Авикипедиа
abwiki
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%BE%D1%83_%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D2%9F%D1%8C%D0%B0
MediaWiki 1.45.0-wmf.7
first-letter
Амедиа
Цастәи
Ахцәажәара
Алахәыла
Алахәыла ахцәажәара
Авикипедиа
Авикипедиа ахцәажәара
Афаил
Афаил ахцәажәара
Амедиавики
Амедиавики ахцәажәара
Ашаблон
Ашаблон ахцәажәара
Ацхыраара
Ацхыраара ахцәажәара
Акатегориа
Акатегориа ахцәажәара
TimedText
TimedText talk
Амодуль
Амодуль ахцәажәара
Event
Event talk
Аԥсуаа
0
3539
153755
153752
2025-06-27T14:20:07Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Аетноним */
153755
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа'''([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа'''(Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә) ({{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа], {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-адыга бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа ауаажәлар амраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәожәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа ақәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "апсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа "абазгаа" ҳәа ирышьҭан, ақыртқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зызбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ишаабо еиԥш, "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-адыга бызшәақәа рыҟны "ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиҟәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Саӡуаа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]]
9hexfu42in6srfvgrat557ivadvwv2e
153756
153755
2025-06-27T14:22:52Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153756
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа'''([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа'''(Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, {{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа], [[Аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]] аbhazlar; abazalar, {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-адыга бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа ауаажәлар амраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәожәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа ақәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "апсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа "абазгаа" ҳәа ирышьҭан, ақыртқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зызбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ишаабо еиԥш, "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-адыга бызшәақәа рыҟны "ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиҟәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Саӡуаа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]]
am0kn4ztjjrt8i5zr7d70pj2f5b2pte
153764
153756
2025-06-27T20:50:15Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153764
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа'''([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа'''(Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, {{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа], (([[ажәытәтәи аԥсшәа]]ла: аԥса́раа, [[Аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]] аbhazlar; abazalar, {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-адыга бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа ауаажәлар амраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәожәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа ақәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "апсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа "абазгаа" ҳәа ирышьҭан, ақыртқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зызбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ишаабо еиԥш, "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-адыга бызшәақәа рыҟны "ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиҟәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Саӡуаа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]]
kmld5mq260x6ot584yflpakv85jj5fp
153765
153764
2025-06-27T20:50:34Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153765
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа'''([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа'''(Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, {{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа] [[ажәытәтәи аԥсшәа]]ла: аԥса́раа, [[Аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]] аbhazlar; abazalar, {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-адыга бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа ауаажәлар амраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәожәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа ақәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "апсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа "абазгаа" ҳәа ирышьҭан, ақыртқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зызбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ишаабо еиԥш, "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-адыга бызшәақәа рыҟны "ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиҟәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Саӡуаа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]]
acxn0hzwwkuorea0mnb00n7qq5y5alu
153769
153765
2025-06-27T21:39:19Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153769
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа'''([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа'''(Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, {{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа] [[ажәытәтәи аԥсшәа]]ла: аԥса́раа, [[Аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]] аbhazlar; abazalar, {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа ауаажәлар амраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәожәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа ақәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "апсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа "абазгаа" ҳәа ирышьҭан, ақыртқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зызбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ишаабо еиԥш, "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-адыга бызшәақәа рыҟны "ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиҟәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Саӡуаа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]]
a8hrgo2th9u08kz3xm37m4tmfkvwdr0
153823
153769
2025-06-28T08:16:30Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153823
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа'''([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа'''(Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, {{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа] [[ажәытәтәи аԥсшәа]]ла: аԥса́раа, [[Аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]] аbhazlar; abazalar, {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа мраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы иҟоу ауаажәлар. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқәтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәожәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа ақәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "апсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа "абазгаа" ҳәа ирышьҭан, ақыртқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зызбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ишаабо еиԥш, "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-адыга бызшәақәа рыҟны "ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиҟәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Саӡуаа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]]
m9303xt7i0yjog6lqs67a1ebfgahdln
153824
153823
2025-06-28T08:16:36Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153824
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа'''([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа''' (Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, {{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа] [[ажәытәтәи аԥсшәа]]ла: аԥса́раа, [[Аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]] аbhazlar; abazalar, {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа мраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы иҟоу ауаажәлар. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқәтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәожәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа ақәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "апсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа "абазгаа" ҳәа ирышьҭан, ақыртқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зызбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ишаабо еиԥш, "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-адыга бызшәақәа рыҟны "ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиҟәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Саӡуаа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]]
mkzacw1i4mp3nrmldwh9782wds8wx1l
153825
153824
2025-06-28T08:16:48Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153825
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа''' ([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа''' (Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, {{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа] [[ажәытәтәи аԥсшәа]]ла: аԥса́раа, [[Аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]] аbhazlar; abazalar, {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа мраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы иҟоу ауаажәлар. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқәтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәожәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа ақәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "апсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа "абазгаа" ҳәа ирышьҭан, ақыртқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зызбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ишаабо еиԥш, "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-адыга бызшәақәа рыҟны "ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиҟәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Саӡуаа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]]
99c7fi0blqs856c4w24d9o0izfs8yrc
153826
153825
2025-06-28T08:18:21Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Етнографиатә гәыԥқәа */
153826
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа''' ([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа''' (Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, {{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа] [[ажәытәтәи аԥсшәа]]ла: аԥса́раа, [[Аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]] аbhazlar; abazalar, {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа мраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы иҟоу ауаажәлар. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқәтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәожәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа ақәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "апсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа "абазгаа" ҳәа ирышьҭан, ақыртқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зызбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ишаабо еиԥш, "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-адыга бызшәақәа рыҟны "ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиҟәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Асаӡуақәа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]]
jqxlv1w08dc9t9i5tyl7k4ninzfaj3b
153847
153826
2025-06-28T10:21:10Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153847
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа''' ([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа''' (Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, {{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа] [[ажәытәтәи аԥсшәа]]ла: аԥса́раа, [[Аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]] аbhazlar; abazalar, {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа мраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы иҟоу ауаажәлар. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқәтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәожәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа акәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "аԥсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа абасгаа "абасгаа" ҳәа ирышьҭан, ақырҭтқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг/ азӷа" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зыӡбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ԥыҭҩык "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп ҳәа, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп ҳәагьы рҳәоит.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-едыгьа бызшәақәа рыҟны (аԥсышәаҿгьы) "(а)ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиқәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Асаӡуақәа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]]
8j6m44et3jdyikapubkhoacnst42m01
153854
153847
2025-06-28T11:31:19Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153854
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа''' ([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа''' (Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, {{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа] [[ажәытәтәи аԥсшәа]]ла: аԥса́раа, [[Аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]] аbhazlar; abazalar, {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-едыгьа бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа мраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы иҟоу ауаажәлар. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқәтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәожәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа акәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "аԥсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа абасгаа "абасгаа" ҳәа ирышьҭан, ақырҭтқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг/ азӷа" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зыӡбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ԥыҭҩык "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп ҳәа, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп ҳәагьы рҳәоит.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-едыгьа бызшәақәа рыҟны (аԥсышәаҿгьы) "(а)ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиқәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Асаӡуақәа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]]
dggxwornurw6k9m7ijun1teim096bwq
153855
153854
2025-06-28T11:32:21Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Етнографиатә гәыԥқәа */
153855
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа''' ([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа''' (Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, {{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа] [[ажәытәтәи аԥсшәа]]ла: аԥса́раа, [[Аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]] аbhazlar; abazalar, {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-едыгьа бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа мраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы иҟоу ауаажәлар. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқәтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәожәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа акәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "аԥсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа абасгаа "абасгаа" ҳәа ирышьҭан, ақырҭтқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг/ азӷа" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зыӡбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ԥыҭҩык "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп ҳәа, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп ҳәагьы рҳәоит.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-едыгьа бызшәақәа рыҟны (аԥсышәаҿгьы) "(а)ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиқәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Асаӡуақәа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқәтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шьыкәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]]
gvd87gdh70qdxpet3ms7uid0bedvikx
Ашаблон:Аԥсны Аихамҩа
10
4148
153839
150420
2025-06-28T08:48:30Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153839
wikitext
text/x-wiki
{| {{Railway line header|collapse=yes}}
{{BS-header|[[Аԥсны Аихамҩа|<span style="color:white;">Аԥсны Аихамҩа</span>]]}}
{{BS-table}}
{{BS2|CONTg|||||{{rmr|Ricon=u|[[Нхыҵ-Кавказтәи аихамҩа|Нхыҵ-Кавказтәи х/м]]|Rlink=Ашаблон:Весиолое — Тҟәаԥс-Пасаџьыртә}}}}
{{BS2|TZOLLWo||||[[Ԥсоу (аӡиас)|ӡ. Ԥсоу]]|}}
{{BS2|HST||1998 км||[[Ԥсоу (аангыларҭа)|Ԥсоу]]}}
{{BS2|HST||2000 км||[[Гьачрыԥш (аангыларҭа)|Гьачрыԥш]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Лапстра (аӡиас)|р. Лапстра]]|}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Маҳадыр (аӡиас)|ӡ. Маҳадыр]]|}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Ҳашԥсы (аӡиас)|ӡ. Ҳашԥсы]]|}}
{{BS2|BHF||2005 км|[[Цандрыԥшь (астанциа)|Цандрыԥшь]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Холодная Речка|ӡ. Холодная Речка]]|}}
{{BS2|HST||2010 км||[[Багрыԥшь (аангыларҭа)|Багрыԥшь]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Анахамста (аӡиас)|ӡ. Анахамста]]|}}
{{BS2|BHF||2014 км||[[Чыгрыԥшь (астанциа)|Чыгрыԥшь]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Чыгрыԥшь (аӡиас)|ӡ. Чыгрыԥь]]|}}
{{BS2|TUNNEL1||||атанел 250 м|}}
{{BS2|TUNNEL1||||атанел 900 м|}}
{{BS2|hKRZWa||||[[Жаюапсы (аӡиас)|р. Жаюапсы]]|}}
{{BS2|hSTRe@f||2017 км||[[Абаатәҭа (аангыларҭа)|Абааҭа]]|O1=HST}}
{{BS2|TUNNEL1||||атанел 1250 м|}}
{{BS2|HST||2020 км||[[Гагрыԥшь (аангыларҭа)|Гагрыԥшь]]}}
{{BS2|hSTRae||||[[Демерџип имҩа (Гагра)|Демерџип им.]]|}}
{{BS2|HST||2023 км||[[Аӡхыда (аангыларҭа)|Аӡхыда]]}}
{{BS2|BHF||2025 км|[[Гагра (астанциа)|Гагра]]}}
{{BS2|eHST||2028 км||[[Багнашени (аангыларҭа)|Багнашени]]}}
{{BS2|eHST||2031 км||[[Алаҳаӡы (аангыларҭа)|Алаҳаӡы]]}}
{{BS2|BHF||2034 км|[[Бзыԥҭа (астанциа)|Бзыԥта]]}}
{{BS2|eHST||2036 км||[[Атьчада (аангыларҭа)|Атьчада]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Бзыԥ (аӡиас)|ӡ. Бзыԥ]]|}}
{{BS2|eHST||2040 км||[[Калдахәара (аангыларҭа)|Калдахәара]]}}
{{BS2|BHF||2041 км|[[Мысра (астанциа)|Мысра]]}}
{{BS2|eHST||2045 км||[[Блабырхәа (аангыларҭа)|Блабырхәа]]}}
{{BS2|eHST||2049 км||[[Худзырта (аангыларҭа)|Хәыӡырта]]}}
{{BS2|BHF||2053 км|[[Мчышҭа (астанциа)|Мчышҭа]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Мчиш (аӡиас)|ӡ. Мчиш]]|}}
{{BS2|eHST||2057 км||[[Аԥшдәаны (аангыларҭа)|Аԥшдәаны]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Хыԥсы (аӡиас)|ӡ. Хыԥсы]]|}}
{{BS2|eHST||2060 км||[[Ашьыцра (аангыларҭа)|Ашьыцра]]}}
{{BS2|BHF||2063 км|[[Гәдоуҭа (астанциа)|Гәдоуҭа]]}}
{{BS2|eHST||2066 км||[[Гәдоу (аангыларҭа)|Гәдоу]]}}
{{BS2|eHST||2071 км||[[Ааԥста (аангыларҭа)|Ааԥста]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Ааԥста (аӡиас)|ӡ. Ааԥста]]|}}
{{BS2|eBHF||2075 км||[[Цкәара (астанциа)|Цкәара]]}}
{{BS2|eHST||2077 км||[[Лаԥсҭа (аангыларҭа)|Лаԥсҭа]]}}
{{BS2|TUNNEL1||||}}
{{BS2|eHST||2081 км||[[Ԥсырӡха (аангыларҭа)|Ԥсырӡха]]}}
{{BS2|TUNNEL1||||}}
{{BS2|BHF||2083 км|[[Афон Ҿыц (астанциа)|Афон Ҿыц]]}}
{{BS2|hSTRae|||}}
{{BS2|eHST||2087 км||[[Гәандра (аангыларҭа)|Гәандра]]}}
{{BS2|TUNNEL1||||}}
{{BS2|eHST||2089 км||[[Шьицкәара (аангыларҭа)|Шицкәара]]}}
{{BS2|TUNNEL1||||}}
{{BS2|eHST||2091 км||[[Ӡиаҭа (аангыларҭа)|Ӡиаҭа]]}}
{{BS2|eBHF||2093 км||[[Ешыра (астанциа)|Ешыра]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Гәымсҭа (аӡиас)|ӡ. Гәымсҭа]]|}}
{{BS2|eHST||2096 км||[[Аҷадара (аангыларҭа)|Аҷадара]]}}
{{BS2|BHF||2099 км|[[Аҟәа (астанциа)|Аҟәа]]}}
{{BS2|eHST||2101 км||[[Гәма (аангыларҭа)|Гәма]]}}
{{BS2|TUNNEL1||||атанел 1200 м|}}
{{BS2|eBHF||2106 км||[[Кьалашәыр (астанциа)|Кьалашәыр]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Кьалашәыр (аӡиас)|ӡ. Кьалашәыр]]|}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Маҷара (аӡиас)|ӡ. Маҷара]]|}}
{{BS2|eHST||2114 км||[[Гәылрыԥшь (аангыларҭа)|Гәылрыԥшь]]}}
{{BS2|eBHF||2119 км||[[Дранда (астанциа)|Дранда]]}}
{{BS2|eHST||2123 км||[[Кәыдры (аангыларҭа)|Кәыдры]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Кәыдры|ӡ. Кәыдры]]|}}
{{BS2|eBHF||2128 км||[[Аӡҩыбжьа (астанциа)|Аӡҩыбжьа]]}}
{{BS2|eHST||2134 км||[[Кындыӷ (аангыларҭа)|Кындыӷ]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Ъоумышь (аӡиас)|ӡ. Ҭоумышь]]|}}
{{BS2|eBHF||2140 км||[[Тамшь (астанциа)|Тамшь]]}}
{{BS2|eHST||2149 км||[[Араду (аангыларҭа)|Араду]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Мықә (аӡиас)|ӡ. Мықә]]|}}
{{BS2|DST||{{BSkm|2153 км|0 км}}|[[Очамчыра (астанциа)|Очамчыра]]}}
{{BS2|ABZgl|STR+r|||}}
{{BS2|STR|eHST|7 км||[[Баслахә (аангыларҭа)|Баслахә]]}}
{{BS2|STR|eHST|14 км||[[Акәаскьа (аангыларҭа)|Акәаскьа]]}}
{{BS2|STR|eHST|20 км||[[Гәыԥ (аплатформа)|Гәыԥ]]}}
{{BS2|hKRZWae|hKRZWae|||[[Аалӡӷа (аӡиас)|ӡ. Аалӡӷа]]|}}
{{BS2|STR|KDSTxe|26 км|[[Тҟәарчал (астанциа)|Тҟәарчал]]}}
{{BS2|STR|exKBHFe|||[[Акармара (астанциа)|Акармара]]}}
{{BS2|eHST||2161 км||[[Охурса (аангыларҭа)|Охурса]]}}
{{BS2|eKHSTxe||2167 км||[[Аҽгәара (аплатформа)|Аҽгәара]]}}
{{BS2|exHST||2169 км||[[Шешелета (аангыларҭа)|Шешелета]]}}
{{BS2|exBHF||2177 км||[[Гал (астанциа)|Гал]]}}
{{BS2|exBHF||2183 км||[[Ҭаглан (астанциа)|Ҭаглан]]}}
{{BS2|exHST||||[[Тагилони (аангыларҭа)|Тагилони]]}}
{{BS2|xTZOLLWo||2185 км||[[Егры|ӡ. Егры]]|}}
{{BS2|exCONTf|||||{{rmr|Ricon=d|[[Қырҭ аихамҩа|Қырҭ х/м]]|Rlink=Ашаблон:Қырҭ аихамҩа}}}}
|}
|}<noinclude>
[[Акатегориа:Авикипедиа:Ашаблонқәа|{{PAGENAME}}]]
</noinclude>
jsi8vshq32saqh1ooe9dkpt9vycd7bi
153840
153839
2025-06-28T08:50:34Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153840
wikitext
text/x-wiki
{| {{Railway line header|collapse=yes}}
{{BS-header|[[Аԥсны Аихамҩа|<span style="color:white;">Аԥсны Аихамҩа</span>]]}}
{{BS-table}}
{{BS2|CONTg|||||{{rmr|Ricon=u|[[Нхыҵ-Кавказтәи аихамҩа|Нхыҵ-Кавказтәи х/м]]|Rlink=Ашаблон:Весиолое — Тҟәаԥс-Пасаџьыртә}}}}
{{BS2|TZOLLWo||||[[Ԥсоу (аӡиас)|ӡ. Ԥсоу]]|}}
{{BS2|HST||1998 км||[[Ԥсоу (аангыларҭа)|Ԥсоу]]}}
{{BS2|HST||2000 км||[[Гьачрыԥш (аангыларҭа)|Гьачрыԥш]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Лаԥсҭра (аӡиас)|р. Лаԥсҭра]]|}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Маҳадыр (аӡиас)|ӡ. Маҳадыр]]|}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Ҳашԥсы (аӡиас)|ӡ. Ҳашԥсы]]|}}
{{BS2|BHF||2005 км|[[Цандрыԥшь (астанциа)|Цандрыԥшь]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Холодная Речка|ӡ. Холодная Речка]]|}}
{{BS2|HST||2010 км||[[Багрыԥшь (аангыларҭа)|Багрыԥшь]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Анахамста (аӡиас)|ӡ. Анахамста]]|}}
{{BS2|BHF||2014 км||[[Чыгрыԥшь (астанциа)|Чыгрыԥшь]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Чыгрыԥшь (аӡиас)|ӡ. Чыгрыԥшь]]|}}
{{BS2|TUNNEL1||||атанел 250 м|}}
{{BS2|TUNNEL1||||атанел 900 м|}}
{{BS2|hKRZWa||||[[Жаюапсы (аӡиас)|р. Жаюапсы]]|}}
{{BS2|hSTRe@f||2017 км||[[Абаатәҭа (аангыларҭа)|Абааҭа]]|O1=HST}}
{{BS2|TUNNEL1||||атанел 1250 м|}}
{{BS2|HST||2020 км||[[Гагрыԥшь (аангыларҭа)|Гагрыԥшь]]}}
{{BS2|hSTRae||||[[Демерџип имҩа (Гагра)|Демерџип им.]]|}}
{{BS2|HST||2023 км||[[Аӡхыда (аангыларҭа)|Аӡхыда]]}}
{{BS2|BHF||2025 км|[[Гагра (астанциа)|Гагра]]}}
{{BS2|eHST||2028 км||[[Багнашени (аангыларҭа)|Багнашени]]}}
{{BS2|eHST||2031 км||[[Алаҳаӡы (аангыларҭа)|Алаҳаӡы]]}}
{{BS2|BHF||2034 км|[[Бзыԥҭа (астанциа)|Бзыԥта]]}}
{{BS2|eHST||2036 км||[[Атьчада (аангыларҭа)|Атьчада]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Бзыԥ (аӡиас)|ӡ. Бзыԥ]]|}}
{{BS2|eHST||2040 км||[[Калдахәара (аангыларҭа)|Калдахәара]]}}
{{BS2|BHF||2041 км|[[Мысра (астанциа)|Мысра]]}}
{{BS2|eHST||2045 км||[[Блабырхәа (аангыларҭа)|Блабырхәа]]}}
{{BS2|eHST||2049 км||[[Хәыӡырҭп (аангыларҭа)|Хәыӡырҭа]]}}
{{BS2|BHF||2053 км|[[Мчышҭа (астанциа)|Мчышҭа]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Мчиш (аӡиас)|ӡ. Мчиш]]|}}
{{BS2|eHST||2057 км||[[Аԥшдәаны (аангыларҭа)|Аԥшдәаны]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Хыԥсы (аӡиас)|ӡ. Хыԥсы]]|}}
{{BS2|eHST||2060 км||[[Ашьыцра (аангыларҭа)|Ашьыцра]]}}
{{BS2|BHF||2063 км|[[Гәдоуҭа (астанциа)|Гәдоуҭа]]}}
{{BS2|eHST||2066 км||[[Гәдоу (аангыларҭа)|Гәдоу]]}}
{{BS2|eHST||2071 км||[[Ааԥста (аангыларҭа)|Ааԥста]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Ааԥста (аӡиас)|ӡ. Ааԥста]]|}}
{{BS2|eBHF||2075 км||[[Цкәара (астанциа)|Цкәара]]}}
{{BS2|eHST||2077 км||[[Лаԥсҭа (аангыларҭа)|Лаԥсҭа]]}}
{{BS2|TUNNEL1||||}}
{{BS2|eHST||2081 км||[[Ԥсырӡха (аангыларҭа)|Ԥсырӡха]]}}
{{BS2|TUNNEL1||||}}
{{BS2|BHF||2083 км|[[Афон Ҿыц (астанциа)|Афон Ҿыц]]}}
{{BS2|hSTRae|||}}
{{BS2|eHST||2087 км||[[Гәандра (аангыларҭа)|Гәандра]]}}
{{BS2|TUNNEL1||||}}
{{BS2|eHST||2089 км||[[Шьыцкәара (аангыларҭа)|Шьыцкәара]]}}
{{BS2|TUNNEL1||||}}
{{BS2|eHST||2091 км||[[Ӡиаҭа (аангыларҭа)|Ӡиаҭа]]}}
{{BS2|eBHF||2093 км||[[Ешыра (астанциа)|Ешыра]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Гәымсҭа (аӡиас)|ӡ. Гәымсҭа]]|}}
{{BS2|eHST||2096 км||[[Аҷадара (аангыларҭа)|Аҷадара]]}}
{{BS2|BHF||2099 км|[[Аҟәа (астанциа)|Аҟәа]]}}
{{BS2|eHST||2101 км||[[Гәма (аангыларҭа)|Гәма]]}}
{{BS2|TUNNEL1||||атанел 1200 м|}}
{{BS2|eBHF||2106 км||[[Кьалашәыр (астанциа)|Кьалашәыр]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Кьалашәыр (аӡиас)|ӡ. Кьалашәыр]]|}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Маҷара (аӡиас)|ӡ. Маҷара]]|}}
{{BS2|eHST||2114 км||[[Гәылрыԥшь (аангыларҭа)|Гәылрыԥшь]]}}
{{BS2|eBHF||2119 км||[[Дранда (астанциа)|Дранда]]}}
{{BS2|eHST||2123 км||[[Кәыдры (аангыларҭа)|Кәыдры]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Кәыдры|ӡ. Кәыдры]]|}}
{{BS2|eBHF||2128 км||[[Аӡҩыбжьа (астанциа)|Аӡҩыбжьа]]}}
{{BS2|eHST||2134 км||[[Кындыӷ (аангыларҭа)|Кындыӷ]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Ҭоумышь (аӡиас)|ӡ. Ҭоумышь]]|}}
{{BS2|eBHF||2140 км||[[Тамшь (астанциа)|Тамшь]]}}
{{BS2|eHST||2149 км||[[Араду (аангыларҭа)|Араду]]}}
{{BS2|hKRZWae||||[[Мықә (аӡиас)|ӡ. Мықә]]|}}
{{BS2|DST||{{BSkm|2153 км|0 км}}|[[Очамчыра (астанциа)|Очамчыра]]}}
{{BS2|ABZgl|STR+r|||}}
{{BS2|STR|eHST|7 км||[[Баслахә (аангыларҭа)|Баслахә]]}}
{{BS2|STR|eHST|14 км||[[Акәаскьа (аангыларҭа)|Акәаскьа]]}}
{{BS2|STR|eHST|20 км||[[Гәыԥ (аплатформа)|Гәыԥ]]}}
{{BS2|hKRZWae|hKRZWae|||[[Аалӡӷа (аӡиас)|ӡ. Аалӡӷа]]|}}
{{BS2|STR|KDSTxe|26 км|[[Тҟәарчал (астанциа)|Тҟәарчал]]}}
{{BS2|STR|exKBHFe|||[[Акармара (астанциа)|Акармара]]}}
{{BS2|eHST||2161 км||[[Охурса (аангыларҭа)|Охурса]]}}
{{BS2|eKHSTxe||2167 км||[[Аҽгәара (аплатформа)|Аҽгәара]]}}
{{BS2|exHST||2169 км||[[Шешелета (аангыларҭа)|Шешелета]]}}
{{BS2|exBHF||2177 км||[[Гал (астанциа)|Гал]]}}
{{BS2|exBHF||2183 км||[[Ҭаглан (астанциа)|Ҭаглан]]}}
{{BS2|exHST||||[[Тагилони (аангыларҭа)|Тагилони]]}}
{{BS2|xTZOLLWo||2185 км||[[Егры|ӡ. Егры]]|}}
{{BS2|exCONTf|||||{{rmr|Ricon=d|[[Қырҭ аихамҩа|Қырҭ х/м]]|Rlink=Ашаблон:Қырҭ аихамҩа}}}}
|}
|}<noinclude>
[[Акатегориа:Авикипедиа:Ашаблонқәа|{{PAGENAME}}]]
</noinclude>
pyfvyb45blncti0eyd9xueh6pywqmnp
Аҳкәажәду Ҭамар
0
4185
153843
147564
2025-06-28T08:55:11Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153843
wikitext
text/x-wiki
{{Акарточка аполитик|ахьӡ=Аҳкәажәду Ҭамар|даҽа ахьӡ=Ҭамар Ду|афото=Detall quadre de Tamara de Geòrgia.JPG|амаҵура=Қырҭтәыла аҳкәажәду|инаркны=[[1184]]|рҟынӡа=[[1209]]/[[1213]]
Аҳцәеи аҳкәажәдуцәеи раҳкәажәду, аԥсуааи, ақарҭцәеи, аранцәеи, аланцәеи (ауаԥсцәеи), акахцәеи, ашәамахьцәеи, Шьыруаншьеи Шьахьыншьеи раҳкәажәду, Мрагылареи Мраҭашәареи зегьы, Ари Адунеи Агәрахаҵареи ахьӡ-аԥша аиуааит, иаагаз Мессиаи.|аԥхьа иҟаз=[[Гьаргь III (Қырҭтәыла) |Гьаргь III]]|аҭынха=[[Гьаргь IV (Қырҭтәыла) |Гьаргь IV Лаша]]|аира арыцхә=[[1166]]|аира аҭыԥ=[[Мцхеҭа]], Қырҭтәыла|аԥсра арыцхә=[[1209]]/[[1213]]|аԥсра аҭыԥ=[[Қарҭ]], [[Қырҭтәыла]]|аԥсыжра аҭыԥ=[[Гелаҭтәи аберҭыԥ]]|ахәыҷқәа=[[Гьаргь IV (Қырҭтәыла) |Гьаргь IV Лаша]]
Русудан|ахаҵа=1) Гьаргь (Иури), Андреи Анцәабзиабаҩы иԥа.
2) Дауҭ-Сослан|ани аби=[[Гьаргь III (Қырҭтәыла) |Гьаргь III]]
Будурҳан Ауаԥстәи|анаԥынҵамҭа=Tamar signature.svg|ауацәа=|аусура=|адин=Ақырҭуа иашахаҵаратә уахәама|атәылауаҩра=}}
'''Ҭамара''' – Қырҭтәыла аҳкәажәду (меԥе) лакәын<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://www.saints.ru/t/Tamara_Velikaya.htm|Астатиа ахьӡ=Ҭамар Ду, Қырҭтәыла аҳкәажәду.}}</ref>. Қырҭтәыла аҭоурых аҿы акыр зҵазкуа аамҭа анапхгаҩцәа дыруаӡәкын<ref name=":0" />. Лара Багратионаа рдинастиа дахылҵит, аҳ Гьаргь III уи иԥшәма-ԥҳәыси аҳкәажәду Бурдуҳани (Алантәи аҳ Худан иԥҳа) рыԥҳа<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://kavkazmonitor.livejournal.com/103911.html|Астатиа ахьӡ=Kavkazmonitor - Ауаԥсцәеи и Қырҭтәылеи|Азгәаҭақәа=Архив}}</ref>. Ҭамара [[Дауҭ IV Аргылаҩ|Аҳ Дауҭ IV Аргылаҩ]] иусура иацылҵон, насгьы Қырҭтәыла зегьы аҿы аиашахаҵара аларҵәараҿы, аныҳәарҭақәеи аберҭыԥқәеи рыргылараҿы лхы алалырхәит<ref name=":1" />.
== Абиографиа ==
=== Аҳра ахатәара ===
1178 ашықәс азы [[Уԥлисцихе|Уԥлис-Цыхьаҿ]] Ҭамара агәыргьын лхарҵеит, лаб Гьаргь III ицнапхгаҩы лаҳасабла. Ари ҟалеит аҳиԥа Демнеи Орбелиани рыжәлеи рықәгылара ашьҭахьҵәҟьа, аҳ ҭынха димамызт, атәылаҿы аҭагылазаашьа ҭышәынтәаламызт. Аҳ данԥсы ашьҭахь, Ҭамара еиҭа агәыргьын лхарҵеит, уи мҩаԥган Гелаҭтәи аберҭыԥ аҿы (1184). Лара иаразнак аизараду еизылгеит, ауахәамаҿы ауадаҩрақәа раԥыхразы, насгьы административтә еиҿкаара ашьа-қәыргыларазы. Иаԥсамыз аԥсқәабазцәа акафедра аҟынтәи иқәгахеит, рымчра еилаганы зхы иазырхәоз анапхгаҩцәа иқәгахеит, ауахәамақәа руалԥшьақәа рҟынтәи рхы иақәиҭыртәит, анхацәа рҭагылазаашьа рзымариан, рыҩныҵҟатәи аҭынчра еиҭашьақәдыргылеит.
=== Раԥхьатәи аибагара ===
1185 ашықәсазы апатриарх, аԥсқәабазцәеи, аҳҭынрауааи зегьы еицҿакны ирыӡбеит Ҭамара қәыԥш лхаҵа иԥшаара, уи азы аҭуџьар Зоровавел Русҟа ддәықәырҵеит (еицырзеиԥшу иаша-хаҵаратә дин амзыз ала), уи Андреи Анцәабзиабаҩы (Боголиубски) иԥа Гьаргь диԥылеит<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://www.pravoslavie.ru/put/61478.htm|Астатиа ахьӡ=Аҳкәажәду Цқьа ҬАМАР ДУ. Ақырҭуа ҩырақәа рыла лыԥсҭазааранҵа|Ажәла=Поспелов|Ахьӡ=Антон}}</ref>(иара убасгьы Иури<ref>Иҟоуп еиуеиԥшым ахыцҳырҭақәа рҿы џьара-џьара дануп Иури иаҳасабла.</ref> ), ''«агәымшәара змаз арԥыс, аиҿартәышьа змоу, зыбла хызкуа»''<ref name=":2" />.
<blockquote>Зегьы аԥҳәысҳәаҩ иалырхыз иақәшаҳаҭхеит, аха Ҭамара лықәра иаҵанакуа аҟәыӷара змаз ус лҳәеит: ''"Ишԥаҟашәҵо абас еиԥш иҟоу ашьаҿа? Азыԥшра сышәҭа, ибзиарақәеи ицәгьарақәеи жәбаанӡа"'' . Аха аҳҭынрауаа рыӡбара иақәырӷәӷәеит, мчыла дақәшаҳаҭхеит, насгьы чара еиҿыркааит.
— Антон Поспелов<ref name=":2" /></blockquote>
Ԥыҭрак ашьҭахь, Ҭамара лшәарақәа иашахеит: ақырҭуа хыҵхырҭақәа изларҳәо ала, Гьаргь арыжәтә дашьны ихы ааирԥшит, насгьы “ихәымгоу аусқәа рацәаны” иҟаиҵеит. Ҭамара ҩы-шықәсеи бжаки лхаҵа иҟазшьа бааԥсқәа лычҳаит, насгьы «иаԥсоу аберцәа рыла иара иахь лхы рханы, лхаҭа лабҿаба диқәыӡбо далагеит», аха Гьаргь еиҳагьы игәы ԥжәаны, еиҳагьы ақәхратә усқәа ҟаиҵо далагеит, анаҩс Ҭамара , «илабжышқәа каҭәаны, дхҵәаны ддәықәырҵеит, ҳәашьа змам амали аблахкыгақәеи иҭаны». Ихҵәаз Гьаргь 1187 шықәсазы Константинополь нхара далагеит<ref name=":2" />.
Аилыҵра ашьҭахь, Ҭамара ԥасатәи лхаҵа лӷас дҟалеит, абырзенцәа рыр ду иманы Константинопольнтәи Қырҭтәылаҟа диасит, ирцәыӡыз аҳратә тәарҭа ирхынҳәырц. Иури идгылаҩцәа Қәҭешь ааныркылеит, Гегәыҭ аҳҭынраҿы агәыргьын ихадыргылеит, идгылаҩцәа Гори ақалақь аҟынӡа ажәыларақәа мҩаԥыргон, аха макьана ақәгылара ихәаҽын. Иури ҩаԥхьа дҭырцеит, идгылаҩцәа ахьырхәын (Џьакьели рыжәла рмазара рымхын). Уи ҟалеит 1191 ашықәс азы. Ҭамара лхаҵа иакәны, арқәа рнаԥхгаҩыс дыҟаны, Гьаргь (Иури) Двини егьырҭ аермантә дгьылқәеи аԥсылманцәа рҟынтәи рхы иахақәиҭитәыз азы, аермантә хыҵхырҭақәа, ақырҭуа хыҵхырҭақәа реиԥшымкәа, иара ҳаҭырқәҵарала, изнеиуеит<ref>{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://travelgeorgia.ru/212/|Астатиа ахьӡ=Агәыргьын зхаҵоу рҭоурыхи рҽхәаԥхьыӡқәеи|Ажәла=|Ахьӡ=}}</ref><ref>{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://web.archive.org/web/20161018220335/http://old.brusov.am/docs/Russian_Armenian_Communication-2.pdf|Астатиа ахьӡ=Агәыргьын зхаҵоу рҭоурыхи рҽхәаԥхьыӡқәеи|Ажәла=И.А.|Ахьӡ=Атаџьаниан|Ашықәс=2006|Аҭыԥ=Ереван}}</ref>.
=== Аҩбатәи аибагара ===
Иури раԥхьаӡа ахҵәара ашьҭахьҵәҟьа, Ҭамара ҭаацәара ҿыцк далалеит - лхәыҷратә ҩыза, ауаԥстәи<ref>Дауҭ-Сослан алантәи аҳиԥа иакәын. Ишаҳдыруа еиԥш аланқәеи ауаԥсқәеи жәларык ауп.</ref> аҳиԥа Дауҭ-Сослан дицны.
=== Ақырҭуа Аҳраду арӷәӷәара ===
Уи ашьҭахь Ҭамара ақәыларатә политика аалыртуеит. Тебризи Арзеруми лнапаҿы иаалгоит, Ардабилтәи асулҭан дииааиуеит. Шьамҳортәи аибашьра (1195) ахьӡ-аԥша ду лзаанагоит, уи абжьы уаҳауеит ибертәи аҳкәажәду Динара илызку аурыс аҳәамҭа. Лара аиааиратә ныҟәара хыркәшоуп (1203) Алеппо асулҭан Нукардин диааины<ref name=":0" />.
1210 шықәсазы, лара Мысра асулҭан Аль-Адиль I Абу Бакр ибн Аиуби иареи ҩажәижәабашықәсатәи аҭынчра рыбжьарҵеит. .
Ҭамар аҳкәажәду ҳәа дыԥхьаӡан Понт инаркны Гурган (Каспиантәи) аҟынӡа, Сԥери (Ҭрабзон инаркны Карс аҟынӡа ацәаҳәа) Дербент аҟынӡа, “Ҳазартәылеи Скифиеи”<ref name=":0" />.
Лара лымчра аамҭан агәрыцҳашьареи аиашареи девизс илыман: «Сара аиаҭымцәа раб соуп, аԥҳәысеибацәа рыӡбаҩ соуп», — лҳәон Ҭамара.
=== Аԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа. Аԥсра ===
Ҭамара дыԥсыз ашықәс ииашаҵәҟьаны еилкааӡам, уи 1209, 1210, ма 1213 шықәсқәа ҳәа иԥхьаӡоуп; Начармагевитәи атәарҭаҿ дычмазаҩхеит. Анаҩс Ҭамара Қарҭ азааигәара иҟаз Агаранитәи абааш ахь диасит (иҟалап иахьатәи Коџьоритәи абааш акәзар), уаҟа дыԥсит. Лыԥсыбаҩ Мцхеҭаҟа ииаргеит, нас Гелаҭҟа, уа анышә дамардеит. Аха иахьа уажәраанӡа анышә дахьамадаз аҭыԥҵәҟьа еилкаам, археологиатә ҭҵаарақәагьы алҵшәақәа рзаанамгаӡеит. Иҟоуп еиуеиԥшым версиақәа лара дахьамадоу, Палестина анышә дамардеит ҳәа агәаанагарагьы уахь иналаҵаны<ref>{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://web.archive.org/web/20110316021120/http://travelgeorgia.ru/85/|Астатиа ахьӡ=Аҳкәажәду Ҭамара|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=|Аҭыԥ=}}</ref>.
== Азгәаҭқәа ==
[[Акатегориа:1160 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1213 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Қырҭтәылатәи аҳцәа]]
[[Акатегориа:Багратиони]]
09p5l5gxyleuoub3yz7kgnxemdahdl7
Аедыгьа бызшәақәа
0
9899
153773
127365
2025-06-27T21:45:53Z
Диад Џьынџьыхә
22767
Диад Џьынџьыхә переименовал страницу [[Адыга бызшәақәа]] в [[Аедыгьа бызшәақәа]]
127365
wikitext
text/x-wiki
'''Адыга (азыхә) бызшәақәа'''<ref>{{Аурыс-аԥсуа жәар (2016)|1|18}}</ref><ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аԥсуа-адыга бызшәақәа]]
8bp41e1ir5prd0p3lyv2qm4th9z8jyw
153775
153773
2025-06-27T21:46:03Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153775
wikitext
text/x-wiki
'''Аедыгьа (азыхә) бызшәақәа'''<ref>{{Аурыс-аԥсуа жәар (2016)|1|18}}</ref><ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аԥсуа-адыга бызшәақәа]]
i7dt5kbe8ij8hmlcp7d4yrczedql2v6
Авикипедиа:Портал сообщества
4
10047
153766
153475
2025-06-27T20:56:32Z
MediaWiki message delivery
7039
/* Обратная связь по проектам Викимедиа */ новая тема
153766
wikitext
text/x-wiki
----
[[File:Replacement filing cabinet.svg|25px|link=]] '''Архивқәа: [[Авикипедиа:Портал сообщества/Архив|2011-2020]], [[Авикипедиа:Портал сообщества/Архив1|2021-2022]]'''
----
== Предстоящее голосование по пересмотренному Руководству по обеспечению правоприменения УКП ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 1|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 1|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 1}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Добрый день,
В середине января 2023 года состоится второе ратификационное голосование в рамках всего сообщества по [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines|Руководству по обеспечению правоприменения]] для [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Универсального кодекса поведения]]. Оно последует за [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|голосованием в марте 2022 года]], в результате которого большинство голосовавших поддержало Руководство. В процессе голосования участники обозначили важные для сообщества вопросы. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Комитет по делам сообщества]] внёс требование, чтобы данные проблемные области были пересмотрены.
Управляемый волонтёрами [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee#Revisions_Committee_members|Комитет по пересмотру]] провёл большую работу по рассмотрению пожеланий сообщества и внесению изменений. Они доработали проблемные области, такие как требования по обучению и утверждению, конфиденциальность и прозрачность в процессе работы, а также читаемость и переводимость самого документа.
Ознакомиться с обновленным Руководством по обеспечению правоприменения можно '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines|здесь]]''', а сравнительные изменения показаны '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Comparison|здесь]]'''.
'''Как проголосовать?'''
Голосование будет открыто с 17 января 2023 года. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Voter information|Данная страница на Мета-вики]]''' содержит информацию о том, как проголосовать используя SecurePoll.
'''Кто может голосовать?'''
'''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised enforcement_guidelines/Voter_information#Voting_eligibility|Право голоса]]''' для участия в голосовании определяется так же, как и в процессе выборов Совета попечителей Фонда Викимедиа. Подробнее о праве на участие в голосовании читайте здесь. Если вы имеете право голоса, вы можете использовать вашу учётную запись Викимедиа для доступа к серверу голосования.
'''Что будет после голосования?'''
Голоса будут тщательно проверены независимой группой волонтёров, а результаты будут опубликованы в рассылке Wikimedia-l, на форуме Стратегии движения, на платформе Diff и Мета-вики. Голосующие будут иметь возможность проголосовать и оставить имеющиеся пожелания по поводу Руководства. Совет попечителей примет во внимание уровень поддержки и поднятые вопросы, когда он будет рассматривать ратификацию Руководства по обеспечению правоприменения или же дальнейшую его доработку.
От имени проектной команды УКП,<section end="announcement-content" />
</div>
[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 11:38, 11 ажьырныҳәамза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&oldid=23887065 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Началось голосование по пересмотренному Руководству по обеспечению правоприменения УКП</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 2|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки в Мета-вики.]]''
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 2|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 2}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Добрый день,
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines/Voting|Период голосования]] по [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines|пересмотренному Руководству по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения]] открыт. Голосование будет проходить в течение двух недель и завершится '''31 января 2023 года''' в '''23.59 UTC'''. Пожалуйста, ознакомьтесь с [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines/Voter_information|подробной информацией о голосовании, праве на участие в голосовании и о том, как голосовать на странице Мета-вики]].
Для получения подробностей о Руководстве по обеспечению правоприменения и процессе голосования, обратитесь к [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines/Announcement/Voting_1|предыдущему письму]].
От имени Проектной команды УКП,
<section end="announcement-content" />
</div>
[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 20:52, 18 ажьырныҳәамза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&oldid=23887065 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Голосование по пересмотренному Руководству по правоприменению УКП скоро завершится</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 3|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки в Мета-вики.]]''
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 3|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 3}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Здравствуйте,
'''31 января 2023 года''' в '''23.59 UTC''' завершится [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Voting|голосование]] по [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines|пересмотренному Руководству по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения]]. Подробности о Руководстве по обеспечению правоприменения и процессе голосования в [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 1|предыдущем письме]].
От имени Проектной команды УКП,<section end="announcement-content" />
</div>
[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 18:51, 30 ажьырныҳәамза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&oldid=23887065 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Результаты голосования по пересмотренному Руководству по обеспечению правоприменения УКП</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
Результаты голосования по [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines |пересмотренному Руководству по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения]] в рамках всего сообщества были подсчитаны и тщательно проверены. Мы благодарим всех, кто принял участие в голосовании.
В результате голосования 3097 участников из 146 сообществ Викимедиа, 76% голосов были поданы за Руководство по обеспечению правоприменения, а 24% - против. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines/Voting_statistics|Статистика]] голосования опубликована. Более подробная информация о комментариях, полученных в ходе голосования, будет опубликована в ближайшее время.
Результаты и комментарии, собранные в течение голосования, будут направлены в Совет попечителей для рассмотрения. Ожидается, что процесс рассмотрения Советом будет завершен в марте 2023 года. Мы проинформируем вас, когда процесс рассмотрения будет завершён.
От имени проектной команды УКП,
<section end="announcement-content" />
</div>
[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 19:42, 15 жәабранмза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&oldid=23887065 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Период обратной связи с сообществами для обновления Условий использования Викимедиа</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours/Announcement|}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Добрый день,
[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Legal_department|Юридический отдел Фонда Викимедиа]] проводит период обратной связи с членами сообществ по обсуждению обновления Условий использования Викимедиа.
[[:foundation:Special:MyLanguage/Terms of Use|Условия использования (УИ)]] – это юридические условия, которые регулируют использование веб-сайтов размещенных Фондом Викимедиа. Вы можете поделиться отзывами о проекте предложения с февраля по апрель. Проект предложения будет переведен на несколько языков. Письменные отзывы будут приниматься на всех языках.
Данное обновление связано с несколькими моментами:
* Внедрение Универсального кодекса поведения
* Обновление текста проекта в соответствии с лицензией Creative Commons BY-SA 4.0
* Предложение по более эффективному решению проблемы нераскрытого платного редактирования
* Приведение наших условий в соответствие с действующими и недавно принятыми законами, влияющими на Фонд, включая Европейский закон о цифровых услугах.
В рамках периода обратной связи будут проведены две встречи (часы обсуждений): первая - 2 марта, вторая - 4 апреля.
Для получения более подробной информации, пожалуйста, пройдите по ссылкам ниже:
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Proposed update|Сравнение предлагаемого обновления УИ]]
* [[m:Talk:Terms of use|Страница для ваших отзывов]]
* Информация об организуемых [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours|встречах (часы обсуждений)]]
От имени Юридического отдела Фонда Викимедиа,<section end="announcement-content" />
</div>
[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 20:17, 21 жәабранмза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&oldid=23887065 -->
=== Первое обсуждение обновлений Условий использования Фонда Викимедиа состоится 2 марта в 17.00 UTC===
Напоминаем, что Юридический отдел Фонда Викимедиа проводит [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Legal_department/2023_ToU_updates/Office_hours/ru встречи с членами сообществ] для обсуждения обновлений [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Legal_department/2023_ToU_updates/Proposed_update Условий использования Викимедиа]. Первая встреча состоится сегодня, '''2 марта''', в '''17:00 UTC по 18:30 UTC'''.
Приглашаем вас принять участие в обсуждении. Пожалуйста, обратите внимание, что рабочий язык встреч – английский. Во встречах на ваши вопросы будут отвечать члены Юридического отдела Фонда Викимедиа. Подробнее [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Legal_department/2023_ToU_updates/Office_hours/ru на странице Мета].
--[[Алахәыла:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Алахәыла ахцәажәара:AAkhmedova (WMF)|ахцәажәара]]) 12:23, 2 хәажәкырамза 2023 (UTC)
== Editing news 2023 #1 ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="message"/><i>[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2023/February|Прочитайте это на другом языке]] • [[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter|Подписной лист на этот многоязычный информационный бюллетень]]</i>
Этот бюллетень включает два ключевых обновления о работе команды [[mw:Special:MyLanguage/Editing team|Редактирование]]:
# Команда редактирования завершит добавление новых возможностей в проект [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project|Страницы беседы]] и развернет его.
# Они начинают новый проект, [[mw:Special:MyLanguage/Edit check|Проверка редактирования]].
<strong>Проект разговорных страниц</strong>
[[File:Page Frame Features on desktop.png|alt=Скриншот, показывающий изменения дизайна страницы обсуждения, которые в настоящее время доступны в качестве бета-функций во всех википроектах Викимедиа. Эти функции включают информацию о количестве людей и комментариев в каждом обсуждении.|thumb|300px|Некоторые из предстоящих изменений]]
Команда редакторов почти закончила первый этап проекта [[mw:Special:MyLanguage/Talk_pages_project|Страницы беседы]]. Почти все [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability|новые функции]] уже доступны в [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Бета-версия функции для {{int:discussiontools-preference-label}}]].
Он показывает информацию об активности обсуждения, например, дату последнего комментария. Вскоре появится новая кнопка "{{int:skin-action-addsection}}". Вы сможете отключить их в [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]]. Пожалуйста, [[mw:Special:MyLanguage/Talk:Talk_pages_project/Usability#c-PPelberg_(WMF)-20230215001000-Feedback:_Proposed_Revisions_to_%22Add_topic%22_button|скажите им, что вы думаете]].
[[File:Daily edit completion rates mobile talk pages.png|thumb|300px|Ежедневная скорость завершения редактирования по тестовым группам: DiscussionTools (тестовая группа) и наложение MobileFrontend (контрольная группа)]]
Завершился A/B-тест для [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Mobile|{{int:discussiontools-preference-label}} на мобильном сайте]]. Редакторы были [[mw:Special:MyLanguage/Talk_pages_project/Mobile#Status_Updates|более успешны с {{int:discussiontools-preference-label}}]]. Команда редакторов включает эти функции для всех редакторов на мобильном сайте.
<strong>Новый проект: Проверка редактирования</strong>
Команда редакторов начинает [[mw:Special:MyLanguage/Edit check| проект помощи новым редакторам Википедии]]. Он поможет людям выявить некоторые проблемы до того, как они нажмут "{{int:publishchanges}}". Первый инструмент будет поощрять людей добавлять ссылки, когда они добавляют новый контент. Пожалуйста, [[mw:Special:MyLanguage/Help:Watchlist|смотрите]] на этой странице для получения дополнительной информации. Вы можете [[mw:Special:MyLanguage/Editing_team/Community_Conversations#20230303|присоединяйтесь к конференц-звонку по 3 March 2023]], чтобы узнать больше.<section end="message"/>
</div>
–[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|{{int:Talkpagelinktext}}]]) 23:23, 22 жәабранмза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Quiddity (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=24611966 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Your wiki will be in read only soon</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="server-switch"/><div class="plainlinks">
[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прочитать это сообщение на другом языке]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]
[[foundation:|Фонд Викимедиа]] проверяет переключение между основным и вторичным дата-центром. Это гарантирует, что Википедия и другие вики-проекты Викимедиа смогут оставаться доступными даже после катастрофы. Чтобы убедиться, что всё работает, технологическому отделу Викимедиа нужны плановые испытания. Это тестирование покажет, возможно ли надёжно переключиться между центрами обработки данных (ЦОД). Это требует от многих рабочих групп подготовки к тесту и готовности исправить любые непредвиденные проблемы.
Весь трафик будет переключен '''{{#time:j xg|2023-03-01|ru}}'''. Тестирование начнётся в '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-03-01T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-03-01T14:00}}]'''.
К сожалению, ввиду некоторых ограничений движка [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], редактирование будет остановлено в течение этих двух переключений. Приносим свои извинения за задержку в работе. Мы работаем над тем, чтобы сократить такие работы в будущем.
'''В течение короткого промежутка времени вы сможете читать, но не сможете редактировать все вики-сайты.'''
*День переключения — {{#time:l j xg Y|2023-03-01|ru}}. Оно продлится не более часа.
*При попытке отредактировать или сохранить страницы в течение этого времени вы увидите сообщение об ошибке. Мы надеемся, что правки в этот период не будут потеряны, но не можем этого гарантировать. Если вы увидите сообщение об ошибке, пожалуйста, подождите, пока всё не восстановится. После этого вы сможете сохранить свою правку. Но на всякий случай мы рекомендуем вам сделать копию ваших изменений.
''Побочные эффекты'':
*Фоновые задания будут выполняться замедленно, а некоторые могут быть отклонены. Красные ссылки могут также обновляться с замедлением. Если вы создаёте статью, на которую уже есть ссылки откуда-то, то такие ссылки будут оставаться красными дольше, чем обычно. Некоторые долго выполняющиеся скрипты необходимо будет остановить.
* Мы ожидаем, что развёртывание кода произойдет так же, как и на любой другой неделе. Однако могут происходить некоторые зависания кода, если впоследствии этого потребует данная операция.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будет недоступен примерно 90 минут.
При необходимости эти планы могут быть отложены. Вы можете [[wikitech:Switch_Datacenter|посмотреть расписание на wikitech.wikimedia.org]]. О любых изменениях будет сообщено в расписании. Там же будет дополнительная информация об этом. За 30 минут до начала переноса во всех проектах будет показан баннер-предупреждение. '''Пожалуйста, поделитесь этой информацией с вашим сообществом.'''</div><section end="server-switch"/>
</div>
<span dir=ltr>[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|{{int:talk}}]])</span> 21:20, 27 жәабранмза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24390465 -->
== Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023: We are back! ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
[[File:UCDM 2023 promo.png|180px|right]]
{{int:please-translate}}
Hello, dear Wikipedians!<br/>
[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|Ministry of Foreign Affairs of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the third edition of writing challenge "'''[[m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 1st until 31st March 2023. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive [[m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023/Prizes|prizes]].<br/>
We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[m:CentralNotice/Request/UCDM 2023|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge!
</div>
[[m:User:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[m:User talk:ValentynNefedov (WMUA)|talk]]) 07:58, 1 March 2023 (UTC)
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:ValentynNefedov (WMUA)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=23942484 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Wikimania 2023 Welcoming Program Submissions</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="wikimania-program-submissions"/>[[File:Wikimedia_Singapore_Logo.svg|right|frameless]]Do you want to host an in-person or virtual session at Wikimania 2023? Maybe a hands-on workshop, a lively discussion, a fun performance, a catchy poster, or a memorable lightning talk? [[wmania:Special:MyLanguage/2023:Program/Submissions|'''Submissions are open until March 28''']]. The event will have dedicated hybrid blocks, so virtual submissions and pre-recorded content are also welcome. If you have any questions, please join us at an upcoming conversation on March 12 or 19, or reach out by email at wikimania@wikimedia.org or on Telegram. More information on-wiki.<section end="wikimania-program-submissions"/>
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:CKoerner (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24390465 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Совет попечителей ратифицировал Руководство по правоприменению УКП</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement - Board ratification|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки в Мета-вики.]]''
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement - Board ratification|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement - Board ratification}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Здравствуйте, важные новости относительно Руководства по правоприменению УКП:
Голосование по Руководству по правоприменению в январе 2023 года показало, что Руководство по правоприменению одобрено большинством. Поступило 369 замечаний, по которым скоро будет предоставлена детальная сводка. Всего проголосовало чуть более трех тысяч (3097) участников, из которых 76% одобрили Руководство по правоприменению. Вы можете ознакомиться со '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines/Voting_statistics|статистикой по голосованию в Meta-wiki]]'''.
Возросший уровень поддержки показывает Совету попечителей, что текущая версия обозначила решение вопросов, поднятых во время последнего пересмотра в 2022 году. Совет попечителей ратифицировал Руководство по правоприменению. [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Approval_of_Universal_Code_of_Conduct_Enforcement_Guidelines Резолюция размещена в вики Фонда], и вы также можете более детально ознакомиться с [https://diff.wikimedia.org/2023/03/21/the-enforcement-guidelines-received-strong-support-from-the-community-what-happens-next/ процессом пересмотра Руководства по правоприменению в 2023 году в Diff.]
Будут объявлены дальнейшие действия по работе с важными рекомендациями, обозначенными в Руководстве по правоприменению. Подробности по планам работ скоро поступят. Благодарим вас за вашу заинтересованность и участие.
От имени проектной команды УКП,<section end="announcement-content" />
</div>
[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 11:41, 24 хәажәкырамза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&oldid=23887065 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Отчет по отзывам участников голосования по ратификации Руководства по правоприменению УКП</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Voting/Report/Email|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки в Мета-вики.]]''
:''<div class="plainlinks">[[m:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Voting/Report/Email|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Voting/Report/Email}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Добрый день,
Проектная команда по Универсальному кодексу поведения завершила анализ отзывов, полученных во время ратификационного голосования по [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines|пересмотренному Руководству по правоприменению Универсального кодекса поведения]].
У всех участников голосования была возможность предоставить комментарии относительно содержания пересмотренного Руководства по обеспечению правоприменения. Всего 369 участников оставили комментарии на 18 языках по сравнению с 657 комментариями на 27 языках в 2022 году. Команда «Доверие и безопасность» завершила анализ комментариев, разделив отзывы по категориям и обозначив основные темы и области, требующие внимания. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Voter comments report|Переведенные версии отчета доступны здесь на Мета-вики]]'''. Пожалуйста, помогите перевести на ваш язык.
Мы выражаем благодарность всем, кто принял участие в голосовании и обсуждениях. Более подробную информацию по Универсальному кодексу поведения и Руководству по правоприменению можно найти на Мета-вики.
От имени проектной команды Универсального кодекса поведения,<section end="announcement-content" />
</div>
[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 08:37, 3 мшаԥымза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&oldid=23887065 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Напоминание: Встреча по обсуждению обновлений Условий использования Викимедиа</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours/Reminder|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours/Reminder|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours/Reminder|}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Всем привет,
Напоминаем, что Юридический отдел [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Legal_department|Фонда Викимедиа]] проводит [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours|встречи]] с членами сообществ для обсуждения [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Legal_department/2023_ToU_updates/Proposed_update|обновлений Условий использования Викимедиа]].
Вторая встреча пройдет сегодня,''' 4 апреля, с 17:00 UTC до 18:30 UTC'''. Подробнее [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours|на странице Мета]].
Приглашаем вас принять участие в обсуждении. Пожалуйста, обратите внимание, что рабочий язык встреч – английский. Во встречах на ваши вопросы будут отвечать члены Юридического отдела Фонда Викимедиа.
От имени Юридического отдела Фонда Викимедиа,<section end="announcement-content" />
</div>
[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 08:29, 4 мшаԥымза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&oldid=23887065 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Начало обсуждений по вопросу ратификации Устава движения</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Movement Charter/Ratification/Ratification methodology review launch|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
Здравствуйте,
[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|Комитет по разработке Устава движения]] с 10 по 28 апреля 2023 года проводит ранний сбор предложений и вопросов со всего движения Викимедиа по [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification|предложенной методологии ратификации Устава движения]]. Согласно графику, ратификация [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Устава движения]] должна состояться в начале 2024 года.
'''Комитет приглашает членов сообщества ответить на [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification|шесть вопросов]]. Желающие могут поделиться отзывами на странице [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter|обсуждения в Мета]] или на [https://forum.movement-strategy.org/t/movement-charter-ratification-methodology-community-review-from-10-28-april-2023/2930 форуме Стратегии движения].
'''Часы обсуждений'''
Комитет приглашает всех, кто хочет поделиться отзывами о предлагаемой методологии, присоединиться к встречам членов Комитета с сообществами:
* [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Community_Consultation#Community_conversation_#1:_18_April,_2023_at_10.00_UTC|Первая встреча с сообществами]]: '''18 апреля, 10:00 UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1681812036 по Вашему местному времени])
* [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Community_Consultation#Community_conversation_#2:_24_April_2023_at_17.00_UTC|Вторая встреча с сообществами]]: '''24 апреля в 17:00 UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1682355603 по Вашему местному времени])
Язык часов обсуждений английский. [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation|Пожалуйста, прокомментируйте]], если Вам нужна языковая поддержка. Языковой перевод будет предоставлен, если не менее 3 человек выразят желание участвовать с русскоязычного сообщества.
От имени Комитета по разработке Устава движения,<section end="announcement-content" />
</div>
[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 18:06, 11 мшаԥымза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&oldid=23887065 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Комитет по выборам набирает новых членов</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominations/2023/Announcement|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominations/2023/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections committee/Nominations/2023/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Всем привет,
Комитет по выборам [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Фонда Викимедиа]] ищет 2-4 дополнительных членов до 24 апреля, которые могут помочь в процессе выбора членов в Совет попечителей Фонда Викимедиа.
В настоящее время планируются выборы в Совет попечителей Фонда Викимедиа на 2024 год. Новые члены приглашаются присоединиться к Комитету по выборам. Комитет по выборам контролирует процесс отбора мест в Совет попечителей сообщества. Присоединяйтесь к комитету и поделитесь своими ценными навыками и идеями в процессе отбора членов в Попечительский совет.
В [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_of_Trustees|Совете Фонда Викимедиа]] есть восемь мест, выбранных сообществом и аффилированными организациями (Affiliates). В 2024 году Комитет по выборам будет проводить процесс отбора на места, выбранные сообществами и аффилированными организациями, срок полномочий которых истекает. Этот процесс будет поддерживаться Фондом Викимедиа.
Члены Комитета по выборам назначаются на трехлетний срок и должны подписать [[phab:L37| соглашение о конфиденциальности]]. Члены комитета могут рассчитывать на 2-5 часов в неделю до начала процесса отбора и 5-8 часов в неделю во время процесса отбора.
Как член Комитета по выборам, в ваши обязанности будет входить:
* Участие в онлайн-встречах в период до следующих выборов (середина 2024 года)
* Участие в вводном онлайн обучении в мае-июне 2023 года
* Работа с Комитетом по выполнению его [[foundation:Special:MyLanguage/Elections_Committee_Charter|других обязанностей]].
Новые члены должны иметь следующие качества:
* Свободное владение английским языком
* Взаимодействие по электронной почте
* Знания о движении и управлении движением
Если Вы хотите выступить добровольцем на эту роль, пожалуйста, '''предложите свою кандидатуру до 24 апреля 2023 года 23:59 [[:en:Anywhere on Earth|AoE (Anywhere on Earth)]] на [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Nominations/2023|Мета-вики]]'''.
Полное объявление можно [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/Wikimedia_Foundation_Elections_Committee_-_2023_Call_for_New_Members|'''прочитать здесь''']]. Заранее благодарим за вашу заинтересованность! Если Вы не заинтересованы, но знаете кого-то, кто может быть заинтересован, поделитесь с ними этим объявлением. Пожалуйста, дайте мне знать, если у Вас есть вопросы.
От имени Комитета по выборам,<br /><section end="announcement-content" />
</div>
[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 22:54, 14 мшаԥымза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&oldid=23887065 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Ваша вики будет доступна только в режиме чтения</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="server-switch"/><div class="plainlinks">
[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прочитать это сообщение на другом языке]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]
[[foundation:|Фонд Викимедиа]] проверяет переключение между основным и вторичным дата-центром. Это гарантирует, что Википедия и другие вики-проекты Викимедиа смогут оставаться доступными даже после катастрофы. Чтобы убедиться, что всё работает, технологическому отделу Викимедиа нужны плановые испытания. Это тестирование покажет, возможно ли надёжно переключиться между центрами обработки данных (ЦОД). Это требует от многих рабочих групп подготовки к тесту и готовности исправить любые непредвиденные проблемы.
Весь трафик будет переключен '''{{#time:j xg|2023-04-26|ru}}'''. Тестирование начнётся в '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-04-26T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-04-26T14:00}}]'''.
К сожалению, ввиду некоторых ограничений движка [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], редактирование будет остановлено в течение этих двух переключений. Приносим свои извинения за задержку в работе. Мы работаем над тем, чтобы сократить такие работы в будущем.
'''В течение короткого промежутка времени вы сможете читать, но не сможете редактировать все вики-сайты.'''
*День переключения — {{#time:l j xg Y|2023-04-26|ru}}. Оно продлится не более часа.
*При попытке отредактировать или сохранить страницы в течение этого времени вы увидите сообщение об ошибке. Мы надеемся, что правки в этот период не будут потеряны, но не можем этого гарантировать. Если вы увидите сообщение об ошибке, пожалуйста, подождите, пока всё не восстановится. После этого вы сможете сохранить свою правку. Но на всякий случай мы рекомендуем вам сделать копию ваших изменений.
''Побочные эффекты'':
*Фоновые задания будут выполняться замедленно, а некоторые могут быть отклонены. Красные ссылки могут также обновляться с замедлением. Если вы создаёте статью, на которую уже есть ссылки откуда-то, то такие ссылки будут оставаться красными дольше, чем обычно. Некоторые долго выполняющиеся скрипты необходимо будет остановить.
* Мы ожидаем, что развёртывание кода произойдет так же, как и на любой другой неделе. Однако могут происходить некоторые зависания кода, если впоследствии этого потребует данная операция.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будет недоступен примерно 90 минут.
При необходимости эти планы могут быть отложены. Вы можете [[wikitech:Switch_Datacenter|посмотреть расписание на wikitech.wikimedia.org]]. О любых изменениях будет сообщено в расписании. Там же будет дополнительная информация об этом. За 30 минут до начала переноса во всех проектах будет показан баннер-предупреждение. '''Пожалуйста, поделитесь этой информацией с вашим сообществом.'''</div><section end="server-switch"/>
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:41, 21 мшаԥымза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:UOzurumba (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=24748237 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Seeking volunteers for the next step in the Universal Code of Conduct process</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Nominations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Nominations/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Hello,
As follow-up to [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/IOMVS7W75ZYMABQGOQ2QH2JAURC3CHGH/ the message about the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines] by Wikimedia Foundation Board of Trustees Vice Chair, Shani Evenstein Sigalov, I am reaching out about the next steps. I want to bring your attention to the next stage of the Universal Code of Conduct process, which is forming a building committee for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C). I invite community members with experience and deep interest in community health and governance to nominate themselves to be part of the U4C building committee, which needs people who are:
* Community members in good standing
* Knowledgeable about movement community processes, such as, but not limited to, policy drafting, participatory decision making, and application of existing rules and policies on Wikimedia projects
* Aware and appreciative of the diversity of the movement, such as, but not limited to, languages spoken, identity, geography, and project type
* Committed to participate for the entire U4C Building Committee period from mid-May - December 2023
* Comfortable with engaging in difficult, but productive conversations
* Confidently able to communicate in English
The Building Committee shall consist of volunteer community members, affiliate board or staff, and Wikimedia Foundation staff.
The Universal Code of Conduct has been a process strengthened by the skills and knowledge of the community and I look forward to what the U4C Building Committee creates. If you are interested in joining the Building Committee, please either [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee/Nominations|sign up on the Meta-Wiki page]], or contact ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org by May 12, 2023. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee|Read more on Meta-Wiki]]'''.
Best regards,<br /><section end="announcement-content" />
</div>
[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 19:00, 26 мшаԥымза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Xeno (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24941045 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Процедура отбора членов Учредительного комитета U4C</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
Следующей стадией процесса внедрения Универсального кодекса поведения является создание Учредительного комитета для разработки устава для Координационного комитета УКП (U4C). Члены Учредительного комитета были отобраны. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee|Ознакомьтесь с составом и узнайте о предстоящей работе в Мета-вики]].<section end="announcement-content" />
</div>
-- [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Project|UCoC Project Team]], 04:20, 27 лаҵарамза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25018085 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Объявляем новых членов Избирательной комиссии</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|Вы можете найти это сообщение, переведенное на другие языки, на Meta-wiki.]]''
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Приветствую вас,
Мы рады объявить [[listarchive:list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/4TALOUFPAP2VDBR27GKRVOP7IGQYU3DB/|о новых членах и советниках Избирательной комиссии]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Избирательный комитет]] помогает в разработке и внедрении процесса отбора попечителей, отобранных Сообществом и аффилированными лицами, в Совет попечителей Фонда Викимедиа. После открытого процесса выдвижения наиболее сильные кандидаты пообщались с Правлением, и четырем кандидатам было предложено войти в состав Избирательной комиссии. Еще четырем кандидатам было предложено принять участие в качестве консультантов.
Спасибо всем членам сообщества, которые представили свои имена на рассмотрение. Мы с нетерпением ожидаем совместной работы с Избирательной комиссией в ближайшем будущем.
От имени Совета попечителей Фонда Викимедиа,<br /><section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 17:59, 28 рашәарамза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25018085 -->
== Deploying the Phonos in-line audio player to your Wiki ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
{{int:Hello}}!
Apologies if this message is not in your language, {{int:Please-translate}} to your language.
This wiki will soon be able to use the [[mw:Help:Extension:Phonos#Inline_audio_player_mode|inline audio player]] implemented by the [[mw:Extension:Phonos|Phonos]] extension. This is part of fulfilling a wishlist proposal of providing [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Multimedia_and_Commons/Audio_links_that_play_on_click|audio links that play on click]].
With the inline audio player, you can add text-to-speech audio snippets to wiki pages by simply using a tag:
<syntaxhighlight lang="wikitext">
<phonos file="audio file" label="Listen"/>
</syntaxhighlight>
The above tag will show the text next to a speaker icon, and clicking on it will play the audio instantly without taking you to another page. A common example where you can use this feature is in adding pronunciation to words as illustrated on the [[wiktionary:en:English#Pronunciation|English Wiktionary]] below.
<syntaxhighlight lang="wikitext">
{{audio|en|En-uk-English.oga|Audio (UK)}}
</syntaxhighlight>
Could become:
<syntaxhighlight lang="wikitext">
<phonos file="En-uk-English.oga" label="Audio (UK)"/>
</syntaxhighlight>
The inline audio player will be available in your wiki in 2 weeks time; in the meantime, we would like you to [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Phonos|read about the features]] and give us feedback or ask questions about it in this [[mw:Help_talk:Extension:Phonos|talk page]].
Thank you!</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]], on behalf of the Foundation's Language team</bdi>
</div>
02:26, 27 ԥхынгәымза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:UOzurumba (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_announcement_list_(In-line_audio_player)&oldid=25350821 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Рассмотрение Устава Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Здравствуйте,
Мы рады обнародовать следующий этап в работе по [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct|Универсальному кодексу поведения]]. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Черновой вариант Устава Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] в настоящий момент готов для вашего рассмотрения.
[[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Руководство по правоприменению]] требует, чтобы структурная единица в форме Учредительного комитета составила черновой вариант устава, описывающего процедуры и подробности работы глобального комитета, названного [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4._UCoC_Coordinating_Committee_(U4C)|Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C)]]. В течение последних двух месяцев Учредительный комитет U4C работал вместе единой группой, чтобы обсудить и подготовить черновик устава U4C. Учредительный комитет U4C в настоящий момент ожидает отзывы по черновику устава вплоть до 22 сентября 2023 года. После этой даты Учредительный комитет U4C по мере необходимости внесет изменения в устав, а открытое голосование в рамках сообщества будет проведено через некоторое время после.
Примите участие в обсуждении во время [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee#Conversation hours|часов обсуждений]] или в [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Мета-вики]].
С уважением,<br /><section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]], on behalf of the U4C Building Committee, 15:35, 28 нанҳәамза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25392152 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Ваша вики будет доступна только в режиме чтения</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="server-switch"/><div class="plainlinks">
[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прочитать это сообщение на другом языке]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]
[[foundation:|Фонд Викимедиа]] будет переключать трафик между своими центрами обработки данных. Это гарантирует, что Википедия и другие вики-проекты Викимедиа смогут оставаться доступными даже после катастрофы. Чтобы убедиться, что всё работает, технологическому отделу Викимедиа нужны плановые испытания. Это тестирование покажет, возможно ли надёжно переключиться между центрами обработки данных (ЦОД). Это требует от многих рабочих групп подготовки к тесту и готовности исправить любые непредвиденные проблемы.
Весь трафик будет переключен '''{{#time:j xg|2023-09-20|ru}}'''. Тестирование начнётся в '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-09-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-09-20T14:00}}]'''.
К сожалению, ввиду некоторых ограничений движка [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], редактирование будет остановлено в течение этих двух переключений. Приносим свои извинения за задержку в работе. Мы работаем над тем, чтобы сократить такие работы в будущем.
'''В течение короткого промежутка времени вы сможете читать, но не сможете редактировать все вики-сайты.'''
*День переключения — {{#time:l j xg Y|2023-09-20|ru}}. Оно продлится не более часа.
*При попытке отредактировать или сохранить страницы в течение этого времени вы увидите сообщение об ошибке. Мы надеемся, что правки в этот период не будут потеряны, но не можем этого гарантировать. Если вы увидите сообщение об ошибке, пожалуйста, подождите, пока всё не восстановится. После этого вы сможете сохранить свою правку. Но на всякий случай мы рекомендуем вам сделать копию ваших изменений.
''Побочные эффекты'':
*Фоновые задания будут выполняться замедленно, а некоторые могут быть отклонены. Красные ссылки могут также обновляться с замедлением. Если вы создаёте статью, на которую уже есть ссылки откуда-то, то такие ссылки будут оставаться красными дольше, чем обычно. Некоторые долго выполняющиеся скрипты необходимо будет остановить.
* Мы ожидаем, что развёртывание кода произойдет так же, как и на любой другой неделе. Однако могут происходить некоторые зависания кода, если впоследствии этого потребует данная операция.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будет недоступен примерно 90 минут.
При необходимости эти планы могут быть отложены. Вы можете [[wikitech:Switch_Datacenter|посмотреть расписание на wikitech.wikimedia.org]]. О любых изменениях будет сообщено в расписании. Там же будет дополнительная информация об этом. За 30 минут до начала переноса во всех проектах будет показан баннер-предупреждение. '''Пожалуйста, поделитесь этой информацией с вашим сообществом.'''</div><section end="server-switch"/>
</div>
[[User:Trizek (WMF)|Trizek_(WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]]) 09:23, 15 цәыббрамза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=25018086 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">== Возможности для назначения открываются в АффКом, в комитет Омбудсмена и Комитета по Рассмотрению Дел ==</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
<div style="margin:.2em 0 .5em;margin-{{#switch:{{PAGELANGUAGE}}|ar|arc|ary|arz|azb|bcc|bgn|ckb|bqi|dv|fa|fa-af|glk|ha-arab|he|kk-arab|kk-cn|ks|ku-arab|ms-arab|mzn|pnb|prd|ps|sd|ug|ur|ydd|yi=right|left}}:3ex;">
[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|''Вы можете найти перевод этого сообщения на другие языки на Мета-вики''.]]
''<span class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</span>''</div>
Всем привет! [[m:Special:MyLanguage/Affiliations Committee|Комитет по присоединению]] (АффКом), [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Комиссия омбудсменов]] и [[m:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety/Case_Review_Committee|Комитет по рассмотрению дел]] ищут новых членов. Эти добровольческие группы оказывают важную структурную и надзорную поддержку сообществу и движению. Людям предлагается выдвигать свои кандидатуры самостоятельно или поощрять других, которые, по их мнению, могли бы внести свой вклад в эти группы, подавать заявки на членство. Более подробную информацию о ролях групп, необходимых навыках и возможности подать заявку можно найти на [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments|странице Мета-Вики]].
От имени команды Поддержки Комитетов,<br /><section end="announcement-content" />
</div>
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
~ [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 16:41, 9 жьҭаарамза 2023 (UTC) </div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25570445 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Просмотрите и прокомментируйте пакет правил отбора Попечительского совета Фонда Викимедиа на 2024 год.</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Уважаемые участники,
Пожалуйста, просмотрите и прокомментируйте пакет правил отбора Попечительского совета Фонда Викимедиа до 29 октября 2023 года. Пакет правил отбора основан на более старых версиях, разработанных Избирательной комиссией, и будет использоваться при выборе Попечительского совета в 2024 году. Предоставление ваших комментариев сейчас поможет им обеспечить более плавный и лучший процесс выбора Правления. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|Подробнее на странице в Мета-вики]].
С уважением,
Кэти Чан <br>
председатель Избирательной комиссии<br /><section end="announcement-content" />
</div>
01:12, 17 жьҭаарамза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25570445 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Скоро: Предпросмотр ссылок</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="ReferencePreviewsDefault"/>
[[File:Example_of_a_Reference_Preview.png|right|300px]]
В ближайшее время в Вашей вики появится новая функция: Предпросмотр ссылок - всплывающие окна для ссылок. Такие всплывающие окна существуют на вики-сайтах как локальные гаджеты уже много лет. Теперь есть централизованное решение, доступное на всех вики, и совместимое с функцией [[mw:Special:MyLanguage/Page Previews|Предпросмотр страницы]].
Предпросмотр ссылок будет доступен всем, включая читателей. Если Вы не хотите видеть эту функцию, [[m:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews#Opt-out feature|Вы можете ее отключить]]. Если Вы [[Special:Preferences#mw-prefsection-gadgets|используете гаджеты]] "Всплывающие подсказки для ссылок" или "Навигация всплывающих окон", Вы не увидите "Предпросмотр ссылок" до тех пор, пока Вы не отключите гаджет.
Предпросмотр ссылок являлся бета-функцией на многих вики начиная с 2019-го года и функцией по-умолчанию на некоторых вики начиная с 2021-го года. Внедрение функции запланировано на 22-e ноября.
* [[mw:Special:MyLanguage/Help:Reference Previews|Помощь]]
* [[m:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews|Страница проекта с более подробной информацией (на английском)]].
* Отзывы приветствуются [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews|на этой странице обсуждений]].
-- Для команды [[m:WMDE Technical Wishes|Викимедия Германия "Технические пожелания"]],
<section end="ReferencePreviewsDefault"/>
</div>
[[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]], 13:11, 15 абҵарамза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=25866958 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">(New) Feature on [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]]: Adding geopoints via QID</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="Body"/>Since September 2022, it is possible to create geopoints using a QID. Many wiki contributors have asked for this feature, but it is not being used much. Therefore, we would like to remind you about it. More information can be found on the [[M:WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation/Geopoints via QID|project page]]. If you have any comments, please let us know on the [[M:Talk:WMDE Technical Wishes/Geoinformation/Geopoints via QID|talk page]]. – Best regards, the team of Technical Wishes at Wikimedia Deutschland
<section end="Body"/>
</div>
[[M:User:Thereza Mengs (WMDE)|Thereza Mengs (WMDE)]] 12:31, 13 ԥхынҷкәынмза 2023 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=25955829 -->
== Do you use Wikidata in Wikimedia sibling projects? Tell us about your experiences ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Note: Apologies for cross-posting and sending in English.''
Hello, the '''[[m:WD4WMP|Wikidata for Wikimedia Projects]]''' team at Wikimedia Deutschland would like to hear about your experiences using Wikidata in the sibling projects. If you are interested in sharing your opinion and insights, please consider signing up for an interview with us in this '''[https://wikimedia.sslsurvey.de/Wikidata-for-Wikimedia-Interviews Registration form]'''.<br>
''Currently, we are only able to conduct interviews in English.''
The front page of the form has more details about what the conversation will be like, including how we would '''compensate''' you for your time.
For more information, visit our ''[[m:WD4WMP/AddIssue|project issue page]]'' where you can also share your experiences in written form, without an interview.<br>We look forward to speaking with you, [[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] ([[m:User talk:Danny Benjafield (WMDE)|talk]]) 08:53, 5 January 2024 (UTC)
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/WD4WMP/ScreenerInvite&oldid=26027495 -->
== Reusing references: Can we look over your shoulder? ==
''Apologies for writing in English.''
The Technical Wishes team at Wikimedia Deutschland is planning to [[m:WMDE Technical Wishes/Reusing references|make reusing references easier]]. For our research, we are looking for wiki contributors willing to show us how they are interacting with references.
* The format will be a 1-hour video call, where you would share your screen. [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ More information here].
* Interviews can be conducted in English, German or Dutch.
* [[mw:WMDE_Engineering/Participate_in_UX_Activities#Compensation|Compensation is available]].
* Sessions will be held in January and February.
* [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ Sign up here if you are interested.]
* Please note that we probably won’t be able to have sessions with everyone who is interested. Our UX researcher will try to create a good balance of wiki contributors, e.g. in terms of wiki experience, tech experience, editing preferences, gender, disability and more. If you’re a fit, she will reach out to you to schedule an appointment.
We’re looking forward to seeing you, [[m:User:Thereza Mengs (WMDE)| Thereza Mengs (WMDE)]]
<!-- Сообщение отправил Участник:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=25956752 -->
== Feminism and Folklore 2024 ==
<div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;>
[[File:Feminism and Folklore 2024 logo.svg|centre|550px|frameless]]
::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<center>''{{int:please-translate}}''</center>
Dear Wiki Community,
You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024]]''' writing competition from February 1, 2024, to March 31, 2024 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia.
You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles.
Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project:
# Create a page for the contest on the local wiki.
# Set up a campaign on '''CampWiz''' tool.
# Create the local list and mention the timeline and local and international prizes.
# Request local admins for site notice.
# Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2024/Project Page|meta project page]].
This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools''']
Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2024|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2024/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance.
We look forward to your immense coordination.
Thank you and Best wishes,
'''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024 International Team]]'''
::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]] [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]]
</div></div>
--[[Алахәыла:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Алахәыла ахцәажәара:MediaWiki message delivery|ахцәажәара]]) 07:26, 18 ажьырныҳәамза 2024 (UTC)
== Wiki Loves Folklore is back! ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
{{int:please-translate}}
[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
Dear Wiki Community,
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024|Wiki Loves Folklore 2024]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March.
You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2024 submitting] them in this commons contest.
You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.
Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2024|project Talk page]] if you need any assistance.
'''Kind regards,'''
'''Wiki loves Folklore International Team'''
-- [[Алахәыла:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Алахәыла ахцәажәара:MediaWiki message delivery|ахцәажәара]]) 07:26, 18 ажьырныҳәамза 2024 (UTC)
</div></div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Tiven2240@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=23942484 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Голосование по Уставу для Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens|Вы можете найти перевод данного сообщения на дополнительные языки в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Здравствуйте,
Я пишу вам сегодня, чтобы объявить о начале периода голосования по Уставу для [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] (U4C). Члены сообщества могут в настоящий момент [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|проголосовать и предоставить отзывы относительно устава посредством SecurePoll]] до 2 февраля 2024 г. Те из вас, кто уже высказывал свое мнение во время разработки [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Руководства по правоприменению УКП]], уже знакомы с данным процессом.
[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Текущая версия Устава для Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] доступна в Мета-вики вместе с переводами на другие языки.
Ознакомьтесь с уставом, проголосуйте и поделитесь данной информацией с другими в вашем сообществе. Я могу с уверенностью сказать, что Учредительный комитет U4C с нетерпением ждет вашего участия.
От имени Проектной команды УКП,<section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:08, 19 ажьырныҳәамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25853527 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Остались последние дни, чтобы проголосовать по Уставу для Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder|Вы можете найти перевод данного сообщения на дополнительные языки в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Здравствуйте,
Я пишу вам сегодня для напоминания о том, что период голосования по Уставу для [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] (U4C) завершается '''2 февраля'''. Члены сообщества могут в настоящий момент [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|проголосовать и предоставить отзывы относительно устава посредством SecurePoll]] до 2 февраля. Те из вас, кто уже высказывал свое мнение во время разработки [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Руководства по правоприменению УКП]], уже знакомы с данным процессом.
[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Текущая версия Устава для Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] доступна в Мета-вики вместе с переводами на другие языки.
Ознакомьтесь с уставом, проголосуйте и поделитесь данной информацией с другими в вашем сообществе. Я могу с уверенностью сказать, что Учредительный комитет U4C с нетерпением ждет вашего участия.
С уважением,<section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 17:00, 31 ажьырныҳәамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25853527 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Объявление результатов голосования по ратификации Устава Координационного комитета по УКП</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results|Перевод данного сообщения на другие языки можно найти в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Уважаемые участники,
Благодарю всех за интерес к развитию Универсального кодекса поведения. Сегодня я хочу сообщить вам результаты [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|ратификационного голосования]] по [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Уставу Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]]. В ратификационном голосовании участвовало 1746 человек, в числе которых 1249 участников одобрили Устав, а 420 участников - нет. В процессе ратификационного голосования участники могли оставлять отзывы относительно Устава.
Отчет по статистике голосования и обзор обратной связи от участников будут опубликованы в Мета-вики в течение следующих недель.
В ближайшее время, пожалуйста, следите за новостями о дальнейших шагах.
От имени Проектной команды УКП,<section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:23, 12 жәабранмза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26160150 -->
== Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024: We are back! ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
[[File:UCDM 2024 general.jpg|180px|right]]
{{int:please-translate}}
Hello, dear Wikipedians!<br/>
[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the forth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 1st until 31st March 2024. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive prizes.<br/>
We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/UCDM 2024|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[:m:User talk:ValentynNefedov (WMUA)|talk]])
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:ValentynNefedov (WMUA)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26166467 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Отчет о ратификации Устава U4C и объявление о начале выдвижения кандидатов для U4C</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates| Перевод данного сообщения на другие языки доступен в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Дорогие участники,
Сегодня я хочу сообщить вам две важные новости. Во-первых, [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Vote results|отчет по отзывам после ратификации Устава Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения (U4C)]] уже доступен. Во-вторых, начинается выдвижение кандидатов для комитета U4C со сроком до 1 апреля 2024 года.
[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения]] (U4C) является глобальной группой, деятельность которой посвящена справедливому и последовательному применению УКП. Члены сообщества приглашаются для подачи заявок на вступление в комитет U4C. Для более подробной информации о комитете U4C и его области ответственности, пожалуйста, [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|ознакомьтесь с Уставом U4C]].
Согласно уставу в комитете U4C имеется 16 мест: восемь мест от сообщества в целом и восемь мест от регионов, чтобы U4C отображал разнообразие движения.
Ознакомьтесь более подробно и подайте вашу заявку в [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|Мета-вики]].
От имени Проектной команды УКП,<section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 16:25, 5 хәажәкырамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26276337 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Процесс отбора кандидатов в Совет попечителей Фонда Викимедиа в 2024 году</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
: ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement| Перевод данного сообщения на другие языки доступен в Мета-вики.]]''
: ''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>''
Дорогие участники,
В этом году у четырех членов, избранных от сообщества и партнеров, заканчивается срок пребывания в Совете попечителей [1]. Совет приглашает все движение принять участие в процессе отбора и голосования с целью заполнения этих мест в этом году.
[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Комитет по выборам]] будет осуществлять надзор за этим процессом при участии сотрудников Фонда [2]. Комитет по вопросам управления создал Рабочую группу по формированию совета, состоящую из попечителей, которые не могут быть кандидатами в проводимом сообществом и партнерами процессе отбора в 2024 году, в следующем составе: Dariusz Jemielniak, Nataliia Tymkiv, Esra'a Al Shafei, Kathy Collins и Shani Evenstein Sigalov [3]. Данной группе поручено осуществлять надзор со стороны Совета за процессом отбора попечителей 2024 года и информировать его ходе выполнения. Более подробная информация о функциях Комитета по выборам, Совета и штатных сотрудников находится здесь [4].
Ниже перечислены ключевые планируемые даты:
* Май 2024 года. Выдвижение кандидатов и формулировка вопросов.
* Июнь 2024 года. Партнерские организации проводят голосование для составления шорт-листа из 12 кандидатов (составление шорт-листа не проводится при количестве заявок менее чем 15) [5].
* Июнь-август 2024 года. Период проведения кампании.
* Конец августа - начало сентября 2024 года. Двухнедельный период голосования сообщества.
* Октябрь-ноябрь 2024 года. Проверка биографических данных кандидатов.
* Заседание Совета в декабре 2024 года. Новые попечители приступают к работе.
Узнайте более подробно о процессе отбора 2024 года, включая детальное расписание, процесс выдвижения кандидатов, правила кампании и критерии правомочности избирателей, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|на этой странице в Мета-вики]] и составьте свой план.
'''Волонтеры на выборах'''
Дополнительный способ участия в процессе отбора 2024 года ‒ деятельность волонтера на выборах. Волонтеры на выборах являются связующим звеном между Комитетом по выборам и своими сообществами. Они обеспечивают представительство своего сообщества и мотивируют его для участия в голосовании. Узнайте более подробно о данной программе и способах участия в ней на данной [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Election Volunteers|странице в Мета-вики]].
С наилучшими пожеланиями,
[[m:Special:MyLanguage/User:Pundit|Dariusz Jemielniak]] (Председатель Комитета по вопросам управления, Рабочая группа по формированию совета)
[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Results#Elected
[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter
[3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Minutes:2023-08-15#Governance_Committee
[4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles
[5] Несмотря на то что идеальное соотношение кандидатов - 12 кандидатов на четыре вакантных места, процесс формирования шорт-листа будет запущен при наличии более 15 кандидатов, в виду того что 1-3 исключенных кандидатов могут почувствовать себя "отверженными", а также в виду значительных затрачиваемых партнерами усилий для исключения лишь 1-3 кандидатов из списка.<section end="announcement-content" />
</div>
[[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]]19:56, 12 хәажәкырамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:MPossoupe (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26349432 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Ваша вики будет доступна только в режиме чтения</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="server-switch"/><div class="plainlinks">
[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прочитать это сообщение на другом языке]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]
[[foundation:|Фонд Викимедиа]] будет переключать трафик между своими центрами обработки данных. Это гарантирует, что Википедия и другие вики-проекты Викимедиа смогут оставаться доступными даже после катастрофы.
Весь трафик будет переключен '''{{#time:j xg|2024-03-20|ru}}'''. Тестирование начнётся в '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2024-03-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2024-03-20T14:00}}]'''.
К сожалению, ввиду некоторых ограничений движка [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], редактирование будет остановлено в течение этих двух переключений. Приносим свои извинения за задержку в работе. Мы работаем над тем, чтобы сократить такие работы в будущем.
'''В течение короткого промежутка времени вы сможете читать, но не сможете редактировать все вики-сайты.'''
*День переключения — {{#time:l j xg Y|2024-03-20|ru}}. Оно продлится не более часа.
*При попытке отредактировать или сохранить страницы в течение этого времени вы увидите сообщение об ошибке. Мы надеемся, что правки в этот период не будут потеряны, но не можем этого гарантировать. Если вы увидите сообщение об ошибке, пожалуйста, подождите, пока всё не восстановится. После этого вы сможете сохранить свою правку. Но на всякий случай мы рекомендуем вам сделать копию ваших изменений.
''Побочные эффекты'':
*Фоновые задания будут выполняться замедленно, а некоторые могут быть отклонены. Красные ссылки могут также обновляться с замедлением. Если вы создаёте статью, на которую уже есть ссылки откуда-то, то такие ссылки будут оставаться красными дольше, чем обычно. Некоторые долго выполняющиеся скрипты необходимо будет остановить.
* Мы ожидаем, что развёртывание кода произойдет так же, как и на любой другой неделе. Однако могут происходить некоторые зависания кода, если впоследствии этого потребует данная операция.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будет недоступен примерно 90 минут.
При необходимости эти планы могут быть отложены. Вы можете [[wikitech:Switch_Datacenter|посмотреть расписание на wikitech.wikimedia.org]]. О любых изменениях будет сообщено в расписании. Там же будет дополнительная информация об этом. За 30 минут до начала переноса во всех проектах будет показан баннер-предупреждение. '''Пожалуйста, поделитесь этой информацией с вашим сообществом.'''</div><section end="server-switch"/>
</div>
[[user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]], 00:00, 15 хәажәкырамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=25636619 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Проголосуйте прямо сейчас для избрания членов первого U4C</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens|Перевод данного сообщения на другие языки доступен в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Уважаемые участники!
Я пишу вам, чтобы сообщить о начале голосования по выборам в Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C), которое будет проходить до 9 мая 2024 года. Ознакомьтесь с информацией на [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|странице голосования в Мета-вики]], чтобы узнать больше по теме голосования и правомочности избирателей.
Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C) является глобальной группой, деятельность которой направлена на обеспечение справедливого и последовательного применения УКП. Участники сообщества были приглашены для подачи заявок на членство в U4C. Для более подробной информации об области ответственности U4C, пожалуйста, [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|ознакомьтесь с Уставом U4C]].
Пожалуйста, поделитесь данным сообщением с членами вашего сообщества, чтобы они также могли принять участие.
От имени проектной команды УКП,<section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 20:20, 25 мшаԥымза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Sign up for the language community meeting on May 31st, 16:00 UTC</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="message"/>Hello all,
The next language community meeting is scheduled in a few weeks - May 31st at 16:00 UTC. If you're interested, you can [https://www.mediawiki.org/w/index.php?title=Wikimedia_Language_engineering/Community_meetings#31_May_2024 sign up on this wiki page].
This is a participant-driven meeting, where we share language-specific updates related to various projects, collectively discuss technical issues related to language wikis, and work together to find possible solutions. For example, in the last meeting, the topics included the machine translation service (MinT) and the languages and models it currently supports, localization efforts from the Kiwix team, and technical challenges with numerical sorting in files used on Bengali Wikisource.
Do you have any ideas for topics to share technical updates related to your project? Any problems that you would like to bring for discussion during the meeting? Do you need interpretation support from English to another language? Please reach out to me at ssethi(__AT__)wikimedia.org and [[etherpad:p/language-community-meeting-may-2024|add agenda items to the document here]].
We look forward to your participation!
<section end="message"/>
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 21:22, 14 лаҵарамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:SSethi (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Feedback invited on Procedure for Sibling Project Lifecycle</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle/Invitation for feedback (MM)|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle/Invitation for feedback (MM)}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
[[File:Sibling Project Lifecycle Conversation 3.png|150px|right|link=:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle]]
Dear community members,
The [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs Committee]] (CAC) of the [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees|Wikimedia Foundation Board of Trustees]] invites you to give feedback on a '''[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle|draft Procedure for Sibling Project Lifecycle]]'''. This draft Procedure outlines proposed steps and requirements for opening and closing Wikimedia Sibling Projects, and aims to ensure any newly approved projects are set up for success. This is separate from the procedures for opening or closing language versions of projects, which is handled by the [[:m:Special:MyLanguage/Language committee|Language Committee]] or [[m:Special:MyLanguage/Closing_projects_policy|closing projects policy]].
You can find the details on [[:m:Special:MyLanguage/Talk:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle#Review|this page]], as well as the ways to give your feedback from today until the end of the day on '''June 23, 2024''', anywhere on Earth.
You can also share information about this with the interested project communities you work with or support, and you can also help us translate the procedure into more languages, so people can join the discussions in their own language.
On behalf of the CAC,<section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 02:25, 22 лаҵарамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Объявление о создании первого Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – results|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Привет!
Члены счётной комиссии завершили рассмотрение результатов голосования. Мы продолжаем работу с результатами первых [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|выборов Координационного комитета Универсального кодекса поведения (ККУКП)]].
Мы рады объявить следующих лиц региональными членами ККУКП, срок полномочий которых составит два года:
* Северная Америка (США и Канада)
** –
* Северная и Западная Европа
** [[m:Special:MyLanguage/User:Ghilt|Ghilt]]
* Латинская Америка и Карибский бассейн
** –
* Центральная и Восточная Европа
** —
* Африка к югу от Сахары
** –
* Ближний Восток и Северная Африка
** [[m:Special:MyLanguage/User:Ibrahim.ID|Ibrahim.ID]]
* Восточная, Юго-Восточная Азия и Тихоокеанский регион
** [[m:Special:MyLanguage/User:0xDeadbeef|0xDeadbeef]]
* Южная Азия
** –
Следующие лица избираются членами ККУКП от сообщества в целом, сроком на один год:
* [[m:Special:MyLanguage/User:Barkeep49|Barkeep49]]
* [[m:Special:MyLanguage/User:Superpes15|Superpes15]]
* [[m:Special:MyLanguage/User:Civvì|Civvì]]
* [[m:Special:MyLanguage/User:Luke081515|Luke081515]]
* –
* –
* –
* –
Ещё раз спасибо всем, кто участвовал в этом процессе, и хотим выразить огромную признательность кандидатам за их лидерство и преданность движению и сообществу Викимедиа.
В течение следующих нескольких недель ККУКП начнёт встречаться и планировать работу на 2024—2025 годы, поддерживая внедрение и пересмотр УКП и Руководящих принципов обеспечения соблюдения требований. Следите за их работой на [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Meta-wiki]].
От имени Проектной команды УКП,<section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 08:14, 3 рашәарамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Окончательный текст Устава Движения Викимедиа теперь доступен на Мета-Вики</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final draft available|Вы можете прочитать это сообщение, который переведенн на другие языки на Мета-Вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final draft available}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Всем привет,
Окончательный текст [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Устава Движения Викимедиа]] теперь доступен для ознакомления на Мета, более чем на 20 языках.
'''Что такое Устав Движения Викимедиа?'''
Устав Движения Викимедиа – это предлагаемый документ, определяющий роли и ответственность всех членов и организаций в Движения Викимедиа, и включает в себя создание нового органа – Глобального Совета - для управления движением.
'''Присоединяйтесь к «Презентационной Вечеринка» Устава Движения Викимедиа'''
Присоединяйтесь к [[m:Special:MyLanguage/Event:Movement Charter Launch Party|«вечеринка по презентацию»]] устава '''20 июня 2024 года''' в '''14.00-15.00 по UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1718892000 проверьте по вашему времени]). Во время этого созвона, мы отпразднуем публикацию окончательного варианта Устава и представим его содержание. Присоединяйтесь и ознакомьтесь с Уставом, прежде чем проголосовать.
'''Голосование по ратификации Устава Движения'''
Голосование начнется на «SecurePoll» '''25 июня 2024 года''' в '''00:01 по UTC''' и завершится '''9 июля 2024 года''' в '''23:59 по UTC.''' Вы можете ознакомиться с [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting|процессом голосования, критериями и другими подробностями]] на Мета.
Если у вас есть какие-либо вопросы, пожалуйста, оставьте сообщение [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter|на странице обсуждения на Мета]] или напишите MCDC по адресу [mailto:mcdc@wikimedia.org mcdc@wikimedia.org].
От имени Комитета по разработке Устава Движения,<section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 08:44, 11 рашәарамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Голосование по ратификации Устава Движения Викимедиа открыто – проголосуйте</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Ratification vote opens|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Ratification vote opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Всем привет,
Голосование по ратификации [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|'''Устава Движения Викимедиа''']] открыто. Устав Движения Викимедиа – это документ, определяющий роли и ответственности всех членов и организаций в Движении Викимедиа, и включает в себя создание нового органа – Глобального Совета – для управления движением.
Окончательная версия Устава Движения Викимедиа [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|доступна на Мета-Вики на русском языке]] для вашего ознакомления.
Голосование начнется на «SecurePoll» '''25 июня 2024 года''' в '''00:01 по UTC''' и завершится '''9 июля 2024 года''' в '''23:59 по UTC'''. Пожалуйста, ознакомьтесь с более подробной информацией о [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting|голосовании и критериях для голосования]].
После ознакомления с Уставом, пожалуйста, [[Special:SecurePoll/vote/398|'''проголосуйте''']] и поделитесь этой информацией с другими.
Если у вас есть какие-либо вопросы по поводу голосования по ратификации, пожалуйста, свяжитесь с Избирательной Комиссией по Уставу по адресу [mailto:cec@wikimedia.org '''cec@wikimedia.org'''].
От имени Избирательной комиссии,<section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 10:51, 25 рашәарамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 -->
== <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Голосование по ратификации Устава Движения Викимедиа скоро завершится</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final reminder|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-Вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final reminder}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Всем привет,
Это уведомление о том, что голосование по ратификации [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Устава Движения Викимедиа]] завершится '''9 июля 2024 года''', в '''23:59 по UTC'''.
Если вы еще не проголосовали, пожалуйста, проголосуйте [[m:Special:SecurePoll/vote/398|на «SecurePoll»]].
От имени [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Ratification/Voting#Electoral_Commission|Избирательной Комиссии по Уставу]],<section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 03:45, 8 ԥхынгәымза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">U4C Special Election - Call for Candidates</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – call for candidates|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Hello all,
A special election has been called to fill additional vacancies on the U4C. The call for candidates phase is open from now through July 19, 2024.
The [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the [[:foundation:Wikimedia Foundation Universal Code of Conduct|UCoC]]. Community members are invited to submit their applications in the special election for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please review the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|U4C Charter]].
In this special election, according to [[Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter#2. Elections and Terms|chapter 2 of the U4C charter]], there are 9 seats available on the U4C: '''four''' community-at-large seats and '''five''' regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement. [[Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter#5. Glossary|No more than two members of the U4C can be elected from the same home wiki]]. Therefore, candidates must not have English Wikipedia, German Wikipedia, or Italian Wikipedia as their home wiki.
Read more and submit your application on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|Meta-wiki]].
In cooperation with the U4C,<section end="announcement-content" />
</div>
-- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:02, 10 ԥхынгәымза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Wikimedia Movement Charter ratification voting results</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Results of the ratification vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Results of the ratification vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Hello everyone,
After carefully tallying both individual and affiliate votes, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting#Electoral Commission|Charter Electoral Commission]] is pleased to announce the final results of the Wikimedia Movement Charter voting.
As [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter#Thank you for your participation in the Movement Charter ratification vote!|communicated]] by the Charter Electoral Commission, we reached the quorum for both Affiliate and individual votes by the time the vote closed on '''July 9, 23:59 UTC'''. We thank all 2,451 individuals and 129 Affiliate representatives who voted in the ratification process. Your votes and comments are invaluable for the future steps in Movement Strategy.
The final results of the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Wikimedia Movement Charter]] ratification voting held between 25 June and 9 July 2024 are as follows:
'''Individual vote:'''
Out of 2,451 individuals who voted as of July 9 23:59 (UTC), 2,446 have been accepted as valid votes. Among these, '''1,710''' voted “yes”; '''623''' voted “no”; and '''113''' selected “–” (neutral). Because the neutral votes don’t count towards the total number of votes cast, 73.30% voted to approve the Charter (1710/2333), while 26.70% voted to reject the Charter (623/2333).
'''Affiliates vote:'''
Out of 129 Affiliates designated voters who voted as of July 9 23:59 (UTC), 129 votes are confirmed as valid votes. Among these, '''93''' voted “yes”; '''18''' voted “no”; and '''18''' selected “–” (neutral). Because the neutral votes don’t count towards the total number of votes cast, 83.78% voted to approve the Charter (93/111), while 16.22% voted to reject the Charter (18/111).
'''Board of Trustees of the Wikimedia Foundation:'''
The Wikimedia Foundation Board of Trustees voted '''not to ratify''' the proposed Charter during their special Board meeting on July 8, 2024. The Chair of the Wikimedia Foundation Board of Trustees, Nataliia Tymkiv, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/Board_resolution_and_vote_on_the_proposed_Movement_Charter|shared the result of the vote, the resolution, meeting minutes and proposed next steps]].
With this, the Wikimedia Movement Charter in its current revision is '''not ratified'''.
We thank you for your participation in this important moment in our movement’s governance.
The Charter Electoral Commission,
[[m:User:Abhinav619|Abhinav619]], [[m:User:Borschts|Borschts]], [[m:User:Iwuala Lucy|Iwuala Lucy]], [[m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]], [[m:User:Der-Wir-Ing|Der-Wir-Ing]]<section end="announcement-content" />
</div>
[[Алахәыла:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Алахәыла ахцәажәара:MediaWiki message delivery|ахцәажәара]]) 17:52, 18 ԥхынгәымза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 -->
==Proposal to enable Google translate support in your Wikipedia==
Hello Abkhazian Wikipedians!
Apologies, as this message is not in your language, {{int:Please-translate}}.
Google Translate just introduced machine translation support in Abkhazian language. The WMF Language and Product Localisation team [https://phabricator.wikimedia.org/T369815 proposes] introducing [https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Content_translation/Translating/Initial_machine_translation machine translation] (MT) support to your Wikipedia's Content and Section translation tools once it is available in the external APIs. Since this is the first Machine translation support proposed to be introduced in your Wikipedia, we want to ensure it is helpful for your translation work. For this, my team would like members of your community to:
* [https://translate.google.com/?sl=auto&tl=ab&op=translate Try the machine translation support] at https://translate.google.com/. You can paste multiple pieces of content from different Wikipedia articles and check whether the provided result is a valuable starting point for a translation.
*Provide us with specific feedback on the machine translation quality. Let us know if the translations are accurate, maintain the original meaning, are grammatically correct, and if they are suitable for your Wikipedia.
'''Our plans to enable the machine translation support'''
We plan to deploy the MT support once it is available in the external APIs if your community has no objections to having the translation support.
We look forward to your feedback in this thread, as we need to be sure we will be providing a useful support service for your translation work. Thank you!
[[Алахәыла:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Алахәыла ахцәажәара:UOzurumba (WMF)|ахцәажәара]]) 21:07, 24 ԥхынгәымза 2024 (UTC) On behalf of the WMF Language and Product Localisation team.
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Vote now to fill vacancies of the first U4C</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – voting opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – voting opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Dear all,
I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through '''August 10, 2024'''. Read the information on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|voting page on Meta-wiki]] to learn more about voting and voter eligibility.
The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].
Please share this message with members of your community so they can participate as well.
In cooperation with the U4C,<section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 02:46, 27 ԥхынгәымза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 -->
== <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Reminder! Vote closing soon to fill vacancies of the first U4C</span> ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – reminder to vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – reminder to vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Dear all,
The voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is closing soon. It is open through 10 August 2024. Read the information on [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2024_Special_Election#Voting|the voting page on Meta-wiki to learn more about voting and voter eligibility]]. If you are eligible to vote and have not voted in this special election, it is important that you vote now.
'''Why should you vote?''' The U4C is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community input into the committee membership is critical to the success of the UCoC.
Please share this message with members of your community so they can participate as well.
In cooperation with the U4C,<section end="announcement-content" />
</div>
-- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 15:29, 6 нанҳәамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 -->
== <span lang="ru" dir="ltr">Скоро: новая функция подссылки - попробуйте!</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr">
<section begin="Sub-referencing"/>
[[File:Sub-referencing reuse visual.png|{{#ifeq:{{#dir}}|ltr|right|left}}|400px]]
<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Hello. For many years, community members have requested an easy way to re-use references with different details. Now, a MediaWiki solution is coming: The new sub-referencing feature will work for wikitext and Visual Editor and will enhance the existing reference system. You can continue to use different ways of referencing, but you will probably encounter sub-references in articles written by other users. More information on [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|the project page]].</span>
<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">'''We want your feedback''' to make sure this feature works well for you:</span>
* <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">[[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing#Test|Please try]] the current state of development on beta wiki and [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|let us know what you think]].</span>
* <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">[[m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing/Sign-up|Sign up here]] to get updates and/or invites to participate in user research activities.</span>
<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]’s [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes|Technical Wishes]] team is planning to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We will reach out to creators/maintainers of tools and templates related to references beforehand.</span>
Пожалуйста, помогите нам распространить сообщение. --[[m:User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[m:User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]]) 10:36, 19 August 2024 (UTC)
<section end="Sub-referencing"/>
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Johannes Richter (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=27309345 -->
== Sign up for the language community meeting on August 30th, 15:00 UTC ==
Hi all,
The next language community meeting is scheduled in a few weeks—on August 30th at 15:00 UTC. If you're interested in joining, you can [https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#30_August_2024 sign up on this wiki page].
This participant-driven meeting will focus on sharing language-specific updates related to various projects, discussing technical issues related to language wikis, and working together to find possible solutions. For example, in the last meeting, topics included the Language Converter, the state of language research, updates on the Incubator conversations, and technical challenges around external links not working with special characters on Bengali sites.
Do you have any ideas for topics to share technical updates or discuss challenges? Please add agenda items to the document [https://etherpad.wikimedia.org/p/language-community-meeting-aug-2024 here] and reach out to ssethi(__AT__)wikimedia.org. We look forward to your participation!
[[Алахәыла:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Алахәыла ахцәажәара:MediaWiki message delivery|ахцәажәара]]) 23:19, 22 нанҳәамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:SSethi (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 -->
== <span lang="en" dir="ltr">Announcing the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> ==
<div lang="en" dir="ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/board-elections@lists.wikimedia.org/thread/OKCCN2CANIH2K7DXJOL2GPVDFWL27R7C/ Original message at wikimedia-l]. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Hello all,
The scrutineers have finished reviewing the vote and the [[m:Special:MyLanguage/Elections Committee|Elections Committee]] have certified the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Results|results]] for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) special election]].
I am pleased to announce the following individual as regional members of the U4C, who will fulfill a term until 15 June 2026:
* North America (USA and Canada)
** Ajraddatz
The following seats were not filled during this special election:
* Latin America and Caribbean
* Central and East Europe (CEE)
* Sub-Saharan Africa
* South Asia
* The four remaining Community-At-Large seats
Thank you again to everyone who participated in this process and much appreciation to the candidates for your leadership and dedication to the Wikimedia movement and community.
Over the next few weeks, the U4C will begin meeting and planning the 2024-25 year in supporting the implementation and review of the UCoC and Enforcement Guidelines. You can follow their work on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Meta-Wiki]].
On behalf of the U4C and the Elections Committee,<section end="announcement-content" />
</div>
[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 14:05, 2 цәыббрамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 -->
== <span lang="ru" dir="ltr">Поделитесь своим мнением: голосуйте на выборах в Совет попечителей 2024 года!</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr">
<section begin="announcement-content" />
Здравствуйте,
Началось голосование на [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|выборах в Совет попечителей 2024 года]]. На четыре (4) места в Совете претендуют двенадцать (12) кандидатов.
Ознакомьтесь с [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Candidates|заявлениями кандидатов]] и их [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Questions_for_candidates|ответами на вопросы сообщества]], чтобы узнать о них больше.
Когда вы будете готовы, перейдите на страницу голосования [[Special:SecurePoll/vote/400|SecurePoll]]. '''Голосование проводится в период с 00:00 (UTC) 3 сентября по 23:59 (UTC) 17 сентября'''.
Чтобы проверить ваше право голоса, пожалуйста, посетите информационную [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Voter_eligibility_guidelines|страницу о правомочности избирателей]].
С наилучшими пожеланиями,
Комитет по выборам и Рабочая группа по выборам в совет<section end="announcement-content" />
</div>
[[Алахәыла:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Алахәыла ахцәажәара:MediaWiki message delivery|ахцәажәара]]) 12:13, 3 цәыббрамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 -->
== <span lang="ru" dir="ltr">Ваша вики будет доступна только в режиме чтения</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr">
<section begin="server-switch"/><div class="plainlinks">
[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прочитать это сообщение на другом языке]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]
[[foundation:|Фонд Викимедиа]] будет переключать трафик между своими центрами обработки данных. Это гарантирует, что Википедия и другие вики-проекты Викимедиа смогут оставаться доступными даже после катастрофы.
Весь трафик будет переключен '''{{#time:j xg|2024-09-25|ru}}'''. Переключение начнётся в '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2024-09-25T15:00|en}} {{#time:H:i e|2024-09-25T15:00}}]'''.
К сожалению, ввиду некоторых ограничений движка [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], редактирование будет остановлено в течение этих двух переключений. Приносим свои извинения за задержку в работе. Мы работаем над тем, чтобы сократить такие работы в будущем.
За 30 минут до начала переноса во всех проектах будет показан баннер-предупреждение. Этот баннер будет оставаться видимым до окончания операции.
'''В течение короткого промежутка времени вы сможете читать, но не сможете редактировать все вики-сайты.'''
*День переключения — {{#time:l j xg Y|2024-09-25|ru}}. Оно продлится не более часа.
*При попытке отредактировать или сохранить страницы в течение этого времени вы увидите сообщение об ошибке. Мы надеемся, что правки в этот период не будут потеряны, но не можем этого гарантировать. Если вы увидите сообщение об ошибке, пожалуйста, подождите, пока всё не восстановится. После этого вы сможете сохранить свою правку. Но на всякий случай мы рекомендуем вам сделать копию ваших изменений.
''Побочные эффекты'':
*Фоновые задания будут выполняться замедленно, а некоторые могут быть отклонены. Красные ссылки могут также обновляться с замедлением. Если вы создаёте статью, на которую уже есть ссылки откуда-то, то такие ссылки будут оставаться красными дольше, чем обычно. Некоторые долго выполняющиеся скрипты необходимо будет остановить.
* Мы ожидаем, что развёртывание кода произойдет так же, как и на любой другой неделе. Однако могут происходить некоторые зависания кода, если впоследствии этого потребует данная операция.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будет недоступен примерно 90 минут.
При необходимости эти планы могут быть отложены. Вы можете [[wikitech:Switch_Datacenter|посмотреть расписание на wikitech.wikimedia.org]]. О любых изменениях будет сообщено в расписании.
'''Пожалуйста, поделитесь этой информацией с вашим сообществом.'''</div><section end="server-switch"/>
</div>
[[User:Trizek_(WMF)|Trizek_(WMF)]], 09:36, 20 цәыббрамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27248326 -->
== 'Wikidata item' link is moving. Find out where... ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"><i>Apologies for cross-posting in English. Please consider translating this message.</i>{{tracked|T66315}}
Hello everyone, a small change will soon be coming to the user-interface of your Wikimedia project.
The [[d:Q16222597|Wikidata item]] [[w:|sitelink]] currently found under the <span style="color: #54595d;"><u>''General''</u></span> section of the '''Tools''' sidebar menu will move into the <span style="color: #54595d;"><u>''In Other Projects''</u></span> section.
We would like the Wiki communities feedback so please let us know or ask questions on the [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Discussion page]] before we enable the change which can take place October 4 2024, circa 15:00 UTC+2.
More information can be found on [[m:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|the project page]].<br><br>We welcome your feedback and questions.<br> [[Алахәыла:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Алахәыла ахцәажәара:MediaWiki message delivery|ахцәажәара]]) 18:57, 27 цәыббрамза 2024 (UTC)
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27524260 -->
== Invitation to Participate in Wiki Loves Ramadan Community Engagement Survey ==
Dear all,
Apologies for writing in English. Please help to translate in your language.
We are excited to announce the upcoming [[m:Wiki Loves Ramadan|Wiki Loves Ramadan]] event, a global initiative aimed at celebrating Ramadan by enriching Wikipedia and its sister projects with content related to this significant time of year. As we plan to organize this event globally, your insights and experiences are crucial in shaping the best possible participation experience for the community.
To ensure that Wiki Loves Ramadan is engaging, inclusive, and impactful, we kindly invite you to participate in our community engagement survey. Your feedback will help us understand the needs of the community, set the event's focus, and guide our strategies for organizing this global event.
Survey link: https://forms.gle/f66MuzjcPpwzVymu5
Please take a few minutes to share your thoughts. Your input will make a difference!
Thank you for being a part of our journey to make Wiki Loves Ramadan a success.
Warm regards,
User:ZI Jony 03:19, 6 жьҭаарамза 2024 (UTC)
Wiki Loves Ramadan Organizing Team
<!-- Сообщение отправил Участник:ZI Jony@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27510935 -->
== <span lang="ru" dir="ltr">Предварительные результаты выборов в Совет попечителей Фонда Викимедиа 2024 года</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr">
<section begin="announcement-content" />
Здравствуйте,
Благодарим всех, кто участвовал в выборах в [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|Совет попечителей Фонда Викимедиа 2024 года]]. Всего проголосовало около 6000 членов сообщества из более чем 180 вики-проектов.
Данные кандидаты получили наибольшее количество голосов:
# [[User:Kritzolina|Christel Steigenberger]]
# [[User:Nadzik|Maciej Artur Nadzikiewicz]]
# [[User:Victoria|Victoria Doronina]]
# [[User:Laurentius|Lorenzo Losa]]
Хотя данные кандидаты были отобраны путем голосования, они все еще должны быть утверждены Советом попечителей. Им необходимо успешно пройти биографическую проверку и соответствовать квалификационным требованиям, изложенным в регламенте. Новые попечители будут утверждены на следующем заседании Совета в декабре 2024 года.
[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Results|Узнайте более подробно о результатах в Мета-вики.]]
С наилучшими пожеланиями,
Комитет по выборам и Рабочая группа по выборам в совет
<section end="announcement-content" />
</div>
[[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]] 08:25, 14 жьҭаарамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:MPossoupe (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 -->
== <span lang="ru" dir="ltr">Ищем волонтеров для участия в нескольких комитетах движения</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr">
<section begin="announcement-content" />
Каждый год с октября по декабрь несколько комитетов движения обычно ищут новых волонтеров.
Прочитайте более подробно о работе комитетов на их страницах в Мета-вики:
* [[m:Special:MyLanguage/Affiliations_Committee|Комитет по присоедниению (AffCom)]]
* [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Комиссия омбудсменов (OC)]]
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation/Legal/Community Resilience and Sustainability/Trust and Safety/Case Review Committee|Комитет по рассмотрению дел (CRC)]]
Подача заявок в комитеты открывается 16 октября 2024. Период подачи заявок в Комитет по присоединению завершается 18 ноября 2024, а в Комиссию омбудсменов и Комитет по рассмотрению дел – 2 декабря 2024. Узнайте о том, как подать заявку, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation/Legal/Committee_appointments|на странице назначений в Мета-вики]].
От имени команды поддержки комитетов,
<section end="announcement-content" />
</div>
-- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 23:07, 16 жьҭаарамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27601062 -->
== 'Wikidata item' link is moving, finally. ==
Hello everyone, I previously wrote on the 27th September to advise that the ''Wikidata item'' sitelink will change places in the sidebar menu, moving from the '''General''' section into the '''In Other Projects''' section. The scheduled rollout date of 04.10.2024 was delayed due to a necessary request for Mobile/MinervaNeue skin. I am happy to inform that the global rollout can now proceed and will occur later today, 22.10.2024 at 15:00 UTC-2. [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Please let us know]] if you notice any problems or bugs after this change. There should be no need for null-edits or purging cache for the changes to occur. Kind regards, -[[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] 11:29, 22 жьҭаарамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27535421 -->
== Final Reminder: Join us in Making Wiki Loves Ramadan Success ==
Dear all,
We’re thrilled to announce the Wiki Loves Ramadan event, a global initiative to celebrate Ramadan by enhancing Wikipedia and its sister projects with valuable content related to this special time of year. As we organize this event globally, we need your valuable input to make it a memorable experience for the community.
Last Call to Participate in Our Survey: To ensure that Wiki Loves Ramadan is inclusive and impactful, we kindly request you to complete our community engagement survey. Your feedback will shape the event’s focus and guide our organizing strategies to better meet community needs.
* Survey Link: [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSffN4prPtR5DRSq9nH-t1z8hG3jZFBbySrv32YoxV8KbTwxig/viewform?usp=sf_link Complete the Survey]
* Deadline: November 10, 2024
Please take a few minutes to share your thoughts. Your input will truly make a difference!
'''Volunteer Opportunity''': Join the Wiki Loves Ramadan Team! We’re seeking dedicated volunteers for key team roles essential to the success of this initiative. If you’re interested in volunteer roles, we invite you to apply.
* Application Link: [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfXiox_eEDH4yJ0gxVBgtL7jPe41TINAWYtpNp1JHSk8zhdgw/viewform?usp=sf_link Apply Here]
* Application Deadline: October 31, 2024
Explore Open Positions: For a detailed list of roles and their responsibilities, please refer to the position descriptions here: [https://docs.google.com/document/d/1oy0_tilC6kow5GGf6cEuFvdFpekcubCqJlaxkxh-jT4/ Position Descriptions]
Thank you for being part of this journey. We look forward to working together to make Wiki Loves Ramadan a success!
Warm regards,<br>
The Wiki Loves Ramadan Organizing Team 05:11, 29 жьҭаарамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:ZI Jony@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27568454 -->
== Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC ==
Hello everyone,
The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>.
This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation.
Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:53, 21 абҵарамза 2024 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:SSethi (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 -->
== Launching! Join Us for Wiki Loves Ramadan 2025! ==
Dear All,
We’re happy to announce the launch of [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|Wiki Loves Ramadan 2025]], an annual international campaign dedicated to celebrating and preserving Islamic cultures and history through the power of Wikipedia. As an active contributor to the Local Wikipedia, you are specially invited to participate in the launch.
This year’s campaign will be launched for you to join us write, edit, and improve articles that showcase the richness and diversity of Islamic traditions, history, and culture.
* Topic: [[m:Event:Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch|Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch]]
* When: Jan 19, 2025
* Time: 16:00 Universal Time UTC and runs throughout Ramadan (starting February 25, 2025).
* Join Zoom Meeting: https://us02web.zoom.us/j/88420056597?pwd=NdrpqIhrwAVPeWB8FNb258n7qngqqo.1
* Zoom meeting hosted by [[m:Wikimedia Bangladesh|Wikimedia Bangladesh]]
To get started, visit the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|campaign page]] for details, resources, and guidelines: Wiki Loves Ramadan 2025.
Add [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Participant|your community here]], and organized Wiki Loves Ramadan 2025 in your local language.
Whether you’re a first-time editor or an experienced Wikipedian, your contributions matter. Together, we can ensure Islamic cultures and traditions are well-represented and accessible to all.
Feel free to invite your community and friends too. Kindly reach out if you have any questions or need support as you prepare to participate.
Let’s make Wiki Loves Ramadan 2025 a success!
For the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Team|International Team]] 12:07, 16 ажьырныҳәамза 2025 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:ZI Jony@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27568454 -->
== Universal Code of Conduct annual review: provide your comments on the UCoC and Enforcement Guidelines ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.
I am writing to you to let you know the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines is open now. You can make suggestions for changes through 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]].
The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]].
Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.
-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 01:11, 24 ажьырныҳәамза 2025 (UTC)
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 -->
== Feminism and Folklore 2025 starts soon ==
<div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;>
[[File:Feminism and Folklore 2025 logo.svg|centre|550px|frameless]]
::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<center>''{{int:please-translate}}''</center>
Dear Wiki Community,
You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025]]''' writing competition from February 1, 2025, to March 31, 2025 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia.
You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles.
Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project:
# Create a page for the contest on the local wiki.
# Set up a campaign on '''CampWiz''' tool.
# Create the local list and mention the timeline and local and international prizes.
# Request local admins for site notice.
# Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta project page]].
This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools''']
Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2025|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance.
We look forward to your immense coordination.
Thank you and Best wishes,
'''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025 International Team]]'''
::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]] [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]]
</div></div>
--[[Алахәыла:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Алахәыла ахцәажәара:MediaWiki message delivery|ахцәажәара]]) 02:35, 29 ажьырныҳәамза 2025 (UTC)
== Wiki Loves Folklore is back! ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
{{int:please-translate}}
[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
Dear Wiki Community,
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore 2025]]''' an international media contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March.
You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2025 submitting] them in this commons contest.
You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.
Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2025|project Talk page]] if you need any assistance.
'''Kind regards,'''
'''Wiki loves Folklore International Team'''
--[[Алахәыла:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Алахәыла ахцәажәара:MediaWiki message delivery|ахцәажәара]]) 02:35, 29 ажьырныҳәамза 2025 (UTC)
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Tiven2240@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26503019 -->
== Reminder: first part of the annual UCoC review closes soon ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.
This is a reminder that the first phase of the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines will be closing soon. You can make suggestions for changes through [[d:Q614092|the end of day]], 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. After review of the feedback, proposals for updated text will be published on Meta in March for another round of community review.
Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.
-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:48, 3 жәабранмза 2025 (UTC)
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28198931 -->
== <span lang="ru" dir="ltr"> Приглашаем посетить встречу Языкового сообщества (28 февраля в 14:00 по UTC) и ознакомиться с рассылкой</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr">
<section begin="message"/>
Здравствуйте!
[[File:WP20Symbols WIKI INCUBATOR.svg|right|frameless|150x150px|alt=Изображение, символизирующее множество языков]]
Мы с удовольствием приглашаем вас на очередную '''встречу Языкового сообщества''', которая пройдёт '''28 февраля в 14:00 по UTC'''! Чтобы принять в ней участие, просто запишитесь '''[[mw:Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#28_February_2025|на её странице]]'''.
На этой встрече участники и участницы делятся новостями проектов, имеющих отношение к языкам, обсуждают технические проблемы языковых вики-проектов и совместно решают их. В прошлый раз мы обсуждали создание клавиатурных раскладок, создание Википедии на языке мооре, а также новости многоязычной поддержки на конференции Wiki Indaba.
'''Хотите сделать доклад?''' Мы будем рады услышать все сообщения: как технические новости вашего проекта, так и сведения о проблеме, с которой вам нужна помощь; также просим оставлять запросы на устный перевод! '''Ответьте на это сообщение''' или добавьте свой пункт '''[[etherpad:p/language-community-meeting-feb-2025|в повестку встречи]]'''.
Также предлагаем ознакомиться с шестым номером рассылки Команды локализации (январь 2025 года): [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January]]. В ней содержатся последние известия октября—декабря 2024 года: создание новой функциональности; относящиеся к языкам улучшения в различных технических проектах и поддерживающих инициативах; подробности встреч членов сообщества; идеи для участия в проектах. Приглашаем подписаться на рассылку на её странице: [[:mw:Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter]].
Ждём вас на встрече и надеемся услышать вас там!
<section end="message"/>
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 08:28, 22 жәабранмза 2025 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:SSethi (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28217779 -->
== Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.
I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]].
The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]].
Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.
-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 18:51, 7 хәажәкырамза 2025 (UTC)
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28307738 -->
== An improved dashboard for the Content Translation tool ==
<div lang="en" dir="ltr">
{{int:Hello}} Wikipedians,
Apologies as this message is not in your language, {{int:please-translate}}.
The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. Below is a breakdown of important information about the improvement.
'''What are the improvements?'''<br>
The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device.
With a harmonized experience, logged-in desktop users can now access the capabilities shown in the image below.
[[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic). Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]]
[[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]]
'''Does this improvement change the current accessibility of this tool in this Wikipedia?'''<br>
The Content translation tool will still be in beta; therefore, only logged-in users who activated the tool from the [[en:wikipedia:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|beta features]] will continue to have access to the content translation tool. Also, if the tool is only available to a specific [[en:Wikipedia:User access levels|user group]], it will remain that way.
'''When do we plan to implement this improvement?'''<br>
We will implement it on your Wikipedia and others by 24th, March 2025.
'''What happens to the former dashboard after we implement the improvement?'''<br>
You can still access it in the tool for some time. We will remove it from all Wikipedias by May 2025, as maintaining it will no longer be productive.
'''Where can I test this improvement and report any issues before it is implemented in this Wiki?''' <br>
You can try the improved capabilities in the test wiki using this link: https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&campaign=contributionsmenu&to=es&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en#/ .
If you notice an issue related to the improved dashboard in the test wiki, please let us know in this thread and ping me, or report it in [https://phabricator.wikimedia.org/ Phabricator], adding these tags: <code>BUG REPORT</code> and <code>ContentTranslation</code>.
Please ask us any questions regarding this improvement in this thread. Thank you!
On behalf of the Language and Product Localization team.
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 04:23, 14 хәажәкырамза 2025 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:UOzurumba (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_2&oldid=28390868 -->
== <span lang="ru" dir="ltr">Ваша вики будет доступна только в режиме чтения</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr">
<section begin="server-switch"/><div class="plainlinks">
[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прочитать это сообщение на другом языке]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]
[[foundation:|Фонд Викимедиа]] будет переключать трафик между своими центрами обработки данных. Это гарантирует, что Википедия и другие вики-проекты Викимедиа смогут оставаться доступными даже после катастрофы.
Весь трафик будет переключен '''{{#time:j xg|2025-03-19|ru}}'''. Переключение начнётся в '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2025-03-19T14:00|en}} {{#time:H:i e|2025-03-19T14:00}}]'''.
К сожалению, ввиду некоторых ограничений движка [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], редактирование будет остановлено в течение этих двух переключений. Приносим свои извинения за задержку в работе. Мы работаем над тем, чтобы сократить такие работы в будущем.
За 30 минут до начала переноса во всех проектах будет показан баннер-предупреждение. Этот баннер будет оставаться видимым до окончания операции.
'''В течение короткого промежутка времени вы сможете читать, но не сможете редактировать все вики-сайты.'''
*День переключения — {{#time:l j xg Y|2025-03-19|ru}}. Оно продлится не более часа.
*При попытке отредактировать или сохранить страницы в течение этого времени вы увидите сообщение об ошибке. Мы надеемся, что правки в этот период не будут потеряны, но не можем этого гарантировать. Если вы увидите сообщение об ошибке, пожалуйста, подождите, пока всё не восстановится. После этого вы сможете сохранить свою правку. Но на всякий случай мы рекомендуем вам сделать копию ваших изменений.
''Побочные эффекты'':
*Фоновые задания будут выполняться замедленно, а некоторые могут быть отклонены. Красные ссылки могут также обновляться с замедлением. Если вы создаёте статью, на которую уже есть ссылки откуда-то, то такие ссылки будут оставаться красными дольше, чем обычно. Некоторые долго выполняющиеся скрипты необходимо будет остановить.
* Мы ожидаем, что развёртывание кода произойдет так же, как и на любой другой неделе. Однако могут происходить некоторые зависания кода, если впоследствии этого потребует данная операция.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будет недоступен примерно 90 минут.
При необходимости эти планы могут быть отложены. Вы можете [[wikitech:Switch_Datacenter|посмотреть расписание на wikitech.wikimedia.org]]. О любых изменениях будет сообщено в расписании.
'''Пожалуйста, поделитесь этой информацией с вашим сообществом.'''</div><section end="server-switch"/>
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:14, 14 хәажәкырамза 2025 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Quiddity (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=28307742 -->
== Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon.
Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months.
The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]].
Please share this message with members of your community so they can participate as well.
-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:04, 4 мшаԥымза 2025 (UTC)
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 -->
== Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation ==
<div lang="en" dir="ltr">
[[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]]
{{int:please-translate}}
Hello, dear Wikipedians!<br/>
[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language!
The most active contesters will receive prizes.
If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest.
<br/>
We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]])
</div>
16:10, 16 мшаԥымза 2025 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Hide on Rosé@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 -->
== Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki.
The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]].
Please share this message with members of your community so they can participate as well.
In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:34, 17 мшаԥымза 2025 (UTC)
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 -->
== Sub-referencing: User testing ==
<div lang="en" dir="ltr">
[[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]]
<small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small>
Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further:
#'''Try it out and share your feedback'''
#:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher.
#'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs'''
#:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''.
We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well.
Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 15:03, 28 мшаԥымза 2025 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Johannes Richter (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 -->
== <span lang="en" dir="ltr">Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter</span> ==
<div lang="en" dir="ltr">
<section begin="announcement-content" />
The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki.
The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].
Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well.
In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" />
</div>
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 03:40, 29 мшаԥымза 2025 (UTC)</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 -->
== We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! ==
''(Apologies for posting in English)''
Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them.
As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]].
After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki.
The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org.
If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]].
Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 15:07, 6 лаҵарамза 2025 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Sannita (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28663781 -->
== <span lang="ru" dir="ltr">Объявлен конкурс кандидатов в Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (ККУКП)</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr">
<section begin="announcement-content" />
Результаты голосования по Руководству по обеспечению соблюдения Универсального кодекса поведения и Уставу Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения (ККУКП) [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|доступно на Meta-wiki]].
Теперь вы можете [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|подать свою кандидатуру для работы в ККУКП]] до 29 мая 2025 года в 12:00 по Гринвичу. Информация о [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|приемлемости, процессе и сроках находится на Мета-вики]]. Голосование по кандидатурам начнется 1 июня 2025 года и продлится две недели, завершившись 15 июня 2025 года в 12:00 по Гринвичу.
Если у вас есть какие-либо вопросы, вы можете задать их на [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|страница обсуждения выборов]]. -- в сотрудничестве с ККУКП, </div><section end="announcement-content" />
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|ахцәажәара]])</bdi> 22:06, 15 лаҵарамза 2025 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 -->
== RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)''
Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too.
We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation.
You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 15:26, 22 лаҵарамза 2025 (UTC)
</div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Sannita (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 -->
== <span lang="ru" dir="ltr">Отбор кандидатов в Совет попечителей Фонда Викимедиа на 2025 год и приём вопросов к кандидатам</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''
Дорогие друзья,
В этом году истекают сроки полномочий двух (2) попечителей Фонда Викимедиа, избранных сообществом и организациями Викимедиа [1]. Совет попечителей приглашает всё движение принять участие в процессе отбора и голосовании за кандидатов на эти места.
Избирательная комиссия будет координировать данный процесс при поддержке сотрудников Фонда [2]. Комитет по управлению, состоящий из попечителей, не участвующих в выборах 2025 года (Раджу Наризетти, Шани Эвенштейн Сигалов, Лоренцо Лоза, Кэти Коллинз, Виктория Доронина и Эсраа Аль Шафеи) [3], будет осуществлять надзор за процессом отбора от имени Совета и информировать его о ходе выборов. Более подробную информацию о ролях Избирательной комиссии, Совета попечителей и сотрудников можно найти здесь [4].
Основные запланированные даты:
* 22 мая – 5 июня: Объявление (данное сообщение) и период для вопросов [6]
* 17 июня – 1 июля 2025: Приём заявок от кандидатов
* Июль 2025: При необходимости — голосование организаций Викимедиа для сокращения списка, если число поданных заявок превысит 10 [5]
* Август 2025: Предвыборная кампания
* Август – сентябрь 2025: Двухнедельное голосование сообщества
* Октябрь – ноябрь 2025: Проверка биографических данных выбранных кандидатов
* Заседание Совета в декабре 2025: Вступление в должность новых членов Совета попечителей
Подробная информация о выборах 2025 года — включая детальный график этапов, процедуру выдвижения кандидатов, правила проведения предвыборных кампаний и критерии для избирателей — доступна на данной странице Мета [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[ссылка]]].
'''Приём вопросов'''
В каждом избирательном цикле у сообщества есть возможность предложить вопросы, на которые должны ответить кандидаты в попечители. Избирательная комиссия отбирает вопросы из списка, составленного сообществом. Кандидаты обязаны ответить на все обязательные вопросы в своей заявке, в противном случае их кандидатура будет отклонена. В этом году Избирательная комиссия отберёт 5 вопросов. Итоговые вопросы могут представлять собой объединение схожих или связанных вопросов, поступивших от сообщества [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[ссылка]]].
'''Добровольцы для выборов'''
Ещё один способ участия в выборах 2025 года — стать добровольцем выборов. Добровольцы выборов выступают связующим звеном между Избирательной комиссией и своим сообществом. Они помогают обеспечить представленность своего сообщества и мотивируют его к активному участию в голосовании. Подробная информация о программе и способах присоединения доступна на данной странице Мета [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[ссылка]]].
Спасибо!
[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results
[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter
[3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024
[4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles
[5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ
[6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates
С уважением,
Виктория Доронина
Представитель Совета попечителей в Избирательном комитете
Комитет по управлению<section end="announcement-content" />
</div>
[[Алахәыла:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Алахәыла ахцәажәара:MediaWiki message delivery|ахцәажәара]]) 03:07, 28 лаҵарамза 2025 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 -->
== <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Deployment of the CampaignEvents Extension</span> ==
<div lang="en" dir="ltr">
<section begin="message"/>
Hello everyone,
''(Apologies for posting in English if English is not your first language. Please help translate to your language.)''
The Campaigns Product Team is planning a global deployment of the '''[[:mw:Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]]''' to all Wikipedias, including this wiki, during the '''week of June 23rd'''.
This extension is designed to help organizers plan and manage events, WikiProjects, and other on-wiki collaborations - and to make these efforts more discoverable.
The three main features of this extension are:
* '''[[:m:Event_Center/Registration|Event Registration]]''': A simple way to sign up for events on the wiki.
* '''[[:m:CampaignEvents/Collaboration_list|Collaboration List]]''': A global list of events and a local list of WikiProjects, accessible at '''[[:m:Special:AllEvents|Special:AllEvents]]'''.
* '''[[:m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Invitation_list|Invitation Lists]]''': A tool to help organizers find editors who might want to join, based on their past contributions.
'''Note''': The extension comes with a new user right called '''"Event Organizer"''', which will be managed by administrators on this wiki. Organizer tools like Event Registration and Invitation Lists will only work if someone is granted this right. The Collaboration List is available to everyone immediately after deployment.
The extension is already live on several wikis, including '''Meta, Wikidata, English Wikipedia''', and more ( [[m:CampaignEvents/Deployment_status#Current_Deployment_Status_for_CampaignEvents_extension| See the full deployment list]])
If you have any questions, concerns, or feedback, please feel free to share them on the [[m:Talk:CampaignEvents| extension talkpage]]. We’d love to hear from you before the rollout.
Thank you! <section end="message"/>
</div>
<bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Udehb-WMF|Udehb-WMF]] ([[User talk:Udehb-WMF|ахцәажәара]]) 16:47, 29 лаҵарамза 2025 (UTC)</bdi>
<!-- Сообщение отправил Участник:Udehb-WMF@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Udehb-WMF/sandbox/deployment_audience&oldid=28803829 -->
== Vote now in the 2025 U4C Election ==
<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}
Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC].
Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 23:00, 13 рашәарамза 2025 (UTC) </div>
<!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28848819 -->
== <span lang="en" dir="ltr">Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 - Call for Candidates</span> ==
<div lang="en" dir="ltr">
<section begin="announcement-content" />
:''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>
Hello all,
The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025|call for candidates for the 2025 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection is now open]] from June 17, 2025 – July 2, 2025 at 11:59 UTC [1]. The Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's work, and each Trustee serves a three-year term [2]. This is a volunteer position.
This year, the Wikimedia community will vote in late August through September 2025 to fill two (2) seats on the Foundation Board. Could you – or someone you know – be a good fit to join the Wikimedia Foundation's Board of Trustees? [3]
Learn more about what it takes to stand for these leadership positions and how to submit your candidacy on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Candidate application|this Meta-wiki page]] or encourage someone else to run in this year's election.
Best regards,
Abhishek Suryawanshi<br />
Chair of the Elections Committee
On behalf of the Elections Committee and Governance Committee
[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Call_for_candidates
[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Bylaws#(B)_Term.
[3] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Resources_for_candidates<section end="announcement-content" />
</div>
[[Алахәыла:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Алахәыла ахцәажәара:MediaWiki message delivery|ахцәажәара]]) 17:43, 17 рашәарамза 2025 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28866958 -->
== <span lang="ru" dir="ltr">Обратная связь по проектам Викимедиа</span> ==
<div lang="ru" dir="ltr">
<section begin="message"/>
Уважаемые участники сообщества Викимедиа,
[[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Комитет по делам сообщества (CAC)]] Совета попечителей Фонда Викимедиа поручил [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Sister Projects Task Force|Рабочей группе по родственным проектам (SPTF)]] обновить и внедрить процедуру оценки жизненного цикла родственных проектов — [[m:Wikimedia projects|вики-проектов, поддерживаемых Фондом Викимедиа (WMF)]].
Движение Викимедиа всегда руководствовалось перспективой актуальных, доступных и эффективных свободных знаний. По мере дальнейшего развития экосистемы проектов Викимедиа, очень важно периодически проводить ревизию существующих проектов, чтобы обеспечить их соответствие нашим целям и возможностям сообщества.
Несмотря на благородные намерения, некоторые проекты более не служат изначально заявленной цели. '''Оценка состояния таких проектов не означает бросить то, что тяжело нести, а подразумевает ответственное управление общими ресурсами'''. Время волонтеров, поддержка сотрудников, инфраструктура и внимание сообщества ограничены, а нетехнические затраты имеют тенденцию к значительному росту, поскольку наша экосистема вступила в новую эпоху интернета по сравнению с той, когда мы начинали. Поддержка неактивных проектов или проектов, которые не соответствуют нашим стремлениям, может непреднамеренно отвлечь эти ресурсы от областей с более значительным потенциалом.
Кроме того, поддержание проектов, которые больше не отражают качество и надежность, связанные с именем Викимедиа, сопряжено с репутационным риском. Заброшенный или менее надежный проект влияет на доверие к движению Викимедиа.
Наконец '''неспособность свернуть или переосмыслить проекты, которые больше не работают, может значительно осложнить запуск новых'''. Когда сообщество чувствует навсегда себя связанным с каждым прошлым решением ‒ независимо от того, насколько оно устарело ‒ мы рискуем оказаться в стагнации. Здоровая экосистема должна допускать эволюцию, адаптацю и, при необходимости, сворачивание проектов. Если мы порождаем ожидания, что каждый проект должен существовать вечно, мы ограничиваем наши способности в области экспериментов и инноваций.
По этой причине Рабочая группа по родственным проектам рассмотрела два запроса относительно жизненного цикла родственных проектов, чтобы проработать и продемонстрировать сам процесс ревизии. Мы выбрали Викиспору в качестве примера возможного открытия нового проекта и Викиновости в качестве примера ревизии существующего проекта. Предварительные выводы обсуждались 11 сентября 2024 года на встрече CAC, и Комитет по делам сообщества рекомендовал провести консультации с сообществом по теме обоих предложений.
<span id="Wikispore"></span>
=== Викиспора ===
[[m:Wikispore|Заявка на рассмотрение Викиспоры]] в качестве нового проекта была подана в 2019 году. Рабочая группа решила рассмотреть этот запрос более детально, поскольку вместо концентрации на какой-то конкретной теме, как это происходит в большинстве заявок на новые родственные проекты, Викиспора имеет потенциал для старта нескольких родственных проектов.
После тщательного рассмотрения, Рабочая группа по родственным проектам решила '''не рекомендовать''' Викиспору в качестве нового проекта Викимедиа. Принимая во внимание текущий уровень активности, существующая структура Викиспоры обеспечивает большую гибкость и экспериментальность при том, что Фонд Викимедиа предоставляет основную инфраструктурную поддержку.
Мы признаем потенциал этой инициативы и ожидаем мнений сообщества по теме того, каким должен быть достаточный уровень активности и вовлеченности, чтобы пересмотреть ее статус в будущем.
В рамках этого процесса мы опубликовали это решение в сообществе Викиспоры и пригласили одного из ее лидеров, Pharos, на встречу Рабочей группы по родственным проектам.
В настоящий момент мы особенно приветствуем мнения относительно измеримых критериев, указывающих на готовность проекта, таких как количество участников, объем содержимого и устойчивая поддержка сообщества. Это прояснит показатели, достаточные для открытия нового родственного проекта, в том числе и возможную будущую переподачу заявки по Викиспоре. Тем не менее, числа всегда будут лишь ориентиром, так как любые числа подвержены манипуляции.
<span id="Wikinews"></span>
=== Викиновости ===
Среди существующих родственных проектов, мы решили рассмотреть Викиновости, потому что именно в отношении этого проекта мы наблюдаем самый высокий уровень обеспокоенности по многим причинам.
С момента созыва Рабочей группы по родственным проектам в 2023 году, ее участники во время собраний и конференц-звонков интересовались мнением сообщества о родственных проектах, которые не выполнили свои обещания в рамках движения Викимедиа.[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WCNA_2024._Sister_Projects_-_opening%3F_closing%3F_merging%3F_splitting%3F.pdf <nowiki>[1]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Community_Affairs_Committee/Sister_Projects_Task_Force#Wikimania_2023_session_%22Sister_Projects:_past,_present_and_the_glorious_future%22 <nowiki>[2]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F <nowiki>[3]</nowiki>] Викиновости были первым кандидатом для оценки, потому что люди из многих языковых сообществ это предложили. Кроме того, по большинству показателей это наименее активный родственный проект с наибольшим снижением активности за последние годы.
В то время как Комитет по языкам регулярно открывает и закрывает языковые версии родственных проектов на малых языках, обоснованного предложения по закрытию Википедии на основных языках или какого-либо проекта на английском языке никогда не поступало. Это не относится к Викиновостям, где возникало предложение о закрытии Английских Викиновостей, которое получило некоторую поддержку, но не привело ни к каким действиям[https://meta.wikimedia.org/wiki/Proposals_for_closing_projects/Closure_of_English_Wikinews <nowiki>[4]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F см. также раздел 5 из <nowiki>[5]</nowiki>]; также был проект предложения закрыть все языковые версии Викиновостей[https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:Proposals_for_closing_projects/Archive_2#Close_Wikinews_completely,_all_languages? <nowiki>[6]</nowiki>].
[[:c:File:Sister Projects Taskforce Wikinews review 2024.pdf|Первоначальные показатели]], собранные сотрудниками WMF, также подтверждают беспокойство сообщества движения относительно Викиновостей.
На основании этого отчета, Рабочая группа по родственным проектам рекомендует сообществу провести переоценку Викиновостей. Мы пришли к выводу, что существующая структура и уровень активности являются самыми низкими среди существующих родственных проектов. Рабочая группа также рекомендует приостановить открытие новых языковых версий Викиновостей, пока идет консультация.
Рабочая группа по родственным проектам выносит этот анализ на обсуждение и приветствует дискуссии об альтернативных вариантах, включая потенциальные усилия по реструктуризации или интеграции с другими проектами Викимедиа.
Озвученные на данный момент варианты (которые могут быть применены просто к малоактивным языковым версиям или ко всем языковым версиям) включают:
* реструктуризацию работы и взаимосвязей Викиновостей с деятельностью по текущим событиям на других проектах;
* объединение содержимого Викиновостей с соответствующими языковыми проектами Википедии, возможно в новом именном пространстве;
* объединение содержимого с внешними проектами, обладающими совместимой лицензией;
* архивирование проектов Викиновостей.
Ваши идеи и взгляды важны в для формирования будущего этих проектов. Мы призываем всех заинтересованных членов сообщества поделиться своими мыслями на соответствующих страницах обсуждений или через другие обозначенные каналы обратной связи.
<span id="Feedback_and_next_steps"></span>
=== Обратная связь и дальнейшие шаги ===
Мы будем благодарны, если вы примете участие в дискуссии относительно будущего этих проектов и процесса ревизии. Мы запускаем две разные проектные страницы: [[m:Public consultation about Wikinews|Public consultation about Wikinews]] и [[m:Public consultation about Wikispore|Public consultation about Wikispore]]. Пожалуйста, примите участие в период с 27 июня по 27 июля 2025, после чего мы подведем итоги обсуждения. Вы можете писать там на любом языке.
Я также проведу видеозвонки 16 июля в среду в 11:00 UTC и 17 июля в четверг в 17:00 UTC (ссылки на звонки появятся чуть позже) и буду присутствовать на Викимании для дальнейших обсуждений.
<section end="message"/>
</div>
-- [[User:Victoria|Victoria]] on behalf of the Sister Project Task Force, 20:56, 27 рашәарамза 2025 (UTC)
<!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Sister_project_MassMassage_on_behalf_of_Victoria/Target_list&oldid=28911188 -->
6h5blhdonf4v9q1esl3o6hlx2o4ifc5
Аҧсуа-адыга бызшәақәа
0
10405
153822
106494
2025-06-28T07:29:03Z
EmausBot
2108
исправление двойного перенаправления на [[Аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]]
153822
wikitext
text/x-wiki
#перенаправление [[Аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]]
r7sxlcgzpvs1khvyjg0navtfenzprhs
Аԥсны
0
17176
153757
145052
2025-06-27T14:26:25Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153757
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:Abkhazia map-ru.svg|thumb|250px|Аԥсны ахсаала]]
'''Аԥсны,''' мамзаргьы '''Аԥсынтәыла''', '''Аԥсынра''', ''Аԥсьны'' (абзыԥқәа рцәажәашьала), ''Аԥсыны́'' (ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьала) ({{lang-ka|აფხაზეთი}}) — Қырҭтәыла аҭоурыхтә-агеографиатә ган, атәыла аҩада-амраҭашәарахь, амшын Еиқәа амрагыларатәи аԥшаҳәаҿы, иахьа Автономтә Республика астатусла, иааннакылоит 8,7 нызқь кв. км. аҵакыра аӡиасқәа Ингури Псоуи рыбжьара. Импыҵахалоуп Урыстәыла афедерациа бџьарла еибыҭоу амчқәа рыла 2008 шықәса Урыстәыла-Қырҭтәылеи реибашьра анаҩс (игә. Қырҭтәыла азакәан импыҵахалоу аҵакырадгьылқәа ирызкны), анапхгара амоуп де-факто аиҳабырала. Уи ахьыԥшымра иазхарҵеит Урыстәыла, Никарагуа, Венесуела, Науру. Аҩадахьала иаԥнуп Урыстәыла афедерациа, алада-амрагыларахьала аокупациатә цәаҳәа иалсуеит Самегрело-Земо-Сванети аган административтә ҳәаа иавакны.
== Аҭоурыхтә географиа ==
Аԥсны аӡиас Ингур аҟынтәи Мацест аҟынӡа (убыхаа рҳәаанӡа) аԥсуа бызшәала ицәажәо ауаа иқәынхон, иарбану еидызкылоз акымкәа аҭоурыхтә округ: Саӡен (Џьиқа), Бзыԥ, Гума, агәҭантәи ақыҭа, Самурзаҟано, Ҵабал-Дал. Аԥсны, аполитикатә ак еиԥш, еиуеиҧшым аепохаҿ еиуеиҧшым аҵакырадгьыл иаҵанакуан, уи аҳәаақәа еснагь иақәшәомызт аетникатә Аԥсны, аԥсуа аимшьҭрақәа рыла инырхоу адгьылқәа.
[[Файл:Abkhazia in its region.svg|thumb|350px]]
== Аԥсуаа ==
Аҭоурыхтә Аԥсны аҵакырадгьылаҿ инхон аԥсуа аимшьҭрақәа. Аимшьҭра цыԥхьаӡа иааган ахатә диалектла. 1864 шықәсазы Кавказтәи аибашьра ашьҭахь аԥсуа аимшьҭрақәа реиҳара, аубыхцәеи черкезааи ирыцны иахырцеит Османтәыла аимпериахь.
== Аԥсабара ==
=== Арелиеф ===
Агеоморфологиала Аԥсны ихаданы ашьхатә регионуа. Ианеиҵаха 74% ашьхақәеи ашьхарԥыи ааннакылоит, егьырҭ - арха-ҟьаҟьарақәа. Ашьхатә ахәҭаҿы аструқтуратә-аденудациатә ашь-хеибаркырақәа, урҭ рыбжьара атиктоникатә-аерозиатә аҩхаақәа рацәоуп. Ашь-хеибаркырақәа рҟынтәи иреиҳауп аҩада-амраҭашәара аҟынтә алада-амрагыларахь еиҵыху Кавкасиони ихадоу аӡы еиҩызшоу ашь-хеибаркыра. Ашь-хеибаркыра ихадоу ақәыцәқәа роуп: Агеԥсҭа(3257м), Ԥсыш (3970м), Ерцахә (3910м), Домбаиулген (4046м), Гвандра(3985м). Иара убас Клухори(2781м), Марухи(2746м) акаҵәарақәа. Ашь-хеибаркыра злахагалоу камбриаулисцина акристалтә, апалеозоитә аметаморфикатә ацәаҟьақәа рҿы ажәытәтә, иахьатәи аҵаатә формақәа рыла ибеиоу альпикатә релиеф рацәоуп. Ихадоу ашь-хеибаркыра ицаҟьаны илбаауеит аӡиас Сакен, Чхалҭа, Бзыԥ атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа рахь. Аԥсны ашьхатә агәҭантәи ахәҭа иааныркылоит Кавкасиони аваратә ашь-хеибаркырақәа: Гагра, Бзыԥ, Кодор, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа, иарбанқәоу рхатә аганахьала, ирацәоу аиҿыгарақәа рымоуп. Гагра америдиантә ашь-хеибаркыраҿ, иарбану аӡиасқәа Гагрыԥшь, Жоеквар аҩхаа Бзыԥ аҩхаа иалнакаауеит, ирацәоуп аизҳара змоу арелиеф акарсттә формақәа. Аԥсны ихадоу ахәҭа Бзыԥ асубҭбааратә ашь-хеибаркыра (ахықәцә Капишистра 3156м) аӡиасқәа Кәыдры, Хыԥсҭа, Ааԥсҭа, Гәымсҭа, Келашәыр, Бзыԥ аӡҭарчырақәа аӡы аиҩшага иааннакылоит. Ашь-хеибаркыра амраҭашәаратә ахәҭа акьырхаҳәқәа рыла ихагалоуп, арелиеф акарсттә формақәа рыла иаагоуп, амрагыларатәи ахәҭа апорфиатәуп, ирацәоуп ашьха-аҩхаақәа ерозиатә, аҵааршәыратә формақәа. Аԥсны агәҭантәи, ацәаҳәа зегь амрагыларатәи ахәҭа аӡиасқәа Кәыдры, Ингур аҩхаақәа рыбжьара ихагалоу Кәыдры, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа иааныркылоит. Ахықәцә Хәаџьал (3309м) амраҭашәарахь ишьҭоу Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳа илаҟәуп, иахьатәи аҵааршәырақәа ирыгны. Ахықәцә Хәаџьал аҩада-амрагыларахьала ихагалоу Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра еиҳарак иҳаракуп (ахықәцәқәа Могуаширха - 3847 м, Харихра - 3710 м), еснагьтәи асы ала, аҵааршәырақәа рыла ихҩоуп. Абри ашь-хеибаркыра зегь раасҭа узызнеиша акаҵәароуп Хида (2633м), иарбану Аԥсны Земо Сванети иамаздоу. Ашәантәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра атиптә альпикатә релиефла иарбоуп, Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳарак ишшоу арелиеф амоуп. Абра амраҭашәаратә ацаҟьатә ахәҭаҿы акарсттә арелиеф ыҟоуп.
Ашьхатә Аԥсны иалкаауп ахҟьа аерозиатә аихшара аҵаулара дула. Еиҿаԥшуа атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа еиҳарак иҭбаау, ихлаӷьоуп, аҭбаара иҭшәоу, ирхәоу. Ирацәоуп аканионқәа, ацаҟьашә. Аԥсны Кавкасиони аладатәи акалҭаҿ еиҵыхуп ицәгьоу ашьха аԥхьатәи цәаҳәа, иарбану акырӡа еихшоу ахәадароу, иҭаҟҟоу, арелиефла иалкаауп. Ирыларҵәоуп арелиеф атектонтә-аерозиатә, акарсттә, аҿыбгаратә формақәа, иара убас амшынтә, аӡиастә терассақәа. Ашьха аԥхьа иалкаауп акьырхаҳәқәа рыла ихагалоу акарсттә (Гагра, Афон ҿыц, Аҟәа, Ҵабал), икарсттәым, џьара-џьара иаҿыбгоу (Ганҭиади, Миусера, Ешыра, уб. егь.) ахәҭақәа. Ашьха аԥхьа амшын Еиқәа аԥшаҳәа иавакны иамоуп аллиувиалтә арха-ҟьаҟьарақәа, иарбанқәоу амшын аҟнытә адиунақәа рыла иалкаау. Аҟәа аҩада-амраҭашәарахьала арха-ҟьаҟьара аҵакыра маҷ ааннакылоит, алада-амрагыларахьала еиҳа-еиҳа иазҳауеит (Самурзаҟано арха). Аԥсны аԥшәаҳәатә цәаҳәа еизадоуп. Иазгәаҭатәуп Аҟәеи Гагреи араионқәа, Гәдоуҭа, Аҟәа амысқәа.
=== Агеологиатә аилазаара, ихәарҭоу адгьыл иҵырхуа ===
Аԥсны иалоуп Кавкасиони аладатәи анаара илакьу асистема, Қырҭтәыла ацәаҳәа амраҭашәаратә ахәҭақәа рыструктурақәа. Абра иаагоуп кембриа аҿаԥхьатәи, палеозоитә, амезозоитә, каионозоитә ақәра змоу ацәаҟьақәа. Кембриа аҿаԥхьатәи аметаморфикатә ацәаҟьақәа - аметаморфикатә аҿысҭеиқәҵақәа, агранитоидқәа, имаҷны амармалташь - ихтуп иара убас аҩадатәи ахәҭаҿы, Кавкасиони аҟны. Абри ацәаҟьақәа аинтенсивла адеформациа аманы, еиҟәыҵәоуп. Аӡиасқәа Бзыҧ, Кәыдры ахыҵхырҭақәа ихаданы иӷәӷәоу илакьу ҵаҟа-иуртәи аиқәаҵәа анышәаԥшь-аҿысҭеиқәҵақәа, еилаԥсоу авулкантә ацәаҟьақәа рыла еилоуп. Абжьаратә-иуртәи ақәра амоуп иара убас ақалақь Тҟәарчал акәша-мыкәша, аӡиасқәа Ԥсоу , Бзыҧ аӡҭарчырақәа ахаҳәрацәа злоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа. Хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу ацәаҟьақәа еиҳарак арифтә акьырхаҳәқәа рыла иарбоуп, Аԥсны агәҭантәи ахәҭаҿы ирацәоуп. Амрагыларахьала акьырхаҳәқәа ирыԥсахуеит агиԥстә иԥштәылоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа, мацара аҩадахьала анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа ааглыхтә кьырхаҳәқәа. Аԥсны аҩадатәи ахәҭаҿы ирылаҵәахьоу амелтә, апалеоцентә-аеоцентә ацәаҟьақәа еиҳарак акьырхаҳәқәа, мергелқәа рыла иаагоуп, мацара олигоцентә, неогентә ақәра змоу аахыҩлақәа - ԥслымӡхаҳәқәа, анышәаԥшьқәа, аконгломератқәа рыла. Ари аҵыхәтәантәи еилоуп Кавкасиони шьақәзыргылаз ацәаҟьақәа ирықәнаӡәӡәаз маҭәахәқәа рҟынтә. Аԥсны аладатәи ахәҭаҿы хыхьтәи-иуртәи, амелтә, апалеогентә, анеогентә ақәра змоу ацәаҟьақәа иԥсыҽны илакьуп. Аԥсны агеологиатә аилазаараҿ акрызҵазкуа ароль иааннакылоит амезозоитә ақәра змоу амагматә ацәаҟьақәа (Кардивачи, Санчар, Лаба, Келашәыр, Гораԥа агранитоидқәа, диоритқәа; хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу Диабаз асосудқәа).
Аԥсны адгьыл иҵырхуа аҟынтә иазгәаҭатәуп Тҟәарчал, Бзыҧ ахаҳәрацәа аҵхырҭақәа, аӡиас Бзыҧ ахыҵхырҭаҿ аџьаус аҵхырҭа. Ирацәоуп атса, ацинк, абҩа, даҽа аметаллқәа рхыҵхырҭақәа. Иметаллтәым адгьыл иҵырхуа аҟынтә иаҳпылоит еиҳарак барит (Бзыҧ, Кәыдры, Мықә, Аԥсҭа абхааҿ), агипс, мацара аргыларатә, ашьыхга амаҭәахә аҟынтә акьырхаҳә, ақьырмыттә нышәаԥшь, серпентинит, диабаз, диорит. Иалукаартә ирацәоуп аҽыхәышәтәыга аминералтә ӡқәа-арацәаӡритә аминералтә ӡыхьқәа аӡиасқәа Кәыдры, Сакен, Гвандра, Чхалҭатәи Бзыҧ, Ауадҳара, убас даҽа аҩхаақәак рҿы, мацара аҽыхәышәтәыга аӡырԥхақәа Тҟәарчал, Аҟәа, Афон ҿыц, Гагра акәша-мыкәшаҿ.
=== Аҳауа ===
Аԥсны аҳауа атипқәа аҳаракыратә зонақәа рыла иаларцәоуп: амшынтә ицәааку асубтропикатә ҳауа аӡын ԥхала, ишоуроу аԥхынла (а. а. 300-400 м); ицәааку аҳауа иаҩцамкәа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (300-400 м аҟынтә 100-1100 м аҟынӡа); ицәааку аҳауа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (1000-1100 м аҟынтә 2000-2100 м аҟынӡа); ашьхаҳаракыратә ицәааку, иҿыхьҭоу аҳауа (2000-20100 м аҟынтә 2800-2900 м аҟынӡа), ашьхаҳаракыратә нивалтә ҳауа (2800-2900 м ахыхь). Аҳауа абжьаратә ашықәстәи атемпература арха-ҟьаҟьараҿ 13.9 аҟынтә 15 °С аҟынӡа аҽаԥсахуеит, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа иҟоуп 13-14 °С, мацара ашьхақәа рҿы, 2600 м аҳаракыраҿ, 0 °С; Аԥснытәи Кавкасиони еиҳарак иҳараку ашьхақәа рҿы - 9, - 10 °С аҟынӡа илеиуеит. Зегь раасҭа иԥхоу амза (ԥхынгәымза-нанҳәа) абжьаратә температура иреиҳаӡоу ашьхақәа рҿы 0 °С еиҵоуп, Аҟәа аҟны 24.5 °С инаӡоит. Зегь раасҭа ихьшәашәоу амза абжьаратә температура аԥшаҳәаҿы 6 °С еиҳахаӡом. 500-600 м аҟынӡа жьырныҳәамза абжьаратә температура зегьынџьара 0 еиҳауп, абриазы уи асубтропикатә ацәаҳәа иаҵанакуеит. Хыхь атемпература иагхоит, Аԥснытәи Кавкасиони араионаҿ - 18, -19 °С илаҟәуеит. Аҳауа амаксималтә температура 40 аҟынтә 10-15 °С аҟынӡа, амаксималтә температура иашьашәаланы - 13 аҟынтә - 35 °С аҟынӡа. Иубарҭоуп атемпература аҽаԥсахра ашьха абжьаратә аҳаԥқәа рҿы, иахьазгәаҭоу атемпературатә инверсиақәа. 500-600 м аҳаракыраҿ активтә авегетациатә период анҵыра 200 мшынӡа ицоит, мацара 10 °С еиҳау атемпературақәа реицҵалыҵ 3000-3500° инаӡоит, иарбан изыззхоу аԥсабаратә, акультуратә асубтропикатә аҵиақәа рзы. Аԥсны ибеиоуп атмосфератә алышәшәақәа рыла, аха уи еиҟарамкәа еихшоу хазтәи араионқәа рыбжьара еиԥш, убас ашықәс асезонқәа ирыхәаԥшны. Аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы абжьарала ашықәс аҩныҵҟа 1310 мм аҟынтә 1500-1550 мм аҟынӡа алышәшәа иаауеит. Ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа рҿы алышәшәақәа рхыԥхьаӡара иазҳауеит: Дәрыԥшь (250м) - 1980 мм, Гагра ашь-хеибаркыраҿ (1644 м) - 2280 мм, Ауадҳараҿ (1600 м) - 2480мм; Бзыҧ, Кәыдры ашь-хеибаркырақәа аладатәи акалҭқәа рҿы 3000 мм еиҳауп. Еиҳарак имаҷу алышәшәа иаауеит ашьхақәа рыбжьара аҭыҳәҭақәа рҿы (1500-1800 мм). Алышәшәақәа рмаксимум аӡын иаауеит аминимум аԥхын. Абри аганахьала уи Адгьылбжьарамшын аҳауа атип еиԥшхоит, аӡын алышәшәақәа акрызҵазкуа ахәҭа асы асахьала иаауеит. Асы аҿыгҳара амшын аԥшаҳәа ацәаҳәаҿы 10 см, ашьхақәа рҿы 2-4 м еиҳауп.
=== Аҩныҵҟатәи аӡқәа ===
Аԥснытәи аӡиасқәа реимадара рацәоуп. Ихадоу аӡиасқәа Кәыдры, Бзыҧ, Аалӡга, Гумысҭа, Мықә, уб. егь. иаҵанакуеит амшын Еиқәа аӡҭачыра. Аҳәаатә аӡиасқәоуп Ингур, Ԥсоу. Аӡиасқәа рҿы ирацәоуп аӡҭыҽҽарақәа, лассы имҩасуеит, иахьеилалоу иарҿиоит имаҷу аӡхыршша. Ихадоу аӡиасқәа еилаԥсаны ирчахоит: 2000 м аҟынӡа еиҳарак ақәаӡыла, хыхь - асырӡыҭи аҵааршәырақәа ирыцрыҵуа аӡылеи. Адгьыл аҵаҟатәи аӡқәа рыла арчара ароль дууп акарсттә зонаҿ. Аҩаӡарақәа рмаксимум ааԥын, аԥхын алагамҭаз иҟоуп, аминимум - аӡын. Аамҭа-аамҭала иадыруеит аӡхыҵрақәа. Еиҳарак еснагьтәи аҩаӡарала иалкаауп акарсттә адгьыл аҵаҟатәи аӡиасқәа. Аԥсны ирацәоуп аӡиақәа: Рица, Адуеда, Аӡыжь, Дерикәараӡыжь, Ҟварашь, Риҵа маҷ, Амтҟьал, аӡиа Еиҵәа, уб. егь. Урҭ иҳараку ашьхақәа рҿы иҭыԥыркуп, еиҳарак аҵааршәыратә, акарсттә ҿиамҭақәоуп. Амшын аԥшаҳәатә арха лагунатә (Инкиҭ, Бебесир, Папанҵҟәыр), аӡиас ахьыҟаз аӡиақәоуп. Аӡиақәак аҩаӡареи асаркьеи аҵакыра аҽыԥсахра адыруеит. Аӡиақәа рыхәҭак ибеиоуп иктиофаунала. Амшын аԥшаҳәатә архаҿ иҟоуп аӡмахқәа, иарбанқәоу рыхәҭа иҭарбоуп ма аҭарбара апроцессаҿ иҟоуп. Аԥсны ашьхаҳаракыратә ахәҭаҿы 376 аҵааршәыра ыҟоуп (аҵакыра 70 км²), иарбанқәоу рҟынтәи мацара хәба роуп актәи аишьҭагыла аҟынтә.
=== Адгьылқәа ===
Аԥсны амшын аԥшаҳәатә архаҿ аллиувиалтә, аӡмахтә адгьылқәа рацәоуп. Ацәаакыра рацәа змоу архаҿ аӡмахтә, аторфтә-аӡмахтә адгьылқәоуп, иарбанқәоу типла иаарԥшуп Гал араион амшын аԥшаҳәатә зонаҿ. Еиҳа еиӷьны адренажтә анаара змоу архаҿ аллиувиалтә акарбонаттә дгьылқәа рыцәоуп. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа авулканогентә ацәаҟьақәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы, адгьылҩежьқәа, адгьылҟаԥшьқәа, акьырхаҳәқәа, мергелқәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы - аилабаа-акарбонаттә адгьылқәа. Ари адгьылқәа ирзыманшәалоуп ачаи, ацитрус, аӡахәа, даҽа культурақәак. Аԥсны аҵакырадгьыл идуу ахәҭа абнатә дгьылқәа иааныркылоит, урҭ ҵаҟатәи, акьырхаҳәқәа рыла ишьақәгылоу, азонаҿ иаагоуп аилабаа-акарбонаттә, мацара икьырхаҳәым азонаҿ - абжьаратә, имаҷу аҿыгҳара змоу абнатә иаӡоу адгьылқәа рыла. Хыхьтәи азонаҿ абна хыхьтәи ацәаҳәааҿы акарбонаттә ма иаарту, еилагылоу абнатә иаӡоу адгьылқәоуп. Асубальптә зонаҿ аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәоуп, мацара альпикатә ашьацтә зонаҿ - апримитивтә, зҿыгҳара маҷу аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәа. Аҵакыра маҷқәа азонақәа зегь рыҟны иаҳԥылоит иӷәӷәаны иаҿыӡәӡәау, иԥсыҽу адгьылқәа.
=== Аҵиаала ихҟьоу ===
Аԥсны 2000 хкык еиҳаны аҵиаақәа ыҟоуп, урҭ рыбжьара 150 хкык аҵла, ачықьтә ҵиаа. Аҵиаақәа ибеиоуп ендемақәа рыла, ареликтқәа рыла аизҳара аганахьала идырҿиоит аҳаракыратә зонақәа. Амшын аԥшаҳәатә адиунатә цәаҳәаҿы иазҳауеит апсамофилтә ҵиаақәа: Ацгәыхш, аиеҵәа Нара, амшынтә салаҭ, амшынтә Аӡышәҭыш, Аили, уб. егь. Еиҳа иҵауланы урҭ аксеромифоттә ачықьқәа (Апалиурус, Ақәыц шкәакәа, Амушмула, Амаахыр) ирыԥсахуеит. Гәдоуҭа амыс ирацәоуп аксероморфтәтә ачықьтә ареликттә Гәдоуҭа Аԥсара, иарбанқәоу имаҷны иаагоу. Ацәаакыратә архаҿ, аӡиас аԥшаҳәаҿы ирацәоуп абнатә ҭыԥқәа, иахьелаԥсоу Амажәа, Ипан, ареликттә Лаԥан, уб. егь. Ацәаакыра рацәа ахьыҟоу аҭыԥқәа рҿы иазҳауеит Абаџар, Апҟыз, Аили, ирацәоуп Аирис; амна-абра иаҳԥылоит аторфтә аӡмахқәагьы. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа ҵаҟатәи ркалҭқәа (600-700 м аҟынӡа) амезофилтә Колхтәи абнақәа иааныркылоит. Ихадоу хкқәоуп Аџь, Ахьаца, Ахьа, Ашәҵла, Ипан, Аҭәаҵла, Ал. Ибеиоуп ашәырла (Алаҳа, Панта, Ахурма, Аҳәаса). Абна ҵаҟа ииуеит (Ахәажәа, Акалам, Ашыц), зыбӷьы каԥсо (Араса, Анҷҳа, Ашьхарԥаҿа) ачықьқәа. Иахьыцәаакыро иаҳԥылоит ареликттә Урҭховари, ирацәоуп Лешамбо: Екалӷиҷи, Ашәшь, Дзвелька, Усурвази, амшын аԥшаҳәатә архаҿ, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа аԥсабаратә ҵиаақәа акырӡа иԥсахуп, еиҳарак иԥҟоуп. Иахьа ирацәоуп аҩбатәи аиҭеихшара, акультуратә хәҭақәа: абаҳчақәа, ауҭрақәа, ачаи, ацитрусқәа рыплантациақәа. Аԥсны аҵакыра ианеиҵаха 55% абнала ихҩоуп. Ашьхалаҟәыратә зонаҿ ирыларҵәоуп Ахьацара, уи иацны иазҳауеит Ахьаца, Ахьа, Аҭәаҵла, Соҷи, уб. егь. Ҵаҟатәи абнаҿ ирацәоуп Ашыц, Ахәажәа, Ашымҳа, Ашьхарпаҿа. Абжьаратә ашьхатә зонаҿ еилаԥсоу абнақәа ыҟоуп. Иҳараку ашь-хеибаркырақәа рҵакыра (2200-2800) иааныркылоит альпикатә шьацқәа, иарбанқәоу ҵаҟатәи ахәҭаҿы идырҽиоит ашьхатә ахҟьа, хыхь - хазтәи “Ауарҳалқәа”.
=== Аԥстәқәа рдунеи ===
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иаҳԥылоит ашьхатә абнатә еиԥш, убас ашьхаҳаракыратә аԥстәқәа рыхкқәа. Асубальптә, альпикатә адәы иаҵәақәа рҿы иҟоуп Ашьхаҭыӷь, Ақәасаб, Риҵа абнақәа рҿы иамоуп Кавказтәи абнацә. Ирацәоуп Ашьабысҭа, Абнаҳәа. XX ашәышықәса алагамҭаҿ иқәҵит Кавказтәи Домба. Иҭбааны ирылаҵәоуп Абга, Абгалаџ, Абгахәыҷы, Аашьышь, Ацыӷ (Ахәдашкәака, Ахәдаҩежь), Аԥшӡы; џьара-џьара иаҳпылоит Аԥслы, аҩада-амраҭашәаратә ахәҭаҿы - Европатәи Ацыӷцәышәшәы. Абнақәа рҿы иамоуп Амшә цәышәшәы, Алыџ, Абнацгәы. Иааигәаны ииасхьоу аамҭаз иҟан Кавказтәи Алышькьынтыргьы. Ирацәоуп Ажьа, Кавказтәи Аеш, Алтаитәи Аеш (Аклиматизациа зоуз), ацәылашьшь абнатә Амшә, ахәдаҩежь Аҳәынаԥ, Аҳәынаԥ хәхәа, ачықьтә, ашьацтә, аклиматизациа змоу Нутриа. Ирацәоуп Ахәылԥҵыс, Понттәи Ахьаԥарч, амгәашкәакәа Ахаԥыцшкәакәа, Ахаԥыцшкәакәа ду, уб. егь.
Аԥсаатәқәа рҟынтәи ашьхақәа рҿы иамоуп Кавказтәи Акаԥкаԥ, Кавказтәи Ашьхашәишәи, альпикатә Ақәаҷа, ирацәоуп Ачақәа, Абнакәты, Ацаблыкь, Акәата, Аҷныш, Аӡыцәа, Абжьобжьик, Абахәжәҵыс, Ауарбажә, Ахьажь, Ауарба, Агриф, Ажакьабаба, Аты, Аҟәараан, Аҵысӷра, уб. егь.
Аҳәазақәа рҟынтәи иаҳԥылоит Акаркалмышә, Амаҭенцәыш, Аӡырлашәаԥшь, Кавказтәи Амаҭаԥшь, аӡмахтә Акәыуа, уб. егь.
Амфибиқәа рҟынтәи: Аҽаҩрадаӷь, абнатә Адаӷь, Аҵладаӷь, Алахышьап, уб. егь.
Аӡиасқәеи аӡҭаҽырақәеи рҿы иҟоуп Акалмаҳа, Колхтәи Аҵареда, Колхтәи Аӷорџь, Мурҵа, Аԥашәԥсыӡ, Агамбузиа. Аӡиасқәак рҿы иалалоит амшын Еиқәа аҟынтәи Амлагәыр, Абарзал, Атлантикатә, Ақьоуқьад, Аҟәымӷԥсыӡ, уб. егь. Ирацәоуп амцқәа, Амариал, Абызкаҭаҳа, Адыӷаҷиа, уб. егь.
Аԥсны аҟны флореи фаунеи ахьчаразы иаԥҵоуп Риҵа, Гәдоуҭа, Миусера аҳәырԥсаррақәа.
== Аҭоурых ==
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы иԥсҭазаара ашьҭа археологиала ишьақәырӷәӷәоуп ҵаҟатәи апалеолит апериод аҟынтә. Ԥасатәи ашел апериод иатәуп Иашҭхәа агыларҭа, амрагыларатәи Гәымсҭа адольменқәа. Мацара мустиа аепоха Келашәыр, Ганахлеба, Очамчыра, Аҽгәара, даҽа анырхарақәак. Хыхьтәи апалеолит абаҟақәа иҭбааны ирылаҵәоуп Аԥсны аԥшаҳәатә зонаҿ. Мезолит, анеолит аан Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы инырхара ареал иҭбаахеит. Абри аамҭа аҟынтә иалагеит ауаҩы аагалыхтә иуранагӡара: адгьыл аус адулара, аԥстәы анҵара, акерамика аус адулара. Аизҳара аиуит матриархат. Енеолит, заатәи аџьазтә епохаҿ иашьаҭакхеит аџьазтә металургиа, аԥстәы анҵара, адгьыл аус адулара. Абри аамҭатәи абаҟақәа иԥшаауп Очамчыра аҟны, Азанҭа, Ешыра заатәи адольменқәа рыҟны. Аџьазтә культура иаагоуп Ешыра, Аҷандара, Ауадҳара адольменқәа рҿы иԥшаау амаҭәахәқәа рыла. Ҳера ҟалаанӡа II-I азқьышықәса аҵыхәтәантәи аџьазтә культура иахьатәи Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иреиҳаӡоу аҩаӡаранӡа инаӡеит, иҿиеит аихатә маҭәарқәа. Абри аамҭазы ари аган зынӡа иалан Колхтәи акультура ареалаҿ.
=== Антикатә епоха ===
Аганқәа Аԥсны аҟны:
# Ашьхатә Аԥсны (еиҳарак Аԥсны)
# Амшын аԥшаҳәатә Аԥсны (ажәытәтәи аладатәи Ҳениохети)
# Аҩныҵҟатәи Ҳениохети (Санигети)
# Џьиқети (ажәытәтәи аҩадатәи Ҳениохети)
# Апсидиа (ажәытәтәи Корахети)
# Мисимианети (ажәытәтәи Колаети)
# Аԥсны, Егриси аԥшаҳәатә ган “Агәҭантәи ақыҭа”
Антикатә епоха алагамҭаз амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны иҿиеит Колхтәи аҳра, иарбану Аԥсны аҵакырадгьылгьы иалан. Ҳера ҟалаанӡа VI-V ашәышықәсақәа раан абратәи анырхарақәа ирышьаҭакны иҿиеит ажәытәтәи абырзентә аргылара ҿыцқәа: Диоскуриа, Триглит, Питиунт, уб. егь. Аизҳара аиуит ахәаахәҭра, аха аҭыԥантәи ауааԥсыра ихадоу рыуранагӡара акәын адгьыл аус адулара, аҟазара. Иҳараку аҩаӡараҿ игылан аиха аарыхра. Ҳера ҟалаанӡа I ашәышықәсаан Колхтәи аҳра иԥсыҽхеит, ихыбгалеит. I-II ашәышықәсақәа раан иргәаладыршәоит Аԥсны абиԥараа: апсидаа, абазгаа. Апсидаа дрыхцәажәоит Плиниус аиҳабы (I ашә.), Плавиус Ариан (II ашә.) рыхьӡ иҳәоит апсидаа, абазгаа. Ихыбгалаз Колхтәи аҳра итәыитәит зны Понто аҳ Митридат VI, анаҩс Римтәи империа. Апсидаа, абазгаа активла иқәԥон римаа ирҿагыланы. I ашәышықәса аҵыхәтәаны еиҿкаахеит апсидаа, абазгаа, санигаа рхадарақәа. Урҭ рхадацәа римтәи аимпортиорцәа ишьақәдырӷәӷәон. III-IV ашәышықәсақәа раан иҿиеит Егриси аҳра, иарбану ахатә амчра аҵаҟа Колхтәи зегь иацны етднакылеит Аԥсны аҵакырадгьылгьы. Абри апериодаҿ Лазика аҳәаа иахьатәи Соҷи аҩадахьала иалсуан.
=== Абжьаратә ашәышықәсақәа ===
VI ашәышықәса алагамҭаз Егриси аҳраҿ, уи иалоу Аԥсны ахадара аҟны иалагеит афеодалтә аизыҟазаашьақәа реиҿкаара. Ашәышықәса зегь аҩныҵҟа амраҭашәаратә Қырҭтәыла иҟан Ирани Византиеи аимпериақәа рыбжьара аибашьра ацентрны. Аԥсны ауааԥсыра иқәԥон урҭ ирҿагыланы, зылҵшәагьы акәын абазгаа рықәгылара 550 шықәсазы. Византиа изалымшеит Егриси аҳра ахатә провинцианы иҟанаҵарц, цашьа амамызт уи авассалра иазнамырхар. VI ашәышықәса II абжа, VII ашәышықәса зегь раан Егриси аҳраҿ иӷәӷәахеит абазгаа рхадара. VIII ашәышықәсаан абазгаа ргегемониала иҿиеит аԥсуаа рхадара, зцентргьы Анаҟәаԥиаҿ иҟан. Уи арратә-аполитикатә аимадара еиҿнакааит Лазика аҟны Византиатәи, арабтә ампыҵакҩцәа ирҿагыланы. Леон I аимадара еиҿикааит амрагыларатәи Қырҭтәыла аҳ иҟны, изылҵшәангьы арабаа иаҵадырхеит, иқәырцеит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟынтә. VIII ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан аԥсуаа рхада Леон II амраҭашәаратә Қырҭтәыла аполитикатә акаҿ, аԥсуаа раҳраҿ еидикылеит. Ашәышықәса аҵыхәтәаны уи ихы дақәиҭтәхеит Византиа ахьыԥшымра аҟынтә, аҳ ититул иоуит. Абри актаҿ уи иара иабхәа, Хазарҭа Хакан дицхрааит. Аҳра аҵакырадгьыл еиҵыхын Никопсиа аҟынтә Ҷорохи аҟынӡа, амрагыларахьала Лихтәи ашь-хеибаркыра аҟынӡа. Аԥсуаа раҳра ауааԥсыра реиҳара, ақырҭцәа ракәын. Акрызҵазкуа ахәҭа аԥсуаа, Кавказтәи даҽа ауаа, аимшьҭрақәа ракәын. Аҳәынҭқарра, ауааԥсыра аиҳара ду рцәажәаратә бызшәа ақырҭуа акәын. Аҳратә аҳҭнықалақь Қәҭешь акәхеит.
IX-X ашәышықәсақәа раан Аԥсны еилоу Қырҭтәыла аҳра аилазаараҿ иалан саерисҭаво асахьала. Саерисҭаво ахаҿы игылан Шервашиӡераа рыжәла. XVI ашәышықәсаан Одишьи ахада Бедиан итәыитәит Цхумтәи саерисҭаво. Шервашиӡе ихадараҿ инхеит Анаҟәаԥиа аҩадахьала ишьҭоу аҵакырадгьыл, зцентргьы акәыз Лыхны. Шервашиӡе ихы Бедиани ивассалыс иԥхьаӡон. Уи ицәмаҷхеит аҵакырадгьылқәа аҩадахьалагьы. XIV-XV ашәышықәсақәа раан Аԥсны амшын аԥшаҳәатә апунктқәа рҿы иҿиеит Генуиа ахәаахәҭратә факториақәа.
Қырҭтәыла аҳра-ахадараны аидыҵра ашьҭахь, XVII ашәышықәса алагамҭаз иҽиеит Аԥсны ихьыԥшым ахадара, иарбану XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан аформалла Имерети аҳра иалан.
=== Аԥсны ахадара ===
XVII ашәышықәса алагамҭаҿ Аԥсны Одишьи аҟынтә ихьыԥшым ахадараны иҿиеит, ишиашоу Имерети аҳра авассалны иҟалеит. XVII ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа раан Османтәылаа иртәыртәит Аҟәа. Аԥсны ахадара аҽаланагалеит ақырҭуа аҳра-ахадарақәа аҩныҵҟатәи аибашьраҿ. Абри иалҵшәаны уи аҳәаақәа иарҭбааит зны аӡиас Аалӡга аҟынӡа, анаҩс Ингурынӡа.
XVII-XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Аԥсны ахадара акқәакны еихшан. Саӡен иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиасқәа Мзимҭеи Бзыԥи рыбжьара, Бзыҧ иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиас Бзыҧи Гәымсҭеи рыбжьара, Гума - аҵакырадгьыл Гәымсҭеи Кәыдрыи рыбжьара, Абжәа Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара, Самурзаҟано Аалӡгеи Ингури рыбжьара. Хазтәи акқәа рыбжьара имҩаԥысуан еснагьтәи аиҽагылара. Абри ахы ианархәон Османтәыла аимпериа, урҭ XVIII ашәышықәсаан идырҭбааит ампыҵакратә политика, атҟәацәа раахәара. Аԥсны ахадараҿ ишьакәгылаз аклас Аҭауад-Азнаурра акәын. Анхацәа еихшан х-гәыԥкны: Анхаҩы, Ахәыуҩы, Ахашәала.
1725-1728 шықәсазы иҟалеит ақәгыларақәа, заамҭазы иакәшеит Аҟәа абаа. 1733 шықәсазы амраҭашәаратә Қырҭтәыла Османтәыла ар ажәлеит, Аԥсны, Гыртәыла ахәҭа ду еиларыжьит. 1757 шықәсазы Хресили аибашьраҿ аԥсуаа Османтәыла иаҿагыланы иқәԥон. Аибашьраҿ дҭахеит Самырзаҟан ахада Хутуниа Шервашиӡе. 1771 шықәсазы аԥсуаа Аҟәа ргеит, аха лассы Османтәыла еиҭа иархынҳәит. XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Зураб, Қелаш Шервашиӡераа ислам рыдыркылеит, Османтәыла аҟны аполитикатә аимадара шьҭарҵеит. Қелаш Шервашиӡе Рухи аибашьраҿ Имерети аҳра даҿагыланы дықәԥон, аха даҵахеит. Абри ашьҭахь Қелаш Шервашиӡе Урыстәыла аимпериа аҟны аимадара анагӡара дазҿлымҳан, аха 1808 шықәсазы дыршьит.
=== Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ ===
Аԥсны ахадара Урыстәыла анапаҟа иҟалеит 1810 шықәсазы, Гиорги Шервашиӡе Урыстәыла ацхыраараз данаҳәаз ашьҭахь. Убриҵәҟьа ашықәс аԥхын аурыс десант ацхыраарала Османтәыла аҟынтә ахы иақәиҭыитәит Аҟәа абаа. XIX ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит имаҷу ааглыхра, ақьырмыти аҵла ахәархьгеи азауадқәа реизырҳара. 1832 шықәсазы Аҟәа иаатит аҳазалхырҭа, 1846 шықәсазы уи аӷбакыдгыларҭаны иҟалеит, 1847 шықәса аҟынтә ақалақь астатус аиуит. Иазҳаит ақыҭа-нхамҩа анагӡара, аекспорт. XIX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рҟынтәи амшынтә аиҭаниаирала иамадахеит амшын Еиқәа аԥшаҳәатә ақалақьқәа. Иара убас, аимпериа аколониалтә, афеодалтә политика ауааԥсыра агәынамӡара рынаҭон. 1821, 1824, 1830, 1840-1841 ашықәсқәа раан аҭыԥ рыман ақәгыларақәагьы.
Крымтәи аибашьраан Аԥсны Османтәылаа иргеит, Урыстәыла цашьа амамызт аевакуациахь имцар Гыртәылаҟа, аха аибашьра ашьҭахь Аԥсны аҵакырадгьыл Урыстәыла иархынҳәит. 1864 шықәсазы Аԥсны ахадара иқәыххеит, уи анексиа азухеит Урыстәыла аимпериа ала. Аԥсны иҟалеит Аҟәа архәҭа асахьала. 1866 шықәсазы Аԥсны ауааԥсыра иқәгылеит. 1867 ашықәс аҟынтәи иалагеит амҳаџьырра, ианеиҵаха 20 нызықьҩык аԥсуаа иаанрыжьит рыԥсадгьыл. 1870 шықәса жьҭаарамзазы Аԥсны иқәыххеит анапаҵаҟа аҟазаара. Аимпериаҿ имҩаԥгаз даҽа реформақәак Аԥсны иакьымсӡеит. Урыстәылеи Османтәылеи рыбжьара 1877-78 ашықәсқәа раан аибашьра Аҟәа еиҭа иргеит Османтәылаа, еиларыжьит 1877 шықәса нанҳәамзаан, аибашьра амҩасраан, Османтәылахь ианеиҵаха 30 нызықьҩык аԥсуаа амҳаџьырра зықәшәаз ахырцеит. Аибашьра алгара ашьҭахь аимпериа аиҳабыра аԥсуаа аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы анхара азин рырымҭеит, убра аимпериа арратә, атәылауаҩратә маҵуҩцәа индырхеит. 1883 шықәсазы Аҟәа арратә аиҟәша иқәыххеит, иҿиеит Аҟәа аокруг Қәҭешьтәи агуберниа аҳәаақәа рҿы.
1890-тәи ашықәсқәа раан ибжьгахеит Новорасииск-Аҟәа-Баҭымтәи амҩа. Аԥсны аекономика еиҭа апримитивтә акустартә аҩаӡараҿ иҟан, аус ауан имаҷу ақыд хыга, аспирт, акьырхаҳә анаплакқәа. Имыҿиакәа инхон ақыҭа-нхамҩа, еиҳа аизҳара змаз хкын аҭыҭын аарыхра, Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ 5-тәи аҭыԥ излааннакылоз. 1901 ашықәсазы Аԥсны аус ауан 100 школк. 1903 шықәсазы Аԥсны иҿиеит РСДМП Баҭымтәи акомитет Аҟәатәи агәыԥ. 1904 шықәсазы Аԥсны ахәҭа Соҷа аокруг асахьала иалалеит амшын Еиқәа агуберниа аилазаараҿ. Агуберниа административтә ҳәаа Аҟәа аокруг аҟыны аӡиас Мзымҭаҿ ииасит. 1905 шықәсазы Аԥсны аҟны иҭбааны еиҵыҵит ареволиуциатә аиҭаҵра.
=== Аибашьра Аԥсны азы ===
1918 шықәсазы абольшевиктә револиуциа ҩынтә аҽазкра нагӡахеит. Актәи аҽазкраан аҭыԥ 16-21 жәабранмза иаман амшын Еиқәа афлот аӷбақәа рхархәарала. Аҩбатәи аҽазкра Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Георг Аҭарбеговы рхадарала инагӡахеит. Урҭ Аԥсны абольшевиктә напхгара ашьақәыргылара мызкыи-бжаки аҩныҵҟа, 1918 шықәса мшаԥымза 8 аҟынтә лаҵарамза 17 аҟынӡа инарыгӡеит. Уи аҟны Аԥсны абольшевикцәа рҟынтә Қырҭтәыла жәлартә гвардиа иарыцқьеит. 1918 шықәса рашәарамза 11 рзы анапы аҵаҩхеит аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла адемократиатә республика аиҳабыреи Аԥсны жәлартә хеилаки рыбжьара, иарбану ишьақәзырӷәӷәаз Аԥсны аҟазаара Қырҭтәыла анаԥаҿы иҭбаау автономиа азинла.
1918 шықәса рашәарамза-цәыббрамза аан Қырҭтәыла Аԥсны иахҟьаны аибашьра аман. Абольшевикцәеи Таматәи армиеи рыҟны иарбану Қырҭтәыла аиааирала иалгаз. 1918 шықәса ԥхынҷкәынмза аҟынтә 1919 шықәса лаҵарамза налакны имҩаԥысуан аибашьра Қырҭтәылеи Антон Деникин “Агвардиа шкәакәеи” рыбжьара. Қырҭтәыла адемократиатә Республика еилоу аҳра аҽалагалара иахҟьаны иақәшәеит агвардиа шкәакәа аҽырдадар. Аибашьра иалҵшәаны Қырҭтәыла иалшеит ахатә анапаҵаҟа иааннажьыр Аҟәа аокруг зегь, Соҷатәи аокруг хәҭакала (Гагра араион). Қырҭтәылеи Урыстәылеи рыбжьара аҳәаас ишьақәгылеит аӡиас Ԥсоу, иарбану иахьанӡа Де-иуре аҳәаа ауп абри ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара.
Аԥсны Автономтә асахьала инхеит Қырҭтәыла анапаҵаҟа. 1919 шықәса лаҵарамзаан иҿиеит Аԥсны аиҳабыра - комиссариат. Аиҳабыра ахантәаҩыс далыххеит Арзаҟан Емхәар. Аԥсны жәлартә хеилак ахаҿы дгылеит Уарлам Шеварднаӡе. Иԥсаххеит ахьӡқәа, Аҟәа аокруг иахьӡҵахеит Аԥсны, мацара аокруг араионқәа - Амазрқәа.
=== Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ===
1918 шықәса цәыббрамза 13 рзы ишьҭыххаз “Қырҭтәыла амилаҭтә ахеилакаҿ амилаҭтә аиҵарақәа ахаҭарнакра иазкны” азакәан иашьашәаланы, аԥсуаа амилаҭтә аиҵара ахаҭарнакцәа рзы иазгәаҭаз 26 ҭыԥк аҟынтәи ирыман 3 ҭыԥк.
1918-21 ашықәсқәа раан Аԥсны Қырҭтәыла адемократиатә республика аилазаараҿ иалалеит автономиа астатусла. Ари ианыԥшит Қырҭтәыла адемократиатә республика аԥызҵаз аизара ала 1921 шықәса жәабранмза ишьҭыхыз Қырҭтәыла аконституциаҿ, иарбану изкьысуаз атәыла амилаҭтә-аҳәынҭқарратә аиҿкаашьа.
1921 шықәса жәабранмза 25 рзы асоветтә Урыстәыла ала Қырҭтәыла адемократиатә республика анексиа иахҟьаны Автономтә ганқәа ирызкны аԥҟаԥҵақәа аус рыдулара хазтәи азакәан асахьала алшара ыҟамкәа иҟалеит.
Аԥсны Қырҭтәыла иацны иҟалеит асоветтә еидгыла анапаҵаҟа.
=== Аԥсны ССР 1921-1931 ашықәсқәа ===
1921 шықәса жәабранмза 19 рзы Аԥсны IX армиа ҟаԥшь ақәлеит. Хәажәкырамза 4 рзы армиа ҟаԥшь Аҟәа иалалеит. Хәажәкырамза 6 рзы иҿиеит Аԥснытәи ревком Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Н. Акирҭаа реилазаарала. 1921 шықәса хәажәкырамза 26 рзы идкылахеит, хәажәкырамзы 31 рзы Москва адырра аиуит Аԥсны ССР аҿиара азы. Хәажәкырамза 21 рзы ари аӡбамҭа ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла аревком. Убриҵәҟьа ашықәсаз ԥхынҷкәынмза 16 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи ССР рыбжьара еиқәыршәахеит аимадаратә аиқәышаҳаҭра. Иарбану иахәаԥшны Аԥсны, афактла, иалалеит Қырҭтәыла аилазаараҿ. Аԥсны ССР иаиуит Қырҭтәыла ССР ахаҭарнакратә органаҿ адепутатцәа ⅓ ралхра азин, Аԥсны ССР иазаанхеит ахатә акомиссариатқәа, адәахьтәи усқәа ркомиссариат ада. 1922 шықәса жәабранмзаан Аԥсны асоветтәра актәи аизара ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла ССР аҟны еиқәыршәаз аиқәышаҳаҭра. 1922 шықәса хәажәкырамзаан иаԥҵаз Кавказтәи РФСР Аԥсны алалеит, Қырҭтәыла ССР ахәҭа еиԥш. Асоветтә аидгыла 1924 ашықәстәи аконституциаҿ Аԥсны иазгәаҭахеит, Автономтә Республика еиԥш. 1925 шықәсазы ишьҭыххеит Аԥсны ССР аконституциа, Аԥсны ихьыԥшым ҳәынҭқарраны иахьазхаҵоу. Ари аконституциа амчрахь иаламлаӡеит. Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара иаӡбеит, аҵыхәтәанынӡа инанагарц иарбоу аконституциа апроект, аишьашәалараҿ иаанагарц Қырҭтәыла ССР, Кавказтәи асоциалисттә афедератәивтә асоветтә республикақәа рконституциақәа рыҟны. Аконституциа атекст, иарбану еилыргахаз Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара ала, ирыламырҵәахаӡеит. 1925 ашықәстәи аконституциа иахәаԥшны, Аԥсны ССР инхоз амилаҭқәа зегь рзы ирманшәалан рхатәы бызшәа ихақәиҭу аизырҳареи ахархәареи азин ахатә амилаҭтә-культуратә еиԥш, убас азеиԥш-ҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рҿы, Аԥсны ССР аҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рбызшәас иазхаҵан аурыс бызшәа. 1926 шықәса ԥхынгәымза 5 рзы идкылахеит Қырҭтәыла ССР аконституциа, иахьазгәаҭахаз, Аԥсны ССР аимадаратә аиқәышаҳаҭра амчла ишалоу Қырҭтәыла ССР, ишашьашәалоу еиԥш Кавказтәи РФСР аҟны аконституциа ишьақәырӷәӷәахеит 1927 шықәса мшаԥымза 23 рзы.
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә статус, иаанхеит Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ, Аԥсны Автономтә Асоветтә Асоциалисттә Республика еиԥш.
=== Аԥсны ССР ===
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә Республика астатус Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ. Аԥсны, Автономтә Республика азинтә ҭагылазаашьа еиԥш иазгәаҭахеит ССР аидгыла 1936 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1937 шықәса, Аԥсны ССР 1937 ашықәстәи аконституциақәа рҿы, анаҩс ССР аидгыла 1977 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1978 шықәса, Аԥсны ССР 1978 шықәса аконституциақәа рҿы.
1930-тәи ашықәсқәа раан Лавренти Бериа ила Кавказ анапхгара апериодаан имҩаԥысуан Аԥсны “ақырҭуатәра” аполитика. Уи иаиркит аԥсуа бызшәатә школқәа, арадиостанциақәа, аусура аҟынтә рхы иақәиҭыитәит аԥсуа арҵаҩцәа, иқырҭуаитәит аԥсуа нбан, Аԥсны ақыҭа рацәа атопоним, дацхраауан ақырҭцәа рнырхара Аԥсны аҟны.
1930 шықәсазы иаатит Аԥсны аган адырратә музеи. 1932 шықәсазы иаатит Аҟәа апедагогиатә институт. 1938 шықәсазы аусура иалагеит Тҟәарчал ахаҳәрацәа аҵхырҭа, Тҟәарчал аелектростанциа, иргылахеит Галтәи, Аҽгәаратәи, Мықәтәи Набакевтәи ачаитә фабрикақәа. 1938 шықәсазы иаатит Аҟәа-Қарҭ аихамҩа, иара убас Очамчыра-Кәазан аихамҩа. Аҩбатәи адунеитә аибашьраан, 1942 шықәса нанҳәамза-цәыббрамзаан ақәԥарақәа имҩаԥысуан Аԥсны аҩадахьала. Ахԥатәи ареихтә армиа аҽазнакит Кавкасиони ашь-хеибаркыра ахыҵра, Аԥсны алалара. Аинралцәа аамҭала иааныркылеит ақыҭа Ԥсҳәы. Германиа авиациа абомбақәа ақәнажьуан Аҟәа, даҽа ақалақьқәак. Уи ашьҭахь аизҳара аиуит акрыфаратә нхамҩа, иргылахеит ачаи, аҩы, ашәыр, аураш, аԥсыӡ азауадқәа. 1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи аизҳара аиуит атуризм.
1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит “Аԥсуатәра”, апозитивтә дискриминациатә политика. Акырӡа иазҳаит аԥсуаа рполитикатә анырра Автономтә Республикаҿ. Убри иамыхәаԥшыкәа, 1926 шықәса аҟынтә 1989 шықәсанӡа аԥсуаа рыхәҭаатә аилазаара Аԥсны аҟны имаҷхеит 27,8% аҟнытә 17,8% аҟынӡа. Аԥсуаа акырӡа ашьҭахь иаанхеит ақырҭцәа раасҭа аҵара аганахьала.
=== СССР аилабгара ашьҭахь ===
1991 шықәса хәажәкырамза 31 рзы ареферендум алҵшәақәа ирышьаҭакны Қырҭтәыла аҵакырадгьыл зегь аҟны имҩаԥгахеит ихақәиҭу алхрақәа. 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы иреиҳаӡоу ахеилак 1918 шықәса лаҵарамза 26-тәи Қырҭтәыла ахьыԥшымра акт иашьаҭакны ишьҭнахит адекларациа Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра иазкны. Асоветтә аидгыла аҵакырадгьылаҿ Қырҭтәыла актәи ареспублика акәын, иарбану ирылазҳәаз ахьыԥшымра иазкны.
Абри еиҳарак иарӷәӷәеит Урыстәыла агрессиа. Абри агрессиа аанкылара, ауадаҩра алҵшьа аԥшаара иахықәкны, ақырҭуа аган акрызҵазкуа ацәхьаҵра ҟанаҵеит: 1991 шықәса ԥхынгәымза 9 рзы идкылахеит Аԥснытәи алхратә закәан ҿыц. Абри азакәан иашьашәаланы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аҟны аиҳара иацәхьаҵит аиҵара:
* Ауааԥсыра 47% (ақырҭцәа) апарламентаҿ иқәыргылахеит 26 депутатк;
* 17% (аԥсуаа) - 28 депутатк;
* Егьырҭ (еиуеиҧшым аетникатә уааԥсыра) 11 депутатк;
Абриҵәҟьа азакәанла иҳәаақәҵахеит, Аԥсны иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩы аԥсуа дшыҟаларакәыз, дарбану изоуаз ҩ-хаҭыԥуаҩык - аӡәы ақырҭуа, аӡәы даҽа милаҭк аҟынтә; аминистрцәа рхеилак ахантәаҩыс даҭахон ақырҭуа.
Абри ацәхьаҵрақәа ирыхәамԥшыкәа, Аԥснытәи ССР анапхгаҩцәа изакәандоу нагӡамҭақәа нарыгӡон, ирыдыркылон антиконституциатә азинтә актқәа. Иалкааны иазгәаҭатәуп Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак апрезидиум ақәҵара, иазшьашәалангьы, Аԥсны аҵакырадгьылаҿ аиуристтә амч змам, иқәху ҳәа иԥхьаӡахеит Қырҭтәыла азакәанқәа. Асепаратисттә ауранагӡара аҵыхәтәантәи аарԥшракәын 1992 шықәса ԥхынгәымза 23 рзы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аӡбамҭа, изшьашәалангьы иаҟәыххеит Аԥсны ССР 1978 ашықәстәи аконституциа аусура, ирҿыцхеит Аԥсны ССР 1925 ашықәстәи аконституциа.
== Астатус ==
Аԥсны, Цхинвалтәи арегион иацны, Қырҭтәыла азакәанԥҵарала, ианашьоуп импыҵахалоу аҵакырадгьыл астатус.
== Аиҳабыра, административтә аихшара ==
=== Аԥсны Автономтә Республика аиҳабыра ===
Иахьатәи Аԥсны Автономтә Республикоуп Қырҭтәыла аилазаараҿ, иарбану излоу Гагра, Гал, Гәылрыҧшь, Гәдоуҭа, Очамчыра, Аҟәа амуниципалитетқәа рҵакыра. 1993 ашықәс аҟынтә аҵакырадгьыл зегь (2008 ашықәсанӡа Кодортәи аҩхаа агырханы) асепаратисттә режим аконтроль аҵаҟа иҟоуп.
== Адемографиа ==
1914 шықәса адыррақәа рыла Аԥсны ауааԥсыра 181382 уаҩык ыҟан, абрантәи ақырҭцәа аиҳарак ракәын (38,5%), аԥсуаа 25%, еиуеиҧшым азиатәи ауаа 11,1%, аурысцәа 9,9%, еиуеиҧшым европатәи ауаа 7,6%, аерманцәа 7,5%, ауриацәа 0,3%. 1918 ашықәсазы Аԥсны аетникатә аилазаара абасала иҟан: ақырҭцәа 42%, аԥсуаа 21,4%, аурысцәа 11,7%, аерманцәа 10,2%, даҽа ауааԥсырак 2,9%. 1926 ашықәстәи ауааԥсыра ашәҟәы рынҵарала Аԥсны ССР инхон 201016 уаҩык, абрантәи 71954 ақырҭуа, 51458 аԥсуаа, 25677 аерманцәа, 14045 абырзенцәа, 12533 аурысцәа.
=== Арелигиа ===
1855 ашықәсазы Аԥсны ахадара ишьақәгылан ақьырсианцәа реиԥш, убас аԥсылман ауааԥсыра рҟынтә.
== Аблахкыгарҭақәа ==
Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа
Ақалақь Аҟәа:
* Баслаҭтәи ацҳа
* Диоскуриа абаа
* Келашәыртәи аҭӡы
Очамчыра амуниципалитет:
* Бедиатәи аберҭыԥ
* Елыртәи Гиорги ацқьа иуахәама
* Мықә аберҭыԥ
Гәдоуҭа амуниципалитет:
* Афон ҿыц Свимон Кананир иуахәама
* Афон ҿыц (Ибериа ашьха) аберҭыԥ
* Адольменқәа
* Бзыҧ абаа
* Лыхны акомплекс
* Лыхны ауахәама Абаҭаа
* Амбара х-уахәамакны иҟоу абазилика
Гагра амуниципалитет:
* Абаҭаа
* Гагра ауахәама абазиликатә
* Пицунда аберҭыԥ
* Ганҭиади абазилика
Гәылрыҧшь амуниципалитет:
* Дранда аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа
==Алитература==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. საქართველოს სსრ, თბ., 1981. — გვ. 310.
* სონღულაშვილი ა. „აფხაზეთის პოლიტიკური სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში (1921-31 წწ)“ „ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“ N12 გვ. 66-79 — თბილისი, „უნივერსალი“, 2014 ISSN 1512-3154
== Азхьарԥшқәа ==
* [http://javakhishviliinstitute.files.wordpress.com/2009/04/lortkipanize.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, გამომცემლობა «განათლება», თბილისი, 1990]
* [https://web2.mlp.cz/koweb/00/04/02/43/13/abchazy_i_abchazija.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, ''მეორე შევსებული გამოცემა'', გამომცემლობა «მერიდიანი», თბილისი, 2012]
* [http://www.abkhazia.gov.ge აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის ოფიციალური საიტი]
* [http://abkhazeti.info აფხაზეთის ისტორიის უნიკალური საარქივო მასალები, ახალი ამბები, ისტორია, კონფლიქტის ისტორია]
* [http://www.apsny.ge/notes/UN/UN.php აფხაზეთის კონფლიქტის ირგვლივ მიღებული საერთაშორისო დოკუმენტების სრული სია]
* [http://www.apsny.com/ აფხაზეთის ისტორია]
* [http://www.apkhazeti.com/ აფხაზეთი]
* [http://iberiana.wordpress.com/afxazeti/papaskiri-recenzia/ ზურაბ პაპასქირი, ცრუ ისტორია (რეცენზია ოლეგ ბღაჟბას და სტანისლავ ლაკობას “აფხაზეთის ისტორიის” სახელმძღვანელოზე)]
mguoxg6jsi44qzly1f6ucz9q2hs5myw
153758
153757
2025-06-27T14:40:17Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153758
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:Abkhazia map-ru.svg|thumb|250px|Аԥсны ахсаала]]
'''Аԥсны,''' мамзаргьы '''Аԥсынтәыла''', '''Аԥсынра''', ''Аԥсьны'' (абзыԥқәа рцәажәашьала), ''Аԥсыны́'' (ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьала) ({{lang-ka|აფხაზეთი}}) — [[Амшын Еиқәа]] аҩада-мраҭашәаратәи аԥшаҳәаҿы, Кавказ ацәаҳәа Хада аҩада-мраҭашәаратәи ахәҭаҿы иҟоу атәыла. Иара ахаҭа 7 аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа иаҵанакуеит: Саӡны, Бзыԥын, Гәма, Абжьыуаа, Мырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ԥсҳәы-Аибӷа. Иахьазын де-факто [[Аԥсны ҳәынҭқарра]] ҳәа статусла иҟоуп, иааннакылоит 8,7 нызқь кв. км. аҵакыра аӡиасқәа Ингури Псоуи рыбжьара. Импыҵахалоуп Урыстәыла афедерациа бџьарла еибыҭоу амчқәа рыла 2008 шықәса Урыстәыла-Қырҭтәылеи реибашьра анаҩс (игә. Қырҭтәыла азакәан импыҵахалоу аҵакырадгьылқәа ирызкны), анапхгара амоуп де-факто аиҳабырала. Уи ахьыԥшымра иазхарҵеит Урыстәыла, Никарагуа, Венесуела, Науру. Аҩадахьала иаԥнуп Урыстәыла афедерациа, алада-амрагыларахьала аокупациатә цәаҳәа иалсуеит Самегрело-Земо-Сванети аган административтә ҳәаа иавакны.
== Аҭоурыхтә географиа ==
Аԥсны аӡиас Ингур аҟынтәи Мацест аҟынӡа (убыхаа рҳәаанӡа) аԥсуа бызшәала ицәажәо ауаа иқәынхон, иарбану еидызкылоз акымкәа аҭоурыхтә округ: Саӡен (Џьиқа), Бзыԥ, Гума, агәҭантәи ақыҭа, Самурзаҟано, Ҵабал-Дал. Аԥсны, аполитикатә ак еиԥш, еиуеиҧшым аепохаҿ еиуеиҧшым аҵакырадгьыл иаҵанакуан, уи аҳәаақәа еснагь иақәшәомызт аетникатә Аԥсны, аԥсуа аимшьҭрақәа рыла инырхоу адгьылқәа.
[[Файл:Abkhazia in its region.svg|thumb|350px]]
== Аԥсуаа ==
Аҭоурыхтә Аԥсны аҵакырадгьылаҿ инхон аԥсуа аимшьҭрақәа. Аимшьҭра цыԥхьаӡа иааган ахатә диалектла. 1864 шықәсазы Кавказтәи аибашьра ашьҭахь аԥсуа аимшьҭрақәа реиҳара, аубыхцәеи черкезааи ирыцны иахырцеит Османтәыла аимпериахь.
== Аԥсабара ==
=== Арелиеф ===
Агеоморфологиала Аԥсны ихаданы ашьхатә регионуа. Ианеиҵаха 74% ашьхақәеи ашьхарԥыи ааннакылоит, егьырҭ - арха-ҟьаҟьарақәа. Ашьхатә ахәҭаҿы аструқтуратә-аденудациатә ашь-хеибаркырақәа, урҭ рыбжьара атиктоникатә-аерозиатә аҩхаақәа рацәоуп. Ашь-хеибаркырақәа рҟынтәи иреиҳауп аҩада-амраҭашәара аҟынтә алада-амрагыларахь еиҵыху Кавкасиони ихадоу аӡы еиҩызшоу ашь-хеибаркыра. Ашь-хеибаркыра ихадоу ақәыцәқәа роуп: Агеԥсҭа(3257м), Ԥсыш (3970м), Ерцахә (3910м), Домбаиулген (4046м), Гвандра(3985м). Иара убас Клухори(2781м), Марухи(2746м) акаҵәарақәа. Ашь-хеибаркыра злахагалоу камбриаулисцина акристалтә, апалеозоитә аметаморфикатә ацәаҟьақәа рҿы ажәытәтә, иахьатәи аҵаатә формақәа рыла ибеиоу альпикатә релиеф рацәоуп. Ихадоу ашь-хеибаркыра ицаҟьаны илбаауеит аӡиас Сакен, Чхалҭа, Бзыԥ атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа рахь. Аԥсны ашьхатә агәҭантәи ахәҭа иааныркылоит Кавкасиони аваратә ашь-хеибаркырақәа: Гагра, Бзыԥ, Кодор, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа, иарбанқәоу рхатә аганахьала, ирацәоу аиҿыгарақәа рымоуп. Гагра америдиантә ашь-хеибаркыраҿ, иарбану аӡиасқәа Гагрыԥшь, Жоеквар аҩхаа Бзыԥ аҩхаа иалнакаауеит, ирацәоуп аизҳара змоу арелиеф акарсттә формақәа. Аԥсны ихадоу ахәҭа Бзыԥ асубҭбааратә ашь-хеибаркыра (ахықәцә Капишистра 3156м) аӡиасқәа Кәыдры, Хыԥсҭа, Ааԥсҭа, Гәымсҭа, Келашәыр, Бзыԥ аӡҭарчырақәа аӡы аиҩшага иааннакылоит. Ашь-хеибаркыра амраҭашәаратә ахәҭа акьырхаҳәқәа рыла ихагалоуп, арелиеф акарсттә формақәа рыла иаагоуп, амрагыларатәи ахәҭа апорфиатәуп, ирацәоуп ашьха-аҩхаақәа ерозиатә, аҵааршәыратә формақәа. Аԥсны агәҭантәи, ацәаҳәа зегь амрагыларатәи ахәҭа аӡиасқәа Кәыдры, Ингур аҩхаақәа рыбжьара ихагалоу Кәыдры, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа иааныркылоит. Ахықәцә Хәаџьал (3309м) амраҭашәарахь ишьҭоу Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳа илаҟәуп, иахьатәи аҵааршәырақәа ирыгны. Ахықәцә Хәаџьал аҩада-амрагыларахьала ихагалоу Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра еиҳарак иҳаракуп (ахықәцәқәа Могуаширха - 3847 м, Харихра - 3710 м), еснагьтәи асы ала, аҵааршәырақәа рыла ихҩоуп. Абри ашь-хеибаркыра зегь раасҭа узызнеиша акаҵәароуп Хида (2633м), иарбану Аԥсны Земо Сванети иамаздоу. Ашәантәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра атиптә альпикатә релиефла иарбоуп, Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳарак ишшоу арелиеф амоуп. Абра амраҭашәаратә ацаҟьатә ахәҭаҿы акарсттә арелиеф ыҟоуп.
Ашьхатә Аԥсны иалкаауп ахҟьа аерозиатә аихшара аҵаулара дула. Еиҿаԥшуа атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа еиҳарак иҭбаау, ихлаӷьоуп, аҭбаара иҭшәоу, ирхәоу. Ирацәоуп аканионқәа, ацаҟьашә. Аԥсны Кавкасиони аладатәи акалҭаҿ еиҵыхуп ицәгьоу ашьха аԥхьатәи цәаҳәа, иарбану акырӡа еихшоу ахәадароу, иҭаҟҟоу, арелиефла иалкаауп. Ирыларҵәоуп арелиеф атектонтә-аерозиатә, акарсттә, аҿыбгаратә формақәа, иара убас амшынтә, аӡиастә терассақәа. Ашьха аԥхьа иалкаауп акьырхаҳәқәа рыла ихагалоу акарсттә (Гагра, Афон ҿыц, Аҟәа, Ҵабал), икарсттәым, џьара-џьара иаҿыбгоу (Ганҭиади, Миусера, Ешыра, уб. егь.) ахәҭақәа. Ашьха аԥхьа амшын Еиқәа аԥшаҳәа иавакны иамоуп аллиувиалтә арха-ҟьаҟьарақәа, иарбанқәоу амшын аҟнытә адиунақәа рыла иалкаау. Аҟәа аҩада-амраҭашәарахьала арха-ҟьаҟьара аҵакыра маҷ ааннакылоит, алада-амрагыларахьала еиҳа-еиҳа иазҳауеит (Самурзаҟано арха). Аԥсны аԥшәаҳәатә цәаҳәа еизадоуп. Иазгәаҭатәуп Аҟәеи Гагреи араионқәа, Гәдоуҭа, Аҟәа амысқәа.
=== Агеологиатә аилазаара, ихәарҭоу адгьыл иҵырхуа ===
Аԥсны иалоуп Кавкасиони аладатәи анаара илакьу асистема, Қырҭтәыла ацәаҳәа амраҭашәаратә ахәҭақәа рыструктурақәа. Абра иаагоуп кембриа аҿаԥхьатәи, палеозоитә, амезозоитә, каионозоитә ақәра змоу ацәаҟьақәа. Кембриа аҿаԥхьатәи аметаморфикатә ацәаҟьақәа - аметаморфикатә аҿысҭеиқәҵақәа, агранитоидқәа, имаҷны амармалташь - ихтуп иара убас аҩадатәи ахәҭаҿы, Кавкасиони аҟны. Абри ацәаҟьақәа аинтенсивла адеформациа аманы, еиҟәыҵәоуп. Аӡиасқәа Бзыҧ, Кәыдры ахыҵхырҭақәа ихаданы иӷәӷәоу илакьу ҵаҟа-иуртәи аиқәаҵәа анышәаԥшь-аҿысҭеиқәҵақәа, еилаԥсоу авулкантә ацәаҟьақәа рыла еилоуп. Абжьаратә-иуртәи ақәра амоуп иара убас ақалақь Тҟәарчал акәша-мыкәша, аӡиасқәа Ԥсоу , Бзыҧ аӡҭарчырақәа ахаҳәрацәа злоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа. Хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу ацәаҟьақәа еиҳарак арифтә акьырхаҳәқәа рыла иарбоуп, Аԥсны агәҭантәи ахәҭаҿы ирацәоуп. Амрагыларахьала акьырхаҳәқәа ирыԥсахуеит агиԥстә иԥштәылоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа, мацара аҩадахьала анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа ааглыхтә кьырхаҳәқәа. Аԥсны аҩадатәи ахәҭаҿы ирылаҵәахьоу амелтә, апалеоцентә-аеоцентә ацәаҟьақәа еиҳарак акьырхаҳәқәа, мергелқәа рыла иаагоуп, мацара олигоцентә, неогентә ақәра змоу аахыҩлақәа - ԥслымӡхаҳәқәа, анышәаԥшьқәа, аконгломератқәа рыла. Ари аҵыхәтәантәи еилоуп Кавкасиони шьақәзыргылаз ацәаҟьақәа ирықәнаӡәӡәаз маҭәахәқәа рҟынтә. Аԥсны аладатәи ахәҭаҿы хыхьтәи-иуртәи, амелтә, апалеогентә, анеогентә ақәра змоу ацәаҟьақәа иԥсыҽны илакьуп. Аԥсны агеологиатә аилазаараҿ акрызҵазкуа ароль иааннакылоит амезозоитә ақәра змоу амагматә ацәаҟьақәа (Кардивачи, Санчар, Лаба, Келашәыр, Гораԥа агранитоидқәа, диоритқәа; хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу Диабаз асосудқәа).
Аԥсны адгьыл иҵырхуа аҟынтә иазгәаҭатәуп Тҟәарчал, Бзыҧ ахаҳәрацәа аҵхырҭақәа, аӡиас Бзыҧ ахыҵхырҭаҿ аџьаус аҵхырҭа. Ирацәоуп атса, ацинк, абҩа, даҽа аметаллқәа рхыҵхырҭақәа. Иметаллтәым адгьыл иҵырхуа аҟынтә иаҳпылоит еиҳарак барит (Бзыҧ, Кәыдры, Мықә, Аԥсҭа абхааҿ), агипс, мацара аргыларатә, ашьыхга амаҭәахә аҟынтә акьырхаҳә, ақьырмыттә нышәаԥшь, серпентинит, диабаз, диорит. Иалукаартә ирацәоуп аҽыхәышәтәыга аминералтә ӡқәа-арацәаӡритә аминералтә ӡыхьқәа аӡиасқәа Кәыдры, Сакен, Гвандра, Чхалҭатәи Бзыҧ, Ауадҳара, убас даҽа аҩхаақәак рҿы, мацара аҽыхәышәтәыга аӡырԥхақәа Тҟәарчал, Аҟәа, Афон ҿыц, Гагра акәша-мыкәшаҿ.
=== Аҳауа ===
Аԥсны аҳауа атипқәа аҳаракыратә зонақәа рыла иаларцәоуп: амшынтә ицәааку асубтропикатә ҳауа аӡын ԥхала, ишоуроу аԥхынла (а. а. 300-400 м); ицәааку аҳауа иаҩцамкәа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (300-400 м аҟынтә 100-1100 м аҟынӡа); ицәааку аҳауа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (1000-1100 м аҟынтә 2000-2100 м аҟынӡа); ашьхаҳаракыратә ицәааку, иҿыхьҭоу аҳауа (2000-20100 м аҟынтә 2800-2900 м аҟынӡа), ашьхаҳаракыратә нивалтә ҳауа (2800-2900 м ахыхь). Аҳауа абжьаратә ашықәстәи атемпература арха-ҟьаҟьараҿ 13.9 аҟынтә 15 °С аҟынӡа аҽаԥсахуеит, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа иҟоуп 13-14 °С, мацара ашьхақәа рҿы, 2600 м аҳаракыраҿ, 0 °С; Аԥснытәи Кавкасиони еиҳарак иҳараку ашьхақәа рҿы - 9, - 10 °С аҟынӡа илеиуеит. Зегь раасҭа иԥхоу амза (ԥхынгәымза-нанҳәа) абжьаратә температура иреиҳаӡоу ашьхақәа рҿы 0 °С еиҵоуп, Аҟәа аҟны 24.5 °С инаӡоит. Зегь раасҭа ихьшәашәоу амза абжьаратә температура аԥшаҳәаҿы 6 °С еиҳахаӡом. 500-600 м аҟынӡа жьырныҳәамза абжьаратә температура зегьынџьара 0 еиҳауп, абриазы уи асубтропикатә ацәаҳәа иаҵанакуеит. Хыхь атемпература иагхоит, Аԥснытәи Кавкасиони араионаҿ - 18, -19 °С илаҟәуеит. Аҳауа амаксималтә температура 40 аҟынтә 10-15 °С аҟынӡа, амаксималтә температура иашьашәаланы - 13 аҟынтә - 35 °С аҟынӡа. Иубарҭоуп атемпература аҽаԥсахра ашьха абжьаратә аҳаԥқәа рҿы, иахьазгәаҭоу атемпературатә инверсиақәа. 500-600 м аҳаракыраҿ активтә авегетациатә период анҵыра 200 мшынӡа ицоит, мацара 10 °С еиҳау атемпературақәа реицҵалыҵ 3000-3500° инаӡоит, иарбан изыззхоу аԥсабаратә, акультуратә асубтропикатә аҵиақәа рзы. Аԥсны ибеиоуп атмосфератә алышәшәақәа рыла, аха уи еиҟарамкәа еихшоу хазтәи араионқәа рыбжьара еиԥш, убас ашықәс асезонқәа ирыхәаԥшны. Аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы абжьарала ашықәс аҩныҵҟа 1310 мм аҟынтә 1500-1550 мм аҟынӡа алышәшәа иаауеит. Ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа рҿы алышәшәақәа рхыԥхьаӡара иазҳауеит: Дәрыԥшь (250м) - 1980 мм, Гагра ашь-хеибаркыраҿ (1644 м) - 2280 мм, Ауадҳараҿ (1600 м) - 2480мм; Бзыҧ, Кәыдры ашь-хеибаркырақәа аладатәи акалҭқәа рҿы 3000 мм еиҳауп. Еиҳарак имаҷу алышәшәа иаауеит ашьхақәа рыбжьара аҭыҳәҭақәа рҿы (1500-1800 мм). Алышәшәақәа рмаксимум аӡын иаауеит аминимум аԥхын. Абри аганахьала уи Адгьылбжьарамшын аҳауа атип еиԥшхоит, аӡын алышәшәақәа акрызҵазкуа ахәҭа асы асахьала иаауеит. Асы аҿыгҳара амшын аԥшаҳәа ацәаҳәаҿы 10 см, ашьхақәа рҿы 2-4 м еиҳауп.
=== Аҩныҵҟатәи аӡқәа ===
Аԥснытәи аӡиасқәа реимадара рацәоуп. Ихадоу аӡиасқәа Кәыдры, Бзыҧ, Аалӡга, Гумысҭа, Мықә, уб. егь. иаҵанакуеит амшын Еиқәа аӡҭачыра. Аҳәаатә аӡиасқәоуп Ингур, Ԥсоу. Аӡиасқәа рҿы ирацәоуп аӡҭыҽҽарақәа, лассы имҩасуеит, иахьеилалоу иарҿиоит имаҷу аӡхыршша. Ихадоу аӡиасқәа еилаԥсаны ирчахоит: 2000 м аҟынӡа еиҳарак ақәаӡыла, хыхь - асырӡыҭи аҵааршәырақәа ирыцрыҵуа аӡылеи. Адгьыл аҵаҟатәи аӡқәа рыла арчара ароль дууп акарсттә зонаҿ. Аҩаӡарақәа рмаксимум ааԥын, аԥхын алагамҭаз иҟоуп, аминимум - аӡын. Аамҭа-аамҭала иадыруеит аӡхыҵрақәа. Еиҳарак еснагьтәи аҩаӡарала иалкаауп акарсттә адгьыл аҵаҟатәи аӡиасқәа. Аԥсны ирацәоуп аӡиақәа: Рица, Адуеда, Аӡыжь, Дерикәараӡыжь, Ҟварашь, Риҵа маҷ, Амтҟьал, аӡиа Еиҵәа, уб. егь. Урҭ иҳараку ашьхақәа рҿы иҭыԥыркуп, еиҳарак аҵааршәыратә, акарсттә ҿиамҭақәоуп. Амшын аԥшаҳәатә арха лагунатә (Инкиҭ, Бебесир, Папанҵҟәыр), аӡиас ахьыҟаз аӡиақәоуп. Аӡиақәак аҩаӡареи асаркьеи аҵакыра аҽыԥсахра адыруеит. Аӡиақәа рыхәҭак ибеиоуп иктиофаунала. Амшын аԥшаҳәатә архаҿ иҟоуп аӡмахқәа, иарбанқәоу рыхәҭа иҭарбоуп ма аҭарбара апроцессаҿ иҟоуп. Аԥсны ашьхаҳаракыратә ахәҭаҿы 376 аҵааршәыра ыҟоуп (аҵакыра 70 км²), иарбанқәоу рҟынтәи мацара хәба роуп актәи аишьҭагыла аҟынтә.
=== Адгьылқәа ===
Аԥсны амшын аԥшаҳәатә архаҿ аллиувиалтә, аӡмахтә адгьылқәа рацәоуп. Ацәаакыра рацәа змоу архаҿ аӡмахтә, аторфтә-аӡмахтә адгьылқәоуп, иарбанқәоу типла иаарԥшуп Гал араион амшын аԥшаҳәатә зонаҿ. Еиҳа еиӷьны адренажтә анаара змоу архаҿ аллиувиалтә акарбонаттә дгьылқәа рыцәоуп. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа авулканогентә ацәаҟьақәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы, адгьылҩежьқәа, адгьылҟаԥшьқәа, акьырхаҳәқәа, мергелқәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы - аилабаа-акарбонаттә адгьылқәа. Ари адгьылқәа ирзыманшәалоуп ачаи, ацитрус, аӡахәа, даҽа культурақәак. Аԥсны аҵакырадгьыл идуу ахәҭа абнатә дгьылқәа иааныркылоит, урҭ ҵаҟатәи, акьырхаҳәқәа рыла ишьақәгылоу, азонаҿ иаагоуп аилабаа-акарбонаттә, мацара икьырхаҳәым азонаҿ - абжьаратә, имаҷу аҿыгҳара змоу абнатә иаӡоу адгьылқәа рыла. Хыхьтәи азонаҿ абна хыхьтәи ацәаҳәааҿы акарбонаттә ма иаарту, еилагылоу абнатә иаӡоу адгьылқәоуп. Асубальптә зонаҿ аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәоуп, мацара альпикатә ашьацтә зонаҿ - апримитивтә, зҿыгҳара маҷу аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәа. Аҵакыра маҷқәа азонақәа зегь рыҟны иаҳԥылоит иӷәӷәаны иаҿыӡәӡәау, иԥсыҽу адгьылқәа.
=== Аҵиаала ихҟьоу ===
Аԥсны 2000 хкык еиҳаны аҵиаақәа ыҟоуп, урҭ рыбжьара 150 хкык аҵла, ачықьтә ҵиаа. Аҵиаақәа ибеиоуп ендемақәа рыла, ареликтқәа рыла аизҳара аганахьала идырҿиоит аҳаракыратә зонақәа. Амшын аԥшаҳәатә адиунатә цәаҳәаҿы иазҳауеит апсамофилтә ҵиаақәа: Ацгәыхш, аиеҵәа Нара, амшынтә салаҭ, амшынтә Аӡышәҭыш, Аили, уб. егь. Еиҳа иҵауланы урҭ аксеромифоттә ачықьқәа (Апалиурус, Ақәыц шкәакәа, Амушмула, Амаахыр) ирыԥсахуеит. Гәдоуҭа амыс ирацәоуп аксероморфтәтә ачықьтә ареликттә Гәдоуҭа Аԥсара, иарбанқәоу имаҷны иаагоу. Ацәаакыратә архаҿ, аӡиас аԥшаҳәаҿы ирацәоуп абнатә ҭыԥқәа, иахьелаԥсоу Амажәа, Ипан, ареликттә Лаԥан, уб. егь. Ацәаакыра рацәа ахьыҟоу аҭыԥқәа рҿы иазҳауеит Абаџар, Апҟыз, Аили, ирацәоуп Аирис; амна-абра иаҳԥылоит аторфтә аӡмахқәагьы. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа ҵаҟатәи ркалҭқәа (600-700 м аҟынӡа) амезофилтә Колхтәи абнақәа иааныркылоит. Ихадоу хкқәоуп Аџь, Ахьаца, Ахьа, Ашәҵла, Ипан, Аҭәаҵла, Ал. Ибеиоуп ашәырла (Алаҳа, Панта, Ахурма, Аҳәаса). Абна ҵаҟа ииуеит (Ахәажәа, Акалам, Ашыц), зыбӷьы каԥсо (Араса, Анҷҳа, Ашьхарԥаҿа) ачықьқәа. Иахьыцәаакыро иаҳԥылоит ареликттә Урҭховари, ирацәоуп Лешамбо: Екалӷиҷи, Ашәшь, Дзвелька, Усурвази, амшын аԥшаҳәатә архаҿ, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа аԥсабаратә ҵиаақәа акырӡа иԥсахуп, еиҳарак иԥҟоуп. Иахьа ирацәоуп аҩбатәи аиҭеихшара, акультуратә хәҭақәа: абаҳчақәа, ауҭрақәа, ачаи, ацитрусқәа рыплантациақәа. Аԥсны аҵакыра ианеиҵаха 55% абнала ихҩоуп. Ашьхалаҟәыратә зонаҿ ирыларҵәоуп Ахьацара, уи иацны иазҳауеит Ахьаца, Ахьа, Аҭәаҵла, Соҷи, уб. егь. Ҵаҟатәи абнаҿ ирацәоуп Ашыц, Ахәажәа, Ашымҳа, Ашьхарпаҿа. Абжьаратә ашьхатә зонаҿ еилаԥсоу абнақәа ыҟоуп. Иҳараку ашь-хеибаркырақәа рҵакыра (2200-2800) иааныркылоит альпикатә шьацқәа, иарбанқәоу ҵаҟатәи ахәҭаҿы идырҽиоит ашьхатә ахҟьа, хыхь - хазтәи “Ауарҳалқәа”.
=== Аԥстәқәа рдунеи ===
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иаҳԥылоит ашьхатә абнатә еиԥш, убас ашьхаҳаракыратә аԥстәқәа рыхкқәа. Асубальптә, альпикатә адәы иаҵәақәа рҿы иҟоуп Ашьхаҭыӷь, Ақәасаб, Риҵа абнақәа рҿы иамоуп Кавказтәи абнацә. Ирацәоуп Ашьабысҭа, Абнаҳәа. XX ашәышықәса алагамҭаҿ иқәҵит Кавказтәи Домба. Иҭбааны ирылаҵәоуп Абга, Абгалаџ, Абгахәыҷы, Аашьышь, Ацыӷ (Ахәдашкәака, Ахәдаҩежь), Аԥшӡы; џьара-џьара иаҳпылоит Аԥслы, аҩада-амраҭашәаратә ахәҭаҿы - Европатәи Ацыӷцәышәшәы. Абнақәа рҿы иамоуп Амшә цәышәшәы, Алыџ, Абнацгәы. Иааигәаны ииасхьоу аамҭаз иҟан Кавказтәи Алышькьынтыргьы. Ирацәоуп Ажьа, Кавказтәи Аеш, Алтаитәи Аеш (Аклиматизациа зоуз), ацәылашьшь абнатә Амшә, ахәдаҩежь Аҳәынаԥ, Аҳәынаԥ хәхәа, ачықьтә, ашьацтә, аклиматизациа змоу Нутриа. Ирацәоуп Ахәылԥҵыс, Понттәи Ахьаԥарч, амгәашкәакәа Ахаԥыцшкәакәа, Ахаԥыцшкәакәа ду, уб. егь.
Аԥсаатәқәа рҟынтәи ашьхақәа рҿы иамоуп Кавказтәи Акаԥкаԥ, Кавказтәи Ашьхашәишәи, альпикатә Ақәаҷа, ирацәоуп Ачақәа, Абнакәты, Ацаблыкь, Акәата, Аҷныш, Аӡыцәа, Абжьобжьик, Абахәжәҵыс, Ауарбажә, Ахьажь, Ауарба, Агриф, Ажакьабаба, Аты, Аҟәараан, Аҵысӷра, уб. егь.
Аҳәазақәа рҟынтәи иаҳԥылоит Акаркалмышә, Амаҭенцәыш, Аӡырлашәаԥшь, Кавказтәи Амаҭаԥшь, аӡмахтә Акәыуа, уб. егь.
Амфибиқәа рҟынтәи: Аҽаҩрадаӷь, абнатә Адаӷь, Аҵладаӷь, Алахышьап, уб. егь.
Аӡиасқәеи аӡҭаҽырақәеи рҿы иҟоуп Акалмаҳа, Колхтәи Аҵареда, Колхтәи Аӷорџь, Мурҵа, Аԥашәԥсыӡ, Агамбузиа. Аӡиасқәак рҿы иалалоит амшын Еиқәа аҟынтәи Амлагәыр, Абарзал, Атлантикатә, Ақьоуқьад, Аҟәымӷԥсыӡ, уб. егь. Ирацәоуп амцқәа, Амариал, Абызкаҭаҳа, Адыӷаҷиа, уб. егь.
Аԥсны аҟны флореи фаунеи ахьчаразы иаԥҵоуп Риҵа, Гәдоуҭа, Миусера аҳәырԥсаррақәа.
== Аҭоурых ==
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы иԥсҭазаара ашьҭа археологиала ишьақәырӷәӷәоуп ҵаҟатәи апалеолит апериод аҟынтә. Ԥасатәи ашел апериод иатәуп Иашҭхәа агыларҭа, амрагыларатәи Гәымсҭа адольменқәа. Мацара мустиа аепоха Келашәыр, Ганахлеба, Очамчыра, Аҽгәара, даҽа анырхарақәак. Хыхьтәи апалеолит абаҟақәа иҭбааны ирылаҵәоуп Аԥсны аԥшаҳәатә зонаҿ. Мезолит, анеолит аан Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы инырхара ареал иҭбаахеит. Абри аамҭа аҟынтә иалагеит ауаҩы аагалыхтә иуранагӡара: адгьыл аус адулара, аԥстәы анҵара, акерамика аус адулара. Аизҳара аиуит матриархат. Енеолит, заатәи аџьазтә епохаҿ иашьаҭакхеит аџьазтә металургиа, аԥстәы анҵара, адгьыл аус адулара. Абри аамҭатәи абаҟақәа иԥшаауп Очамчыра аҟны, Азанҭа, Ешыра заатәи адольменқәа рыҟны. Аџьазтә культура иаагоуп Ешыра, Аҷандара, Ауадҳара адольменқәа рҿы иԥшаау амаҭәахәқәа рыла. Ҳера ҟалаанӡа II-I азқьышықәса аҵыхәтәантәи аџьазтә культура иахьатәи Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иреиҳаӡоу аҩаӡаранӡа инаӡеит, иҿиеит аихатә маҭәарқәа. Абри аамҭазы ари аган зынӡа иалан Колхтәи акультура ареалаҿ.
=== Антикатә епоха ===
Аганқәа Аԥсны аҟны:
# Ашьхатә Аԥсны (еиҳарак Аԥсны)
# Амшын аԥшаҳәатә Аԥсны (ажәытәтәи аладатәи Ҳениохети)
# Аҩныҵҟатәи Ҳениохети (Санигети)
# Џьиқети (ажәытәтәи аҩадатәи Ҳениохети)
# Апсидиа (ажәытәтәи Корахети)
# Мисимианети (ажәытәтәи Колаети)
# Аԥсны, Егриси аԥшаҳәатә ган “Агәҭантәи ақыҭа”
Антикатә епоха алагамҭаз амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны иҿиеит Колхтәи аҳра, иарбану Аԥсны аҵакырадгьылгьы иалан. Ҳера ҟалаанӡа VI-V ашәышықәсақәа раан абратәи анырхарақәа ирышьаҭакны иҿиеит ажәытәтәи абырзентә аргылара ҿыцқәа: Диоскуриа, Триглит, Питиунт, уб. егь. Аизҳара аиуит ахәаахәҭра, аха аҭыԥантәи ауааԥсыра ихадоу рыуранагӡара акәын адгьыл аус адулара, аҟазара. Иҳараку аҩаӡараҿ игылан аиха аарыхра. Ҳера ҟалаанӡа I ашәышықәсаан Колхтәи аҳра иԥсыҽхеит, ихыбгалеит. I-II ашәышықәсақәа раан иргәаладыршәоит Аԥсны абиԥараа: апсидаа, абазгаа. Апсидаа дрыхцәажәоит Плиниус аиҳабы (I ашә.), Плавиус Ариан (II ашә.) рыхьӡ иҳәоит апсидаа, абазгаа. Ихыбгалаз Колхтәи аҳра итәыитәит зны Понто аҳ Митридат VI, анаҩс Римтәи империа. Апсидаа, абазгаа активла иқәԥон римаа ирҿагыланы. I ашәышықәса аҵыхәтәаны еиҿкаахеит апсидаа, абазгаа, санигаа рхадарақәа. Урҭ рхадацәа римтәи аимпортиорцәа ишьақәдырӷәӷәон. III-IV ашәышықәсақәа раан иҿиеит Егриси аҳра, иарбану ахатә амчра аҵаҟа Колхтәи зегь иацны етднакылеит Аԥсны аҵакырадгьылгьы. Абри апериодаҿ Лазика аҳәаа иахьатәи Соҷи аҩадахьала иалсуан.
=== Абжьаратә ашәышықәсақәа ===
VI ашәышықәса алагамҭаз Егриси аҳраҿ, уи иалоу Аԥсны ахадара аҟны иалагеит афеодалтә аизыҟазаашьақәа реиҿкаара. Ашәышықәса зегь аҩныҵҟа амраҭашәаратә Қырҭтәыла иҟан Ирани Византиеи аимпериақәа рыбжьара аибашьра ацентрны. Аԥсны ауааԥсыра иқәԥон урҭ ирҿагыланы, зылҵшәагьы акәын абазгаа рықәгылара 550 шықәсазы. Византиа изалымшеит Егриси аҳра ахатә провинцианы иҟанаҵарц, цашьа амамызт уи авассалра иазнамырхар. VI ашәышықәса II абжа, VII ашәышықәса зегь раан Егриси аҳраҿ иӷәӷәахеит абазгаа рхадара. VIII ашәышықәсаан абазгаа ргегемониала иҿиеит аԥсуаа рхадара, зцентргьы Анаҟәаԥиаҿ иҟан. Уи арратә-аполитикатә аимадара еиҿнакааит Лазика аҟны Византиатәи, арабтә ампыҵакҩцәа ирҿагыланы. Леон I аимадара еиҿикааит амрагыларатәи Қырҭтәыла аҳ иҟны, изылҵшәангьы арабаа иаҵадырхеит, иқәырцеит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟынтә. VIII ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан аԥсуаа рхада Леон II амраҭашәаратә Қырҭтәыла аполитикатә акаҿ, аԥсуаа раҳраҿ еидикылеит. Ашәышықәса аҵыхәтәаны уи ихы дақәиҭтәхеит Византиа ахьыԥшымра аҟынтә, аҳ ититул иоуит. Абри актаҿ уи иара иабхәа, Хазарҭа Хакан дицхрааит. Аҳра аҵакырадгьыл еиҵыхын Никопсиа аҟынтә Ҷорохи аҟынӡа, амрагыларахьала Лихтәи ашь-хеибаркыра аҟынӡа. Аԥсуаа раҳра ауааԥсыра реиҳара, ақырҭцәа ракәын. Акрызҵазкуа ахәҭа аԥсуаа, Кавказтәи даҽа ауаа, аимшьҭрақәа ракәын. Аҳәынҭқарра, ауааԥсыра аиҳара ду рцәажәаратә бызшәа ақырҭуа акәын. Аҳратә аҳҭнықалақь Қәҭешь акәхеит.
IX-X ашәышықәсақәа раан Аԥсны еилоу Қырҭтәыла аҳра аилазаараҿ иалан саерисҭаво асахьала. Саерисҭаво ахаҿы игылан Шервашиӡераа рыжәла. XVI ашәышықәсаан Одишьи ахада Бедиан итәыитәит Цхумтәи саерисҭаво. Шервашиӡе ихадараҿ инхеит Анаҟәаԥиа аҩадахьала ишьҭоу аҵакырадгьыл, зцентргьы акәыз Лыхны. Шервашиӡе ихы Бедиани ивассалыс иԥхьаӡон. Уи ицәмаҷхеит аҵакырадгьылқәа аҩадахьалагьы. XIV-XV ашәышықәсақәа раан Аԥсны амшын аԥшаҳәатә апунктқәа рҿы иҿиеит Генуиа ахәаахәҭратә факториақәа.
Қырҭтәыла аҳра-ахадараны аидыҵра ашьҭахь, XVII ашәышықәса алагамҭаз иҽиеит Аԥсны ихьыԥшым ахадара, иарбану XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан аформалла Имерети аҳра иалан.
=== Аԥсны ахадара ===
XVII ашәышықәса алагамҭаҿ Аԥсны Одишьи аҟынтә ихьыԥшым ахадараны иҿиеит, ишиашоу Имерети аҳра авассалны иҟалеит. XVII ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа раан Османтәылаа иртәыртәит Аҟәа. Аԥсны ахадара аҽаланагалеит ақырҭуа аҳра-ахадарақәа аҩныҵҟатәи аибашьраҿ. Абри иалҵшәаны уи аҳәаақәа иарҭбааит зны аӡиас Аалӡга аҟынӡа, анаҩс Ингурынӡа.
XVII-XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Аԥсны ахадара акқәакны еихшан. Саӡен иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиасқәа Мзимҭеи Бзыԥи рыбжьара, Бзыҧ иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиас Бзыҧи Гәымсҭеи рыбжьара, Гума - аҵакырадгьыл Гәымсҭеи Кәыдрыи рыбжьара, Абжәа Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара, Самурзаҟано Аалӡгеи Ингури рыбжьара. Хазтәи акқәа рыбжьара имҩаԥысуан еснагьтәи аиҽагылара. Абри ахы ианархәон Османтәыла аимпериа, урҭ XVIII ашәышықәсаан идырҭбааит ампыҵакратә политика, атҟәацәа раахәара. Аԥсны ахадараҿ ишьакәгылаз аклас Аҭауад-Азнаурра акәын. Анхацәа еихшан х-гәыԥкны: Анхаҩы, Ахәыуҩы, Ахашәала.
1725-1728 шықәсазы иҟалеит ақәгыларақәа, заамҭазы иакәшеит Аҟәа абаа. 1733 шықәсазы амраҭашәаратә Қырҭтәыла Османтәыла ар ажәлеит, Аԥсны, Гыртәыла ахәҭа ду еиларыжьит. 1757 шықәсазы Хресили аибашьраҿ аԥсуаа Османтәыла иаҿагыланы иқәԥон. Аибашьраҿ дҭахеит Самырзаҟан ахада Хутуниа Шервашиӡе. 1771 шықәсазы аԥсуаа Аҟәа ргеит, аха лассы Османтәыла еиҭа иархынҳәит. XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Зураб, Қелаш Шервашиӡераа ислам рыдыркылеит, Османтәыла аҟны аполитикатә аимадара шьҭарҵеит. Қелаш Шервашиӡе Рухи аибашьраҿ Имерети аҳра даҿагыланы дықәԥон, аха даҵахеит. Абри ашьҭахь Қелаш Шервашиӡе Урыстәыла аимпериа аҟны аимадара анагӡара дазҿлымҳан, аха 1808 шықәсазы дыршьит.
=== Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ ===
Аԥсны ахадара Урыстәыла анапаҟа иҟалеит 1810 шықәсазы, Гиорги Шервашиӡе Урыстәыла ацхыраараз данаҳәаз ашьҭахь. Убриҵәҟьа ашықәс аԥхын аурыс десант ацхыраарала Османтәыла аҟынтә ахы иақәиҭыитәит Аҟәа абаа. XIX ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит имаҷу ааглыхра, ақьырмыти аҵла ахәархьгеи азауадқәа реизырҳара. 1832 шықәсазы Аҟәа иаатит аҳазалхырҭа, 1846 шықәсазы уи аӷбакыдгыларҭаны иҟалеит, 1847 шықәса аҟынтә ақалақь астатус аиуит. Иазҳаит ақыҭа-нхамҩа анагӡара, аекспорт. XIX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рҟынтәи амшынтә аиҭаниаирала иамадахеит амшын Еиқәа аԥшаҳәатә ақалақьқәа. Иара убас, аимпериа аколониалтә, афеодалтә политика ауааԥсыра агәынамӡара рынаҭон. 1821, 1824, 1830, 1840-1841 ашықәсқәа раан аҭыԥ рыман ақәгыларақәагьы.
Крымтәи аибашьраан Аԥсны Османтәылаа иргеит, Урыстәыла цашьа амамызт аевакуациахь имцар Гыртәылаҟа, аха аибашьра ашьҭахь Аԥсны аҵакырадгьыл Урыстәыла иархынҳәит. 1864 шықәсазы Аԥсны ахадара иқәыххеит, уи анексиа азухеит Урыстәыла аимпериа ала. Аԥсны иҟалеит Аҟәа архәҭа асахьала. 1866 шықәсазы Аԥсны ауааԥсыра иқәгылеит. 1867 ашықәс аҟынтәи иалагеит амҳаџьырра, ианеиҵаха 20 нызықьҩык аԥсуаа иаанрыжьит рыԥсадгьыл. 1870 шықәса жьҭаарамзазы Аԥсны иқәыххеит анапаҵаҟа аҟазаара. Аимпериаҿ имҩаԥгаз даҽа реформақәак Аԥсны иакьымсӡеит. Урыстәылеи Османтәылеи рыбжьара 1877-78 ашықәсқәа раан аибашьра Аҟәа еиҭа иргеит Османтәылаа, еиларыжьит 1877 шықәса нанҳәамзаан, аибашьра амҩасраан, Османтәылахь ианеиҵаха 30 нызықьҩык аԥсуаа амҳаџьырра зықәшәаз ахырцеит. Аибашьра алгара ашьҭахь аимпериа аиҳабыра аԥсуаа аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы анхара азин рырымҭеит, убра аимпериа арратә, атәылауаҩратә маҵуҩцәа индырхеит. 1883 шықәсазы Аҟәа арратә аиҟәша иқәыххеит, иҿиеит Аҟәа аокруг Қәҭешьтәи агуберниа аҳәаақәа рҿы.
1890-тәи ашықәсқәа раан ибжьгахеит Новорасииск-Аҟәа-Баҭымтәи амҩа. Аԥсны аекономика еиҭа апримитивтә акустартә аҩаӡараҿ иҟан, аус ауан имаҷу ақыд хыга, аспирт, акьырхаҳә анаплакқәа. Имыҿиакәа инхон ақыҭа-нхамҩа, еиҳа аизҳара змаз хкын аҭыҭын аарыхра, Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ 5-тәи аҭыԥ излааннакылоз. 1901 ашықәсазы Аԥсны аус ауан 100 школк. 1903 шықәсазы Аԥсны иҿиеит РСДМП Баҭымтәи акомитет Аҟәатәи агәыԥ. 1904 шықәсазы Аԥсны ахәҭа Соҷа аокруг асахьала иалалеит амшын Еиқәа агуберниа аилазаараҿ. Агуберниа административтә ҳәаа Аҟәа аокруг аҟыны аӡиас Мзымҭаҿ ииасит. 1905 шықәсазы Аԥсны аҟны иҭбааны еиҵыҵит ареволиуциатә аиҭаҵра.
=== Аибашьра Аԥсны азы ===
1918 шықәсазы абольшевиктә револиуциа ҩынтә аҽазкра нагӡахеит. Актәи аҽазкраан аҭыԥ 16-21 жәабранмза иаман амшын Еиқәа афлот аӷбақәа рхархәарала. Аҩбатәи аҽазкра Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Георг Аҭарбеговы рхадарала инагӡахеит. Урҭ Аԥсны абольшевиктә напхгара ашьақәыргылара мызкыи-бжаки аҩныҵҟа, 1918 шықәса мшаԥымза 8 аҟынтә лаҵарамза 17 аҟынӡа инарыгӡеит. Уи аҟны Аԥсны абольшевикцәа рҟынтә Қырҭтәыла жәлартә гвардиа иарыцқьеит. 1918 шықәса рашәарамза 11 рзы анапы аҵаҩхеит аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла адемократиатә республика аиҳабыреи Аԥсны жәлартә хеилаки рыбжьара, иарбану ишьақәзырӷәӷәаз Аԥсны аҟазаара Қырҭтәыла анаԥаҿы иҭбаау автономиа азинла.
1918 шықәса рашәарамза-цәыббрамза аан Қырҭтәыла Аԥсны иахҟьаны аибашьра аман. Абольшевикцәеи Таматәи армиеи рыҟны иарбану Қырҭтәыла аиааирала иалгаз. 1918 шықәса ԥхынҷкәынмза аҟынтә 1919 шықәса лаҵарамза налакны имҩаԥысуан аибашьра Қырҭтәылеи Антон Деникин “Агвардиа шкәакәеи” рыбжьара. Қырҭтәыла адемократиатә Республика еилоу аҳра аҽалагалара иахҟьаны иақәшәеит агвардиа шкәакәа аҽырдадар. Аибашьра иалҵшәаны Қырҭтәыла иалшеит ахатә анапаҵаҟа иааннажьыр Аҟәа аокруг зегь, Соҷатәи аокруг хәҭакала (Гагра араион). Қырҭтәылеи Урыстәылеи рыбжьара аҳәаас ишьақәгылеит аӡиас Ԥсоу, иарбану иахьанӡа Де-иуре аҳәаа ауп абри ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара.
Аԥсны Автономтә асахьала инхеит Қырҭтәыла анапаҵаҟа. 1919 шықәса лаҵарамзаан иҿиеит Аԥсны аиҳабыра - комиссариат. Аиҳабыра ахантәаҩыс далыххеит Арзаҟан Емхәар. Аԥсны жәлартә хеилак ахаҿы дгылеит Уарлам Шеварднаӡе. Иԥсаххеит ахьӡқәа, Аҟәа аокруг иахьӡҵахеит Аԥсны, мацара аокруг араионқәа - Амазрқәа.
=== Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ===
1918 шықәса цәыббрамза 13 рзы ишьҭыххаз “Қырҭтәыла амилаҭтә ахеилакаҿ амилаҭтә аиҵарақәа ахаҭарнакра иазкны” азакәан иашьашәаланы, аԥсуаа амилаҭтә аиҵара ахаҭарнакцәа рзы иазгәаҭаз 26 ҭыԥк аҟынтәи ирыман 3 ҭыԥк.
1918-21 ашықәсқәа раан Аԥсны Қырҭтәыла адемократиатә республика аилазаараҿ иалалеит автономиа астатусла. Ари ианыԥшит Қырҭтәыла адемократиатә республика аԥызҵаз аизара ала 1921 шықәса жәабранмза ишьҭыхыз Қырҭтәыла аконституциаҿ, иарбану изкьысуаз атәыла амилаҭтә-аҳәынҭқарратә аиҿкаашьа.
1921 шықәса жәабранмза 25 рзы асоветтә Урыстәыла ала Қырҭтәыла адемократиатә республика анексиа иахҟьаны Автономтә ганқәа ирызкны аԥҟаԥҵақәа аус рыдулара хазтәи азакәан асахьала алшара ыҟамкәа иҟалеит.
Аԥсны Қырҭтәыла иацны иҟалеит асоветтә еидгыла анапаҵаҟа.
=== Аԥсны ССР 1921-1931 ашықәсқәа ===
1921 шықәса жәабранмза 19 рзы Аԥсны IX армиа ҟаԥшь ақәлеит. Хәажәкырамза 4 рзы армиа ҟаԥшь Аҟәа иалалеит. Хәажәкырамза 6 рзы иҿиеит Аԥснытәи ревком Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Н. Акирҭаа реилазаарала. 1921 шықәса хәажәкырамза 26 рзы идкылахеит, хәажәкырамзы 31 рзы Москва адырра аиуит Аԥсны ССР аҿиара азы. Хәажәкырамза 21 рзы ари аӡбамҭа ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла аревком. Убриҵәҟьа ашықәсаз ԥхынҷкәынмза 16 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи ССР рыбжьара еиқәыршәахеит аимадаратә аиқәышаҳаҭра. Иарбану иахәаԥшны Аԥсны, афактла, иалалеит Қырҭтәыла аилазаараҿ. Аԥсны ССР иаиуит Қырҭтәыла ССР ахаҭарнакратә органаҿ адепутатцәа ⅓ ралхра азин, Аԥсны ССР иазаанхеит ахатә акомиссариатқәа, адәахьтәи усқәа ркомиссариат ада. 1922 шықәса жәабранмзаан Аԥсны асоветтәра актәи аизара ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла ССР аҟны еиқәыршәаз аиқәышаҳаҭра. 1922 шықәса хәажәкырамзаан иаԥҵаз Кавказтәи РФСР Аԥсны алалеит, Қырҭтәыла ССР ахәҭа еиԥш. Асоветтә аидгыла 1924 ашықәстәи аконституциаҿ Аԥсны иазгәаҭахеит, Автономтә Республика еиԥш. 1925 шықәсазы ишьҭыххеит Аԥсны ССР аконституциа, Аԥсны ихьыԥшым ҳәынҭқарраны иахьазхаҵоу. Ари аконституциа амчрахь иаламлаӡеит. Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара иаӡбеит, аҵыхәтәанынӡа инанагарц иарбоу аконституциа апроект, аишьашәалараҿ иаанагарц Қырҭтәыла ССР, Кавказтәи асоциалисттә афедератәивтә асоветтә республикақәа рконституциақәа рыҟны. Аконституциа атекст, иарбану еилыргахаз Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара ала, ирыламырҵәахаӡеит. 1925 ашықәстәи аконституциа иахәаԥшны, Аԥсны ССР инхоз амилаҭқәа зегь рзы ирманшәалан рхатәы бызшәа ихақәиҭу аизырҳареи ахархәареи азин ахатә амилаҭтә-культуратә еиԥш, убас азеиԥш-ҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рҿы, Аԥсны ССР аҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рбызшәас иазхаҵан аурыс бызшәа. 1926 шықәса ԥхынгәымза 5 рзы идкылахеит Қырҭтәыла ССР аконституциа, иахьазгәаҭахаз, Аԥсны ССР аимадаратә аиқәышаҳаҭра амчла ишалоу Қырҭтәыла ССР, ишашьашәалоу еиԥш Кавказтәи РФСР аҟны аконституциа ишьақәырӷәӷәахеит 1927 шықәса мшаԥымза 23 рзы.
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә статус, иаанхеит Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ, Аԥсны Автономтә Асоветтә Асоциалисттә Республика еиԥш.
=== Аԥсны ССР ===
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә Республика астатус Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ. Аԥсны, Автономтә Республика азинтә ҭагылазаашьа еиԥш иазгәаҭахеит ССР аидгыла 1936 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1937 шықәса, Аԥсны ССР 1937 ашықәстәи аконституциақәа рҿы, анаҩс ССР аидгыла 1977 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1978 шықәса, Аԥсны ССР 1978 шықәса аконституциақәа рҿы.
1930-тәи ашықәсқәа раан Лавренти Бериа ила Кавказ анапхгара апериодаан имҩаԥысуан Аԥсны “ақырҭуатәра” аполитика. Уи иаиркит аԥсуа бызшәатә школқәа, арадиостанциақәа, аусура аҟынтә рхы иақәиҭыитәит аԥсуа арҵаҩцәа, иқырҭуаитәит аԥсуа нбан, Аԥсны ақыҭа рацәа атопоним, дацхраауан ақырҭцәа рнырхара Аԥсны аҟны.
1930 шықәсазы иаатит Аԥсны аган адырратә музеи. 1932 шықәсазы иаатит Аҟәа апедагогиатә институт. 1938 шықәсазы аусура иалагеит Тҟәарчал ахаҳәрацәа аҵхырҭа, Тҟәарчал аелектростанциа, иргылахеит Галтәи, Аҽгәаратәи, Мықәтәи Набакевтәи ачаитә фабрикақәа. 1938 шықәсазы иаатит Аҟәа-Қарҭ аихамҩа, иара убас Очамчыра-Кәазан аихамҩа. Аҩбатәи адунеитә аибашьраан, 1942 шықәса нанҳәамза-цәыббрамзаан ақәԥарақәа имҩаԥысуан Аԥсны аҩадахьала. Ахԥатәи ареихтә армиа аҽазнакит Кавкасиони ашь-хеибаркыра ахыҵра, Аԥсны алалара. Аинралцәа аамҭала иааныркылеит ақыҭа Ԥсҳәы. Германиа авиациа абомбақәа ақәнажьуан Аҟәа, даҽа ақалақьқәак. Уи ашьҭахь аизҳара аиуит акрыфаратә нхамҩа, иргылахеит ачаи, аҩы, ашәыр, аураш, аԥсыӡ азауадқәа. 1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи аизҳара аиуит атуризм.
1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит “Аԥсуатәра”, апозитивтә дискриминациатә политика. Акырӡа иазҳаит аԥсуаа рполитикатә анырра Автономтә Республикаҿ. Убри иамыхәаԥшыкәа, 1926 шықәса аҟынтә 1989 шықәсанӡа аԥсуаа рыхәҭаатә аилазаара Аԥсны аҟны имаҷхеит 27,8% аҟнытә 17,8% аҟынӡа. Аԥсуаа акырӡа ашьҭахь иаанхеит ақырҭцәа раасҭа аҵара аганахьала.
=== СССР аилабгара ашьҭахь ===
1991 шықәса хәажәкырамза 31 рзы ареферендум алҵшәақәа ирышьаҭакны Қырҭтәыла аҵакырадгьыл зегь аҟны имҩаԥгахеит ихақәиҭу алхрақәа. 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы иреиҳаӡоу ахеилак 1918 шықәса лаҵарамза 26-тәи Қырҭтәыла ахьыԥшымра акт иашьаҭакны ишьҭнахит адекларациа Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра иазкны. Асоветтә аидгыла аҵакырадгьылаҿ Қырҭтәыла актәи ареспублика акәын, иарбану ирылазҳәаз ахьыԥшымра иазкны.
Абри еиҳарак иарӷәӷәеит Урыстәыла агрессиа. Абри агрессиа аанкылара, ауадаҩра алҵшьа аԥшаара иахықәкны, ақырҭуа аган акрызҵазкуа ацәхьаҵра ҟанаҵеит: 1991 шықәса ԥхынгәымза 9 рзы идкылахеит Аԥснытәи алхратә закәан ҿыц. Абри азакәан иашьашәаланы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аҟны аиҳара иацәхьаҵит аиҵара:
* Ауааԥсыра 47% (ақырҭцәа) апарламентаҿ иқәыргылахеит 26 депутатк;
* 17% (аԥсуаа) - 28 депутатк;
* Егьырҭ (еиуеиҧшым аетникатә уааԥсыра) 11 депутатк;
Абриҵәҟьа азакәанла иҳәаақәҵахеит, Аԥсны иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩы аԥсуа дшыҟаларакәыз, дарбану изоуаз ҩ-хаҭыԥуаҩык - аӡәы ақырҭуа, аӡәы даҽа милаҭк аҟынтә; аминистрцәа рхеилак ахантәаҩыс даҭахон ақырҭуа.
Абри ацәхьаҵрақәа ирыхәамԥшыкәа, Аԥснытәи ССР анапхгаҩцәа изакәандоу нагӡамҭақәа нарыгӡон, ирыдыркылон антиконституциатә азинтә актқәа. Иалкааны иазгәаҭатәуп Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак апрезидиум ақәҵара, иазшьашәалангьы, Аԥсны аҵакырадгьылаҿ аиуристтә амч змам, иқәху ҳәа иԥхьаӡахеит Қырҭтәыла азакәанқәа. Асепаратисттә ауранагӡара аҵыхәтәантәи аарԥшракәын 1992 шықәса ԥхынгәымза 23 рзы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аӡбамҭа, изшьашәалангьы иаҟәыххеит Аԥсны ССР 1978 ашықәстәи аконституциа аусура, ирҿыцхеит Аԥсны ССР 1925 ашықәстәи аконституциа.
== Астатус ==
Аԥсны, Цхинвалтәи арегион иацны, Қырҭтәыла азакәанԥҵарала, ианашьоуп импыҵахалоу аҵакырадгьыл астатус.
== Аиҳабыра, административтә аихшара ==
=== Аԥсны Автономтә Республика аиҳабыра ===
Иахьатәи Аԥсны Автономтә Республикоуп Қырҭтәыла аилазаараҿ, иарбану излоу Гагра, Гал, Гәылрыҧшь, Гәдоуҭа, Очамчыра, Аҟәа амуниципалитетқәа рҵакыра. 1993 ашықәс аҟынтә аҵакырадгьыл зегь (2008 ашықәсанӡа Кодортәи аҩхаа агырханы) асепаратисттә режим аконтроль аҵаҟа иҟоуп.
== Адемографиа ==
1914 шықәса адыррақәа рыла Аԥсны ауааԥсыра 181382 уаҩык ыҟан, абрантәи ақырҭцәа аиҳарак ракәын (38,5%), аԥсуаа 25%, еиуеиҧшым азиатәи ауаа 11,1%, аурысцәа 9,9%, еиуеиҧшым европатәи ауаа 7,6%, аерманцәа 7,5%, ауриацәа 0,3%. 1918 ашықәсазы Аԥсны аетникатә аилазаара абасала иҟан: ақырҭцәа 42%, аԥсуаа 21,4%, аурысцәа 11,7%, аерманцәа 10,2%, даҽа ауааԥсырак 2,9%. 1926 ашықәстәи ауааԥсыра ашәҟәы рынҵарала Аԥсны ССР инхон 201016 уаҩык, абрантәи 71954 ақырҭуа, 51458 аԥсуаа, 25677 аерманцәа, 14045 абырзенцәа, 12533 аурысцәа.
=== Арелигиа ===
1855 ашықәсазы Аԥсны ахадара ишьақәгылан ақьырсианцәа реиԥш, убас аԥсылман ауааԥсыра рҟынтә.
== Аблахкыгарҭақәа ==
Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа
Ақалақь Аҟәа:
* Баслаҭтәи ацҳа
* Диоскуриа абаа
* Келашәыртәи аҭӡы
Очамчыра амуниципалитет:
* Бедиатәи аберҭыԥ
* Елыртәи Гиорги ацқьа иуахәама
* Мықә аберҭыԥ
Гәдоуҭа амуниципалитет:
* Афон ҿыц Свимон Кананир иуахәама
* Афон ҿыц (Ибериа ашьха) аберҭыԥ
* Адольменқәа
* Бзыҧ абаа
* Лыхны акомплекс
* Лыхны ауахәама Абаҭаа
* Амбара х-уахәамакны иҟоу абазилика
Гагра амуниципалитет:
* Абаҭаа
* Гагра ауахәама абазиликатә
* Пицунда аберҭыԥ
* Ганҭиади абазилика
Гәылрыҧшь амуниципалитет:
* Дранда аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа
==Алитература==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. საქართველოს სსრ, თბ., 1981. — გვ. 310.
* სონღულაშვილი ა. „აფხაზეთის პოლიტიკური სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში (1921-31 წწ)“ „ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“ N12 გვ. 66-79 — თბილისი, „უნივერსალი“, 2014 ISSN 1512-3154
== Азхьарԥшқәа ==
* [http://javakhishviliinstitute.files.wordpress.com/2009/04/lortkipanize.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, გამომცემლობა «განათლება», თბილისი, 1990]
* [https://web2.mlp.cz/koweb/00/04/02/43/13/abchazy_i_abchazija.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, ''მეორე შევსებული გამოცემა'', გამომცემლობა «მერიდიანი», თბილისი, 2012]
* [http://www.abkhazia.gov.ge აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის ოფიციალური საიტი]
* [http://abkhazeti.info აფხაზეთის ისტორიის უნიკალური საარქივო მასალები, ახალი ამბები, ისტორია, კონფლიქტის ისტორია]
* [http://www.apsny.ge/notes/UN/UN.php აფხაზეთის კონფლიქტის ირგვლივ მიღებული საერთაშორისო დოკუმენტების სრული სია]
* [http://www.apsny.com/ აფხაზეთის ისტორია]
* [http://www.apkhazeti.com/ აფხაზეთი]
* [http://iberiana.wordpress.com/afxazeti/papaskiri-recenzia/ ზურაბ პაპასქირი, ცრუ ისტორია (რეცენზია ოლეგ ბღაჟბას და სტანისლავ ლაკობას “აფხაზეთის ისტორიის” სახელმძღვანელოზე)]
l7kzfkpbbkbnnxkpnh0xo7e6hdzlput
153759
153758
2025-06-27T14:43:18Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153759
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:Abkhazia map-ru.svg|thumb|250px|Аԥсны ахсаала]]
'''Аԥсны,''' мамзаргьы '''Аԥсынтәыла''', '''Аԥсынра''', ''Аԥсьны'' (абзыԥқәа рцәажәашьала), ''Аԥсыны́'' (ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьала) ({{lang-ka|აფხაზეთი}}) — [[Амшын Еиқәа]] аҩада-мраҭашәаратәи аԥшаҳәаҿы, Кавказ ацәаҳәа Хада аҩада-мраҭашәаратәи ахәҭаҿы иҟоу атәыла. Иара ахаҭа 7 аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа иаҵанакуеит: Саӡны, Бзыԥын, Гәма, Абжьыуаа, Мырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ԥсҳәы-Аибӷа. Иахьазын де-факто [[Аԥсны ҳәынҭқарра]] ҳәа статусла иҟоуп, иааннакылоит 8,7 нызқь кв. км. аҳәынҭқарратә ҳәааақәа Егри Ԥсоуи аӡиасқәа рыбжьара иаԥнуп. Импыҵахалоуп Урыстәыла афедерациа бџьарла еибыҭоу амчқәа рыла 2008 шықәса Урыстәыла-Қырҭтәылеи реибашьра анаҩс (игә. Қырҭтәыла азакәан импыҵахалоу аҵакырадгьылқәа ирызкны), анапхгара амоуп де-факто аиҳабырала. Уи ахьыԥшымра иазхарҵеит Урыстәыла, Никарагуа, Венесуела, Науру. Аҩадахьала иаԥнуп Урыстәыла афедерациа, алада-амрагыларахьала аокупациатә цәаҳәа иалсуеит Самегрело-Земо-Сванети аган административтә ҳәаа иавакны.
== Аҭоурыхтә географиа ==
Аԥсны аӡиас Ингур аҟынтәи Мацест аҟынӡа (убыхаа рҳәаанӡа) аԥсуа бызшәала ицәажәо ауаа иқәынхон, иарбану еидызкылоз акымкәа аҭоурыхтә округ: Саӡен (Џьиқа), Бзыԥ, Гума, агәҭантәи ақыҭа, Самурзаҟано, Ҵабал-Дал. Аԥсны, аполитикатә ак еиԥш, еиуеиҧшым аепохаҿ еиуеиҧшым аҵакырадгьыл иаҵанакуан, уи аҳәаақәа еснагь иақәшәомызт аетникатә Аԥсны, аԥсуа аимшьҭрақәа рыла инырхоу адгьылқәа.
[[Файл:Abkhazia in its region.svg|thumb|350px]]
== Аԥсуаа ==
Аҭоурыхтә Аԥсны аҵакырадгьылаҿ инхон аԥсуа аимшьҭрақәа. Аимшьҭра цыԥхьаӡа иааган ахатә диалектла. 1864 шықәсазы Кавказтәи аибашьра ашьҭахь аԥсуа аимшьҭрақәа реиҳара, аубыхцәеи черкезааи ирыцны иахырцеит Османтәыла аимпериахь.
== Аԥсабара ==
=== Арелиеф ===
Агеоморфологиала Аԥсны ихаданы ашьхатә регионуа. Ианеиҵаха 74% ашьхақәеи ашьхарԥыи ааннакылоит, егьырҭ - арха-ҟьаҟьарақәа. Ашьхатә ахәҭаҿы аструқтуратә-аденудациатә ашь-хеибаркырақәа, урҭ рыбжьара атиктоникатә-аерозиатә аҩхаақәа рацәоуп. Ашь-хеибаркырақәа рҟынтәи иреиҳауп аҩада-амраҭашәара аҟынтә алада-амрагыларахь еиҵыху Кавкасиони ихадоу аӡы еиҩызшоу ашь-хеибаркыра. Ашь-хеибаркыра ихадоу ақәыцәқәа роуп: Агеԥсҭа(3257м), Ԥсыш (3970м), Ерцахә (3910м), Домбаиулген (4046м), Гвандра(3985м). Иара убас Клухори(2781м), Марухи(2746м) акаҵәарақәа. Ашь-хеибаркыра злахагалоу камбриаулисцина акристалтә, апалеозоитә аметаморфикатә ацәаҟьақәа рҿы ажәытәтә, иахьатәи аҵаатә формақәа рыла ибеиоу альпикатә релиеф рацәоуп. Ихадоу ашь-хеибаркыра ицаҟьаны илбаауеит аӡиас Сакен, Чхалҭа, Бзыԥ атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа рахь. Аԥсны ашьхатә агәҭантәи ахәҭа иааныркылоит Кавкасиони аваратә ашь-хеибаркырақәа: Гагра, Бзыԥ, Кодор, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа, иарбанқәоу рхатә аганахьала, ирацәоу аиҿыгарақәа рымоуп. Гагра америдиантә ашь-хеибаркыраҿ, иарбану аӡиасқәа Гагрыԥшь, Жоеквар аҩхаа Бзыԥ аҩхаа иалнакаауеит, ирацәоуп аизҳара змоу арелиеф акарсттә формақәа. Аԥсны ихадоу ахәҭа Бзыԥ асубҭбааратә ашь-хеибаркыра (ахықәцә Капишистра 3156м) аӡиасқәа Кәыдры, Хыԥсҭа, Ааԥсҭа, Гәымсҭа, Келашәыр, Бзыԥ аӡҭарчырақәа аӡы аиҩшага иааннакылоит. Ашь-хеибаркыра амраҭашәаратә ахәҭа акьырхаҳәқәа рыла ихагалоуп, арелиеф акарсттә формақәа рыла иаагоуп, амрагыларатәи ахәҭа апорфиатәуп, ирацәоуп ашьха-аҩхаақәа ерозиатә, аҵааршәыратә формақәа. Аԥсны агәҭантәи, ацәаҳәа зегь амрагыларатәи ахәҭа аӡиасқәа Кәыдры, Ингур аҩхаақәа рыбжьара ихагалоу Кәыдры, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа иааныркылоит. Ахықәцә Хәаџьал (3309м) амраҭашәарахь ишьҭоу Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳа илаҟәуп, иахьатәи аҵааршәырақәа ирыгны. Ахықәцә Хәаџьал аҩада-амрагыларахьала ихагалоу Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра еиҳарак иҳаракуп (ахықәцәқәа Могуаширха - 3847 м, Харихра - 3710 м), еснагьтәи асы ала, аҵааршәырақәа рыла ихҩоуп. Абри ашь-хеибаркыра зегь раасҭа узызнеиша акаҵәароуп Хида (2633м), иарбану Аԥсны Земо Сванети иамаздоу. Ашәантәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра атиптә альпикатә релиефла иарбоуп, Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳарак ишшоу арелиеф амоуп. Абра амраҭашәаратә ацаҟьатә ахәҭаҿы акарсттә арелиеф ыҟоуп.
Ашьхатә Аԥсны иалкаауп ахҟьа аерозиатә аихшара аҵаулара дула. Еиҿаԥшуа атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа еиҳарак иҭбаау, ихлаӷьоуп, аҭбаара иҭшәоу, ирхәоу. Ирацәоуп аканионқәа, ацаҟьашә. Аԥсны Кавкасиони аладатәи акалҭаҿ еиҵыхуп ицәгьоу ашьха аԥхьатәи цәаҳәа, иарбану акырӡа еихшоу ахәадароу, иҭаҟҟоу, арелиефла иалкаауп. Ирыларҵәоуп арелиеф атектонтә-аерозиатә, акарсттә, аҿыбгаратә формақәа, иара убас амшынтә, аӡиастә терассақәа. Ашьха аԥхьа иалкаауп акьырхаҳәқәа рыла ихагалоу акарсттә (Гагра, Афон ҿыц, Аҟәа, Ҵабал), икарсттәым, џьара-џьара иаҿыбгоу (Ганҭиади, Миусера, Ешыра, уб. егь.) ахәҭақәа. Ашьха аԥхьа амшын Еиқәа аԥшаҳәа иавакны иамоуп аллиувиалтә арха-ҟьаҟьарақәа, иарбанқәоу амшын аҟнытә адиунақәа рыла иалкаау. Аҟәа аҩада-амраҭашәарахьала арха-ҟьаҟьара аҵакыра маҷ ааннакылоит, алада-амрагыларахьала еиҳа-еиҳа иазҳауеит (Самурзаҟано арха). Аԥсны аԥшәаҳәатә цәаҳәа еизадоуп. Иазгәаҭатәуп Аҟәеи Гагреи араионқәа, Гәдоуҭа, Аҟәа амысқәа.
=== Агеологиатә аилазаара, ихәарҭоу адгьыл иҵырхуа ===
Аԥсны иалоуп Кавкасиони аладатәи анаара илакьу асистема, Қырҭтәыла ацәаҳәа амраҭашәаратә ахәҭақәа рыструктурақәа. Абра иаагоуп кембриа аҿаԥхьатәи, палеозоитә, амезозоитә, каионозоитә ақәра змоу ацәаҟьақәа. Кембриа аҿаԥхьатәи аметаморфикатә ацәаҟьақәа - аметаморфикатә аҿысҭеиқәҵақәа, агранитоидқәа, имаҷны амармалташь - ихтуп иара убас аҩадатәи ахәҭаҿы, Кавкасиони аҟны. Абри ацәаҟьақәа аинтенсивла адеформациа аманы, еиҟәыҵәоуп. Аӡиасқәа Бзыҧ, Кәыдры ахыҵхырҭақәа ихаданы иӷәӷәоу илакьу ҵаҟа-иуртәи аиқәаҵәа анышәаԥшь-аҿысҭеиқәҵақәа, еилаԥсоу авулкантә ацәаҟьақәа рыла еилоуп. Абжьаратә-иуртәи ақәра амоуп иара убас ақалақь Тҟәарчал акәша-мыкәша, аӡиасқәа Ԥсоу , Бзыҧ аӡҭарчырақәа ахаҳәрацәа злоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа. Хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу ацәаҟьақәа еиҳарак арифтә акьырхаҳәқәа рыла иарбоуп, Аԥсны агәҭантәи ахәҭаҿы ирацәоуп. Амрагыларахьала акьырхаҳәқәа ирыԥсахуеит агиԥстә иԥштәылоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа, мацара аҩадахьала анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа ааглыхтә кьырхаҳәқәа. Аԥсны аҩадатәи ахәҭаҿы ирылаҵәахьоу амелтә, апалеоцентә-аеоцентә ацәаҟьақәа еиҳарак акьырхаҳәқәа, мергелқәа рыла иаагоуп, мацара олигоцентә, неогентә ақәра змоу аахыҩлақәа - ԥслымӡхаҳәқәа, анышәаԥшьқәа, аконгломератқәа рыла. Ари аҵыхәтәантәи еилоуп Кавкасиони шьақәзыргылаз ацәаҟьақәа ирықәнаӡәӡәаз маҭәахәқәа рҟынтә. Аԥсны аладатәи ахәҭаҿы хыхьтәи-иуртәи, амелтә, апалеогентә, анеогентә ақәра змоу ацәаҟьақәа иԥсыҽны илакьуп. Аԥсны агеологиатә аилазаараҿ акрызҵазкуа ароль иааннакылоит амезозоитә ақәра змоу амагматә ацәаҟьақәа (Кардивачи, Санчар, Лаба, Келашәыр, Гораԥа агранитоидқәа, диоритқәа; хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу Диабаз асосудқәа).
Аԥсны адгьыл иҵырхуа аҟынтә иазгәаҭатәуп Тҟәарчал, Бзыҧ ахаҳәрацәа аҵхырҭақәа, аӡиас Бзыҧ ахыҵхырҭаҿ аџьаус аҵхырҭа. Ирацәоуп атса, ацинк, абҩа, даҽа аметаллқәа рхыҵхырҭақәа. Иметаллтәым адгьыл иҵырхуа аҟынтә иаҳпылоит еиҳарак барит (Бзыҧ, Кәыдры, Мықә, Аԥсҭа абхааҿ), агипс, мацара аргыларатә, ашьыхга амаҭәахә аҟынтә акьырхаҳә, ақьырмыттә нышәаԥшь, серпентинит, диабаз, диорит. Иалукаартә ирацәоуп аҽыхәышәтәыга аминералтә ӡқәа-арацәаӡритә аминералтә ӡыхьқәа аӡиасқәа Кәыдры, Сакен, Гвандра, Чхалҭатәи Бзыҧ, Ауадҳара, убас даҽа аҩхаақәак рҿы, мацара аҽыхәышәтәыга аӡырԥхақәа Тҟәарчал, Аҟәа, Афон ҿыц, Гагра акәша-мыкәшаҿ.
=== Аҳауа ===
Аԥсны аҳауа атипқәа аҳаракыратә зонақәа рыла иаларцәоуп: амшынтә ицәааку асубтропикатә ҳауа аӡын ԥхала, ишоуроу аԥхынла (а. а. 300-400 м); ицәааку аҳауа иаҩцамкәа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (300-400 м аҟынтә 100-1100 м аҟынӡа); ицәааку аҳауа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (1000-1100 м аҟынтә 2000-2100 м аҟынӡа); ашьхаҳаракыратә ицәааку, иҿыхьҭоу аҳауа (2000-20100 м аҟынтә 2800-2900 м аҟынӡа), ашьхаҳаракыратә нивалтә ҳауа (2800-2900 м ахыхь). Аҳауа абжьаратә ашықәстәи атемпература арха-ҟьаҟьараҿ 13.9 аҟынтә 15 °С аҟынӡа аҽаԥсахуеит, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа иҟоуп 13-14 °С, мацара ашьхақәа рҿы, 2600 м аҳаракыраҿ, 0 °С; Аԥснытәи Кавкасиони еиҳарак иҳараку ашьхақәа рҿы - 9, - 10 °С аҟынӡа илеиуеит. Зегь раасҭа иԥхоу амза (ԥхынгәымза-нанҳәа) абжьаратә температура иреиҳаӡоу ашьхақәа рҿы 0 °С еиҵоуп, Аҟәа аҟны 24.5 °С инаӡоит. Зегь раасҭа ихьшәашәоу амза абжьаратә температура аԥшаҳәаҿы 6 °С еиҳахаӡом. 500-600 м аҟынӡа жьырныҳәамза абжьаратә температура зегьынџьара 0 еиҳауп, абриазы уи асубтропикатә ацәаҳәа иаҵанакуеит. Хыхь атемпература иагхоит, Аԥснытәи Кавкасиони араионаҿ - 18, -19 °С илаҟәуеит. Аҳауа амаксималтә температура 40 аҟынтә 10-15 °С аҟынӡа, амаксималтә температура иашьашәаланы - 13 аҟынтә - 35 °С аҟынӡа. Иубарҭоуп атемпература аҽаԥсахра ашьха абжьаратә аҳаԥқәа рҿы, иахьазгәаҭоу атемпературатә инверсиақәа. 500-600 м аҳаракыраҿ активтә авегетациатә период анҵыра 200 мшынӡа ицоит, мацара 10 °С еиҳау атемпературақәа реицҵалыҵ 3000-3500° инаӡоит, иарбан изыззхоу аԥсабаратә, акультуратә асубтропикатә аҵиақәа рзы. Аԥсны ибеиоуп атмосфератә алышәшәақәа рыла, аха уи еиҟарамкәа еихшоу хазтәи араионқәа рыбжьара еиԥш, убас ашықәс асезонқәа ирыхәаԥшны. Аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы абжьарала ашықәс аҩныҵҟа 1310 мм аҟынтә 1500-1550 мм аҟынӡа алышәшәа иаауеит. Ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа рҿы алышәшәақәа рхыԥхьаӡара иазҳауеит: Дәрыԥшь (250м) - 1980 мм, Гагра ашь-хеибаркыраҿ (1644 м) - 2280 мм, Ауадҳараҿ (1600 м) - 2480мм; Бзыҧ, Кәыдры ашь-хеибаркырақәа аладатәи акалҭқәа рҿы 3000 мм еиҳауп. Еиҳарак имаҷу алышәшәа иаауеит ашьхақәа рыбжьара аҭыҳәҭақәа рҿы (1500-1800 мм). Алышәшәақәа рмаксимум аӡын иаауеит аминимум аԥхын. Абри аганахьала уи Адгьылбжьарамшын аҳауа атип еиԥшхоит, аӡын алышәшәақәа акрызҵазкуа ахәҭа асы асахьала иаауеит. Асы аҿыгҳара амшын аԥшаҳәа ацәаҳәаҿы 10 см, ашьхақәа рҿы 2-4 м еиҳауп.
=== Аҩныҵҟатәи аӡқәа ===
Аԥснытәи аӡиасқәа реимадара рацәоуп. Ихадоу аӡиасқәа Кәыдры, Бзыҧ, Аалӡга, Гумысҭа, Мықә, уб. егь. иаҵанакуеит амшын Еиқәа аӡҭачыра. Аҳәаатә аӡиасқәоуп Ингур, Ԥсоу. Аӡиасқәа рҿы ирацәоуп аӡҭыҽҽарақәа, лассы имҩасуеит, иахьеилалоу иарҿиоит имаҷу аӡхыршша. Ихадоу аӡиасқәа еилаԥсаны ирчахоит: 2000 м аҟынӡа еиҳарак ақәаӡыла, хыхь - асырӡыҭи аҵааршәырақәа ирыцрыҵуа аӡылеи. Адгьыл аҵаҟатәи аӡқәа рыла арчара ароль дууп акарсттә зонаҿ. Аҩаӡарақәа рмаксимум ааԥын, аԥхын алагамҭаз иҟоуп, аминимум - аӡын. Аамҭа-аамҭала иадыруеит аӡхыҵрақәа. Еиҳарак еснагьтәи аҩаӡарала иалкаауп акарсттә адгьыл аҵаҟатәи аӡиасқәа. Аԥсны ирацәоуп аӡиақәа: Рица, Адуеда, Аӡыжь, Дерикәараӡыжь, Ҟварашь, Риҵа маҷ, Амтҟьал, аӡиа Еиҵәа, уб. егь. Урҭ иҳараку ашьхақәа рҿы иҭыԥыркуп, еиҳарак аҵааршәыратә, акарсттә ҿиамҭақәоуп. Амшын аԥшаҳәатә арха лагунатә (Инкиҭ, Бебесир, Папанҵҟәыр), аӡиас ахьыҟаз аӡиақәоуп. Аӡиақәак аҩаӡареи асаркьеи аҵакыра аҽыԥсахра адыруеит. Аӡиақәа рыхәҭак ибеиоуп иктиофаунала. Амшын аԥшаҳәатә архаҿ иҟоуп аӡмахқәа, иарбанқәоу рыхәҭа иҭарбоуп ма аҭарбара апроцессаҿ иҟоуп. Аԥсны ашьхаҳаракыратә ахәҭаҿы 376 аҵааршәыра ыҟоуп (аҵакыра 70 км²), иарбанқәоу рҟынтәи мацара хәба роуп актәи аишьҭагыла аҟынтә.
=== Адгьылқәа ===
Аԥсны амшын аԥшаҳәатә архаҿ аллиувиалтә, аӡмахтә адгьылқәа рацәоуп. Ацәаакыра рацәа змоу архаҿ аӡмахтә, аторфтә-аӡмахтә адгьылқәоуп, иарбанқәоу типла иаарԥшуп Гал араион амшын аԥшаҳәатә зонаҿ. Еиҳа еиӷьны адренажтә анаара змоу архаҿ аллиувиалтә акарбонаттә дгьылқәа рыцәоуп. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа авулканогентә ацәаҟьақәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы, адгьылҩежьқәа, адгьылҟаԥшьқәа, акьырхаҳәқәа, мергелқәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы - аилабаа-акарбонаттә адгьылқәа. Ари адгьылқәа ирзыманшәалоуп ачаи, ацитрус, аӡахәа, даҽа культурақәак. Аԥсны аҵакырадгьыл идуу ахәҭа абнатә дгьылқәа иааныркылоит, урҭ ҵаҟатәи, акьырхаҳәқәа рыла ишьақәгылоу, азонаҿ иаагоуп аилабаа-акарбонаттә, мацара икьырхаҳәым азонаҿ - абжьаратә, имаҷу аҿыгҳара змоу абнатә иаӡоу адгьылқәа рыла. Хыхьтәи азонаҿ абна хыхьтәи ацәаҳәааҿы акарбонаттә ма иаарту, еилагылоу абнатә иаӡоу адгьылқәоуп. Асубальптә зонаҿ аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәоуп, мацара альпикатә ашьацтә зонаҿ - апримитивтә, зҿыгҳара маҷу аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәа. Аҵакыра маҷқәа азонақәа зегь рыҟны иаҳԥылоит иӷәӷәаны иаҿыӡәӡәау, иԥсыҽу адгьылқәа.
=== Аҵиаала ихҟьоу ===
Аԥсны 2000 хкык еиҳаны аҵиаақәа ыҟоуп, урҭ рыбжьара 150 хкык аҵла, ачықьтә ҵиаа. Аҵиаақәа ибеиоуп ендемақәа рыла, ареликтқәа рыла аизҳара аганахьала идырҿиоит аҳаракыратә зонақәа. Амшын аԥшаҳәатә адиунатә цәаҳәаҿы иазҳауеит апсамофилтә ҵиаақәа: Ацгәыхш, аиеҵәа Нара, амшынтә салаҭ, амшынтә Аӡышәҭыш, Аили, уб. егь. Еиҳа иҵауланы урҭ аксеромифоттә ачықьқәа (Апалиурус, Ақәыц шкәакәа, Амушмула, Амаахыр) ирыԥсахуеит. Гәдоуҭа амыс ирацәоуп аксероморфтәтә ачықьтә ареликттә Гәдоуҭа Аԥсара, иарбанқәоу имаҷны иаагоу. Ацәаакыратә архаҿ, аӡиас аԥшаҳәаҿы ирацәоуп абнатә ҭыԥқәа, иахьелаԥсоу Амажәа, Ипан, ареликттә Лаԥан, уб. егь. Ацәаакыра рацәа ахьыҟоу аҭыԥқәа рҿы иазҳауеит Абаџар, Апҟыз, Аили, ирацәоуп Аирис; амна-абра иаҳԥылоит аторфтә аӡмахқәагьы. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа ҵаҟатәи ркалҭқәа (600-700 м аҟынӡа) амезофилтә Колхтәи абнақәа иааныркылоит. Ихадоу хкқәоуп Аџь, Ахьаца, Ахьа, Ашәҵла, Ипан, Аҭәаҵла, Ал. Ибеиоуп ашәырла (Алаҳа, Панта, Ахурма, Аҳәаса). Абна ҵаҟа ииуеит (Ахәажәа, Акалам, Ашыц), зыбӷьы каԥсо (Араса, Анҷҳа, Ашьхарԥаҿа) ачықьқәа. Иахьыцәаакыро иаҳԥылоит ареликттә Урҭховари, ирацәоуп Лешамбо: Екалӷиҷи, Ашәшь, Дзвелька, Усурвази, амшын аԥшаҳәатә архаҿ, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа аԥсабаратә ҵиаақәа акырӡа иԥсахуп, еиҳарак иԥҟоуп. Иахьа ирацәоуп аҩбатәи аиҭеихшара, акультуратә хәҭақәа: абаҳчақәа, ауҭрақәа, ачаи, ацитрусқәа рыплантациақәа. Аԥсны аҵакыра ианеиҵаха 55% абнала ихҩоуп. Ашьхалаҟәыратә зонаҿ ирыларҵәоуп Ахьацара, уи иацны иазҳауеит Ахьаца, Ахьа, Аҭәаҵла, Соҷи, уб. егь. Ҵаҟатәи абнаҿ ирацәоуп Ашыц, Ахәажәа, Ашымҳа, Ашьхарпаҿа. Абжьаратә ашьхатә зонаҿ еилаԥсоу абнақәа ыҟоуп. Иҳараку ашь-хеибаркырақәа рҵакыра (2200-2800) иааныркылоит альпикатә шьацқәа, иарбанқәоу ҵаҟатәи ахәҭаҿы идырҽиоит ашьхатә ахҟьа, хыхь - хазтәи “Ауарҳалқәа”.
=== Аԥстәқәа рдунеи ===
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иаҳԥылоит ашьхатә абнатә еиԥш, убас ашьхаҳаракыратә аԥстәқәа рыхкқәа. Асубальптә, альпикатә адәы иаҵәақәа рҿы иҟоуп Ашьхаҭыӷь, Ақәасаб, Риҵа абнақәа рҿы иамоуп Кавказтәи абнацә. Ирацәоуп Ашьабысҭа, Абнаҳәа. XX ашәышықәса алагамҭаҿ иқәҵит Кавказтәи Домба. Иҭбааны ирылаҵәоуп Абга, Абгалаџ, Абгахәыҷы, Аашьышь, Ацыӷ (Ахәдашкәака, Ахәдаҩежь), Аԥшӡы; џьара-џьара иаҳпылоит Аԥслы, аҩада-амраҭашәаратә ахәҭаҿы - Европатәи Ацыӷцәышәшәы. Абнақәа рҿы иамоуп Амшә цәышәшәы, Алыџ, Абнацгәы. Иааигәаны ииасхьоу аамҭаз иҟан Кавказтәи Алышькьынтыргьы. Ирацәоуп Ажьа, Кавказтәи Аеш, Алтаитәи Аеш (Аклиматизациа зоуз), ацәылашьшь абнатә Амшә, ахәдаҩежь Аҳәынаԥ, Аҳәынаԥ хәхәа, ачықьтә, ашьацтә, аклиматизациа змоу Нутриа. Ирацәоуп Ахәылԥҵыс, Понттәи Ахьаԥарч, амгәашкәакәа Ахаԥыцшкәакәа, Ахаԥыцшкәакәа ду, уб. егь.
Аԥсаатәқәа рҟынтәи ашьхақәа рҿы иамоуп Кавказтәи Акаԥкаԥ, Кавказтәи Ашьхашәишәи, альпикатә Ақәаҷа, ирацәоуп Ачақәа, Абнакәты, Ацаблыкь, Акәата, Аҷныш, Аӡыцәа, Абжьобжьик, Абахәжәҵыс, Ауарбажә, Ахьажь, Ауарба, Агриф, Ажакьабаба, Аты, Аҟәараан, Аҵысӷра, уб. егь.
Аҳәазақәа рҟынтәи иаҳԥылоит Акаркалмышә, Амаҭенцәыш, Аӡырлашәаԥшь, Кавказтәи Амаҭаԥшь, аӡмахтә Акәыуа, уб. егь.
Амфибиқәа рҟынтәи: Аҽаҩрадаӷь, абнатә Адаӷь, Аҵладаӷь, Алахышьап, уб. егь.
Аӡиасқәеи аӡҭаҽырақәеи рҿы иҟоуп Акалмаҳа, Колхтәи Аҵареда, Колхтәи Аӷорџь, Мурҵа, Аԥашәԥсыӡ, Агамбузиа. Аӡиасқәак рҿы иалалоит амшын Еиқәа аҟынтәи Амлагәыр, Абарзал, Атлантикатә, Ақьоуқьад, Аҟәымӷԥсыӡ, уб. егь. Ирацәоуп амцқәа, Амариал, Абызкаҭаҳа, Адыӷаҷиа, уб. егь.
Аԥсны аҟны флореи фаунеи ахьчаразы иаԥҵоуп Риҵа, Гәдоуҭа, Миусера аҳәырԥсаррақәа.
== Аҭоурых ==
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы иԥсҭазаара ашьҭа археологиала ишьақәырӷәӷәоуп ҵаҟатәи апалеолит апериод аҟынтә. Ԥасатәи ашел апериод иатәуп Иашҭхәа агыларҭа, амрагыларатәи Гәымсҭа адольменқәа. Мацара мустиа аепоха Келашәыр, Ганахлеба, Очамчыра, Аҽгәара, даҽа анырхарақәак. Хыхьтәи апалеолит абаҟақәа иҭбааны ирылаҵәоуп Аԥсны аԥшаҳәатә зонаҿ. Мезолит, анеолит аан Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы инырхара ареал иҭбаахеит. Абри аамҭа аҟынтә иалагеит ауаҩы аагалыхтә иуранагӡара: адгьыл аус адулара, аԥстәы анҵара, акерамика аус адулара. Аизҳара аиуит матриархат. Енеолит, заатәи аџьазтә епохаҿ иашьаҭакхеит аџьазтә металургиа, аԥстәы анҵара, адгьыл аус адулара. Абри аамҭатәи абаҟақәа иԥшаауп Очамчыра аҟны, Азанҭа, Ешыра заатәи адольменқәа рыҟны. Аџьазтә культура иаагоуп Ешыра, Аҷандара, Ауадҳара адольменқәа рҿы иԥшаау амаҭәахәқәа рыла. Ҳера ҟалаанӡа II-I азқьышықәса аҵыхәтәантәи аџьазтә культура иахьатәи Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иреиҳаӡоу аҩаӡаранӡа инаӡеит, иҿиеит аихатә маҭәарқәа. Абри аамҭазы ари аган зынӡа иалан Колхтәи акультура ареалаҿ.
=== Антикатә епоха ===
Аганқәа Аԥсны аҟны:
# Ашьхатә Аԥсны (еиҳарак Аԥсны)
# Амшын аԥшаҳәатә Аԥсны (ажәытәтәи аладатәи Ҳениохети)
# Аҩныҵҟатәи Ҳениохети (Санигети)
# Џьиқети (ажәытәтәи аҩадатәи Ҳениохети)
# Апсидиа (ажәытәтәи Корахети)
# Мисимианети (ажәытәтәи Колаети)
# Аԥсны, Егриси аԥшаҳәатә ган “Агәҭантәи ақыҭа”
Антикатә епоха алагамҭаз амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны иҿиеит Колхтәи аҳра, иарбану Аԥсны аҵакырадгьылгьы иалан. Ҳера ҟалаанӡа VI-V ашәышықәсақәа раан абратәи анырхарақәа ирышьаҭакны иҿиеит ажәытәтәи абырзентә аргылара ҿыцқәа: Диоскуриа, Триглит, Питиунт, уб. егь. Аизҳара аиуит ахәаахәҭра, аха аҭыԥантәи ауааԥсыра ихадоу рыуранагӡара акәын адгьыл аус адулара, аҟазара. Иҳараку аҩаӡараҿ игылан аиха аарыхра. Ҳера ҟалаанӡа I ашәышықәсаан Колхтәи аҳра иԥсыҽхеит, ихыбгалеит. I-II ашәышықәсақәа раан иргәаладыршәоит Аԥсны абиԥараа: апсидаа, абазгаа. Апсидаа дрыхцәажәоит Плиниус аиҳабы (I ашә.), Плавиус Ариан (II ашә.) рыхьӡ иҳәоит апсидаа, абазгаа. Ихыбгалаз Колхтәи аҳра итәыитәит зны Понто аҳ Митридат VI, анаҩс Римтәи империа. Апсидаа, абазгаа активла иқәԥон римаа ирҿагыланы. I ашәышықәса аҵыхәтәаны еиҿкаахеит апсидаа, абазгаа, санигаа рхадарақәа. Урҭ рхадацәа римтәи аимпортиорцәа ишьақәдырӷәӷәон. III-IV ашәышықәсақәа раан иҿиеит Егриси аҳра, иарбану ахатә амчра аҵаҟа Колхтәи зегь иацны етднакылеит Аԥсны аҵакырадгьылгьы. Абри апериодаҿ Лазика аҳәаа иахьатәи Соҷи аҩадахьала иалсуан.
=== Абжьаратә ашәышықәсақәа ===
VI ашәышықәса алагамҭаз Егриси аҳраҿ, уи иалоу Аԥсны ахадара аҟны иалагеит афеодалтә аизыҟазаашьақәа реиҿкаара. Ашәышықәса зегь аҩныҵҟа амраҭашәаратә Қырҭтәыла иҟан Ирани Византиеи аимпериақәа рыбжьара аибашьра ацентрны. Аԥсны ауааԥсыра иқәԥон урҭ ирҿагыланы, зылҵшәагьы акәын абазгаа рықәгылара 550 шықәсазы. Византиа изалымшеит Егриси аҳра ахатә провинцианы иҟанаҵарц, цашьа амамызт уи авассалра иазнамырхар. VI ашәышықәса II абжа, VII ашәышықәса зегь раан Егриси аҳраҿ иӷәӷәахеит абазгаа рхадара. VIII ашәышықәсаан абазгаа ргегемониала иҿиеит аԥсуаа рхадара, зцентргьы Анаҟәаԥиаҿ иҟан. Уи арратә-аполитикатә аимадара еиҿнакааит Лазика аҟны Византиатәи, арабтә ампыҵакҩцәа ирҿагыланы. Леон I аимадара еиҿикааит амрагыларатәи Қырҭтәыла аҳ иҟны, изылҵшәангьы арабаа иаҵадырхеит, иқәырцеит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟынтә. VIII ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан аԥсуаа рхада Леон II амраҭашәаратә Қырҭтәыла аполитикатә акаҿ, аԥсуаа раҳраҿ еидикылеит. Ашәышықәса аҵыхәтәаны уи ихы дақәиҭтәхеит Византиа ахьыԥшымра аҟынтә, аҳ ититул иоуит. Абри актаҿ уи иара иабхәа, Хазарҭа Хакан дицхрааит. Аҳра аҵакырадгьыл еиҵыхын Никопсиа аҟынтә Ҷорохи аҟынӡа, амрагыларахьала Лихтәи ашь-хеибаркыра аҟынӡа. Аԥсуаа раҳра ауааԥсыра реиҳара, ақырҭцәа ракәын. Акрызҵазкуа ахәҭа аԥсуаа, Кавказтәи даҽа ауаа, аимшьҭрақәа ракәын. Аҳәынҭқарра, ауааԥсыра аиҳара ду рцәажәаратә бызшәа ақырҭуа акәын. Аҳратә аҳҭнықалақь Қәҭешь акәхеит.
IX-X ашәышықәсақәа раан Аԥсны еилоу Қырҭтәыла аҳра аилазаараҿ иалан саерисҭаво асахьала. Саерисҭаво ахаҿы игылан Шервашиӡераа рыжәла. XVI ашәышықәсаан Одишьи ахада Бедиан итәыитәит Цхумтәи саерисҭаво. Шервашиӡе ихадараҿ инхеит Анаҟәаԥиа аҩадахьала ишьҭоу аҵакырадгьыл, зцентргьы акәыз Лыхны. Шервашиӡе ихы Бедиани ивассалыс иԥхьаӡон. Уи ицәмаҷхеит аҵакырадгьылқәа аҩадахьалагьы. XIV-XV ашәышықәсақәа раан Аԥсны амшын аԥшаҳәатә апунктқәа рҿы иҿиеит Генуиа ахәаахәҭратә факториақәа.
Қырҭтәыла аҳра-ахадараны аидыҵра ашьҭахь, XVII ашәышықәса алагамҭаз иҽиеит Аԥсны ихьыԥшым ахадара, иарбану XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан аформалла Имерети аҳра иалан.
=== Аԥсны ахадара ===
XVII ашәышықәса алагамҭаҿ Аԥсны Одишьи аҟынтә ихьыԥшым ахадараны иҿиеит, ишиашоу Имерети аҳра авассалны иҟалеит. XVII ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа раан Османтәылаа иртәыртәит Аҟәа. Аԥсны ахадара аҽаланагалеит ақырҭуа аҳра-ахадарақәа аҩныҵҟатәи аибашьраҿ. Абри иалҵшәаны уи аҳәаақәа иарҭбааит зны аӡиас Аалӡга аҟынӡа, анаҩс Ингурынӡа.
XVII-XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Аԥсны ахадара акқәакны еихшан. Саӡен иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиасқәа Мзимҭеи Бзыԥи рыбжьара, Бзыҧ иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиас Бзыҧи Гәымсҭеи рыбжьара, Гума - аҵакырадгьыл Гәымсҭеи Кәыдрыи рыбжьара, Абжәа Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара, Самурзаҟано Аалӡгеи Ингури рыбжьара. Хазтәи акқәа рыбжьара имҩаԥысуан еснагьтәи аиҽагылара. Абри ахы ианархәон Османтәыла аимпериа, урҭ XVIII ашәышықәсаан идырҭбааит ампыҵакратә политика, атҟәацәа раахәара. Аԥсны ахадараҿ ишьакәгылаз аклас Аҭауад-Азнаурра акәын. Анхацәа еихшан х-гәыԥкны: Анхаҩы, Ахәыуҩы, Ахашәала.
1725-1728 шықәсазы иҟалеит ақәгыларақәа, заамҭазы иакәшеит Аҟәа абаа. 1733 шықәсазы амраҭашәаратә Қырҭтәыла Османтәыла ар ажәлеит, Аԥсны, Гыртәыла ахәҭа ду еиларыжьит. 1757 шықәсазы Хресили аибашьраҿ аԥсуаа Османтәыла иаҿагыланы иқәԥон. Аибашьраҿ дҭахеит Самырзаҟан ахада Хутуниа Шервашиӡе. 1771 шықәсазы аԥсуаа Аҟәа ргеит, аха лассы Османтәыла еиҭа иархынҳәит. XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Зураб, Қелаш Шервашиӡераа ислам рыдыркылеит, Османтәыла аҟны аполитикатә аимадара шьҭарҵеит. Қелаш Шервашиӡе Рухи аибашьраҿ Имерети аҳра даҿагыланы дықәԥон, аха даҵахеит. Абри ашьҭахь Қелаш Шервашиӡе Урыстәыла аимпериа аҟны аимадара анагӡара дазҿлымҳан, аха 1808 шықәсазы дыршьит.
=== Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ ===
Аԥсны ахадара Урыстәыла анапаҟа иҟалеит 1810 шықәсазы, Гиорги Шервашиӡе Урыстәыла ацхыраараз данаҳәаз ашьҭахь. Убриҵәҟьа ашықәс аԥхын аурыс десант ацхыраарала Османтәыла аҟынтә ахы иақәиҭыитәит Аҟәа абаа. XIX ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит имаҷу ааглыхра, ақьырмыти аҵла ахәархьгеи азауадқәа реизырҳара. 1832 шықәсазы Аҟәа иаатит аҳазалхырҭа, 1846 шықәсазы уи аӷбакыдгыларҭаны иҟалеит, 1847 шықәса аҟынтә ақалақь астатус аиуит. Иазҳаит ақыҭа-нхамҩа анагӡара, аекспорт. XIX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рҟынтәи амшынтә аиҭаниаирала иамадахеит амшын Еиқәа аԥшаҳәатә ақалақьқәа. Иара убас, аимпериа аколониалтә, афеодалтә политика ауааԥсыра агәынамӡара рынаҭон. 1821, 1824, 1830, 1840-1841 ашықәсқәа раан аҭыԥ рыман ақәгыларақәагьы.
Крымтәи аибашьраан Аԥсны Османтәылаа иргеит, Урыстәыла цашьа амамызт аевакуациахь имцар Гыртәылаҟа, аха аибашьра ашьҭахь Аԥсны аҵакырадгьыл Урыстәыла иархынҳәит. 1864 шықәсазы Аԥсны ахадара иқәыххеит, уи анексиа азухеит Урыстәыла аимпериа ала. Аԥсны иҟалеит Аҟәа архәҭа асахьала. 1866 шықәсазы Аԥсны ауааԥсыра иқәгылеит. 1867 ашықәс аҟынтәи иалагеит амҳаџьырра, ианеиҵаха 20 нызықьҩык аԥсуаа иаанрыжьит рыԥсадгьыл. 1870 шықәса жьҭаарамзазы Аԥсны иқәыххеит анапаҵаҟа аҟазаара. Аимпериаҿ имҩаԥгаз даҽа реформақәак Аԥсны иакьымсӡеит. Урыстәылеи Османтәылеи рыбжьара 1877-78 ашықәсқәа раан аибашьра Аҟәа еиҭа иргеит Османтәылаа, еиларыжьит 1877 шықәса нанҳәамзаан, аибашьра амҩасраан, Османтәылахь ианеиҵаха 30 нызықьҩык аԥсуаа амҳаџьырра зықәшәаз ахырцеит. Аибашьра алгара ашьҭахь аимпериа аиҳабыра аԥсуаа аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы анхара азин рырымҭеит, убра аимпериа арратә, атәылауаҩратә маҵуҩцәа индырхеит. 1883 шықәсазы Аҟәа арратә аиҟәша иқәыххеит, иҿиеит Аҟәа аокруг Қәҭешьтәи агуберниа аҳәаақәа рҿы.
1890-тәи ашықәсқәа раан ибжьгахеит Новорасииск-Аҟәа-Баҭымтәи амҩа. Аԥсны аекономика еиҭа апримитивтә акустартә аҩаӡараҿ иҟан, аус ауан имаҷу ақыд хыга, аспирт, акьырхаҳә анаплакқәа. Имыҿиакәа инхон ақыҭа-нхамҩа, еиҳа аизҳара змаз хкын аҭыҭын аарыхра, Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ 5-тәи аҭыԥ излааннакылоз. 1901 ашықәсазы Аԥсны аус ауан 100 школк. 1903 шықәсазы Аԥсны иҿиеит РСДМП Баҭымтәи акомитет Аҟәатәи агәыԥ. 1904 шықәсазы Аԥсны ахәҭа Соҷа аокруг асахьала иалалеит амшын Еиқәа агуберниа аилазаараҿ. Агуберниа административтә ҳәаа Аҟәа аокруг аҟыны аӡиас Мзымҭаҿ ииасит. 1905 шықәсазы Аԥсны аҟны иҭбааны еиҵыҵит ареволиуциатә аиҭаҵра.
=== Аибашьра Аԥсны азы ===
1918 шықәсазы абольшевиктә револиуциа ҩынтә аҽазкра нагӡахеит. Актәи аҽазкраан аҭыԥ 16-21 жәабранмза иаман амшын Еиқәа афлот аӷбақәа рхархәарала. Аҩбатәи аҽазкра Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Георг Аҭарбеговы рхадарала инагӡахеит. Урҭ Аԥсны абольшевиктә напхгара ашьақәыргылара мызкыи-бжаки аҩныҵҟа, 1918 шықәса мшаԥымза 8 аҟынтә лаҵарамза 17 аҟынӡа инарыгӡеит. Уи аҟны Аԥсны абольшевикцәа рҟынтә Қырҭтәыла жәлартә гвардиа иарыцқьеит. 1918 шықәса рашәарамза 11 рзы анапы аҵаҩхеит аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла адемократиатә республика аиҳабыреи Аԥсны жәлартә хеилаки рыбжьара, иарбану ишьақәзырӷәӷәаз Аԥсны аҟазаара Қырҭтәыла анаԥаҿы иҭбаау автономиа азинла.
1918 шықәса рашәарамза-цәыббрамза аан Қырҭтәыла Аԥсны иахҟьаны аибашьра аман. Абольшевикцәеи Таматәи армиеи рыҟны иарбану Қырҭтәыла аиааирала иалгаз. 1918 шықәса ԥхынҷкәынмза аҟынтә 1919 шықәса лаҵарамза налакны имҩаԥысуан аибашьра Қырҭтәылеи Антон Деникин “Агвардиа шкәакәеи” рыбжьара. Қырҭтәыла адемократиатә Республика еилоу аҳра аҽалагалара иахҟьаны иақәшәеит агвардиа шкәакәа аҽырдадар. Аибашьра иалҵшәаны Қырҭтәыла иалшеит ахатә анапаҵаҟа иааннажьыр Аҟәа аокруг зегь, Соҷатәи аокруг хәҭакала (Гагра араион). Қырҭтәылеи Урыстәылеи рыбжьара аҳәаас ишьақәгылеит аӡиас Ԥсоу, иарбану иахьанӡа Де-иуре аҳәаа ауп абри ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара.
Аԥсны Автономтә асахьала инхеит Қырҭтәыла анапаҵаҟа. 1919 шықәса лаҵарамзаан иҿиеит Аԥсны аиҳабыра - комиссариат. Аиҳабыра ахантәаҩыс далыххеит Арзаҟан Емхәар. Аԥсны жәлартә хеилак ахаҿы дгылеит Уарлам Шеварднаӡе. Иԥсаххеит ахьӡқәа, Аҟәа аокруг иахьӡҵахеит Аԥсны, мацара аокруг араионқәа - Амазрқәа.
=== Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ===
1918 шықәса цәыббрамза 13 рзы ишьҭыххаз “Қырҭтәыла амилаҭтә ахеилакаҿ амилаҭтә аиҵарақәа ахаҭарнакра иазкны” азакәан иашьашәаланы, аԥсуаа амилаҭтә аиҵара ахаҭарнакцәа рзы иазгәаҭаз 26 ҭыԥк аҟынтәи ирыман 3 ҭыԥк.
1918-21 ашықәсқәа раан Аԥсны Қырҭтәыла адемократиатә республика аилазаараҿ иалалеит автономиа астатусла. Ари ианыԥшит Қырҭтәыла адемократиатә республика аԥызҵаз аизара ала 1921 шықәса жәабранмза ишьҭыхыз Қырҭтәыла аконституциаҿ, иарбану изкьысуаз атәыла амилаҭтә-аҳәынҭқарратә аиҿкаашьа.
1921 шықәса жәабранмза 25 рзы асоветтә Урыстәыла ала Қырҭтәыла адемократиатә республика анексиа иахҟьаны Автономтә ганқәа ирызкны аԥҟаԥҵақәа аус рыдулара хазтәи азакәан асахьала алшара ыҟамкәа иҟалеит.
Аԥсны Қырҭтәыла иацны иҟалеит асоветтә еидгыла анапаҵаҟа.
=== Аԥсны ССР 1921-1931 ашықәсқәа ===
1921 шықәса жәабранмза 19 рзы Аԥсны IX армиа ҟаԥшь ақәлеит. Хәажәкырамза 4 рзы армиа ҟаԥшь Аҟәа иалалеит. Хәажәкырамза 6 рзы иҿиеит Аԥснытәи ревком Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Н. Акирҭаа реилазаарала. 1921 шықәса хәажәкырамза 26 рзы идкылахеит, хәажәкырамзы 31 рзы Москва адырра аиуит Аԥсны ССР аҿиара азы. Хәажәкырамза 21 рзы ари аӡбамҭа ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла аревком. Убриҵәҟьа ашықәсаз ԥхынҷкәынмза 16 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи ССР рыбжьара еиқәыршәахеит аимадаратә аиқәышаҳаҭра. Иарбану иахәаԥшны Аԥсны, афактла, иалалеит Қырҭтәыла аилазаараҿ. Аԥсны ССР иаиуит Қырҭтәыла ССР ахаҭарнакратә органаҿ адепутатцәа ⅓ ралхра азин, Аԥсны ССР иазаанхеит ахатә акомиссариатқәа, адәахьтәи усқәа ркомиссариат ада. 1922 шықәса жәабранмзаан Аԥсны асоветтәра актәи аизара ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла ССР аҟны еиқәыршәаз аиқәышаҳаҭра. 1922 шықәса хәажәкырамзаан иаԥҵаз Кавказтәи РФСР Аԥсны алалеит, Қырҭтәыла ССР ахәҭа еиԥш. Асоветтә аидгыла 1924 ашықәстәи аконституциаҿ Аԥсны иазгәаҭахеит, Автономтә Республика еиԥш. 1925 шықәсазы ишьҭыххеит Аԥсны ССР аконституциа, Аԥсны ихьыԥшым ҳәынҭқарраны иахьазхаҵоу. Ари аконституциа амчрахь иаламлаӡеит. Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара иаӡбеит, аҵыхәтәанынӡа инанагарц иарбоу аконституциа апроект, аишьашәалараҿ иаанагарц Қырҭтәыла ССР, Кавказтәи асоциалисттә афедератәивтә асоветтә республикақәа рконституциақәа рыҟны. Аконституциа атекст, иарбану еилыргахаз Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара ала, ирыламырҵәахаӡеит. 1925 ашықәстәи аконституциа иахәаԥшны, Аԥсны ССР инхоз амилаҭқәа зегь рзы ирманшәалан рхатәы бызшәа ихақәиҭу аизырҳареи ахархәареи азин ахатә амилаҭтә-культуратә еиԥш, убас азеиԥш-ҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рҿы, Аԥсны ССР аҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рбызшәас иазхаҵан аурыс бызшәа. 1926 шықәса ԥхынгәымза 5 рзы идкылахеит Қырҭтәыла ССР аконституциа, иахьазгәаҭахаз, Аԥсны ССР аимадаратә аиқәышаҳаҭра амчла ишалоу Қырҭтәыла ССР, ишашьашәалоу еиԥш Кавказтәи РФСР аҟны аконституциа ишьақәырӷәӷәахеит 1927 шықәса мшаԥымза 23 рзы.
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә статус, иаанхеит Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ, Аԥсны Автономтә Асоветтә Асоциалисттә Республика еиԥш.
=== Аԥсны ССР ===
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә Республика астатус Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ. Аԥсны, Автономтә Республика азинтә ҭагылазаашьа еиԥш иазгәаҭахеит ССР аидгыла 1936 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1937 шықәса, Аԥсны ССР 1937 ашықәстәи аконституциақәа рҿы, анаҩс ССР аидгыла 1977 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1978 шықәса, Аԥсны ССР 1978 шықәса аконституциақәа рҿы.
1930-тәи ашықәсқәа раан Лавренти Бериа ила Кавказ анапхгара апериодаан имҩаԥысуан Аԥсны “ақырҭуатәра” аполитика. Уи иаиркит аԥсуа бызшәатә школқәа, арадиостанциақәа, аусура аҟынтә рхы иақәиҭыитәит аԥсуа арҵаҩцәа, иқырҭуаитәит аԥсуа нбан, Аԥсны ақыҭа рацәа атопоним, дацхраауан ақырҭцәа рнырхара Аԥсны аҟны.
1930 шықәсазы иаатит Аԥсны аган адырратә музеи. 1932 шықәсазы иаатит Аҟәа апедагогиатә институт. 1938 шықәсазы аусура иалагеит Тҟәарчал ахаҳәрацәа аҵхырҭа, Тҟәарчал аелектростанциа, иргылахеит Галтәи, Аҽгәаратәи, Мықәтәи Набакевтәи ачаитә фабрикақәа. 1938 шықәсазы иаатит Аҟәа-Қарҭ аихамҩа, иара убас Очамчыра-Кәазан аихамҩа. Аҩбатәи адунеитә аибашьраан, 1942 шықәса нанҳәамза-цәыббрамзаан ақәԥарақәа имҩаԥысуан Аԥсны аҩадахьала. Ахԥатәи ареихтә армиа аҽазнакит Кавкасиони ашь-хеибаркыра ахыҵра, Аԥсны алалара. Аинралцәа аамҭала иааныркылеит ақыҭа Ԥсҳәы. Германиа авиациа абомбақәа ақәнажьуан Аҟәа, даҽа ақалақьқәак. Уи ашьҭахь аизҳара аиуит акрыфаратә нхамҩа, иргылахеит ачаи, аҩы, ашәыр, аураш, аԥсыӡ азауадқәа. 1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи аизҳара аиуит атуризм.
1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит “Аԥсуатәра”, апозитивтә дискриминациатә политика. Акырӡа иазҳаит аԥсуаа рполитикатә анырра Автономтә Республикаҿ. Убри иамыхәаԥшыкәа, 1926 шықәса аҟынтә 1989 шықәсанӡа аԥсуаа рыхәҭаатә аилазаара Аԥсны аҟны имаҷхеит 27,8% аҟнытә 17,8% аҟынӡа. Аԥсуаа акырӡа ашьҭахь иаанхеит ақырҭцәа раасҭа аҵара аганахьала.
=== СССР аилабгара ашьҭахь ===
1991 шықәса хәажәкырамза 31 рзы ареферендум алҵшәақәа ирышьаҭакны Қырҭтәыла аҵакырадгьыл зегь аҟны имҩаԥгахеит ихақәиҭу алхрақәа. 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы иреиҳаӡоу ахеилак 1918 шықәса лаҵарамза 26-тәи Қырҭтәыла ахьыԥшымра акт иашьаҭакны ишьҭнахит адекларациа Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра иазкны. Асоветтә аидгыла аҵакырадгьылаҿ Қырҭтәыла актәи ареспублика акәын, иарбану ирылазҳәаз ахьыԥшымра иазкны.
Абри еиҳарак иарӷәӷәеит Урыстәыла агрессиа. Абри агрессиа аанкылара, ауадаҩра алҵшьа аԥшаара иахықәкны, ақырҭуа аган акрызҵазкуа ацәхьаҵра ҟанаҵеит: 1991 шықәса ԥхынгәымза 9 рзы идкылахеит Аԥснытәи алхратә закәан ҿыц. Абри азакәан иашьашәаланы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аҟны аиҳара иацәхьаҵит аиҵара:
* Ауааԥсыра 47% (ақырҭцәа) апарламентаҿ иқәыргылахеит 26 депутатк;
* 17% (аԥсуаа) - 28 депутатк;
* Егьырҭ (еиуеиҧшым аетникатә уааԥсыра) 11 депутатк;
Абриҵәҟьа азакәанла иҳәаақәҵахеит, Аԥсны иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩы аԥсуа дшыҟаларакәыз, дарбану изоуаз ҩ-хаҭыԥуаҩык - аӡәы ақырҭуа, аӡәы даҽа милаҭк аҟынтә; аминистрцәа рхеилак ахантәаҩыс даҭахон ақырҭуа.
Абри ацәхьаҵрақәа ирыхәамԥшыкәа, Аԥснытәи ССР анапхгаҩцәа изакәандоу нагӡамҭақәа нарыгӡон, ирыдыркылон антиконституциатә азинтә актқәа. Иалкааны иазгәаҭатәуп Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак апрезидиум ақәҵара, иазшьашәалангьы, Аԥсны аҵакырадгьылаҿ аиуристтә амч змам, иқәху ҳәа иԥхьаӡахеит Қырҭтәыла азакәанқәа. Асепаратисттә ауранагӡара аҵыхәтәантәи аарԥшракәын 1992 шықәса ԥхынгәымза 23 рзы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аӡбамҭа, изшьашәалангьы иаҟәыххеит Аԥсны ССР 1978 ашықәстәи аконституциа аусура, ирҿыцхеит Аԥсны ССР 1925 ашықәстәи аконституциа.
== Астатус ==
Аԥсны, Цхинвалтәи арегион иацны, Қырҭтәыла азакәанԥҵарала, ианашьоуп импыҵахалоу аҵакырадгьыл астатус.
== Аиҳабыра, административтә аихшара ==
=== Аԥсны Автономтә Республика аиҳабыра ===
Иахьатәи Аԥсны Автономтә Республикоуп Қырҭтәыла аилазаараҿ, иарбану излоу Гагра, Гал, Гәылрыҧшь, Гәдоуҭа, Очамчыра, Аҟәа амуниципалитетқәа рҵакыра. 1993 ашықәс аҟынтә аҵакырадгьыл зегь (2008 ашықәсанӡа Кодортәи аҩхаа агырханы) асепаратисттә режим аконтроль аҵаҟа иҟоуп.
== Адемографиа ==
1914 шықәса адыррақәа рыла Аԥсны ауааԥсыра 181382 уаҩык ыҟан, абрантәи ақырҭцәа аиҳарак ракәын (38,5%), аԥсуаа 25%, еиуеиҧшым азиатәи ауаа 11,1%, аурысцәа 9,9%, еиуеиҧшым европатәи ауаа 7,6%, аерманцәа 7,5%, ауриацәа 0,3%. 1918 ашықәсазы Аԥсны аетникатә аилазаара абасала иҟан: ақырҭцәа 42%, аԥсуаа 21,4%, аурысцәа 11,7%, аерманцәа 10,2%, даҽа ауааԥсырак 2,9%. 1926 ашықәстәи ауааԥсыра ашәҟәы рынҵарала Аԥсны ССР инхон 201016 уаҩык, абрантәи 71954 ақырҭуа, 51458 аԥсуаа, 25677 аерманцәа, 14045 абырзенцәа, 12533 аурысцәа.
=== Арелигиа ===
1855 ашықәсазы Аԥсны ахадара ишьақәгылан ақьырсианцәа реиԥш, убас аԥсылман ауааԥсыра рҟынтә.
== Аблахкыгарҭақәа ==
Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа
Ақалақь Аҟәа:
* Баслаҭтәи ацҳа
* Диоскуриа абаа
* Келашәыртәи аҭӡы
Очамчыра амуниципалитет:
* Бедиатәи аберҭыԥ
* Елыртәи Гиорги ацқьа иуахәама
* Мықә аберҭыԥ
Гәдоуҭа амуниципалитет:
* Афон ҿыц Свимон Кананир иуахәама
* Афон ҿыц (Ибериа ашьха) аберҭыԥ
* Адольменқәа
* Бзыҧ абаа
* Лыхны акомплекс
* Лыхны ауахәама Абаҭаа
* Амбара х-уахәамакны иҟоу абазилика
Гагра амуниципалитет:
* Абаҭаа
* Гагра ауахәама абазиликатә
* Пицунда аберҭыԥ
* Ганҭиади абазилика
Гәылрыҧшь амуниципалитет:
* Дранда аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа
==Алитература==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. საქართველოს სსრ, თბ., 1981. — გვ. 310.
* სონღულაშვილი ა. „აფხაზეთის პოლიტიკური სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში (1921-31 წწ)“ „ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“ N12 გვ. 66-79 — თბილისი, „უნივერსალი“, 2014 ISSN 1512-3154
== Азхьарԥшқәа ==
* [http://javakhishviliinstitute.files.wordpress.com/2009/04/lortkipanize.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, გამომცემლობა «განათლება», თბილისი, 1990]
* [https://web2.mlp.cz/koweb/00/04/02/43/13/abchazy_i_abchazija.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, ''მეორე შევსებული გამოცემა'', გამომცემლობა «მერიდიანი», თბილისი, 2012]
* [http://www.abkhazia.gov.ge აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის ოფიციალური საიტი]
* [http://abkhazeti.info აფხაზეთის ისტორიის უნიკალური საარქივო მასალები, ახალი ამბები, ისტორია, კონფლიქტის ისტორია]
* [http://www.apsny.ge/notes/UN/UN.php აფხაზეთის კონფლიქტის ირგვლივ მიღებული საერთაშორისო დოკუმენტების სრული სია]
* [http://www.apsny.com/ აფხაზეთის ისტორია]
* [http://www.apkhazeti.com/ აფხაზეთი]
* [http://iberiana.wordpress.com/afxazeti/papaskiri-recenzia/ ზურაბ პაპასქირი, ცრუ ისტორია (რეცენზია ოლეგ ბღაჟბას და სტანისლავ ლაკობას “აფხაზეთის ისტორიის” სახელმძღვანელოზე)]
ionhch1wpg0n25w9hpnaymq49netb4i
153760
153759
2025-06-27T14:47:10Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153760
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:Abkhazia map-ru.svg|thumb|250px|Аԥсны ахсаала]]
'''Аԥсны,''' мамзаргьы '''Аԥсынтәыла''', '''Аԥсынра''', ''Аԥсьны'' (абзыԥқәа рцәажәашьала), ''Аԥсыны́'' (ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьала) ({{lang-ka|აფხაზეთი}}) — [[Амшын Еиқәа]] аҩада-мраҭашәаратәи аԥшаҳәаҿы, Кавказ ацәаҳәа Хада аҩада-мраҭашәаратәи ахәҭаҿы иҟоу атәыла. Иара ахаҭа 7 аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа иаҵанакуеит: Саӡны, Бзыԥын, Гәма, Абжьыуаа, Мырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ԥсҳәы-Аибӷа. Иахьазын де-факто [[Аԥсны ҳәынҭқарра]] ҳәа статусла иҟоуп, иааннакылоит 8,7 нызқь кв. км. аҳәынҭқарратә ҳәааақәа Егри Ԥсоуи аӡиасқәа рыбжьара иаԥнуп. Ауи аҳәынҭқарра ахьыԥшымра иазхарҵеит: Урыстәыла, Никарагуа, Венесуела, Науру. Аҩадахьала иаԥнуп Урыстәыла афедерациа, алада-амрагыларахьтәи аган ала иалсуеит [[Самегрело-Земо-Сванети]] административтә ҳәаа иавакны.
== Аҭоурыхтә географиа ==
Аԥсны аӡиас Ингур аҟынтәи Мацест аҟынӡа (убыхаа рҳәаанӡа) аԥсуа бызшәала ицәажәо ауаа иқәынхон, иарбану еидызкылоз акымкәа аҭоурыхтә округ: Саӡен (Џьиқа), Бзыԥ, Гума, агәҭантәи ақыҭа, Самурзаҟано, Ҵабал-Дал. Аԥсны, аполитикатә ак еиԥш, еиуеиҧшым аепохаҿ еиуеиҧшым аҵакырадгьыл иаҵанакуан, уи аҳәаақәа еснагь иақәшәомызт аетникатә Аԥсны, аԥсуа аимшьҭрақәа рыла инырхоу адгьылқәа.
[[Файл:Abkhazia in its region.svg|thumb|350px]]
== Аԥсуаа ==
Аҭоурыхтә Аԥсны аҵакырадгьылаҿ инхон аԥсуа аимшьҭрақәа. Аимшьҭра цыԥхьаӡа иааган ахатә диалектла. 1864 шықәсазы Кавказтәи аибашьра ашьҭахь аԥсуа аимшьҭрақәа реиҳара, аубыхцәеи черкезааи ирыцны иахырцеит Османтәыла аимпериахь.
== Аԥсабара ==
=== Арелиеф ===
Агеоморфологиала Аԥсны ихаданы ашьхатә регионуа. Ианеиҵаха 74% ашьхақәеи ашьхарԥыи ааннакылоит, егьырҭ - арха-ҟьаҟьарақәа. Ашьхатә ахәҭаҿы аструқтуратә-аденудациатә ашь-хеибаркырақәа, урҭ рыбжьара атиктоникатә-аерозиатә аҩхаақәа рацәоуп. Ашь-хеибаркырақәа рҟынтәи иреиҳауп аҩада-амраҭашәара аҟынтә алада-амрагыларахь еиҵыху Кавкасиони ихадоу аӡы еиҩызшоу ашь-хеибаркыра. Ашь-хеибаркыра ихадоу ақәыцәқәа роуп: Агеԥсҭа(3257м), Ԥсыш (3970м), Ерцахә (3910м), Домбаиулген (4046м), Гвандра(3985м). Иара убас Клухори(2781м), Марухи(2746м) акаҵәарақәа. Ашь-хеибаркыра злахагалоу камбриаулисцина акристалтә, апалеозоитә аметаморфикатә ацәаҟьақәа рҿы ажәытәтә, иахьатәи аҵаатә формақәа рыла ибеиоу альпикатә релиеф рацәоуп. Ихадоу ашь-хеибаркыра ицаҟьаны илбаауеит аӡиас Сакен, Чхалҭа, Бзыԥ атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа рахь. Аԥсны ашьхатә агәҭантәи ахәҭа иааныркылоит Кавкасиони аваратә ашь-хеибаркырақәа: Гагра, Бзыԥ, Кодор, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа, иарбанқәоу рхатә аганахьала, ирацәоу аиҿыгарақәа рымоуп. Гагра америдиантә ашь-хеибаркыраҿ, иарбану аӡиасқәа Гагрыԥшь, Жоеквар аҩхаа Бзыԥ аҩхаа иалнакаауеит, ирацәоуп аизҳара змоу арелиеф акарсттә формақәа. Аԥсны ихадоу ахәҭа Бзыԥ асубҭбааратә ашь-хеибаркыра (ахықәцә Капишистра 3156м) аӡиасқәа Кәыдры, Хыԥсҭа, Ааԥсҭа, Гәымсҭа, Келашәыр, Бзыԥ аӡҭарчырақәа аӡы аиҩшага иааннакылоит. Ашь-хеибаркыра амраҭашәаратә ахәҭа акьырхаҳәқәа рыла ихагалоуп, арелиеф акарсттә формақәа рыла иаагоуп, амрагыларатәи ахәҭа апорфиатәуп, ирацәоуп ашьха-аҩхаақәа ерозиатә, аҵааршәыратә формақәа. Аԥсны агәҭантәи, ацәаҳәа зегь амрагыларатәи ахәҭа аӡиасқәа Кәыдры, Ингур аҩхаақәа рыбжьара ихагалоу Кәыдры, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа иааныркылоит. Ахықәцә Хәаџьал (3309м) амраҭашәарахь ишьҭоу Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳа илаҟәуп, иахьатәи аҵааршәырақәа ирыгны. Ахықәцә Хәаџьал аҩада-амрагыларахьала ихагалоу Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра еиҳарак иҳаракуп (ахықәцәқәа Могуаширха - 3847 м, Харихра - 3710 м), еснагьтәи асы ала, аҵааршәырақәа рыла ихҩоуп. Абри ашь-хеибаркыра зегь раасҭа узызнеиша акаҵәароуп Хида (2633м), иарбану Аԥсны Земо Сванети иамаздоу. Ашәантәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра атиптә альпикатә релиефла иарбоуп, Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳарак ишшоу арелиеф амоуп. Абра амраҭашәаратә ацаҟьатә ахәҭаҿы акарсттә арелиеф ыҟоуп.
Ашьхатә Аԥсны иалкаауп ахҟьа аерозиатә аихшара аҵаулара дула. Еиҿаԥшуа атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа еиҳарак иҭбаау, ихлаӷьоуп, аҭбаара иҭшәоу, ирхәоу. Ирацәоуп аканионқәа, ацаҟьашә. Аԥсны Кавкасиони аладатәи акалҭаҿ еиҵыхуп ицәгьоу ашьха аԥхьатәи цәаҳәа, иарбану акырӡа еихшоу ахәадароу, иҭаҟҟоу, арелиефла иалкаауп. Ирыларҵәоуп арелиеф атектонтә-аерозиатә, акарсттә, аҿыбгаратә формақәа, иара убас амшынтә, аӡиастә терассақәа. Ашьха аԥхьа иалкаауп акьырхаҳәқәа рыла ихагалоу акарсттә (Гагра, Афон ҿыц, Аҟәа, Ҵабал), икарсттәым, џьара-џьара иаҿыбгоу (Ганҭиади, Миусера, Ешыра, уб. егь.) ахәҭақәа. Ашьха аԥхьа амшын Еиқәа аԥшаҳәа иавакны иамоуп аллиувиалтә арха-ҟьаҟьарақәа, иарбанқәоу амшын аҟнытә адиунақәа рыла иалкаау. Аҟәа аҩада-амраҭашәарахьала арха-ҟьаҟьара аҵакыра маҷ ааннакылоит, алада-амрагыларахьала еиҳа-еиҳа иазҳауеит (Самурзаҟано арха). Аԥсны аԥшәаҳәатә цәаҳәа еизадоуп. Иазгәаҭатәуп Аҟәеи Гагреи араионқәа, Гәдоуҭа, Аҟәа амысқәа.
=== Агеологиатә аилазаара, ихәарҭоу адгьыл иҵырхуа ===
Аԥсны иалоуп Кавкасиони аладатәи анаара илакьу асистема, Қырҭтәыла ацәаҳәа амраҭашәаратә ахәҭақәа рыструктурақәа. Абра иаагоуп кембриа аҿаԥхьатәи, палеозоитә, амезозоитә, каионозоитә ақәра змоу ацәаҟьақәа. Кембриа аҿаԥхьатәи аметаморфикатә ацәаҟьақәа - аметаморфикатә аҿысҭеиқәҵақәа, агранитоидқәа, имаҷны амармалташь - ихтуп иара убас аҩадатәи ахәҭаҿы, Кавкасиони аҟны. Абри ацәаҟьақәа аинтенсивла адеформациа аманы, еиҟәыҵәоуп. Аӡиасқәа Бзыҧ, Кәыдры ахыҵхырҭақәа ихаданы иӷәӷәоу илакьу ҵаҟа-иуртәи аиқәаҵәа анышәаԥшь-аҿысҭеиқәҵақәа, еилаԥсоу авулкантә ацәаҟьақәа рыла еилоуп. Абжьаратә-иуртәи ақәра амоуп иара убас ақалақь Тҟәарчал акәша-мыкәша, аӡиасқәа Ԥсоу , Бзыҧ аӡҭарчырақәа ахаҳәрацәа злоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа. Хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу ацәаҟьақәа еиҳарак арифтә акьырхаҳәқәа рыла иарбоуп, Аԥсны агәҭантәи ахәҭаҿы ирацәоуп. Амрагыларахьала акьырхаҳәқәа ирыԥсахуеит агиԥстә иԥштәылоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа, мацара аҩадахьала анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа ааглыхтә кьырхаҳәқәа. Аԥсны аҩадатәи ахәҭаҿы ирылаҵәахьоу амелтә, апалеоцентә-аеоцентә ацәаҟьақәа еиҳарак акьырхаҳәқәа, мергелқәа рыла иаагоуп, мацара олигоцентә, неогентә ақәра змоу аахыҩлақәа - ԥслымӡхаҳәқәа, анышәаԥшьқәа, аконгломератқәа рыла. Ари аҵыхәтәантәи еилоуп Кавкасиони шьақәзыргылаз ацәаҟьақәа ирықәнаӡәӡәаз маҭәахәқәа рҟынтә. Аԥсны аладатәи ахәҭаҿы хыхьтәи-иуртәи, амелтә, апалеогентә, анеогентә ақәра змоу ацәаҟьақәа иԥсыҽны илакьуп. Аԥсны агеологиатә аилазаараҿ акрызҵазкуа ароль иааннакылоит амезозоитә ақәра змоу амагматә ацәаҟьақәа (Кардивачи, Санчар, Лаба, Келашәыр, Гораԥа агранитоидқәа, диоритқәа; хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу Диабаз асосудқәа).
Аԥсны адгьыл иҵырхуа аҟынтә иазгәаҭатәуп Тҟәарчал, Бзыҧ ахаҳәрацәа аҵхырҭақәа, аӡиас Бзыҧ ахыҵхырҭаҿ аџьаус аҵхырҭа. Ирацәоуп атса, ацинк, абҩа, даҽа аметаллқәа рхыҵхырҭақәа. Иметаллтәым адгьыл иҵырхуа аҟынтә иаҳпылоит еиҳарак барит (Бзыҧ, Кәыдры, Мықә, Аԥсҭа абхааҿ), агипс, мацара аргыларатә, ашьыхга амаҭәахә аҟынтә акьырхаҳә, ақьырмыттә нышәаԥшь, серпентинит, диабаз, диорит. Иалукаартә ирацәоуп аҽыхәышәтәыга аминералтә ӡқәа-арацәаӡритә аминералтә ӡыхьқәа аӡиасқәа Кәыдры, Сакен, Гвандра, Чхалҭатәи Бзыҧ, Ауадҳара, убас даҽа аҩхаақәак рҿы, мацара аҽыхәышәтәыга аӡырԥхақәа Тҟәарчал, Аҟәа, Афон ҿыц, Гагра акәша-мыкәшаҿ.
=== Аҳауа ===
Аԥсны аҳауа атипқәа аҳаракыратә зонақәа рыла иаларцәоуп: амшынтә ицәааку асубтропикатә ҳауа аӡын ԥхала, ишоуроу аԥхынла (а. а. 300-400 м); ицәааку аҳауа иаҩцамкәа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (300-400 м аҟынтә 100-1100 м аҟынӡа); ицәааку аҳауа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (1000-1100 м аҟынтә 2000-2100 м аҟынӡа); ашьхаҳаракыратә ицәааку, иҿыхьҭоу аҳауа (2000-20100 м аҟынтә 2800-2900 м аҟынӡа), ашьхаҳаракыратә нивалтә ҳауа (2800-2900 м ахыхь). Аҳауа абжьаратә ашықәстәи атемпература арха-ҟьаҟьараҿ 13.9 аҟынтә 15 °С аҟынӡа аҽаԥсахуеит, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа иҟоуп 13-14 °С, мацара ашьхақәа рҿы, 2600 м аҳаракыраҿ, 0 °С; Аԥснытәи Кавкасиони еиҳарак иҳараку ашьхақәа рҿы - 9, - 10 °С аҟынӡа илеиуеит. Зегь раасҭа иԥхоу амза (ԥхынгәымза-нанҳәа) абжьаратә температура иреиҳаӡоу ашьхақәа рҿы 0 °С еиҵоуп, Аҟәа аҟны 24.5 °С инаӡоит. Зегь раасҭа ихьшәашәоу амза абжьаратә температура аԥшаҳәаҿы 6 °С еиҳахаӡом. 500-600 м аҟынӡа жьырныҳәамза абжьаратә температура зегьынџьара 0 еиҳауп, абриазы уи асубтропикатә ацәаҳәа иаҵанакуеит. Хыхь атемпература иагхоит, Аԥснытәи Кавкасиони араионаҿ - 18, -19 °С илаҟәуеит. Аҳауа амаксималтә температура 40 аҟынтә 10-15 °С аҟынӡа, амаксималтә температура иашьашәаланы - 13 аҟынтә - 35 °С аҟынӡа. Иубарҭоуп атемпература аҽаԥсахра ашьха абжьаратә аҳаԥқәа рҿы, иахьазгәаҭоу атемпературатә инверсиақәа. 500-600 м аҳаракыраҿ активтә авегетациатә период анҵыра 200 мшынӡа ицоит, мацара 10 °С еиҳау атемпературақәа реицҵалыҵ 3000-3500° инаӡоит, иарбан изыззхоу аԥсабаратә, акультуратә асубтропикатә аҵиақәа рзы. Аԥсны ибеиоуп атмосфератә алышәшәақәа рыла, аха уи еиҟарамкәа еихшоу хазтәи араионқәа рыбжьара еиԥш, убас ашықәс асезонқәа ирыхәаԥшны. Аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы абжьарала ашықәс аҩныҵҟа 1310 мм аҟынтә 1500-1550 мм аҟынӡа алышәшәа иаауеит. Ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа рҿы алышәшәақәа рхыԥхьаӡара иазҳауеит: Дәрыԥшь (250м) - 1980 мм, Гагра ашь-хеибаркыраҿ (1644 м) - 2280 мм, Ауадҳараҿ (1600 м) - 2480мм; Бзыҧ, Кәыдры ашь-хеибаркырақәа аладатәи акалҭқәа рҿы 3000 мм еиҳауп. Еиҳарак имаҷу алышәшәа иаауеит ашьхақәа рыбжьара аҭыҳәҭақәа рҿы (1500-1800 мм). Алышәшәақәа рмаксимум аӡын иаауеит аминимум аԥхын. Абри аганахьала уи Адгьылбжьарамшын аҳауа атип еиԥшхоит, аӡын алышәшәақәа акрызҵазкуа ахәҭа асы асахьала иаауеит. Асы аҿыгҳара амшын аԥшаҳәа ацәаҳәаҿы 10 см, ашьхақәа рҿы 2-4 м еиҳауп.
=== Аҩныҵҟатәи аӡқәа ===
Аԥснытәи аӡиасқәа реимадара рацәоуп. Ихадоу аӡиасқәа Кәыдры, Бзыҧ, Аалӡга, Гумысҭа, Мықә, уб. егь. иаҵанакуеит амшын Еиқәа аӡҭачыра. Аҳәаатә аӡиасқәоуп Ингур, Ԥсоу. Аӡиасқәа рҿы ирацәоуп аӡҭыҽҽарақәа, лассы имҩасуеит, иахьеилалоу иарҿиоит имаҷу аӡхыршша. Ихадоу аӡиасқәа еилаԥсаны ирчахоит: 2000 м аҟынӡа еиҳарак ақәаӡыла, хыхь - асырӡыҭи аҵааршәырақәа ирыцрыҵуа аӡылеи. Адгьыл аҵаҟатәи аӡқәа рыла арчара ароль дууп акарсттә зонаҿ. Аҩаӡарақәа рмаксимум ааԥын, аԥхын алагамҭаз иҟоуп, аминимум - аӡын. Аамҭа-аамҭала иадыруеит аӡхыҵрақәа. Еиҳарак еснагьтәи аҩаӡарала иалкаауп акарсттә адгьыл аҵаҟатәи аӡиасқәа. Аԥсны ирацәоуп аӡиақәа: Рица, Адуеда, Аӡыжь, Дерикәараӡыжь, Ҟварашь, Риҵа маҷ, Амтҟьал, аӡиа Еиҵәа, уб. егь. Урҭ иҳараку ашьхақәа рҿы иҭыԥыркуп, еиҳарак аҵааршәыратә, акарсттә ҿиамҭақәоуп. Амшын аԥшаҳәатә арха лагунатә (Инкиҭ, Бебесир, Папанҵҟәыр), аӡиас ахьыҟаз аӡиақәоуп. Аӡиақәак аҩаӡареи асаркьеи аҵакыра аҽыԥсахра адыруеит. Аӡиақәа рыхәҭак ибеиоуп иктиофаунала. Амшын аԥшаҳәатә архаҿ иҟоуп аӡмахқәа, иарбанқәоу рыхәҭа иҭарбоуп ма аҭарбара апроцессаҿ иҟоуп. Аԥсны ашьхаҳаракыратә ахәҭаҿы 376 аҵааршәыра ыҟоуп (аҵакыра 70 км²), иарбанқәоу рҟынтәи мацара хәба роуп актәи аишьҭагыла аҟынтә.
=== Адгьылқәа ===
Аԥсны амшын аԥшаҳәатә архаҿ аллиувиалтә, аӡмахтә адгьылқәа рацәоуп. Ацәаакыра рацәа змоу архаҿ аӡмахтә, аторфтә-аӡмахтә адгьылқәоуп, иарбанқәоу типла иаарԥшуп Гал араион амшын аԥшаҳәатә зонаҿ. Еиҳа еиӷьны адренажтә анаара змоу архаҿ аллиувиалтә акарбонаттә дгьылқәа рыцәоуп. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа авулканогентә ацәаҟьақәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы, адгьылҩежьқәа, адгьылҟаԥшьқәа, акьырхаҳәқәа, мергелқәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы - аилабаа-акарбонаттә адгьылқәа. Ари адгьылқәа ирзыманшәалоуп ачаи, ацитрус, аӡахәа, даҽа культурақәак. Аԥсны аҵакырадгьыл идуу ахәҭа абнатә дгьылқәа иааныркылоит, урҭ ҵаҟатәи, акьырхаҳәқәа рыла ишьақәгылоу, азонаҿ иаагоуп аилабаа-акарбонаттә, мацара икьырхаҳәым азонаҿ - абжьаратә, имаҷу аҿыгҳара змоу абнатә иаӡоу адгьылқәа рыла. Хыхьтәи азонаҿ абна хыхьтәи ацәаҳәааҿы акарбонаттә ма иаарту, еилагылоу абнатә иаӡоу адгьылқәоуп. Асубальптә зонаҿ аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәоуп, мацара альпикатә ашьацтә зонаҿ - апримитивтә, зҿыгҳара маҷу аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәа. Аҵакыра маҷқәа азонақәа зегь рыҟны иаҳԥылоит иӷәӷәаны иаҿыӡәӡәау, иԥсыҽу адгьылқәа.
=== Аҵиаала ихҟьоу ===
Аԥсны 2000 хкык еиҳаны аҵиаақәа ыҟоуп, урҭ рыбжьара 150 хкык аҵла, ачықьтә ҵиаа. Аҵиаақәа ибеиоуп ендемақәа рыла, ареликтқәа рыла аизҳара аганахьала идырҿиоит аҳаракыратә зонақәа. Амшын аԥшаҳәатә адиунатә цәаҳәаҿы иазҳауеит апсамофилтә ҵиаақәа: Ацгәыхш, аиеҵәа Нара, амшынтә салаҭ, амшынтә Аӡышәҭыш, Аили, уб. егь. Еиҳа иҵауланы урҭ аксеромифоттә ачықьқәа (Апалиурус, Ақәыц шкәакәа, Амушмула, Амаахыр) ирыԥсахуеит. Гәдоуҭа амыс ирацәоуп аксероморфтәтә ачықьтә ареликттә Гәдоуҭа Аԥсара, иарбанқәоу имаҷны иаагоу. Ацәаакыратә архаҿ, аӡиас аԥшаҳәаҿы ирацәоуп абнатә ҭыԥқәа, иахьелаԥсоу Амажәа, Ипан, ареликттә Лаԥан, уб. егь. Ацәаакыра рацәа ахьыҟоу аҭыԥқәа рҿы иазҳауеит Абаџар, Апҟыз, Аили, ирацәоуп Аирис; амна-абра иаҳԥылоит аторфтә аӡмахқәагьы. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа ҵаҟатәи ркалҭқәа (600-700 м аҟынӡа) амезофилтә Колхтәи абнақәа иааныркылоит. Ихадоу хкқәоуп Аџь, Ахьаца, Ахьа, Ашәҵла, Ипан, Аҭәаҵла, Ал. Ибеиоуп ашәырла (Алаҳа, Панта, Ахурма, Аҳәаса). Абна ҵаҟа ииуеит (Ахәажәа, Акалам, Ашыц), зыбӷьы каԥсо (Араса, Анҷҳа, Ашьхарԥаҿа) ачықьқәа. Иахьыцәаакыро иаҳԥылоит ареликттә Урҭховари, ирацәоуп Лешамбо: Екалӷиҷи, Ашәшь, Дзвелька, Усурвази, амшын аԥшаҳәатә архаҿ, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа аԥсабаратә ҵиаақәа акырӡа иԥсахуп, еиҳарак иԥҟоуп. Иахьа ирацәоуп аҩбатәи аиҭеихшара, акультуратә хәҭақәа: абаҳчақәа, ауҭрақәа, ачаи, ацитрусқәа рыплантациақәа. Аԥсны аҵакыра ианеиҵаха 55% абнала ихҩоуп. Ашьхалаҟәыратә зонаҿ ирыларҵәоуп Ахьацара, уи иацны иазҳауеит Ахьаца, Ахьа, Аҭәаҵла, Соҷи, уб. егь. Ҵаҟатәи абнаҿ ирацәоуп Ашыц, Ахәажәа, Ашымҳа, Ашьхарпаҿа. Абжьаратә ашьхатә зонаҿ еилаԥсоу абнақәа ыҟоуп. Иҳараку ашь-хеибаркырақәа рҵакыра (2200-2800) иааныркылоит альпикатә шьацқәа, иарбанқәоу ҵаҟатәи ахәҭаҿы идырҽиоит ашьхатә ахҟьа, хыхь - хазтәи “Ауарҳалқәа”.
=== Аԥстәқәа рдунеи ===
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иаҳԥылоит ашьхатә абнатә еиԥш, убас ашьхаҳаракыратә аԥстәқәа рыхкқәа. Асубальптә, альпикатә адәы иаҵәақәа рҿы иҟоуп Ашьхаҭыӷь, Ақәасаб, Риҵа абнақәа рҿы иамоуп Кавказтәи абнацә. Ирацәоуп Ашьабысҭа, Абнаҳәа. XX ашәышықәса алагамҭаҿ иқәҵит Кавказтәи Домба. Иҭбааны ирылаҵәоуп Абга, Абгалаџ, Абгахәыҷы, Аашьышь, Ацыӷ (Ахәдашкәака, Ахәдаҩежь), Аԥшӡы; џьара-џьара иаҳпылоит Аԥслы, аҩада-амраҭашәаратә ахәҭаҿы - Европатәи Ацыӷцәышәшәы. Абнақәа рҿы иамоуп Амшә цәышәшәы, Алыџ, Абнацгәы. Иааигәаны ииасхьоу аамҭаз иҟан Кавказтәи Алышькьынтыргьы. Ирацәоуп Ажьа, Кавказтәи Аеш, Алтаитәи Аеш (Аклиматизациа зоуз), ацәылашьшь абнатә Амшә, ахәдаҩежь Аҳәынаԥ, Аҳәынаԥ хәхәа, ачықьтә, ашьацтә, аклиматизациа змоу Нутриа. Ирацәоуп Ахәылԥҵыс, Понттәи Ахьаԥарч, амгәашкәакәа Ахаԥыцшкәакәа, Ахаԥыцшкәакәа ду, уб. егь.
Аԥсаатәқәа рҟынтәи ашьхақәа рҿы иамоуп Кавказтәи Акаԥкаԥ, Кавказтәи Ашьхашәишәи, альпикатә Ақәаҷа, ирацәоуп Ачақәа, Абнакәты, Ацаблыкь, Акәата, Аҷныш, Аӡыцәа, Абжьобжьик, Абахәжәҵыс, Ауарбажә, Ахьажь, Ауарба, Агриф, Ажакьабаба, Аты, Аҟәараан, Аҵысӷра, уб. егь.
Аҳәазақәа рҟынтәи иаҳԥылоит Акаркалмышә, Амаҭенцәыш, Аӡырлашәаԥшь, Кавказтәи Амаҭаԥшь, аӡмахтә Акәыуа, уб. егь.
Амфибиқәа рҟынтәи: Аҽаҩрадаӷь, абнатә Адаӷь, Аҵладаӷь, Алахышьап, уб. егь.
Аӡиасқәеи аӡҭаҽырақәеи рҿы иҟоуп Акалмаҳа, Колхтәи Аҵареда, Колхтәи Аӷорџь, Мурҵа, Аԥашәԥсыӡ, Агамбузиа. Аӡиасқәак рҿы иалалоит амшын Еиқәа аҟынтәи Амлагәыр, Абарзал, Атлантикатә, Ақьоуқьад, Аҟәымӷԥсыӡ, уб. егь. Ирацәоуп амцқәа, Амариал, Абызкаҭаҳа, Адыӷаҷиа, уб. егь.
Аԥсны аҟны флореи фаунеи ахьчаразы иаԥҵоуп Риҵа, Гәдоуҭа, Миусера аҳәырԥсаррақәа.
== Аҭоурых ==
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы иԥсҭазаара ашьҭа археологиала ишьақәырӷәӷәоуп ҵаҟатәи апалеолит апериод аҟынтә. Ԥасатәи ашел апериод иатәуп Иашҭхәа агыларҭа, амрагыларатәи Гәымсҭа адольменқәа. Мацара мустиа аепоха Келашәыр, Ганахлеба, Очамчыра, Аҽгәара, даҽа анырхарақәак. Хыхьтәи апалеолит абаҟақәа иҭбааны ирылаҵәоуп Аԥсны аԥшаҳәатә зонаҿ. Мезолит, анеолит аан Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы инырхара ареал иҭбаахеит. Абри аамҭа аҟынтә иалагеит ауаҩы аагалыхтә иуранагӡара: адгьыл аус адулара, аԥстәы анҵара, акерамика аус адулара. Аизҳара аиуит матриархат. Енеолит, заатәи аџьазтә епохаҿ иашьаҭакхеит аџьазтә металургиа, аԥстәы анҵара, адгьыл аус адулара. Абри аамҭатәи абаҟақәа иԥшаауп Очамчыра аҟны, Азанҭа, Ешыра заатәи адольменқәа рыҟны. Аџьазтә культура иаагоуп Ешыра, Аҷандара, Ауадҳара адольменқәа рҿы иԥшаау амаҭәахәқәа рыла. Ҳера ҟалаанӡа II-I азқьышықәса аҵыхәтәантәи аџьазтә культура иахьатәи Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иреиҳаӡоу аҩаӡаранӡа инаӡеит, иҿиеит аихатә маҭәарқәа. Абри аамҭазы ари аган зынӡа иалан Колхтәи акультура ареалаҿ.
=== Антикатә епоха ===
Аганқәа Аԥсны аҟны:
# Ашьхатә Аԥсны (еиҳарак Аԥсны)
# Амшын аԥшаҳәатә Аԥсны (ажәытәтәи аладатәи Ҳениохети)
# Аҩныҵҟатәи Ҳениохети (Санигети)
# Џьиқети (ажәытәтәи аҩадатәи Ҳениохети)
# Апсидиа (ажәытәтәи Корахети)
# Мисимианети (ажәытәтәи Колаети)
# Аԥсны, Егриси аԥшаҳәатә ган “Агәҭантәи ақыҭа”
Антикатә епоха алагамҭаз амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны иҿиеит Колхтәи аҳра, иарбану Аԥсны аҵакырадгьылгьы иалан. Ҳера ҟалаанӡа VI-V ашәышықәсақәа раан абратәи анырхарақәа ирышьаҭакны иҿиеит ажәытәтәи абырзентә аргылара ҿыцқәа: Диоскуриа, Триглит, Питиунт, уб. егь. Аизҳара аиуит ахәаахәҭра, аха аҭыԥантәи ауааԥсыра ихадоу рыуранагӡара акәын адгьыл аус адулара, аҟазара. Иҳараку аҩаӡараҿ игылан аиха аарыхра. Ҳера ҟалаанӡа I ашәышықәсаан Колхтәи аҳра иԥсыҽхеит, ихыбгалеит. I-II ашәышықәсақәа раан иргәаладыршәоит Аԥсны абиԥараа: апсидаа, абазгаа. Апсидаа дрыхцәажәоит Плиниус аиҳабы (I ашә.), Плавиус Ариан (II ашә.) рыхьӡ иҳәоит апсидаа, абазгаа. Ихыбгалаз Колхтәи аҳра итәыитәит зны Понто аҳ Митридат VI, анаҩс Римтәи империа. Апсидаа, абазгаа активла иқәԥон римаа ирҿагыланы. I ашәышықәса аҵыхәтәаны еиҿкаахеит апсидаа, абазгаа, санигаа рхадарақәа. Урҭ рхадацәа римтәи аимпортиорцәа ишьақәдырӷәӷәон. III-IV ашәышықәсақәа раан иҿиеит Егриси аҳра, иарбану ахатә амчра аҵаҟа Колхтәи зегь иацны етднакылеит Аԥсны аҵакырадгьылгьы. Абри апериодаҿ Лазика аҳәаа иахьатәи Соҷи аҩадахьала иалсуан.
=== Абжьаратә ашәышықәсақәа ===
VI ашәышықәса алагамҭаз Егриси аҳраҿ, уи иалоу Аԥсны ахадара аҟны иалагеит афеодалтә аизыҟазаашьақәа реиҿкаара. Ашәышықәса зегь аҩныҵҟа амраҭашәаратә Қырҭтәыла иҟан Ирани Византиеи аимпериақәа рыбжьара аибашьра ацентрны. Аԥсны ауааԥсыра иқәԥон урҭ ирҿагыланы, зылҵшәагьы акәын абазгаа рықәгылара 550 шықәсазы. Византиа изалымшеит Егриси аҳра ахатә провинцианы иҟанаҵарц, цашьа амамызт уи авассалра иазнамырхар. VI ашәышықәса II абжа, VII ашәышықәса зегь раан Егриси аҳраҿ иӷәӷәахеит абазгаа рхадара. VIII ашәышықәсаан абазгаа ргегемониала иҿиеит аԥсуаа рхадара, зцентргьы Анаҟәаԥиаҿ иҟан. Уи арратә-аполитикатә аимадара еиҿнакааит Лазика аҟны Византиатәи, арабтә ампыҵакҩцәа ирҿагыланы. Леон I аимадара еиҿикааит амрагыларатәи Қырҭтәыла аҳ иҟны, изылҵшәангьы арабаа иаҵадырхеит, иқәырцеит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟынтә. VIII ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан аԥсуаа рхада Леон II амраҭашәаратә Қырҭтәыла аполитикатә акаҿ, аԥсуаа раҳраҿ еидикылеит. Ашәышықәса аҵыхәтәаны уи ихы дақәиҭтәхеит Византиа ахьыԥшымра аҟынтә, аҳ ититул иоуит. Абри актаҿ уи иара иабхәа, Хазарҭа Хакан дицхрааит. Аҳра аҵакырадгьыл еиҵыхын Никопсиа аҟынтә Ҷорохи аҟынӡа, амрагыларахьала Лихтәи ашь-хеибаркыра аҟынӡа. Аԥсуаа раҳра ауааԥсыра реиҳара, ақырҭцәа ракәын. Акрызҵазкуа ахәҭа аԥсуаа, Кавказтәи даҽа ауаа, аимшьҭрақәа ракәын. Аҳәынҭқарра, ауааԥсыра аиҳара ду рцәажәаратә бызшәа ақырҭуа акәын. Аҳратә аҳҭнықалақь Қәҭешь акәхеит.
IX-X ашәышықәсақәа раан Аԥсны еилоу Қырҭтәыла аҳра аилазаараҿ иалан саерисҭаво асахьала. Саерисҭаво ахаҿы игылан Шервашиӡераа рыжәла. XVI ашәышықәсаан Одишьи ахада Бедиан итәыитәит Цхумтәи саерисҭаво. Шервашиӡе ихадараҿ инхеит Анаҟәаԥиа аҩадахьала ишьҭоу аҵакырадгьыл, зцентргьы акәыз Лыхны. Шервашиӡе ихы Бедиани ивассалыс иԥхьаӡон. Уи ицәмаҷхеит аҵакырадгьылқәа аҩадахьалагьы. XIV-XV ашәышықәсақәа раан Аԥсны амшын аԥшаҳәатә апунктқәа рҿы иҿиеит Генуиа ахәаахәҭратә факториақәа.
Қырҭтәыла аҳра-ахадараны аидыҵра ашьҭахь, XVII ашәышықәса алагамҭаз иҽиеит Аԥсны ихьыԥшым ахадара, иарбану XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан аформалла Имерети аҳра иалан.
=== Аԥсны ахадара ===
XVII ашәышықәса алагамҭаҿ Аԥсны Одишьи аҟынтә ихьыԥшым ахадараны иҿиеит, ишиашоу Имерети аҳра авассалны иҟалеит. XVII ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа раан Османтәылаа иртәыртәит Аҟәа. Аԥсны ахадара аҽаланагалеит ақырҭуа аҳра-ахадарақәа аҩныҵҟатәи аибашьраҿ. Абри иалҵшәаны уи аҳәаақәа иарҭбааит зны аӡиас Аалӡга аҟынӡа, анаҩс Ингурынӡа.
XVII-XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Аԥсны ахадара акқәакны еихшан. Саӡен иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиасқәа Мзимҭеи Бзыԥи рыбжьара, Бзыҧ иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиас Бзыҧи Гәымсҭеи рыбжьара, Гума - аҵакырадгьыл Гәымсҭеи Кәыдрыи рыбжьара, Абжәа Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара, Самурзаҟано Аалӡгеи Ингури рыбжьара. Хазтәи акқәа рыбжьара имҩаԥысуан еснагьтәи аиҽагылара. Абри ахы ианархәон Османтәыла аимпериа, урҭ XVIII ашәышықәсаан идырҭбааит ампыҵакратә политика, атҟәацәа раахәара. Аԥсны ахадараҿ ишьакәгылаз аклас Аҭауад-Азнаурра акәын. Анхацәа еихшан х-гәыԥкны: Анхаҩы, Ахәыуҩы, Ахашәала.
1725-1728 шықәсазы иҟалеит ақәгыларақәа, заамҭазы иакәшеит Аҟәа абаа. 1733 шықәсазы амраҭашәаратә Қырҭтәыла Османтәыла ар ажәлеит, Аԥсны, Гыртәыла ахәҭа ду еиларыжьит. 1757 шықәсазы Хресили аибашьраҿ аԥсуаа Османтәыла иаҿагыланы иқәԥон. Аибашьраҿ дҭахеит Самырзаҟан ахада Хутуниа Шервашиӡе. 1771 шықәсазы аԥсуаа Аҟәа ргеит, аха лассы Османтәыла еиҭа иархынҳәит. XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Зураб, Қелаш Шервашиӡераа ислам рыдыркылеит, Османтәыла аҟны аполитикатә аимадара шьҭарҵеит. Қелаш Шервашиӡе Рухи аибашьраҿ Имерети аҳра даҿагыланы дықәԥон, аха даҵахеит. Абри ашьҭахь Қелаш Шервашиӡе Урыстәыла аимпериа аҟны аимадара анагӡара дазҿлымҳан, аха 1808 шықәсазы дыршьит.
=== Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ ===
Аԥсны ахадара Урыстәыла анапаҟа иҟалеит 1810 шықәсазы, Гиорги Шервашиӡе Урыстәыла ацхыраараз данаҳәаз ашьҭахь. Убриҵәҟьа ашықәс аԥхын аурыс десант ацхыраарала Османтәыла аҟынтә ахы иақәиҭыитәит Аҟәа абаа. XIX ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит имаҷу ааглыхра, ақьырмыти аҵла ахәархьгеи азауадқәа реизырҳара. 1832 шықәсазы Аҟәа иаатит аҳазалхырҭа, 1846 шықәсазы уи аӷбакыдгыларҭаны иҟалеит, 1847 шықәса аҟынтә ақалақь астатус аиуит. Иазҳаит ақыҭа-нхамҩа анагӡара, аекспорт. XIX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рҟынтәи амшынтә аиҭаниаирала иамадахеит амшын Еиқәа аԥшаҳәатә ақалақьқәа. Иара убас, аимпериа аколониалтә, афеодалтә политика ауааԥсыра агәынамӡара рынаҭон. 1821, 1824, 1830, 1840-1841 ашықәсқәа раан аҭыԥ рыман ақәгыларақәагьы.
Крымтәи аибашьраан Аԥсны Османтәылаа иргеит, Урыстәыла цашьа амамызт аевакуациахь имцар Гыртәылаҟа, аха аибашьра ашьҭахь Аԥсны аҵакырадгьыл Урыстәыла иархынҳәит. 1864 шықәсазы Аԥсны ахадара иқәыххеит, уи анексиа азухеит Урыстәыла аимпериа ала. Аԥсны иҟалеит Аҟәа архәҭа асахьала. 1866 шықәсазы Аԥсны ауааԥсыра иқәгылеит. 1867 ашықәс аҟынтәи иалагеит амҳаџьырра, ианеиҵаха 20 нызықьҩык аԥсуаа иаанрыжьит рыԥсадгьыл. 1870 шықәса жьҭаарамзазы Аԥсны иқәыххеит анапаҵаҟа аҟазаара. Аимпериаҿ имҩаԥгаз даҽа реформақәак Аԥсны иакьымсӡеит. Урыстәылеи Османтәылеи рыбжьара 1877-78 ашықәсқәа раан аибашьра Аҟәа еиҭа иргеит Османтәылаа, еиларыжьит 1877 шықәса нанҳәамзаан, аибашьра амҩасраан, Османтәылахь ианеиҵаха 30 нызықьҩык аԥсуаа амҳаџьырра зықәшәаз ахырцеит. Аибашьра алгара ашьҭахь аимпериа аиҳабыра аԥсуаа аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы анхара азин рырымҭеит, убра аимпериа арратә, атәылауаҩратә маҵуҩцәа индырхеит. 1883 шықәсазы Аҟәа арратә аиҟәша иқәыххеит, иҿиеит Аҟәа аокруг Қәҭешьтәи агуберниа аҳәаақәа рҿы.
1890-тәи ашықәсқәа раан ибжьгахеит Новорасииск-Аҟәа-Баҭымтәи амҩа. Аԥсны аекономика еиҭа апримитивтә акустартә аҩаӡараҿ иҟан, аус ауан имаҷу ақыд хыга, аспирт, акьырхаҳә анаплакқәа. Имыҿиакәа инхон ақыҭа-нхамҩа, еиҳа аизҳара змаз хкын аҭыҭын аарыхра, Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ 5-тәи аҭыԥ излааннакылоз. 1901 ашықәсазы Аԥсны аус ауан 100 школк. 1903 шықәсазы Аԥсны иҿиеит РСДМП Баҭымтәи акомитет Аҟәатәи агәыԥ. 1904 шықәсазы Аԥсны ахәҭа Соҷа аокруг асахьала иалалеит амшын Еиқәа агуберниа аилазаараҿ. Агуберниа административтә ҳәаа Аҟәа аокруг аҟыны аӡиас Мзымҭаҿ ииасит. 1905 шықәсазы Аԥсны аҟны иҭбааны еиҵыҵит ареволиуциатә аиҭаҵра.
=== Аибашьра Аԥсны азы ===
1918 шықәсазы абольшевиктә револиуциа ҩынтә аҽазкра нагӡахеит. Актәи аҽазкраан аҭыԥ 16-21 жәабранмза иаман амшын Еиқәа афлот аӷбақәа рхархәарала. Аҩбатәи аҽазкра Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Георг Аҭарбеговы рхадарала инагӡахеит. Урҭ Аԥсны абольшевиктә напхгара ашьақәыргылара мызкыи-бжаки аҩныҵҟа, 1918 шықәса мшаԥымза 8 аҟынтә лаҵарамза 17 аҟынӡа инарыгӡеит. Уи аҟны Аԥсны абольшевикцәа рҟынтә Қырҭтәыла жәлартә гвардиа иарыцқьеит. 1918 шықәса рашәарамза 11 рзы анапы аҵаҩхеит аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла адемократиатә республика аиҳабыреи Аԥсны жәлартә хеилаки рыбжьара, иарбану ишьақәзырӷәӷәаз Аԥсны аҟазаара Қырҭтәыла анаԥаҿы иҭбаау автономиа азинла.
1918 шықәса рашәарамза-цәыббрамза аан Қырҭтәыла Аԥсны иахҟьаны аибашьра аман. Абольшевикцәеи Таматәи армиеи рыҟны иарбану Қырҭтәыла аиааирала иалгаз. 1918 шықәса ԥхынҷкәынмза аҟынтә 1919 шықәса лаҵарамза налакны имҩаԥысуан аибашьра Қырҭтәылеи Антон Деникин “Агвардиа шкәакәеи” рыбжьара. Қырҭтәыла адемократиатә Республика еилоу аҳра аҽалагалара иахҟьаны иақәшәеит агвардиа шкәакәа аҽырдадар. Аибашьра иалҵшәаны Қырҭтәыла иалшеит ахатә анапаҵаҟа иааннажьыр Аҟәа аокруг зегь, Соҷатәи аокруг хәҭакала (Гагра араион). Қырҭтәылеи Урыстәылеи рыбжьара аҳәаас ишьақәгылеит аӡиас Ԥсоу, иарбану иахьанӡа Де-иуре аҳәаа ауп абри ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара.
Аԥсны Автономтә асахьала инхеит Қырҭтәыла анапаҵаҟа. 1919 шықәса лаҵарамзаан иҿиеит Аԥсны аиҳабыра - комиссариат. Аиҳабыра ахантәаҩыс далыххеит Арзаҟан Емхәар. Аԥсны жәлартә хеилак ахаҿы дгылеит Уарлам Шеварднаӡе. Иԥсаххеит ахьӡқәа, Аҟәа аокруг иахьӡҵахеит Аԥсны, мацара аокруг араионқәа - Амазрқәа.
=== Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ===
1918 шықәса цәыббрамза 13 рзы ишьҭыххаз “Қырҭтәыла амилаҭтә ахеилакаҿ амилаҭтә аиҵарақәа ахаҭарнакра иазкны” азакәан иашьашәаланы, аԥсуаа амилаҭтә аиҵара ахаҭарнакцәа рзы иазгәаҭаз 26 ҭыԥк аҟынтәи ирыман 3 ҭыԥк.
1918-21 ашықәсқәа раан Аԥсны Қырҭтәыла адемократиатә республика аилазаараҿ иалалеит автономиа астатусла. Ари ианыԥшит Қырҭтәыла адемократиатә республика аԥызҵаз аизара ала 1921 шықәса жәабранмза ишьҭыхыз Қырҭтәыла аконституциаҿ, иарбану изкьысуаз атәыла амилаҭтә-аҳәынҭқарратә аиҿкаашьа.
1921 шықәса жәабранмза 25 рзы асоветтә Урыстәыла ала Қырҭтәыла адемократиатә республика анексиа иахҟьаны Автономтә ганқәа ирызкны аԥҟаԥҵақәа аус рыдулара хазтәи азакәан асахьала алшара ыҟамкәа иҟалеит.
Аԥсны Қырҭтәыла иацны иҟалеит асоветтә еидгыла анапаҵаҟа.
=== Аԥсны ССР 1921-1931 ашықәсқәа ===
1921 шықәса жәабранмза 19 рзы Аԥсны IX армиа ҟаԥшь ақәлеит. Хәажәкырамза 4 рзы армиа ҟаԥшь Аҟәа иалалеит. Хәажәкырамза 6 рзы иҿиеит Аԥснытәи ревком Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Н. Акирҭаа реилазаарала. 1921 шықәса хәажәкырамза 26 рзы идкылахеит, хәажәкырамзы 31 рзы Москва адырра аиуит Аԥсны ССР аҿиара азы. Хәажәкырамза 21 рзы ари аӡбамҭа ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла аревком. Убриҵәҟьа ашықәсаз ԥхынҷкәынмза 16 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи ССР рыбжьара еиқәыршәахеит аимадаратә аиқәышаҳаҭра. Иарбану иахәаԥшны Аԥсны, афактла, иалалеит Қырҭтәыла аилазаараҿ. Аԥсны ССР иаиуит Қырҭтәыла ССР ахаҭарнакратә органаҿ адепутатцәа ⅓ ралхра азин, Аԥсны ССР иазаанхеит ахатә акомиссариатқәа, адәахьтәи усқәа ркомиссариат ада. 1922 шықәса жәабранмзаан Аԥсны асоветтәра актәи аизара ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла ССР аҟны еиқәыршәаз аиқәышаҳаҭра. 1922 шықәса хәажәкырамзаан иаԥҵаз Кавказтәи РФСР Аԥсны алалеит, Қырҭтәыла ССР ахәҭа еиԥш. Асоветтә аидгыла 1924 ашықәстәи аконституциаҿ Аԥсны иазгәаҭахеит, Автономтә Республика еиԥш. 1925 шықәсазы ишьҭыххеит Аԥсны ССР аконституциа, Аԥсны ихьыԥшым ҳәынҭқарраны иахьазхаҵоу. Ари аконституциа амчрахь иаламлаӡеит. Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара иаӡбеит, аҵыхәтәанынӡа инанагарц иарбоу аконституциа апроект, аишьашәалараҿ иаанагарц Қырҭтәыла ССР, Кавказтәи асоциалисттә афедератәивтә асоветтә республикақәа рконституциақәа рыҟны. Аконституциа атекст, иарбану еилыргахаз Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара ала, ирыламырҵәахаӡеит. 1925 ашықәстәи аконституциа иахәаԥшны, Аԥсны ССР инхоз амилаҭқәа зегь рзы ирманшәалан рхатәы бызшәа ихақәиҭу аизырҳареи ахархәареи азин ахатә амилаҭтә-культуратә еиԥш, убас азеиԥш-ҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рҿы, Аԥсны ССР аҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рбызшәас иазхаҵан аурыс бызшәа. 1926 шықәса ԥхынгәымза 5 рзы идкылахеит Қырҭтәыла ССР аконституциа, иахьазгәаҭахаз, Аԥсны ССР аимадаратә аиқәышаҳаҭра амчла ишалоу Қырҭтәыла ССР, ишашьашәалоу еиԥш Кавказтәи РФСР аҟны аконституциа ишьақәырӷәӷәахеит 1927 шықәса мшаԥымза 23 рзы.
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә статус, иаанхеит Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ, Аԥсны Автономтә Асоветтә Асоциалисттә Республика еиԥш.
=== Аԥсны ССР ===
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә Республика астатус Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ. Аԥсны, Автономтә Республика азинтә ҭагылазаашьа еиԥш иазгәаҭахеит ССР аидгыла 1936 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1937 шықәса, Аԥсны ССР 1937 ашықәстәи аконституциақәа рҿы, анаҩс ССР аидгыла 1977 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1978 шықәса, Аԥсны ССР 1978 шықәса аконституциақәа рҿы.
1930-тәи ашықәсқәа раан Лавренти Бериа ила Кавказ анапхгара апериодаан имҩаԥысуан Аԥсны “ақырҭуатәра” аполитика. Уи иаиркит аԥсуа бызшәатә школқәа, арадиостанциақәа, аусура аҟынтә рхы иақәиҭыитәит аԥсуа арҵаҩцәа, иқырҭуаитәит аԥсуа нбан, Аԥсны ақыҭа рацәа атопоним, дацхраауан ақырҭцәа рнырхара Аԥсны аҟны.
1930 шықәсазы иаатит Аԥсны аган адырратә музеи. 1932 шықәсазы иаатит Аҟәа апедагогиатә институт. 1938 шықәсазы аусура иалагеит Тҟәарчал ахаҳәрацәа аҵхырҭа, Тҟәарчал аелектростанциа, иргылахеит Галтәи, Аҽгәаратәи, Мықәтәи Набакевтәи ачаитә фабрикақәа. 1938 шықәсазы иаатит Аҟәа-Қарҭ аихамҩа, иара убас Очамчыра-Кәазан аихамҩа. Аҩбатәи адунеитә аибашьраан, 1942 шықәса нанҳәамза-цәыббрамзаан ақәԥарақәа имҩаԥысуан Аԥсны аҩадахьала. Ахԥатәи ареихтә армиа аҽазнакит Кавкасиони ашь-хеибаркыра ахыҵра, Аԥсны алалара. Аинралцәа аамҭала иааныркылеит ақыҭа Ԥсҳәы. Германиа авиациа абомбақәа ақәнажьуан Аҟәа, даҽа ақалақьқәак. Уи ашьҭахь аизҳара аиуит акрыфаратә нхамҩа, иргылахеит ачаи, аҩы, ашәыр, аураш, аԥсыӡ азауадқәа. 1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи аизҳара аиуит атуризм.
1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит “Аԥсуатәра”, апозитивтә дискриминациатә политика. Акырӡа иазҳаит аԥсуаа рполитикатә анырра Автономтә Республикаҿ. Убри иамыхәаԥшыкәа, 1926 шықәса аҟынтә 1989 шықәсанӡа аԥсуаа рыхәҭаатә аилазаара Аԥсны аҟны имаҷхеит 27,8% аҟнытә 17,8% аҟынӡа. Аԥсуаа акырӡа ашьҭахь иаанхеит ақырҭцәа раасҭа аҵара аганахьала.
=== СССР аилабгара ашьҭахь ===
1991 шықәса хәажәкырамза 31 рзы ареферендум алҵшәақәа ирышьаҭакны Қырҭтәыла аҵакырадгьыл зегь аҟны имҩаԥгахеит ихақәиҭу алхрақәа. 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы иреиҳаӡоу ахеилак 1918 шықәса лаҵарамза 26-тәи Қырҭтәыла ахьыԥшымра акт иашьаҭакны ишьҭнахит адекларациа Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра иазкны. Асоветтә аидгыла аҵакырадгьылаҿ Қырҭтәыла актәи ареспублика акәын, иарбану ирылазҳәаз ахьыԥшымра иазкны.
Абри еиҳарак иарӷәӷәеит Урыстәыла агрессиа. Абри агрессиа аанкылара, ауадаҩра алҵшьа аԥшаара иахықәкны, ақырҭуа аган акрызҵазкуа ацәхьаҵра ҟанаҵеит: 1991 шықәса ԥхынгәымза 9 рзы идкылахеит Аԥснытәи алхратә закәан ҿыц. Абри азакәан иашьашәаланы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аҟны аиҳара иацәхьаҵит аиҵара:
* Ауааԥсыра 47% (ақырҭцәа) апарламентаҿ иқәыргылахеит 26 депутатк;
* 17% (аԥсуаа) - 28 депутатк;
* Егьырҭ (еиуеиҧшым аетникатә уааԥсыра) 11 депутатк;
Абриҵәҟьа азакәанла иҳәаақәҵахеит, Аԥсны иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩы аԥсуа дшыҟаларакәыз, дарбану изоуаз ҩ-хаҭыԥуаҩык - аӡәы ақырҭуа, аӡәы даҽа милаҭк аҟынтә; аминистрцәа рхеилак ахантәаҩыс даҭахон ақырҭуа.
Абри ацәхьаҵрақәа ирыхәамԥшыкәа, Аԥснытәи ССР анапхгаҩцәа изакәандоу нагӡамҭақәа нарыгӡон, ирыдыркылон антиконституциатә азинтә актқәа. Иалкааны иазгәаҭатәуп Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак апрезидиум ақәҵара, иазшьашәалангьы, Аԥсны аҵакырадгьылаҿ аиуристтә амч змам, иқәху ҳәа иԥхьаӡахеит Қырҭтәыла азакәанқәа. Асепаратисттә ауранагӡара аҵыхәтәантәи аарԥшракәын 1992 шықәса ԥхынгәымза 23 рзы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аӡбамҭа, изшьашәалангьы иаҟәыххеит Аԥсны ССР 1978 ашықәстәи аконституциа аусура, ирҿыцхеит Аԥсны ССР 1925 ашықәстәи аконституциа.
== Астатус ==
Аԥсны, Цхинвалтәи арегион иацны, Қырҭтәыла азакәанԥҵарала, ианашьоуп импыҵахалоу аҵакырадгьыл астатус.
== Аиҳабыра, административтә аихшара ==
=== Аԥсны Автономтә Республика аиҳабыра ===
Иахьатәи Аԥсны Автономтә Республикоуп Қырҭтәыла аилазаараҿ, иарбану излоу Гагра, Гал, Гәылрыҧшь, Гәдоуҭа, Очамчыра, Аҟәа амуниципалитетқәа рҵакыра. 1993 ашықәс аҟынтә аҵакырадгьыл зегь (2008 ашықәсанӡа Кодортәи аҩхаа агырханы) асепаратисттә режим аконтроль аҵаҟа иҟоуп.
== Адемографиа ==
1914 шықәса адыррақәа рыла Аԥсны ауааԥсыра 181382 уаҩык ыҟан, абрантәи ақырҭцәа аиҳарак ракәын (38,5%), аԥсуаа 25%, еиуеиҧшым азиатәи ауаа 11,1%, аурысцәа 9,9%, еиуеиҧшым европатәи ауаа 7,6%, аерманцәа 7,5%, ауриацәа 0,3%. 1918 ашықәсазы Аԥсны аетникатә аилазаара абасала иҟан: ақырҭцәа 42%, аԥсуаа 21,4%, аурысцәа 11,7%, аерманцәа 10,2%, даҽа ауааԥсырак 2,9%. 1926 ашықәстәи ауааԥсыра ашәҟәы рынҵарала Аԥсны ССР инхон 201016 уаҩык, абрантәи 71954 ақырҭуа, 51458 аԥсуаа, 25677 аерманцәа, 14045 абырзенцәа, 12533 аурысцәа.
=== Арелигиа ===
1855 ашықәсазы Аԥсны ахадара ишьақәгылан ақьырсианцәа реиԥш, убас аԥсылман ауааԥсыра рҟынтә.
== Аблахкыгарҭақәа ==
Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа
Ақалақь Аҟәа:
* Баслаҭтәи ацҳа
* Диоскуриа абаа
* Келашәыртәи аҭӡы
Очамчыра амуниципалитет:
* Бедиатәи аберҭыԥ
* Елыртәи Гиорги ацқьа иуахәама
* Мықә аберҭыԥ
Гәдоуҭа амуниципалитет:
* Афон ҿыц Свимон Кананир иуахәама
* Афон ҿыц (Ибериа ашьха) аберҭыԥ
* Адольменқәа
* Бзыҧ абаа
* Лыхны акомплекс
* Лыхны ауахәама Абаҭаа
* Амбара х-уахәамакны иҟоу абазилика
Гагра амуниципалитет:
* Абаҭаа
* Гагра ауахәама абазиликатә
* Пицунда аберҭыԥ
* Ганҭиади абазилика
Гәылрыҧшь амуниципалитет:
* Дранда аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа
==Алитература==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. საქართველოს სსრ, თბ., 1981. — გვ. 310.
* სონღულაშვილი ა. „აფხაზეთის პოლიტიკური სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში (1921-31 წწ)“ „ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“ N12 გვ. 66-79 — თბილისი, „უნივერსალი“, 2014 ISSN 1512-3154
== Азхьарԥшқәа ==
* [http://javakhishviliinstitute.files.wordpress.com/2009/04/lortkipanize.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, გამომცემლობა «განათლება», თბილისი, 1990]
* [https://web2.mlp.cz/koweb/00/04/02/43/13/abchazy_i_abchazija.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, ''მეორე შევსებული გამოცემა'', გამომცემლობა «მერიდიანი», თბილისი, 2012]
* [http://www.abkhazia.gov.ge აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის ოფიციალური საიტი]
* [http://abkhazeti.info აფხაზეთის ისტორიის უნიკალური საარქივო მასალები, ახალი ამბები, ისტორია, კონფლიქტის ისტორია]
* [http://www.apsny.ge/notes/UN/UN.php აფხაზეთის კონფლიქტის ირგვლივ მიღებული საერთაშორისო დოკუმენტების სრული სია]
* [http://www.apsny.com/ აფხაზეთის ისტორია]
* [http://www.apkhazeti.com/ აფხაზეთი]
* [http://iberiana.wordpress.com/afxazeti/papaskiri-recenzia/ ზურაბ პაპასქირი, ცრუ ისტორია (რეცენზია ოლეგ ბღაჟბას და სტანისლავ ლაკობას “აფხაზეთის ისტორიის” სახელმძღვანელოზე)]
qpgz1difyftj1izw8vx1tiph2luahsd
153761
153760
2025-06-27T14:52:06Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153761
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:Abkhazia map-ru.svg|thumb|250px|Аԥсны ахсаала]]
'''Аԥсны,''' мамзаргьы '''Аԥсынтәыла''', '''Аԥсынра''', ''Аԥсьны'' (абзыԥқәа рцәажәашьала), ''Аԥсыны́'' (ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьала) ({{lang-ka|აფხაზეთი}}) — [[Амшын Еиқәа]] аҩада-мраҭашәаратәи аԥшаҳәаҿы, Кавказ ацәаҳәа Хада аҩада-мраҭашәаратәи ахәҭаҿы иҟоу атәыла. Иара ахаҭа 7 аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа иаҵанакуеит: Саӡны, Бзыԥын, Гәма, Абжьыуаа, Мырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ԥсҳәы-Аибӷа. Иахьазын де-факто [[Аԥсны ҳәынҭқарра]] ҳәа статусла иҟоуп, иааннакылоит 8,7 нызқь кв. км. аҳәынҭқарратә ҳәааақәа Егри Ԥсоуи аӡиасқәа рыбжьара иаԥнуп. Ауи аҳәынҭқарра ахьыԥшымра иазхарҵеит: Урыстәыла, Никарагуа, Венесуела, Науру. Аҩадахьала иаԥнуп Урыстәыла афедерациа, алада-амрагыларахьтәи аган ала иалсуеит [[Самегрело-Земо-Сванети]] административтә ҳәаа иавакны.
== Аҭоурыхтә географиа ==
19 ашәышықәсазы, Урыс-Кавказ еибашьра ҟалаанӡатәи аамҭақәа рзы, Аԥсуаа аӡиас Егры аҟынтәи Мцасҭа (мамзаргьы "Мца") аҟынӡа (аублаа рҳәаанӡа) еиҳараҩыкны инхон. Аԥсны, аполитикатә ак еиԥш, еиуеиҧшым аепохаҿ еиуеиҧшым аҵакырадгьыл иаҵанакуан, уи аҳәаақәа еснагь иақәшәомызт аетникатә Аԥсны, аԥсуа аимшьҭрақәа рыла инырхоу адгьылқәа.
[[Файл:Abkhazia in its region.svg|thumb|350px]]
== Аԥсуаа ==
Аҭоурыхтә Аԥсны аҵакырадгьылаҿ инхон аԥсуа аимшьҭрақәа. Аимшьҭра цыԥхьаӡа иааган ахатә диалектла. 1864 шықәсазы Кавказтәи аибашьра ашьҭахь аԥсуа аимшьҭрақәа реиҳара, аубыхцәеи черкезааи ирыцны иахырцеит Османтәыла аимпериахь.
== Аԥсабара ==
=== Арелиеф ===
Агеоморфологиала Аԥсны ихаданы ашьхатә регионуа. Ианеиҵаха 74% ашьхақәеи ашьхарԥыи ааннакылоит, егьырҭ - арха-ҟьаҟьарақәа. Ашьхатә ахәҭаҿы аструқтуратә-аденудациатә ашь-хеибаркырақәа, урҭ рыбжьара атиктоникатә-аерозиатә аҩхаақәа рацәоуп. Ашь-хеибаркырақәа рҟынтәи иреиҳауп аҩада-амраҭашәара аҟынтә алада-амрагыларахь еиҵыху Кавкасиони ихадоу аӡы еиҩызшоу ашь-хеибаркыра. Ашь-хеибаркыра ихадоу ақәыцәқәа роуп: Агеԥсҭа(3257м), Ԥсыш (3970м), Ерцахә (3910м), Домбаиулген (4046м), Гвандра(3985м). Иара убас Клухори(2781м), Марухи(2746м) акаҵәарақәа. Ашь-хеибаркыра злахагалоу камбриаулисцина акристалтә, апалеозоитә аметаморфикатә ацәаҟьақәа рҿы ажәытәтә, иахьатәи аҵаатә формақәа рыла ибеиоу альпикатә релиеф рацәоуп. Ихадоу ашь-хеибаркыра ицаҟьаны илбаауеит аӡиас Сакен, Чхалҭа, Бзыԥ атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа рахь. Аԥсны ашьхатә агәҭантәи ахәҭа иааныркылоит Кавкасиони аваратә ашь-хеибаркырақәа: Гагра, Бзыԥ, Кодор, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа, иарбанқәоу рхатә аганахьала, ирацәоу аиҿыгарақәа рымоуп. Гагра америдиантә ашь-хеибаркыраҿ, иарбану аӡиасқәа Гагрыԥшь, Жоеквар аҩхаа Бзыԥ аҩхаа иалнакаауеит, ирацәоуп аизҳара змоу арелиеф акарсттә формақәа. Аԥсны ихадоу ахәҭа Бзыԥ асубҭбааратә ашь-хеибаркыра (ахықәцә Капишистра 3156м) аӡиасқәа Кәыдры, Хыԥсҭа, Ааԥсҭа, Гәымсҭа, Келашәыр, Бзыԥ аӡҭарчырақәа аӡы аиҩшага иааннакылоит. Ашь-хеибаркыра амраҭашәаратә ахәҭа акьырхаҳәқәа рыла ихагалоуп, арелиеф акарсттә формақәа рыла иаагоуп, амрагыларатәи ахәҭа апорфиатәуп, ирацәоуп ашьха-аҩхаақәа ерозиатә, аҵааршәыратә формақәа. Аԥсны агәҭантәи, ацәаҳәа зегь амрагыларатәи ахәҭа аӡиасқәа Кәыдры, Ингур аҩхаақәа рыбжьара ихагалоу Кәыдры, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа иааныркылоит. Ахықәцә Хәаџьал (3309м) амраҭашәарахь ишьҭоу Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳа илаҟәуп, иахьатәи аҵааршәырақәа ирыгны. Ахықәцә Хәаџьал аҩада-амрагыларахьала ихагалоу Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра еиҳарак иҳаракуп (ахықәцәқәа Могуаширха - 3847 м, Харихра - 3710 м), еснагьтәи асы ала, аҵааршәырақәа рыла ихҩоуп. Абри ашь-хеибаркыра зегь раасҭа узызнеиша акаҵәароуп Хида (2633м), иарбану Аԥсны Земо Сванети иамаздоу. Ашәантәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра атиптә альпикатә релиефла иарбоуп, Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳарак ишшоу арелиеф амоуп. Абра амраҭашәаратә ацаҟьатә ахәҭаҿы акарсттә арелиеф ыҟоуп.
Ашьхатә Аԥсны иалкаауп ахҟьа аерозиатә аихшара аҵаулара дула. Еиҿаԥшуа атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа еиҳарак иҭбаау, ихлаӷьоуп, аҭбаара иҭшәоу, ирхәоу. Ирацәоуп аканионқәа, ацаҟьашә. Аԥсны Кавкасиони аладатәи акалҭаҿ еиҵыхуп ицәгьоу ашьха аԥхьатәи цәаҳәа, иарбану акырӡа еихшоу ахәадароу, иҭаҟҟоу, арелиефла иалкаауп. Ирыларҵәоуп арелиеф атектонтә-аерозиатә, акарсттә, аҿыбгаратә формақәа, иара убас амшынтә, аӡиастә терассақәа. Ашьха аԥхьа иалкаауп акьырхаҳәқәа рыла ихагалоу акарсттә (Гагра, Афон ҿыц, Аҟәа, Ҵабал), икарсттәым, џьара-џьара иаҿыбгоу (Ганҭиади, Миусера, Ешыра, уб. егь.) ахәҭақәа. Ашьха аԥхьа амшын Еиқәа аԥшаҳәа иавакны иамоуп аллиувиалтә арха-ҟьаҟьарақәа, иарбанқәоу амшын аҟнытә адиунақәа рыла иалкаау. Аҟәа аҩада-амраҭашәарахьала арха-ҟьаҟьара аҵакыра маҷ ааннакылоит, алада-амрагыларахьала еиҳа-еиҳа иазҳауеит (Самурзаҟано арха). Аԥсны аԥшәаҳәатә цәаҳәа еизадоуп. Иазгәаҭатәуп Аҟәеи Гагреи араионқәа, Гәдоуҭа, Аҟәа амысқәа.
=== Агеологиатә аилазаара, ихәарҭоу адгьыл иҵырхуа ===
Аԥсны иалоуп Кавкасиони аладатәи анаара илакьу асистема, Қырҭтәыла ацәаҳәа амраҭашәаратә ахәҭақәа рыструктурақәа. Абра иаагоуп кембриа аҿаԥхьатәи, палеозоитә, амезозоитә, каионозоитә ақәра змоу ацәаҟьақәа. Кембриа аҿаԥхьатәи аметаморфикатә ацәаҟьақәа - аметаморфикатә аҿысҭеиқәҵақәа, агранитоидқәа, имаҷны амармалташь - ихтуп иара убас аҩадатәи ахәҭаҿы, Кавкасиони аҟны. Абри ацәаҟьақәа аинтенсивла адеформациа аманы, еиҟәыҵәоуп. Аӡиасқәа Бзыҧ, Кәыдры ахыҵхырҭақәа ихаданы иӷәӷәоу илакьу ҵаҟа-иуртәи аиқәаҵәа анышәаԥшь-аҿысҭеиқәҵақәа, еилаԥсоу авулкантә ацәаҟьақәа рыла еилоуп. Абжьаратә-иуртәи ақәра амоуп иара убас ақалақь Тҟәарчал акәша-мыкәша, аӡиасқәа Ԥсоу , Бзыҧ аӡҭарчырақәа ахаҳәрацәа злоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа. Хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу ацәаҟьақәа еиҳарак арифтә акьырхаҳәқәа рыла иарбоуп, Аԥсны агәҭантәи ахәҭаҿы ирацәоуп. Амрагыларахьала акьырхаҳәқәа ирыԥсахуеит агиԥстә иԥштәылоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа, мацара аҩадахьала анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа ааглыхтә кьырхаҳәқәа. Аԥсны аҩадатәи ахәҭаҿы ирылаҵәахьоу амелтә, апалеоцентә-аеоцентә ацәаҟьақәа еиҳарак акьырхаҳәқәа, мергелқәа рыла иаагоуп, мацара олигоцентә, неогентә ақәра змоу аахыҩлақәа - ԥслымӡхаҳәқәа, анышәаԥшьқәа, аконгломератқәа рыла. Ари аҵыхәтәантәи еилоуп Кавкасиони шьақәзыргылаз ацәаҟьақәа ирықәнаӡәӡәаз маҭәахәқәа рҟынтә. Аԥсны аладатәи ахәҭаҿы хыхьтәи-иуртәи, амелтә, апалеогентә, анеогентә ақәра змоу ацәаҟьақәа иԥсыҽны илакьуп. Аԥсны агеологиатә аилазаараҿ акрызҵазкуа ароль иааннакылоит амезозоитә ақәра змоу амагматә ацәаҟьақәа (Кардивачи, Санчар, Лаба, Келашәыр, Гораԥа агранитоидқәа, диоритқәа; хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу Диабаз асосудқәа).
Аԥсны адгьыл иҵырхуа аҟынтә иазгәаҭатәуп Тҟәарчал, Бзыҧ ахаҳәрацәа аҵхырҭақәа, аӡиас Бзыҧ ахыҵхырҭаҿ аџьаус аҵхырҭа. Ирацәоуп атса, ацинк, абҩа, даҽа аметаллқәа рхыҵхырҭақәа. Иметаллтәым адгьыл иҵырхуа аҟынтә иаҳпылоит еиҳарак барит (Бзыҧ, Кәыдры, Мықә, Аԥсҭа абхааҿ), агипс, мацара аргыларатә, ашьыхга амаҭәахә аҟынтә акьырхаҳә, ақьырмыттә нышәаԥшь, серпентинит, диабаз, диорит. Иалукаартә ирацәоуп аҽыхәышәтәыга аминералтә ӡқәа-арацәаӡритә аминералтә ӡыхьқәа аӡиасқәа Кәыдры, Сакен, Гвандра, Чхалҭатәи Бзыҧ, Ауадҳара, убас даҽа аҩхаақәак рҿы, мацара аҽыхәышәтәыга аӡырԥхақәа Тҟәарчал, Аҟәа, Афон ҿыц, Гагра акәша-мыкәшаҿ.
=== Аҳауа ===
Аԥсны аҳауа атипқәа аҳаракыратә зонақәа рыла иаларцәоуп: амшынтә ицәааку асубтропикатә ҳауа аӡын ԥхала, ишоуроу аԥхынла (а. а. 300-400 м); ицәааку аҳауа иаҩцамкәа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (300-400 м аҟынтә 100-1100 м аҟынӡа); ицәааку аҳауа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (1000-1100 м аҟынтә 2000-2100 м аҟынӡа); ашьхаҳаракыратә ицәааку, иҿыхьҭоу аҳауа (2000-20100 м аҟынтә 2800-2900 м аҟынӡа), ашьхаҳаракыратә нивалтә ҳауа (2800-2900 м ахыхь). Аҳауа абжьаратә ашықәстәи атемпература арха-ҟьаҟьараҿ 13.9 аҟынтә 15 °С аҟынӡа аҽаԥсахуеит, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа иҟоуп 13-14 °С, мацара ашьхақәа рҿы, 2600 м аҳаракыраҿ, 0 °С; Аԥснытәи Кавкасиони еиҳарак иҳараку ашьхақәа рҿы - 9, - 10 °С аҟынӡа илеиуеит. Зегь раасҭа иԥхоу амза (ԥхынгәымза-нанҳәа) абжьаратә температура иреиҳаӡоу ашьхақәа рҿы 0 °С еиҵоуп, Аҟәа аҟны 24.5 °С инаӡоит. Зегь раасҭа ихьшәашәоу амза абжьаратә температура аԥшаҳәаҿы 6 °С еиҳахаӡом. 500-600 м аҟынӡа жьырныҳәамза абжьаратә температура зегьынџьара 0 еиҳауп, абриазы уи асубтропикатә ацәаҳәа иаҵанакуеит. Хыхь атемпература иагхоит, Аԥснытәи Кавкасиони араионаҿ - 18, -19 °С илаҟәуеит. Аҳауа амаксималтә температура 40 аҟынтә 10-15 °С аҟынӡа, амаксималтә температура иашьашәаланы - 13 аҟынтә - 35 °С аҟынӡа. Иубарҭоуп атемпература аҽаԥсахра ашьха абжьаратә аҳаԥқәа рҿы, иахьазгәаҭоу атемпературатә инверсиақәа. 500-600 м аҳаракыраҿ активтә авегетациатә период анҵыра 200 мшынӡа ицоит, мацара 10 °С еиҳау атемпературақәа реицҵалыҵ 3000-3500° инаӡоит, иарбан изыззхоу аԥсабаратә, акультуратә асубтропикатә аҵиақәа рзы. Аԥсны ибеиоуп атмосфератә алышәшәақәа рыла, аха уи еиҟарамкәа еихшоу хазтәи араионқәа рыбжьара еиԥш, убас ашықәс асезонқәа ирыхәаԥшны. Аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы абжьарала ашықәс аҩныҵҟа 1310 мм аҟынтә 1500-1550 мм аҟынӡа алышәшәа иаауеит. Ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа рҿы алышәшәақәа рхыԥхьаӡара иазҳауеит: Дәрыԥшь (250м) - 1980 мм, Гагра ашь-хеибаркыраҿ (1644 м) - 2280 мм, Ауадҳараҿ (1600 м) - 2480мм; Бзыҧ, Кәыдры ашь-хеибаркырақәа аладатәи акалҭқәа рҿы 3000 мм еиҳауп. Еиҳарак имаҷу алышәшәа иаауеит ашьхақәа рыбжьара аҭыҳәҭақәа рҿы (1500-1800 мм). Алышәшәақәа рмаксимум аӡын иаауеит аминимум аԥхын. Абри аганахьала уи Адгьылбжьарамшын аҳауа атип еиԥшхоит, аӡын алышәшәақәа акрызҵазкуа ахәҭа асы асахьала иаауеит. Асы аҿыгҳара амшын аԥшаҳәа ацәаҳәаҿы 10 см, ашьхақәа рҿы 2-4 м еиҳауп.
=== Аҩныҵҟатәи аӡқәа ===
Аԥснытәи аӡиасқәа реимадара рацәоуп. Ихадоу аӡиасқәа Кәыдры, Бзыҧ, Аалӡга, Гумысҭа, Мықә, уб. егь. иаҵанакуеит амшын Еиқәа аӡҭачыра. Аҳәаатә аӡиасқәоуп Ингур, Ԥсоу. Аӡиасқәа рҿы ирацәоуп аӡҭыҽҽарақәа, лассы имҩасуеит, иахьеилалоу иарҿиоит имаҷу аӡхыршша. Ихадоу аӡиасқәа еилаԥсаны ирчахоит: 2000 м аҟынӡа еиҳарак ақәаӡыла, хыхь - асырӡыҭи аҵааршәырақәа ирыцрыҵуа аӡылеи. Адгьыл аҵаҟатәи аӡқәа рыла арчара ароль дууп акарсттә зонаҿ. Аҩаӡарақәа рмаксимум ааԥын, аԥхын алагамҭаз иҟоуп, аминимум - аӡын. Аамҭа-аамҭала иадыруеит аӡхыҵрақәа. Еиҳарак еснагьтәи аҩаӡарала иалкаауп акарсттә адгьыл аҵаҟатәи аӡиасқәа. Аԥсны ирацәоуп аӡиақәа: Рица, Адуеда, Аӡыжь, Дерикәараӡыжь, Ҟварашь, Риҵа маҷ, Амтҟьал, аӡиа Еиҵәа, уб. егь. Урҭ иҳараку ашьхақәа рҿы иҭыԥыркуп, еиҳарак аҵааршәыратә, акарсттә ҿиамҭақәоуп. Амшын аԥшаҳәатә арха лагунатә (Инкиҭ, Бебесир, Папанҵҟәыр), аӡиас ахьыҟаз аӡиақәоуп. Аӡиақәак аҩаӡареи асаркьеи аҵакыра аҽыԥсахра адыруеит. Аӡиақәа рыхәҭак ибеиоуп иктиофаунала. Амшын аԥшаҳәатә архаҿ иҟоуп аӡмахқәа, иарбанқәоу рыхәҭа иҭарбоуп ма аҭарбара апроцессаҿ иҟоуп. Аԥсны ашьхаҳаракыратә ахәҭаҿы 376 аҵааршәыра ыҟоуп (аҵакыра 70 км²), иарбанқәоу рҟынтәи мацара хәба роуп актәи аишьҭагыла аҟынтә.
=== Адгьылқәа ===
Аԥсны амшын аԥшаҳәатә архаҿ аллиувиалтә, аӡмахтә адгьылқәа рацәоуп. Ацәаакыра рацәа змоу архаҿ аӡмахтә, аторфтә-аӡмахтә адгьылқәоуп, иарбанқәоу типла иаарԥшуп Гал араион амшын аԥшаҳәатә зонаҿ. Еиҳа еиӷьны адренажтә анаара змоу архаҿ аллиувиалтә акарбонаттә дгьылқәа рыцәоуп. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа авулканогентә ацәаҟьақәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы, адгьылҩежьқәа, адгьылҟаԥшьқәа, акьырхаҳәқәа, мергелқәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы - аилабаа-акарбонаттә адгьылқәа. Ари адгьылқәа ирзыманшәалоуп ачаи, ацитрус, аӡахәа, даҽа культурақәак. Аԥсны аҵакырадгьыл идуу ахәҭа абнатә дгьылқәа иааныркылоит, урҭ ҵаҟатәи, акьырхаҳәқәа рыла ишьақәгылоу, азонаҿ иаагоуп аилабаа-акарбонаттә, мацара икьырхаҳәым азонаҿ - абжьаратә, имаҷу аҿыгҳара змоу абнатә иаӡоу адгьылқәа рыла. Хыхьтәи азонаҿ абна хыхьтәи ацәаҳәааҿы акарбонаттә ма иаарту, еилагылоу абнатә иаӡоу адгьылқәоуп. Асубальптә зонаҿ аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәоуп, мацара альпикатә ашьацтә зонаҿ - апримитивтә, зҿыгҳара маҷу аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәа. Аҵакыра маҷқәа азонақәа зегь рыҟны иаҳԥылоит иӷәӷәаны иаҿыӡәӡәау, иԥсыҽу адгьылқәа.
=== Аҵиаала ихҟьоу ===
Аԥсны 2000 хкык еиҳаны аҵиаақәа ыҟоуп, урҭ рыбжьара 150 хкык аҵла, ачықьтә ҵиаа. Аҵиаақәа ибеиоуп ендемақәа рыла, ареликтқәа рыла аизҳара аганахьала идырҿиоит аҳаракыратә зонақәа. Амшын аԥшаҳәатә адиунатә цәаҳәаҿы иазҳауеит апсамофилтә ҵиаақәа: Ацгәыхш, аиеҵәа Нара, амшынтә салаҭ, амшынтә Аӡышәҭыш, Аили, уб. егь. Еиҳа иҵауланы урҭ аксеромифоттә ачықьқәа (Апалиурус, Ақәыц шкәакәа, Амушмула, Амаахыр) ирыԥсахуеит. Гәдоуҭа амыс ирацәоуп аксероморфтәтә ачықьтә ареликттә Гәдоуҭа Аԥсара, иарбанқәоу имаҷны иаагоу. Ацәаакыратә архаҿ, аӡиас аԥшаҳәаҿы ирацәоуп абнатә ҭыԥқәа, иахьелаԥсоу Амажәа, Ипан, ареликттә Лаԥан, уб. егь. Ацәаакыра рацәа ахьыҟоу аҭыԥқәа рҿы иазҳауеит Абаџар, Апҟыз, Аили, ирацәоуп Аирис; амна-абра иаҳԥылоит аторфтә аӡмахқәагьы. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа ҵаҟатәи ркалҭқәа (600-700 м аҟынӡа) амезофилтә Колхтәи абнақәа иааныркылоит. Ихадоу хкқәоуп Аџь, Ахьаца, Ахьа, Ашәҵла, Ипан, Аҭәаҵла, Ал. Ибеиоуп ашәырла (Алаҳа, Панта, Ахурма, Аҳәаса). Абна ҵаҟа ииуеит (Ахәажәа, Акалам, Ашыц), зыбӷьы каԥсо (Араса, Анҷҳа, Ашьхарԥаҿа) ачықьқәа. Иахьыцәаакыро иаҳԥылоит ареликттә Урҭховари, ирацәоуп Лешамбо: Екалӷиҷи, Ашәшь, Дзвелька, Усурвази, амшын аԥшаҳәатә архаҿ, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа аԥсабаратә ҵиаақәа акырӡа иԥсахуп, еиҳарак иԥҟоуп. Иахьа ирацәоуп аҩбатәи аиҭеихшара, акультуратә хәҭақәа: абаҳчақәа, ауҭрақәа, ачаи, ацитрусқәа рыплантациақәа. Аԥсны аҵакыра ианеиҵаха 55% абнала ихҩоуп. Ашьхалаҟәыратә зонаҿ ирыларҵәоуп Ахьацара, уи иацны иазҳауеит Ахьаца, Ахьа, Аҭәаҵла, Соҷи, уб. егь. Ҵаҟатәи абнаҿ ирацәоуп Ашыц, Ахәажәа, Ашымҳа, Ашьхарпаҿа. Абжьаратә ашьхатә зонаҿ еилаԥсоу абнақәа ыҟоуп. Иҳараку ашь-хеибаркырақәа рҵакыра (2200-2800) иааныркылоит альпикатә шьацқәа, иарбанқәоу ҵаҟатәи ахәҭаҿы идырҽиоит ашьхатә ахҟьа, хыхь - хазтәи “Ауарҳалқәа”.
=== Аԥстәқәа рдунеи ===
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иаҳԥылоит ашьхатә абнатә еиԥш, убас ашьхаҳаракыратә аԥстәқәа рыхкқәа. Асубальптә, альпикатә адәы иаҵәақәа рҿы иҟоуп Ашьхаҭыӷь, Ақәасаб, Риҵа абнақәа рҿы иамоуп Кавказтәи абнацә. Ирацәоуп Ашьабысҭа, Абнаҳәа. XX ашәышықәса алагамҭаҿ иқәҵит Кавказтәи Домба. Иҭбааны ирылаҵәоуп Абга, Абгалаџ, Абгахәыҷы, Аашьышь, Ацыӷ (Ахәдашкәака, Ахәдаҩежь), Аԥшӡы; џьара-џьара иаҳпылоит Аԥслы, аҩада-амраҭашәаратә ахәҭаҿы - Европатәи Ацыӷцәышәшәы. Абнақәа рҿы иамоуп Амшә цәышәшәы, Алыџ, Абнацгәы. Иааигәаны ииасхьоу аамҭаз иҟан Кавказтәи Алышькьынтыргьы. Ирацәоуп Ажьа, Кавказтәи Аеш, Алтаитәи Аеш (Аклиматизациа зоуз), ацәылашьшь абнатә Амшә, ахәдаҩежь Аҳәынаԥ, Аҳәынаԥ хәхәа, ачықьтә, ашьацтә, аклиматизациа змоу Нутриа. Ирацәоуп Ахәылԥҵыс, Понттәи Ахьаԥарч, амгәашкәакәа Ахаԥыцшкәакәа, Ахаԥыцшкәакәа ду, уб. егь.
Аԥсаатәқәа рҟынтәи ашьхақәа рҿы иамоуп Кавказтәи Акаԥкаԥ, Кавказтәи Ашьхашәишәи, альпикатә Ақәаҷа, ирацәоуп Ачақәа, Абнакәты, Ацаблыкь, Акәата, Аҷныш, Аӡыцәа, Абжьобжьик, Абахәжәҵыс, Ауарбажә, Ахьажь, Ауарба, Агриф, Ажакьабаба, Аты, Аҟәараан, Аҵысӷра, уб. егь.
Аҳәазақәа рҟынтәи иаҳԥылоит Акаркалмышә, Амаҭенцәыш, Аӡырлашәаԥшь, Кавказтәи Амаҭаԥшь, аӡмахтә Акәыуа, уб. егь.
Амфибиқәа рҟынтәи: Аҽаҩрадаӷь, абнатә Адаӷь, Аҵладаӷь, Алахышьап, уб. егь.
Аӡиасқәеи аӡҭаҽырақәеи рҿы иҟоуп Акалмаҳа, Колхтәи Аҵареда, Колхтәи Аӷорџь, Мурҵа, Аԥашәԥсыӡ, Агамбузиа. Аӡиасқәак рҿы иалалоит амшын Еиқәа аҟынтәи Амлагәыр, Абарзал, Атлантикатә, Ақьоуқьад, Аҟәымӷԥсыӡ, уб. егь. Ирацәоуп амцқәа, Амариал, Абызкаҭаҳа, Адыӷаҷиа, уб. егь.
Аԥсны аҟны флореи фаунеи ахьчаразы иаԥҵоуп Риҵа, Гәдоуҭа, Миусера аҳәырԥсаррақәа.
== Аҭоурых ==
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы иԥсҭазаара ашьҭа археологиала ишьақәырӷәӷәоуп ҵаҟатәи апалеолит апериод аҟынтә. Ԥасатәи ашел апериод иатәуп Иашҭхәа агыларҭа, амрагыларатәи Гәымсҭа адольменқәа. Мацара мустиа аепоха Келашәыр, Ганахлеба, Очамчыра, Аҽгәара, даҽа анырхарақәак. Хыхьтәи апалеолит абаҟақәа иҭбааны ирылаҵәоуп Аԥсны аԥшаҳәатә зонаҿ. Мезолит, анеолит аан Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы инырхара ареал иҭбаахеит. Абри аамҭа аҟынтә иалагеит ауаҩы аагалыхтә иуранагӡара: адгьыл аус адулара, аԥстәы анҵара, акерамика аус адулара. Аизҳара аиуит матриархат. Енеолит, заатәи аџьазтә епохаҿ иашьаҭакхеит аџьазтә металургиа, аԥстәы анҵара, адгьыл аус адулара. Абри аамҭатәи абаҟақәа иԥшаауп Очамчыра аҟны, Азанҭа, Ешыра заатәи адольменқәа рыҟны. Аџьазтә культура иаагоуп Ешыра, Аҷандара, Ауадҳара адольменқәа рҿы иԥшаау амаҭәахәқәа рыла. Ҳера ҟалаанӡа II-I азқьышықәса аҵыхәтәантәи аџьазтә культура иахьатәи Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иреиҳаӡоу аҩаӡаранӡа инаӡеит, иҿиеит аихатә маҭәарқәа. Абри аамҭазы ари аган зынӡа иалан Колхтәи акультура ареалаҿ.
=== Антикатә епоха ===
Аганқәа Аԥсны аҟны:
# Ашьхатә Аԥсны (еиҳарак Аԥсны)
# Амшын аԥшаҳәатә Аԥсны (ажәытәтәи аладатәи Ҳениохети)
# Аҩныҵҟатәи Ҳениохети (Санигети)
# Џьиқети (ажәытәтәи аҩадатәи Ҳениохети)
# Апсидиа (ажәытәтәи Корахети)
# Мисимианети (ажәытәтәи Колаети)
# Аԥсны, Егриси аԥшаҳәатә ган “Агәҭантәи ақыҭа”
Антикатә епоха алагамҭаз амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны иҿиеит Колхтәи аҳра, иарбану Аԥсны аҵакырадгьылгьы иалан. Ҳера ҟалаанӡа VI-V ашәышықәсақәа раан абратәи анырхарақәа ирышьаҭакны иҿиеит ажәытәтәи абырзентә аргылара ҿыцқәа: Диоскуриа, Триглит, Питиунт, уб. егь. Аизҳара аиуит ахәаахәҭра, аха аҭыԥантәи ауааԥсыра ихадоу рыуранагӡара акәын адгьыл аус адулара, аҟазара. Иҳараку аҩаӡараҿ игылан аиха аарыхра. Ҳера ҟалаанӡа I ашәышықәсаан Колхтәи аҳра иԥсыҽхеит, ихыбгалеит. I-II ашәышықәсақәа раан иргәаладыршәоит Аԥсны абиԥараа: апсидаа, абазгаа. Апсидаа дрыхцәажәоит Плиниус аиҳабы (I ашә.), Плавиус Ариан (II ашә.) рыхьӡ иҳәоит апсидаа, абазгаа. Ихыбгалаз Колхтәи аҳра итәыитәит зны Понто аҳ Митридат VI, анаҩс Римтәи империа. Апсидаа, абазгаа активла иқәԥон римаа ирҿагыланы. I ашәышықәса аҵыхәтәаны еиҿкаахеит апсидаа, абазгаа, санигаа рхадарақәа. Урҭ рхадацәа римтәи аимпортиорцәа ишьақәдырӷәӷәон. III-IV ашәышықәсақәа раан иҿиеит Егриси аҳра, иарбану ахатә амчра аҵаҟа Колхтәи зегь иацны етднакылеит Аԥсны аҵакырадгьылгьы. Абри апериодаҿ Лазика аҳәаа иахьатәи Соҷи аҩадахьала иалсуан.
=== Абжьаратә ашәышықәсақәа ===
VI ашәышықәса алагамҭаз Егриси аҳраҿ, уи иалоу Аԥсны ахадара аҟны иалагеит афеодалтә аизыҟазаашьақәа реиҿкаара. Ашәышықәса зегь аҩныҵҟа амраҭашәаратә Қырҭтәыла иҟан Ирани Византиеи аимпериақәа рыбжьара аибашьра ацентрны. Аԥсны ауааԥсыра иқәԥон урҭ ирҿагыланы, зылҵшәагьы акәын абазгаа рықәгылара 550 шықәсазы. Византиа изалымшеит Егриси аҳра ахатә провинцианы иҟанаҵарц, цашьа амамызт уи авассалра иазнамырхар. VI ашәышықәса II абжа, VII ашәышықәса зегь раан Егриси аҳраҿ иӷәӷәахеит абазгаа рхадара. VIII ашәышықәсаан абазгаа ргегемониала иҿиеит аԥсуаа рхадара, зцентргьы Анаҟәаԥиаҿ иҟан. Уи арратә-аполитикатә аимадара еиҿнакааит Лазика аҟны Византиатәи, арабтә ампыҵакҩцәа ирҿагыланы. Леон I аимадара еиҿикааит амрагыларатәи Қырҭтәыла аҳ иҟны, изылҵшәангьы арабаа иаҵадырхеит, иқәырцеит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟынтә. VIII ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан аԥсуаа рхада Леон II амраҭашәаратә Қырҭтәыла аполитикатә акаҿ, аԥсуаа раҳраҿ еидикылеит. Ашәышықәса аҵыхәтәаны уи ихы дақәиҭтәхеит Византиа ахьыԥшымра аҟынтә, аҳ ититул иоуит. Абри актаҿ уи иара иабхәа, Хазарҭа Хакан дицхрааит. Аҳра аҵакырадгьыл еиҵыхын Никопсиа аҟынтә Ҷорохи аҟынӡа, амрагыларахьала Лихтәи ашь-хеибаркыра аҟынӡа. Аԥсуаа раҳра ауааԥсыра реиҳара, ақырҭцәа ракәын. Акрызҵазкуа ахәҭа аԥсуаа, Кавказтәи даҽа ауаа, аимшьҭрақәа ракәын. Аҳәынҭқарра, ауааԥсыра аиҳара ду рцәажәаратә бызшәа ақырҭуа акәын. Аҳратә аҳҭнықалақь Қәҭешь акәхеит.
IX-X ашәышықәсақәа раан Аԥсны еилоу Қырҭтәыла аҳра аилазаараҿ иалан саерисҭаво асахьала. Саерисҭаво ахаҿы игылан Шервашиӡераа рыжәла. XVI ашәышықәсаан Одишьи ахада Бедиан итәыитәит Цхумтәи саерисҭаво. Шервашиӡе ихадараҿ инхеит Анаҟәаԥиа аҩадахьала ишьҭоу аҵакырадгьыл, зцентргьы акәыз Лыхны. Шервашиӡе ихы Бедиани ивассалыс иԥхьаӡон. Уи ицәмаҷхеит аҵакырадгьылқәа аҩадахьалагьы. XIV-XV ашәышықәсақәа раан Аԥсны амшын аԥшаҳәатә апунктқәа рҿы иҿиеит Генуиа ахәаахәҭратә факториақәа.
Қырҭтәыла аҳра-ахадараны аидыҵра ашьҭахь, XVII ашәышықәса алагамҭаз иҽиеит Аԥсны ихьыԥшым ахадара, иарбану XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан аформалла Имерети аҳра иалан.
=== Аԥсны ахадара ===
XVII ашәышықәса алагамҭаҿ Аԥсны Одишьи аҟынтә ихьыԥшым ахадараны иҿиеит, ишиашоу Имерети аҳра авассалны иҟалеит. XVII ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа раан Османтәылаа иртәыртәит Аҟәа. Аԥсны ахадара аҽаланагалеит ақырҭуа аҳра-ахадарақәа аҩныҵҟатәи аибашьраҿ. Абри иалҵшәаны уи аҳәаақәа иарҭбааит зны аӡиас Аалӡга аҟынӡа, анаҩс Ингурынӡа.
XVII-XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Аԥсны ахадара акқәакны еихшан. Саӡен иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиасқәа Мзимҭеи Бзыԥи рыбжьара, Бзыҧ иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиас Бзыҧи Гәымсҭеи рыбжьара, Гума - аҵакырадгьыл Гәымсҭеи Кәыдрыи рыбжьара, Абжәа Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара, Самурзаҟано Аалӡгеи Ингури рыбжьара. Хазтәи акқәа рыбжьара имҩаԥысуан еснагьтәи аиҽагылара. Абри ахы ианархәон Османтәыла аимпериа, урҭ XVIII ашәышықәсаан идырҭбааит ампыҵакратә политика, атҟәацәа раахәара. Аԥсны ахадараҿ ишьакәгылаз аклас Аҭауад-Азнаурра акәын. Анхацәа еихшан х-гәыԥкны: Анхаҩы, Ахәыуҩы, Ахашәала.
1725-1728 шықәсазы иҟалеит ақәгыларақәа, заамҭазы иакәшеит Аҟәа абаа. 1733 шықәсазы амраҭашәаратә Қырҭтәыла Османтәыла ар ажәлеит, Аԥсны, Гыртәыла ахәҭа ду еиларыжьит. 1757 шықәсазы Хресили аибашьраҿ аԥсуаа Османтәыла иаҿагыланы иқәԥон. Аибашьраҿ дҭахеит Самырзаҟан ахада Хутуниа Шервашиӡе. 1771 шықәсазы аԥсуаа Аҟәа ргеит, аха лассы Османтәыла еиҭа иархынҳәит. XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Зураб, Қелаш Шервашиӡераа ислам рыдыркылеит, Османтәыла аҟны аполитикатә аимадара шьҭарҵеит. Қелаш Шервашиӡе Рухи аибашьраҿ Имерети аҳра даҿагыланы дықәԥон, аха даҵахеит. Абри ашьҭахь Қелаш Шервашиӡе Урыстәыла аимпериа аҟны аимадара анагӡара дазҿлымҳан, аха 1808 шықәсазы дыршьит.
=== Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ ===
Аԥсны ахадара Урыстәыла анапаҟа иҟалеит 1810 шықәсазы, Гиорги Шервашиӡе Урыстәыла ацхыраараз данаҳәаз ашьҭахь. Убриҵәҟьа ашықәс аԥхын аурыс десант ацхыраарала Османтәыла аҟынтә ахы иақәиҭыитәит Аҟәа абаа. XIX ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит имаҷу ааглыхра, ақьырмыти аҵла ахәархьгеи азауадқәа реизырҳара. 1832 шықәсазы Аҟәа иаатит аҳазалхырҭа, 1846 шықәсазы уи аӷбакыдгыларҭаны иҟалеит, 1847 шықәса аҟынтә ақалақь астатус аиуит. Иазҳаит ақыҭа-нхамҩа анагӡара, аекспорт. XIX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рҟынтәи амшынтә аиҭаниаирала иамадахеит амшын Еиқәа аԥшаҳәатә ақалақьқәа. Иара убас, аимпериа аколониалтә, афеодалтә политика ауааԥсыра агәынамӡара рынаҭон. 1821, 1824, 1830, 1840-1841 ашықәсқәа раан аҭыԥ рыман ақәгыларақәагьы.
Крымтәи аибашьраан Аԥсны Османтәылаа иргеит, Урыстәыла цашьа амамызт аевакуациахь имцар Гыртәылаҟа, аха аибашьра ашьҭахь Аԥсны аҵакырадгьыл Урыстәыла иархынҳәит. 1864 шықәсазы Аԥсны ахадара иқәыххеит, уи анексиа азухеит Урыстәыла аимпериа ала. Аԥсны иҟалеит Аҟәа архәҭа асахьала. 1866 шықәсазы Аԥсны ауааԥсыра иқәгылеит. 1867 ашықәс аҟынтәи иалагеит амҳаџьырра, ианеиҵаха 20 нызықьҩык аԥсуаа иаанрыжьит рыԥсадгьыл. 1870 шықәса жьҭаарамзазы Аԥсны иқәыххеит анапаҵаҟа аҟазаара. Аимпериаҿ имҩаԥгаз даҽа реформақәак Аԥсны иакьымсӡеит. Урыстәылеи Османтәылеи рыбжьара 1877-78 ашықәсқәа раан аибашьра Аҟәа еиҭа иргеит Османтәылаа, еиларыжьит 1877 шықәса нанҳәамзаан, аибашьра амҩасраан, Османтәылахь ианеиҵаха 30 нызықьҩык аԥсуаа амҳаџьырра зықәшәаз ахырцеит. Аибашьра алгара ашьҭахь аимпериа аиҳабыра аԥсуаа аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы анхара азин рырымҭеит, убра аимпериа арратә, атәылауаҩратә маҵуҩцәа индырхеит. 1883 шықәсазы Аҟәа арратә аиҟәша иқәыххеит, иҿиеит Аҟәа аокруг Қәҭешьтәи агуберниа аҳәаақәа рҿы.
1890-тәи ашықәсқәа раан ибжьгахеит Новорасииск-Аҟәа-Баҭымтәи амҩа. Аԥсны аекономика еиҭа апримитивтә акустартә аҩаӡараҿ иҟан, аус ауан имаҷу ақыд хыга, аспирт, акьырхаҳә анаплакқәа. Имыҿиакәа инхон ақыҭа-нхамҩа, еиҳа аизҳара змаз хкын аҭыҭын аарыхра, Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ 5-тәи аҭыԥ излааннакылоз. 1901 ашықәсазы Аԥсны аус ауан 100 школк. 1903 шықәсазы Аԥсны иҿиеит РСДМП Баҭымтәи акомитет Аҟәатәи агәыԥ. 1904 шықәсазы Аԥсны ахәҭа Соҷа аокруг асахьала иалалеит амшын Еиқәа агуберниа аилазаараҿ. Агуберниа административтә ҳәаа Аҟәа аокруг аҟыны аӡиас Мзымҭаҿ ииасит. 1905 шықәсазы Аԥсны аҟны иҭбааны еиҵыҵит ареволиуциатә аиҭаҵра.
=== Аибашьра Аԥсны азы ===
1918 шықәсазы абольшевиктә револиуциа ҩынтә аҽазкра нагӡахеит. Актәи аҽазкраан аҭыԥ 16-21 жәабранмза иаман амшын Еиқәа афлот аӷбақәа рхархәарала. Аҩбатәи аҽазкра Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Георг Аҭарбеговы рхадарала инагӡахеит. Урҭ Аԥсны абольшевиктә напхгара ашьақәыргылара мызкыи-бжаки аҩныҵҟа, 1918 шықәса мшаԥымза 8 аҟынтә лаҵарамза 17 аҟынӡа инарыгӡеит. Уи аҟны Аԥсны абольшевикцәа рҟынтә Қырҭтәыла жәлартә гвардиа иарыцқьеит. 1918 шықәса рашәарамза 11 рзы анапы аҵаҩхеит аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла адемократиатә республика аиҳабыреи Аԥсны жәлартә хеилаки рыбжьара, иарбану ишьақәзырӷәӷәаз Аԥсны аҟазаара Қырҭтәыла анаԥаҿы иҭбаау автономиа азинла.
1918 шықәса рашәарамза-цәыббрамза аан Қырҭтәыла Аԥсны иахҟьаны аибашьра аман. Абольшевикцәеи Таматәи армиеи рыҟны иарбану Қырҭтәыла аиааирала иалгаз. 1918 шықәса ԥхынҷкәынмза аҟынтә 1919 шықәса лаҵарамза налакны имҩаԥысуан аибашьра Қырҭтәылеи Антон Деникин “Агвардиа шкәакәеи” рыбжьара. Қырҭтәыла адемократиатә Республика еилоу аҳра аҽалагалара иахҟьаны иақәшәеит агвардиа шкәакәа аҽырдадар. Аибашьра иалҵшәаны Қырҭтәыла иалшеит ахатә анапаҵаҟа иааннажьыр Аҟәа аокруг зегь, Соҷатәи аокруг хәҭакала (Гагра араион). Қырҭтәылеи Урыстәылеи рыбжьара аҳәаас ишьақәгылеит аӡиас Ԥсоу, иарбану иахьанӡа Де-иуре аҳәаа ауп абри ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара.
Аԥсны Автономтә асахьала инхеит Қырҭтәыла анапаҵаҟа. 1919 шықәса лаҵарамзаан иҿиеит Аԥсны аиҳабыра - комиссариат. Аиҳабыра ахантәаҩыс далыххеит Арзаҟан Емхәар. Аԥсны жәлартә хеилак ахаҿы дгылеит Уарлам Шеварднаӡе. Иԥсаххеит ахьӡқәа, Аҟәа аокруг иахьӡҵахеит Аԥсны, мацара аокруг араионқәа - Амазрқәа.
=== Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ===
1918 шықәса цәыббрамза 13 рзы ишьҭыххаз “Қырҭтәыла амилаҭтә ахеилакаҿ амилаҭтә аиҵарақәа ахаҭарнакра иазкны” азакәан иашьашәаланы, аԥсуаа амилаҭтә аиҵара ахаҭарнакцәа рзы иазгәаҭаз 26 ҭыԥк аҟынтәи ирыман 3 ҭыԥк.
1918-21 ашықәсқәа раан Аԥсны Қырҭтәыла адемократиатә республика аилазаараҿ иалалеит автономиа астатусла. Ари ианыԥшит Қырҭтәыла адемократиатә республика аԥызҵаз аизара ала 1921 шықәса жәабранмза ишьҭыхыз Қырҭтәыла аконституциаҿ, иарбану изкьысуаз атәыла амилаҭтә-аҳәынҭқарратә аиҿкаашьа.
1921 шықәса жәабранмза 25 рзы асоветтә Урыстәыла ала Қырҭтәыла адемократиатә республика анексиа иахҟьаны Автономтә ганқәа ирызкны аԥҟаԥҵақәа аус рыдулара хазтәи азакәан асахьала алшара ыҟамкәа иҟалеит.
Аԥсны Қырҭтәыла иацны иҟалеит асоветтә еидгыла анапаҵаҟа.
=== Аԥсны ССР 1921-1931 ашықәсқәа ===
1921 шықәса жәабранмза 19 рзы Аԥсны IX армиа ҟаԥшь ақәлеит. Хәажәкырамза 4 рзы армиа ҟаԥшь Аҟәа иалалеит. Хәажәкырамза 6 рзы иҿиеит Аԥснытәи ревком Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Н. Акирҭаа реилазаарала. 1921 шықәса хәажәкырамза 26 рзы идкылахеит, хәажәкырамзы 31 рзы Москва адырра аиуит Аԥсны ССР аҿиара азы. Хәажәкырамза 21 рзы ари аӡбамҭа ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла аревком. Убриҵәҟьа ашықәсаз ԥхынҷкәынмза 16 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи ССР рыбжьара еиқәыршәахеит аимадаратә аиқәышаҳаҭра. Иарбану иахәаԥшны Аԥсны, афактла, иалалеит Қырҭтәыла аилазаараҿ. Аԥсны ССР иаиуит Қырҭтәыла ССР ахаҭарнакратә органаҿ адепутатцәа ⅓ ралхра азин, Аԥсны ССР иазаанхеит ахатә акомиссариатқәа, адәахьтәи усқәа ркомиссариат ада. 1922 шықәса жәабранмзаан Аԥсны асоветтәра актәи аизара ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла ССР аҟны еиқәыршәаз аиқәышаҳаҭра. 1922 шықәса хәажәкырамзаан иаԥҵаз Кавказтәи РФСР Аԥсны алалеит, Қырҭтәыла ССР ахәҭа еиԥш. Асоветтә аидгыла 1924 ашықәстәи аконституциаҿ Аԥсны иазгәаҭахеит, Автономтә Республика еиԥш. 1925 шықәсазы ишьҭыххеит Аԥсны ССР аконституциа, Аԥсны ихьыԥшым ҳәынҭқарраны иахьазхаҵоу. Ари аконституциа амчрахь иаламлаӡеит. Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара иаӡбеит, аҵыхәтәанынӡа инанагарц иарбоу аконституциа апроект, аишьашәалараҿ иаанагарц Қырҭтәыла ССР, Кавказтәи асоциалисттә афедератәивтә асоветтә республикақәа рконституциақәа рыҟны. Аконституциа атекст, иарбану еилыргахаз Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара ала, ирыламырҵәахаӡеит. 1925 ашықәстәи аконституциа иахәаԥшны, Аԥсны ССР инхоз амилаҭқәа зегь рзы ирманшәалан рхатәы бызшәа ихақәиҭу аизырҳареи ахархәареи азин ахатә амилаҭтә-культуратә еиԥш, убас азеиԥш-ҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рҿы, Аԥсны ССР аҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рбызшәас иазхаҵан аурыс бызшәа. 1926 шықәса ԥхынгәымза 5 рзы идкылахеит Қырҭтәыла ССР аконституциа, иахьазгәаҭахаз, Аԥсны ССР аимадаратә аиқәышаҳаҭра амчла ишалоу Қырҭтәыла ССР, ишашьашәалоу еиԥш Кавказтәи РФСР аҟны аконституциа ишьақәырӷәӷәахеит 1927 шықәса мшаԥымза 23 рзы.
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә статус, иаанхеит Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ, Аԥсны Автономтә Асоветтә Асоциалисттә Республика еиԥш.
=== Аԥсны ССР ===
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә Республика астатус Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ. Аԥсны, Автономтә Республика азинтә ҭагылазаашьа еиԥш иазгәаҭахеит ССР аидгыла 1936 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1937 шықәса, Аԥсны ССР 1937 ашықәстәи аконституциақәа рҿы, анаҩс ССР аидгыла 1977 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1978 шықәса, Аԥсны ССР 1978 шықәса аконституциақәа рҿы.
1930-тәи ашықәсқәа раан Лавренти Бериа ила Кавказ анапхгара апериодаан имҩаԥысуан Аԥсны “ақырҭуатәра” аполитика. Уи иаиркит аԥсуа бызшәатә школқәа, арадиостанциақәа, аусура аҟынтә рхы иақәиҭыитәит аԥсуа арҵаҩцәа, иқырҭуаитәит аԥсуа нбан, Аԥсны ақыҭа рацәа атопоним, дацхраауан ақырҭцәа рнырхара Аԥсны аҟны.
1930 шықәсазы иаатит Аԥсны аган адырратә музеи. 1932 шықәсазы иаатит Аҟәа апедагогиатә институт. 1938 шықәсазы аусура иалагеит Тҟәарчал ахаҳәрацәа аҵхырҭа, Тҟәарчал аелектростанциа, иргылахеит Галтәи, Аҽгәаратәи, Мықәтәи Набакевтәи ачаитә фабрикақәа. 1938 шықәсазы иаатит Аҟәа-Қарҭ аихамҩа, иара убас Очамчыра-Кәазан аихамҩа. Аҩбатәи адунеитә аибашьраан, 1942 шықәса нанҳәамза-цәыббрамзаан ақәԥарақәа имҩаԥысуан Аԥсны аҩадахьала. Ахԥатәи ареихтә армиа аҽазнакит Кавкасиони ашь-хеибаркыра ахыҵра, Аԥсны алалара. Аинралцәа аамҭала иааныркылеит ақыҭа Ԥсҳәы. Германиа авиациа абомбақәа ақәнажьуан Аҟәа, даҽа ақалақьқәак. Уи ашьҭахь аизҳара аиуит акрыфаратә нхамҩа, иргылахеит ачаи, аҩы, ашәыр, аураш, аԥсыӡ азауадқәа. 1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи аизҳара аиуит атуризм.
1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит “Аԥсуатәра”, апозитивтә дискриминациатә политика. Акырӡа иазҳаит аԥсуаа рполитикатә анырра Автономтә Республикаҿ. Убри иамыхәаԥшыкәа, 1926 шықәса аҟынтә 1989 шықәсанӡа аԥсуаа рыхәҭаатә аилазаара Аԥсны аҟны имаҷхеит 27,8% аҟнытә 17,8% аҟынӡа. Аԥсуаа акырӡа ашьҭахь иаанхеит ақырҭцәа раасҭа аҵара аганахьала.
=== СССР аилабгара ашьҭахь ===
1991 шықәса хәажәкырамза 31 рзы ареферендум алҵшәақәа ирышьаҭакны Қырҭтәыла аҵакырадгьыл зегь аҟны имҩаԥгахеит ихақәиҭу алхрақәа. 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы иреиҳаӡоу ахеилак 1918 шықәса лаҵарамза 26-тәи Қырҭтәыла ахьыԥшымра акт иашьаҭакны ишьҭнахит адекларациа Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра иазкны. Асоветтә аидгыла аҵакырадгьылаҿ Қырҭтәыла актәи ареспублика акәын, иарбану ирылазҳәаз ахьыԥшымра иазкны.
Абри еиҳарак иарӷәӷәеит Урыстәыла агрессиа. Абри агрессиа аанкылара, ауадаҩра алҵшьа аԥшаара иахықәкны, ақырҭуа аган акрызҵазкуа ацәхьаҵра ҟанаҵеит: 1991 шықәса ԥхынгәымза 9 рзы идкылахеит Аԥснытәи алхратә закәан ҿыц. Абри азакәан иашьашәаланы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аҟны аиҳара иацәхьаҵит аиҵара:
* Ауааԥсыра 47% (ақырҭцәа) апарламентаҿ иқәыргылахеит 26 депутатк;
* 17% (аԥсуаа) - 28 депутатк;
* Егьырҭ (еиуеиҧшым аетникатә уааԥсыра) 11 депутатк;
Абриҵәҟьа азакәанла иҳәаақәҵахеит, Аԥсны иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩы аԥсуа дшыҟаларакәыз, дарбану изоуаз ҩ-хаҭыԥуаҩык - аӡәы ақырҭуа, аӡәы даҽа милаҭк аҟынтә; аминистрцәа рхеилак ахантәаҩыс даҭахон ақырҭуа.
Абри ацәхьаҵрақәа ирыхәамԥшыкәа, Аԥснытәи ССР анапхгаҩцәа изакәандоу нагӡамҭақәа нарыгӡон, ирыдыркылон антиконституциатә азинтә актқәа. Иалкааны иазгәаҭатәуп Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак апрезидиум ақәҵара, иазшьашәалангьы, Аԥсны аҵакырадгьылаҿ аиуристтә амч змам, иқәху ҳәа иԥхьаӡахеит Қырҭтәыла азакәанқәа. Асепаратисттә ауранагӡара аҵыхәтәантәи аарԥшракәын 1992 шықәса ԥхынгәымза 23 рзы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аӡбамҭа, изшьашәалангьы иаҟәыххеит Аԥсны ССР 1978 ашықәстәи аконституциа аусура, ирҿыцхеит Аԥсны ССР 1925 ашықәстәи аконституциа.
== Астатус ==
Аԥсны, Цхинвалтәи арегион иацны, Қырҭтәыла азакәанԥҵарала, ианашьоуп импыҵахалоу аҵакырадгьыл астатус.
== Аиҳабыра, административтә аихшара ==
=== Аԥсны Автономтә Республика аиҳабыра ===
Иахьатәи Аԥсны Автономтә Республикоуп Қырҭтәыла аилазаараҿ, иарбану излоу Гагра, Гал, Гәылрыҧшь, Гәдоуҭа, Очамчыра, Аҟәа амуниципалитетқәа рҵакыра. 1993 ашықәс аҟынтә аҵакырадгьыл зегь (2008 ашықәсанӡа Кодортәи аҩхаа агырханы) асепаратисттә режим аконтроль аҵаҟа иҟоуп.
== Адемографиа ==
1914 шықәса адыррақәа рыла Аԥсны ауааԥсыра 181382 уаҩык ыҟан, абрантәи ақырҭцәа аиҳарак ракәын (38,5%), аԥсуаа 25%, еиуеиҧшым азиатәи ауаа 11,1%, аурысцәа 9,9%, еиуеиҧшым европатәи ауаа 7,6%, аерманцәа 7,5%, ауриацәа 0,3%. 1918 ашықәсазы Аԥсны аетникатә аилазаара абасала иҟан: ақырҭцәа 42%, аԥсуаа 21,4%, аурысцәа 11,7%, аерманцәа 10,2%, даҽа ауааԥсырак 2,9%. 1926 ашықәстәи ауааԥсыра ашәҟәы рынҵарала Аԥсны ССР инхон 201016 уаҩык, абрантәи 71954 ақырҭуа, 51458 аԥсуаа, 25677 аерманцәа, 14045 абырзенцәа, 12533 аурысцәа.
=== Арелигиа ===
1855 ашықәсазы Аԥсны ахадара ишьақәгылан ақьырсианцәа реиԥш, убас аԥсылман ауааԥсыра рҟынтә.
== Аблахкыгарҭақәа ==
Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа
Ақалақь Аҟәа:
* Баслаҭтәи ацҳа
* Диоскуриа абаа
* Келашәыртәи аҭӡы
Очамчыра амуниципалитет:
* Бедиатәи аберҭыԥ
* Елыртәи Гиорги ацқьа иуахәама
* Мықә аберҭыԥ
Гәдоуҭа амуниципалитет:
* Афон ҿыц Свимон Кананир иуахәама
* Афон ҿыц (Ибериа ашьха) аберҭыԥ
* Адольменқәа
* Бзыҧ абаа
* Лыхны акомплекс
* Лыхны ауахәама Абаҭаа
* Амбара х-уахәамакны иҟоу абазилика
Гагра амуниципалитет:
* Абаҭаа
* Гагра ауахәама абазиликатә
* Пицунда аберҭыԥ
* Ганҭиади абазилика
Гәылрыҧшь амуниципалитет:
* Дранда аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа
==Алитература==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. საქართველოს სსრ, თბ., 1981. — გვ. 310.
* სონღულაშვილი ა. „აფხაზეთის პოლიტიკური სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში (1921-31 წწ)“ „ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“ N12 გვ. 66-79 — თბილისი, „უნივერსალი“, 2014 ISSN 1512-3154
== Азхьарԥшқәа ==
* [http://javakhishviliinstitute.files.wordpress.com/2009/04/lortkipanize.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, გამომცემლობა «განათლება», თბილისი, 1990]
* [https://web2.mlp.cz/koweb/00/04/02/43/13/abchazy_i_abchazija.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, ''მეორე შევსებული გამოცემა'', გამომცემლობა «მერიდიანი», თბილისი, 2012]
* [http://www.abkhazia.gov.ge აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის ოფიციალური საიტი]
* [http://abkhazeti.info აფხაზეთის ისტორიის უნიკალური საარქივო მასალები, ახალი ამბები, ისტორია, კონფლიქტის ისტორია]
* [http://www.apsny.ge/notes/UN/UN.php აფხაზეთის კონფლიქტის ირგვლივ მიღებული საერთაშორისო დოკუმენტების სრული სია]
* [http://www.apsny.com/ აფხაზეთის ისტორია]
* [http://www.apkhazeti.com/ აფხაზეთი]
* [http://iberiana.wordpress.com/afxazeti/papaskiri-recenzia/ ზურაბ პაპასქირი, ცრუ ისტორია (რეცენზია ოლეგ ბღაჟბას და სტანისლავ ლაკობას “აფხაზეთის ისტორიის” სახელმძღვანელოზე)]
fqpeyyrsbffe3sjuuel59tppmw2g1e8
153762
153761
2025-06-27T14:53:44Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153762
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:Abkhazia map-ru.svg|thumb|250px|Аԥсны ахсаала]]
'''Аԥсны,''' мамзаргьы '''Аԥсынтәыла''', '''Аԥсынра''', ''Аԥсьны'' (абзыԥқәа рцәажәашьала), ''Аԥсыны́'' (ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьала) ({{lang-ka|აფხაზეთი}}) — [[Амшын Еиқәа]] аҩада-мраҭашәаратәи аԥшаҳәаҿы, Кавказ ацәаҳәа Хада аҩада-мраҭашәаратәи ахәҭаҿы иҟоу атәыла. Иара ахаҭа 7 аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа иаҵанакуеит: Саӡны, Бзыԥын, Гәма, Абжьыуаа, Мырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ԥсҳәы-Аибӷа. Иахьазын де-факто [[Аԥсны ҳәынҭқарра]] ҳәа статусла иҟоуп, иааннакылоит 8,7 нызқь кв. км. аҳәынҭқарратә ҳәааақәа Егри Ԥсоуи аӡиасқәа рыбжьара иаԥнуп. Ауи аҳәынҭқарра ахьыԥшымра иазхарҵеит: Урыстәыла, Никарагуа, Венесуела, Науру. Аҩадахьала иаԥнуп Урыстәыла афедерациа, алада-амрагыларахьтәи аган ала иалсуеит [[Самегрело-Земо-Сванети]](Гыртәылеи Ашәантәылеи) административтә ҳәаа иавакны.
== Аҭоурыхтә географиа ==
19 ашәышықәсазы, Урыс-Кавказ еибашьра ҟалаанӡатәи аамҭақәа рзы, Аԥсуаа аӡиас Егры аҟынтәи Мцасҭа (мамзаргьы "Мца") аҟынӡа (аублаа рҳәаанӡа) еиҳараҩыкны инхон. Аԥсны, аполитикатә ак еиԥш, еиуеиҧшым аепохаҿ еиуеиҧшым аҵакырадгьыл иаҵанакуан, уи аҳәаақәа еснагь иақәшәомызт аетникатә Аԥсны, аԥсуа аимшьҭрақәа рыла инырхоу адгьылқәа.
[[Файл:Abkhazia in its region.svg|thumb|350px]]
== Аԥсуаа ==
Аҭоурыхтә Аԥсны аҵакырадгьылаҿ инхон аԥсуа аимшьҭрақәа. Аимшьҭра цыԥхьаӡа иааган ахатә диалектла. 1864 шықәсазы Кавказтәи аибашьра ашьҭахь аԥсуа аимшьҭрақәа реиҳара, аубыхцәеи черкезааи ирыцны иахырцеит Османтәыла аимпериахь.
== Аԥсабара ==
=== Арелиеф ===
Агеоморфологиала Аԥсны ихаданы ашьхатә регионуа. Ианеиҵаха 74% ашьхақәеи ашьхарԥыи ааннакылоит, егьырҭ - арха-ҟьаҟьарақәа. Ашьхатә ахәҭаҿы аструқтуратә-аденудациатә ашь-хеибаркырақәа, урҭ рыбжьара атиктоникатә-аерозиатә аҩхаақәа рацәоуп. Ашь-хеибаркырақәа рҟынтәи иреиҳауп аҩада-амраҭашәара аҟынтә алада-амрагыларахь еиҵыху Кавкасиони ихадоу аӡы еиҩызшоу ашь-хеибаркыра. Ашь-хеибаркыра ихадоу ақәыцәқәа роуп: Агеԥсҭа(3257м), Ԥсыш (3970м), Ерцахә (3910м), Домбаиулген (4046м), Гвандра(3985м). Иара убас Клухори(2781м), Марухи(2746м) акаҵәарақәа. Ашь-хеибаркыра злахагалоу камбриаулисцина акристалтә, апалеозоитә аметаморфикатә ацәаҟьақәа рҿы ажәытәтә, иахьатәи аҵаатә формақәа рыла ибеиоу альпикатә релиеф рацәоуп. Ихадоу ашь-хеибаркыра ицаҟьаны илбаауеит аӡиас Сакен, Чхалҭа, Бзыԥ атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа рахь. Аԥсны ашьхатә агәҭантәи ахәҭа иааныркылоит Кавкасиони аваратә ашь-хеибаркырақәа: Гагра, Бзыԥ, Кодор, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа, иарбанқәоу рхатә аганахьала, ирацәоу аиҿыгарақәа рымоуп. Гагра америдиантә ашь-хеибаркыраҿ, иарбану аӡиасқәа Гагрыԥшь, Жоеквар аҩхаа Бзыԥ аҩхаа иалнакаауеит, ирацәоуп аизҳара змоу арелиеф акарсттә формақәа. Аԥсны ихадоу ахәҭа Бзыԥ асубҭбааратә ашь-хеибаркыра (ахықәцә Капишистра 3156м) аӡиасқәа Кәыдры, Хыԥсҭа, Ааԥсҭа, Гәымсҭа, Келашәыр, Бзыԥ аӡҭарчырақәа аӡы аиҩшага иааннакылоит. Ашь-хеибаркыра амраҭашәаратә ахәҭа акьырхаҳәқәа рыла ихагалоуп, арелиеф акарсттә формақәа рыла иаагоуп, амрагыларатәи ахәҭа апорфиатәуп, ирацәоуп ашьха-аҩхаақәа ерозиатә, аҵааршәыратә формақәа. Аԥсны агәҭантәи, ацәаҳәа зегь амрагыларатәи ахәҭа аӡиасқәа Кәыдры, Ингур аҩхаақәа рыбжьара ихагалоу Кәыдры, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа иааныркылоит. Ахықәцә Хәаџьал (3309м) амраҭашәарахь ишьҭоу Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳа илаҟәуп, иахьатәи аҵааршәырақәа ирыгны. Ахықәцә Хәаџьал аҩада-амрагыларахьала ихагалоу Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра еиҳарак иҳаракуп (ахықәцәқәа Могуаширха - 3847 м, Харихра - 3710 м), еснагьтәи асы ала, аҵааршәырақәа рыла ихҩоуп. Абри ашь-хеибаркыра зегь раасҭа узызнеиша акаҵәароуп Хида (2633м), иарбану Аԥсны Земо Сванети иамаздоу. Ашәантәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра атиптә альпикатә релиефла иарбоуп, Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳарак ишшоу арелиеф амоуп. Абра амраҭашәаратә ацаҟьатә ахәҭаҿы акарсттә арелиеф ыҟоуп.
Ашьхатә Аԥсны иалкаауп ахҟьа аерозиатә аихшара аҵаулара дула. Еиҿаԥшуа атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа еиҳарак иҭбаау, ихлаӷьоуп, аҭбаара иҭшәоу, ирхәоу. Ирацәоуп аканионқәа, ацаҟьашә. Аԥсны Кавкасиони аладатәи акалҭаҿ еиҵыхуп ицәгьоу ашьха аԥхьатәи цәаҳәа, иарбану акырӡа еихшоу ахәадароу, иҭаҟҟоу, арелиефла иалкаауп. Ирыларҵәоуп арелиеф атектонтә-аерозиатә, акарсттә, аҿыбгаратә формақәа, иара убас амшынтә, аӡиастә терассақәа. Ашьха аԥхьа иалкаауп акьырхаҳәқәа рыла ихагалоу акарсттә (Гагра, Афон ҿыц, Аҟәа, Ҵабал), икарсттәым, џьара-џьара иаҿыбгоу (Ганҭиади, Миусера, Ешыра, уб. егь.) ахәҭақәа. Ашьха аԥхьа амшын Еиқәа аԥшаҳәа иавакны иамоуп аллиувиалтә арха-ҟьаҟьарақәа, иарбанқәоу амшын аҟнытә адиунақәа рыла иалкаау. Аҟәа аҩада-амраҭашәарахьала арха-ҟьаҟьара аҵакыра маҷ ааннакылоит, алада-амрагыларахьала еиҳа-еиҳа иазҳауеит (Самурзаҟано арха). Аԥсны аԥшәаҳәатә цәаҳәа еизадоуп. Иазгәаҭатәуп Аҟәеи Гагреи араионқәа, Гәдоуҭа, Аҟәа амысқәа.
=== Агеологиатә аилазаара, ихәарҭоу адгьыл иҵырхуа ===
Аԥсны иалоуп Кавкасиони аладатәи анаара илакьу асистема, Қырҭтәыла ацәаҳәа амраҭашәаратә ахәҭақәа рыструктурақәа. Абра иаагоуп кембриа аҿаԥхьатәи, палеозоитә, амезозоитә, каионозоитә ақәра змоу ацәаҟьақәа. Кембриа аҿаԥхьатәи аметаморфикатә ацәаҟьақәа - аметаморфикатә аҿысҭеиқәҵақәа, агранитоидқәа, имаҷны амармалташь - ихтуп иара убас аҩадатәи ахәҭаҿы, Кавкасиони аҟны. Абри ацәаҟьақәа аинтенсивла адеформациа аманы, еиҟәыҵәоуп. Аӡиасқәа Бзыҧ, Кәыдры ахыҵхырҭақәа ихаданы иӷәӷәоу илакьу ҵаҟа-иуртәи аиқәаҵәа анышәаԥшь-аҿысҭеиқәҵақәа, еилаԥсоу авулкантә ацәаҟьақәа рыла еилоуп. Абжьаратә-иуртәи ақәра амоуп иара убас ақалақь Тҟәарчал акәша-мыкәша, аӡиасқәа Ԥсоу , Бзыҧ аӡҭарчырақәа ахаҳәрацәа злоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа. Хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу ацәаҟьақәа еиҳарак арифтә акьырхаҳәқәа рыла иарбоуп, Аԥсны агәҭантәи ахәҭаҿы ирацәоуп. Амрагыларахьала акьырхаҳәқәа ирыԥсахуеит агиԥстә иԥштәылоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа, мацара аҩадахьала анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа ааглыхтә кьырхаҳәқәа. Аԥсны аҩадатәи ахәҭаҿы ирылаҵәахьоу амелтә, апалеоцентә-аеоцентә ацәаҟьақәа еиҳарак акьырхаҳәқәа, мергелқәа рыла иаагоуп, мацара олигоцентә, неогентә ақәра змоу аахыҩлақәа - ԥслымӡхаҳәқәа, анышәаԥшьқәа, аконгломератқәа рыла. Ари аҵыхәтәантәи еилоуп Кавкасиони шьақәзыргылаз ацәаҟьақәа ирықәнаӡәӡәаз маҭәахәқәа рҟынтә. Аԥсны аладатәи ахәҭаҿы хыхьтәи-иуртәи, амелтә, апалеогентә, анеогентә ақәра змоу ацәаҟьақәа иԥсыҽны илакьуп. Аԥсны агеологиатә аилазаараҿ акрызҵазкуа ароль иааннакылоит амезозоитә ақәра змоу амагматә ацәаҟьақәа (Кардивачи, Санчар, Лаба, Келашәыр, Гораԥа агранитоидқәа, диоритқәа; хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу Диабаз асосудқәа).
Аԥсны адгьыл иҵырхуа аҟынтә иазгәаҭатәуп Тҟәарчал, Бзыҧ ахаҳәрацәа аҵхырҭақәа, аӡиас Бзыҧ ахыҵхырҭаҿ аџьаус аҵхырҭа. Ирацәоуп атса, ацинк, абҩа, даҽа аметаллқәа рхыҵхырҭақәа. Иметаллтәым адгьыл иҵырхуа аҟынтә иаҳпылоит еиҳарак барит (Бзыҧ, Кәыдры, Мықә, Аԥсҭа абхааҿ), агипс, мацара аргыларатә, ашьыхга амаҭәахә аҟынтә акьырхаҳә, ақьырмыттә нышәаԥшь, серпентинит, диабаз, диорит. Иалукаартә ирацәоуп аҽыхәышәтәыга аминералтә ӡқәа-арацәаӡритә аминералтә ӡыхьқәа аӡиасқәа Кәыдры, Сакен, Гвандра, Чхалҭатәи Бзыҧ, Ауадҳара, убас даҽа аҩхаақәак рҿы, мацара аҽыхәышәтәыга аӡырԥхақәа Тҟәарчал, Аҟәа, Афон ҿыц, Гагра акәша-мыкәшаҿ.
=== Аҳауа ===
Аԥсны аҳауа атипқәа аҳаракыратә зонақәа рыла иаларцәоуп: амшынтә ицәааку асубтропикатә ҳауа аӡын ԥхала, ишоуроу аԥхынла (а. а. 300-400 м); ицәааку аҳауа иаҩцамкәа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (300-400 м аҟынтә 100-1100 м аҟынӡа); ицәааку аҳауа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (1000-1100 м аҟынтә 2000-2100 м аҟынӡа); ашьхаҳаракыратә ицәааку, иҿыхьҭоу аҳауа (2000-20100 м аҟынтә 2800-2900 м аҟынӡа), ашьхаҳаракыратә нивалтә ҳауа (2800-2900 м ахыхь). Аҳауа абжьаратә ашықәстәи атемпература арха-ҟьаҟьараҿ 13.9 аҟынтә 15 °С аҟынӡа аҽаԥсахуеит, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа иҟоуп 13-14 °С, мацара ашьхақәа рҿы, 2600 м аҳаракыраҿ, 0 °С; Аԥснытәи Кавкасиони еиҳарак иҳараку ашьхақәа рҿы - 9, - 10 °С аҟынӡа илеиуеит. Зегь раасҭа иԥхоу амза (ԥхынгәымза-нанҳәа) абжьаратә температура иреиҳаӡоу ашьхақәа рҿы 0 °С еиҵоуп, Аҟәа аҟны 24.5 °С инаӡоит. Зегь раасҭа ихьшәашәоу амза абжьаратә температура аԥшаҳәаҿы 6 °С еиҳахаӡом. 500-600 м аҟынӡа жьырныҳәамза абжьаратә температура зегьынџьара 0 еиҳауп, абриазы уи асубтропикатә ацәаҳәа иаҵанакуеит. Хыхь атемпература иагхоит, Аԥснытәи Кавкасиони араионаҿ - 18, -19 °С илаҟәуеит. Аҳауа амаксималтә температура 40 аҟынтә 10-15 °С аҟынӡа, амаксималтә температура иашьашәаланы - 13 аҟынтә - 35 °С аҟынӡа. Иубарҭоуп атемпература аҽаԥсахра ашьха абжьаратә аҳаԥқәа рҿы, иахьазгәаҭоу атемпературатә инверсиақәа. 500-600 м аҳаракыраҿ активтә авегетациатә период анҵыра 200 мшынӡа ицоит, мацара 10 °С еиҳау атемпературақәа реицҵалыҵ 3000-3500° инаӡоит, иарбан изыззхоу аԥсабаратә, акультуратә асубтропикатә аҵиақәа рзы. Аԥсны ибеиоуп атмосфератә алышәшәақәа рыла, аха уи еиҟарамкәа еихшоу хазтәи араионқәа рыбжьара еиԥш, убас ашықәс асезонқәа ирыхәаԥшны. Аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы абжьарала ашықәс аҩныҵҟа 1310 мм аҟынтә 1500-1550 мм аҟынӡа алышәшәа иаауеит. Ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа рҿы алышәшәақәа рхыԥхьаӡара иазҳауеит: Дәрыԥшь (250м) - 1980 мм, Гагра ашь-хеибаркыраҿ (1644 м) - 2280 мм, Ауадҳараҿ (1600 м) - 2480мм; Бзыҧ, Кәыдры ашь-хеибаркырақәа аладатәи акалҭқәа рҿы 3000 мм еиҳауп. Еиҳарак имаҷу алышәшәа иаауеит ашьхақәа рыбжьара аҭыҳәҭақәа рҿы (1500-1800 мм). Алышәшәақәа рмаксимум аӡын иаауеит аминимум аԥхын. Абри аганахьала уи Адгьылбжьарамшын аҳауа атип еиԥшхоит, аӡын алышәшәақәа акрызҵазкуа ахәҭа асы асахьала иаауеит. Асы аҿыгҳара амшын аԥшаҳәа ацәаҳәаҿы 10 см, ашьхақәа рҿы 2-4 м еиҳауп.
=== Аҩныҵҟатәи аӡқәа ===
Аԥснытәи аӡиасқәа реимадара рацәоуп. Ихадоу аӡиасқәа Кәыдры, Бзыҧ, Аалӡга, Гумысҭа, Мықә, уб. егь. иаҵанакуеит амшын Еиқәа аӡҭачыра. Аҳәаатә аӡиасқәоуп Ингур, Ԥсоу. Аӡиасқәа рҿы ирацәоуп аӡҭыҽҽарақәа, лассы имҩасуеит, иахьеилалоу иарҿиоит имаҷу аӡхыршша. Ихадоу аӡиасқәа еилаԥсаны ирчахоит: 2000 м аҟынӡа еиҳарак ақәаӡыла, хыхь - асырӡыҭи аҵааршәырақәа ирыцрыҵуа аӡылеи. Адгьыл аҵаҟатәи аӡқәа рыла арчара ароль дууп акарсттә зонаҿ. Аҩаӡарақәа рмаксимум ааԥын, аԥхын алагамҭаз иҟоуп, аминимум - аӡын. Аамҭа-аамҭала иадыруеит аӡхыҵрақәа. Еиҳарак еснагьтәи аҩаӡарала иалкаауп акарсттә адгьыл аҵаҟатәи аӡиасқәа. Аԥсны ирацәоуп аӡиақәа: Рица, Адуеда, Аӡыжь, Дерикәараӡыжь, Ҟварашь, Риҵа маҷ, Амтҟьал, аӡиа Еиҵәа, уб. егь. Урҭ иҳараку ашьхақәа рҿы иҭыԥыркуп, еиҳарак аҵааршәыратә, акарсттә ҿиамҭақәоуп. Амшын аԥшаҳәатә арха лагунатә (Инкиҭ, Бебесир, Папанҵҟәыр), аӡиас ахьыҟаз аӡиақәоуп. Аӡиақәак аҩаӡареи асаркьеи аҵакыра аҽыԥсахра адыруеит. Аӡиақәа рыхәҭак ибеиоуп иктиофаунала. Амшын аԥшаҳәатә архаҿ иҟоуп аӡмахқәа, иарбанқәоу рыхәҭа иҭарбоуп ма аҭарбара апроцессаҿ иҟоуп. Аԥсны ашьхаҳаракыратә ахәҭаҿы 376 аҵааршәыра ыҟоуп (аҵакыра 70 км²), иарбанқәоу рҟынтәи мацара хәба роуп актәи аишьҭагыла аҟынтә.
=== Адгьылқәа ===
Аԥсны амшын аԥшаҳәатә архаҿ аллиувиалтә, аӡмахтә адгьылқәа рацәоуп. Ацәаакыра рацәа змоу архаҿ аӡмахтә, аторфтә-аӡмахтә адгьылқәоуп, иарбанқәоу типла иаарԥшуп Гал араион амшын аԥшаҳәатә зонаҿ. Еиҳа еиӷьны адренажтә анаара змоу архаҿ аллиувиалтә акарбонаттә дгьылқәа рыцәоуп. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа авулканогентә ацәаҟьақәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы, адгьылҩежьқәа, адгьылҟаԥшьқәа, акьырхаҳәқәа, мергелқәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы - аилабаа-акарбонаттә адгьылқәа. Ари адгьылқәа ирзыманшәалоуп ачаи, ацитрус, аӡахәа, даҽа культурақәак. Аԥсны аҵакырадгьыл идуу ахәҭа абнатә дгьылқәа иааныркылоит, урҭ ҵаҟатәи, акьырхаҳәқәа рыла ишьақәгылоу, азонаҿ иаагоуп аилабаа-акарбонаттә, мацара икьырхаҳәым азонаҿ - абжьаратә, имаҷу аҿыгҳара змоу абнатә иаӡоу адгьылқәа рыла. Хыхьтәи азонаҿ абна хыхьтәи ацәаҳәааҿы акарбонаттә ма иаарту, еилагылоу абнатә иаӡоу адгьылқәоуп. Асубальптә зонаҿ аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәоуп, мацара альпикатә ашьацтә зонаҿ - апримитивтә, зҿыгҳара маҷу аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәа. Аҵакыра маҷқәа азонақәа зегь рыҟны иаҳԥылоит иӷәӷәаны иаҿыӡәӡәау, иԥсыҽу адгьылқәа.
=== Аҵиаала ихҟьоу ===
Аԥсны 2000 хкык еиҳаны аҵиаақәа ыҟоуп, урҭ рыбжьара 150 хкык аҵла, ачықьтә ҵиаа. Аҵиаақәа ибеиоуп ендемақәа рыла, ареликтқәа рыла аизҳара аганахьала идырҿиоит аҳаракыратә зонақәа. Амшын аԥшаҳәатә адиунатә цәаҳәаҿы иазҳауеит апсамофилтә ҵиаақәа: Ацгәыхш, аиеҵәа Нара, амшынтә салаҭ, амшынтә Аӡышәҭыш, Аили, уб. егь. Еиҳа иҵауланы урҭ аксеромифоттә ачықьқәа (Апалиурус, Ақәыц шкәакәа, Амушмула, Амаахыр) ирыԥсахуеит. Гәдоуҭа амыс ирацәоуп аксероморфтәтә ачықьтә ареликттә Гәдоуҭа Аԥсара, иарбанқәоу имаҷны иаагоу. Ацәаакыратә архаҿ, аӡиас аԥшаҳәаҿы ирацәоуп абнатә ҭыԥқәа, иахьелаԥсоу Амажәа, Ипан, ареликттә Лаԥан, уб. егь. Ацәаакыра рацәа ахьыҟоу аҭыԥқәа рҿы иазҳауеит Абаџар, Апҟыз, Аили, ирацәоуп Аирис; амна-абра иаҳԥылоит аторфтә аӡмахқәагьы. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа ҵаҟатәи ркалҭқәа (600-700 м аҟынӡа) амезофилтә Колхтәи абнақәа иааныркылоит. Ихадоу хкқәоуп Аџь, Ахьаца, Ахьа, Ашәҵла, Ипан, Аҭәаҵла, Ал. Ибеиоуп ашәырла (Алаҳа, Панта, Ахурма, Аҳәаса). Абна ҵаҟа ииуеит (Ахәажәа, Акалам, Ашыц), зыбӷьы каԥсо (Араса, Анҷҳа, Ашьхарԥаҿа) ачықьқәа. Иахьыцәаакыро иаҳԥылоит ареликттә Урҭховари, ирацәоуп Лешамбо: Екалӷиҷи, Ашәшь, Дзвелька, Усурвази, амшын аԥшаҳәатә архаҿ, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа аԥсабаратә ҵиаақәа акырӡа иԥсахуп, еиҳарак иԥҟоуп. Иахьа ирацәоуп аҩбатәи аиҭеихшара, акультуратә хәҭақәа: абаҳчақәа, ауҭрақәа, ачаи, ацитрусқәа рыплантациақәа. Аԥсны аҵакыра ианеиҵаха 55% абнала ихҩоуп. Ашьхалаҟәыратә зонаҿ ирыларҵәоуп Ахьацара, уи иацны иазҳауеит Ахьаца, Ахьа, Аҭәаҵла, Соҷи, уб. егь. Ҵаҟатәи абнаҿ ирацәоуп Ашыц, Ахәажәа, Ашымҳа, Ашьхарпаҿа. Абжьаратә ашьхатә зонаҿ еилаԥсоу абнақәа ыҟоуп. Иҳараку ашь-хеибаркырақәа рҵакыра (2200-2800) иааныркылоит альпикатә шьацқәа, иарбанқәоу ҵаҟатәи ахәҭаҿы идырҽиоит ашьхатә ахҟьа, хыхь - хазтәи “Ауарҳалқәа”.
=== Аԥстәқәа рдунеи ===
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иаҳԥылоит ашьхатә абнатә еиԥш, убас ашьхаҳаракыратә аԥстәқәа рыхкқәа. Асубальптә, альпикатә адәы иаҵәақәа рҿы иҟоуп Ашьхаҭыӷь, Ақәасаб, Риҵа абнақәа рҿы иамоуп Кавказтәи абнацә. Ирацәоуп Ашьабысҭа, Абнаҳәа. XX ашәышықәса алагамҭаҿ иқәҵит Кавказтәи Домба. Иҭбааны ирылаҵәоуп Абга, Абгалаџ, Абгахәыҷы, Аашьышь, Ацыӷ (Ахәдашкәака, Ахәдаҩежь), Аԥшӡы; џьара-џьара иаҳпылоит Аԥслы, аҩада-амраҭашәаратә ахәҭаҿы - Европатәи Ацыӷцәышәшәы. Абнақәа рҿы иамоуп Амшә цәышәшәы, Алыџ, Абнацгәы. Иааигәаны ииасхьоу аамҭаз иҟан Кавказтәи Алышькьынтыргьы. Ирацәоуп Ажьа, Кавказтәи Аеш, Алтаитәи Аеш (Аклиматизациа зоуз), ацәылашьшь абнатә Амшә, ахәдаҩежь Аҳәынаԥ, Аҳәынаԥ хәхәа, ачықьтә, ашьацтә, аклиматизациа змоу Нутриа. Ирацәоуп Ахәылԥҵыс, Понттәи Ахьаԥарч, амгәашкәакәа Ахаԥыцшкәакәа, Ахаԥыцшкәакәа ду, уб. егь.
Аԥсаатәқәа рҟынтәи ашьхақәа рҿы иамоуп Кавказтәи Акаԥкаԥ, Кавказтәи Ашьхашәишәи, альпикатә Ақәаҷа, ирацәоуп Ачақәа, Абнакәты, Ацаблыкь, Акәата, Аҷныш, Аӡыцәа, Абжьобжьик, Абахәжәҵыс, Ауарбажә, Ахьажь, Ауарба, Агриф, Ажакьабаба, Аты, Аҟәараан, Аҵысӷра, уб. егь.
Аҳәазақәа рҟынтәи иаҳԥылоит Акаркалмышә, Амаҭенцәыш, Аӡырлашәаԥшь, Кавказтәи Амаҭаԥшь, аӡмахтә Акәыуа, уб. егь.
Амфибиқәа рҟынтәи: Аҽаҩрадаӷь, абнатә Адаӷь, Аҵладаӷь, Алахышьап, уб. егь.
Аӡиасқәеи аӡҭаҽырақәеи рҿы иҟоуп Акалмаҳа, Колхтәи Аҵареда, Колхтәи Аӷорџь, Мурҵа, Аԥашәԥсыӡ, Агамбузиа. Аӡиасқәак рҿы иалалоит амшын Еиқәа аҟынтәи Амлагәыр, Абарзал, Атлантикатә, Ақьоуқьад, Аҟәымӷԥсыӡ, уб. егь. Ирацәоуп амцқәа, Амариал, Абызкаҭаҳа, Адыӷаҷиа, уб. егь.
Аԥсны аҟны флореи фаунеи ахьчаразы иаԥҵоуп Риҵа, Гәдоуҭа, Миусера аҳәырԥсаррақәа.
== Аҭоурых ==
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы иԥсҭазаара ашьҭа археологиала ишьақәырӷәӷәоуп ҵаҟатәи апалеолит апериод аҟынтә. Ԥасатәи ашел апериод иатәуп Иашҭхәа агыларҭа, амрагыларатәи Гәымсҭа адольменқәа. Мацара мустиа аепоха Келашәыр, Ганахлеба, Очамчыра, Аҽгәара, даҽа анырхарақәак. Хыхьтәи апалеолит абаҟақәа иҭбааны ирылаҵәоуп Аԥсны аԥшаҳәатә зонаҿ. Мезолит, анеолит аан Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы инырхара ареал иҭбаахеит. Абри аамҭа аҟынтә иалагеит ауаҩы аагалыхтә иуранагӡара: адгьыл аус адулара, аԥстәы анҵара, акерамика аус адулара. Аизҳара аиуит матриархат. Енеолит, заатәи аџьазтә епохаҿ иашьаҭакхеит аџьазтә металургиа, аԥстәы анҵара, адгьыл аус адулара. Абри аамҭатәи абаҟақәа иԥшаауп Очамчыра аҟны, Азанҭа, Ешыра заатәи адольменқәа рыҟны. Аџьазтә культура иаагоуп Ешыра, Аҷандара, Ауадҳара адольменқәа рҿы иԥшаау амаҭәахәқәа рыла. Ҳера ҟалаанӡа II-I азқьышықәса аҵыхәтәантәи аџьазтә культура иахьатәи Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иреиҳаӡоу аҩаӡаранӡа инаӡеит, иҿиеит аихатә маҭәарқәа. Абри аамҭазы ари аган зынӡа иалан Колхтәи акультура ареалаҿ.
=== Антикатә епоха ===
Аганқәа Аԥсны аҟны:
# Ашьхатә Аԥсны (еиҳарак Аԥсны)
# Амшын аԥшаҳәатә Аԥсны (ажәытәтәи аладатәи Ҳениохети)
# Аҩныҵҟатәи Ҳениохети (Санигети)
# Џьиқети (ажәытәтәи аҩадатәи Ҳениохети)
# Апсидиа (ажәытәтәи Корахети)
# Мисимианети (ажәытәтәи Колаети)
# Аԥсны, Егриси аԥшаҳәатә ган “Агәҭантәи ақыҭа”
Антикатә епоха алагамҭаз амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны иҿиеит Колхтәи аҳра, иарбану Аԥсны аҵакырадгьылгьы иалан. Ҳера ҟалаанӡа VI-V ашәышықәсақәа раан абратәи анырхарақәа ирышьаҭакны иҿиеит ажәытәтәи абырзентә аргылара ҿыцқәа: Диоскуриа, Триглит, Питиунт, уб. егь. Аизҳара аиуит ахәаахәҭра, аха аҭыԥантәи ауааԥсыра ихадоу рыуранагӡара акәын адгьыл аус адулара, аҟазара. Иҳараку аҩаӡараҿ игылан аиха аарыхра. Ҳера ҟалаанӡа I ашәышықәсаан Колхтәи аҳра иԥсыҽхеит, ихыбгалеит. I-II ашәышықәсақәа раан иргәаладыршәоит Аԥсны абиԥараа: апсидаа, абазгаа. Апсидаа дрыхцәажәоит Плиниус аиҳабы (I ашә.), Плавиус Ариан (II ашә.) рыхьӡ иҳәоит апсидаа, абазгаа. Ихыбгалаз Колхтәи аҳра итәыитәит зны Понто аҳ Митридат VI, анаҩс Римтәи империа. Апсидаа, абазгаа активла иқәԥон римаа ирҿагыланы. I ашәышықәса аҵыхәтәаны еиҿкаахеит апсидаа, абазгаа, санигаа рхадарақәа. Урҭ рхадацәа римтәи аимпортиорцәа ишьақәдырӷәӷәон. III-IV ашәышықәсақәа раан иҿиеит Егриси аҳра, иарбану ахатә амчра аҵаҟа Колхтәи зегь иацны етднакылеит Аԥсны аҵакырадгьылгьы. Абри апериодаҿ Лазика аҳәаа иахьатәи Соҷи аҩадахьала иалсуан.
=== Абжьаратә ашәышықәсақәа ===
VI ашәышықәса алагамҭаз Егриси аҳраҿ, уи иалоу Аԥсны ахадара аҟны иалагеит афеодалтә аизыҟазаашьақәа реиҿкаара. Ашәышықәса зегь аҩныҵҟа амраҭашәаратә Қырҭтәыла иҟан Ирани Византиеи аимпериақәа рыбжьара аибашьра ацентрны. Аԥсны ауааԥсыра иқәԥон урҭ ирҿагыланы, зылҵшәагьы акәын абазгаа рықәгылара 550 шықәсазы. Византиа изалымшеит Егриси аҳра ахатә провинцианы иҟанаҵарц, цашьа амамызт уи авассалра иазнамырхар. VI ашәышықәса II абжа, VII ашәышықәса зегь раан Егриси аҳраҿ иӷәӷәахеит абазгаа рхадара. VIII ашәышықәсаан абазгаа ргегемониала иҿиеит аԥсуаа рхадара, зцентргьы Анаҟәаԥиаҿ иҟан. Уи арратә-аполитикатә аимадара еиҿнакааит Лазика аҟны Византиатәи, арабтә ампыҵакҩцәа ирҿагыланы. Леон I аимадара еиҿикааит амрагыларатәи Қырҭтәыла аҳ иҟны, изылҵшәангьы арабаа иаҵадырхеит, иқәырцеит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟынтә. VIII ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан аԥсуаа рхада Леон II амраҭашәаратә Қырҭтәыла аполитикатә акаҿ, аԥсуаа раҳраҿ еидикылеит. Ашәышықәса аҵыхәтәаны уи ихы дақәиҭтәхеит Византиа ахьыԥшымра аҟынтә, аҳ ититул иоуит. Абри актаҿ уи иара иабхәа, Хазарҭа Хакан дицхрааит. Аҳра аҵакырадгьыл еиҵыхын Никопсиа аҟынтә Ҷорохи аҟынӡа, амрагыларахьала Лихтәи ашь-хеибаркыра аҟынӡа. Аԥсуаа раҳра ауааԥсыра реиҳара, ақырҭцәа ракәын. Акрызҵазкуа ахәҭа аԥсуаа, Кавказтәи даҽа ауаа, аимшьҭрақәа ракәын. Аҳәынҭқарра, ауааԥсыра аиҳара ду рцәажәаратә бызшәа ақырҭуа акәын. Аҳратә аҳҭнықалақь Қәҭешь акәхеит.
IX-X ашәышықәсақәа раан Аԥсны еилоу Қырҭтәыла аҳра аилазаараҿ иалан саерисҭаво асахьала. Саерисҭаво ахаҿы игылан Шервашиӡераа рыжәла. XVI ашәышықәсаан Одишьи ахада Бедиан итәыитәит Цхумтәи саерисҭаво. Шервашиӡе ихадараҿ инхеит Анаҟәаԥиа аҩадахьала ишьҭоу аҵакырадгьыл, зцентргьы акәыз Лыхны. Шервашиӡе ихы Бедиани ивассалыс иԥхьаӡон. Уи ицәмаҷхеит аҵакырадгьылқәа аҩадахьалагьы. XIV-XV ашәышықәсақәа раан Аԥсны амшын аԥшаҳәатә апунктқәа рҿы иҿиеит Генуиа ахәаахәҭратә факториақәа.
Қырҭтәыла аҳра-ахадараны аидыҵра ашьҭахь, XVII ашәышықәса алагамҭаз иҽиеит Аԥсны ихьыԥшым ахадара, иарбану XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан аформалла Имерети аҳра иалан.
=== Аԥсны ахадара ===
XVII ашәышықәса алагамҭаҿ Аԥсны Одишьи аҟынтә ихьыԥшым ахадараны иҿиеит, ишиашоу Имерети аҳра авассалны иҟалеит. XVII ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа раан Османтәылаа иртәыртәит Аҟәа. Аԥсны ахадара аҽаланагалеит ақырҭуа аҳра-ахадарақәа аҩныҵҟатәи аибашьраҿ. Абри иалҵшәаны уи аҳәаақәа иарҭбааит зны аӡиас Аалӡга аҟынӡа, анаҩс Ингурынӡа.
XVII-XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Аԥсны ахадара акқәакны еихшан. Саӡен иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиасқәа Мзимҭеи Бзыԥи рыбжьара, Бзыҧ иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиас Бзыҧи Гәымсҭеи рыбжьара, Гума - аҵакырадгьыл Гәымсҭеи Кәыдрыи рыбжьара, Абжәа Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара, Самурзаҟано Аалӡгеи Ингури рыбжьара. Хазтәи акқәа рыбжьара имҩаԥысуан еснагьтәи аиҽагылара. Абри ахы ианархәон Османтәыла аимпериа, урҭ XVIII ашәышықәсаан идырҭбааит ампыҵакратә политика, атҟәацәа раахәара. Аԥсны ахадараҿ ишьакәгылаз аклас Аҭауад-Азнаурра акәын. Анхацәа еихшан х-гәыԥкны: Анхаҩы, Ахәыуҩы, Ахашәала.
1725-1728 шықәсазы иҟалеит ақәгыларақәа, заамҭазы иакәшеит Аҟәа абаа. 1733 шықәсазы амраҭашәаратә Қырҭтәыла Османтәыла ар ажәлеит, Аԥсны, Гыртәыла ахәҭа ду еиларыжьит. 1757 шықәсазы Хресили аибашьраҿ аԥсуаа Османтәыла иаҿагыланы иқәԥон. Аибашьраҿ дҭахеит Самырзаҟан ахада Хутуниа Шервашиӡе. 1771 шықәсазы аԥсуаа Аҟәа ргеит, аха лассы Османтәыла еиҭа иархынҳәит. XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Зураб, Қелаш Шервашиӡераа ислам рыдыркылеит, Османтәыла аҟны аполитикатә аимадара шьҭарҵеит. Қелаш Шервашиӡе Рухи аибашьраҿ Имерети аҳра даҿагыланы дықәԥон, аха даҵахеит. Абри ашьҭахь Қелаш Шервашиӡе Урыстәыла аимпериа аҟны аимадара анагӡара дазҿлымҳан, аха 1808 шықәсазы дыршьит.
=== Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ ===
Аԥсны ахадара Урыстәыла анапаҟа иҟалеит 1810 шықәсазы, Гиорги Шервашиӡе Урыстәыла ацхыраараз данаҳәаз ашьҭахь. Убриҵәҟьа ашықәс аԥхын аурыс десант ацхыраарала Османтәыла аҟынтә ахы иақәиҭыитәит Аҟәа абаа. XIX ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит имаҷу ааглыхра, ақьырмыти аҵла ахәархьгеи азауадқәа реизырҳара. 1832 шықәсазы Аҟәа иаатит аҳазалхырҭа, 1846 шықәсазы уи аӷбакыдгыларҭаны иҟалеит, 1847 шықәса аҟынтә ақалақь астатус аиуит. Иазҳаит ақыҭа-нхамҩа анагӡара, аекспорт. XIX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рҟынтәи амшынтә аиҭаниаирала иамадахеит амшын Еиқәа аԥшаҳәатә ақалақьқәа. Иара убас, аимпериа аколониалтә, афеодалтә политика ауааԥсыра агәынамӡара рынаҭон. 1821, 1824, 1830, 1840-1841 ашықәсқәа раан аҭыԥ рыман ақәгыларақәагьы.
Крымтәи аибашьраан Аԥсны Османтәылаа иргеит, Урыстәыла цашьа амамызт аевакуациахь имцар Гыртәылаҟа, аха аибашьра ашьҭахь Аԥсны аҵакырадгьыл Урыстәыла иархынҳәит. 1864 шықәсазы Аԥсны ахадара иқәыххеит, уи анексиа азухеит Урыстәыла аимпериа ала. Аԥсны иҟалеит Аҟәа архәҭа асахьала. 1866 шықәсазы Аԥсны ауааԥсыра иқәгылеит. 1867 ашықәс аҟынтәи иалагеит амҳаџьырра, ианеиҵаха 20 нызықьҩык аԥсуаа иаанрыжьит рыԥсадгьыл. 1870 шықәса жьҭаарамзазы Аԥсны иқәыххеит анапаҵаҟа аҟазаара. Аимпериаҿ имҩаԥгаз даҽа реформақәак Аԥсны иакьымсӡеит. Урыстәылеи Османтәылеи рыбжьара 1877-78 ашықәсқәа раан аибашьра Аҟәа еиҭа иргеит Османтәылаа, еиларыжьит 1877 шықәса нанҳәамзаан, аибашьра амҩасраан, Османтәылахь ианеиҵаха 30 нызықьҩык аԥсуаа амҳаџьырра зықәшәаз ахырцеит. Аибашьра алгара ашьҭахь аимпериа аиҳабыра аԥсуаа аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы анхара азин рырымҭеит, убра аимпериа арратә, атәылауаҩратә маҵуҩцәа индырхеит. 1883 шықәсазы Аҟәа арратә аиҟәша иқәыххеит, иҿиеит Аҟәа аокруг Қәҭешьтәи агуберниа аҳәаақәа рҿы.
1890-тәи ашықәсқәа раан ибжьгахеит Новорасииск-Аҟәа-Баҭымтәи амҩа. Аԥсны аекономика еиҭа апримитивтә акустартә аҩаӡараҿ иҟан, аус ауан имаҷу ақыд хыга, аспирт, акьырхаҳә анаплакқәа. Имыҿиакәа инхон ақыҭа-нхамҩа, еиҳа аизҳара змаз хкын аҭыҭын аарыхра, Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ 5-тәи аҭыԥ излааннакылоз. 1901 ашықәсазы Аԥсны аус ауан 100 школк. 1903 шықәсазы Аԥсны иҿиеит РСДМП Баҭымтәи акомитет Аҟәатәи агәыԥ. 1904 шықәсазы Аԥсны ахәҭа Соҷа аокруг асахьала иалалеит амшын Еиқәа агуберниа аилазаараҿ. Агуберниа административтә ҳәаа Аҟәа аокруг аҟыны аӡиас Мзымҭаҿ ииасит. 1905 шықәсазы Аԥсны аҟны иҭбааны еиҵыҵит ареволиуциатә аиҭаҵра.
=== Аибашьра Аԥсны азы ===
1918 шықәсазы абольшевиктә револиуциа ҩынтә аҽазкра нагӡахеит. Актәи аҽазкраан аҭыԥ 16-21 жәабранмза иаман амшын Еиқәа афлот аӷбақәа рхархәарала. Аҩбатәи аҽазкра Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Георг Аҭарбеговы рхадарала инагӡахеит. Урҭ Аԥсны абольшевиктә напхгара ашьақәыргылара мызкыи-бжаки аҩныҵҟа, 1918 шықәса мшаԥымза 8 аҟынтә лаҵарамза 17 аҟынӡа инарыгӡеит. Уи аҟны Аԥсны абольшевикцәа рҟынтә Қырҭтәыла жәлартә гвардиа иарыцқьеит. 1918 шықәса рашәарамза 11 рзы анапы аҵаҩхеит аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла адемократиатә республика аиҳабыреи Аԥсны жәлартә хеилаки рыбжьара, иарбану ишьақәзырӷәӷәаз Аԥсны аҟазаара Қырҭтәыла анаԥаҿы иҭбаау автономиа азинла.
1918 шықәса рашәарамза-цәыббрамза аан Қырҭтәыла Аԥсны иахҟьаны аибашьра аман. Абольшевикцәеи Таматәи армиеи рыҟны иарбану Қырҭтәыла аиааирала иалгаз. 1918 шықәса ԥхынҷкәынмза аҟынтә 1919 шықәса лаҵарамза налакны имҩаԥысуан аибашьра Қырҭтәылеи Антон Деникин “Агвардиа шкәакәеи” рыбжьара. Қырҭтәыла адемократиатә Республика еилоу аҳра аҽалагалара иахҟьаны иақәшәеит агвардиа шкәакәа аҽырдадар. Аибашьра иалҵшәаны Қырҭтәыла иалшеит ахатә анапаҵаҟа иааннажьыр Аҟәа аокруг зегь, Соҷатәи аокруг хәҭакала (Гагра араион). Қырҭтәылеи Урыстәылеи рыбжьара аҳәаас ишьақәгылеит аӡиас Ԥсоу, иарбану иахьанӡа Де-иуре аҳәаа ауп абри ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара.
Аԥсны Автономтә асахьала инхеит Қырҭтәыла анапаҵаҟа. 1919 шықәса лаҵарамзаан иҿиеит Аԥсны аиҳабыра - комиссариат. Аиҳабыра ахантәаҩыс далыххеит Арзаҟан Емхәар. Аԥсны жәлартә хеилак ахаҿы дгылеит Уарлам Шеварднаӡе. Иԥсаххеит ахьӡқәа, Аҟәа аокруг иахьӡҵахеит Аԥсны, мацара аокруг араионқәа - Амазрқәа.
=== Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ===
1918 шықәса цәыббрамза 13 рзы ишьҭыххаз “Қырҭтәыла амилаҭтә ахеилакаҿ амилаҭтә аиҵарақәа ахаҭарнакра иазкны” азакәан иашьашәаланы, аԥсуаа амилаҭтә аиҵара ахаҭарнакцәа рзы иазгәаҭаз 26 ҭыԥк аҟынтәи ирыман 3 ҭыԥк.
1918-21 ашықәсқәа раан Аԥсны Қырҭтәыла адемократиатә республика аилазаараҿ иалалеит автономиа астатусла. Ари ианыԥшит Қырҭтәыла адемократиатә республика аԥызҵаз аизара ала 1921 шықәса жәабранмза ишьҭыхыз Қырҭтәыла аконституциаҿ, иарбану изкьысуаз атәыла амилаҭтә-аҳәынҭқарратә аиҿкаашьа.
1921 шықәса жәабранмза 25 рзы асоветтә Урыстәыла ала Қырҭтәыла адемократиатә республика анексиа иахҟьаны Автономтә ганқәа ирызкны аԥҟаԥҵақәа аус рыдулара хазтәи азакәан асахьала алшара ыҟамкәа иҟалеит.
Аԥсны Қырҭтәыла иацны иҟалеит асоветтә еидгыла анапаҵаҟа.
=== Аԥсны ССР 1921-1931 ашықәсқәа ===
1921 шықәса жәабранмза 19 рзы Аԥсны IX армиа ҟаԥшь ақәлеит. Хәажәкырамза 4 рзы армиа ҟаԥшь Аҟәа иалалеит. Хәажәкырамза 6 рзы иҿиеит Аԥснытәи ревком Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Н. Акирҭаа реилазаарала. 1921 шықәса хәажәкырамза 26 рзы идкылахеит, хәажәкырамзы 31 рзы Москва адырра аиуит Аԥсны ССР аҿиара азы. Хәажәкырамза 21 рзы ари аӡбамҭа ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла аревком. Убриҵәҟьа ашықәсаз ԥхынҷкәынмза 16 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи ССР рыбжьара еиқәыршәахеит аимадаратә аиқәышаҳаҭра. Иарбану иахәаԥшны Аԥсны, афактла, иалалеит Қырҭтәыла аилазаараҿ. Аԥсны ССР иаиуит Қырҭтәыла ССР ахаҭарнакратә органаҿ адепутатцәа ⅓ ралхра азин, Аԥсны ССР иазаанхеит ахатә акомиссариатқәа, адәахьтәи усқәа ркомиссариат ада. 1922 шықәса жәабранмзаан Аԥсны асоветтәра актәи аизара ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла ССР аҟны еиқәыршәаз аиқәышаҳаҭра. 1922 шықәса хәажәкырамзаан иаԥҵаз Кавказтәи РФСР Аԥсны алалеит, Қырҭтәыла ССР ахәҭа еиԥш. Асоветтә аидгыла 1924 ашықәстәи аконституциаҿ Аԥсны иазгәаҭахеит, Автономтә Республика еиԥш. 1925 шықәсазы ишьҭыххеит Аԥсны ССР аконституциа, Аԥсны ихьыԥшым ҳәынҭқарраны иахьазхаҵоу. Ари аконституциа амчрахь иаламлаӡеит. Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара иаӡбеит, аҵыхәтәанынӡа инанагарц иарбоу аконституциа апроект, аишьашәалараҿ иаанагарц Қырҭтәыла ССР, Кавказтәи асоциалисттә афедератәивтә асоветтә республикақәа рконституциақәа рыҟны. Аконституциа атекст, иарбану еилыргахаз Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара ала, ирыламырҵәахаӡеит. 1925 ашықәстәи аконституциа иахәаԥшны, Аԥсны ССР инхоз амилаҭқәа зегь рзы ирманшәалан рхатәы бызшәа ихақәиҭу аизырҳареи ахархәареи азин ахатә амилаҭтә-культуратә еиԥш, убас азеиԥш-ҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рҿы, Аԥсны ССР аҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рбызшәас иазхаҵан аурыс бызшәа. 1926 шықәса ԥхынгәымза 5 рзы идкылахеит Қырҭтәыла ССР аконституциа, иахьазгәаҭахаз, Аԥсны ССР аимадаратә аиқәышаҳаҭра амчла ишалоу Қырҭтәыла ССР, ишашьашәалоу еиԥш Кавказтәи РФСР аҟны аконституциа ишьақәырӷәӷәахеит 1927 шықәса мшаԥымза 23 рзы.
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә статус, иаанхеит Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ, Аԥсны Автономтә Асоветтә Асоциалисттә Республика еиԥш.
=== Аԥсны ССР ===
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә Республика астатус Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ. Аԥсны, Автономтә Республика азинтә ҭагылазаашьа еиԥш иазгәаҭахеит ССР аидгыла 1936 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1937 шықәса, Аԥсны ССР 1937 ашықәстәи аконституциақәа рҿы, анаҩс ССР аидгыла 1977 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1978 шықәса, Аԥсны ССР 1978 шықәса аконституциақәа рҿы.
1930-тәи ашықәсқәа раан Лавренти Бериа ила Кавказ анапхгара апериодаан имҩаԥысуан Аԥсны “ақырҭуатәра” аполитика. Уи иаиркит аԥсуа бызшәатә школқәа, арадиостанциақәа, аусура аҟынтә рхы иақәиҭыитәит аԥсуа арҵаҩцәа, иқырҭуаитәит аԥсуа нбан, Аԥсны ақыҭа рацәа атопоним, дацхраауан ақырҭцәа рнырхара Аԥсны аҟны.
1930 шықәсазы иаатит Аԥсны аган адырратә музеи. 1932 шықәсазы иаатит Аҟәа апедагогиатә институт. 1938 шықәсазы аусура иалагеит Тҟәарчал ахаҳәрацәа аҵхырҭа, Тҟәарчал аелектростанциа, иргылахеит Галтәи, Аҽгәаратәи, Мықәтәи Набакевтәи ачаитә фабрикақәа. 1938 шықәсазы иаатит Аҟәа-Қарҭ аихамҩа, иара убас Очамчыра-Кәазан аихамҩа. Аҩбатәи адунеитә аибашьраан, 1942 шықәса нанҳәамза-цәыббрамзаан ақәԥарақәа имҩаԥысуан Аԥсны аҩадахьала. Ахԥатәи ареихтә армиа аҽазнакит Кавкасиони ашь-хеибаркыра ахыҵра, Аԥсны алалара. Аинралцәа аамҭала иааныркылеит ақыҭа Ԥсҳәы. Германиа авиациа абомбақәа ақәнажьуан Аҟәа, даҽа ақалақьқәак. Уи ашьҭахь аизҳара аиуит акрыфаратә нхамҩа, иргылахеит ачаи, аҩы, ашәыр, аураш, аԥсыӡ азауадқәа. 1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи аизҳара аиуит атуризм.
1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит “Аԥсуатәра”, апозитивтә дискриминациатә политика. Акырӡа иазҳаит аԥсуаа рполитикатә анырра Автономтә Республикаҿ. Убри иамыхәаԥшыкәа, 1926 шықәса аҟынтә 1989 шықәсанӡа аԥсуаа рыхәҭаатә аилазаара Аԥсны аҟны имаҷхеит 27,8% аҟнытә 17,8% аҟынӡа. Аԥсуаа акырӡа ашьҭахь иаанхеит ақырҭцәа раасҭа аҵара аганахьала.
=== СССР аилабгара ашьҭахь ===
1991 шықәса хәажәкырамза 31 рзы ареферендум алҵшәақәа ирышьаҭакны Қырҭтәыла аҵакырадгьыл зегь аҟны имҩаԥгахеит ихақәиҭу алхрақәа. 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы иреиҳаӡоу ахеилак 1918 шықәса лаҵарамза 26-тәи Қырҭтәыла ахьыԥшымра акт иашьаҭакны ишьҭнахит адекларациа Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра иазкны. Асоветтә аидгыла аҵакырадгьылаҿ Қырҭтәыла актәи ареспублика акәын, иарбану ирылазҳәаз ахьыԥшымра иазкны.
Абри еиҳарак иарӷәӷәеит Урыстәыла агрессиа. Абри агрессиа аанкылара, ауадаҩра алҵшьа аԥшаара иахықәкны, ақырҭуа аган акрызҵазкуа ацәхьаҵра ҟанаҵеит: 1991 шықәса ԥхынгәымза 9 рзы идкылахеит Аԥснытәи алхратә закәан ҿыц. Абри азакәан иашьашәаланы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аҟны аиҳара иацәхьаҵит аиҵара:
* Ауааԥсыра 47% (ақырҭцәа) апарламентаҿ иқәыргылахеит 26 депутатк;
* 17% (аԥсуаа) - 28 депутатк;
* Егьырҭ (еиуеиҧшым аетникатә уааԥсыра) 11 депутатк;
Абриҵәҟьа азакәанла иҳәаақәҵахеит, Аԥсны иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩы аԥсуа дшыҟаларакәыз, дарбану изоуаз ҩ-хаҭыԥуаҩык - аӡәы ақырҭуа, аӡәы даҽа милаҭк аҟынтә; аминистрцәа рхеилак ахантәаҩыс даҭахон ақырҭуа.
Абри ацәхьаҵрақәа ирыхәамԥшыкәа, Аԥснытәи ССР анапхгаҩцәа изакәандоу нагӡамҭақәа нарыгӡон, ирыдыркылон антиконституциатә азинтә актқәа. Иалкааны иазгәаҭатәуп Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак апрезидиум ақәҵара, иазшьашәалангьы, Аԥсны аҵакырадгьылаҿ аиуристтә амч змам, иқәху ҳәа иԥхьаӡахеит Қырҭтәыла азакәанқәа. Асепаратисттә ауранагӡара аҵыхәтәантәи аарԥшракәын 1992 шықәса ԥхынгәымза 23 рзы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аӡбамҭа, изшьашәалангьы иаҟәыххеит Аԥсны ССР 1978 ашықәстәи аконституциа аусура, ирҿыцхеит Аԥсны ССР 1925 ашықәстәи аконституциа.
== Астатус ==
Аԥсны, Цхинвалтәи арегион иацны, Қырҭтәыла азакәанԥҵарала, ианашьоуп импыҵахалоу аҵакырадгьыл астатус.
== Аиҳабыра, административтә аихшара ==
=== Аԥсны Автономтә Республика аиҳабыра ===
Иахьатәи Аԥсны Автономтә Республикоуп Қырҭтәыла аилазаараҿ, иарбану излоу Гагра, Гал, Гәылрыҧшь, Гәдоуҭа, Очамчыра, Аҟәа амуниципалитетқәа рҵакыра. 1993 ашықәс аҟынтә аҵакырадгьыл зегь (2008 ашықәсанӡа Кодортәи аҩхаа агырханы) асепаратисттә режим аконтроль аҵаҟа иҟоуп.
== Адемографиа ==
1914 шықәса адыррақәа рыла Аԥсны ауааԥсыра 181382 уаҩык ыҟан, абрантәи ақырҭцәа аиҳарак ракәын (38,5%), аԥсуаа 25%, еиуеиҧшым азиатәи ауаа 11,1%, аурысцәа 9,9%, еиуеиҧшым европатәи ауаа 7,6%, аерманцәа 7,5%, ауриацәа 0,3%. 1918 ашықәсазы Аԥсны аетникатә аилазаара абасала иҟан: ақырҭцәа 42%, аԥсуаа 21,4%, аурысцәа 11,7%, аерманцәа 10,2%, даҽа ауааԥсырак 2,9%. 1926 ашықәстәи ауааԥсыра ашәҟәы рынҵарала Аԥсны ССР инхон 201016 уаҩык, абрантәи 71954 ақырҭуа, 51458 аԥсуаа, 25677 аерманцәа, 14045 абырзенцәа, 12533 аурысцәа.
=== Арелигиа ===
1855 ашықәсазы Аԥсны ахадара ишьақәгылан ақьырсианцәа реиԥш, убас аԥсылман ауааԥсыра рҟынтә.
== Аблахкыгарҭақәа ==
Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа
Ақалақь Аҟәа:
* Баслаҭтәи ацҳа
* Диоскуриа абаа
* Келашәыртәи аҭӡы
Очамчыра амуниципалитет:
* Бедиатәи аберҭыԥ
* Елыртәи Гиорги ацқьа иуахәама
* Мықә аберҭыԥ
Гәдоуҭа амуниципалитет:
* Афон ҿыц Свимон Кананир иуахәама
* Афон ҿыц (Ибериа ашьха) аберҭыԥ
* Адольменқәа
* Бзыҧ абаа
* Лыхны акомплекс
* Лыхны ауахәама Абаҭаа
* Амбара х-уахәамакны иҟоу абазилика
Гагра амуниципалитет:
* Абаҭаа
* Гагра ауахәама абазиликатә
* Пицунда аберҭыԥ
* Ганҭиади абазилика
Гәылрыҧшь амуниципалитет:
* Дранда аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа
==Алитература==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. საქართველოს სსრ, თბ., 1981. — გვ. 310.
* სონღულაშვილი ა. „აფხაზეთის პოლიტიკური სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში (1921-31 წწ)“ „ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“ N12 გვ. 66-79 — თბილისი, „უნივერსალი“, 2014 ISSN 1512-3154
== Азхьарԥшқәа ==
* [http://javakhishviliinstitute.files.wordpress.com/2009/04/lortkipanize.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, გამომცემლობა «განათლება», თბილისი, 1990]
* [https://web2.mlp.cz/koweb/00/04/02/43/13/abchazy_i_abchazija.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, ''მეორე შევსებული გამოცემა'', გამომცემლობა «მერიდიანი», თბილისი, 2012]
* [http://www.abkhazia.gov.ge აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის ოფიციალური საიტი]
* [http://abkhazeti.info აფხაზეთის ისტორიის უნიკალური საარქივო მასალები, ახალი ამბები, ისტორია, კონფლიქტის ისტორია]
* [http://www.apsny.ge/notes/UN/UN.php აფხაზეთის კონფლიქტის ირგვლივ მიღებული საერთაშორისო დოკუმენტების სრული სია]
* [http://www.apsny.com/ აფხაზეთის ისტორია]
* [http://www.apkhazeti.com/ აფხაზეთი]
* [http://iberiana.wordpress.com/afxazeti/papaskiri-recenzia/ ზურაბ პაპასქირი, ცრუ ისტორია (რეცენზია ოლეგ ბღაჟბას და სტანისლავ ლაკობას “აფხაზეთის ისტორიის” სახელმძღვანელოზე)]
isjn2vjqwojnwg5wtgbkt4d7noi0wpq
153763
153762
2025-06-27T14:56:35Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Аблахкыгарҭақәа */
153763
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:Abkhazia map-ru.svg|thumb|250px|Аԥсны ахсаала]]
'''Аԥсны,''' мамзаргьы '''Аԥсынтәыла''', '''Аԥсынра''', ''Аԥсьны'' (абзыԥқәа рцәажәашьала), ''Аԥсыны́'' (ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьала) ({{lang-ka|აფხაზეთი}}) — [[Амшын Еиқәа]] аҩада-мраҭашәаратәи аԥшаҳәаҿы, Кавказ ацәаҳәа Хада аҩада-мраҭашәаратәи ахәҭаҿы иҟоу атәыла. Иара ахаҭа 7 аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа иаҵанакуеит: Саӡны, Бзыԥын, Гәма, Абжьыуаа, Мырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ԥсҳәы-Аибӷа. Иахьазын де-факто [[Аԥсны ҳәынҭқарра]] ҳәа статусла иҟоуп, иааннакылоит 8,7 нызқь кв. км. аҳәынҭқарратә ҳәааақәа Егри Ԥсоуи аӡиасқәа рыбжьара иаԥнуп. Ауи аҳәынҭқарра ахьыԥшымра иазхарҵеит: Урыстәыла, Никарагуа, Венесуела, Науру. Аҩадахьала иаԥнуп Урыстәыла афедерациа, алада-амрагыларахьтәи аган ала иалсуеит [[Самегрело-Земо-Сванети]](Гыртәылеи Ашәантәылеи) административтә ҳәаа иавакны.
== Аҭоурыхтә географиа ==
19 ашәышықәсазы, Урыс-Кавказ еибашьра ҟалаанӡатәи аамҭақәа рзы, Аԥсуаа аӡиас Егры аҟынтәи Мцасҭа (мамзаргьы "Мца") аҟынӡа (аублаа рҳәаанӡа) еиҳараҩыкны инхон. Аԥсны, аполитикатә ак еиԥш, еиуеиҧшым аепохаҿ еиуеиҧшым аҵакырадгьыл иаҵанакуан, уи аҳәаақәа еснагь иақәшәомызт аетникатә Аԥсны, аԥсуа аимшьҭрақәа рыла инырхоу адгьылқәа.
[[Файл:Abkhazia in its region.svg|thumb|350px]]
== Аԥсуаа ==
Аҭоурыхтә Аԥсны аҵакырадгьылаҿ инхон аԥсуа аимшьҭрақәа. Аимшьҭра цыԥхьаӡа иааган ахатә диалектла. 1864 шықәсазы Кавказтәи аибашьра ашьҭахь аԥсуа аимшьҭрақәа реиҳара, аубыхцәеи черкезааи ирыцны иахырцеит Османтәыла аимпериахь.
== Аԥсабара ==
=== Арелиеф ===
Агеоморфологиала Аԥсны ихаданы ашьхатә регионуа. Ианеиҵаха 74% ашьхақәеи ашьхарԥыи ааннакылоит, егьырҭ - арха-ҟьаҟьарақәа. Ашьхатә ахәҭаҿы аструқтуратә-аденудациатә ашь-хеибаркырақәа, урҭ рыбжьара атиктоникатә-аерозиатә аҩхаақәа рацәоуп. Ашь-хеибаркырақәа рҟынтәи иреиҳауп аҩада-амраҭашәара аҟынтә алада-амрагыларахь еиҵыху Кавкасиони ихадоу аӡы еиҩызшоу ашь-хеибаркыра. Ашь-хеибаркыра ихадоу ақәыцәқәа роуп: Агеԥсҭа(3257м), Ԥсыш (3970м), Ерцахә (3910м), Домбаиулген (4046м), Гвандра(3985м). Иара убас Клухори(2781м), Марухи(2746м) акаҵәарақәа. Ашь-хеибаркыра злахагалоу камбриаулисцина акристалтә, апалеозоитә аметаморфикатә ацәаҟьақәа рҿы ажәытәтә, иахьатәи аҵаатә формақәа рыла ибеиоу альпикатә релиеф рацәоуп. Ихадоу ашь-хеибаркыра ицаҟьаны илбаауеит аӡиас Сакен, Чхалҭа, Бзыԥ атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа рахь. Аԥсны ашьхатә агәҭантәи ахәҭа иааныркылоит Кавкасиони аваратә ашь-хеибаркырақәа: Гагра, Бзыԥ, Кодор, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа, иарбанқәоу рхатә аганахьала, ирацәоу аиҿыгарақәа рымоуп. Гагра америдиантә ашь-хеибаркыраҿ, иарбану аӡиасқәа Гагрыԥшь, Жоеквар аҩхаа Бзыԥ аҩхаа иалнакаауеит, ирацәоуп аизҳара змоу арелиеф акарсттә формақәа. Аԥсны ихадоу ахәҭа Бзыԥ асубҭбааратә ашь-хеибаркыра (ахықәцә Капишистра 3156м) аӡиасқәа Кәыдры, Хыԥсҭа, Ааԥсҭа, Гәымсҭа, Келашәыр, Бзыԥ аӡҭарчырақәа аӡы аиҩшага иааннакылоит. Ашь-хеибаркыра амраҭашәаратә ахәҭа акьырхаҳәқәа рыла ихагалоуп, арелиеф акарсттә формақәа рыла иаагоуп, амрагыларатәи ахәҭа апорфиатәуп, ирацәоуп ашьха-аҩхаақәа ерозиатә, аҵааршәыратә формақәа. Аԥсны агәҭантәи, ацәаҳәа зегь амрагыларатәи ахәҭа аӡиасқәа Кәыдры, Ингур аҩхаақәа рыбжьара ихагалоу Кәыдры, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа иааныркылоит. Ахықәцә Хәаџьал (3309м) амраҭашәарахь ишьҭоу Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳа илаҟәуп, иахьатәи аҵааршәырақәа ирыгны. Ахықәцә Хәаџьал аҩада-амрагыларахьала ихагалоу Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра еиҳарак иҳаракуп (ахықәцәқәа Могуаширха - 3847 м, Харихра - 3710 м), еснагьтәи асы ала, аҵааршәырақәа рыла ихҩоуп. Абри ашь-хеибаркыра зегь раасҭа узызнеиша акаҵәароуп Хида (2633м), иарбану Аԥсны Земо Сванети иамаздоу. Ашәантәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра атиптә альпикатә релиефла иарбоуп, Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳарак ишшоу арелиеф амоуп. Абра амраҭашәаратә ацаҟьатә ахәҭаҿы акарсттә арелиеф ыҟоуп.
Ашьхатә Аԥсны иалкаауп ахҟьа аерозиатә аихшара аҵаулара дула. Еиҿаԥшуа атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа еиҳарак иҭбаау, ихлаӷьоуп, аҭбаара иҭшәоу, ирхәоу. Ирацәоуп аканионқәа, ацаҟьашә. Аԥсны Кавкасиони аладатәи акалҭаҿ еиҵыхуп ицәгьоу ашьха аԥхьатәи цәаҳәа, иарбану акырӡа еихшоу ахәадароу, иҭаҟҟоу, арелиефла иалкаауп. Ирыларҵәоуп арелиеф атектонтә-аерозиатә, акарсттә, аҿыбгаратә формақәа, иара убас амшынтә, аӡиастә терассақәа. Ашьха аԥхьа иалкаауп акьырхаҳәқәа рыла ихагалоу акарсттә (Гагра, Афон ҿыц, Аҟәа, Ҵабал), икарсттәым, џьара-џьара иаҿыбгоу (Ганҭиади, Миусера, Ешыра, уб. егь.) ахәҭақәа. Ашьха аԥхьа амшын Еиқәа аԥшаҳәа иавакны иамоуп аллиувиалтә арха-ҟьаҟьарақәа, иарбанқәоу амшын аҟнытә адиунақәа рыла иалкаау. Аҟәа аҩада-амраҭашәарахьала арха-ҟьаҟьара аҵакыра маҷ ааннакылоит, алада-амрагыларахьала еиҳа-еиҳа иазҳауеит (Самурзаҟано арха). Аԥсны аԥшәаҳәатә цәаҳәа еизадоуп. Иазгәаҭатәуп Аҟәеи Гагреи араионқәа, Гәдоуҭа, Аҟәа амысқәа.
=== Агеологиатә аилазаара, ихәарҭоу адгьыл иҵырхуа ===
Аԥсны иалоуп Кавкасиони аладатәи анаара илакьу асистема, Қырҭтәыла ацәаҳәа амраҭашәаратә ахәҭақәа рыструктурақәа. Абра иаагоуп кембриа аҿаԥхьатәи, палеозоитә, амезозоитә, каионозоитә ақәра змоу ацәаҟьақәа. Кембриа аҿаԥхьатәи аметаморфикатә ацәаҟьақәа - аметаморфикатә аҿысҭеиқәҵақәа, агранитоидқәа, имаҷны амармалташь - ихтуп иара убас аҩадатәи ахәҭаҿы, Кавкасиони аҟны. Абри ацәаҟьақәа аинтенсивла адеформациа аманы, еиҟәыҵәоуп. Аӡиасқәа Бзыҧ, Кәыдры ахыҵхырҭақәа ихаданы иӷәӷәоу илакьу ҵаҟа-иуртәи аиқәаҵәа анышәаԥшь-аҿысҭеиқәҵақәа, еилаԥсоу авулкантә ацәаҟьақәа рыла еилоуп. Абжьаратә-иуртәи ақәра амоуп иара убас ақалақь Тҟәарчал акәша-мыкәша, аӡиасқәа Ԥсоу , Бзыҧ аӡҭарчырақәа ахаҳәрацәа злоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа. Хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу ацәаҟьақәа еиҳарак арифтә акьырхаҳәқәа рыла иарбоуп, Аԥсны агәҭантәи ахәҭаҿы ирацәоуп. Амрагыларахьала акьырхаҳәқәа ирыԥсахуеит агиԥстә иԥштәылоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа, мацара аҩадахьала анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа ааглыхтә кьырхаҳәқәа. Аԥсны аҩадатәи ахәҭаҿы ирылаҵәахьоу амелтә, апалеоцентә-аеоцентә ацәаҟьақәа еиҳарак акьырхаҳәқәа, мергелқәа рыла иаагоуп, мацара олигоцентә, неогентә ақәра змоу аахыҩлақәа - ԥслымӡхаҳәқәа, анышәаԥшьқәа, аконгломератқәа рыла. Ари аҵыхәтәантәи еилоуп Кавкасиони шьақәзыргылаз ацәаҟьақәа ирықәнаӡәӡәаз маҭәахәқәа рҟынтә. Аԥсны аладатәи ахәҭаҿы хыхьтәи-иуртәи, амелтә, апалеогентә, анеогентә ақәра змоу ацәаҟьақәа иԥсыҽны илакьуп. Аԥсны агеологиатә аилазаараҿ акрызҵазкуа ароль иааннакылоит амезозоитә ақәра змоу амагматә ацәаҟьақәа (Кардивачи, Санчар, Лаба, Келашәыр, Гораԥа агранитоидқәа, диоритқәа; хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу Диабаз асосудқәа).
Аԥсны адгьыл иҵырхуа аҟынтә иазгәаҭатәуп Тҟәарчал, Бзыҧ ахаҳәрацәа аҵхырҭақәа, аӡиас Бзыҧ ахыҵхырҭаҿ аџьаус аҵхырҭа. Ирацәоуп атса, ацинк, абҩа, даҽа аметаллқәа рхыҵхырҭақәа. Иметаллтәым адгьыл иҵырхуа аҟынтә иаҳпылоит еиҳарак барит (Бзыҧ, Кәыдры, Мықә, Аԥсҭа абхааҿ), агипс, мацара аргыларатә, ашьыхга амаҭәахә аҟынтә акьырхаҳә, ақьырмыттә нышәаԥшь, серпентинит, диабаз, диорит. Иалукаартә ирацәоуп аҽыхәышәтәыга аминералтә ӡқәа-арацәаӡритә аминералтә ӡыхьқәа аӡиасқәа Кәыдры, Сакен, Гвандра, Чхалҭатәи Бзыҧ, Ауадҳара, убас даҽа аҩхаақәак рҿы, мацара аҽыхәышәтәыга аӡырԥхақәа Тҟәарчал, Аҟәа, Афон ҿыц, Гагра акәша-мыкәшаҿ.
=== Аҳауа ===
Аԥсны аҳауа атипқәа аҳаракыратә зонақәа рыла иаларцәоуп: амшынтә ицәааку асубтропикатә ҳауа аӡын ԥхала, ишоуроу аԥхынла (а. а. 300-400 м); ицәааку аҳауа иаҩцамкәа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (300-400 м аҟынтә 100-1100 м аҟынӡа); ицәааку аҳауа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (1000-1100 м аҟынтә 2000-2100 м аҟынӡа); ашьхаҳаракыратә ицәааку, иҿыхьҭоу аҳауа (2000-20100 м аҟынтә 2800-2900 м аҟынӡа), ашьхаҳаракыратә нивалтә ҳауа (2800-2900 м ахыхь). Аҳауа абжьаратә ашықәстәи атемпература арха-ҟьаҟьараҿ 13.9 аҟынтә 15 °С аҟынӡа аҽаԥсахуеит, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа иҟоуп 13-14 °С, мацара ашьхақәа рҿы, 2600 м аҳаракыраҿ, 0 °С; Аԥснытәи Кавкасиони еиҳарак иҳараку ашьхақәа рҿы - 9, - 10 °С аҟынӡа илеиуеит. Зегь раасҭа иԥхоу амза (ԥхынгәымза-нанҳәа) абжьаратә температура иреиҳаӡоу ашьхақәа рҿы 0 °С еиҵоуп, Аҟәа аҟны 24.5 °С инаӡоит. Зегь раасҭа ихьшәашәоу амза абжьаратә температура аԥшаҳәаҿы 6 °С еиҳахаӡом. 500-600 м аҟынӡа жьырныҳәамза абжьаратә температура зегьынџьара 0 еиҳауп, абриазы уи асубтропикатә ацәаҳәа иаҵанакуеит. Хыхь атемпература иагхоит, Аԥснытәи Кавкасиони араионаҿ - 18, -19 °С илаҟәуеит. Аҳауа амаксималтә температура 40 аҟынтә 10-15 °С аҟынӡа, амаксималтә температура иашьашәаланы - 13 аҟынтә - 35 °С аҟынӡа. Иубарҭоуп атемпература аҽаԥсахра ашьха абжьаратә аҳаԥқәа рҿы, иахьазгәаҭоу атемпературатә инверсиақәа. 500-600 м аҳаракыраҿ активтә авегетациатә период анҵыра 200 мшынӡа ицоит, мацара 10 °С еиҳау атемпературақәа реицҵалыҵ 3000-3500° инаӡоит, иарбан изыззхоу аԥсабаратә, акультуратә асубтропикатә аҵиақәа рзы. Аԥсны ибеиоуп атмосфератә алышәшәақәа рыла, аха уи еиҟарамкәа еихшоу хазтәи араионқәа рыбжьара еиԥш, убас ашықәс асезонқәа ирыхәаԥшны. Аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы абжьарала ашықәс аҩныҵҟа 1310 мм аҟынтә 1500-1550 мм аҟынӡа алышәшәа иаауеит. Ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа рҿы алышәшәақәа рхыԥхьаӡара иазҳауеит: Дәрыԥшь (250м) - 1980 мм, Гагра ашь-хеибаркыраҿ (1644 м) - 2280 мм, Ауадҳараҿ (1600 м) - 2480мм; Бзыҧ, Кәыдры ашь-хеибаркырақәа аладатәи акалҭқәа рҿы 3000 мм еиҳауп. Еиҳарак имаҷу алышәшәа иаауеит ашьхақәа рыбжьара аҭыҳәҭақәа рҿы (1500-1800 мм). Алышәшәақәа рмаксимум аӡын иаауеит аминимум аԥхын. Абри аганахьала уи Адгьылбжьарамшын аҳауа атип еиԥшхоит, аӡын алышәшәақәа акрызҵазкуа ахәҭа асы асахьала иаауеит. Асы аҿыгҳара амшын аԥшаҳәа ацәаҳәаҿы 10 см, ашьхақәа рҿы 2-4 м еиҳауп.
=== Аҩныҵҟатәи аӡқәа ===
Аԥснытәи аӡиасқәа реимадара рацәоуп. Ихадоу аӡиасқәа Кәыдры, Бзыҧ, Аалӡга, Гумысҭа, Мықә, уб. егь. иаҵанакуеит амшын Еиқәа аӡҭачыра. Аҳәаатә аӡиасқәоуп Ингур, Ԥсоу. Аӡиасқәа рҿы ирацәоуп аӡҭыҽҽарақәа, лассы имҩасуеит, иахьеилалоу иарҿиоит имаҷу аӡхыршша. Ихадоу аӡиасқәа еилаԥсаны ирчахоит: 2000 м аҟынӡа еиҳарак ақәаӡыла, хыхь - асырӡыҭи аҵааршәырақәа ирыцрыҵуа аӡылеи. Адгьыл аҵаҟатәи аӡқәа рыла арчара ароль дууп акарсттә зонаҿ. Аҩаӡарақәа рмаксимум ааԥын, аԥхын алагамҭаз иҟоуп, аминимум - аӡын. Аамҭа-аамҭала иадыруеит аӡхыҵрақәа. Еиҳарак еснагьтәи аҩаӡарала иалкаауп акарсттә адгьыл аҵаҟатәи аӡиасқәа. Аԥсны ирацәоуп аӡиақәа: Рица, Адуеда, Аӡыжь, Дерикәараӡыжь, Ҟварашь, Риҵа маҷ, Амтҟьал, аӡиа Еиҵәа, уб. егь. Урҭ иҳараку ашьхақәа рҿы иҭыԥыркуп, еиҳарак аҵааршәыратә, акарсттә ҿиамҭақәоуп. Амшын аԥшаҳәатә арха лагунатә (Инкиҭ, Бебесир, Папанҵҟәыр), аӡиас ахьыҟаз аӡиақәоуп. Аӡиақәак аҩаӡареи асаркьеи аҵакыра аҽыԥсахра адыруеит. Аӡиақәа рыхәҭак ибеиоуп иктиофаунала. Амшын аԥшаҳәатә архаҿ иҟоуп аӡмахқәа, иарбанқәоу рыхәҭа иҭарбоуп ма аҭарбара апроцессаҿ иҟоуп. Аԥсны ашьхаҳаракыратә ахәҭаҿы 376 аҵааршәыра ыҟоуп (аҵакыра 70 км²), иарбанқәоу рҟынтәи мацара хәба роуп актәи аишьҭагыла аҟынтә.
=== Адгьылқәа ===
Аԥсны амшын аԥшаҳәатә архаҿ аллиувиалтә, аӡмахтә адгьылқәа рацәоуп. Ацәаакыра рацәа змоу архаҿ аӡмахтә, аторфтә-аӡмахтә адгьылқәоуп, иарбанқәоу типла иаарԥшуп Гал араион амшын аԥшаҳәатә зонаҿ. Еиҳа еиӷьны адренажтә анаара змоу архаҿ аллиувиалтә акарбонаттә дгьылқәа рыцәоуп. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа авулканогентә ацәаҟьақәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы, адгьылҩежьқәа, адгьылҟаԥшьқәа, акьырхаҳәқәа, мергелқәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы - аилабаа-акарбонаттә адгьылқәа. Ари адгьылқәа ирзыманшәалоуп ачаи, ацитрус, аӡахәа, даҽа культурақәак. Аԥсны аҵакырадгьыл идуу ахәҭа абнатә дгьылқәа иааныркылоит, урҭ ҵаҟатәи, акьырхаҳәқәа рыла ишьақәгылоу, азонаҿ иаагоуп аилабаа-акарбонаттә, мацара икьырхаҳәым азонаҿ - абжьаратә, имаҷу аҿыгҳара змоу абнатә иаӡоу адгьылқәа рыла. Хыхьтәи азонаҿ абна хыхьтәи ацәаҳәааҿы акарбонаттә ма иаарту, еилагылоу абнатә иаӡоу адгьылқәоуп. Асубальптә зонаҿ аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәоуп, мацара альпикатә ашьацтә зонаҿ - апримитивтә, зҿыгҳара маҷу аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәа. Аҵакыра маҷқәа азонақәа зегь рыҟны иаҳԥылоит иӷәӷәаны иаҿыӡәӡәау, иԥсыҽу адгьылқәа.
=== Аҵиаала ихҟьоу ===
Аԥсны 2000 хкык еиҳаны аҵиаақәа ыҟоуп, урҭ рыбжьара 150 хкык аҵла, ачықьтә ҵиаа. Аҵиаақәа ибеиоуп ендемақәа рыла, ареликтқәа рыла аизҳара аганахьала идырҿиоит аҳаракыратә зонақәа. Амшын аԥшаҳәатә адиунатә цәаҳәаҿы иазҳауеит апсамофилтә ҵиаақәа: Ацгәыхш, аиеҵәа Нара, амшынтә салаҭ, амшынтә Аӡышәҭыш, Аили, уб. егь. Еиҳа иҵауланы урҭ аксеромифоттә ачықьқәа (Апалиурус, Ақәыц шкәакәа, Амушмула, Амаахыр) ирыԥсахуеит. Гәдоуҭа амыс ирацәоуп аксероморфтәтә ачықьтә ареликттә Гәдоуҭа Аԥсара, иарбанқәоу имаҷны иаагоу. Ацәаакыратә архаҿ, аӡиас аԥшаҳәаҿы ирацәоуп абнатә ҭыԥқәа, иахьелаԥсоу Амажәа, Ипан, ареликттә Лаԥан, уб. егь. Ацәаакыра рацәа ахьыҟоу аҭыԥқәа рҿы иазҳауеит Абаџар, Апҟыз, Аили, ирацәоуп Аирис; амна-абра иаҳԥылоит аторфтә аӡмахқәагьы. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа ҵаҟатәи ркалҭқәа (600-700 м аҟынӡа) амезофилтә Колхтәи абнақәа иааныркылоит. Ихадоу хкқәоуп Аџь, Ахьаца, Ахьа, Ашәҵла, Ипан, Аҭәаҵла, Ал. Ибеиоуп ашәырла (Алаҳа, Панта, Ахурма, Аҳәаса). Абна ҵаҟа ииуеит (Ахәажәа, Акалам, Ашыц), зыбӷьы каԥсо (Араса, Анҷҳа, Ашьхарԥаҿа) ачықьқәа. Иахьыцәаакыро иаҳԥылоит ареликттә Урҭховари, ирацәоуп Лешамбо: Екалӷиҷи, Ашәшь, Дзвелька, Усурвази, амшын аԥшаҳәатә архаҿ, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа аԥсабаратә ҵиаақәа акырӡа иԥсахуп, еиҳарак иԥҟоуп. Иахьа ирацәоуп аҩбатәи аиҭеихшара, акультуратә хәҭақәа: абаҳчақәа, ауҭрақәа, ачаи, ацитрусқәа рыплантациақәа. Аԥсны аҵакыра ианеиҵаха 55% абнала ихҩоуп. Ашьхалаҟәыратә зонаҿ ирыларҵәоуп Ахьацара, уи иацны иазҳауеит Ахьаца, Ахьа, Аҭәаҵла, Соҷи, уб. егь. Ҵаҟатәи абнаҿ ирацәоуп Ашыц, Ахәажәа, Ашымҳа, Ашьхарпаҿа. Абжьаратә ашьхатә зонаҿ еилаԥсоу абнақәа ыҟоуп. Иҳараку ашь-хеибаркырақәа рҵакыра (2200-2800) иааныркылоит альпикатә шьацқәа, иарбанқәоу ҵаҟатәи ахәҭаҿы идырҽиоит ашьхатә ахҟьа, хыхь - хазтәи “Ауарҳалқәа”.
=== Аԥстәқәа рдунеи ===
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иаҳԥылоит ашьхатә абнатә еиԥш, убас ашьхаҳаракыратә аԥстәқәа рыхкқәа. Асубальптә, альпикатә адәы иаҵәақәа рҿы иҟоуп Ашьхаҭыӷь, Ақәасаб, Риҵа абнақәа рҿы иамоуп Кавказтәи абнацә. Ирацәоуп Ашьабысҭа, Абнаҳәа. XX ашәышықәса алагамҭаҿ иқәҵит Кавказтәи Домба. Иҭбааны ирылаҵәоуп Абга, Абгалаџ, Абгахәыҷы, Аашьышь, Ацыӷ (Ахәдашкәака, Ахәдаҩежь), Аԥшӡы; џьара-џьара иаҳпылоит Аԥслы, аҩада-амраҭашәаратә ахәҭаҿы - Европатәи Ацыӷцәышәшәы. Абнақәа рҿы иамоуп Амшә цәышәшәы, Алыџ, Абнацгәы. Иааигәаны ииасхьоу аамҭаз иҟан Кавказтәи Алышькьынтыргьы. Ирацәоуп Ажьа, Кавказтәи Аеш, Алтаитәи Аеш (Аклиматизациа зоуз), ацәылашьшь абнатә Амшә, ахәдаҩежь Аҳәынаԥ, Аҳәынаԥ хәхәа, ачықьтә, ашьацтә, аклиматизациа змоу Нутриа. Ирацәоуп Ахәылԥҵыс, Понттәи Ахьаԥарч, амгәашкәакәа Ахаԥыцшкәакәа, Ахаԥыцшкәакәа ду, уб. егь.
Аԥсаатәқәа рҟынтәи ашьхақәа рҿы иамоуп Кавказтәи Акаԥкаԥ, Кавказтәи Ашьхашәишәи, альпикатә Ақәаҷа, ирацәоуп Ачақәа, Абнакәты, Ацаблыкь, Акәата, Аҷныш, Аӡыцәа, Абжьобжьик, Абахәжәҵыс, Ауарбажә, Ахьажь, Ауарба, Агриф, Ажакьабаба, Аты, Аҟәараан, Аҵысӷра, уб. егь.
Аҳәазақәа рҟынтәи иаҳԥылоит Акаркалмышә, Амаҭенцәыш, Аӡырлашәаԥшь, Кавказтәи Амаҭаԥшь, аӡмахтә Акәыуа, уб. егь.
Амфибиқәа рҟынтәи: Аҽаҩрадаӷь, абнатә Адаӷь, Аҵладаӷь, Алахышьап, уб. егь.
Аӡиасқәеи аӡҭаҽырақәеи рҿы иҟоуп Акалмаҳа, Колхтәи Аҵареда, Колхтәи Аӷорџь, Мурҵа, Аԥашәԥсыӡ, Агамбузиа. Аӡиасқәак рҿы иалалоит амшын Еиқәа аҟынтәи Амлагәыр, Абарзал, Атлантикатә, Ақьоуқьад, Аҟәымӷԥсыӡ, уб. егь. Ирацәоуп амцқәа, Амариал, Абызкаҭаҳа, Адыӷаҷиа, уб. егь.
Аԥсны аҟны флореи фаунеи ахьчаразы иаԥҵоуп Риҵа, Гәдоуҭа, Миусера аҳәырԥсаррақәа.
== Аҭоурых ==
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы иԥсҭазаара ашьҭа археологиала ишьақәырӷәӷәоуп ҵаҟатәи апалеолит апериод аҟынтә. Ԥасатәи ашел апериод иатәуп Иашҭхәа агыларҭа, амрагыларатәи Гәымсҭа адольменқәа. Мацара мустиа аепоха Келашәыр, Ганахлеба, Очамчыра, Аҽгәара, даҽа анырхарақәак. Хыхьтәи апалеолит абаҟақәа иҭбааны ирылаҵәоуп Аԥсны аԥшаҳәатә зонаҿ. Мезолит, анеолит аан Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы инырхара ареал иҭбаахеит. Абри аамҭа аҟынтә иалагеит ауаҩы аагалыхтә иуранагӡара: адгьыл аус адулара, аԥстәы анҵара, акерамика аус адулара. Аизҳара аиуит матриархат. Енеолит, заатәи аџьазтә епохаҿ иашьаҭакхеит аџьазтә металургиа, аԥстәы анҵара, адгьыл аус адулара. Абри аамҭатәи абаҟақәа иԥшаауп Очамчыра аҟны, Азанҭа, Ешыра заатәи адольменқәа рыҟны. Аџьазтә культура иаагоуп Ешыра, Аҷандара, Ауадҳара адольменқәа рҿы иԥшаау амаҭәахәқәа рыла. Ҳера ҟалаанӡа II-I азқьышықәса аҵыхәтәантәи аџьазтә культура иахьатәи Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иреиҳаӡоу аҩаӡаранӡа инаӡеит, иҿиеит аихатә маҭәарқәа. Абри аамҭазы ари аган зынӡа иалан Колхтәи акультура ареалаҿ.
=== Антикатә епоха ===
Аганқәа Аԥсны аҟны:
# Ашьхатә Аԥсны (еиҳарак Аԥсны)
# Амшын аԥшаҳәатә Аԥсны (ажәытәтәи аладатәи Ҳениохети)
# Аҩныҵҟатәи Ҳениохети (Санигети)
# Џьиқети (ажәытәтәи аҩадатәи Ҳениохети)
# Апсидиа (ажәытәтәи Корахети)
# Мисимианети (ажәытәтәи Колаети)
# Аԥсны, Егриси аԥшаҳәатә ган “Агәҭантәи ақыҭа”
Антикатә епоха алагамҭаз амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны иҿиеит Колхтәи аҳра, иарбану Аԥсны аҵакырадгьылгьы иалан. Ҳера ҟалаанӡа VI-V ашәышықәсақәа раан абратәи анырхарақәа ирышьаҭакны иҿиеит ажәытәтәи абырзентә аргылара ҿыцқәа: Диоскуриа, Триглит, Питиунт, уб. егь. Аизҳара аиуит ахәаахәҭра, аха аҭыԥантәи ауааԥсыра ихадоу рыуранагӡара акәын адгьыл аус адулара, аҟазара. Иҳараку аҩаӡараҿ игылан аиха аарыхра. Ҳера ҟалаанӡа I ашәышықәсаан Колхтәи аҳра иԥсыҽхеит, ихыбгалеит. I-II ашәышықәсақәа раан иргәаладыршәоит Аԥсны абиԥараа: апсидаа, абазгаа. Апсидаа дрыхцәажәоит Плиниус аиҳабы (I ашә.), Плавиус Ариан (II ашә.) рыхьӡ иҳәоит апсидаа, абазгаа. Ихыбгалаз Колхтәи аҳра итәыитәит зны Понто аҳ Митридат VI, анаҩс Римтәи империа. Апсидаа, абазгаа активла иқәԥон римаа ирҿагыланы. I ашәышықәса аҵыхәтәаны еиҿкаахеит апсидаа, абазгаа, санигаа рхадарақәа. Урҭ рхадацәа римтәи аимпортиорцәа ишьақәдырӷәӷәон. III-IV ашәышықәсақәа раан иҿиеит Егриси аҳра, иарбану ахатә амчра аҵаҟа Колхтәи зегь иацны етднакылеит Аԥсны аҵакырадгьылгьы. Абри апериодаҿ Лазика аҳәаа иахьатәи Соҷи аҩадахьала иалсуан.
=== Абжьаратә ашәышықәсақәа ===
VI ашәышықәса алагамҭаз Егриси аҳраҿ, уи иалоу Аԥсны ахадара аҟны иалагеит афеодалтә аизыҟазаашьақәа реиҿкаара. Ашәышықәса зегь аҩныҵҟа амраҭашәаратә Қырҭтәыла иҟан Ирани Византиеи аимпериақәа рыбжьара аибашьра ацентрны. Аԥсны ауааԥсыра иқәԥон урҭ ирҿагыланы, зылҵшәагьы акәын абазгаа рықәгылара 550 шықәсазы. Византиа изалымшеит Егриси аҳра ахатә провинцианы иҟанаҵарц, цашьа амамызт уи авассалра иазнамырхар. VI ашәышықәса II абжа, VII ашәышықәса зегь раан Егриси аҳраҿ иӷәӷәахеит абазгаа рхадара. VIII ашәышықәсаан абазгаа ргегемониала иҿиеит аԥсуаа рхадара, зцентргьы Анаҟәаԥиаҿ иҟан. Уи арратә-аполитикатә аимадара еиҿнакааит Лазика аҟны Византиатәи, арабтә ампыҵакҩцәа ирҿагыланы. Леон I аимадара еиҿикааит амрагыларатәи Қырҭтәыла аҳ иҟны, изылҵшәангьы арабаа иаҵадырхеит, иқәырцеит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟынтә. VIII ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан аԥсуаа рхада Леон II амраҭашәаратә Қырҭтәыла аполитикатә акаҿ, аԥсуаа раҳраҿ еидикылеит. Ашәышықәса аҵыхәтәаны уи ихы дақәиҭтәхеит Византиа ахьыԥшымра аҟынтә, аҳ ититул иоуит. Абри актаҿ уи иара иабхәа, Хазарҭа Хакан дицхрааит. Аҳра аҵакырадгьыл еиҵыхын Никопсиа аҟынтә Ҷорохи аҟынӡа, амрагыларахьала Лихтәи ашь-хеибаркыра аҟынӡа. Аԥсуаа раҳра ауааԥсыра реиҳара, ақырҭцәа ракәын. Акрызҵазкуа ахәҭа аԥсуаа, Кавказтәи даҽа ауаа, аимшьҭрақәа ракәын. Аҳәынҭқарра, ауааԥсыра аиҳара ду рцәажәаратә бызшәа ақырҭуа акәын. Аҳратә аҳҭнықалақь Қәҭешь акәхеит.
IX-X ашәышықәсақәа раан Аԥсны еилоу Қырҭтәыла аҳра аилазаараҿ иалан саерисҭаво асахьала. Саерисҭаво ахаҿы игылан Шервашиӡераа рыжәла. XVI ашәышықәсаан Одишьи ахада Бедиан итәыитәит Цхумтәи саерисҭаво. Шервашиӡе ихадараҿ инхеит Анаҟәаԥиа аҩадахьала ишьҭоу аҵакырадгьыл, зцентргьы акәыз Лыхны. Шервашиӡе ихы Бедиани ивассалыс иԥхьаӡон. Уи ицәмаҷхеит аҵакырадгьылқәа аҩадахьалагьы. XIV-XV ашәышықәсақәа раан Аԥсны амшын аԥшаҳәатә апунктқәа рҿы иҿиеит Генуиа ахәаахәҭратә факториақәа.
Қырҭтәыла аҳра-ахадараны аидыҵра ашьҭахь, XVII ашәышықәса алагамҭаз иҽиеит Аԥсны ихьыԥшым ахадара, иарбану XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан аформалла Имерети аҳра иалан.
=== Аԥсны ахадара ===
XVII ашәышықәса алагамҭаҿ Аԥсны Одишьи аҟынтә ихьыԥшым ахадараны иҿиеит, ишиашоу Имерети аҳра авассалны иҟалеит. XVII ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа раан Османтәылаа иртәыртәит Аҟәа. Аԥсны ахадара аҽаланагалеит ақырҭуа аҳра-ахадарақәа аҩныҵҟатәи аибашьраҿ. Абри иалҵшәаны уи аҳәаақәа иарҭбааит зны аӡиас Аалӡга аҟынӡа, анаҩс Ингурынӡа.
XVII-XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Аԥсны ахадара акқәакны еихшан. Саӡен иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиасқәа Мзимҭеи Бзыԥи рыбжьара, Бзыҧ иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиас Бзыҧи Гәымсҭеи рыбжьара, Гума - аҵакырадгьыл Гәымсҭеи Кәыдрыи рыбжьара, Абжәа Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара, Самурзаҟано Аалӡгеи Ингури рыбжьара. Хазтәи акқәа рыбжьара имҩаԥысуан еснагьтәи аиҽагылара. Абри ахы ианархәон Османтәыла аимпериа, урҭ XVIII ашәышықәсаан идырҭбааит ампыҵакратә политика, атҟәацәа раахәара. Аԥсны ахадараҿ ишьакәгылаз аклас Аҭауад-Азнаурра акәын. Анхацәа еихшан х-гәыԥкны: Анхаҩы, Ахәыуҩы, Ахашәала.
1725-1728 шықәсазы иҟалеит ақәгыларақәа, заамҭазы иакәшеит Аҟәа абаа. 1733 шықәсазы амраҭашәаратә Қырҭтәыла Османтәыла ар ажәлеит, Аԥсны, Гыртәыла ахәҭа ду еиларыжьит. 1757 шықәсазы Хресили аибашьраҿ аԥсуаа Османтәыла иаҿагыланы иқәԥон. Аибашьраҿ дҭахеит Самырзаҟан ахада Хутуниа Шервашиӡе. 1771 шықәсазы аԥсуаа Аҟәа ргеит, аха лассы Османтәыла еиҭа иархынҳәит. XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Зураб, Қелаш Шервашиӡераа ислам рыдыркылеит, Османтәыла аҟны аполитикатә аимадара шьҭарҵеит. Қелаш Шервашиӡе Рухи аибашьраҿ Имерети аҳра даҿагыланы дықәԥон, аха даҵахеит. Абри ашьҭахь Қелаш Шервашиӡе Урыстәыла аимпериа аҟны аимадара анагӡара дазҿлымҳан, аха 1808 шықәсазы дыршьит.
=== Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ ===
Аԥсны ахадара Урыстәыла анапаҟа иҟалеит 1810 шықәсазы, Гиорги Шервашиӡе Урыстәыла ацхыраараз данаҳәаз ашьҭахь. Убриҵәҟьа ашықәс аԥхын аурыс десант ацхыраарала Османтәыла аҟынтә ахы иақәиҭыитәит Аҟәа абаа. XIX ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит имаҷу ааглыхра, ақьырмыти аҵла ахәархьгеи азауадқәа реизырҳара. 1832 шықәсазы Аҟәа иаатит аҳазалхырҭа, 1846 шықәсазы уи аӷбакыдгыларҭаны иҟалеит, 1847 шықәса аҟынтә ақалақь астатус аиуит. Иазҳаит ақыҭа-нхамҩа анагӡара, аекспорт. XIX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рҟынтәи амшынтә аиҭаниаирала иамадахеит амшын Еиқәа аԥшаҳәатә ақалақьқәа. Иара убас, аимпериа аколониалтә, афеодалтә политика ауааԥсыра агәынамӡара рынаҭон. 1821, 1824, 1830, 1840-1841 ашықәсқәа раан аҭыԥ рыман ақәгыларақәагьы.
Крымтәи аибашьраан Аԥсны Османтәылаа иргеит, Урыстәыла цашьа амамызт аевакуациахь имцар Гыртәылаҟа, аха аибашьра ашьҭахь Аԥсны аҵакырадгьыл Урыстәыла иархынҳәит. 1864 шықәсазы Аԥсны ахадара иқәыххеит, уи анексиа азухеит Урыстәыла аимпериа ала. Аԥсны иҟалеит Аҟәа архәҭа асахьала. 1866 шықәсазы Аԥсны ауааԥсыра иқәгылеит. 1867 ашықәс аҟынтәи иалагеит амҳаџьырра, ианеиҵаха 20 нызықьҩык аԥсуаа иаанрыжьит рыԥсадгьыл. 1870 шықәса жьҭаарамзазы Аԥсны иқәыххеит анапаҵаҟа аҟазаара. Аимпериаҿ имҩаԥгаз даҽа реформақәак Аԥсны иакьымсӡеит. Урыстәылеи Османтәылеи рыбжьара 1877-78 ашықәсқәа раан аибашьра Аҟәа еиҭа иргеит Османтәылаа, еиларыжьит 1877 шықәса нанҳәамзаан, аибашьра амҩасраан, Османтәылахь ианеиҵаха 30 нызықьҩык аԥсуаа амҳаџьырра зықәшәаз ахырцеит. Аибашьра алгара ашьҭахь аимпериа аиҳабыра аԥсуаа аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы анхара азин рырымҭеит, убра аимпериа арратә, атәылауаҩратә маҵуҩцәа индырхеит. 1883 шықәсазы Аҟәа арратә аиҟәша иқәыххеит, иҿиеит Аҟәа аокруг Қәҭешьтәи агуберниа аҳәаақәа рҿы.
1890-тәи ашықәсқәа раан ибжьгахеит Новорасииск-Аҟәа-Баҭымтәи амҩа. Аԥсны аекономика еиҭа апримитивтә акустартә аҩаӡараҿ иҟан, аус ауан имаҷу ақыд хыга, аспирт, акьырхаҳә анаплакқәа. Имыҿиакәа инхон ақыҭа-нхамҩа, еиҳа аизҳара змаз хкын аҭыҭын аарыхра, Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ 5-тәи аҭыԥ излааннакылоз. 1901 ашықәсазы Аԥсны аус ауан 100 школк. 1903 шықәсазы Аԥсны иҿиеит РСДМП Баҭымтәи акомитет Аҟәатәи агәыԥ. 1904 шықәсазы Аԥсны ахәҭа Соҷа аокруг асахьала иалалеит амшын Еиқәа агуберниа аилазаараҿ. Агуберниа административтә ҳәаа Аҟәа аокруг аҟыны аӡиас Мзымҭаҿ ииасит. 1905 шықәсазы Аԥсны аҟны иҭбааны еиҵыҵит ареволиуциатә аиҭаҵра.
=== Аибашьра Аԥсны азы ===
1918 шықәсазы абольшевиктә револиуциа ҩынтә аҽазкра нагӡахеит. Актәи аҽазкраан аҭыԥ 16-21 жәабранмза иаман амшын Еиқәа афлот аӷбақәа рхархәарала. Аҩбатәи аҽазкра Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Георг Аҭарбеговы рхадарала инагӡахеит. Урҭ Аԥсны абольшевиктә напхгара ашьақәыргылара мызкыи-бжаки аҩныҵҟа, 1918 шықәса мшаԥымза 8 аҟынтә лаҵарамза 17 аҟынӡа инарыгӡеит. Уи аҟны Аԥсны абольшевикцәа рҟынтә Қырҭтәыла жәлартә гвардиа иарыцқьеит. 1918 шықәса рашәарамза 11 рзы анапы аҵаҩхеит аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла адемократиатә республика аиҳабыреи Аԥсны жәлартә хеилаки рыбжьара, иарбану ишьақәзырӷәӷәаз Аԥсны аҟазаара Қырҭтәыла анаԥаҿы иҭбаау автономиа азинла.
1918 шықәса рашәарамза-цәыббрамза аан Қырҭтәыла Аԥсны иахҟьаны аибашьра аман. Абольшевикцәеи Таматәи армиеи рыҟны иарбану Қырҭтәыла аиааирала иалгаз. 1918 шықәса ԥхынҷкәынмза аҟынтә 1919 шықәса лаҵарамза налакны имҩаԥысуан аибашьра Қырҭтәылеи Антон Деникин “Агвардиа шкәакәеи” рыбжьара. Қырҭтәыла адемократиатә Республика еилоу аҳра аҽалагалара иахҟьаны иақәшәеит агвардиа шкәакәа аҽырдадар. Аибашьра иалҵшәаны Қырҭтәыла иалшеит ахатә анапаҵаҟа иааннажьыр Аҟәа аокруг зегь, Соҷатәи аокруг хәҭакала (Гагра араион). Қырҭтәылеи Урыстәылеи рыбжьара аҳәаас ишьақәгылеит аӡиас Ԥсоу, иарбану иахьанӡа Де-иуре аҳәаа ауп абри ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара.
Аԥсны Автономтә асахьала инхеит Қырҭтәыла анапаҵаҟа. 1919 шықәса лаҵарамзаан иҿиеит Аԥсны аиҳабыра - комиссариат. Аиҳабыра ахантәаҩыс далыххеит Арзаҟан Емхәар. Аԥсны жәлартә хеилак ахаҿы дгылеит Уарлам Шеварднаӡе. Иԥсаххеит ахьӡқәа, Аҟәа аокруг иахьӡҵахеит Аԥсны, мацара аокруг араионқәа - Амазрқәа.
=== Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ===
1918 шықәса цәыббрамза 13 рзы ишьҭыххаз “Қырҭтәыла амилаҭтә ахеилакаҿ амилаҭтә аиҵарақәа ахаҭарнакра иазкны” азакәан иашьашәаланы, аԥсуаа амилаҭтә аиҵара ахаҭарнакцәа рзы иазгәаҭаз 26 ҭыԥк аҟынтәи ирыман 3 ҭыԥк.
1918-21 ашықәсқәа раан Аԥсны Қырҭтәыла адемократиатә республика аилазаараҿ иалалеит автономиа астатусла. Ари ианыԥшит Қырҭтәыла адемократиатә республика аԥызҵаз аизара ала 1921 шықәса жәабранмза ишьҭыхыз Қырҭтәыла аконституциаҿ, иарбану изкьысуаз атәыла амилаҭтә-аҳәынҭқарратә аиҿкаашьа.
1921 шықәса жәабранмза 25 рзы асоветтә Урыстәыла ала Қырҭтәыла адемократиатә республика анексиа иахҟьаны Автономтә ганқәа ирызкны аԥҟаԥҵақәа аус рыдулара хазтәи азакәан асахьала алшара ыҟамкәа иҟалеит.
Аԥсны Қырҭтәыла иацны иҟалеит асоветтә еидгыла анапаҵаҟа.
=== Аԥсны ССР 1921-1931 ашықәсқәа ===
1921 шықәса жәабранмза 19 рзы Аԥсны IX армиа ҟаԥшь ақәлеит. Хәажәкырамза 4 рзы армиа ҟаԥшь Аҟәа иалалеит. Хәажәкырамза 6 рзы иҿиеит Аԥснытәи ревком Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Н. Акирҭаа реилазаарала. 1921 шықәса хәажәкырамза 26 рзы идкылахеит, хәажәкырамзы 31 рзы Москва адырра аиуит Аԥсны ССР аҿиара азы. Хәажәкырамза 21 рзы ари аӡбамҭа ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла аревком. Убриҵәҟьа ашықәсаз ԥхынҷкәынмза 16 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи ССР рыбжьара еиқәыршәахеит аимадаратә аиқәышаҳаҭра. Иарбану иахәаԥшны Аԥсны, афактла, иалалеит Қырҭтәыла аилазаараҿ. Аԥсны ССР иаиуит Қырҭтәыла ССР ахаҭарнакратә органаҿ адепутатцәа ⅓ ралхра азин, Аԥсны ССР иазаанхеит ахатә акомиссариатқәа, адәахьтәи усқәа ркомиссариат ада. 1922 шықәса жәабранмзаан Аԥсны асоветтәра актәи аизара ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла ССР аҟны еиқәыршәаз аиқәышаҳаҭра. 1922 шықәса хәажәкырамзаан иаԥҵаз Кавказтәи РФСР Аԥсны алалеит, Қырҭтәыла ССР ахәҭа еиԥш. Асоветтә аидгыла 1924 ашықәстәи аконституциаҿ Аԥсны иазгәаҭахеит, Автономтә Республика еиԥш. 1925 шықәсазы ишьҭыххеит Аԥсны ССР аконституциа, Аԥсны ихьыԥшым ҳәынҭқарраны иахьазхаҵоу. Ари аконституциа амчрахь иаламлаӡеит. Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара иаӡбеит, аҵыхәтәанынӡа инанагарц иарбоу аконституциа апроект, аишьашәалараҿ иаанагарц Қырҭтәыла ССР, Кавказтәи асоциалисттә афедератәивтә асоветтә республикақәа рконституциақәа рыҟны. Аконституциа атекст, иарбану еилыргахаз Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара ала, ирыламырҵәахаӡеит. 1925 ашықәстәи аконституциа иахәаԥшны, Аԥсны ССР инхоз амилаҭқәа зегь рзы ирманшәалан рхатәы бызшәа ихақәиҭу аизырҳареи ахархәареи азин ахатә амилаҭтә-культуратә еиԥш, убас азеиԥш-ҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рҿы, Аԥсны ССР аҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рбызшәас иазхаҵан аурыс бызшәа. 1926 шықәса ԥхынгәымза 5 рзы идкылахеит Қырҭтәыла ССР аконституциа, иахьазгәаҭахаз, Аԥсны ССР аимадаратә аиқәышаҳаҭра амчла ишалоу Қырҭтәыла ССР, ишашьашәалоу еиԥш Кавказтәи РФСР аҟны аконституциа ишьақәырӷәӷәахеит 1927 шықәса мшаԥымза 23 рзы.
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә статус, иаанхеит Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ, Аԥсны Автономтә Асоветтә Асоциалисттә Республика еиԥш.
=== Аԥсны ССР ===
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә Республика астатус Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ. Аԥсны, Автономтә Республика азинтә ҭагылазаашьа еиԥш иазгәаҭахеит ССР аидгыла 1936 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1937 шықәса, Аԥсны ССР 1937 ашықәстәи аконституциақәа рҿы, анаҩс ССР аидгыла 1977 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1978 шықәса, Аԥсны ССР 1978 шықәса аконституциақәа рҿы.
1930-тәи ашықәсқәа раан Лавренти Бериа ила Кавказ анапхгара апериодаан имҩаԥысуан Аԥсны “ақырҭуатәра” аполитика. Уи иаиркит аԥсуа бызшәатә школқәа, арадиостанциақәа, аусура аҟынтә рхы иақәиҭыитәит аԥсуа арҵаҩцәа, иқырҭуаитәит аԥсуа нбан, Аԥсны ақыҭа рацәа атопоним, дацхраауан ақырҭцәа рнырхара Аԥсны аҟны.
1930 шықәсазы иаатит Аԥсны аган адырратә музеи. 1932 шықәсазы иаатит Аҟәа апедагогиатә институт. 1938 шықәсазы аусура иалагеит Тҟәарчал ахаҳәрацәа аҵхырҭа, Тҟәарчал аелектростанциа, иргылахеит Галтәи, Аҽгәаратәи, Мықәтәи Набакевтәи ачаитә фабрикақәа. 1938 шықәсазы иаатит Аҟәа-Қарҭ аихамҩа, иара убас Очамчыра-Кәазан аихамҩа. Аҩбатәи адунеитә аибашьраан, 1942 шықәса нанҳәамза-цәыббрамзаан ақәԥарақәа имҩаԥысуан Аԥсны аҩадахьала. Ахԥатәи ареихтә армиа аҽазнакит Кавкасиони ашь-хеибаркыра ахыҵра, Аԥсны алалара. Аинралцәа аамҭала иааныркылеит ақыҭа Ԥсҳәы. Германиа авиациа абомбақәа ақәнажьуан Аҟәа, даҽа ақалақьқәак. Уи ашьҭахь аизҳара аиуит акрыфаратә нхамҩа, иргылахеит ачаи, аҩы, ашәыр, аураш, аԥсыӡ азауадқәа. 1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи аизҳара аиуит атуризм.
1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит “Аԥсуатәра”, апозитивтә дискриминациатә политика. Акырӡа иазҳаит аԥсуаа рполитикатә анырра Автономтә Республикаҿ. Убри иамыхәаԥшыкәа, 1926 шықәса аҟынтә 1989 шықәсанӡа аԥсуаа рыхәҭаатә аилазаара Аԥсны аҟны имаҷхеит 27,8% аҟнытә 17,8% аҟынӡа. Аԥсуаа акырӡа ашьҭахь иаанхеит ақырҭцәа раасҭа аҵара аганахьала.
=== СССР аилабгара ашьҭахь ===
1991 шықәса хәажәкырамза 31 рзы ареферендум алҵшәақәа ирышьаҭакны Қырҭтәыла аҵакырадгьыл зегь аҟны имҩаԥгахеит ихақәиҭу алхрақәа. 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы иреиҳаӡоу ахеилак 1918 шықәса лаҵарамза 26-тәи Қырҭтәыла ахьыԥшымра акт иашьаҭакны ишьҭнахит адекларациа Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра иазкны. Асоветтә аидгыла аҵакырадгьылаҿ Қырҭтәыла актәи ареспублика акәын, иарбану ирылазҳәаз ахьыԥшымра иазкны.
Абри еиҳарак иарӷәӷәеит Урыстәыла агрессиа. Абри агрессиа аанкылара, ауадаҩра алҵшьа аԥшаара иахықәкны, ақырҭуа аган акрызҵазкуа ацәхьаҵра ҟанаҵеит: 1991 шықәса ԥхынгәымза 9 рзы идкылахеит Аԥснытәи алхратә закәан ҿыц. Абри азакәан иашьашәаланы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аҟны аиҳара иацәхьаҵит аиҵара:
* Ауааԥсыра 47% (ақырҭцәа) апарламентаҿ иқәыргылахеит 26 депутатк;
* 17% (аԥсуаа) - 28 депутатк;
* Егьырҭ (еиуеиҧшым аетникатә уааԥсыра) 11 депутатк;
Абриҵәҟьа азакәанла иҳәаақәҵахеит, Аԥсны иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩы аԥсуа дшыҟаларакәыз, дарбану изоуаз ҩ-хаҭыԥуаҩык - аӡәы ақырҭуа, аӡәы даҽа милаҭк аҟынтә; аминистрцәа рхеилак ахантәаҩыс даҭахон ақырҭуа.
Абри ацәхьаҵрақәа ирыхәамԥшыкәа, Аԥснытәи ССР анапхгаҩцәа изакәандоу нагӡамҭақәа нарыгӡон, ирыдыркылон антиконституциатә азинтә актқәа. Иалкааны иазгәаҭатәуп Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак апрезидиум ақәҵара, иазшьашәалангьы, Аԥсны аҵакырадгьылаҿ аиуристтә амч змам, иқәху ҳәа иԥхьаӡахеит Қырҭтәыла азакәанқәа. Асепаратисттә ауранагӡара аҵыхәтәантәи аарԥшракәын 1992 шықәса ԥхынгәымза 23 рзы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аӡбамҭа, изшьашәалангьы иаҟәыххеит Аԥсны ССР 1978 ашықәстәи аконституциа аусура, ирҿыцхеит Аԥсны ССР 1925 ашықәстәи аконституциа.
== Астатус ==
Аԥсны, Цхинвалтәи арегион иацны, Қырҭтәыла азакәанԥҵарала, ианашьоуп импыҵахалоу аҵакырадгьыл астатус.
== Аиҳабыра, административтә аихшара ==
=== Аԥсны Автономтә Республика аиҳабыра ===
Иахьатәи Аԥсны Автономтә Республикоуп Қырҭтәыла аилазаараҿ, иарбану излоу Гагра, Гал, Гәылрыҧшь, Гәдоуҭа, Очамчыра, Аҟәа амуниципалитетқәа рҵакыра. 1993 ашықәс аҟынтә аҵакырадгьыл зегь (2008 ашықәсанӡа Кодортәи аҩхаа агырханы) асепаратисттә режим аконтроль аҵаҟа иҟоуп.
== Адемографиа ==
1914 шықәса адыррақәа рыла Аԥсны ауааԥсыра 181382 уаҩык ыҟан, абрантәи ақырҭцәа аиҳарак ракәын (38,5%), аԥсуаа 25%, еиуеиҧшым азиатәи ауаа 11,1%, аурысцәа 9,9%, еиуеиҧшым европатәи ауаа 7,6%, аерманцәа 7,5%, ауриацәа 0,3%. 1918 ашықәсазы Аԥсны аетникатә аилазаара абасала иҟан: ақырҭцәа 42%, аԥсуаа 21,4%, аурысцәа 11,7%, аерманцәа 10,2%, даҽа ауааԥсырак 2,9%. 1926 ашықәстәи ауааԥсыра ашәҟәы рынҵарала Аԥсны ССР инхон 201016 уаҩык, абрантәи 71954 ақырҭуа, 51458 аԥсуаа, 25677 аерманцәа, 14045 абырзенцәа, 12533 аурысцәа.
=== Арелигиа ===
1855 ашықәсазы Аԥсны ахадара ишьақәгылан ақьырсианцәа реиԥш, убас аԥсылман ауааԥсыра рҟынтә.
== Аблахкыгарҭақәа ==
Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа
Ақалақь Аҟәа:
* Баслаҭатәи ацҳа
* Диоскуриа абаа
* Кьалашәыр абаагәара
Очамчыра араион:
* Бедиатәи аберҭыԥ
* Елыртәи Гиорги ацқьа иуахәама
* Мықә аберҭыԥ
Гәдоуҭа амуниципалитет:
* Афон ҿыц Симон Кананит иуахәама
* Афон ҿыцтәи (Анаҟәаԥиа мамзаргьы "Ибериа") ашьха аҟны иҟоу) аберҭыԥ
* Ажәытә дамрақәа (адольменқәа)
* Бзыҧ абаа
* Лыхны акомплекс
* Лыхны ауахәама Абаҭаа
* Амбара х-уахәамакны иҟоу абазилика
Гагра амуниципалитет:
* Абаҭаа
* Гагра ауахәама абазиликатә
* Пицунда аберҭыԥ
* Цандрыԥшь абазилика
Гәылрыҧшь амуниципалитет:
* Дранда аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа
==Алитература==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. საქართველოს სსრ, თბ., 1981. — გვ. 310.
* სონღულაშვილი ა. „აფხაზეთის პოლიტიკური სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში (1921-31 წწ)“ „ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“ N12 გვ. 66-79 — თბილისი, „უნივერსალი“, 2014 ISSN 1512-3154
== Азхьарԥшқәа ==
* [http://javakhishviliinstitute.files.wordpress.com/2009/04/lortkipanize.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, გამომცემლობა «განათლება», თბილისი, 1990]
* [https://web2.mlp.cz/koweb/00/04/02/43/13/abchazy_i_abchazija.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, ''მეორე შევსებული გამოცემა'', გამომცემლობა «მერიდიანი», თბილისი, 2012]
* [http://www.abkhazia.gov.ge აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის ოფიციალური საიტი]
* [http://abkhazeti.info აფხაზეთის ისტორიის უნიკალური საარქივო მასალები, ახალი ამბები, ისტორია, კონფლიქტის ისტორია]
* [http://www.apsny.ge/notes/UN/UN.php აფხაზეთის კონფლიქტის ირგვლივ მიღებული საერთაშორისო დოკუმენტების სრული სია]
* [http://www.apsny.com/ აფხაზეთის ისტორია]
* [http://www.apkhazeti.com/ აფხაზეთი]
* [http://iberiana.wordpress.com/afxazeti/papaskiri-recenzia/ ზურაბ პაპასქირი, ცრუ ისტორია (რეცენზია ოლეგ ბღაჟბას და სტანისლავ ლაკობას “აფხაზეთის ისტორიის” სახელმძღვანელოზე)]
8fuuen1y2wewb8k62z2lm8uk83xyj5z
153776
153763
2025-06-27T21:49:51Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153776
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:Abkhazia map-ru.svg|thumb|250px|Аԥсны ахсаала]]
'''Аԥсны,''' мамзаргьы '''Аԥсынтәыла''', '''Аԥсынра''', ''Аԥсьны'' (абзыԥқәа рцәажәашьала), '''Аԥсыны́''' (ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьала) ({{lang-ka|აფხაზეთი}}) — [[Амшын Еиқәа]] аҩада-мраҭашәаратәи аԥшаҳәаҿы, Кавказ ацәаҳәа Хада аҩада-мраҭашәаратәи ахәҭаҿы иҟоу атәыла. Иара ахаҭа 7 аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа иаҵанакуеит: Саӡны, Бзыԥын, Гәма, Абжьыуаа, Мырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ԥсҳәы-Аибӷа. Иахьазын де-факто [[Аԥсны ҳәынҭқарра]] ҳәа статусла иҟоуп, иааннакылоит 8,7 нызқь кв. км. аҳәынҭқарратә ҳәааақәа Егри Ԥсоуи аӡиасқәа рыбжьара иаԥнуп. Ауи аҳәынҭқарра ахьыԥшымра иазхарҵеит: Урыстәыла, Никарагуа, Венесуела, Науру. Аҩадахьала иаԥнуп Урыстәыла афедерациа, алада-амрагыларахьтәи аган ала иалсуеит [[Самегрело-Земо-Сванети]](Гыртәылеи Ашәантәылеи) административтә ҳәаа иавакны.
== Аҭоурыхтә географиа ==
19 ашәышықәсазы, Урыс-Кавказ еибашьра ҟалаанӡатәи аамҭақәа рзы, Аԥсуаа аӡиас Егры аҟынтәи Мцасҭа (мамзаргьы "Мца") аҟынӡа (аублаа рҳәаанӡа) еиҳараҩыкны инхон. Аԥсны, аполитикатә ак еиԥш, еиуеиҧшым аепохаҿ еиуеиҧшым аҵакырадгьыл иаҵанакуан, уи аҳәаақәа еснагь иақәшәомызт аетникатә Аԥсны, аԥсуа аимшьҭрақәа рыла инырхоу адгьылқәа.
[[Файл:Abkhazia in its region.svg|thumb|350px]]
== Аԥсуаа ==
Аҭоурыхтә Аԥсны аҵакырадгьылаҿ инхон аԥсуа аимшьҭрақәа. Аимшьҭра цыԥхьаӡа иааган ахатә диалектла. 1864 шықәсазы Кавказтәи аибашьра ашьҭахь аԥсуа аимшьҭрақәа реиҳара, аубыхцәеи черкезааи ирыцны иахырцеит Османтәыла аимпериахь.
== Аԥсабара ==
=== Арелиеф ===
Агеоморфологиала Аԥсны ихаданы ашьхатә регионуа. Ианеиҵаха 74% ашьхақәеи ашьхарԥыи ааннакылоит, егьырҭ - арха-ҟьаҟьарақәа. Ашьхатә ахәҭаҿы аструқтуратә-аденудациатә ашь-хеибаркырақәа, урҭ рыбжьара атиктоникатә-аерозиатә аҩхаақәа рацәоуп. Ашь-хеибаркырақәа рҟынтәи иреиҳауп аҩада-амраҭашәара аҟынтә алада-амрагыларахь еиҵыху Кавкасиони ихадоу аӡы еиҩызшоу ашь-хеибаркыра. Ашь-хеибаркыра ихадоу ақәыцәқәа роуп: Агеԥсҭа(3257м), Ԥсыш (3970м), Ерцахә (3910м), Домбаиулген (4046м), Гвандра(3985м). Иара убас Клухори(2781м), Марухи(2746м) акаҵәарақәа. Ашь-хеибаркыра злахагалоу камбриаулисцина акристалтә, апалеозоитә аметаморфикатә ацәаҟьақәа рҿы ажәытәтә, иахьатәи аҵаатә формақәа рыла ибеиоу альпикатә релиеф рацәоуп. Ихадоу ашь-хеибаркыра ицаҟьаны илбаауеит аӡиас Сакен, Чхалҭа, Бзыԥ атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа рахь. Аԥсны ашьхатә агәҭантәи ахәҭа иааныркылоит Кавкасиони аваратә ашь-хеибаркырақәа: Гагра, Бзыԥ, Кодор, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа, иарбанқәоу рхатә аганахьала, ирацәоу аиҿыгарақәа рымоуп. Гагра америдиантә ашь-хеибаркыраҿ, иарбану аӡиасқәа Гагрыԥшь, Жоеквар аҩхаа Бзыԥ аҩхаа иалнакаауеит, ирацәоуп аизҳара змоу арелиеф акарсттә формақәа. Аԥсны ихадоу ахәҭа Бзыԥ асубҭбааратә ашь-хеибаркыра (ахықәцә Капишистра 3156м) аӡиасқәа Кәыдры, Хыԥсҭа, Ааԥсҭа, Гәымсҭа, Келашәыр, Бзыԥ аӡҭарчырақәа аӡы аиҩшага иааннакылоит. Ашь-хеибаркыра амраҭашәаратә ахәҭа акьырхаҳәқәа рыла ихагалоуп, арелиеф акарсттә формақәа рыла иаагоуп, амрагыларатәи ахәҭа апорфиатәуп, ирацәоуп ашьха-аҩхаақәа ерозиатә, аҵааршәыратә формақәа. Аԥсны агәҭантәи, ацәаҳәа зегь амрагыларатәи ахәҭа аӡиасқәа Кәыдры, Ингур аҩхаақәа рыбжьара ихагалоу Кәыдры, Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркырақәа иааныркылоит. Ахықәцә Хәаџьал (3309м) амраҭашәарахь ишьҭоу Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳа илаҟәуп, иахьатәи аҵааршәырақәа ирыгны. Ахықәцә Хәаџьал аҩада-амрагыларахьала ихагалоу Ашәынтәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра еиҳарак иҳаракуп (ахықәцәқәа Могуаширха - 3847 м, Харихра - 3710 м), еснагьтәи асы ала, аҵааршәырақәа рыла ихҩоуп. Абри ашь-хеибаркыра зегь раасҭа узызнеиша акаҵәароуп Хида (2633м), иарбану Аԥсны Земо Сванети иамаздоу. Ашәантәыла-Аԥсны ашь-хеибаркыра атиптә альпикатә релиефла иарбоуп, Кәыдрытәи ашь-хеибаркыра еиҳарак ишшоу арелиеф амоуп. Абра амраҭашәаратә ацаҟьатә ахәҭаҿы акарсттә арелиеф ыҟоуп.
Ашьхатә Аԥсны иалкаауп ахҟьа аерозиатә аихшара аҵаулара дула. Еиҿаԥшуа атектонтә-аерозиатә аҩхаақәа еиҳарак иҭбаау, ихлаӷьоуп, аҭбаара иҭшәоу, ирхәоу. Ирацәоуп аканионқәа, ацаҟьашә. Аԥсны Кавкасиони аладатәи акалҭаҿ еиҵыхуп ицәгьоу ашьха аԥхьатәи цәаҳәа, иарбану акырӡа еихшоу ахәадароу, иҭаҟҟоу, арелиефла иалкаауп. Ирыларҵәоуп арелиеф атектонтә-аерозиатә, акарсттә, аҿыбгаратә формақәа, иара убас амшынтә, аӡиастә терассақәа. Ашьха аԥхьа иалкаауп акьырхаҳәқәа рыла ихагалоу акарсттә (Гагра, Афон ҿыц, Аҟәа, Ҵабал), икарсттәым, џьара-џьара иаҿыбгоу (Ганҭиади, Миусера, Ешыра, уб. егь.) ахәҭақәа. Ашьха аԥхьа амшын Еиқәа аԥшаҳәа иавакны иамоуп аллиувиалтә арха-ҟьаҟьарақәа, иарбанқәоу амшын аҟнытә адиунақәа рыла иалкаау. Аҟәа аҩада-амраҭашәарахьала арха-ҟьаҟьара аҵакыра маҷ ааннакылоит, алада-амрагыларахьала еиҳа-еиҳа иазҳауеит (Самурзаҟано арха). Аԥсны аԥшәаҳәатә цәаҳәа еизадоуп. Иазгәаҭатәуп Аҟәеи Гагреи араионқәа, Гәдоуҭа, Аҟәа амысқәа.
=== Агеологиатә аилазаара, ихәарҭоу адгьыл иҵырхуа ===
Аԥсны иалоуп Кавкасиони аладатәи анаара илакьу асистема, Қырҭтәыла ацәаҳәа амраҭашәаратә ахәҭақәа рыструктурақәа. Абра иаагоуп кембриа аҿаԥхьатәи, палеозоитә, амезозоитә, каионозоитә ақәра змоу ацәаҟьақәа. Кембриа аҿаԥхьатәи аметаморфикатә ацәаҟьақәа - аметаморфикатә аҿысҭеиқәҵақәа, агранитоидқәа, имаҷны амармалташь - ихтуп иара убас аҩадатәи ахәҭаҿы, Кавкасиони аҟны. Абри ацәаҟьақәа аинтенсивла адеформациа аманы, еиҟәыҵәоуп. Аӡиасқәа Бзыҧ, Кәыдры ахыҵхырҭақәа ихаданы иӷәӷәоу илакьу ҵаҟа-иуртәи аиқәаҵәа анышәаԥшь-аҿысҭеиқәҵақәа, еилаԥсоу авулкантә ацәаҟьақәа рыла еилоуп. Абжьаратә-иуртәи ақәра амоуп иара убас ақалақь Тҟәарчал акәша-мыкәша, аӡиасқәа Ԥсоу , Бзыҧ аӡҭарчырақәа ахаҳәрацәа злоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа. Хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу ацәаҟьақәа еиҳарак арифтә акьырхаҳәқәа рыла иарбоуп, Аԥсны агәҭантәи ахәҭаҿы ирацәоуп. Амрагыларахьала акьырхаҳәқәа ирыԥсахуеит агиԥстә иԥштәылоу анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа, мацара аҩадахьала анышәаԥшьқәа, ԥслымӡхаҳәқәа ааглыхтә кьырхаҳәқәа. Аԥсны аҩадатәи ахәҭаҿы ирылаҵәахьоу амелтә, апалеоцентә-аеоцентә ацәаҟьақәа еиҳарак акьырхаҳәқәа, мергелқәа рыла иаагоуп, мацара олигоцентә, неогентә ақәра змоу аахыҩлақәа - ԥслымӡхаҳәқәа, анышәаԥшьқәа, аконгломератқәа рыла. Ари аҵыхәтәантәи еилоуп Кавкасиони шьақәзыргылаз ацәаҟьақәа ирықәнаӡәӡәаз маҭәахәқәа рҟынтә. Аԥсны аладатәи ахәҭаҿы хыхьтәи-иуртәи, амелтә, апалеогентә, анеогентә ақәра змоу ацәаҟьақәа иԥсыҽны илакьуп. Аԥсны агеологиатә аилазаараҿ акрызҵазкуа ароль иааннакылоит амезозоитә ақәра змоу амагматә ацәаҟьақәа (Кардивачи, Санчар, Лаба, Келашәыр, Гораԥа агранитоидқәа, диоритқәа; хыхьтәи-иуртәи ақәра змоу Диабаз асосудқәа).
Аԥсны адгьыл иҵырхуа аҟынтә иазгәаҭатәуп Тҟәарчал, Бзыҧ ахаҳәрацәа аҵхырҭақәа, аӡиас Бзыҧ ахыҵхырҭаҿ аџьаус аҵхырҭа. Ирацәоуп атса, ацинк, абҩа, даҽа аметаллқәа рхыҵхырҭақәа. Иметаллтәым адгьыл иҵырхуа аҟынтә иаҳпылоит еиҳарак барит (Бзыҧ, Кәыдры, Мықә, Аԥсҭа абхааҿ), агипс, мацара аргыларатә, ашьыхга амаҭәахә аҟынтә акьырхаҳә, ақьырмыттә нышәаԥшь, серпентинит, диабаз, диорит. Иалукаартә ирацәоуп аҽыхәышәтәыга аминералтә ӡқәа-арацәаӡритә аминералтә ӡыхьқәа аӡиасқәа Кәыдры, Сакен, Гвандра, Чхалҭатәи Бзыҧ, Ауадҳара, убас даҽа аҩхаақәак рҿы, мацара аҽыхәышәтәыга аӡырԥхақәа Тҟәарчал, Аҟәа, Афон ҿыц, Гагра акәша-мыкәшаҿ.
=== Аҳауа ===
Аԥсны аҳауа атипқәа аҳаракыратә зонақәа рыла иаларцәоуп: амшынтә ицәааку асубтропикатә ҳауа аӡын ԥхала, ишоуроу аԥхынла (а. а. 300-400 м); ицәааку аҳауа иаҩцамкәа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (300-400 м аҟынтә 100-1100 м аҟынӡа); ицәааку аҳауа ихьшәашәоу аӡынла, акыраамҭа ишу аԥхынла (1000-1100 м аҟынтә 2000-2100 м аҟынӡа); ашьхаҳаракыратә ицәааку, иҿыхьҭоу аҳауа (2000-20100 м аҟынтә 2800-2900 м аҟынӡа), ашьхаҳаракыратә нивалтә ҳауа (2800-2900 м ахыхь). Аҳауа абжьаратә ашықәстәи атемпература арха-ҟьаҟьараҿ 13.9 аҟынтә 15 °С аҟынӡа аҽаԥсахуеит, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа иҟоуп 13-14 °С, мацара ашьхақәа рҿы, 2600 м аҳаракыраҿ, 0 °С; Аԥснытәи Кавкасиони еиҳарак иҳараку ашьхақәа рҿы - 9, - 10 °С аҟынӡа илеиуеит. Зегь раасҭа иԥхоу амза (ԥхынгәымза-нанҳәа) абжьаратә температура иреиҳаӡоу ашьхақәа рҿы 0 °С еиҵоуп, Аҟәа аҟны 24.5 °С инаӡоит. Зегь раасҭа ихьшәашәоу амза абжьаратә температура аԥшаҳәаҿы 6 °С еиҳахаӡом. 500-600 м аҟынӡа жьырныҳәамза абжьаратә температура зегьынџьара 0 еиҳауп, абриазы уи асубтропикатә ацәаҳәа иаҵанакуеит. Хыхь атемпература иагхоит, Аԥснытәи Кавкасиони араионаҿ - 18, -19 °С илаҟәуеит. Аҳауа амаксималтә температура 40 аҟынтә 10-15 °С аҟынӡа, амаксималтә температура иашьашәаланы - 13 аҟынтә - 35 °С аҟынӡа. Иубарҭоуп атемпература аҽаԥсахра ашьха абжьаратә аҳаԥқәа рҿы, иахьазгәаҭоу атемпературатә инверсиақәа. 500-600 м аҳаракыраҿ активтә авегетациатә период анҵыра 200 мшынӡа ицоит, мацара 10 °С еиҳау атемпературақәа реицҵалыҵ 3000-3500° инаӡоит, иарбан изыззхоу аԥсабаратә, акультуратә асубтропикатә аҵиақәа рзы. Аԥсны ибеиоуп атмосфератә алышәшәақәа рыла, аха уи еиҟарамкәа еихшоу хазтәи араионқәа рыбжьара еиԥш, убас ашықәс асезонқәа ирыхәаԥшны. Аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы абжьарала ашықәс аҩныҵҟа 1310 мм аҟынтә 1500-1550 мм аҟынӡа алышәшәа иаауеит. Ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа рҿы алышәшәақәа рхыԥхьаӡара иазҳауеит: Дәрыԥшь (250м) - 1980 мм, Гагра ашь-хеибаркыраҿ (1644 м) - 2280 мм, Ауадҳараҿ (1600 м) - 2480мм; Бзыҧ, Кәыдры ашь-хеибаркырақәа аладатәи акалҭқәа рҿы 3000 мм еиҳауп. Еиҳарак имаҷу алышәшәа иаауеит ашьхақәа рыбжьара аҭыҳәҭақәа рҿы (1500-1800 мм). Алышәшәақәа рмаксимум аӡын иаауеит аминимум аԥхын. Абри аганахьала уи Адгьылбжьарамшын аҳауа атип еиԥшхоит, аӡын алышәшәақәа акрызҵазкуа ахәҭа асы асахьала иаауеит. Асы аҿыгҳара амшын аԥшаҳәа ацәаҳәаҿы 10 см, ашьхақәа рҿы 2-4 м еиҳауп.
=== Аҩныҵҟатәи аӡқәа ===
Аԥснытәи аӡиасқәа реимадара рацәоуп. Ихадоу аӡиасқәа Кәыдры, Бзыҧ, Аалӡга, Гумысҭа, Мықә, уб. егь. иаҵанакуеит амшын Еиқәа аӡҭачыра. Аҳәаатә аӡиасқәоуп Ингур, Ԥсоу. Аӡиасқәа рҿы ирацәоуп аӡҭыҽҽарақәа, лассы имҩасуеит, иахьеилалоу иарҿиоит имаҷу аӡхыршша. Ихадоу аӡиасқәа еилаԥсаны ирчахоит: 2000 м аҟынӡа еиҳарак ақәаӡыла, хыхь - асырӡыҭи аҵааршәырақәа ирыцрыҵуа аӡылеи. Адгьыл аҵаҟатәи аӡқәа рыла арчара ароль дууп акарсттә зонаҿ. Аҩаӡарақәа рмаксимум ааԥын, аԥхын алагамҭаз иҟоуп, аминимум - аӡын. Аамҭа-аамҭала иадыруеит аӡхыҵрақәа. Еиҳарак еснагьтәи аҩаӡарала иалкаауп акарсттә адгьыл аҵаҟатәи аӡиасқәа. Аԥсны ирацәоуп аӡиақәа: Рица, Адуеда, Аӡыжь, Дерикәараӡыжь, Ҟварашь, Риҵа маҷ, Амтҟьал, аӡиа Еиҵәа, уб. егь. Урҭ иҳараку ашьхақәа рҿы иҭыԥыркуп, еиҳарак аҵааршәыратә, акарсттә ҿиамҭақәоуп. Амшын аԥшаҳәатә арха лагунатә (Инкиҭ, Бебесир, Папанҵҟәыр), аӡиас ахьыҟаз аӡиақәоуп. Аӡиақәак аҩаӡареи асаркьеи аҵакыра аҽыԥсахра адыруеит. Аӡиақәа рыхәҭак ибеиоуп иктиофаунала. Амшын аԥшаҳәатә архаҿ иҟоуп аӡмахқәа, иарбанқәоу рыхәҭа иҭарбоуп ма аҭарбара апроцессаҿ иҟоуп. Аԥсны ашьхаҳаракыратә ахәҭаҿы 376 аҵааршәыра ыҟоуп (аҵакыра 70 км²), иарбанқәоу рҟынтәи мацара хәба роуп актәи аишьҭагыла аҟынтә.
=== Адгьылқәа ===
Аԥсны амшын аԥшаҳәатә архаҿ аллиувиалтә, аӡмахтә адгьылқәа рацәоуп. Ацәаакыра рацәа змоу архаҿ аӡмахтә, аторфтә-аӡмахтә адгьылқәоуп, иарбанқәоу типла иаарԥшуп Гал араион амшын аԥшаҳәатә зонаҿ. Еиҳа еиӷьны адренажтә анаара змоу архаҿ аллиувиалтә акарбонаттә дгьылқәа рыцәоуп. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа авулканогентә ацәаҟьақәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы, адгьылҩежьқәа, адгьылҟаԥшьқәа, акьырхаҳәқәа, мергелқәа аԥсыҽхара апродуктқәа рҿы - аилабаа-акарбонаттә адгьылқәа. Ари адгьылқәа ирзыманшәалоуп ачаи, ацитрус, аӡахәа, даҽа культурақәак. Аԥсны аҵакырадгьыл идуу ахәҭа абнатә дгьылқәа иааныркылоит, урҭ ҵаҟатәи, акьырхаҳәқәа рыла ишьақәгылоу, азонаҿ иаагоуп аилабаа-акарбонаттә, мацара икьырхаҳәым азонаҿ - абжьаратә, имаҷу аҿыгҳара змоу абнатә иаӡоу адгьылқәа рыла. Хыхьтәи азонаҿ абна хыхьтәи ацәаҳәааҿы акарбонаттә ма иаарту, еилагылоу абнатә иаӡоу адгьылқәоуп. Асубальптә зонаҿ аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәоуп, мацара альпикатә ашьацтә зонаҿ - апримитивтә, зҿыгҳара маҷу аторфтә ашьха ашьацтә дгьылқәа. Аҵакыра маҷқәа азонақәа зегь рыҟны иаҳԥылоит иӷәӷәаны иаҿыӡәӡәау, иԥсыҽу адгьылқәа.
=== Аҵиаала ихҟьоу ===
Аԥсны 2000 хкык еиҳаны аҵиаақәа ыҟоуп, урҭ рыбжьара 150 хкык аҵла, ачықьтә ҵиаа. Аҵиаақәа ибеиоуп ендемақәа рыла, ареликтқәа рыла аизҳара аганахьала идырҿиоит аҳаракыратә зонақәа. Амшын аԥшаҳәатә адиунатә цәаҳәаҿы иазҳауеит апсамофилтә ҵиаақәа: Ацгәыхш, аиеҵәа Нара, амшынтә салаҭ, амшынтә Аӡышәҭыш, Аили, уб. егь. Еиҳа иҵауланы урҭ аксеромифоттә ачықьқәа (Апалиурус, Ақәыц шкәакәа, Амушмула, Амаахыр) ирыԥсахуеит. Гәдоуҭа амыс ирацәоуп аксероморфтәтә ачықьтә ареликттә Гәдоуҭа Аԥсара, иарбанқәоу имаҷны иаагоу. Ацәаакыратә архаҿ, аӡиас аԥшаҳәаҿы ирацәоуп абнатә ҭыԥқәа, иахьелаԥсоу Амажәа, Ипан, ареликттә Лаԥан, уб. егь. Ацәаакыра рацәа ахьыҟоу аҭыԥқәа рҿы иазҳауеит Абаџар, Апҟыз, Аили, ирацәоуп Аирис; амна-абра иаҳԥылоит аторфтә аӡмахқәагьы. Ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа, ашьхақәа ҵаҟатәи ркалҭқәа (600-700 м аҟынӡа) амезофилтә Колхтәи абнақәа иааныркылоит. Ихадоу хкқәоуп Аџь, Ахьаца, Ахьа, Ашәҵла, Ипан, Аҭәаҵла, Ал. Ибеиоуп ашәырла (Алаҳа, Панта, Ахурма, Аҳәаса). Абна ҵаҟа ииуеит (Ахәажәа, Акалам, Ашыц), зыбӷьы каԥсо (Араса, Анҷҳа, Ашьхарԥаҿа) ачықьқәа. Иахьыцәаакыро иаҳԥылоит ареликттә Урҭховари, ирацәоуп Лешамбо: Екалӷиҷи, Ашәшь, Дзвелька, Усурвази, амшын аԥшаҳәатә архаҿ, ахәада-абахәратә ашьха аҿаԥхьа аԥсабаратә ҵиаақәа акырӡа иԥсахуп, еиҳарак иԥҟоуп. Иахьа ирацәоуп аҩбатәи аиҭеихшара, акультуратә хәҭақәа: абаҳчақәа, ауҭрақәа, ачаи, ацитрусқәа рыплантациақәа. Аԥсны аҵакыра ианеиҵаха 55% абнала ихҩоуп. Ашьхалаҟәыратә зонаҿ ирыларҵәоуп Ахьацара, уи иацны иазҳауеит Ахьаца, Ахьа, Аҭәаҵла, Соҷи, уб. егь. Ҵаҟатәи абнаҿ ирацәоуп Ашыц, Ахәажәа, Ашымҳа, Ашьхарпаҿа. Абжьаратә ашьхатә зонаҿ еилаԥсоу абнақәа ыҟоуп. Иҳараку ашь-хеибаркырақәа рҵакыра (2200-2800) иааныркылоит альпикатә шьацқәа, иарбанқәоу ҵаҟатәи ахәҭаҿы идырҽиоит ашьхатә ахҟьа, хыхь - хазтәи “Ауарҳалқәа”.
=== Аԥстәқәа рдунеи ===
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иаҳԥылоит ашьхатә абнатә еиԥш, убас ашьхаҳаракыратә аԥстәқәа рыхкқәа. Асубальптә, альпикатә адәы иаҵәақәа рҿы иҟоуп Ашьхаҭыӷь, Ақәасаб, Риҵа абнақәа рҿы иамоуп Кавказтәи абнацә. Ирацәоуп Ашьабысҭа, Абнаҳәа. XX ашәышықәса алагамҭаҿ иқәҵит Кавказтәи Домба. Иҭбааны ирылаҵәоуп Абга, Абгалаџ, Абгахәыҷы, Аашьышь, Ацыӷ (Ахәдашкәака, Ахәдаҩежь), Аԥшӡы; џьара-џьара иаҳпылоит Аԥслы, аҩада-амраҭашәаратә ахәҭаҿы - Европатәи Ацыӷцәышәшәы. Абнақәа рҿы иамоуп Амшә цәышәшәы, Алыџ, Абнацгәы. Иааигәаны ииасхьоу аамҭаз иҟан Кавказтәи Алышькьынтыргьы. Ирацәоуп Ажьа, Кавказтәи Аеш, Алтаитәи Аеш (Аклиматизациа зоуз), ацәылашьшь абнатә Амшә, ахәдаҩежь Аҳәынаԥ, Аҳәынаԥ хәхәа, ачықьтә, ашьацтә, аклиматизациа змоу Нутриа. Ирацәоуп Ахәылԥҵыс, Понттәи Ахьаԥарч, амгәашкәакәа Ахаԥыцшкәакәа, Ахаԥыцшкәакәа ду, уб. егь.
Аԥсаатәқәа рҟынтәи ашьхақәа рҿы иамоуп Кавказтәи Акаԥкаԥ, Кавказтәи Ашьхашәишәи, альпикатә Ақәаҷа, ирацәоуп Ачақәа, Абнакәты, Ацаблыкь, Акәата, Аҷныш, Аӡыцәа, Абжьобжьик, Абахәжәҵыс, Ауарбажә, Ахьажь, Ауарба, Агриф, Ажакьабаба, Аты, Аҟәараан, Аҵысӷра, уб. егь.
Аҳәазақәа рҟынтәи иаҳԥылоит Акаркалмышә, Амаҭенцәыш, Аӡырлашәаԥшь, Кавказтәи Амаҭаԥшь, аӡмахтә Акәыуа, уб. егь.
Амфибиқәа рҟынтәи: Аҽаҩрадаӷь, абнатә Адаӷь, Аҵладаӷь, Алахышьап, уб. егь.
Аӡиасқәеи аӡҭаҽырақәеи рҿы иҟоуп Акалмаҳа, Колхтәи Аҵареда, Колхтәи Аӷорџь, Мурҵа, Аԥашәԥсыӡ, Агамбузиа. Аӡиасқәак рҿы иалалоит амшын Еиқәа аҟынтәи Амлагәыр, Абарзал, Атлантикатә, Ақьоуқьад, Аҟәымӷԥсыӡ, уб. егь. Ирацәоуп амцқәа, Амариал, Абызкаҭаҳа, Адыӷаҷиа, уб. егь.
Аԥсны аҟны флореи фаунеи ахьчаразы иаԥҵоуп Риҵа, Гәдоуҭа, Миусера аҳәырԥсаррақәа.
== Аҭоурых ==
Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы иԥсҭазаара ашьҭа археологиала ишьақәырӷәӷәоуп ҵаҟатәи апалеолит апериод аҟынтә. Ԥасатәи ашел апериод иатәуп Иашҭхәа агыларҭа, амрагыларатәи Гәымсҭа адольменқәа. Мацара мустиа аепоха Келашәыр, Ганахлеба, Очамчыра, Аҽгәара, даҽа анырхарақәак. Хыхьтәи апалеолит абаҟақәа иҭбааны ирылаҵәоуп Аԥсны аԥшаҳәатә зонаҿ. Мезолит, анеолит аан Аԥсны аҵакырадгьылаҿ ауаҩы инырхара ареал иҭбаахеит. Абри аамҭа аҟынтә иалагеит ауаҩы аагалыхтә иуранагӡара: адгьыл аус адулара, аԥстәы анҵара, акерамика аус адулара. Аизҳара аиуит матриархат. Енеолит, заатәи аџьазтә епохаҿ иашьаҭакхеит аџьазтә металургиа, аԥстәы анҵара, адгьыл аус адулара. Абри аамҭатәи абаҟақәа иԥшаауп Очамчыра аҟны, Азанҭа, Ешыра заатәи адольменқәа рыҟны. Аџьазтә культура иаагоуп Ешыра, Аҷандара, Ауадҳара адольменқәа рҿы иԥшаау амаҭәахәқәа рыла. Ҳера ҟалаанӡа II-I азқьышықәса аҵыхәтәантәи аџьазтә культура иахьатәи Аԥсны аҵакырадгьылаҿ иреиҳаӡоу аҩаӡаранӡа инаӡеит, иҿиеит аихатә маҭәарқәа. Абри аамҭазы ари аган зынӡа иалан Колхтәи акультура ареалаҿ.
=== Антикатә епоха ===
Аганқәа Аԥсны аҟны:
# Ашьхатә Аԥсны (еиҳарак Аԥсны)
# Амшын аԥшаҳәатә Аԥсны (ажәытәтәи аладатәи Ҳениохети)
# Аҩныҵҟатәи Ҳениохети (Санигети)
# Џьиқети (ажәытәтәи аҩадатәи Ҳениохети)
# Апсидиа (ажәытәтәи Корахети)
# Мисимианети (ажәытәтәи Колаети)
# Аԥсны, Егриси аԥшаҳәатә ган “Агәҭантәи ақыҭа”
Антикатә епоха алагамҭаз амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны иҿиеит Колхтәи аҳра, иарбану Аԥсны аҵакырадгьылгьы иалан. Ҳера ҟалаанӡа VI-V ашәышықәсақәа раан абратәи анырхарақәа ирышьаҭакны иҿиеит ажәытәтәи абырзентә аргылара ҿыцқәа: Диоскуриа, Триглит, Питиунт, уб. егь. Аизҳара аиуит ахәаахәҭра, аха аҭыԥантәи ауааԥсыра ихадоу рыуранагӡара акәын адгьыл аус адулара, аҟазара. Иҳараку аҩаӡараҿ игылан аиха аарыхра. Ҳера ҟалаанӡа I ашәышықәсаан Колхтәи аҳра иԥсыҽхеит, ихыбгалеит. I-II ашәышықәсақәа раан иргәаладыршәоит Аԥсны абиԥараа: апсидаа, абазгаа. Апсидаа дрыхцәажәоит Плиниус аиҳабы (I ашә.), Плавиус Ариан (II ашә.) рыхьӡ иҳәоит апсидаа, абазгаа. Ихыбгалаз Колхтәи аҳра итәыитәит зны Понто аҳ Митридат VI, анаҩс Римтәи империа. Апсидаа, абазгаа активла иқәԥон римаа ирҿагыланы. I ашәышықәса аҵыхәтәаны еиҿкаахеит апсидаа, абазгаа, санигаа рхадарақәа. Урҭ рхадацәа римтәи аимпортиорцәа ишьақәдырӷәӷәон. III-IV ашәышықәсақәа раан иҿиеит Егриси аҳра, иарбану ахатә амчра аҵаҟа Колхтәи зегь иацны етднакылеит Аԥсны аҵакырадгьылгьы. Абри апериодаҿ Лазика аҳәаа иахьатәи Соҷи аҩадахьала иалсуан.
=== Абжьаратә ашәышықәсақәа ===
VI ашәышықәса алагамҭаз Егриси аҳраҿ, уи иалоу Аԥсны ахадара аҟны иалагеит афеодалтә аизыҟазаашьақәа реиҿкаара. Ашәышықәса зегь аҩныҵҟа амраҭашәаратә Қырҭтәыла иҟан Ирани Византиеи аимпериақәа рыбжьара аибашьра ацентрны. Аԥсны ауааԥсыра иқәԥон урҭ ирҿагыланы, зылҵшәагьы акәын абазгаа рықәгылара 550 шықәсазы. Византиа изалымшеит Егриси аҳра ахатә провинцианы иҟанаҵарц, цашьа амамызт уи авассалра иазнамырхар. VI ашәышықәса II абжа, VII ашәышықәса зегь раан Егриси аҳраҿ иӷәӷәахеит абазгаа рхадара. VIII ашәышықәсаан абазгаа ргегемониала иҿиеит аԥсуаа рхадара, зцентргьы Анаҟәаԥиаҿ иҟан. Уи арратә-аполитикатә аимадара еиҿнакааит Лазика аҟны Византиатәи, арабтә ампыҵакҩцәа ирҿагыланы. Леон I аимадара еиҿикааит амрагыларатәи Қырҭтәыла аҳ иҟны, изылҵшәангьы арабаа иаҵадырхеит, иқәырцеит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟынтә. VIII ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан аԥсуаа рхада Леон II амраҭашәаратә Қырҭтәыла аполитикатә акаҿ, аԥсуаа раҳраҿ еидикылеит. Ашәышықәса аҵыхәтәаны уи ихы дақәиҭтәхеит Византиа ахьыԥшымра аҟынтә, аҳ ититул иоуит. Абри актаҿ уи иара иабхәа, Хазарҭа Хакан дицхрааит. Аҳра аҵакырадгьыл еиҵыхын Никопсиа аҟынтә Ҷорохи аҟынӡа, амрагыларахьала Лихтәи ашь-хеибаркыра аҟынӡа. Аԥсуаа раҳра ауааԥсыра реиҳара, ақырҭцәа ракәын. Акрызҵазкуа ахәҭа аԥсуаа, Кавказтәи даҽа ауаа, аимшьҭрақәа ракәын. Аҳәынҭқарра, ауааԥсыра аиҳара ду рцәажәаратә бызшәа ақырҭуа акәын. Аҳратә аҳҭнықалақь Қәҭешь акәхеит.
IX-X ашәышықәсақәа раан Аԥсны еилоу Қырҭтәыла аҳра аилазаараҿ иалан саерисҭаво асахьала. Саерисҭаво ахаҿы игылан Шервашиӡераа рыжәла. XVI ашәышықәсаан Одишьи ахада Бедиан итәыитәит Цхумтәи саерисҭаво. Шервашиӡе ихадараҿ инхеит Анаҟәаԥиа аҩадахьала ишьҭоу аҵакырадгьыл, зцентргьы акәыз Лыхны. Шервашиӡе ихы Бедиани ивассалыс иԥхьаӡон. Уи ицәмаҷхеит аҵакырадгьылқәа аҩадахьалагьы. XIV-XV ашәышықәсақәа раан Аԥсны амшын аԥшаҳәатә апунктқәа рҿы иҿиеит Генуиа ахәаахәҭратә факториақәа.
Қырҭтәыла аҳра-ахадараны аидыҵра ашьҭахь, XVII ашәышықәса алагамҭаз иҽиеит Аԥсны ихьыԥшым ахадара, иарбану XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан аформалла Имерети аҳра иалан.
=== Аԥсны ахадара ===
XVII ашәышықәса алагамҭаҿ Аԥсны Одишьи аҟынтә ихьыԥшым ахадараны иҿиеит, ишиашоу Имерети аҳра авассалны иҟалеит. XVII ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа раан Османтәылаа иртәыртәит Аҟәа. Аԥсны ахадара аҽаланагалеит ақырҭуа аҳра-ахадарақәа аҩныҵҟатәи аибашьраҿ. Абри иалҵшәаны уи аҳәаақәа иарҭбааит зны аӡиас Аалӡга аҟынӡа, анаҩс Ингурынӡа.
XVII-XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Аԥсны ахадара акқәакны еихшан. Саӡен иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиасқәа Мзимҭеи Бзыԥи рыбжьара, Бзыҧ иаҵанакуан аҵакырадгьыл аӡиас Бзыҧи Гәымсҭеи рыбжьара, Гума - аҵакырадгьыл Гәымсҭеи Кәыдрыи рыбжьара, Абжәа Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара, Самурзаҟано Аалӡгеи Ингури рыбжьара. Хазтәи акқәа рыбжьара имҩаԥысуан еснагьтәи аиҽагылара. Абри ахы ианархәон Османтәыла аимпериа, урҭ XVIII ашәышықәсаан идырҭбааит ампыҵакратә политика, атҟәацәа раахәара. Аԥсны ахадараҿ ишьакәгылаз аклас Аҭауад-Азнаурра акәын. Анхацәа еихшан х-гәыԥкны: Анхаҩы, Ахәыуҩы, Ахашәала.
1725-1728 шықәсазы иҟалеит ақәгыларақәа, заамҭазы иакәшеит Аҟәа абаа. 1733 шықәсазы амраҭашәаратә Қырҭтәыла Османтәыла ар ажәлеит, Аԥсны, Гыртәыла ахәҭа ду еиларыжьит. 1757 шықәсазы Хресили аибашьраҿ аԥсуаа Османтәыла иаҿагыланы иқәԥон. Аибашьраҿ дҭахеит Самырзаҟан ахада Хутуниа Шервашиӡе. 1771 шықәсазы аԥсуаа Аҟәа ргеит, аха лассы Османтәыла еиҭа иархынҳәит. XVIII ашәышықәса аҵыхәтәаны Зураб, Қелаш Шервашиӡераа ислам рыдыркылеит, Османтәыла аҟны аполитикатә аимадара шьҭарҵеит. Қелаш Шервашиӡе Рухи аибашьраҿ Имерети аҳра даҿагыланы дықәԥон, аха даҵахеит. Абри ашьҭахь Қелаш Шервашиӡе Урыстәыла аимпериа аҟны аимадара анагӡара дазҿлымҳан, аха 1808 шықәсазы дыршьит.
=== Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ ===
Аԥсны ахадара Урыстәыла анапаҟа иҟалеит 1810 шықәсазы, Гиорги Шервашиӡе Урыстәыла ацхыраараз данаҳәаз ашьҭахь. Убриҵәҟьа ашықәс аԥхын аурыс десант ацхыраарала Османтәыла аҟынтә ахы иақәиҭыитәит Аҟәа абаа. XIX ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит имаҷу ааглыхра, ақьырмыти аҵла ахәархьгеи азауадқәа реизырҳара. 1832 шықәсазы Аҟәа иаатит аҳазалхырҭа, 1846 шықәсазы уи аӷбакыдгыларҭаны иҟалеит, 1847 шықәса аҟынтә ақалақь астатус аиуит. Иазҳаит ақыҭа-нхамҩа анагӡара, аекспорт. XIX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рҟынтәи амшынтә аиҭаниаирала иамадахеит амшын Еиқәа аԥшаҳәатә ақалақьқәа. Иара убас, аимпериа аколониалтә, афеодалтә политика ауааԥсыра агәынамӡара рынаҭон. 1821, 1824, 1830, 1840-1841 ашықәсқәа раан аҭыԥ рыман ақәгыларақәагьы.
Крымтәи аибашьраан Аԥсны Османтәылаа иргеит, Урыстәыла цашьа амамызт аевакуациахь имцар Гыртәылаҟа, аха аибашьра ашьҭахь Аԥсны аҵакырадгьыл Урыстәыла иархынҳәит. 1864 шықәсазы Аԥсны ахадара иқәыххеит, уи анексиа азухеит Урыстәыла аимпериа ала. Аԥсны иҟалеит Аҟәа архәҭа асахьала. 1866 шықәсазы Аԥсны ауааԥсыра иқәгылеит. 1867 ашықәс аҟынтәи иалагеит амҳаџьырра, ианеиҵаха 20 нызықьҩык аԥсуаа иаанрыжьит рыԥсадгьыл. 1870 шықәса жьҭаарамзазы Аԥсны иқәыххеит анапаҵаҟа аҟазаара. Аимпериаҿ имҩаԥгаз даҽа реформақәак Аԥсны иакьымсӡеит. Урыстәылеи Османтәылеи рыбжьара 1877-78 ашықәсқәа раан аибашьра Аҟәа еиҭа иргеит Османтәылаа, еиларыжьит 1877 шықәса нанҳәамзаан, аибашьра амҩасраан, Османтәылахь ианеиҵаха 30 нызықьҩык аԥсуаа амҳаџьырра зықәшәаз ахырцеит. Аибашьра алгара ашьҭахь аимпериа аиҳабыра аԥсуаа аԥшаҳәатә ацәаҳәаҿы анхара азин рырымҭеит, убра аимпериа арратә, атәылауаҩратә маҵуҩцәа индырхеит. 1883 шықәсазы Аҟәа арратә аиҟәша иқәыххеит, иҿиеит Аҟәа аокруг Қәҭешьтәи агуберниа аҳәаақәа рҿы.
1890-тәи ашықәсқәа раан ибжьгахеит Новорасииск-Аҟәа-Баҭымтәи амҩа. Аԥсны аекономика еиҭа апримитивтә акустартә аҩаӡараҿ иҟан, аус ауан имаҷу ақыд хыга, аспирт, акьырхаҳә анаплакқәа. Имыҿиакәа инхон ақыҭа-нхамҩа, еиҳа аизҳара змаз хкын аҭыҭын аарыхра, Аԥсны Урыстәыла аимпериаҿ 5-тәи аҭыԥ излааннакылоз. 1901 ашықәсазы Аԥсны аус ауан 100 школк. 1903 шықәсазы Аԥсны иҿиеит РСДМП Баҭымтәи акомитет Аҟәатәи агәыԥ. 1904 шықәсазы Аԥсны ахәҭа Соҷа аокруг асахьала иалалеит амшын Еиқәа агуберниа аилазаараҿ. Агуберниа административтә ҳәаа Аҟәа аокруг аҟыны аӡиас Мзымҭаҿ ииасит. 1905 шықәсазы Аԥсны аҟны иҭбааны еиҵыҵит ареволиуциатә аиҭаҵра.
=== Аибашьра Аԥсны азы ===
1918 шықәсазы абольшевиктә револиуциа ҩынтә аҽазкра нагӡахеит. Актәи аҽазкраан аҭыԥ 16-21 жәабранмза иаман амшын Еиқәа афлот аӷбақәа рхархәарала. Аҩбатәи аҽазкра Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Георг Аҭарбеговы рхадарала инагӡахеит. Урҭ Аԥсны абольшевиктә напхгара ашьақәыргылара мызкыи-бжаки аҩныҵҟа, 1918 шықәса мшаԥымза 8 аҟынтә лаҵарамза 17 аҟынӡа инарыгӡеит. Уи аҟны Аԥсны абольшевикцәа рҟынтә Қырҭтәыла жәлартә гвардиа иарыцқьеит. 1918 шықәса рашәарамза 11 рзы анапы аҵаҩхеит аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла адемократиатә республика аиҳабыреи Аԥсны жәлартә хеилаки рыбжьара, иарбану ишьақәзырӷәӷәаз Аԥсны аҟазаара Қырҭтәыла анаԥаҿы иҭбаау автономиа азинла.
1918 шықәса рашәарамза-цәыббрамза аан Қырҭтәыла Аԥсны иахҟьаны аибашьра аман. Абольшевикцәеи Таматәи армиеи рыҟны иарбану Қырҭтәыла аиааирала иалгаз. 1918 шықәса ԥхынҷкәынмза аҟынтә 1919 шықәса лаҵарамза налакны имҩаԥысуан аибашьра Қырҭтәылеи Антон Деникин “Агвардиа шкәакәеи” рыбжьара. Қырҭтәыла адемократиатә Республика еилоу аҳра аҽалагалара иахҟьаны иақәшәеит агвардиа шкәакәа аҽырдадар. Аибашьра иалҵшәаны Қырҭтәыла иалшеит ахатә анапаҵаҟа иааннажьыр Аҟәа аокруг зегь, Соҷатәи аокруг хәҭакала (Гагра араион). Қырҭтәылеи Урыстәылеи рыбжьара аҳәаас ишьақәгылеит аӡиас Ԥсоу, иарбану иахьанӡа Де-иуре аҳәаа ауп абри ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара.
Аԥсны Автономтә асахьала инхеит Қырҭтәыла анапаҵаҟа. 1919 шықәса лаҵарамзаан иҿиеит Аԥсны аиҳабыра - комиссариат. Аиҳабыра ахантәаҩыс далыххеит Арзаҟан Емхәар. Аԥсны жәлартә хеилак ахаҿы дгылеит Уарлам Шеварднаӡе. Иԥсаххеит ахьӡқәа, Аҟәа аокруг иахьӡҵахеит Аԥсны, мацара аокруг араионқәа - Амазрқәа.
=== Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ===
1918 шықәса цәыббрамза 13 рзы ишьҭыххаз “Қырҭтәыла амилаҭтә ахеилакаҿ амилаҭтә аиҵарақәа ахаҭарнакра иазкны” азакәан иашьашәаланы, аԥсуаа амилаҭтә аиҵара ахаҭарнакцәа рзы иазгәаҭаз 26 ҭыԥк аҟынтәи ирыман 3 ҭыԥк.
1918-21 ашықәсқәа раан Аԥсны Қырҭтәыла адемократиатә республика аилазаараҿ иалалеит автономиа астатусла. Ари ианыԥшит Қырҭтәыла адемократиатә республика аԥызҵаз аизара ала 1921 шықәса жәабранмза ишьҭыхыз Қырҭтәыла аконституциаҿ, иарбану изкьысуаз атәыла амилаҭтә-аҳәынҭқарратә аиҿкаашьа.
1921 шықәса жәабранмза 25 рзы асоветтә Урыстәыла ала Қырҭтәыла адемократиатә республика анексиа иахҟьаны Автономтә ганқәа ирызкны аԥҟаԥҵақәа аус рыдулара хазтәи азакәан асахьала алшара ыҟамкәа иҟалеит.
Аԥсны Қырҭтәыла иацны иҟалеит асоветтә еидгыла анапаҵаҟа.
=== Аԥсны ССР 1921-1931 ашықәсқәа ===
1921 шықәса жәабранмза 19 рзы Аԥсны IX армиа ҟаԥшь ақәлеит. Хәажәкырамза 4 рзы армиа ҟаԥшь Аҟәа иалалеит. Хәажәкырамза 6 рзы иҿиеит Аԥснытәи ревком Ефрем Ешба, Нестор Лакоба, Н. Акирҭаа реилазаарала. 1921 шықәса хәажәкырамза 26 рзы идкылахеит, хәажәкырамзы 31 рзы Москва адырра аиуит Аԥсны ССР аҿиара азы. Хәажәкырамза 21 рзы ари аӡбамҭа ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла аревком. Убриҵәҟьа ашықәсаз ԥхынҷкәынмза 16 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи ССР рыбжьара еиқәыршәахеит аимадаратә аиқәышаҳаҭра. Иарбану иахәаԥшны Аԥсны, афактла, иалалеит Қырҭтәыла аилазаараҿ. Аԥсны ССР иаиуит Қырҭтәыла ССР ахаҭарнакратә органаҿ адепутатцәа ⅓ ралхра азин, Аԥсны ССР иазаанхеит ахатә акомиссариатқәа, адәахьтәи усқәа ркомиссариат ада. 1922 шықәса жәабранмзаан Аԥсны асоветтәра актәи аизара ишьақәнарӷәӷәеит Қырҭтәыла ССР аҟны еиқәыршәаз аиқәышаҳаҭра. 1922 шықәса хәажәкырамзаан иаԥҵаз Кавказтәи РФСР Аԥсны алалеит, Қырҭтәыла ССР ахәҭа еиԥш. Асоветтә аидгыла 1924 ашықәстәи аконституциаҿ Аԥсны иазгәаҭахеит, Автономтә Республика еиԥш. 1925 шықәсазы ишьҭыххеит Аԥсны ССР аконституциа, Аԥсны ихьыԥшым ҳәынҭқарраны иахьазхаҵоу. Ари аконституциа амчрахь иаламлаӡеит. Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара иаӡбеит, аҵыхәтәанынӡа инанагарц иарбоу аконституциа апроект, аишьашәалараҿ иаанагарц Қырҭтәыла ССР, Кавказтәи асоциалисттә афедератәивтә асоветтә республикақәа рконституциақәа рыҟны. Аконституциа атекст, иарбану еилыргахаз Аԥсны асоветтәра ахԥатәи аизара ала, ирыламырҵәахаӡеит. 1925 ашықәстәи аконституциа иахәаԥшны, Аԥсны ССР инхоз амилаҭқәа зегь рзы ирманшәалан рхатәы бызшәа ихақәиҭу аизырҳареи ахархәареи азин ахатә амилаҭтә-культуратә еиԥш, убас азеиԥш-ҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рҿы, Аԥсны ССР аҳәынҭқарратә аусбарҭақәа рбызшәас иазхаҵан аурыс бызшәа. 1926 шықәса ԥхынгәымза 5 рзы идкылахеит Қырҭтәыла ССР аконституциа, иахьазгәаҭахаз, Аԥсны ССР аимадаратә аиқәышаҳаҭра амчла ишалоу Қырҭтәыла ССР, ишашьашәалоу еиԥш Кавказтәи РФСР аҟны аконституциа ишьақәырӷәӷәахеит 1927 шықәса мшаԥымза 23 рзы.
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә статус, иаанхеит Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ, Аԥсны Автономтә Асоветтә Асоциалисттә Республика еиԥш.
=== Аԥсны ССР ===
1931 шықәса жәабранмза 11 рзы Қырҭтәылеи Аԥсныи рсоветтәра VI аизара аӡбамҭала Аԥсны ССР иаиуит Автономтә Республика астатус Қырҭтәыла ССР аилазаараҿ. Аԥсны, Автономтә Республика азинтә ҭагылазаашьа еиԥш иазгәаҭахеит ССР аидгыла 1936 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1937 шықәса, Аԥсны ССР 1937 ашықәстәи аконституциақәа рҿы, анаҩс ССР аидгыла 1977 шықәса, Қырҭтәыла ССР 1978 шықәса, Аԥсны ССР 1978 шықәса аконституциақәа рҿы.
1930-тәи ашықәсқәа раан Лавренти Бериа ила Кавказ анапхгара апериодаан имҩаԥысуан Аԥсны “ақырҭуатәра” аполитика. Уи иаиркит аԥсуа бызшәатә школқәа, арадиостанциақәа, аусура аҟынтә рхы иақәиҭыитәит аԥсуа арҵаҩцәа, иқырҭуаитәит аԥсуа нбан, Аԥсны ақыҭа рацәа атопоним, дацхраауан ақырҭцәа рнырхара Аԥсны аҟны.
1930 шықәсазы иаатит Аԥсны аган адырратә музеи. 1932 шықәсазы иаатит Аҟәа апедагогиатә институт. 1938 шықәсазы аусура иалагеит Тҟәарчал ахаҳәрацәа аҵхырҭа, Тҟәарчал аелектростанциа, иргылахеит Галтәи, Аҽгәаратәи, Мықәтәи Набакевтәи ачаитә фабрикақәа. 1938 шықәсазы иаатит Аҟәа-Қарҭ аихамҩа, иара убас Очамчыра-Кәазан аихамҩа. Аҩбатәи адунеитә аибашьраан, 1942 шықәса нанҳәамза-цәыббрамзаан ақәԥарақәа имҩаԥысуан Аԥсны аҩадахьала. Ахԥатәи ареихтә армиа аҽазнакит Кавкасиони ашь-хеибаркыра ахыҵра, Аԥсны алалара. Аинралцәа аамҭала иааныркылеит ақыҭа Ԥсҳәы. Германиа авиациа абомбақәа ақәнажьуан Аҟәа, даҽа ақалақьқәак. Уи ашьҭахь аизҳара аиуит акрыфаратә нхамҩа, иргылахеит ачаи, аҩы, ашәыр, аураш, аԥсыӡ азауадқәа. 1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи аизҳара аиуит атуризм.
1970-тәи ашықәсқәа рҟынтәи иалагеит “Аԥсуатәра”, апозитивтә дискриминациатә политика. Акырӡа иазҳаит аԥсуаа рполитикатә анырра Автономтә Республикаҿ. Убри иамыхәаԥшыкәа, 1926 шықәса аҟынтә 1989 шықәсанӡа аԥсуаа рыхәҭаатә аилазаара Аԥсны аҟны имаҷхеит 27,8% аҟнытә 17,8% аҟынӡа. Аԥсуаа акырӡа ашьҭахь иаанхеит ақырҭцәа раасҭа аҵара аганахьала.
=== СССР аилабгара ашьҭахь ===
1991 шықәса хәажәкырамза 31 рзы ареферендум алҵшәақәа ирышьаҭакны Қырҭтәыла аҵакырадгьыл зегь аҟны имҩаԥгахеит ихақәиҭу алхрақәа. 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы иреиҳаӡоу ахеилак 1918 шықәса лаҵарамза 26-тәи Қырҭтәыла ахьыԥшымра акт иашьаҭакны ишьҭнахит адекларациа Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра иазкны. Асоветтә аидгыла аҵакырадгьылаҿ Қырҭтәыла актәи ареспублика акәын, иарбану ирылазҳәаз ахьыԥшымра иазкны.
Абри еиҳарак иарӷәӷәеит Урыстәыла агрессиа. Абри агрессиа аанкылара, ауадаҩра алҵшьа аԥшаара иахықәкны, ақырҭуа аган акрызҵазкуа ацәхьаҵра ҟанаҵеит: 1991 шықәса ԥхынгәымза 9 рзы идкылахеит Аԥснытәи алхратә закәан ҿыц. Абри азакәан иашьашәаланы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аҟны аиҳара иацәхьаҵит аиҵара:
* Ауааԥсыра 47% (ақырҭцәа) апарламентаҿ иқәыргылахеит 26 депутатк;
* 17% (аԥсуаа) - 28 депутатк;
* Егьырҭ (еиуеиҧшым аетникатә уааԥсыра) 11 депутатк;
Абриҵәҟьа азакәанла иҳәаақәҵахеит, Аԥсны иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩы аԥсуа дшыҟаларакәыз, дарбану изоуаз ҩ-хаҭыԥуаҩык - аӡәы ақырҭуа, аӡәы даҽа милаҭк аҟынтә; аминистрцәа рхеилак ахантәаҩыс даҭахон ақырҭуа.
Абри ацәхьаҵрақәа ирыхәамԥшыкәа, Аԥснытәи ССР анапхгаҩцәа изакәандоу нагӡамҭақәа нарыгӡон, ирыдыркылон антиконституциатә азинтә актқәа. Иалкааны иазгәаҭатәуп Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак апрезидиум ақәҵара, иазшьашәалангьы, Аԥсны аҵакырадгьылаҿ аиуристтә амч змам, иқәху ҳәа иԥхьаӡахеит Қырҭтәыла азакәанқәа. Асепаратисттә ауранагӡара аҵыхәтәантәи аарԥшракәын 1992 шықәса ԥхынгәымза 23 рзы Аԥсны ССР иреиҳаӡоу ахеилак аӡбамҭа, изшьашәалангьы иаҟәыххеит Аԥсны ССР 1978 ашықәстәи аконституциа аусура, ирҿыцхеит Аԥсны ССР 1925 ашықәстәи аконституциа.
== Астатус ==
Аԥсны, Цхинвалтәи арегион иацны, Қырҭтәыла азакәанԥҵарала, ианашьоуп импыҵахалоу аҵакырадгьыл астатус.
== Аиҳабыра, административтә аихшара ==
=== Аԥсны Автономтә Республика аиҳабыра ===
Иахьатәи Аԥсны Автономтә Республикоуп Қырҭтәыла аилазаараҿ, иарбану излоу Гагра, Гал, Гәылрыҧшь, Гәдоуҭа, Очамчыра, Аҟәа амуниципалитетқәа рҵакыра. 1993 ашықәс аҟынтә аҵакырадгьыл зегь (2008 ашықәсанӡа Кодортәи аҩхаа агырханы) асепаратисттә режим аконтроль аҵаҟа иҟоуп.
== Адемографиа ==
1914 шықәса адыррақәа рыла Аԥсны ауааԥсыра 181382 уаҩык ыҟан, абрантәи ақырҭцәа аиҳарак ракәын (38,5%), аԥсуаа 25%, еиуеиҧшым азиатәи ауаа 11,1%, аурысцәа 9,9%, еиуеиҧшым европатәи ауаа 7,6%, аерманцәа 7,5%, ауриацәа 0,3%. 1918 ашықәсазы Аԥсны аетникатә аилазаара абасала иҟан: ақырҭцәа 42%, аԥсуаа 21,4%, аурысцәа 11,7%, аерманцәа 10,2%, даҽа ауааԥсырак 2,9%. 1926 ашықәстәи ауааԥсыра ашәҟәы рынҵарала Аԥсны ССР инхон 201016 уаҩык, абрантәи 71954 ақырҭуа, 51458 аԥсуаа, 25677 аерманцәа, 14045 абырзенцәа, 12533 аурысцәа.
=== Арелигиа ===
1855 ашықәсазы Аԥсны ахадара ишьақәгылан ақьырсианцәа реиԥш, убас аԥсылман ауааԥсыра рҟынтә.
== Аблахкыгарҭақәа ==
Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа
Ақалақь Аҟәа:
* Баслаҭатәи ацҳа
* Диоскуриа абаа
* Кьалашәыр абаагәара
Очамчыра араион:
* Бедиатәи аберҭыԥ
* Елыртәи Гиорги ацқьа иуахәама
* Мықә аберҭыԥ
Гәдоуҭа амуниципалитет:
* Афон ҿыц Симон Кананит иуахәама
* Афон ҿыцтәи (Анаҟәаԥиа мамзаргьы "Ибериа") ашьха аҟны иҟоу) аберҭыԥ
* Ажәытә дамрақәа (адольменқәа)
* Бзыҧ абаа
* Лыхны акомплекс
* Лыхны ауахәама Абаҭаа
* Амбара х-уахәамакны иҟоу абазилика
Гагра амуниципалитет:
* Абаҭаа
* Гагра ауахәама абазиликатә
* Пицунда аберҭыԥ
* Цандрыԥшь абазилика
Гәылрыҧшь амуниципалитет:
* Дранда аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа
==Алитература==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. საქართველოს სსრ, თბ., 1981. — გვ. 310.
* სონღულაშვილი ა. „აფხაზეთის პოლიტიკური სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში (1921-31 წწ)“ „ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“ N12 გვ. 66-79 — თბილისი, „უნივერსალი“, 2014 ISSN 1512-3154
== Азхьарԥшқәа ==
* [http://javakhishviliinstitute.files.wordpress.com/2009/04/lortkipanize.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, გამომცემლობა «განათლება», თბილისი, 1990]
* [https://web2.mlp.cz/koweb/00/04/02/43/13/abchazy_i_abchazija.pdf მარიამ ლორთქიფანიძე „აფხაზები და აფხაზეთი“, ''მეორე შევსებული გამოცემა'', გამომცემლობა «მერიდიანი», თბილისი, 2012]
* [http://www.abkhazia.gov.ge აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის ოფიციალური საიტი]
* [http://abkhazeti.info აფხაზეთის ისტორიის უნიკალური საარქივო მასალები, ახალი ამბები, ისტორია, კონფლიქტის ისტორია]
* [http://www.apsny.ge/notes/UN/UN.php აფხაზეთის კონფლიქტის ირგვლივ მიღებული საერთაშორისო დოკუმენტების სრული სია]
* [http://www.apsny.com/ აფხაზეთის ისტორია]
* [http://www.apkhazeti.com/ აფხაზეთი]
* [http://iberiana.wordpress.com/afxazeti/papaskiri-recenzia/ ზურაბ პაპასქირი, ცრუ ისტორია (რეცენზია ოლეგ ბღაჟბას და სტანისლავ ლაკობას “აფხაზეთის ისტორიის” სახელმძღვანელოზე)]
a5ycbtzvxu1a7vvcq2z3c4tdmq0j4un
Аԥсуа-едыгьа бызшәақәа
0
17635
153767
150314
2025-06-27T21:38:45Z
Диад Џьынџьыхә
22767
Диад Џьынџьыхә переименовал страницу [[Аԥсуа-адыга бызшәақәа]] в [[Аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]]
150314
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа-адыга бызшәақәа'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref>
*'''[[Адыга бызшәақәа]]'''
**[[Аедыгь бызшәа]] (амраҭашәаратәи диалектқәа)
*** Наҭухаитәи адиалект
*** Шаԥсыӷтәи адиалект
*** Абӡахтәи адиалект
*** Камыгәтәи адиалект
*** Хакәыцәтәи адиалект
*** Бжьадыгәтәи адиалект
**[[Аҟабарда бызшәа|Ҟабарда бызшәа]] (амрагыларатәи адиалектқәа)
*** Аҟабарда диалект
*** Бератәи адиалект
*'''Аԥсуа-абаза бызшәақәа'''
**[[Аԥсуа бызшәа]]
*** Абжьыуаа рдиалект
*** Бзыԥтәи адиалект
*** Дал-ҵабалтәи адиалект
*** Асаӡуа диалект
*** Мдаҩеитәи адиалект
*** Аҳҷыԥсаа рдиалект
*** Ԥсҳәаа рдиалект
*** Амырзаҟанаа рдиалект
**[[Абаза бызшәа]]
*** Ашьхарыуатәи адиалект (абаз. Ащхъарауа)
*** Ашәуа адиалект(абаз. Ашвыуа)
*'''[[Аубла бызшәа]]'''
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсуа-адыга бызшәақәа| ]]
1ip6n16jq9v167muvt2fjmtm502jsfx
153770
153767
2025-06-27T21:39:43Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153770
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа-адыга бызшәақәа'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref>
*'''[[Аедыгьа бызшәақәа]]'''
**[[Аедыгь бызшәа]] (амраҭашәаратәи диалектқәа)
*** Наҭухаитәи адиалект
*** Шаԥсыӷтәи адиалект
*** Абӡахтәи адиалект
*** Камыгәтәи адиалект
*** Хакәыцәтәи адиалект
*** Бжьадыгәтәи адиалект
**[[Аҟабарда бызшәа|Ҟабарда бызшәа]] (амрагыларатәи адиалектқәа)
*** Аҟабарда диалект
*** Бератәи адиалект
*'''Аԥсуа-абаза бызшәақәа'''
**[[Аԥсуа бызшәа]]
*** Абжьыуаа рдиалект
*** Бзыԥтәи адиалект
*** Дал-ҵабалтәи адиалект
*** Асаӡуа диалект
*** Мдаҩеитәи адиалект
*** Аҳҷыԥсаа рдиалект
*** Ԥсҳәаа рдиалект
*** Амырзаҟанаа рдиалект
**[[Абаза бызшәа]]
*** Ашьхарыуатәи адиалект (абаз. Ащхъарауа)
*** Ашәуа адиалект(абаз. Ашвыуа)
*'''[[Аубла бызшәа]]'''
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсуа-адыга бызшәақәа| ]]
5cnxi7hf25qdzadqxh0zihicj6wuc3y
153848
153770
2025-06-28T10:21:34Z
Диад Џьынџьыхә
22767
Диад Џьынџьыхә переименовал страницу [[Аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]] в [[Аԥсуа-едыгьа бызшәақәа]]
153770
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа-адыга бызшәақәа'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref>
*'''[[Аедыгьа бызшәақәа]]'''
**[[Аедыгь бызшәа]] (амраҭашәаратәи диалектқәа)
*** Наҭухаитәи адиалект
*** Шаԥсыӷтәи адиалект
*** Абӡахтәи адиалект
*** Камыгәтәи адиалект
*** Хакәыцәтәи адиалект
*** Бжьадыгәтәи адиалект
**[[Аҟабарда бызшәа|Ҟабарда бызшәа]] (амрагыларатәи адиалектқәа)
*** Аҟабарда диалект
*** Бератәи адиалект
*'''Аԥсуа-абаза бызшәақәа'''
**[[Аԥсуа бызшәа]]
*** Абжьыуаа рдиалект
*** Бзыԥтәи адиалект
*** Дал-ҵабалтәи адиалект
*** Асаӡуа диалект
*** Мдаҩеитәи адиалект
*** Аҳҷыԥсаа рдиалект
*** Ԥсҳәаа рдиалект
*** Амырзаҟанаа рдиалект
**[[Абаза бызшәа]]
*** Ашьхарыуатәи адиалект (абаз. Ащхъарауа)
*** Ашәуа адиалект(абаз. Ашвыуа)
*'''[[Аубла бызшәа]]'''
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсуа-адыга бызшәақәа| ]]
5cnxi7hf25qdzadqxh0zihicj6wuc3y
Ι
0
18092
153842
76754
2025-06-28T08:54:22Z
85.95.178.52
ͺ
153842
wikitext
text/x-wiki
'''Ι''', '''ι, ͺ''' — [[Бырзентәыла ақалақьқәа|бырзентәи аҩыратә]] нбан.
==Азхьарԥшқәа==
* [http://graphemica.com/Ι Graphemica (Ι)]
* [http://graphemica.com/ι Graphemica (ι)]
[[Акатегориа:бырзентәи аҩыратә нбанқәа]]
kypzf7djrcg6seolsbwwmdmjp2c4a1e
Ақырҭцәа
0
25710
153841
139258
2025-06-28T08:53:31Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153841
wikitext
text/x-wiki
[[File:Georgians (montage of 35).jpg|thumb|280px|Ақырҭцәа]]
'''Ақырҭцәа''', '''Ақырҭқәа''' ({{lang-ka|ქართველები, [''қарҭвелеби'']}}) — мраҭашәаратә Кавказ аҿы [[Ақарҭвел бызшәақәа|ақарҭвел бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанаакуа ауаажәлар .
==Алитература==
*Eastmond, Anthony (2010), Royal Imagery in Medieval Georgia, Penn State Press
*Suny, R. G. (1994), The Making of the Georgian Nation, Indiana University Press
*Lang, D. M. (1966), The Georgians, Thames & Hudson
*Rayfield, D. (2013), Edge of Empires: A History of Georgia, Reaktion Books
*Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Sam Houston State University, USA, Routledge
*Toumanoff, C. (1963) Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press
[[Акатегориа:Қырҭтәыла]]
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Ақырҭцәа| ]]
rph8x92xh27ofufnthc4ufj5u6vntgv
Аԥсуа жәлақәа
0
30656
153830
147731
2025-06-28T08:29:50Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Аамсҭацәа рыжәлақәа */
153830
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа ажәлақәа''' — [[Аԥсны Аҳәынҭқарра|Аԥсны]] иау ауаа рыжәлақәа, [[Аԥсуаа|аԥсуа]] амилаҭтә ажәлақәа рынҵәарақәас "уа,иа,ба,аа,иԥа/иԥҳа,ыл,ил,шь, ар, ԥш/ԥшь,оу" иҟоуп.
[[Афаил:Герб_дворян_Гарцкия.jpg|мини|Ӷарҵкьаа рдамыӷа]]
==Аԥсуа дамыӷақәа==
[[Афаил:Gerb Amilakhvarovii.svg|мини|Аимхаа рдамыӷа]]
[[Афаил:Gerb Anchabadze.svg|Kniazia_Anchabadze|мини|Аџьба рдамыӷа]]
[[Афаил:Coat of Arms of the Sharvashidze.jpg|Coat_of_Arms_of_the_Sharvashidze|мини|Чачба рдамыӷа]]
[[Афаил:Gerb Inal-ipa.svg|мини|Иналиԥацәа рдамыӷа]]
==Аамсҭацәа рыжәлақәа==
'''Асаӡуаа рыжәлақәа'''
Ашьхацауа, Баӷ, Кинца, Маан, Мкьалба, Анчоҟ, Кәыџба, Шиоқәым, Твишба, Аикуа, Ҵишба, Лахуа, Аримба, Озӷан, Цәышба, Каԥш, Ҵәыџьба, Самеихәа, Фирсоу, Данарчоу
Арт, Аредба, Аублаа, Ҵанба, Гьачба, Чу, Лаҵушба, Саӡба
'''Бзыԥтәи ажәлақәа'''
Акырҭаа, Ашьхацаа, Баӷба, Барас, Блабба, Ӷарҵкьиа, Ажәанба, Лакрба, Ҟәланба, Мканба, Арҩытаа, Маан, Папба, Фирсоу, Чачыбаа, Ешба, Возба, Уазба, Аԥшыцба (бжак/аимак, гәымаа).
'''Гәымаа рыжәлақәа'''
Чрыгба, Гирин, Арлан, Арҩытаа и Шьаҟрыл, Ешба, Ӡаԥшьиԥа, Аџьба, Уазба, Возба.
'''Мырзаҟанаа рыжәлақәа'''
Чачба,
Аџьба,
Аимхаа,
Иналиԥа,
Чабалурхәаа,
Ӡаԥшьиԥа,
Маан,
Акырҭаа(аурыс.Акиртава),
Лакрба,
Жәанба,
Мканба.
==Аҭауадцәа, аԥсҳацәа рыжәлақәа==
'''Чачба/Шервашиӡе''' - Аԥсны аҭауадацәа иаан, Аԥсҳа Тамара лҟынӡа рыжәла аҿиара иаҵлоит, Азербаиџьантәи титул "Ширван-шах" иалҵеит.
'''Маршьан''' - Аҳҷыԥсоу амраҭашәаратәи аԥсуаа ргәыԥ Дал-Ҵабал аҿы рнаԥхагара ицоит.
•Маршьаниа - агырцәа ргәыԥ аԥсуа Маршьан ажәла.
•Багаракан-иԥа - акы Маршьан рымыхәқәа иаҵанакуеит Ԥсхәы аҿы.
•Мас-иԥа - ак Маршьан рымыхәқәа иаҵанакуеит Ԥсхәы аҿы.
'''Аџьба''' - Аԥсны Аԥсҳацәа статус егьы ажәлақәа аҭоурыхтәи еимаркоит, ус иуҳәозар, амч змоу аԥсуа жәла.
'''Ачба'''(Анчабаӡе) - аџьба ргәыԥ.
'''Ануа''' - Аԥсны Аԥсҳацәа статус егьы ажәлақәа аҭоурыхтәи еимаркоит, ус иуҳәозар, ажәытәтәи аԥсуа ажәла.
== Аԥсны аҿы ирацәоу жәлақәа ==
1.Агрба - 1440
2.Адлеиба - 1325
3.Кәыҵниа - 1220
4.Барцыц - 1175
5.Ҭарба - 1150
6.Гәымба - Гунба 1137
7. Аҩӡба 1113
8.Џьынџьолиа - Аџьынџьал - 1030
9.Џьопуа - 928
10.Аршба - 827
11.Аргәын - 790
12.Амҷба - 730
13.Ҵәыџьба - 698
14. Аиба - 639
15.Ашәба- 632
16.Ҭаниа - 615
17.Арӡынба 607
18.Ажьиба 583
19.Ҳагба - 569
20.Смыр - Сымсым 549
[[Акатегориа:Аԥсуа жәлақәа| ]]
8legs8z2lkff53txegtxlgssnvas765
153831
153830
2025-06-28T08:30:54Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Аԥсуа дамыӷақәа */
153831
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа ажәлақәа''' — [[Аԥсны Аҳәынҭқарра|Аԥсны]] иау ауаа рыжәлақәа, [[Аԥсуаа|аԥсуа]] амилаҭтә ажәлақәа рынҵәарақәас "уа,иа,ба,аа,иԥа/иԥҳа,ыл,ил,шь, ар, ԥш/ԥшь,оу" иҟоуп.
[[Афаил:Герб_дворян_Гарцкия.jpg|мини|Ӷарҵкьаа рдамыӷа]]
==Аԥсуа дамыӷақәа==
[[Афаил:Gerb Amilakhvarovii.svg|мини|Аимхаа рдамыӷа]]
[[Афаил:Gerb Anchabadze.svg|Kniazia_Anchabadze|мини|Аџьбақәа рдамыӷа]]
[[Афаил:Coat of Arms of the Sharvashidze.jpg|Coat_of_Arms_of_the_Sharvashidze|мини|Чачба рдамыӷа]]
[[Афаил:Gerb Inal-ipa.svg|мини|Иналиԥацәа рдамыӷа]]
==Аамсҭацәа рыжәлақәа==
'''Асаӡуаа рыжәлақәа'''
Ашьхацауа, Баӷ, Кинца, Маан, Мкьалба, Анчоҟ, Кәыџба, Шиоқәым, Твишба, Аикуа, Ҵишба, Лахуа, Аримба, Озӷан, Цәышба, Каԥш, Ҵәыџьба, Самеихәа, Фирсоу, Данарчоу
Арт, Аредба, Аублаа, Ҵанба, Гьачба, Чу, Лаҵушба, Саӡба
'''Бзыԥтәи ажәлақәа'''
Акырҭаа, Ашьхацаа, Баӷба, Барас, Блабба, Ӷарҵкьиа, Ажәанба, Лакрба, Ҟәланба, Мканба, Арҩытаа, Маан, Папба, Фирсоу, Чачыбаа, Ешба, Возба, Уазба, Аԥшыцба (бжак/аимак, гәымаа).
'''Гәымаа рыжәлақәа'''
Чрыгба, Гирин, Арлан, Арҩытаа и Шьаҟрыл, Ешба, Ӡаԥшьиԥа, Аџьба, Уазба, Возба.
'''Мырзаҟанаа рыжәлақәа'''
Чачба,
Аџьба,
Аимхаа,
Иналиԥа,
Чабалурхәаа,
Ӡаԥшьиԥа,
Маан,
Акырҭаа(аурыс.Акиртава),
Лакрба,
Жәанба,
Мканба.
==Аҭауадцәа, аԥсҳацәа рыжәлақәа==
'''Чачба/Шервашиӡе''' - Аԥсны аҭауадацәа иаан, Аԥсҳа Тамара лҟынӡа рыжәла аҿиара иаҵлоит, Азербаиџьантәи титул "Ширван-шах" иалҵеит.
'''Маршьан''' - Аҳҷыԥсоу амраҭашәаратәи аԥсуаа ргәыԥ Дал-Ҵабал аҿы рнаԥхагара ицоит.
•Маршьаниа - агырцәа ргәыԥ аԥсуа Маршьан ажәла.
•Багаракан-иԥа - акы Маршьан рымыхәқәа иаҵанакуеит Ԥсхәы аҿы.
•Мас-иԥа - ак Маршьан рымыхәқәа иаҵанакуеит Ԥсхәы аҿы.
'''Аџьба''' - Аԥсны Аԥсҳацәа статус егьы ажәлақәа аҭоурыхтәи еимаркоит, ус иуҳәозар, амч змоу аԥсуа жәла.
'''Ачба'''(Анчабаӡе) - аџьба ргәыԥ.
'''Ануа''' - Аԥсны Аԥсҳацәа статус егьы ажәлақәа аҭоурыхтәи еимаркоит, ус иуҳәозар, ажәытәтәи аԥсуа ажәла.
== Аԥсны аҿы ирацәоу жәлақәа ==
1.Агрба - 1440
2.Адлеиба - 1325
3.Кәыҵниа - 1220
4.Барцыц - 1175
5.Ҭарба - 1150
6.Гәымба - Гунба 1137
7. Аҩӡба 1113
8.Џьынџьолиа - Аџьынџьал - 1030
9.Џьопуа - 928
10.Аршба - 827
11.Аргәын - 790
12.Амҷба - 730
13.Ҵәыџьба - 698
14. Аиба - 639
15.Ашәба- 632
16.Ҭаниа - 615
17.Арӡынба 607
18.Ажьиба 583
19.Ҳагба - 569
20.Смыр - Сымсым 549
[[Акатегориа:Аԥсуа жәлақәа| ]]
d1k8ub3g6rgy0whoatikvecr9onjs25
153832
153831
2025-06-28T08:31:12Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Аԥсуа дамыӷақәа */
153832
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа ажәлақәа''' — [[Аԥсны Аҳәынҭқарра|Аԥсны]] иау ауаа рыжәлақәа, [[Аԥсуаа|аԥсуа]] амилаҭтә ажәлақәа рынҵәарақәас "уа,иа,ба,аа,иԥа/иԥҳа,ыл,ил,шь, ар, ԥш/ԥшь,оу" иҟоуп.
[[Афаил:Герб_дворян_Гарцкия.jpg|мини|Ӷарҵкьаа рдамыӷа]]
==Аԥсуа дамыӷақәа==
[[Афаил:Gerb Amilakhvarovii.svg|мини|Аимхаа рдамыӷа]]
[[Афаил:Gerb Anchabadze.svg|Kniazia_Anchabadze|мини|Аџьбақәа рдамыӷа]]
[[Афаил:Coat of Arms of the Sharvashidze.jpg|Coat_of_Arms_of_the_Sharvashidze|мини|Чачаа рдамыӷа]]
[[Афаил:Gerb Inal-ipa.svg|мини|Иналиԥацәа рдамыӷа]]
==Аамсҭацәа рыжәлақәа==
'''Асаӡуаа рыжәлақәа'''
Ашьхацауа, Баӷ, Кинца, Маан, Мкьалба, Анчоҟ, Кәыџба, Шиоқәым, Твишба, Аикуа, Ҵишба, Лахуа, Аримба, Озӷан, Цәышба, Каԥш, Ҵәыџьба, Самеихәа, Фирсоу, Данарчоу
Арт, Аредба, Аублаа, Ҵанба, Гьачба, Чу, Лаҵушба, Саӡба
'''Бзыԥтәи ажәлақәа'''
Акырҭаа, Ашьхацаа, Баӷба, Барас, Блабба, Ӷарҵкьиа, Ажәанба, Лакрба, Ҟәланба, Мканба, Арҩытаа, Маан, Папба, Фирсоу, Чачыбаа, Ешба, Возба, Уазба, Аԥшыцба (бжак/аимак, гәымаа).
'''Гәымаа рыжәлақәа'''
Чрыгба, Гирин, Арлан, Арҩытаа и Шьаҟрыл, Ешба, Ӡаԥшьиԥа, Аџьба, Уазба, Возба.
'''Мырзаҟанаа рыжәлақәа'''
Чачба,
Аџьба,
Аимхаа,
Иналиԥа,
Чабалурхәаа,
Ӡаԥшьиԥа,
Маан,
Акырҭаа(аурыс.Акиртава),
Лакрба,
Жәанба,
Мканба.
==Аҭауадцәа, аԥсҳацәа рыжәлақәа==
'''Чачба/Шервашиӡе''' - Аԥсны аҭауадацәа иаан, Аԥсҳа Тамара лҟынӡа рыжәла аҿиара иаҵлоит, Азербаиџьантәи титул "Ширван-шах" иалҵеит.
'''Маршьан''' - Аҳҷыԥсоу амраҭашәаратәи аԥсуаа ргәыԥ Дал-Ҵабал аҿы рнаԥхагара ицоит.
•Маршьаниа - агырцәа ргәыԥ аԥсуа Маршьан ажәла.
•Багаракан-иԥа - акы Маршьан рымыхәқәа иаҵанакуеит Ԥсхәы аҿы.
•Мас-иԥа - ак Маршьан рымыхәқәа иаҵанакуеит Ԥсхәы аҿы.
'''Аџьба''' - Аԥсны Аԥсҳацәа статус егьы ажәлақәа аҭоурыхтәи еимаркоит, ус иуҳәозар, амч змоу аԥсуа жәла.
'''Ачба'''(Анчабаӡе) - аџьба ргәыԥ.
'''Ануа''' - Аԥсны Аԥсҳацәа статус егьы ажәлақәа аҭоурыхтәи еимаркоит, ус иуҳәозар, ажәытәтәи аԥсуа ажәла.
== Аԥсны аҿы ирацәоу жәлақәа ==
1.Агрба - 1440
2.Адлеиба - 1325
3.Кәыҵниа - 1220
4.Барцыц - 1175
5.Ҭарба - 1150
6.Гәымба - Гунба 1137
7. Аҩӡба 1113
8.Џьынџьолиа - Аџьынџьал - 1030
9.Џьопуа - 928
10.Аршба - 827
11.Аргәын - 790
12.Амҷба - 730
13.Ҵәыџьба - 698
14. Аиба - 639
15.Ашәба- 632
16.Ҭаниа - 615
17.Арӡынба 607
18.Ажьиба 583
19.Ҳагба - 569
20.Смыр - Сымсым 549
[[Акатегориа:Аԥсуа жәлақәа| ]]
0yj5tyag8tsmuozc8no79o5lfn66wpv
153833
153832
2025-06-28T08:32:20Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Аамсҭацәа рыжәлақәа */
153833
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа ажәлақәа''' — [[Аԥсны Аҳәынҭқарра|Аԥсны]] иау ауаа рыжәлақәа, [[Аԥсуаа|аԥсуа]] амилаҭтә ажәлақәа рынҵәарақәас "уа,иа,ба,аа,иԥа/иԥҳа,ыл,ил,шь, ар, ԥш/ԥшь,оу" иҟоуп.
[[Афаил:Герб_дворян_Гарцкия.jpg|мини|Ӷарҵкьаа рдамыӷа]]
==Аԥсуа дамыӷақәа==
[[Афаил:Gerb Amilakhvarovii.svg|мини|Аимхаа рдамыӷа]]
[[Афаил:Gerb Anchabadze.svg|Kniazia_Anchabadze|мини|Аџьбақәа рдамыӷа]]
[[Афаил:Coat of Arms of the Sharvashidze.jpg|Coat_of_Arms_of_the_Sharvashidze|мини|Чачаа рдамыӷа]]
[[Афаил:Gerb Inal-ipa.svg|мини|Иналиԥацәа рдамыӷа]]
==Аамсҭацәа рыжәлақәа==
'''Асаӡуаа рыжәлақәа'''
Ашьхацауа, Баӷ, Кинца, Маан, Мкьалба, Анчоҟ, Кәыџба, Шиоқәым, Твишба, Аиқәа, Ҵишба, Лахуа, Аримба, Озӷан, Цәышба, Каԥш, Ҵәыџьба, Самеихәа, Фирсоу, Данарчоу
Арҭ, Аредба, Аублаа, Ҵанба, Гьачба, Чу, Лацәышба, Саӡба
'''Бзыԥтәи ажәлақәа'''
Акырҭаа, Ашьхацаа, Баӷба, Барас, Блабба, Ӷарҵкьиа, Ажәанба, Лакрба, Ҟәланба, Мканба, Арҩытаа, Маан, Папба, Фирсоу, Чачыбаа, Ешба, Возба, Уазба, Аԥшыцба (бжак/аимак, гәымаа).
'''Гәымаа рыжәлақәа'''
Чрыгба, Гирин, Арлан, Арҩытаа и Шьаҟрыл, Ешба, Ӡаԥшьиԥа, Аџьба, Уазба, Возба.
'''Мырзаҟанаа рыжәлақәа'''
Чачба,
Аџьба,
Аимхаа,
Иналиԥа,
Чабалурхәаа,
Ӡаԥшьиԥа,
Маан,
Акырҭаа(аурыс.Акиртава),
Лакрба,
Жәанба,
Мканба.
==Аҭауадцәа, аԥсҳацәа рыжәлақәа==
'''Чачба/Шервашиӡе''' - Аԥсны аҭауадацәа иаан, Аԥсҳа Тамара лҟынӡа рыжәла аҿиара иаҵлоит, Азербаиџьантәи титул "Ширван-шах" иалҵеит.
'''Маршьан''' - Аҳҷыԥсоу амраҭашәаратәи аԥсуаа ргәыԥ Дал-Ҵабал аҿы рнаԥхагара ицоит.
•Маршьаниа - агырцәа ргәыԥ аԥсуа Маршьан ажәла.
•Багаракан-иԥа - акы Маршьан рымыхәқәа иаҵанакуеит Ԥсхәы аҿы.
•Мас-иԥа - ак Маршьан рымыхәқәа иаҵанакуеит Ԥсхәы аҿы.
'''Аџьба''' - Аԥсны Аԥсҳацәа статус егьы ажәлақәа аҭоурыхтәи еимаркоит, ус иуҳәозар, амч змоу аԥсуа жәла.
'''Ачба'''(Анчабаӡе) - аџьба ргәыԥ.
'''Ануа''' - Аԥсны Аԥсҳацәа статус егьы ажәлақәа аҭоурыхтәи еимаркоит, ус иуҳәозар, ажәытәтәи аԥсуа ажәла.
== Аԥсны аҿы ирацәоу жәлақәа ==
1.Агрба - 1440
2.Адлеиба - 1325
3.Кәыҵниа - 1220
4.Барцыц - 1175
5.Ҭарба - 1150
6.Гәымба - Гунба 1137
7. Аҩӡба 1113
8.Џьынџьолиа - Аџьынџьал - 1030
9.Џьопуа - 928
10.Аршба - 827
11.Аргәын - 790
12.Амҷба - 730
13.Ҵәыџьба - 698
14. Аиба - 639
15.Ашәба- 632
16.Ҭаниа - 615
17.Арӡынба 607
18.Ажьиба 583
19.Ҳагба - 569
20.Смыр - Сымсым 549
[[Акатегориа:Аԥсуа жәлақәа| ]]
kkv9k62wwc2rudnorxyixhr3vzg38ro
153834
153833
2025-06-28T08:34:16Z
Диад Џьынџьыхә
22767
Диад Џьынџьыхә переименовал страницу [[Аԥсуа ажәлақәа]] в [[Аԥсуа жәлақәа]]
153833
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа ажәлақәа''' — [[Аԥсны Аҳәынҭқарра|Аԥсны]] иау ауаа рыжәлақәа, [[Аԥсуаа|аԥсуа]] амилаҭтә ажәлақәа рынҵәарақәас "уа,иа,ба,аа,иԥа/иԥҳа,ыл,ил,шь, ар, ԥш/ԥшь,оу" иҟоуп.
[[Афаил:Герб_дворян_Гарцкия.jpg|мини|Ӷарҵкьаа рдамыӷа]]
==Аԥсуа дамыӷақәа==
[[Афаил:Gerb Amilakhvarovii.svg|мини|Аимхаа рдамыӷа]]
[[Афаил:Gerb Anchabadze.svg|Kniazia_Anchabadze|мини|Аџьбақәа рдамыӷа]]
[[Афаил:Coat of Arms of the Sharvashidze.jpg|Coat_of_Arms_of_the_Sharvashidze|мини|Чачаа рдамыӷа]]
[[Афаил:Gerb Inal-ipa.svg|мини|Иналиԥацәа рдамыӷа]]
==Аамсҭацәа рыжәлақәа==
'''Асаӡуаа рыжәлақәа'''
Ашьхацауа, Баӷ, Кинца, Маан, Мкьалба, Анчоҟ, Кәыџба, Шиоқәым, Твишба, Аиқәа, Ҵишба, Лахуа, Аримба, Озӷан, Цәышба, Каԥш, Ҵәыџьба, Самеихәа, Фирсоу, Данарчоу
Арҭ, Аредба, Аублаа, Ҵанба, Гьачба, Чу, Лацәышба, Саӡба
'''Бзыԥтәи ажәлақәа'''
Акырҭаа, Ашьхацаа, Баӷба, Барас, Блабба, Ӷарҵкьиа, Ажәанба, Лакрба, Ҟәланба, Мканба, Арҩытаа, Маан, Папба, Фирсоу, Чачыбаа, Ешба, Возба, Уазба, Аԥшыцба (бжак/аимак, гәымаа).
'''Гәымаа рыжәлақәа'''
Чрыгба, Гирин, Арлан, Арҩытаа и Шьаҟрыл, Ешба, Ӡаԥшьиԥа, Аџьба, Уазба, Возба.
'''Мырзаҟанаа рыжәлақәа'''
Чачба,
Аџьба,
Аимхаа,
Иналиԥа,
Чабалурхәаа,
Ӡаԥшьиԥа,
Маан,
Акырҭаа(аурыс.Акиртава),
Лакрба,
Жәанба,
Мканба.
==Аҭауадцәа, аԥсҳацәа рыжәлақәа==
'''Чачба/Шервашиӡе''' - Аԥсны аҭауадацәа иаан, Аԥсҳа Тамара лҟынӡа рыжәла аҿиара иаҵлоит, Азербаиџьантәи титул "Ширван-шах" иалҵеит.
'''Маршьан''' - Аҳҷыԥсоу амраҭашәаратәи аԥсуаа ргәыԥ Дал-Ҵабал аҿы рнаԥхагара ицоит.
•Маршьаниа - агырцәа ргәыԥ аԥсуа Маршьан ажәла.
•Багаракан-иԥа - акы Маршьан рымыхәқәа иаҵанакуеит Ԥсхәы аҿы.
•Мас-иԥа - ак Маршьан рымыхәқәа иаҵанакуеит Ԥсхәы аҿы.
'''Аџьба''' - Аԥсны Аԥсҳацәа статус егьы ажәлақәа аҭоурыхтәи еимаркоит, ус иуҳәозар, амч змоу аԥсуа жәла.
'''Ачба'''(Анчабаӡе) - аџьба ргәыԥ.
'''Ануа''' - Аԥсны Аԥсҳацәа статус егьы ажәлақәа аҭоурыхтәи еимаркоит, ус иуҳәозар, ажәытәтәи аԥсуа ажәла.
== Аԥсны аҿы ирацәоу жәлақәа ==
1.Агрба - 1440
2.Адлеиба - 1325
3.Кәыҵниа - 1220
4.Барцыц - 1175
5.Ҭарба - 1150
6.Гәымба - Гунба 1137
7. Аҩӡба 1113
8.Џьынџьолиа - Аџьынџьал - 1030
9.Џьопуа - 928
10.Аршба - 827
11.Аргәын - 790
12.Амҷба - 730
13.Ҵәыџьба - 698
14. Аиба - 639
15.Ашәба- 632
16.Ҭаниа - 615
17.Арӡынба 607
18.Ажьиба 583
19.Ҳагба - 569
20.Смыр - Сымсым 549
[[Акатегориа:Аԥсуа жәлақәа| ]]
kkv9k62wwc2rudnorxyixhr3vzg38ro
153836
153834
2025-06-28T08:34:56Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Аамсҭацәа рыжәлақәа */
153836
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа ажәлақәа''' — [[Аԥсны Аҳәынҭқарра|Аԥсны]] иау ауаа рыжәлақәа, [[Аԥсуаа|аԥсуа]] амилаҭтә ажәлақәа рынҵәарақәас "уа,иа,ба,аа,иԥа/иԥҳа,ыл,ил,шь, ар, ԥш/ԥшь,оу" иҟоуп.
[[Афаил:Герб_дворян_Гарцкия.jpg|мини|Ӷарҵкьаа рдамыӷа]]
==Аԥсуа дамыӷақәа==
[[Афаил:Gerb Amilakhvarovii.svg|мини|Аимхаа рдамыӷа]]
[[Афаил:Gerb Anchabadze.svg|Kniazia_Anchabadze|мини|Аџьбақәа рдамыӷа]]
[[Афаил:Coat of Arms of the Sharvashidze.jpg|Coat_of_Arms_of_the_Sharvashidze|мини|Чачаа рдамыӷа]]
[[Афаил:Gerb Inal-ipa.svg|мини|Иналиԥацәа рдамыӷа]]
==Аамсҭацәа рыжәлақәа==
'''Асаӡуаа рыжәлақәа'''
Ашьхацауа, Баӷ, Кинца, Маан, Мкьалба, Анчоҟ, Кәыџба, Шиоқәым, Твишба, Аиқәа, Ҵишба, Лахуа, Аримба, Озӷан, Цәышба, Каԥш, Ҵәыџьба, Самеихәа, Фирсоу, Данарчоу
Арҭ, Аредба, Аублаа, Ҵанба, Гьачба, Чу, Лацәышба, Саӡба
'''Бзыԥтәи ажәлақәа'''
Акырҭаа, Ашьхацаа, Баӷба, Барас, Блабба, Ӷарҵкьиа, Ажәанба, Лакрба, Ҟәланба, Мканба, Арҩытаа, Маан, Папба, Фирсоу, Чачыбаа, Ешба, Возба, Уазба, Аԥшыцба (бжак/аимак, гәымаа).
'''Гәымаа рыжәлақәа'''
Чрыгба, Гирин, Арлан, Арҩытаа и Шьаҟрыл, Ешба, Ӡаԥшьиԥа, Аџьба, Уазба, Возба.
'''Мырзаҟанаа рыжәлақәа'''
Чачба,
Аџьба,
Аимхаа,
Иналиԥа,
Чабалурхәаа,
Ӡаԥшьиԥа,
Маан,
Акырҭаа,
Лакрба,
Жәанба,
Мканба.
==Аҭауадцәа, аԥсҳацәа рыжәлақәа==
'''Чачба/Шервашиӡе''' - Аԥсны аҭауадацәа иаан, Аԥсҳа Тамара лҟынӡа рыжәла аҿиара иаҵлоит, Азербаиџьантәи титул "Ширван-шах" иалҵеит.
'''Маршьан''' - Аҳҷыԥсоу амраҭашәаратәи аԥсуаа ргәыԥ Дал-Ҵабал аҿы рнаԥхагара ицоит.
•Маршьаниа - агырцәа ргәыԥ аԥсуа Маршьан ажәла.
•Багаракан-иԥа - акы Маршьан рымыхәқәа иаҵанакуеит Ԥсхәы аҿы.
•Мас-иԥа - ак Маршьан рымыхәқәа иаҵанакуеит Ԥсхәы аҿы.
'''Аџьба''' - Аԥсны Аԥсҳацәа статус егьы ажәлақәа аҭоурыхтәи еимаркоит, ус иуҳәозар, амч змоу аԥсуа жәла.
'''Ачба'''(Анчабаӡе) - аџьба ргәыԥ.
'''Ануа''' - Аԥсны Аԥсҳацәа статус егьы ажәлақәа аҭоурыхтәи еимаркоит, ус иуҳәозар, ажәытәтәи аԥсуа ажәла.
== Аԥсны аҿы ирацәоу жәлақәа ==
1.Агрба - 1440
2.Адлеиба - 1325
3.Кәыҵниа - 1220
4.Барцыц - 1175
5.Ҭарба - 1150
6.Гәымба - Гунба 1137
7. Аҩӡба 1113
8.Џьынџьолиа - Аџьынџьал - 1030
9.Џьопуа - 928
10.Аршба - 827
11.Аргәын - 790
12.Амҷба - 730
13.Ҵәыџьба - 698
14. Аиба - 639
15.Ашәба- 632
16.Ҭаниа - 615
17.Арӡынба 607
18.Ажьиба 583
19.Ҳагба - 569
20.Смыр - Сымсым 549
[[Акатегориа:Аԥсуа жәлақәа| ]]
sd9551qowr8i6kb579aluxwbzlrrzgj
Аԥсуа аҳра (XV-XIX)
0
30671
153829
151994
2025-06-28T08:24:28Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153829
wikitext
text/x-wiki
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|ахьӡ=Аԥсуа Аҳра
|даҽа ахьӡ=
|афото = Abkhazia 1843.jpg
|абираҟ = Abkhazia flag 1810.png
|абираҟ ирызку адаҟьа = Аԥсны абираҟ
|абираҟ2=Flag of Abkhazia (c. 1770-1864).svg
|агерб = Principality of Abkhazia coat of arms.svg
|агерб ирызку адаҟьа = Аԥсны агерб
|аҳҭнықалақь=[[Аҟәа]], [[Лыхны]] (Соук-су)
|ашьақәгылара = 1462
|аӡра = 1864
|аофициалтә бызшәа = [[Аԥсуа бызшәа]], [[аҭырқәа бызшәа]], [[аурыс бызшәа]] (1810 ш. ашьҭахь)
|абызшәақәа=[[Аԥсуа бызшәа]], [[агыруа бызшәа]], [[ақырҭуа бызшәа]], [[абырзен бызшәа|абырзен]] (1431 ш. аҟынӡа), [[араб бызшәа]], [[аурыс бызшәа]] (1810 ш. ашьҭахь)
|адин=[[Ақьырсианра]], [[аԥсылманра]], [[аԥсуаа ртрадициатә анцәахаҵара|аԥсуа анцәахаҵара]],
|ауааԥсыра рхыԥхьаӡара=400-600нызқьҩы (XVI-тәи ашәыш.)<br />~200нызқьҩы (XVII-тәи ашәыш.) аԥсуаа
|адинастиа=[[Чачаа]] (Шервашиӡе)
}}
'''Аԥсуа аҳра''' мамзаргьы '''Абаза аҳра''' (егьырҭ ажәларқәа рыбызшәала) ({{lang-ota|أباظستان [Abazistan]}}) — Кавказ иааиз аҳроуп.
== Аԥсынтәыла 1414 шықәсазы ==
XIV ашә. аҵыхәтәа агырцәа раҳра – [[Гыртәыла аҳра|Сабедиано]] ишьақәдыргылоит. Дгьылс иаман агырцәа рыдгьылқәа, насгьы Аладатәи Аԥсны адгьылқәа (Цхәымтәи арреи, Бедиатәи аҷҟәандарреи). Аԥсуа аҳцәа [[Чачба (аҵакырацәара)|Чачаа]] ирҭахӡамызт рыдгьылқәа агырцәа арыҭара. Урҭ адгьылқәа рзыҳәан аԥсуаа еиқәԥон. 1414 ш. агыруа аҳ Мамиа II Адиан Аԥсуа дгьыл дақәлоит. Ар ду еизганы иҭауадацәеи, иаамсҭацәеи иманы Аԥсуа аҳмадара дақәлоит<ref>Усҟантәи аамҭақәа рзы Аԥсны аҳмадара (аерисҭаура) еиԥш Қырҭтәылатәи аҳра иаҵанакуан.</ref>. Аха акгьы илымшеит, ир ҭахеит, иаанхаз ибналеит, Мамиа ихаҭа дыршьоит. Агыртәыла ацхыраара аиҭоит мрагылара-қырҭтәи аҳ Алықьсандр I. Еидкылоу арра Аԥсны иақәлоит. Аҳмада (аерисҭау) [[Чачба, Аргәынаи|Аргәынаи Чачба]] иқәшаҳаҭра ааирԥшоит.
== Гыртәылеи Аԥсынтәылеи реибашьрақәа ==
=== Саӡны ақәлара ===
[[Афаил:Изображение WhatsApp 2024-08-10 в 18.17.03 cc295402.jpg|мини|К. де Кастелли — [[Чачба, Саҭеман|аҳ Саҭеман]].]]
XVI ашә. аҩныҵҟа [[Гыртәыла аҳра|Агыртәыла]] ихьыԥшын Аладатәи Аԥсны. Уажәшьҭа рнапаҿы иҟан Аҩадатәи Аԥсынгьы ([[Саӡны]]). Иаҳҳәап: аҳамҭатә қьаад аҿы иануп Мамиа III Адиан [[Пицундатәи ауахәама]] ҳамҭас ишаиҭаз ааигәара иҟаз ақыҭақәа. Ишаҳбо ала агыруа аҳцәа ирҭахын рымчра [[Саӡны]] аҟны ишьақәдыргыларц.
1533 ашықәс азы Саӡны аҟны агырцәа ӷәӷәала иаҵахеит. Зегь реиҳа ихьшәашәаз аӡынразы, ажьырныҳәамза 30 амш аҽны Аԥсны агаҿахь иӡхыҵит. Аԥсуаа ргәы иаанагомызт аӡын азы аӷа амшын аганахьала дрықәлоит ҳәа, уимоу, абас хыԥхьаӡара рацәала.
Агыруа аҳ Адиан, Гәриа аҳи иареи еидгыланы, зықәра наӡахьаз иԥацәа иманы, инапаҵаҟа иҟаз аҭауадцәеи аамсҭацәеи, апапцәеи аҷҟәандарцәеи иманы Арыҭқыҭахь (иахь. Адлер) иӡхыҵит. Аибашьра раԥхьатәи амш ақәылаҩцәа рзы иманшәалан. Аха аҩбатәи амш аҽны, уи ахәаша аныҟала, аԥсуаа аибашьра амҩа аадырҳәит. Уи иахҟьаны, Гыртәыла аҳ Мамиа Адиан ахьҭаҿы дҟьантазны дшьны, ихылаԥшыҩцәа рҿаԥхьа.
Гәыриели иашьцәа рыхҩыки иареи рымаҭәақәа ршәырхын, иԥҟаны иршьит. Убасҵәҟьа ирыхьит ари ақәылара зықәныҳәаз аҷҟәандарцәагьы. Аибашьцәа рыр дырбгеит, еиҳаракгьы ықәххеит. Аԥсуа-Имереҭтәи ауахәама аиҳабы Акалҭакос Малакиа аиааира ахьыҟалаз аҭыԥ аҿы днеит, ''«ԥсы зхоу еиқәирхеит, иԥсыз ԥарала иааихәеит»'' ҳәа аҳәоит ақырҭуа ашықәснҵыра.
=== Ҩажәижәабашықәсатәи аибашьра ===
==== Алагамҭа ====
1580 ш. иԥсҭазаара далҵоит Аԥсны аҳ [[Чачба, Баслакәа I|Баслакәа I]]. Еилкаам амзызқәа ирыхҟьаны Аԥсны еиҟәшеит ''Аҩадатәи Аԥсни Аладатәи Аԥсни'' ҳәа. Аԥсылман динхаҵара здызкылаз аҳ Ҟара-беи, иаб иԥсра ашьҭахь(1580) Аҩадатәи Аԥсны дахагылеит. 1600 шықәсазы Аҩадатәи Аԥсны дахагылеит ақьырсиан ӷәӷәа – аҳ Ԥуҭу. Ԥуҭу иаҳраан Аладатәи Аԥсны аҳҭнықалақь Аҟәа-Жәытә ахь иасоит. Уи аамҭазы, 1611 шықәсазы[[Гыртәыла аҳра|Агыртәылаҿы]] аҳс дҟалоит [[Адиан, Леуан II|Леуан II Адиан]]. Аԥсныи Агыртәылеи реилазаашьа бзиахарц иҭахын. Уи азыҳәан 1613 шықәсазы ԥҳәысс дааигот аҳ [[Чачба, Ԥуҭо|Ԥуҭу Чачба]] имоҭа, [[Чачба, Ҭанури|Ҭанури]].
Ашьҭахь [[Адиан, Леуан II|Леуан]] [[Чачба, Ҭанури|Ҭанури]] лахь агәеицәыхьшәашәахара аирԥшо далагеит. [[Адиан, Леуан II|Леуан]] игәы дҭан Дереџьан, иабшьа иԥҳәыс. Уи ԥҳәысс дигарц иҭахын, аха [[Чачба, Ҭанури|Ҭанури]] иареи елыҵракәын. Ацәыбза длымоуп ҳәа ҿыҵгас иганы лԥынҵеи ллымҳақәеи хыиҵәеит. Аха иаауп еиҳа игәымбылџьбароу версиак, уи излаҳәо ала, лыҷкәынцәеи лареи абзарбзанқәа ирҭаҵаны еихсны рыԥсыбаҩқәа еиԥхьдыртеит.
[[Адиан, Леуан II|Леуан]] еиликаауан [[Чачба, Ԥуҭо|Ԥуҭу]] ари аниаҳалак, [[Гыртәыла аҳра|Агыртәыла]] дшақәло. Уи азы [[Адиан, Леуан II|Леуан]] раԥхьа Аԥсны дақәлоит. [[Чачба, Ԥуҭо|Ԥуту]] ир инаамҭаз изеидимкылаӡеит, ашьхарахь ддәықәлеит. Ҩышықәса рышьҭахь, 1630 ш. ибналаз [[Чачба, Ԥуҭо|Ԥуҭу]] дыԥсоит. Абас иалагеит аибашьрақәа, аҭоурых аҿы иаанхаз '''«Ҩажәижәабашықәсатәи аибашьра»''' -ҳәа. 1630 ш. Аԥсны иахагылоит Ԥуҭу иԥацәа: [[Чачба, Баслакәа II|Баслакәа II]], Салуан II, [[Чачба, Саҭеман|Саҭеман I]]. Рымчра аамҭан аибашьра мҩаԥысуан.
1650 шықәсазы аԥсуа аҳцәа аӡәаӡәала рыԥсҭазаара иалҵон. Саҭеман заҵәык иоуп ахшара аанзыжьыз. Саҭеман Ҭанури лыдагьы даҽа ҩыџьа аԥацәа иман [[Чачба, Гьаргь I|Гьаргьи]] Зегнаҟи. Раԥхьа аҳс дҟалоит [[Чачба, Гьаргь I|Гьаргь I]]. 1665 ш. егьы Аԥсны ахәҭаҿы аԥсҳас дҟалоит Зегнаҟ.
=== Ҩажәижәабашықәсатәи аибашьра анҵәамҭа. Аладатәи Аԥсны аахынҳәра. ===
1657 ш. [[Адиан, Леуан II|Леуан II Адиан]] иԥсҭазаара далҵит. [[Гыртәыла аҳра|Агыртәыла]] аҿы иалагеит аҩныҵҟатә-аамсҭаратә еибашьра. [[Гыртәылатәи Аҳцәа|Агыртәи аҳцәа]] ари ирзаанымкылаӡеит. [[Аԥсуаа]], агырцәа ҭҟәаны иргон. 1670 шықәсазы иԥсҭазаара далҵоит Гьаргь. Уи ашьҭахь Зегнаҟ еидикылеит Аԥсны ҩхәҭак. XVII ашә. 70 ш. рҵыхәтәан аҵыхәтәан аҳ Шәарах Чачба, [[Чачба, Гьаргь I|Гьаргь I]] иԥа, ахақәиҭра аиҭеит Аладатәи Аԥсны адгьылқәа. Убасала, XVII ашә. аҵыхәтәан аԥсуа ҭауадацәеи аамсҭацәеи ирылшоит Аԥсны аидкылара. 1685 шықәсқәа раан Шәарах дыԥсуеит. Ашьҭахь Зегнаҟ идгьылеи Аладатәи Аԥсныи (Шәарахь идгьыл) еидикылоит. Иԥсҳараан Аԥсны еиду аҳрахеит. 1700 шықәсазы аҳ Зегнаҟ иԥсҭазаара далҵоит. Иҷкәынцәа (Ҟәаԥ, Дгьаша, Росҭом I) Аԥсны ххыкны иршоит: Бзыԥны (аҳ Росҭом), [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжьыуатәи Аԥсны]] (анапхгаҩы Дгьаша), нас [[Мырзаҟан]] (анапхгаҩы Ҟәаԥ). Аха аҳаҭыр еиҳа измаз, еиҳа иӷәӷәаз аҳ ититул зауаз Росҭом I иакәын. Анаҩс аҳс дҟалоит Леуан (Ҳамыд).
== Аԥсуа Аҳреи Ҭырқәтәылеи. ==
[[Афаил:Изображение WhatsApp 2024-08-04 в 19.31.37 a2e7e739.jpg|мини|Аҳ Қьалышь-беи Чачба. (1780-1808)]]
1555 ш. аибашьра аамышьҭахь аҭырқәцәеи аџьаамцәеи аҭынчратә аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит. Ари аиқәшаҳаҭра ала Аладатәи Кавказ [[Османтәи аимпериа|Османтәи Аимпериа]] иадлеит. Усҟан Аԥсуа аҳра Имереҭ иадлан. Аха анаҩс 1462 ш. Имереҭ Аԥсны ахьыԥшымра аннаҭоит. Уи ашықәсаан аҳс дҟалоит [[Чачба, Рабиа Аргәынаи-иԥа|Рабиа Чачба]]. 1678 шықә-сазы асуҭан Маҳмеҭ IV иаан, иахьатәи Аҟәа аԥшаҳәа ахьыҟәоу, аҭырқәцәа идыргылеит Абаа ду – Аҟәа-Қале. Кавказ аԥшаҳәаҿы Аҟәа-Қале еиҳа идууз, иӷәӷәаз абаақәа иреиан. Аҳцәа ашәахтә ршәон. Ашәахәтә анырымшәоз, асулҭан ихымҩаԥигон абасала, аџьык-хышеи аихеи иааишьҭӡомызт. Аиталиантә ныҟәаҩы Д. Д’Асколи иҩҩуан: <blockquote>''Аҭырқәа сулҭан Аԥсны аԥшаҳәахь ӷбакгьы ааишьҭуам, избанзар Аԥсуа аҳцәа ашәахәтә ршәаӡом. Аха аԥсҳацәа инырзымчҳалак рыцҳаражәҳәаҩцәа ашәахәтә рыҭаны Сҭамԥылҟа ирышьҭон. Уи аамышьҭахь ауп асулҭан аӷбақәа анааишьҭоз!'' </blockquote>[[Афаил:Scale 1200.jpg|мини|288x288пкс|Аҳ Аслан-беи Чачба. (1808-1810)|слева]]
Аԥсны еилаҳауан, афеодалтә аимак иахылҵәҵәаауан. Ари аамҭа рхы иаадырхәеит агыруа аҳцәа [[Адиан|Адианаа]], [[Мырзаҟан]] иақәларц ргәы иҭан. Аԥсуаа ақәгыларақәа имҩаԥыргон ''1725, 1728, 1733'' шықәсқәа раан. 1733 ш. Аԥсны дақәлоит аԥашьа. Раԥхьа аԥашьа ир [[Елыр|ақ. Елыр]] иақәлоит, [[Гьаргь ацқьа ихьӡала Елыр иҟоу ауахәама|Елыртәи Ауахәама]] былны ашьхарахь дцоит. [[Чачба, Манча I|Аҳ Манча]] (''1731-1758 шш.'') иқәшаҳаҭра иааирԥшоит. 1758 шықәсазы [[Чачба, Манча I|Манчеи]], иашьцәеи [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Зурабеи]], Шьыруанеи [[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәылахь]] иахыргоит. Асулҭан илымшеит аҭамҵара, избанзар Манча иуа Хәҭын Чачба (?''-1757 шш.'') [[Мырзаҟан|Мырзаҟантәи анапхгаҩыи]] имереҭтәи аҳ Салуман I еицхырааны аҭырқәцәа ирҿагылоит. Ари аибашьраҿы Хәҭын фырхаҵарыла дҭахеит. Акыраамҭа Аԥсны ахадас даан асаӡуа ҭауад – Аслан-ԥашьа Гьач. Жәаҩа шықәса рышьҭахь, 1770 ш. Аԥсны [[Аҳмада|аҳмадас]] дҟарҵоит [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Зураб Чачба]] (''1770-1780 шш.''). 1771 ш. Аԥсны иалагоит ақәгыларақәа. [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Аҳ Зурабеи]] [[Чачба, Леуан (Мырзаҟантәи)|Леуани]] ҭырқәа абаа [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] рнапахьы иааргоит. Аха анаҩс, иалкаау хәык ала, [[Чачба, Леуан (Мырзаҟантәи)|Леуан]] аҭырқәцәа [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] риҭоит. Аҭырқәцәа усҟан ирылымшеит [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Зураб]] иамхра, ҳәарада аарлаҳәа [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] рнапаҿы иаанрыжьит. Аҭырқәцәа ари зегь иацклаԥшуан, ирбон насгьы [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Зураб]] имчра шыӷәӷәо.
== Ихьыԥшым Аԥсуа аҳра ==
1780 шықәсазы Зураб дықәыргоит. Аҳс дҟалоит [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]]. 1806 шықәсазы ԥхынгәы 24 аҿны [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] аҭырқәа сулҭан дицәҟьаҵуеит. Ари азы асулҭан имшынтә ир Аԥсны ахь инаишьҭеит. [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] ари идырны, 20.000 нызқь арр еидкыланы асулҭан ирр дазыԥшын. Асулҭан ирр ари зегьы ианырба ихынҳәит. Ари аамышьҭахь Аԥсны ахьыԥшымра аиуеит. Аԥсны ихьыԥшымны иаанхоит аԥсҳа [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] иԥсра аанӡа. Лаҵарамза 2, 1808 ш. [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи Абаа]] аҩныҵҟа дыршьоит [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қалышь-беи.]] Иара иаамышьҭахь иҷкәын [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] аԥсҳас дҟалоит.
== Аԥсны ашашьа ==
* [[Мырзаҟан]]
* [[Саӡны]]
* [[Гәыма (атәылаҿацә)|Гәыма]]
* [[Абжьутәи Агьежьыра|Абжьыуа]]
* [[Бзыԥны]]
* Дал-Ҵабал
* [[Ԥсҳәы (атәылаҿацә)|Ԥсҳәы]]
== Аҭауадшьҭра Чачаа рнапхгаҩцәа рсиа ==
* [[Чачба, Аргәынаи|Аргәынаи]] (аирасҭау/ерисҭави, аҳмада).
* [[Чачба, Рабиа Аргәынаи-иԥа|Рабиа]] - (1459-1461) де-факто актәи ихьыԥшымоу аҳ.
* [[Чачба, Салуман I|Салуман I]] - (1491-1495)
* Арзаҟан - (1491-1520)
* [[Чачба, Баслакәа I|Баслакәа I]] - (1550-1580)
* [[Чачба, Ҟара-беи|Ҟара-беи]] - (1580-1530)
* [[Чачба, Ԥуҭо|Ԥуҭо]] - (1580-1530)
* [[Чачба, Баслакәа II|Баслакәа II]] - (1630-1650)
* Салуман II - (1630-1650)
* [[Чачба, Саҭеман|Саҭеман]] - (1630-1650)
* [[Чачба, Гьаргь I|Гьаргь I]] -(1650-1665)
* [[Чачба-Шервашиӡе, Шәарах|Шәарах]] (1660-1680?)
* [[Чачба, Зегнаҟ|Зегнаҟ]] - (1665-1700)
* Росҭом - (1700-?)
* Леуан (Ҳамыд) - (?-1731)
* [[Чачба, Манча I|Манча]] - (1731-1758)
* [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Зураб (Сореб-беи)]] - (1770-1780)
* [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] - (1780-1808)
* [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] - (1808- 1810)
* [[Чачба, Сафар Алибеи|Гьаргь II]] - (1810-1821)
* [[Адиан-ԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|Аҳкәажәду Ҭамар]] - (1821-1821)
* Дырмит - (1821-1822)
* Михаил - (1822-1864)
* [[Шервашиӡе-Чачба, Гьаргь Михаил-иԥа|Гьаргь III]] - (1866)
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурых]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа]]
0x0fk63koyb1gxwjra7ngfc697al9ak
Карибтәи акризис
0
37723
153820
149961
2025-06-28T02:48:36Z
InternetArchiveBot
15973
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
153820
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:John_Kennedy,_Nikita_Khrushchev_1961.jpg|мини|Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидент Джон Кеннедии СССР амаӡаныҟәгаҩ хада Никита Хрушьиови]]
'''Карибтәи акризис''' – ари ҭоурыхтә терминуп, иара иаанаго акыр иуадаҩу аполитикатә, адипломатиатә, арратә еиҿагылара ауп, октиабр мза 1962 шықәсазы Асовет Еидгылеи Еиду Америкатәи Аштатқәеи рыбжьара иҟаз аҭагылазаашьа ҷыдақәа аазырԥшуа. Уи зыхҟьаз СССР арбџьармчқәа рырхәҭақәа, атехникеи абџьари, аиадертә бџьаргьы налаҵаны, маӡала Кубаҟа рнагареи рышьақәыргылареи ауп.<ref>{{Cite web |url=https://bigenc.ru/domestic_history/text/2046816 |title=Archive copy |access-date=2024-01-26 |archive-date=2023-01-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230104003439/https://bigenc.ru/domestic_history/text/2046816 |url-status=dead }}</ref>
== Карибтәи акризис ==
''Сара исыздырам, ахԥатәи адунеизегьтәи аибашьра ҟалар иарбан бџьару усҟан ахархәара зыҭахо, аха аԥшьбатәи – ахаҳәқәеи алабақәеи рыла акәхоит.'' (Альберт Еинштеин).
«Карибтәи акризис» ҳәа изышьҭоу ари зегь реиҳа иуадаҩыз политикатә конфликтуп СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рыбжьара аибашьра хьшәашәа анцоз аамҭазы.
Усҟан ахҭысқәа зегьы убас имҩаԥысуан, иалагарц алшон ахԥатәи адунеизегьтәи аибашьра Еиду Америкатәи Аштатқәеи НАТО-и ганкахьала, даҽа ганкахьала СССР-и, насгьы Варшаватәи еиқәшаҳаҭу атәылақәеи рыбжьара. Усҟантәи аамҭазы аконфликт зыбжьаз аҩганкгьы аиадертә бџьар рыман аҟнытә, ахҭысқәа рыҿиашьа адраматә ҵыхәтәа аиурц алшон. Анцәа иҟынтә, арҭ атәылақәа усҟантәи раԥхьагылацәа: Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидент Джон Кеннедии СССР амаӡаныҟәгаҩ хада Никита Хрушьиови акыр аҟәыӷара аадырԥшит, еиқәышаҳаҭрак иазнеины аконфликт аҿиара аанкыларазы.<ref>https://histrf.ru/lenta-vremeni/event/view/karibskii-krizis</ref>
Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра анеилга ашьҭахь адунеи зегьы ҩ-лагеркны аҽашеит уҳәар алшоит: акапиталисттә Еиду Америкатәи Аштатқәеи, Мраҭашәаратәи Европеи зхагылази, асоциалисттә СССР-и Мрагыларатәи Европеи зхадараҿы иҟази (анаҩс урҭ ирыцлеит Китаи, Виетнам, Ҩадатәи Кореиа) ҳәа. Ҩ-лагерк рыбжьара иалагеит - «Аибашьра хьшәашәа» ҳәа зыхьӡырҵаз бџьарла аҽеиқәыршәара, аҭҵаарадырратә еихьӡарақәа рзы аицлабра, акосмос анапахьы аагара уҳәа уб. иҵ.
Абра иҳәатәуп «аибашьра хьшәашәа» адунеи атәылақәак рҟны зынӡагьы ишыхьшәашәамыз иаҳҳәозар: Кореиатәи аибашьра – 1950–1953 шш., Виетнамтәи аибашьра – 1960–1970 шш. аха арҭ еиҳа локалтә еибашьрақәан.
Америкатәи аконтитнент аҟны асоциалисттә лагер иаҭыԥны иҟалеит Куба. 1959 шықәсазы, Кубатәи ареволиуциа аҭыԥантәи амчрақәа ирзырхаз ашьҭахь, уи дахагылеит адиктатор Фидель Кастро, иара иоуп иагьрылазҳәо «акоммунизм аргыларазы» акурс. Куба СССР иаҩызахеит, насгьы раԥхьатәи коммунисттә ҳәынҭқаррахеит «аокеан егьи аганахь». Акоммунисттә Куба аҟазаара америкаа даара иаргәамҵуан, ҭаха рнаҭомызт, уи ҭыԥла Еиду Америкатәи Аштатқәа иахьырзааигәаз мацаразгьы.<ref>{{Cite web |url=https://www.postkomsg.com/history/226350/ |title=Archive copy |access-date=2024-01-26 |archive-date=2021-10-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211024224223/https://postkomsg.com/history/226350/ |url-status=dead }}</ref>
Америкаа ашәарҭара рхырхырц азы, 1960 шықәсазы, Ҭырқәтәыла аракетатә база аԥырҵоит. Ари абаза аҟны ишьақәыргылан аиадертә арратә хқәа змаз аракетақәа, арҭ аракетақәа Москванӡа инаӡар рылшон, ахԥатәи аибашьра ианналага аамҭазгьы, Москва аиадертә шәарҭара ӷәӷәа иҭагылон. Убри аҟынтә Асоветтә напхгара ирыӡбоит, ас еиԥш аҭагылазаашьа ҭакда иааныжьтәым ҳәа, уи аҭакс иӡбан Куба аиадертә шьақәгылақәа рықәыргылара, урҭ аконфликт аамҭазы Еиду Америкатәи Аштатқәа рықәгара иазырхахон.
Абра иҳәатәуп, Куба асоветтә аиадертә ракетақәа рықәыргылара маӡала ишыҟаҵаз. Убас ҽнак, амра каахха ианыԥхоз, америкаа анааԥш рааҵраҿы, Куба аҵакырадгьыл аҟны игәарҭеит дара рахь ирхаз асоветтә иадертә ракетақәа. Убри аҽны инаркны иалагеит «Карибтәи акризисгьы».<ref>https://obrazovaka.ru/istoriya/karibskiy-krizis-1962-goda-kratko.html</ref>
Акризис зыхҟьаз амзызқәа:
#Еиду Америкатәи Аштатқәеи СССР-и бџьарла аҽеиқәыршәара ахыццакра;
#СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рыбжьара аполитикатә хырхарҭа аҿы аиҿаргылара;
#Аидеологиатә конфликтқәа;
#СССР егьырҭ атәылақәа ирзыҟанаҵоз ацхыраара;
#Кубатәи ареволиуциа 1959 шықәсазы;<ref>https://rosuchebnik.ru/material/karibskiy-krizis-1962-goda-na-grani-mirovoy-katastrofy/</ref>
===Еиду Америкатәи Аштатқәеи СССР-и бџьарла рҽеиқәыршәара===
Ари амзыз атәы хыхьгьы иҳәан. Аха, иазгәаҭатәуп арҭ аҩҳәынҭқаррак инеиҭак-ааиҭакны аԥхьагылара шрымаз, уи мзыз хадангьы ишыҟаз. СССР акәзар, ааглыхра даара аҿиара аман атәылахьчара ахырхарҭаҟны, атәыла арыцҳаратә ҭагылазаашьа ишҭанаргылазгьы, избанзар уи ахырхарҭаҟны аус зуаз ауаа рџьабаа цәгьан, рџьатә ҭагылазаашьақәа ҽеимызт. Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны акәзар, аҭагылазаашьа, маҷк акәзаргьы, еиӷьын.
===СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рыбжьара аполитикатә хырхарҭа аҿы аиҿаргылара===
Ари ақәԥара мҩаԥысуан аполитикатә хырхарҭа аҿы. Адунеи аҟны идууз ҩ-ҳәынҭқаррак аԥхьагылара иазықәԥон. Уи иахҟьеит 1961 шықәсазы Еиду Америкатәи Аштатқәа рракетақәа Ҭырқәтәыла рышьақәыргылара. Аракетақәа рхы рхан Асовет Еидгыла аганахь. Иазгәаҭатәуп, арҭ аракетақәа рхархәара адунеи зегьы аҟны аԥсҭазаара ықәнагарц шалшоз, убри аҟара иӷәӷәан урҭ рымч. СССР ари аҭак ҟамҵашьа амамызт аҟынтә, 1962 шықәсазы аоперациа «Анадырь» аан, асоветтә ракетақәа Куба ишьақәыргылан. Абри ашьҭахь, Еиду Америкатәи Аштатқәа акарантин аларгалоит, уи ззырхаз Кубаҟа абџьар анагара зынӡа аанкылара акәын. Убри аан Куба зегьы бџьарда иаанхеит уҳәар алшоит.<ref>https://militaryarms.ru/voennye-konflikty/karibskij-krizis/</ref>
===Аидеологиатә конфликтқәа===
СССР анапхгара хықәкыс ирыман асоциалисттә идеологиа адунеи зегьы аҟны аларҵәара. Ари аидеологиа ааигәатәи азиа атәылақәа рҟны иаларҵәан, иара убасгьы Ладатәи Америка аҳәынҭқаррақәа рҟынгьы. Еиду Америкатәи Аштатқәа ари аидеологиа аларҵәара иаҿагылон, избанзар аԥхьагылара аҭыԥ аанкыло, дара рдемократиеи акзаара аидеиеи аларҵәара иашьҭан. Аҩҳәынҭқарракгьы аидеологиатә қәԥарақәа рҟны аихьӡарақәа ахьроузгьы ыҟоуп.
===СССР егьырҭ атәылақәа ирзыҟанаҵоз ацхыраара===
СССР хәыдаԥсадатәи ацхыраара рзыҟанаҵон акыр арыцҳаратә ҭагылазаашьа змаз атәылақәа,. Арҭ атәылақәа реиҳарак ахьыҟаз Африка ауп, даҽакала иуҳәозар, Асовет Еидгыла африкатәи аконтинент зегьы ацхыраара азыҟанаҵон. Ас еиԥш аҭагылазаашьа Еиду Америкатәи Аштатқәа рнапхгара, ҳәарада, иргәаԥхомызт. Убри анаҩсгьы, СССР латинтәи америкатәи аҳәынҭқаррақәа ирыцхраауан, убри аҟынтә, СССР егьырҭ атәылақәа рҟны иамаз анырра Еиду Америкатәи Аштатқәа рҳәаақәа рҟынӡа инаӡо иалагеит.
===Кубатәи ареволиуциа 1959 шықәсазы===
Кубатәи ареволиуциа даҽа мзызхеит Карибтәи акризис алагаразы. Ареволиуциа аҟны аиааира згаз Фидель Кастро СССР аиҳабыра рҿы аизыҟазаашьа бзиақәа шьақәыргыланы иман, Еиду Америкатәи Аштатқәа ас еиԥш аизыҟазаашьа иаҿагылон, избанзар, зегь раԥхьаӡа иргыланы, Куба аҵакырадгьыл Еиду Америкатәи Аштатқәа ирзааигәан. Фидель Кастро Куба америкаа рнырхара даҿагылон. Кубеи СССР-и рыбжьара ахәаахәҭратә еимадарақәа шьақәыргылан, убри аан, Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟынтәи Куба ашҟа анефт анагара аанкылан. Анефть СССР- нтәи мшынла акәын ишроуаз. Еиду Америкатәи Аштатқәа рзы ари аҭагылазаашьа даара ифеидамызт, аполитикатәгьы аекономикатәгьы гәаанагарақәа рыла.<ref>{{Cite web |url=https://doblest.club/konflikty/209-karibskij-krizis-prichiny-hronologiya-razreshenie-itogi |title=Archive copy |access-date=2024-01-26 |archive-date=2022-08-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220814004037/https://doblest.club/konflikty/209-karibskij-krizis-prichiny-hronologiya-razreshenie-itogi |url-status=dead }}</ref>
== Карибтәи акризис ахҭысқәа ==
Октиабр 14, 1962 шықәсазы ЦРУ аналитикцәа Куба ирыԥшаауеит асоветтә иадертә ракетақәа. Абри ашьҭахь, Пентагон иаразнак иалагоит ари ашәарҭара аҭак аҟаҵара. Аӡәырҩы аинралцәа Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидент Джон Кеннеди идыргалон Куба абомбақәа рыла алахысра, насгьы адесанттә арратә операциа алагара. Аха ас еиԥш аусқәа Еиду Америкатәи Аштатқәа Куба, иара убасгьы, Асоветтә Социалисттә Республикеи рганахь ала агрессорны иаанарԥшуан. Убри аҟынтә убас еиԥш аӡбамҭа рыдыркылеит, арратә операциа амҩаԥгара ахаҭыԥан, Куба акәшамыкәша, 500 амшынтә миль иахьаҵанакуа карантинтә зонаны рылаҳәара, насгьы дгьылбжьахак аҟынтә даҽа дгьылжьахак ахь анеиааира аблокада азура. Убри аан, иара убасгьы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аилатәара аҟны Еиду Америкатәи Аштатқәа СССР ахара адырҵеит имҩаԥыргоз аусқәа ахьымаӡаз азы, аҳәамҭагьы ҟарҵеит ари аконфликт иарбанызаалакгьы аҿиашьа иоууа ишазыхиоу азы. НАТО-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рырхәҭақәа иҳараку азыҟаҵарахь ииаган. Адунеи зегьы аԥсы ӡаны ари аконфликт аҿиашьа иашьклаԥшуан.
Адипломатиатә еиҿцәажәарақәа мчыбжьык имҩаԥысуан. Хрушьиови Кеннедии акыр ажәақәа еимырдеит. Уи иалҵшәахеит аҩганк аиқәышаҳаҭреи акомпромисси рзааира: СССР аиадертә ракетақәа Кубантәи иқәнагеит, насгьы, Еиду Америкатәи Аштатқәа адгьылбжьаха ақәлара азы иҟарҵоз аусқәа ааннакылоит, иара убасгьы, адгьылбжьаха аҟынтәи иахырхуеит амшынтә блокада, Ҭырқәтәылантәигьы аракетақәа ықәыргоит.
Карибтәи акризис алагара атәы уҳәозар, уи иамшны иԥхьаӡоуп жьҭаара 14, 1962 шықәса, иагьхыркәшан октиабр 28, 1962 шықәсазы, даҽакала иуҳәозар, Карибтәи акризис цон ҩымчыбжьа. Аха ари ҩымчыбжьа иалагӡаны, адунеи даҽазны еиԥшымкәа аиадретә еибашьра алагара даара иазааигәан.<ref>https://usamagazine.ru/karibskij-krizis/</ref>
== Карибтәи акризис алҵшәақәа ==
'''1. СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рхаҭарнакцәа акомпромисс иазааит.''' Еиду Америкатәи Аштатқәеи СССР-и рыбжьара аиқәышаҳаҭра шьақәыргылан, уи инақәыршәаны, Куба акарантин аԥыхын, уаантәи аракетақәа алыргон, Еиду Америкатәи Аштатқәа рахь ирханы игылаз. Ҭырқәтәылантәи Еиду Америкатәи Аштатқәа рракетақәа ралгара азҵаара акәзар, макьаназ аԥхьаҟатәи ԥеиԥшк аҳасаб ала иахәаԥшуан.<ref>http://intjournal.ru/posledstviya-i-uroki-karibskogo-krizisa/</ref>
'''2. Еиду Америкатәи Аштатқәеи СССР-и рҳәынҭқаррақәа рхаҭарнакцәа рахьтә имцыркыз рцәырҵра'''. Аҩҳәынҭқарра дук реиҳабырақәа рҟны иҟан убас еиԥш ауаа, ари аконфликт ахьынӡаҟаз аиҳа ацҵара згәы иазыҳәоз, иҟаз аҭагылазаашьа згәаԥхоз, избанзар дара ари аҭагылазаашьа аԥара алаҟарҵон. Убри аҟынтә, акризистә ҭагылазаашьа аӡбара ргәы иахәомызт. Ишазгәаҭоу ала, абас еиԥш иҟаз ауаа рчарҳәара ауп Джордж Кеннеди ишьреи, Никита Сергеи-иԥа Хрушьиов иҭыԥ аҟынтә иахҳәареи зыбзороу.
'''3. Аҭелтә цәаҳәақәа рышьақәыргылара'''. Аконфликт аныӡбаха ашьҭахь Еиду Америкатәи Аштатқәеи СССР-и рыбжьара аҭелтә еимадара шьақәыргылан, уи аамҭазы ателеграф ахархәара уи аҟара иманшәаламызт аҟынтә, аҩҳәынҭқаррак рхадацәа, ҭагылазаашьа ҷыдак аҭыԥ анамаз аамҭазы иаарласны еицәажәартә еиԥш аҭагылазаашьа аԥҵан.
'''4. Иалаӡыз рхыԥхьаӡара'''. Акризис анеиқәтәа ашьҭахь, уиаан иҭахаз ауаа рхыԥхьаӡаразы дырра ҳәа акагьы ҟаҵамызт, избанзар СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рзы қьар ҳәа акагьы амамызт. Аха, 2017 шықәсазы ираргаман адокументқәа, урҭ инарықәыршәаны Карибтәи акризис аан иҭахаз Асовет Еидгыла атәылауаа рхыԥхьаӡара 64- ҩык ыҟан.
'''5. Аибашьраҿагыларатә ҵысра'''. Акризис ашьҭахь, акыр адунеи атәылақәа рҟны ирылагеит аибашьра - ҿагыларатә ҵысрақәа, убри аҟынтә, СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рнапы злакыз бџьарла аиқәыршәаразы аусқәа ԥкын, аха зынӡа иаанкыламызт. Аиадертә бомба аԥҵаҩы Академик Сахаровгьы дықәгылон бџьарла аиқәыршәара аус аанкылазарц, ас еиԥш аусмҩаԥгатәқәа хнырҳәышьа змам арыцҳарақәа ахылҿиаар алшоит ҳәа иҳәон.
'''6. Ақәԥара аанкылара'''. Бџьарла аиқәыршәаразы аусқәа аҩбатәи аҭыԥ ахь инаскьеит, аха убри аамҭаз СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи ззықәԥоз ишазықәԥоз иаанхеит, ари ақәԥара анаукатә хырхарҭа аиуит, уи еиҳарак иззырхаз акосмос анапахьы аагара акәын. Абриак заҵәык ауп бзиарас иахылҿиааз ҩ-ҳәынҭқарра дук рықәԥара. Абарҭқәа зегьы акосмостә ааглыхра аҿиарахьы икылнагеит, ауаҩы акосмос ахь дыԥрит, насгьы Амзаҟны ауаҩы атәара илшеит.<ref>https://mgimo.ru/cuban50/228875.html</ref>
== Аҵԥыхәтәажәа ==
Карибтәи амшын абассеин аҟны аиҿагылара ари машәыршәа иҟалаз хҭысым. СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи шьаҿа-шьаҿала ари аиҿагылара иазнеит: Суецктәи 1957 шықәсазтәи акризис, Берлинтәи 1961 шықәсазтәи. Аха жәларбжьаратәи аизыҟазаашьақәа XX ашәышықәсазтәи адраматургиа аныԥшит 1962 шықәсазтәи Карибтәи акризис.
Аԥшыхәҩы Николаи Леонов, Еиду Америкатәи Аштатқәа рмаҵзура ҷыдақәа ирҿагыланы аус зуаз, адырра злаҟаиҵаз ала, Еиду Америкатәи Аштатқәа Куба ақәлара ргәы иҭан октиабрмзазы, аха уи ахаҭыԥан аиҿагылара цәырҵит СССР абомбақәа уахь ианнанага ашьҭахь. Асоветтә ракетақәа рыдагьы, Вашингтон Кастро ирежим ықәнагаргьы алшон, аха аиадертә еибашьра ашәарҭара ауп иалзыршаз Америка агәҭакы аанкылара. Иахьазы, Москвеи Вашингтони реизыҟазаашьақәа – ари хыхь зыбахә ҳәоу ашьҭахьтәи конфронтациоуп, астратегиатә ҟазшьа амаӡам. Арҭ аҩганк иобиективтәу рымчқәа 1962 шықәса раахыс реиҿырԥшра даара иуадаҩуп. Гәыҩбара амамкәа иаанхоит акы: аиадертә паритет хәдықәҵара ҳаракы аҟазаара.
Насгьы, иҟоуп аилкаара, актәи ахы ҭзырҟьазаалакгьы – уи ҽшьрак ишаҩызоу аганқәа зегьы рзы, убри аҟынтә ари ахырхарҭа аҟны хыԥхьаӡара рацәала аиқәышаҳаҭрақәа анапы рыҵаҩуп. Аха, аӡәырҩы аполитологцәа ргәаанагарала, Карибтәи акризис амшқәа раан аасҭа, арратә еидыслара иахьатәи аамҭазы еиҳа ашәарҭара аҵоуп.<ref>{{Cite web |url=http://www.fullhistoria.ru/istorias-1105-1.html |title=Archive copy |access-date=2024-01-26 |archive-date=2024-01-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240126124229/http://www.fullhistoria.ru/istorias-1105-1.html |url-status=dead }}</ref>
== Алкаақәа ==
Иазгәаҭатәуп Карибтәи акризис ишаҵанакуаз иҵоурам амоментқәа реиԥш иҵоуроугьы. Уи иабзоурахеит бџьарла аиқәыршәаразы аҽазышәарақәа реиԥхьбара, насгьы, аҩҳәынҭқаррак рымчқәа зегьы анаука аҿиара иахьазынархаз. Убри анаҩсгьы, иаанкылан аидеологиатә қәԥара, иара убасгьы СССР атәылауаа жәларбжьаратәи аицлабрақәеи афестивальқәеи рхы рыладырхәуан аҳәынҭқарраҿ аҳәаанырцәтәи атәылауаа аусура иргон, мамзаргьы урҭ туристцәақәак раҳасаб ала аҳәынҭқарра иаднакыло ианалага аҭагылазаашьа иҵегьы иҭышәынтәалахеит.<ref>{{Cite web |url=https://textbooks.studio/uchebnik-mejdunarodnie-otnosheniya/karibskiy-krizis-ego-mejdunarodnyie-posledstviy.html |title=Archive copy |access-date=2024-01-26 |archive-date=2017-11-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171104204059/http://textbooks.studio/uchebnik-mejdunarodnie-otnosheniya/karibskiy-krizis-ego-mejdunarodnyie-posledstviy.html |url-status=dead }}</ref>
==Алитература==
* Лавренов С. Я., Попов И. М. Карибский кризис: мир на грани катастрофы // Советский Союз в локальных войнах и конфликтах.
* Добрынин А. Ф. Сугубо доверительно. Посол в Вашингтоне при шести президентах США (1962—1986 гг.). М.: Автор, 1996.
* Кеннеди Р. 13 дней. Свидетельство о кубинском кризисе = Thirteen Days: A Memoir of the Cuban Missile Crisis. — Paris: Editions de la Seine, 1969.
* Манойлин В. И. Базирование Военно-морского флота СССР. — СПб.: Изд. «Нева», 2004.
* Микоян С. А. Анатомия Карибского кризиса. — Изд. Academia, 2006.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Еиду Америкатәи Аштатқәа аполикика]]
[[Акатегориа:СССР аполитика]]
nsz0n0g2cpvetzn8i8pfl4em7q4d5ig
Сахаров, Андреи Дмитри-иԥа
0
37735
153821
148200
2025-06-28T03:15:00Z
InternetArchiveBot
15973
Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
153821
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:RIAN_archive_25981_Academician_Sakharov.jpg|мини|Андреи Дмитри-иԥа Сахаров]]
'''Андреи Дмитри-иԥа Сахаров''' ({{lang-ru|Андре́й Дми́триевич Са́харов}}; {{date|21|5|1921}}, [[Москва]] – {{date|14|12|1989}}, Москва) – еицырдыруа афизик, аҵарауаҩ, академик, аводородтә бомба аԥҵаҩы. А. Сахаров уаажәларратә усзуҩын, зинхьчаҩын, [[Асоветтә Социалисттә Республикақәа Реидгыла|СССР]] жәлар рдепутатс дыҟан. Сахаров – 1975 шықәсазы Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа ианашьан.<ref>{{Cite web |url=https://bigenc.ru/domestic_history/text/3538396 |title=Archive copy |access-date=2024-01-29 |archive-date=2023-01-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230103211846/https://bigenc.ru/domestic_history/text/3538396 |url-status=dead }}</ref>
== Дмитри Сахаров ихәыҷреи иқәыԥшреи ==
Андреи Дмитри - иԥа Сахаров диит маи мза 21, 1921 шықәсазы Москва. Иара иаб, Дмитри Сахаров, афизика амаҭәар арҵаҩыс дыҟан, иара дравторуп акыр арҵага шәҟәқәеи анаукатә усумҭақәеи. Иан, Екатерина Сахарова, аҩныԥҳәысын, аха лышьҭра даара еицырдыруаз шьҭран.
Андреи Дмитри - иԥа Сахаров аҩнытә ҵара ауп иоуз, ашкол ахь данца акәзар, иаразнак абыжьбатәи акласс ахь дрыдыркылеит. 1938 шықәсазы иара Москватәи аҳәынҭқарратә университет (МГУ) афизика афакультет дҭалоит. Аибашьра ианалага, Арратә академиахь дцараны дыҟан, аха игәамбзиара иԥырхагахеит, убри аҟынтә иара ибзиаӡаны ҳәа 1942 шықәсазы ауниверситет далгоит.<ref>https://diaryrh.ru/istoricheskij-portret/saharov-andrej-dmitrievich</ref>
[[1942]] шықәсазы Андреи Сахаров аус иуан Улиановсктәи арратә зауад аҟны, 1944 - тәи ашықәс анҵәамҭазы дҭалоит П.И. Лебедев ихьӡ зху СССР Анаукақәа Ракадемиа афизикатә институт латәарадатәи аспирантура аҟәша (ФИАН), 1945 шықәса алагамҭазы латәаралатәи аҟәшахьы диасуеит.
1948 шықәсазы Андреи Дмитри - иԥа Сахаров анаукатә гәыԥ далаҵан, Игор Тамм напхгаҩыс дызмаз. Ари агәыԥ анапы злакыз атермоиадертә бџьар апроблемақәа роуп. Сахаров иакәын абомба аԥҵаҩыс иҟаз (иара иоуп аводородтә бомба аԥҵаҩысгьы иԥхьаӡоу), 1953, 1955, 1961-тәи ашықәсқәа рзы иԥыржәаз. Иара убри аамҭазы аҵарауаҩ аус адиулоит атермоиадертә синтез апроблема.
1950-тәи ашықәсқәа ралагамҭаз Андреи Сахаров еиликауеит атермоиадертә бџьар иаҵоу ашәарҭара зегьы, 50-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭа инаркны активла ауаажәларратә усура далахәуп. Уи иахҟьеит 1986 шықәсазы аҵарадырра аҟынтәи инаскьагара, аҟәыҭхара.<ref>{{Cite web |url=https://ggn64.ru/biografii/biografiya-i-fakty-andrey-saharov.html |title=Archive copy |access-date=2024-01-29 |archive-date=2024-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240129190735/https://ggn64.ru/biografii/biografiya-i-fakty-andrey-saharov.html |url-status=dead }}</ref>
== Аҭҵаарадырратә усура ==
Иаазыркьаҿу Андреи Дмитри-иԥа Сахаров ибиографиа аҟны ишазгәаҭоу ала, 1944 шықәсазы аспирантура дҭалоит, 1947 шықәсазы Сахаров акандидаттә диссертациа ихьчоит, МЕИ аҟынгьы аусура далагоит, 1948 шықәсазы – маӡалатәи агәыԥ аҟны, ари агәыԥ напы алакын атермоиадертә бџьар аус адулара.
1953 шықәсазы адоктортә диссертациа ихьчоит, иаразнакгьы акорреспондет – алахәылас аҟалара аҭахымкәан, дакадемикхоит (иара изын абжьгара ҟаиҵеит академик И. В. Курчатов). Уи аамҭазы иара 32 шықәса ракәын ихыҵуаз.<ref>http://yakov.works/libr_min/04_g/or/elik_05.htm</ref>
== Сахаров – азинхьчаҩ ==
50-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы, 60-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы Сахаров иаарласны аиадертә бџьар азы имаз агәаанагара аҽаԥсахит. Уи дықәгыло далагеит уи аҭыжьра аанкыларазы. 1961 шықәсазы аҵарауаҩ Н. С. Хрушьов диеисуеит, аиадертә бџьар Адгьыл ҿыц (Новая земля) аҟны аԥышәара, «Аиадертә бџьар х-ҭагылазаашьак рҟны аԥышәара азин аҟамҵаразы аиқәышаҳаҭра» аус адулара ихы алаирхәит, Андреи Сахаров азинхьчаҩцәа рҵысра даԥхьагылеит, дагьықәгылоит И. В. Сталин ириашара даҿагылаҩны, уи азын Л. И. Брежнев иахь иаарту ашәҟәы инапы аҵаиҩит.
Уи аамҭазы иара КГБ ишьклаԥшуа иалагахьан, акьыԥхь аҿы акәзар, иара изкыз анҵамҭақәа рыла иҭәын, иҩны, идача акырынтә азинхьчаратә усбарҭақәа еимырдахьан, уи зегьы зыхҟьоз [[Еиду Америкатәи Аштатқәа]] рзы ашпионаж идырҳәаларц иахьашьҭаз ауп.<ref>{{Cite web |url=https://ggn64.ru/biografii/biografiya-i-fakty-andrey-saharov.html#i-6 |title=Archive copy |access-date=2024-01-29 |archive-date=2024-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240129190735/https://ggn64.ru/biografii/biografiya-i-fakty-andrey-saharov.html#i-6 |url-status=dead }}</ref>
60-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭеи, 70-тәи ашықәсқәа ралагамҭеи рзы Андреи Сархаров аҳәаанырцәтәи акьыԥхь аҟны дцәырҵуеит, иара активла «сталинтәи арежим» даҿагыланы дыҩуан, даара дақәыӡбон СССР Чехословакиа иахьақәлаз, аполитикатә репрессиақәа, акультура аусзуҩцәа ркыдцалареи ацензуреи дырҿагыланы дықәгылон. Абри аамҭазы иара иаартны адиссидентцәа рахь аинтерес ааирԥшуан, дрылахәын аӡбаратә процессқәа. Урҭ руак аҟны иара длабадыруеит Елена Боннер, аԥхьаҟа иԥҳәысхараны иҟаз.
1975 шықәсазы Сахаров ианашьан Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа.<ref>http://www.seaofhistory.ru/shists-122-1.html{{Анеишьа_амам_азхьарԥш|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
== Горкиҟа иахгара ==
1980-тәи ашықәсазы Андреи Сахаров дахганы Горки ақалақь ахь дрышьҭуеит. Уа иара иусура иациҵон, ихьӡқәеи иҳамҭақәеи зегьы шихырхызгьы, ишимырхызгьы. Сахаров иҩымҭақәа аҳәаанырцә иркьыԥхьуан, урҭқәа иара иԥсадгьыл аҟны иақәыӡбон. Дахганы даныҟаз аамҭазы изныкымкәа акрыфара даҟәыҵуан, ачгара рылеиҳәахьан, иԥҳәыси иҭацеи рыдгылара ала. Аха убри аан Мраҭашәара Сахаров идгыланы акомпаниақәа мҩаԥнагон.<ref>https://putdor.ru/famous/gorkovskaya-ssylka-andreya-dmitrievicha-sakharova.html</ref>
== Москваҟа игьежьра, аполитикатә усура алагара ==
1986 шықәсазы Андреи Сахаров иԥҳәыси иареи Москваҟа игьежьуеит. Иара ириашара зыбзоурахаз М.С. Горбачиов иоуп, уи иахгара аҟынтәи иргьежьра Иу.Андроповгьы дшазхәыцуазгьы. Москва уи иус дазыгьежьит, азинхьчаратә усура хациркит, 1988 шықәсазы раԥхьаӡа акәны аҳәаанырцәҟа дцоит, дырҭаауеит Англиа, Франциа, Еиду Америкатәи Аштатқәа. Сахаров аҳәаанырцә иҟазаара аан М. Тетчер, Ф. Миттеран, Д. Буш, Р. Реиган реиԥш иҟаз аполитикатә ԥхьагылаҩцәа дырԥылеит.
1989 шықәсазы иара далхын жәлар реизара адепутатс, насгьы далахәын жәлар рдепутатцәа актәи реизара ду, аус адулара далагоит аконституциа ҿыц апроект. Аҵыхәтәантәи иқәгыларақәа раан Андреи Сахаров иаахтны иҳәон Афганистанынтәи асовет архәҭақәа ралгара ахәҭаны ишиԥхьаӡо, иагьшалгатәу.<ref>{{Cite web |url=http://www.sakharov-archive.ru/index.htm |title=Archive copy |access-date=2024-01-29 |archive-date=2020-02-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200216105447/http://www.sakharov-archive.ru/index.htm |url-status=dead }}</ref>
== Асоветтә водородтә бомба аб ==
Андреи Дмитри-иԥа Сахаров – даара дуаҩ дуун, иара ганкахьала даара дуникалтәын, аха убри аан имариамыз аҭагылазаашьа дақәшәоит: ҵабыргны иара асоветтә водородтә бомба аб ҳәа изырҳәоит, аха убри аан иара иаҟарагьы аиадертә бџьар иаҿагыланы иқәгылоз дмаҷуп.
Андреи Сахаров иԥсҭазаара зегьы аус иуан атермоиадертә синтез апроблемақәа рыӡбара иадҳәаланы, аха уи иара иԥырхагамхеит ауаажәларратәи аполитикатәи ус амҩаԥгаразы.
Андреи Сахаров имҩа афизик-иадершьикк иаҳасаб ала иалагеит 1945 шықәсазы, иара ФИАН аспирантура данҭала инаркны. Аҵарауаҩ қәыԥш еицырдыруа афизик-атеоретик Игор Тамм инапхгарала аусура далагоит. Сахаров раԥхьатәи иусура алҵшәақәа аанашьҭит ҩышықәса ааҵхьаны – иара зызкыз иуадаҩыз аиадертә процессқәеи ацәырҵрақәеи ракәын, атомтә гәыцәқәа рҟны имҩаԥысуаз.<ref>https://vikent.ru/enc/4170/</ref>
== Анаҩстәи Сахаров илагалақәа ртәахьы ҳаиасаанӡа маҷк аҭоурых атәы. ==
1945 шықәсазы, америкаа имҩаԥыргоит аиадертә бомба раԥхьатәи аԥышәара, Асовет Еидгыла акәзар, ас еиԥш аԥышәара мҩаԥнагеит 1949 шықәсазы. Аха ари аамҭазы иаԥырҵахьан атермоиадертә синтез атеориа, уи иабзоураны иаԥҵазарц алшон жәантә, шәынтә еиҳа иӷәӷәаз абџьар, аиадертә аасҭа.
Теориала атермоиадертә реакциа даара имарианы иаарԥшуп: ҩба, мамзаргьы цырақәак иласу аиадертә елементқәа (иаҳҳәозар, аводород, уи ихьанҭоу аизотопқәеи) иаку гәыцәны еидылоит, иагьаԥырҵоит ихьанҭоу амаҭәашьар (иаҳҳәозар гели) уи иоунашьҭуеит аенергиа ӷәӷәа. Атермоиадертә реакциа амаҵ ауеит, аиаҵәақәа ренергиа азы ихыҵхырҭоуп, иара убас амрагьы.<ref>https://diaryrh.ru/istoricheskij-portret/saharov-andrej-dmitrievich</ref>
== Атермоиадертә синтез асхема ==
Ари атеориа аҟны ишьақәыргылам рацәоуп, агәыцәқәа реилалара алыршахоит иҳаракӡоу ашоурақәеи ақәыӷәӷәара дуқәеи раан. Убри аҟынтә атермоиадертә синтез Адгьыл аҟны аԥҵара уадаҩын, иҷыдоу аҭагылазаашьақәа аҭахны иахьыҟаз азы. Абри аҳасабтә аӡбара акәын аҩажәатәи ашәышықәсазы афизикцәа-аиадершьикцәа, Сахаров дназлаз, зҵаара хаданы рҿаԥхьа иқәгылаз.
1948 шықәсазы даара аҵакы змаз ахҭыс ҟалоит Андреи Сахаров иԥсҭазаараҿы – иара (еиҳаракгьы хыхь зыӡбахә ҳәоу аусумҭа иабзоураны) – Тамм напхгара зиҭоз ҷыдалатәи агәыԥ даларҵоит, урҭ аводородтә бомба аус адырулон. Аханатә дара рнапы злакыз абомба аԥҵара акәмызт, игәарҭон атермоиадертә бџьар аԥҵара ахьынӡауа атеориа ала, урҭ аԥҵан аҵарауаҩ Иаков Зельдович инапхгарала.<ref>https://calcsbox.com/post/andrej-dmitrievic-saharov.html</ref>
Иара убасгьы, Сахаров аус адиулеит атермоиадертә еиҵаҵа азы ихатәы шьақәгылашьа, уи хьӡыс иаиуит «слоика». Уи абомба аиҿартәышьа бзианы иаанарԥшуан – агьежь, атермоиадертә еиқәҵақәа рыла ишьақәгылоу (деитерии) насгьы, аиадертә (аԥсабаратә урани, еиҵаҵо урани) еиҵаҵақәеи рыла.
Ари атеориа аус адулара «раԥхьатәи аидеиа» ҳәа ахьӡ ахьаиуз, анаҩсгьы иара мҩаԥызгоз Андреи Сахаров иоуп. Аха раԥхьатәи аводородтә бомба ҩ-идеиак рсинтез акәын шьаҭас иамаз: актәи зтәыз Сахаров иакәын, аҩбати – адгалара ҟаиҵеит 1948 шықәсазы Витали Гинзбург. Аиҵаҵага иаанарԥшуан «аслоика», аха уа адеитери ахаҭыԥан ҷыдалатәи аизакра ахархәара аман – деитерид литии захьӡыз. Ари амаҭәашьар атомтә еиҵаҵа атҟәацра аан ихьанҭаз аводородтә изотоп ахылҵуан (тритии) уи зегь реиҳа аеффективра злаз, иманшәалаз термоиадертә былтәын. Асоветтә ҵарауаа ахыццакуан ари абомба аԥҵара, аха америкатәи аҵарауаа урҭ ираԥыргеит, аҵыхәтәантәиқәа раԥхьатәи абомба аҿырԥшы аԥышәара мҩаԥыргеит ноиабр 1, 1952 шықәсазы. Андреи Сахарови иара игәыԥи ракәзар (раԥхьа иргыланы Сталин), ргәы зларҟажоз акәны иҟан америкатәи аҵарауаа иаԥырҵаз хымцабџьарны иахьыҟамыз, уи ԥышәагак аҳасаб ала иаԥҵаз акакәын. Аиашазы, адунеи зегьы аҟны раԥхьатәи аводородтә бомба х-еихагылак змаз аҩны еиԥшын.<ref>http://gubernia.media/number_469/03.php</ref>
Асоветтә бомба раԥхьатәи аԥышәарақәа мҩаԥысит август 12, 1953 шықәсазы, аха аамҭак анаҩс, Андреи Сахаров академикс далхын, Сталин ипремиагьы алауреатс дҟалоит, иагьиоуеит Асоциалисттә Џьа Афырхаҵа амедал.
Анаҩстәи асоветтә водородтә бомба ԥжәан ноиабр мза, 1955 шықәсазы, аха 1961 шықәсазы аԥышәара иахыжьын зегь реиҳа иӷәӷәаз 50 - мегатонна иҟаз абомба. Арҭ аҩ-проектк рҟынгьы Андреи Сахаров иакәын ихадаз ароль аанызкылоз, иара иакәын атермоиадертә синтез аԥҵаразы атеориагьы апрактикагьы аамҭак азы аус адызулоз.
Андреи Дмитри-иԥа Сахаров инапы злакыз атермоиадертә бџьар аԥҵара мацара акәмызт – уи изын даара аинтерес аҵан атермоиадертә реакциақәа зегьы. Абарҭқәа зегь раан иара дақәыӡбон аҵарауаа аводородтә бомбақәа раԥҵара рнапы ахьалакыз, насгьы даара дақәгәыӷуан атермоиадер аҭынчразы ахархәара аиуп ҳәа. Ари ахырхарҭалагьы Сахаров иҟаиҵаз маҷым.
Иҳәатәуп Андреи Сахаров ихаҭа аводородтә бомба аԥҵаҩыс ихы шимыԥхьаӡоз. Иара ишьақәирӷәӷәон, асоветтә термоиадертә бџьар коллективла иаԥҵаз акы акәын ҳәа. Абра иазгәаҭатәуп Гинзбург, Тамм, Зельдович русумҭақәа, иара убасгьы аӡәырҩы егьырҭ афизикцәеи ыҟамызтгьы, СССР иаԥҵахомызт ари аҟара иӷәӷәаз абџьар хкы. Аха зегь акоуп, атермоиадертә синтез аԥҵара аус аҟны Андреи Сахаров илагала даараӡа идууп, иара акыр иидеиақәа шьаҭас ирымоуп акыр ареакторқәа, ауаа рзын ҵыхәаԥҵәара змам аенергиа иахыҵхырҭаны иҟаларц зылшо раԥҵарагьы.
Андреи Сахаров иидеиақәа ируакуп – аплазма иӷәӷәоу мхылдызтә дәык аҭакра.<ref>{{Cite web |url=http://www.sakharov-archive.ru/index.htm |title=Archive copy |access-date=2024-01-29 |archive-date=2020-02-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200216105447/http://www.sakharov-archive.ru/index.htm |url-status=dead }}</ref>
== Иԥсра ==
Андреи Дмитри-иԥа Сахаров иԥсҭазаара далҵит, иаалырҟьаны игәы аанкылара иахҟьаны, декабр 14, 1989 шықәса рзы.<ref>https://echo.msk.ru/blog/baltshuler/2553659-echo/</ref>
== Аинтерес зҵоу афактқәа ==
* Андреи Сахаров ихьӡқәа рыхҵоуп адунеи 33 тәыла рҟны еиуеиԥшым аобиектқәа: Еиду Америкатәи Аштатқәа, Нидерланды, Франциа, [[Германиа]], Латвиа, Литва, Швециа, Швеицариа уҳәа егьырҭ атәылақәагьы рҟны.
* Андреи Сахаров инысмҩа иаку хәшьарак аҭара уадаҩуп, аха иара ихаҭагьы ибзианы еиликаауан ауаажәларра иқәыӡбалар шакәу, ирҽхәара акәымкәа.<ref>https://www.abcfact.ru/4826.html</ref>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Лаҵарамза 21 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1921 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 14 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:1989 шықәсазы иԥсыз]]
az4b0w8x73u3nfglpunc0j41e2n5zn9
Де Голль, Шарль
0
37763
153819
136304
2025-06-28T02:35:53Z
InternetArchiveBot
15973
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
153819
wikitext
text/x-wiki
{{Акарточка аполитик}}
'''Шарль Андре Жозеф Мари де Голль''' ({{lang-fr|Charles André Joseph Marie de Gaulle}}; {{date|22|11|1890}} — {{date|9|11|1970}}) – афранцыз ҳәынҭқарратә усзуҩы, аинрал. Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра аан афранцызцәа Рҿагылара дасимволхоит. Ахәбатәи Ареспублика шьаҭазыркыз иакәны дыԥхьаӡоуп, насгьы актәи президентны. Ҩынтә иара атәыла ахадас дыҟан, уи аан илшеит Франциа аекономикеи жәларбжьаратәи апатуи рышьҭыхра. Уи иниҵит ԥшьынҩажәа шықәса, ари аамҭа иалагӡаны илшеит милаҭтә фырхаҵаны, Жанна Д'Арк лышьҭахь, аҟалара.<ref>{{Cite web |url=https://bigenc.ru/world_history/text/2367066 |title=Archive copy |access-date=2024-01-30 |archive-date=2022-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220615155033/https://bigenc.ru/world_history/text/2367066 |url-status=dead }}</ref>
== Ахәыҷра шықәсқәа ==
Шарль диит абҵарамза 22, 1890 шықәсазы афранцыз қалақь Лилле. Ара дынхон ианду, иангьы еснагь ахшараиура аан уахь дцон. Шарль иман хҩык аишьцәеи аиаҳәшьеи. Шарль иира аамышьҭахь, иан лгәабзиара анышьақәгыла, лара лҭаацәа рахь, Парижҟа дгьежьуеит. Де Голльаа ибзианы инхон, акатолицизм азхарҵон, насгьы даара апатриотизм злаз ҭаацәаран.
Шарль иаб, Анри де Голль, диит 1848 шықәсазы, даара иҟәышыз, аҵара змаз уаҩын. Иара апатриотизмра илааӡан, уи иабзоураны Анри Франциа иҳараку амиссиа агәра игон. Насгьы, апрофессор ичын иман, аиезуитцәа рышкол аҿы афилософиа, аҭоурых, алитература амаҭәарқәа дрыԥхьон. Арҭқәа зегьы, ҳәарада, Шарль анырра ӷәӷәа ирҭеит. Дхәыҷаахыс Шарль ашәҟәыԥхьара бзиа ибон. Иаб иакәзар, афранцыз ҭоурыхи акультуреи иирҵон. Ас еиԥш адыррақәа ахәыҷы даара инырит, уи иабзоурахеит итәыла амаҵ ауразы дышшоу аилкаара ахьиоузгьы.<ref>https://studwood.ru/978758/istoriya/detstvo_yunost_sharlya</ref>
Шарль иан Жанна Маиогьы даара лыԥсадгьыл бзиа илбон, уи нцәахаҵарак илзаҩызан. Абас еиԥш апатриотизм рылааӡо ирызҳауан ахшара зегьы, ахәыҷқәа рыхәҩыкгьы рыԥсадгьыл абзиабара, алыхьынҵа, аԥеиԥш даара иаргәамҵуан. Шарль хәыҷы иакәзар, афранцыз фырхаҵа Жанна Д'Арк лыхьӡ аҳара мацара даргәаҭеиуан.
Абра иҳәатәуп, де Голль иҭаацәа, ишиашоу акәымзаргьы, уи афранцыз ԥҳәыс ишлыдҳәалаз, дара ирызгәакьаз рҭынхак Д'Арк лныҟәара далахәын. Шарль даара ари афакт дазгәдуун, еснагь еиҭеиҳәон, уи иахҟьаны Черчилль Шарль –«аԥаҵа змоу Жанна Д'Арк» ҳәа хьыӡшьарас изиҭаз.
Шарль даныхәыҷыз, акы иахҟьаны аҵәыуара даналагоз, иаб дизҵаауан - «Сыҷкәын, аинралцәа ҵәыуома?» – ҳәа. Ахәыҷгьы иаразнак аҵәыуара дааҟәыҵуан. Иара агәра игон аԥхьаҟа иԥсҭазаара ар ишырзикуаз, баша аруаҩны акәымкәа, деинралны дшыҟалоз.<ref>https://kratkoebio.ru/sharl-de-goll-kratkaya-biografiya/</ref>
== Аколлеџь аҟны аҵара ==
Арратә ус ахь Шарль даара аинтерес ааирԥшуан, дхәыҷаахыс ихала ихы иааӡон, иаҳҳәозар, шифрла еиқәыршәаз абызшәа ӡбаны игәникылеит, уи аан ажәақәа зегьы шьҭахьтәи ԥхьаҟа даԥхьон. Иазгәаҭатәуп, афранцыз бызшәа аҟны ас еиԥш ацәажәара даара ишыуадаҩу, англыз, мамзаргьы аурыс бызшәақәа рҟны аасҭа. Шарль ари абызшәа иашьцәагьы иаҳәшьагьы идирҵеит. Урҭ иара напхгара риҭон, имҩақәиҵон.<ref>https://stories-of-success.ru/sharlya-de-gollya</ref>
Шарль иҵатәқәа зегьы ҟаиҵаанӡа акрыфара ахаангьы дтәомызт. Иҵатәқәа руак ишахәҭоу еиԥш иҟаимҵар ахаатәы ифомызт. Де Голль жәеиза шықәса ихыҵуан иҭаацәа Парижтәи аиезуиттә коллеџь данҭарҵоз. Шарль аматематикатә хырхарҭа ала аҵара ахьырҵоз акласс дақәшәоит, дагьалгоит 1908 шықәсазы.
Данқәыԥшӡаз ауп Шарль ахьӡ-аԥша аиуразы агәазыҳәарақәа анизцәырҵыз. Иаҳҳәозар, ажәеинраалақәа рыԥхьаразы аицлабра аҟны аиааира анига, идыргалеит аԥаратә ҳамҭа, мамзаргьы иусумҭа акьыԥхьра алихырц, иара аҩбатәи алихуеит.<ref>http://www.coldwar.ru/gaulle/de_gaulle.php</ref>
== Арратә маҵзура ==
Collège Stanislas захьӡыз Парижтәи аколлеџь аҟны де Голль аҵара бзиаӡаны иахьиҵоз иабзоураны алшара иоуеит 1909 шықәсазы Сен-Сиртәи ашкол аҿы аҵаразы. Ирҳәоит убасгьы, де Голль ашәҟәыҩҩы, мамзаргьы аҭоурыхдырҩы икариера ҟаиҵарц шилшозгьы, аха иалихуеит даҽа мҩак, иаб игәы дақәшәарц азы. Аамҭак анаҩс де Голль «Арратә мемуарқәа» рҟны иҩуан: «Арра ацара – ари снысмҩа аҟны зегьы иреиҳау хҭыс дуун» – ҳәа.
Арԥыс арра дахысуан 33-тәи ашьаҟауаатә афранцыз архәҭақәа рполк аҟны – ари архәҭа аиҟәша Бородино, Аустерлиц рыҵаҟа Ваграмтәи аибашьра иалахәын. Аполк командаҟаҵаҩыс дыҟан Филипп Петен, уи аԥхьаҟатәи 15 шықәса де Голль мҩақәҵаҩыс диоуеит.<ref>https://24smi.org/celebrity/17315-sharl-de-goll.html</ref>
Август 1914 шықәсазы Францианӡа иааӡоит Актәи адунеизегьтәи аибашьра. 33-тәи аполк бельгиатәи ақалақь Динан ашҟа ԥшыхәра ҳәа идәықәырҵоит. Хымш ааҵхьаны, анемеццәеи аполки реидыслара аан де Голль ишьамхы ахы ақәшәоит. Аҩынтә раан иарма напы рхәуеит. (Аинтерес зҵоу афакт: де Голль инапы иаиуз ахәра иахҟьаны ишьа ҟьашьуеит, инапгьы имыхәо иҟалеит азы, иарӷьа напы аҿы акәын аҭаацәара дшалоу зырҵабыргуаз амацәаз ахьныҟәигоз). Ахԥатәи ахәра аниоу де Голль анемеццәа шасыс игара рылшоит, уи уа дрыман 32 мзы. Хәынтә абналара иҽазишәеит, аха иалымҵит, иара хьаас имаз аибашьра дахьалахәымыз ауп. Аибашьра аилгара аан иара шасыс дыҟан, иҩныҟа дгьежьуеит 1918 шықәса ԥхынҷкәынмза аказы.
Актәи адунеизегьтәи аибашьра ашьҭахь де Голль польшатәи аршьаҟауаа аинструктаж иахижьуан, Урыстәылеи дареи реибашьра аан, 1919–1921-тәи ашықәсқәа рзы, атактика азы алекциақәа дрыԥхьон, арратә усумҭақәа аԥиҵон. 1927 шықәсазы де Голль афранцыз архәҭақәа азеижәтәи аршьаҟауаатә баталион акомандаҟаҵаҩыс дҟарҵоит.
Шарль игәаанагара ала, аиааира агаразы иаҭаху акәылӡтәы техникеи, иаарласны имҩаԥгоу аманиоврқәеи роуп. 1934 шықәсазы де Голль иҭижьуеит «Ар рахь ааԥхьара» («Vers l'Armée de Métier») захьӡыз аусумҭа, уа ажәадгала ҟаиҵеит аршьаҟауаа рмеханизациа ареформа аҟаҵаразы. Де Голль ишьақәирӷәӷәон иара ишилшо 100.000-ҩык аршьаҟауааи 3.000 цыра акәылӡтәы техникеи рыла аибашьра аиааира. Адунеизегьтәи аҩбатәи аибашьра алагамҭазы иара 80 цыра иласыз атанкқәа командаҟаҵаҩыс дрырҭоит, урҭ «пылинка» ҳәа ирышьҭан.<ref>{{Cite web |url=http://history-doc.ru/sharl-de-goll/ |title=Archive copy |access-date=2024-01-30 |archive-date=2021-09-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210916222416/http://history-doc.ru/sharl-de-goll/ |url-status=dead }}</ref>
Де Голль иеицырдырра аамҭа ҟалеит 1940-тәи ашықәс азы. Лаҵарамза 10 рзы Германиа Европа еибашьрыла иақәлоит, лаҵарамза 15 рзы агерман архәҭақәа Седан инеит. Шарль ирхәҭа ара аамҭа маҷк иагар акәын. Лаҵарамза 17 рзы акомандир ицәыӡит имаз 80 танк рахьтә 23, аха мышкы ааҵхьан иоуит 150 цыра атехника. Де Голль имҩаԥигоз аибашьра ӷәӷәа иабзоураны анемеццәа ахьаҵра рықәнаршәеит Комонаҟа. Лаҵарамза 23 рзы де Голль игәымшәаразы «Аинрал» ҳәа хьыӡшьарас ирҭоит.
Афранцыз еиҳабыра аибашьра рҭахымызт. Уинстон Черчелли дареи, Британиа ду аԥыза-министри, ареспублика амчрақәеи Германиеи дареи рыбжьара аҭынчра ашьақәыргылара иашьҭалоит. Аӷа анапы имҵакра зҭахымыз де Голль рашәарамза 18, 1940 шықәса рзы британиатәи арадио ала ааԥхьара ҟаиҵеит, франциа ауаажәларра рахь, аҵысра «Сопротивление» аԥҵаразы. Рашәарамза 22 – Франциеи Германиеи аинышәаразы аиқәышаҳаҭра рнапы аҵарҩит.<ref>https://diletant.media/articles/26536223/</ref>
== Аполитикатә усура ==
Франциа ишьақәыргылан арежим Виши, даҽакала иуҳәозар, ари атәыла аоккупациа азун. Уинстон Черчилль еиликаауан, де Голль иеиԥшыз аӡәы шиакәыз изылшоз ари амацәаз аԥҵәара. Рашәарамза 24 рзы Британиа Ду аԥыза-министр де Голль «зых иақәиҭу афранцызцәа зегьы дырхаданы» дҟаиҵоит, адҵагьы ҟаиҵоит де Голль Франциаҟа инеиразы ишәарҭадара хылаԥшра арҭарц.
Шықәсык ааҵхьаны, рашәарамза 22, 1941 шықәсазы, де Голль СССР агенералиссимус Иосиф Сталин иҟны аимадара шьақәиргылеит. Аҵыхәтәантәи афранцыз «ажәҩан» аҟынтә адгылара ииҭоит: де Голли Сталини рхеилак иалҵшәахеит илегендартәу аескадрилиа «Нормандиа – Неман» аԥҵара. Арҭ аҳаирпланқәа даара ароль ду нарыгӡеит Гитлер икоалициа иаҿагыланы ақәԥараҿы.
1944 шықәсазы де Голль зых иақәиҭтәыз Париж иԥылон фырхаҵак иаҳасаб ала: иара идрыԥхьаӡалон Франциа аоккупациа аҟынтә ахақәиҭтәра. Иара убри ашықәс нанҳәамзазы Шарль де Голль Аамҭалатәи аиҳабыра дахагылоит.<ref>https://histrf.ru/biblioteka/b/kratkii-kurs-istorii-simvol-frantsuzskogho-soprotivlieniia</ref>
Аибашьра ааха знаҭаз атәыла иаҭахын аҳәынҭқарратә система аҟны аиҭашьақәыргылара. Ари ауадаҩра аҿаԥхьа де Голль илшарақәа ԥкхеит: ажьырныҳәамза 20, 1945 шықәсазы уи Аамҭалатәи аиҳабыра ахантәаҩы иҭыԥ аанижьуеит, анапхгараҭара аформа акәшамыкәша ицәырҵыз аимак иахҟьаны – де Голль иҭахын Франциа азинмчы змоу ахадас аҟалара, аха аполитикцәа реиҳараҩык апарламент аиҳабыра хылаԥшра рырҭаларазы иқәгылон.
Шарль Аԥшьбатәи ареспублика (Франциа 1946–1958-тәи ашықәсқәа рзы) аибашьра рылеиҳәеит, иара ида даҽаӡәы аҳәынҭқарра анапхгараҭаразы ихы ақәыргылара азин шимам атәы иҳәон. Аполитикатә елита изыҳәарақәа рмаҳаит аҟынтә, де Голль хәышықәса ҳәа Коломбо-ле-Диоз-Еглизҟа нхара дцоит, уи франциатәи колониан.
Абра аинрал иҩуеит еицырдыруа, х-томкны иҟоу «Арратә мемуарқәа»: «Ааԥхьара», «Аидгылара», «Аиқәырхара». Де Голль аибашьразы игәҭахәыцрақәа аарԥшуп иара аҳәынҭқарра ахадас дыҟазшәа арбаны, уи иҳәон Франциа иара инапы ишанҵатәу, ус ианыҟала, Франциа аҿиара бзиа шаиуа, ус анакәымха «аԥсра иаҩызоу, хырԥашьа змам ашәарҭара бааԥсы ишҭагыло».<ref>http://www.mukhin.ru/gaulle.html</ref>
Де Голль иҩныҵҟатәи акризис Франциатәи акризис иақәҿнаҭуан. Алжиртәи аибашьра, аӷарра, аусурҭа ҭыԥқәа рыҟамзаара, ареспублика аҵыхәтәа аазгоз ахықә инхықәнаргылеит, аҵыхәтәангьы аиҳабыра де Голль иахь ааԥхьара ҟарҵоит «имцәажәара еилеигарц», насгьы «ауаажәларратә гәрагара аҳәынҭқарра» аԥиҵарц. Аполитик арадио ала дықәгылоит ауаа агәра дырго «иара ареспублика азинмчра зегьы ихахьы шиго» азгәаҭо. Рашәарамза 1, 1958 шықәсазы де Голль Аминистрцәа рхеилак ахантәаҩыс дшыҟаҵаз рылаҳәан.
Уажәазы Франциа анапхгара зегьы де Голль иҟаиҵоз абжьгарақәеи ажәалагалақәеи аҳәынҭқарра аргылара иазырхаз зегьы рыдыркылеит. Иара ақәҵара ҟаиҵеит, атәыла анапхгараҭара зегьы аҳәынҭқарра ахада инапаҵаҟа иҟазарц азы, Франциа иахьагьы ус иҟоуп. Ихадоу аҳәынҭқарратә документ рыдыркылеит 1958 шықәсазы, усҟан иаԥҵан Ахәбатәи ареспублика, де Голль напхгара зиҭоз.<ref>https://smotrim.ru/video/1483140</ref>
Де Голль инапхгараҭара ззырхаз адәныҟатәи аполитика акәын. 1960 шықәсазы иара Виетнами Камбоџьиеи ахақәиҭра риҭоит, 1962 шықәсазы – Алжири жәабала африкатәи аҳәынҭқаррақәеи. Арҭ атәылақәа рҟны инхон Франциа бзиа избоз атәылауаа, урҭ рылагьы де Голль адунеитә арена аҟны адгылара ихы иеиҭон.
1965 шықәсазы Франциа НАТО иалалоит, насгьы жәларбжьаратәи ахәаахәҭра аҿы адоллар ахархәара иаҟәыҵуеит. Атәылазы валиутатә дипломатиахеит ахьтәы стандарт. Аиҭакрақәа аҭыԥ роуит Ахәбатәи ареспублика аҩныҵҟатәи аполитикаҿы. Де Голль дықәгылон иуникалтәу аиадертә бџьар аԥҵаразы, уи амазаара иаанагон дунеи аҟны тәыла дуны аҟалара. Ишәарҭаз амаҭәашьар агәаҭара аанкылан 1981 шықәсазы, Франсуа Миттеран амчрахь даннеи ашьҭахь.<ref>https://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/DE_GOLL_SHARL.html</ref>
1965 шықәсазы ахыркәшарахь инеиуан де Голь быжьшықәсатәи инапхгараҭара. Зымч-зылша агәра згоз аполитик алхрақәа ишиашоу рымҩаԥгара алеигалоит, даҽакала иуҳәозар, ажәлар рыбжьаҭара. Ас еиԥш алагалара даара ишәарҭан, алхрақәа рылҵшәақәа рыла де Голль иоуеит 54%, Миттеран – 45% абжьқәа, аҵыхәтәантәи иакәзар, Ахәбатәи ареспублика акритика ӷәӷәа азиуан.
Де Голль ихьӡ ланарҟәит канажьит бџьарла аиқәыршәара азҵаара, уи ауааԥсыра азхьуамызт, ирҭахымызт, иара убасгьы ауаа иргәаԥхомызт анхамҩақәа раԥыхра, ателехәаԥшреи арадио рҟны амонополиа ашьақәыргылара. Аполитик «зхы ықәҟьаз адиктатор» ҳәа изырҳәо иалагеит. Изныкымкәангьы де Голль иқәлахьан, уи иԥсҭазаара ашәарҭара иҭаргылан 32- нтә.
Лаҵарамза 2, 1968 шықәсазы астудентцәа апрезидент ԥхьатәара дцаразы дҵаны иқәдыргылоит. Амилаҭҭтә бунт аҭыԥ аиуит, жәа-миллионҩык ауаа аиҳабыра ирҿагыланы амҩақәа рахь ицәырҵит. Атәыла аграждантә еибашьра аҟынтә ахьчаразы апрезидент иҟаиҵаз ажәалагалақәа ауаа зынӡагьы ирыдрымкылеит.<ref>https://histrf.ru/biblioteka/b/kratkii-kurs-istorii-simvol-frantsuzskogho-soprotivlieniia</ref>
== Ахатәы ԥсҭазаара ==
1921 шықәсазы де Голль ԥҳәысс дигоит Ивонна Вандру, урҭ рыԥсҭазаара зегьы еицынхон. Дара ирыхшеит аԥа – Филипп, аԥҳацәа – Елизабети Аннеи.<ref>https://24smi.org/celebrity/17315-sharl-de-goll.html</ref>
== Ԥхьатәара ацареи аԥсреи ==
Де Голль асенат аекономика-социалтә усбарҭаны аиҭарҿиаразы ареферендум аҟны иқәиргылаз ажәалагала иадымгылеит, убри аҟынтә мшаԥымза 28, 1969 шықәсазы, ареферендум алҵшәақәа аныҟала иара ԥхьатәара дцоит.
Абҵарамза 9, 1970 шықәсазы, ԥшьынҩажәа шықәса ихыҵра мызк шагыз Шарль де Голль иԥсҭазаара далҵуеит.<ref>{{Cite web |url=https://3banana.ru/sharl-de-goll-biografiya-filmy-foto-lichnaya-zhizn-poslednie-novosti-2019/#i-15 |title=Archive copy |access-date=2024-01-30 |archive-date=2024-01-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240130101044/https://3banana.ru/sharl-de-goll-biografiya-filmy-foto-lichnaya-zhizn-poslednie-novosti-2019/#i-15 |url-status=dead }}</ref>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абҵарамза 22 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1890 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Абҵарамза 9 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:1970 шықәсазы иԥсыз]]
6ewic57lmfhre4m8qbmzps69tpkfhi2
Аԥсуа чыс
0
38081
153780
151953
2025-06-27T22:35:45Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153780
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Adjika in a can.jpg|мини|[[Аџьыка]] - аԥсуаа жәытә-натә аахыс имырӡкәа иаарго рмилаҭтә чысхкуп.]]
'''Аԥсуа чыс''', '''''Аԥсуаа рчыс''''' — аԥсуаа рыфатә аԥсабаратә цәырҵрақәеи асоциал-економикатә ҭагылазаашьақәеи рныррала ашәышықәсақәа рыҩныҵҟала ишьақәгылеит Аԥсуа чыс иаҷыдаҟазшьоуп лассы-лассы рхы иадырхәо еиуеиԥшым аҟәыдхкқәа , иара убас ацхыраагӡатә марҭхәқәа – аџьыка, асыӡбал, ахарҵәы, акәтаӷь, ауҭраҭых, ашәыр, араса.
== Амилаҭтә фатәқәеи амарҭхәқәеи ==
Аԥсуаа рынхамҩаҟны еиҳарак рнапы злаку адгьылқәаарыхреи арахәааӡареи ирыдҳәалоуп рыфатә аҟны лассы-лассы рхы иадырхәо арыцтәқәеи (арыц, аџьықәреи) ахшлыхи. Ажь , араса, акакан, еуеиԥшым ауҭраҭыхқәа, ашәыр уҳәа, раарыхра алзыршо аԥсабаратә ҭагылазаашьа аԥсуаа рмилаҭтә чыс иахәҭакны иҟарҵеит.
Аетнограф Евгени Шиллинг иҩуан : «Аԥсуаа рыфатә, Аҩада-кавказтәи ажәларқәа рыфатә иадкыланы уахәаԥшуазар, даҽа ҟазшьак рымоуп. Уаҟа еиҳа ирацәоуп акәац, иара убас ахәша, араҟа (аԥсуаа ) рҟны еиҳарак иҟоуп ашәыр, акаканлых, аҩы, ахшлых, рыфатә аџьыка цаҳәцаҳәуа иалҟьоит».
Аҵиаатә аалыҵқәа еиҳа хархәара рымоуп аҟәыд, ахәыл, аҷархал, акапуста, иара убас абна ҵиаақәа (ахәыц, амарант, амкьындол, абадырбӷьы, абырҷман уҳәа уб.егь.), ахьа, акакан, аџьымшьы иаҵәа, аџыш, анаша, ацыца, ацыха. Лассы-лассы иара убас, анашеи, апомидори, ахәыли ирылхны иҟарҵоит арҵәы. Аԥсуаа ирчысхәуп аџьықәреи шыла иалху абысҭа, уи ашә алаҵаны аџьыка нақәҵаны аишәа иқәдыргылоит. Аҵиаа хәша ахархәара аиуа иалагеит 1930-1940-тәи ашықәсқәа рзы. Аԥсуаа акаканхәша афатә аныҟарҵо акырӡа рхы иадырхәоит. Аԥсыӡ маҷны ирфоит. Иара убас шамахамзар, рыфатә иалаӡам аҳәажьы, акәыкәбаа, адыӷаҷиа уҳәа.
=== Ачалых фатәқәа ===
Ачалых фатәқәа рахьтә ихадароу акакәны иԥхьаӡоуп – ''агәыхә'' (ашыла иалху) ''ацыфа'' (уи иадыркыло изакәызаалак акы).
Ихадароу фатәуп ашыла иалху абысҭа, ҳазҭагылоу аамҭазы уи аџьықәреи шыла иалырхуеит (ԥаса ашырӡ иалырхуан). Иара убри иалхны иҟарҵоит ачаџьқәа, ашә, акакан, ацха агәылаҵаны. Абысҭа ашәаӡа алаҵаны аилаџь руеит, ачамықәа хшла ируеит, ашәаӡа алаҵаны, убас ашыла ала егьырҭ афатәхкқәагьы рнапы иҵырхуеит. Аԥшаӡа акәзар, иржәуеит, мамзаргьы ирӡуеит.
Ачашыла еиҳа имаҷны ахархәара амоуп аџьықәреи шыла аасҭа. Ачашыла иалхны иҟарҵоит ачашә, иара убас ачаҳаржә, ачаџь, мрагыларатәи ахаа-мыхаақәа.
Ахшлых аԥсуаа рыкрыфараҿы аҭыԥ ду ааннакылоит. Еиҳа хархәара амоуп Аџьма, ажә, мамзаргьы акамбашь хшы иалхны идырҵәуа ахарҵәы, ахш ацха аҭаны иржәуеит, иара убас аӡы алаҭәангьы. Ахш иалхны иҟарҵоит ашә – ашәеилаҵа ашәлагәан (сулугуни), ашәаӡа, ашәҷапан, ачаҩыр, ахаҷа, ахҷаҭ уҳәа убас егь. Ахш еиҳа рхы иадырхәоит амажәа аныркәаҳауа, насгьы ахәыҷқәа рхәы аныҟарҵо.
=== Акәацлых ===
Акәацлыхқәа рахьтә зегь реиҳа ихадароуп аҩны ԥсаатә иалху афатә, ҷыдала, акәты иалхны: акәты аҵәы иахаҵаны иӡны, акәты жәны, амгәа-чымгәа. Зны-зынла ашәишәи ажьы рхы иадрхәоит. Акәата, аҟыз еиҳа имаҷны. Аџьма, ауаса, ажәжьы иалырхуа афатәқәа рацәоуп, урҭ лассы-лассы аҵәы иахаҵаны ирӡуан, еиуеиԥшым асыӡбалқәа, акаканрашых адкыланы ирфон, аҳәажьы, шамахамзар, аԥсуаа рчыс иалаӡам. Аԥсуаа рыкрыфараҿы акәац жәны еиҳа лассы-лассы иуԥылоит, иӡны аасҭа. Акәтыжьлых аԥсуаа еиҳа ирфоит аԥхын, аӡын еиҳарак ажәжьи аҳәажьи.
=== Асыӡбалқәеи (соус) алаԥсақәеи ===
Аԥсуаа афатә аныҟарҵо акырӡа рхы иадырхәоит аџьыка -хылҵшьҭрала иаарго амилаҭтә чысхкқәа иреиуоу. Уи ус шакәу аҳәоит иара ажәа ахаҭа «А –џьыка» (аџьыка-хыш) аԥсуа бызшәаҟнытә иаауа, «Апарпыл-џьыка» (апарпыл-џьыка хыш) рҳәон аԥсуаа ԥаса аџьыка аҭыԥан. Аџьыка, еиуеиԥшым афатәқәа аныҟарҵо рхы иадырхәоит, иаҳҳәозар: асалаҭқәа, акәацлых, ахшлых иарҭоит, ашьынка иахьшьны ирфоит, иара убас еиуеиԥшым асыӡбал цақәа ирырҭоит – аҳәаса, абарбарис, амаахыр, амыҵмыџь, акәыхь, апомидор уҳәа, убас акакан рашыхгьы. Асыӡбал акәацлых иацҵаны иқәдыргылоит. Аԥсуаа аџьыкхыш анмаҷыз уи аџьыка ала ирыԥсахит.
Аԥсуаа иҟарҵо афатәхкқәа зегьы алаԥсақәа арҭоит (урҭ раԥхьа идыргылоит (ахәысхәа) акәыландыр, аҵыбра, араҳана, акама, амакьындол уб.егь.). Уи аԥсуаа рмилаҭтә чыс даҽакы иаламҩашьо иҟазҵо ауп. Иара убас аԥсуаа рчыс аҟны акыр хархәара амоуп акакан. Акакан иалхны иҟарҵоит акаҷпеи ҳәа изышьҭоу акакан хәша. Акакан иалырхуеит аџьынџьыхәа (акакан ажьқалмышь иӡаашьны).
== Аԥсуа чысхкқәа аҭоурыхтә документқәа рҿы иазкны ==
===Иоанн де Голонифонтибус аԥсуаа рзы ирзииҩуаз===
Черқьесиа нырцә ишьҭоуп Аԥсны, абахәқәа рацәаны ахьыҟоу атәыла хәыҷ. Ирацәаны аԥстәқәеи 94 [18], аҩы бзиаӡеи уаҟа иҟоуп 95. Урҭ ачагьы ачарыцгьы ирфом, ахаангьы ирымамызт, анышәаԥшь ҭрақәа рҿы ахәыӡ(абысҭа) лага ржәуеит, абри ауп ача ацымхәрас ирфо 96.
[[Акатегориа:Аԥсуа чыс| ]]
bj2xaeso8o0rnd324ggekspfrl345ja
Аԥсуа негрцәа
0
38616
153851
139009
2025-06-28T10:28:52Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153851
wikitext
text/x-wiki
{{Акарточка аетникатә гәыԥ
| ахатәыхьӡ = ''Анегроидқәа аԥсуаа''
| image = Afro-Abkhazians.jpg
| image_caption = Аӡҩыбжьатәи анегрқәа рҭаацәара Афотоҭыхымҭа А. К. Сержпутовски, 1912 ш.
| image_upright = 1.3
| рхыԥхьаӡара = 200
| рхыԥхьаӡара ашықәс =
| рхыԥхьаӡара азхьарԥш =
| рхыԥхьаӡара азгәаҭа =
| ахылҵшьҭра =
| арегионқәа = [[Аԥсны]]
| абызшәақәа = [[Аԥсуа бызшәа]]
| адинқәа =
| иадҳәалоу агәыԥқәа=
| албаагақәа =
}}
'''Аԥсуа негрцәа''' (араԥцәа), мамзаргьы '''кавказтәи негрцәа''' — хыԥхьаӡарала имаҷыз ассимилиациа зыхьыз, хылҵшьҭрала Африкатәиқәоу, аԥсуа жәлар ирыҵаркуа арасатә-етникатә [[Анегрцәа|негрцәа]] ргәыԥ. Урҭ реиҳараҩык [[Очамчыра араион]] иаҵанакуа ақыҭа [[Аӡҩыбжьа]] нхон <ref>Зинаида Рихтер, Adzyubisa (1930). (По версии Зинаиды Рихтер (1930) название читается как «Адзюбиса». Другие источники такой вариант не приводят).</ref>, аӡиас [[Кәыдры]] аԥшаҳәаҿы, иара убас уи акәша-мыкәша иҟоу [[Аԥсны]] ақыҭақәа [[Ҷлоу]], [[Ԥақәашь]], [[Аӷдарра]], [[Мыркәыла]] уҳәа уб.егь.рҿы.
== Аԥсуа негрцәа рхылҵшьҭра ==
Аԥсуа негрцәа рхылҵшьҭра,урҭқәа Аԥсны иаазгаз азы аспециалистцәа иаку гәаанагарак рымаӡам. Гәыԥҩык аҭоурыхҭҵааҩцәа ишышьақәдырӷәӷәо ала, Аԥсны анегрцәа ақыҭа Аӡҩыбжьа акәша-мыкәша рнырхара алыршан ХIХ ашәышықәсазы<ref>Маан О. В. Абжуа. Историко-этнологические очерки Очамчирского района Абхазии. — Сухум, 2006. — С. 226, прим. 1.</ref> (Вианор Ԥачлиа ишиҳәо ала, ХIХ ашәышықәса аҩбатәи азбжазы,<ref>Пачулиа В. В краю золотого руна. Исторические места и памятники Абхазии. — М. : Наука, 1964. — С. 51—52</ref>) егьырҭ авторцәа рыцхәс иааргоит XVII-тәи ашәышықәса.<ref>Богданов, К. Переменные величины. Погода русской истории и другие сюжеты. [https://web.archive.org/web/20150722064808/https://books.google.ru/books?id=lmzwBQAAQBAJ&pg=PP218&dq=%D0%B0%D0%B1%D1%85%D0%B0%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D1%80%D1%8B&hl=en&sa=X&ei=6_pgVe3XAcyjsgG35oPAAg&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%B0% Архивтәра] от 22 июля 2015 на Wayback Machine. — М. : Новое литературное обозрение, 2014. — С. 368 — {{ISBN|978-5-4448-0188-8}}.</ref><ref>Негры в Кодорском ущелье — «Родина», № 11 — 2001 год.</ref>
Аверсиақәа руак ишаҳәо ала, аҭауад [[Шервашиӡеаа|Шервашиӡе]] ([[Чачаа|Чачба]]) шәҩыла зцәа еиқәаҵәаз атәқәа аахәаны, ацитрус плантациақәа рҿы аус руларц азы Аԥсныҟа иааигеит. Ари ахҭыс иакзаҵәыкны, ишаабо ала, қәҿиара дукгьы змауз ԥышәаны иаанхеит африканцәа массала Кавказ Амшын Еиқәа агаҿа ашҟа аусуразы раагара аганахьала.
Даҽа версиак ала, аԥсуа негрцәа – колхаа ирхылҵшьҭроуп. Аха антикатәи аколхааи ҳаамҭазтәи аԥсуа негрқәеи рыбжьара иарбанзаалак џьара шьҭрамадарак аҟазаара атәы зҳәо азҵаара иахьа уажәраанӡагьы ишаарту иаанхоит: аҭоурыхтә Колхида аҵакырадгьыл аҿы анегрцәа шынхоз атәы зҳәо иҵабыргыҵәҟьоу ршаҳаҭга ҳәа акгьы ыҟаӡам. Иара убасҵәҟьа урҭ мысратәи акоптқәа (акоптаа негрцәаӡам), мамзаргьы афалашқәа, ефиопиатәи аиудеицәа<ref>Фридман, Г. [https://proza.ru/2004/08/27-105 Заметки о биографии А. П. Ганнибала]. [https://web.archive.org/web/20090313043541/http://www.proza.ru/2004/08/27-105 Архивтәра] от 13 марта 2009 на Wayback Machine — «Проза.ру», август 2004 года.</ref> ирхылҵшьҭразаргьы ҟалоит Аԥсны жәлар рпоет, аҵарауаҩ, арккаҩ ду [[Гәлиа, Дырмит Иосиф-иԥа|Дырмит Гәлиа]] ишәҟәы «Аԥсны аҭоурых» аҿы аԥсуаа зхылҵыз, колхаа зхылҵыз реиԥш Мысратәии Абиссиниантәии<ref>Инал-Иԥа Ш. Д. Вопросы этно-культурной истории абхазов. — Сухуми : Алашара, 1976. — С. 41; Бгажба О. Ранние этапы этнической истории. // Абхазы. (Народы и культуры). — М. : Наука, 2007. — С. 57.</ref> иааны рынхара атәы зҳәо атеориа далацәажәоит. Д.Гәлиа Аԥсни Мысреи ирышьашәалоу аҭыԥи атопонимика аганахьала еиҿырԥшуа, иазгәеиҭон «даараӡа еиԥшу» агеографиатә хьыӡқәа акыр ишырацәоу: Багада –Баӷада, Гәымма – Гәыма, Табакәыр – Дабакәыр уҳәа уб. егьырҭгьы.
Ари апроблема ашҟа азҿлымҳара аазырԥшыз [[Мақсим Горки]]и аԥсуа шәҟәыҩҩы, адраматург, Аԥснытәи ССР Аисполком ахантәаҩыс иҟаз [[Ҷанба, Самсон Иаков-иԥа|Самсон Ҷанбеи]] Аӡҩыбжьа ақыҭан инеины, анегрцәа-быргцәа ирыҿцәажәеит. М. Горки уа иибази иаҳази, иара убас уи аганахьала дзыԥхьаз алитературеи еиҿырԥшны, аԥсуа негрцәа [[Ефиопиа|Ефиоптәи]] рхылҵшьҭра аверсиа еиҳа ииашоуп ҳәа иԥхьаӡеит.
== Аҭоурых ==
=== Алегьендақәа (ихадақәоу) ===
Иҟоуп иара убас имаҷымкәа апоетизациа зызу «жәлартә» легьендақәа. Урҭ руак атәы аӡбахә ҳәоуп [[Исаков, Иван Степан-иԥа|Иван Исаков]] [[Хрушьчов, Никита Сергеи-иԥа|Никита Хрушьчов]] иахь ииҩыз ажәахә анҵамҭаҿы. Уа ишаҳәо ала,,зны амшынеисра аныҟаз Аԥсны агаҿа иазааигәаны ҭира ҳәа иргоз атәцәа зҭаз аҭырқәа иӷба ӡааҟәрылеит. Ҳаамҭазтәи анегрцәа убасҟан зыԥсы еиқәхаз, анаҩс Аԥсны инхаз анегрцәа рхылҵшьҭрақәа роуп. Аха ари алегьенда иҳанаҳәаӡом адунеитә анегрцәа ртәыҭира амшын мҩа хада иацәыхараз [[Амшын Еиқәа]] Аԥсныҟа иназгаз иӡааҟәрылаз уи аӷба.
Даҽа легьендак иаҳәоит [[Нарҭаа репос|Нарҭааи]] «уаа еиқәаҵәақәаки» реимадарақәа ртәы. Уи ала, Нарҭаа дуқәа [[африка]]тәи рныҟәарақәа рыҟнытә ихынҳәит [[Кавказ]]ҟа шәҩыла анегрцәа рыцны. Ирыцны иааз нхара ҳәа [[Аӡҩыбжьа]] ақыҭа иаангылеит.
Ахԥатәи алегьенда ишаҳәо ала, аԥсуа негрцәа рцәырҵра далахәуп [[Пиотр I дуӡӡа|Пиотр Ду]]: уи Урыстәылаҟа иқәигалон хыԥхьаӡара рацәала анегрцәа. Урҭ рахьтә [[Санкт-Петербург]] аҳауа џьбара ззымычҳауаз, аԥсуа ҭауадцәа ҳамҭас ириҭон. Аҭоурыхҭҵаарадыррақәа ркандидат Игор Бурцев ишышьақәирыӷәӷәо ала, ус еиԥш иҟаз «Пиотр иҳамҭақәа» ииашаны, Аԥсны жәаҩыла иҟазар ҟалон.
Иҟалап, арҭ аҭҵаарадырратә гипотезақәеи алегьендақәеи акы мацара акәымкәа, ииашоу рацәазаргьы: урҭ реиҳарак аки-аки изаҟаразаалак еиҿагылаӡам, ихеибарҭәаауеит.
Хыхь зыӡбахә ҳҳәаз Иван Исаков Никита аԥсуа негрцәа ирызкны Хрушьчиов иахь ииҩыз ажәахәтә нҵамҭа аҿы иҳәоуп Кавказ аҭыԥхылаԥшҩы Илларион Воронцов-Дашков, Пиотр Ду диҿыԥшны ихатәы канвои ишалаиҵоз Аӡҩыбжьатәи анегрцәа. Урҭ дахьцоз зегьы ицын аԥсуа маҭәа рышәҵаны. Гагра ақалақь шьақәзыргылаз апринц Ольденбургтәи иаҳҭынраҿы инхон Кавказ Амшын Еиқәа агаҿаҿы инхоз ажәларқәа рхаҭарнакцәа аӡәык-ҩыџьак, урҭ рыбжьара иҟан аҭыԥантәи анегрцәагьы. А.М.Ҷоҷуа ишиҳәо ала, 1880-тәи ашықәсқәа раан Аӡҩыбжьа инхон анегрцәа рҭаацәара ду: ан Ҳаллыла, уи лԥацәа Амбер, Қәақәа, Ҷырын, иара убас лыԥҳацәагьы. Лыҷкәынцәа зегьы аԥсуа ҳәсақәа ааргеит.
Идыруп, XIX-тәи ашәышықәсазы аԥсуа негрцәа зегьы аԥсышәала мацара ицәажәон, урҭ рызегьы хымԥада аԥсуа жәлар ирхаҭарнакцәаны рхы рыԥхьаӡон. Егьырҭ аԥсацәа ианакәзаалак уи иаҿагыломызт, ус иахәҭоуп ҳәа ирыдыркылон. Аԥсуа негрцәа зегьы неицҵаны рхыԥхьаӡара еиуеиԥшым агәаҭаҩцәа ишырыԥхьаӡо ала, «ҭаацәарақәак» инадыркны «қыҭақәак» рҟынӡа иҟан. Рдинхаҵара аганахьалагьы ахыҵхырҭақәа рыбжьара иаку гәаанагарак ыҟаӡам - иҟалап Аԥсны иҟазар, мамзаргьы ааскьанӡа иҟазар анегрцәа-аԥсылманцәа, анегрцәа-ақьырсианцәа, анегрцәа-аиудеицәа.
== Ҳаамҭазы ==
О.В.Маан (2006) ишаирбо ала, урҭ нхоит [[Аӡҩыбжьа]], [[Кындыӷ]], [[Тамшь]], [[Ҭхьына]], [[Река]], [[Елыр]] ақыҭақәа рҿы. В. Ԥачлиа (1964) урҭ иара убас ирыциҵоит [[Ԥақәашь]], [[Мыркәыла]], [[Аҷандара]] ақыҭақәа, насгьы [[Аҟәа]] ақалақь.
Аԥсуа негрцәа, Аԥсны анхаҩцәа зегьы реиԥш, иаадрыхуеит аџьықәреи, аҟәыд, ажь, ацитрустә шәырқәа. Тҟәарчал ашахтақәа аус аныруаз аӡәырҩы арацәаҵхра рнапы алакын. Аус руеит Аҟәа еиуеиԥшым аусҳәарҭақәа, аҭирҭақәа рҿы. Аԥсуаа аӡәырҩы реиԥш, аԥсуа негрцәагьы иахьазы еиҳарак аурысшәала ицәажәоит. Урҭ ргьырак ассимилиациа рызуп, насгьы шамахамзар иметисқәоуп. Реиҳараҩык Кәыдры ахықәынтәи иқәҵны, Аԥсны егьырҭ аҭыԥқәа рҿы инхеит. Имаҷҩым Аԥсны иалҵны Урыстәыла, егьырҭ атәылақәа рахь нхара ицазгьы.
== Аршаҳаҭгақәа ==
''Сара саршанхеит атропикатә ҭыԥсахьа цқьа. Ииаҵәа шамшамуа, ижәпаҳаҳараӡа иҟаз абардра иҵыубаауан… ҟармашла ихыбыз ақәацәқәа… ашьац илахәмаруан рыхцәқәа рҳәы-рҳәны анегр хәыҷқәа, зехьынџьара улаԥш рықәшәон … амаҭәа шкәакәа зшәыз ауаа еиқәаҵәақәа. Анегрцәа аԥсуа излареиԥшым акгьы ыҟаӡам, аԥсышәала мацара ицәажәоит, рдинхаҵарагьы акы ауп… Сгәы ишыснаҭо ала, арҭ аҭыԥқәа рҿы анегрцәа имашәыру хәҭакуп.''
- аетнограф '' Е.Марков, икьыԥхьуп агазеҭ «Кавказ» аҿы, 1913 ш.''
''1884 шықәсазы сара Аԥсны хәҭак сахысит, убраҟа исԥылеит анегрцәа ԥыҭҩык. Рхы-рҿы еиҿартәышьала,ишысгәалашәо ала, типла абиссиниатәын. Аха дара рхаҭа рхылҵшьҭра аганахьала изакәызаалак ишьақәырӷәӷәоу дыррак ҳәа егьрымамызт. Динхаҵарала иԥсылманцәан, аха сгәы ишыснаҭо ала, акатоликра иадҳәалоу дыррақәакгьы рыман. 1887 шықәсазы сара маҵуҩык иаҳасабала дсыдыскылеит 20-ҟа шықәса зхыҵуаз негрк. Уи даараӡа гәык-ԥсыкала исзыҟаз уаҩын. Суада ашә аҿаԥхьа акәымзар даҽаџьара ихы нықәҵаны ацәара ахаан дақәшаҳаҭхомызт. Иара динхаҵарала дкатоликын.''
— ''В. Тиебо, икьыԥхьуп агазеҭ «Кавказ» аҿы.''
''Иахьа уажәраанӡагьы Аԥсны иаанханы иҟоуп анегрцәа''
''.Аԥсны аԥсылмантә қыҭа еиқәаҵәақәа изхылҵыз Африка инхо рашьцәа нхарала иахьреиӷьу ҳәа рацәак акгьы ыҟам: шамахамзар, ҵарадақәоуп, иӷаруп. Аҭыԥантәи ауаа анегрцәа рыҽрыларҵом, урҭ ашьха дгьыл ӷарқәа рахь иԥхьарцеит… Аурыс бызшәа здыруа аҿар… еиҭарҳәон рызегьы аҵара рҵарц шырҭаху, аҳәса аҵара шрымам… инеизакны араса ақәӡаара ишаҿу…''
— ''Иосиф Сталин иԥҳа Светлана Аллилуева, Шықәсы заҵәык— Ниу-Иорк: Harper & Row, — 1969. <nowiki>ISBN 0-06-010102-4</nowiki>''
''Раԥхьаӡа акәны урҭ ахьызбаз Израиль акәӡам, ихароу Аҟәа ауп. Ҳахьеиқшәазгьы… Аҟәатәи асинагогаҿы ауп. Аҩбатәи аихагылаҿы аԥшьа маҵуҩы «америкатәи амашьынаҿы» иӡыз пакетк амаца сиҭеит. Убри аамҭазы ауада иааҩналеит рыхқәа рҳәы-рҳәны зынӡа еиқәаҵәақәаз гәыԥҩык ахацәа – урҭ рыԥшрала анегрцәа ракәын изеиԥшыз – аԥсышәалагьы аԥшьа маҵуҩы аказы иазҵааит. Иара аҭак риҭеит… Ианца ашьҭахь, сара сизҵааит: «Арҭ анегрцәа ауриақәоума? Ара иаазгазеи?»''
— ''Н. Орлов, Пушкин иаԥсуа хылҵшьҭрақәа— ажурнал «Алеф» (Израиль)''
— ''Нас ирыбзазашьоузеи анегрқәа Асовет тәылаҿы?''
''— Иарбан негрцәоу? — даазҿлымҳахеит аԥшәма.''
''— Изахьӡуи, иарбан? — иааџьеишьеит апринц, иара ари аишәа иахатәаз аҭыԥантәи анегрцәа дрыхәаԥшуа. – Шәара!''
''— Аха ҳара ҳнегрцәаӡам, — ихатә ԥышәырччара ҷыдак ала дԥышәырччо, егьырҭ анегрцәа рахь ихы нарҵысны, ҿааиҭит аԥшәма, - ҳара - ҳаԥсыуаауп.''
— ашәҟәыҩҩы ''Фазиль Искандер, «Сандро Чагьамынтәи» — М.: «Московский рабочий», — 1989.''
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аԥсны иҟоу ажәларқәа]]
[[Акатегориа:Европатәи атәылақәа рҿы иҟоу африкауаа рдиаспора]]
i8h3b8t5j4h1xf81aj1l39v170vqi8j
Аԥсуа хьӡқәа
0
42954
153781
153751
2025-06-27T23:11:45Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Б */
153781
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Баӷәа
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
==Џь==
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
tjvwpix8qh5j1pnbge5eslny0mobd40
153782
153781
2025-06-27T23:13:22Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Б */
153782
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
==Џь==
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
lc8emybt90t8m32hvl12n21g2zvg5z4
153783
153782
2025-06-27T23:13:39Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Џь */
153783
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
gv6d3kpm6mdcul190qxfgfyr0y89wsu
153784
153783
2025-06-27T23:13:52Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* З */
153784
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
j98il81txmruke72qv03a1vlslxhi1g
153785
153784
2025-06-27T23:14:18Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* С */
153785
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
e60nwx4j6i5u1k8hyn6h8m40a0b47bm
153786
153785
2025-06-27T23:14:35Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* С */
153786
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
5xjmsl7pxm2sr4ier1kmayqvaygp6yx
153787
153786
2025-06-27T23:14:50Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153787
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
2470u46i580o16h13j9ykek45smesn7
153788
153787
2025-06-27T23:16:33Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Б */
153788
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
fhntzdh02yfcw6e5vrxdvegej5zt3ke
153789
153788
2025-06-27T23:17:14Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Џ */
153789
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
0c9rxk2o2j0spat70lcsccv2cdqvkbx
153790
153789
2025-06-27T23:18:05Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153790
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
93vvrhvx8oqg6qaaoloh3mo3f630dls
153791
153790
2025-06-27T23:18:20Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Қә */
153791
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
Қәаҭ
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
1dwlzztf4askdhdl6t3ptyy9xm7dw57
153792
153791
2025-06-27T23:18:55Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* П */
153792
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
Қәаҭ
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
8e6gnlvquthzk7keu8p1l47zh4lrtpv
153793
153792
2025-06-27T23:19:39Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153793
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
Қәаҭ
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
Хаҟәыџь
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
cfst5ism9kmvjikhz47hmswu6vjo2ir
153794
153793
2025-06-27T23:20:01Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153794
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
Қәаҭ
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
ohvl4dvxk0dqy1oqwctuhvctw2vuld8
153795
153794
2025-06-27T23:21:00Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153795
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
ti6k7hv4ltblp60tegwhq117bvhwz5z
153796
153795
2025-06-27T23:21:24Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Е */
153796
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
5qo5uoh3kbf699jp6t78r5qirmxv9lw
153797
153796
2025-06-27T23:21:51Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Џь */
153797
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
Ҭамшьыгә
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
f689x7ify38bnmmkqei9ctjytnm1ddr
153798
153797
2025-06-27T23:22:06Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153798
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
hicmfq9cm07kqjsvp0552tgwnlijns3
153799
153798
2025-06-27T23:22:21Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153799
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
kctxroz3ymbokpy3juf3676quzm63h5
153800
153799
2025-06-27T23:22:35Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153800
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
alwpcyroew6p4yc0fgc95z956yl3vuz
153801
153800
2025-06-27T23:22:51Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* С */
153801
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
bsz5cm45m911pswid5qkq0axz9xbyoe
153802
153801
2025-06-27T23:23:00Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Ԥ */
153802
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
n1igf768983af3lxdqbzyeer5g0pj8w
153803
153802
2025-06-27T23:24:23Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153803
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
4z6s6ynl8mpihbvldjqlvqwm1q8yoc7
153804
153803
2025-06-27T23:25:09Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* М */
153804
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
t3259bemsrp75d6v0yf0jrw9hxu0toc
153805
153804
2025-06-27T23:26:16Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* А */
153805
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Андроу
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
49sr7k6g5gix6ytmcglv8d2ij17vumu
153806
153805
2025-06-27T23:26:36Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Ж */
153806
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Андроу
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
4w41ttgupd9y4acy5o9zj9pnzlnbayw
153807
153806
2025-06-27T23:27:00Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Д */
153807
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Андроу
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
bnd1xmdjnmghgob461eogj7ans9p7yh
153808
153807
2025-06-27T23:27:17Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153808
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Андроу
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
9zpq5ymw79reb6c8i4h3p8m2jy6mznf
153809
153808
2025-06-27T23:27:35Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153809
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Андроу
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
t5lhf5t5lulpjnbb611lc1yuzddisfn
153810
153809
2025-06-27T23:27:56Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153810
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Андроу
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
oqmvb1zwpgcoxc56cwlhgawyyv1jkle
153811
153810
2025-06-27T23:28:12Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153811
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Андроу
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
Папын
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*Таташь
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
35z7w6p1emlazifn8hkogh6b3jbsbid
153812
153811
2025-06-27T23:28:29Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153812
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Андроу
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
*Папын
*Пыч
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*Таташь
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
nmjjatb9j5242fpmncnsbk0jkp55hjq
153813
153812
2025-06-27T23:28:46Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Б */
153813
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Андроу
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бачыр
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
*Папын
*Пыч
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*Таташь
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
sqxgm1wpnmjuycfbtbdkxze7csisfbl
153814
153813
2025-06-27T23:29:20Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* М */
153814
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Андроу
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бачыр
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Маҷыҷ
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
*Папын
*Пыч
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*Таташь
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
9y6su1momgvp46ozziznjxba2e7oo6n
153815
153814
2025-06-27T23:29:39Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Ҭ */
153815
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Андроу
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бачыр
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Маҷыҷ
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
*Папын
*Пыч
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*Таташь
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭаҭауаз
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
5andjhet0osoay18qk8a0b3fc2b5bbd
153816
153815
2025-06-27T23:29:56Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153816
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Андроу
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бачыр
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
*Димаҭ
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Маҷыҷ
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
*Папын
*Пыч
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*Таташь
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭаҭауаз
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
iew065apo6y4z5lgy04mcrvgh9wlkcn
153817
153816
2025-06-27T23:31:16Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153817
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бачыр
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
*Димаҭ
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Маҷыҷ
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
*Папын
*Пыч
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*Таташь
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭаҭауаз
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
nz8wwi300w7t1uiecc3e4t3llbou0vx
153818
153817
2025-06-27T23:32:04Z
Диад Џьынџьыхә
22767
/* Ҟ */
153818
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бачыр
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач<br>
*Гьаргь (Георги аҟынтә)<br>
*Гьари
*Гьеџь
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
*Димаҭ
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
Ҟаз
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Маҷыҷ
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
*Папын
*Пыч
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*Таташь
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭаҭауаз
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
95patbb6h3hev5iqoaviqzysyxzf8da
153844
153818
2025-06-28T08:57:34Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153844
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бачыр
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач
*Гьаргь (Георги аҟынтә)
*Гьари
*Гьеџь
*Гьыргәал(Григол аҟынтәи)
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
*Димаҭ
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
Ҟаз
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Маҷыҷ
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
*Папын
*Пыч
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*Таташь
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭаҭауаз
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
eetvl395ydsqktwchc35wr8fnk97yw2
153845
153844
2025-06-28T08:57:53Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153845
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бачыр
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач
*Гьаргь (Георги аҟынтә)
*Гьари
*Гьеџь
*Гьыргәал(Григол аҟынтәи)
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
*Димаҭ
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
*Ебжьноу
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
Ҟаз
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Маҷыҷ
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
*Папын
*Пыч
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*Таташь
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭаҭауаз
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
tnwj3ao9buzreh9ux4winuxapko3xem
153846
153845
2025-06-28T09:00:05Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153846
wikitext
text/x-wiki
'''Аԥсуа хьӡқәа'''
Ахацәа рыхьӡқәа рсиа:
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бачыр
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач
*Гьаргь (Георги аҟынтә)
*Гьари
*Гьеџь
*Гьыргәал(Григол аҟынтәи)
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
*Димаҭ
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
*Ебжьноу
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
Ҟаз
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Маҷыҷ
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
*Папын
*Пыч
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*Таташь
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭаҭауаз
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
7o300yjkhadfqeaiyv49y15fx89l0ch
Саӡны
0
43165
153827
149280
2025-06-28T08:19:11Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153827
wikitext
text/x-wiki
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|астатус=Атәылаҿацә
|ахьӡ=Саӡны
|даҽа ахьӡ=Саӡын, Џьыгеҭи
|афото=Map of Sadzen.png
|аҳҭнықалақь=Аԥсны (Арыҭқыҭ), [[Гагра|Абааҭа]]
|ашьақәгылара=XVI-тәи ашәышықәса
|аӡра=[[1864]]
|адин=Аԥсылманра
|аофициалтә бызшәа=[[Аԥсуа бызшәа]]
|абызшәақәа=[[аубла бызшәа]], [[аҭырқәа бызшәа]], [[аԥсуа бызшәа]]
}}
'''Саӡны''', мамзаргьы даҽакала '''Саӡын''' – [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] иахәҭаку тәылаҿацәуп.
== Аҭоурых ==
=== Аԥсуа аҳраду ахәҭа ===
Саӡны [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] иатәылаҿацәуп. Ари адгьыл ажәытәын Санигиа ҳәа иахьӡын, ақырҭуа ашықәсҩырақәа рҿы – Џьыгеҭи.
[[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] аамҭазы Саӡны Аԥсны иахәҭакын. Уа анырра ду рыман аҭауадшьҭра Алоу. Иара убасгьы Алоуаа [[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] аԥсҳацәа ракәын<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=97}}</ref>.
XIV-XV-тәи ашәышықәсақәа рзы иҟаз Генуаиатәи ахсаалақәа рҿы «Аԥсны» ҳәа изышьҭоу абаӷәаза Ԥсоу аӡиас ахықәаҿы, иахьатәи Адлер аҵакырадгьылаҿы иарбоуп<ref name=":0" />.
Агыруа аҳцәа [[Адиан|Адианаа]] зныкымкәа араҟа ақәҿиара змаз ақәыларақәа мҩаԥыргахьан, уи азы шаҳаҭра руеит ақырҭуа ашықәснҵырақәеи аныхачаԥақәа рҿы иану аҩырақәеи. Агырцәа рқәыларақәа раан ауааԥсыра рарҳәра амацара акәымкәа, ауахәамақәагьы дырбгон, аныхачаԥақәеи амрамартә хаҳәқәеи ауахәама иадчаԥаланы иааиз иамхны, ртәылаҟа иргон<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=98}}</ref>.
Убас, Арыҭқыҭатәи аԥсуа аныхабааш иадчаԥаланы иааз, аџьарқәа зныз амрамартә хаҳә аашьҭыхны, Хобитәи агыруа ауахәама адәахьтәи аҭӡамц иадырҵеит. Уи иахьагьы уа иадчаԥалоуп. Аԥсуаа, хымԥада, ауал рықәны иаанымхеит. Аԥсны археологцәа ирыԥшааз ақырҭуа нҵамҭақәа зныз ауахәаматә хаҳәқәа жәпакы аԥсуаа ршьоуратә қәыларақәа раан иргеит, урҭ аҷанҳәаҭҳатә хылҵшьҭра рымоуп. Ари аамҭа иалагӡаны асаӡқәа [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] ахаҭагьы, [[Гыртәыла аҳра|Гыртәылеи]], Гәыриеи, Имереҭи рыдгьылқәа рҿы имҩаԥысуаз еиуеиԥшым арратә қәыларақәа, аԥсуа ар ахәҭак раҳасабала, зныкымкәа ирылахәын. Уи иаҵанакуан амшынтә қәыларақәагьы, еиҳаракгьы XVII ашәышықәса аҩбатәи азбжа ашьҭахь аԥсуаа лассы-лассы имҩаԥыргоз, уи иадҳәаланы ақырҭуа ҭоурыхҩҩы аҳиԥа Вахушҭи иазгәеиҭоит аԥсуаа амшынныҟәараҿы амч ду шрымаз.
1533 ашықәс азы Саӡны аҿы агырцәа ӷәӷәала иаҵахеит. Зегь реиҳа ихьшәашәаз аӡынразы, ажьырныҳәамза 30 аҽны Аԥсны агаҿахь иӡхыҵит<ref name=":1" />. Аԥсуаа ргәы иаанагомызт аӡын азы аӷа дақәлоит ҳәа, насгьы амшын аганахьала, уимоу, хыԥхьаӡара рацәала. Агыруа аҳ Адиан, Гәыриа анапхгаҩи дидгыланы, зықәра наӡахьоу иԥацәа иманы, инапаҵаҟа иҟаз аҭауадцәеи аамсҭацәеи, аԥапапцәеи аҷҟәандарцәеи иманы, Иасхрыԥшь иӡхыҵит<ref name=":1" />.
Аибашьра раԥхьатәи амш ақәылаҩцәа рзы иманшәалан. Аха аҩбатәи амш аҽны, ахәаша азы, аԥсуаа аибашьра амҩа аадырҳәит. Уи иахҟьаны, Гыртәыла аҳ Мамиа Адиан ахьҭаҿы деилыхны аҳәала дыршьит, ихьыԥшцәа рҿаԥхьа. Агәыр (Гуриели ԥсышәала) иашьцәа ахҩыки иареи рымаҭәақәа ршәырхын, иԥҟаны иршьит<ref name=":1" />. Убасҵәҟьа ирыхьит ари ақәылара зықәныҳәаз аҷҟәандарцәеи. Аибашьцәа рыр аҵахеит, еиҳаракгьы ықәххеит. Аԥсуа-Имереҭтәи ауахәама аиҳабы Акалҭакос Малакиа аибашьра ахьыҟалаз аҭыԥ аҿы днеит, «ԥсы зхоу еиқәирхеит, иԥсыз ԥарала иҿихит» ҳәа аҳәоит ақырҭуа ашықәснҵыра<ref name=":1" />.
Аԥсны аполитикатә центр амраҭашәарахьтәи, Саӡтәылатәи ахәҭахьы ишиасыз азы шьақәырӷәӷәара ари заҵәык акәӡам зыӡбахә ҳамоу ахҭыс. Машәыршақә акәӡам Гагра-Шәача асеқтор аҿы аԥсуа-агыртәи аибашьрақәа рышьҭагыла зегьы ахьымҩаԥысуа. Избан акәзар, абраҟа иҟан аҳ инхарҭа хада, атәыла абаӷәаза хада – “Аԥсны”<ref name=":1" />.
XV-XVIII-тәи ашәышықәсақәа рзы Саӡны заҵәык акәымкәа, политикалагьы Аԥсны иазхаҵаз хәҭаны иҟан. Ахәҭакахьала, ақырҭуа ашықәснҵыраҿы уи атәы аҳәоуп, Аԥсны аҳцәа, аԥсуааи асаӡқәеи аҳцәа ҳәа; аԥсуа ар, аԥсуа-асаӡтәи ар ҳәа ирышьҭан<ref name=":1" />.
1780 азбжазы, Хәасҭа (Ҳамышь) азааигәара, Аԥсуа аҳра [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|аҳ Зураб Чачба]] ара ашәарыцара аан дҭахеит, хымԥада, иара инапаҵаҟа иҟаз аҵакырадгьылаҿы<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=100-101}}</ref>. Ажәеизатәи ашәышықәсазы Вахушҭи Багратион ақырҭуа ҭоурыхҭҵааҩ, ажәытәтәии аҵыхәтәантәии ашықәсҩҩқәа иҟарҵаз ашьақәырӷәӷәарақәа реихшьаала ҟаҵо, иазгәеиҭеит, Саӡны «зегь рыла аԥсуа ҳәынҭқарроуп» ҳәа<ref name=":1" />.
1806 шықәсазы аҭырқәа-аԥсуа акризис аан, асаӡқәеи, мдамҩааи, ашәыуааи, аублааи злахәыз Аԥсныду ар еидкыланы ҩажәи хәба нызқьҩык рыла [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи Чачба]] ибираҟ аҵаҟа иаҵагылеит<ref name=":3">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2289-gumba_m_keledhbey_2014.html|Астатиа ахьӡ=Қьалышьбеи|Ахьӡ=Михаил|Ажәла=Гәымба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Ашықәс=2014|Адаҟьа=}}</ref><ref name=":2" /><ref name=":4">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3403-Biguaa_V_L_Istoriya_Abkhazii_5-9_klassy_2004_abh.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурах|Ахьӡ=В.|Ажәла=Бигәаа|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Аҵара аминистрра|Ашықәс=2004|Адаҟьа=47-51}}</ref>.
[[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәыла]], ҷыдала [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] Кавказ имҩаԥыргоз арратә усмҩаԥгатәқәа XIX ашәышықәса алагамҭазы Аԥсны аҳтә мчра ԥсыҽхеит<ref name=":3" />. Аха абри аамҭазы Саӡныи уи аҭауадцәеи аполитикатә центр ахь рхы дырхеит, аха ахаҭа апровинциаҿы ирымаз анырра амырԥсыҽырц азы рҽазыршәон.
Азеижәтәи ашәышықәса актәи азыбжазы Аԥсны [[Чачба, Манча I|аҳ Манча (Шәлиман-беи ҳәагьы ихьӡуп) Чачба]] аҳкәажә Есма-ҳаным Арҭԥҳа ԥҳәысс диман<ref name=":3" />. Аԥсны [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи]] (1747-1808) лԥа иакәын<ref name=":4" />. [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] имаҭа, аҳ Михаилгьы раԥхьаӡа акәны 1829 ашықәс азы, Арҭқыҭатәи аҭауад Беслангәыр Арҭба иԥҳа аҳкәажә Акаиа ԥҳәысс дигеит. 1808 ашықәс азы ацәгьаршра иахҟьаны Аԥсны [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи Чачба]] дҭахеит<ref name=":3" /><ref name=":4" />. Ҩышықәса атәыла дахагылан [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|аҳ Аслан-беи]], абшьҩы ҳәа ахьымӡӷа (иашамкәан) изгаз<ref name=":5">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Lakoba_S_Aslanbey_1999.pdf|Астатиа ахьӡ=Асланбеи|Ахьӡ=С. З.|Ажәла=Лакоба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Ашықәс=1999|Адаҟьа=}}</ref>. 1810 ашықәс азы аурыс еибашьцәа [[Аҟәа абаа|Аҟәантә]] дҭырцеит [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]], [[Чачба, Сафар Алибеи|Гьаргь]] аҳс дҟарҵеит. Аҵыхәтәантәи иаб иганахьала [[Чачба, Сафар Алибеи|Аслан-беи]] иашьа иакәын<ref name=":5" /><ref name=":2" />.
[[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] атәыла анапхгара данамырх, Саӡныҟа, аҭауадцәа Самахәаа иааӡаҩцәа рахь дцеит<ref name=":5" />. Иара иаҳҭынра игылан Кәыдеԥсҭа аӡиас ахықәан, Самҳәрԥшь ақыҭан. Абрантәи [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] лассы-лассы Аԥсны аҩныҵҟа ақәыларақәа мҩаԥигон, атәылаҿы имчра аиҭашьақәыргылара иҭахын<ref name=":5" />. Убас, 1821 ашықәс азы ҩаԥхьа иқәгылан, [[Ԥсҳәы (атәылаҿацә)|Ԥсҳәы]], Ахҷыԥсоу, Аибӷа, иара убас агатәи асаӡуа рыла еидызкылаз аҽыбӷаҟазацәа рҟәыра, раԥхьа дгыланы абираҟқәа иманы, [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан]] [[Аҟәа абаа|Аҟәа]] далалеит<ref name=":2" />. Хышықәса рышьҭахь игәҭакы наимыгӡакәа [[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәылаҟа]] ддәықәлеит<ref name=":5" />.
1830 ашықәсазы аҳ Михаил аурысцәа [[Шәача]] ақыҭа аанкылараҿы дрыцхрааит, насгьы абаагәара иргылеит, уи аамҭазы Навагински ҳәа иашьҭан<ref name=":6">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/4098-Gumba_M_Abkhazskoe_knyazhestvo_v_20_50_godah_XIX_veka_2022.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳра XIX ашәышықәса 40-50 ашықәсқәа рзы|Ахьӡ=М. В.|Ажәла=Гәымба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Акьыԥхь аҩнаҭа|Ашықәс=2022|Адаҟьа=}}</ref><ref name=":1" />. 1841 ашықәс азы [[аублаа]] рыдгьылқәа рҿы ақәыларақәа ахьымҩаԥигоз, асаӡқәа рнапаҿы рызнагара азы Михаил Чачба ианашьоуп Анна Аԥшьа лыорден актәи аҩаӡара змоу<ref name=":1" /><ref name=":6" />. Саӡны хазы административтә хәҭаны еихшан. Уи раԥхьатәи априставс (аӡбарҭа ахада) дыҟан аҳ иашьа - Алықьсандр, дук мырҵыкәа уи иҭыԥан дҟалеит Салуман Ажәанба, аурыс афицар, хылҵшьҭрала аԥсуа аамсҭа<ref name=":6" />. Анаҩс Саӡтәи априставра [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] иадҵан. Ари аамҭа азы аублаа ҭауади-аамсҭеи Аԥсны аҳцәа рыҩнаҭа, анырра ду змаз аамсҭара рааигәара аҟазаара иашьҭан. Урҭ убраҟа изыргәаҟуаз асаӡуа аҭауадцәеи дареи, еиҳарак [[Шәача]] аԥшәмацәеи дареи ирыбжьаз аимабзиаратә еизыҟазаашьақәа ракәын<ref name=":2" />. Насгьы Аԥсны аҳцәа рхылаԥшра араҟа ихәарҭахеит. Абасала, аублаа раԥхьагылаҩ Ҳаџьы Исмаил Адагәуа-иԥа Барзагь, Аԥсны ԥхьаҟатәи аҳ Михаил Чачба иааӡаразы азин иоуит<ref name=":2" />. Абри аублаа раԥхьагылаҩ ихаҭыԥан иҟаз иашьеиԥа Ҳаџьы Кьарантыхә Барзагь диааӡеит анырра ду змаз аԥсуа ҭауад Нарчоу Инал-иԥа иԥа, аҭауад қәыԥш Росҭом. Убри аамҭазгьы Кьарантыхә аԥсуа аам ста Ҟамлаҭ Амаан иԥҳа ԥҳәысс дигеит. Алықьсандр Чачба иԥа Гьачрыԥшь ақыҭан (иахьатәи Веселое) асаӡуа аҭауад Рашьыҭ Гьачба иҩнаҭа дааӡеит<ref name=":1" />.
Кавказтәи аибашьра нҵәеит 1864 шықәсазы лаҵарамза 21 аҽны, ииашаҵәҟьаны [[Гәбаадәы|Гәыбаадәы]] ақыҭаҿ. Аԥсуаа рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа рҿы иаҳԥылоит аҵыхәтәантәи аибашьраан аҭыԥантәи ауааԥсыра рцәыӡ дуқәа<ref name=":1" /><ref name=":2" />.
== Асаӡтәылатәи аамсҭара ==
Саӡны инхон аҭауадшьҭрақәа: Ҳамышь, Арынба, Арыҭба, Аублаа, Цанба, Гьачба, Чуа, Амаршьан (); аамсҭацәа: Ашьхацаа, Баӷа, Кьынца, Амаан, Мқьалба, Анчок, Кәыџьба, Шьыкәым, Ҵәышба, Аиқәа, Цышба, Лахәуа, Арымба, Озган, Қаԥшь, Ҵәыџьба, Цыхәба, Цыба, Данарчау, Саӡба, Самахәа.
Аԥсуа-асаӡуа рхылҵшьҭрақәа иахьа инхоит Баҭым. Урҭ иреиуоуп асаӡуа ажәлақәа Цанба, Кәыдба, Ачыгәба, Агрба, Ҷызмаа<ref name=":7">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=102}}</ref>.
Ҭырқәтәылатәи Хәасҭа (Ҳамышь) аҟынтәи иааз ақыҭа шьақәдыргылеит, уи уа Ҳамышь ҳәа иашьҭан, Мцаԥсҭатәи аамсҭацәа Чуа - уи инақәыршәаны, ақыҭа Чуа рқыҭа<ref name=":7" />. Аҩарданааи, Багааи, Арыҭааи инхоит Гебешь ақыҭан. Шәачатәи аҭауадцәа Сача (Шьашаа) рхылҵшьҭрақәа нхоит ақыҭақәа Хамышьи Цхьынареи. Асаӡуа ыҟоуп [[Шьамтәыла|Шьамтәылеи]] [[Иорданиа|Иорданиеи]]. Аамсҭара иаҵанакуа Гьачба, Амаршьан, Кәыџьба, Чуа рыхьӡқәа ара еицырдыруеит<ref name=":7" />.
== Аҵакырадгьыл ==
Саӡны ҳәа иашьҭан Бзыԥ аӡиас мраҭашәарахьтәи аҵакырадгьыл, лассы-лассы иахьатәи Гагра амраҭашәарахьтәи аганахь ала<ref name=":2" />. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы еиуеиԥшым авторцәа уи мраҭашәаратәи аҳәаа Ҳамышь аӡиас иаваршәны, еиҳарак Мамаика аӡиас иаваршәны иалырхуан. Ииашаҵәҟьаны, Шәачатәи аҭыԥ мраҭашәаратәи аҳәаа ҳхаҿы иааҳгозар, уи ӡӡ. Ԥсахеи (Мамаика) Дагомыси рыбжьара иҟоу аӡеихшарҭа иаваршәны ицон<ref name=":2" />. Иахьатәи аамҭазы аублаа рыдгьылқәа зны-зынла Саӡтәыла аҳәаақәа ирыларҵон. Нас ари аҳәаа аӡиас Шьахе ахь ииасон. Еиҳагьы шамахамзар, Туаԥсы иаԥхьа инхоз ашаԥсыӷцәагьы асаӡцәоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, нас «Саӡны» ҳәа ахшыҩҵак еиҳагьы инарҭбааны аетнополитикатә интерпретациа аиуит<ref name=":2" />.
== Административтә еихшара ==
Саӡны, егьырҭ Аԥсны атәылаҿацәқәа реиԥш, ауаажәларрақәа (агьежьырақәа) рыла еиҩшаны иҟан. Саӡны ҩ-хәҭакны еиҩшан, Ашьхатә хәҭеи Агаҿатә хәҭеи. Ашьхатә Саӡны иаҵанакуеит:
* [[Ԥсҳәы (атәылаҿацә)|Ԥсҳәы]]
* Аибӷа
* Аҳҷыԥсоу
* Ҵәыџь
Агаҿатә Саӡны иаҵанакуеит:
* [[Иасхрыԥшь|Есхрыԥшь]]
* [[Гьачрыԥшь (атәылаҿацә)|Гьачрыԥшь]]
* Цандрыԥшь
* Ҳамышь
* Цәыжь
* Чыуа
Аха Саӡны егьырҭ атәылаҿацәқәа зегьы иреиԥшымызт, аҳҭнықалақь заҵәык ахьамамыз ала. Аҳҭнықалақь еиҳа анырра змаз аҭаацәара иадҳәалан. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы Гьачаа, Арҭаа, Цанаа ӷәӷәан, убри аҟнытә аҳҭнықалақь Арҭқыҭ (Арыҭқыҭ) ма Абааҭа (иахьатәи Гагра) акәхар алшон.
== Алитература ==
* {{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Zvanba_Abkhazskie_etnograficheskie_etiudy.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аетнографиатә етиудқәа|Ахьӡ=Салуман|Ажәла=Ажәанба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Алашара|Ашықәс=1982}}
* {{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Maan_O_Abkhazia_i_vneshny_mir_2021.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуааи адәныҟатәи адунеии: аетнокультуратә, аполитикатә, аекономикатә еизыҟазаашьақәа (VΙΙΙ – XVΙΙΙ ашәышықәсақәа)|Ахьӡ=О. В.|Ажәла=Амаан|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Ашықәс=2021}}
== Азгәаҭақәа ==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Саӡны| ]]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа]]
9a1dbc9n9o7c4rv4zzbbg9ugo7sy0tt
153828
153827
2025-06-28T08:23:23Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153828
wikitext
text/x-wiki
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|астатус=Атәылаҿацә
|ахьӡ=Саӡны
|даҽа ахьӡ=Саӡын<br>
Насгьы даҽа бызшәақәа рҿы:<br>Џьигьеҭи/Џьигетиа/Ауогасиа
|афото=Map of Sadzen.png
|аҳҭнықалақь=Аԥсны (Арыҭқыҭ), [[Гагра|Абааҭа]]
|ашьақәгылара=XVI-тәи ашәышықәса
|аӡра=[[1864]]
|адин=Аԥсылманра
|аофициалтә бызшәа=[[Аԥсуа бызшәа]]
|абызшәақәа=[[аубла бызшәа]], [[аҭырқәа бызшәа]], [[аԥсуа бызшәа]]
}}
'''Саӡны''', мамзаргьы даҽакала '''Саӡын''' – [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] иахәҭаку тәылаҿацәуп.
== Аҭоурых ==
=== Аԥсуа аҳраду ахәҭа ===
Саӡны [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] иатәылаҿацәуп. Ари адгьыл ажәытәын Санигиа ҳәа иахьӡын, ақырҭуа ашықәсҩырақәа рҿы – Џьыгеҭи.
[[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] аамҭазы Саӡны Аԥсны иахәҭакын. Уа анырра ду рыман аҭауадшьҭра Алоу. Иара убасгьы Алоуаа [[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] аԥсҳацәа ракәын<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=97}}</ref>.
XIV-XV-тәи ашәышықәсақәа рзы иҟаз Генуаиатәи ахсаалақәа рҿы «Аԥсны» ҳәа изышьҭоу абаӷәаза Ԥсоу аӡиас ахықәаҿы, иахьатәи Адлер аҵакырадгьылаҿы иарбоуп<ref name=":0" />.
Агыруа аҳцәа [[Адиан|Адианаа]] зныкымкәа араҟа ақәҿиара змаз ақәыларақәа мҩаԥыргахьан, уи азы шаҳаҭра руеит ақырҭуа ашықәснҵырақәеи аныхачаԥақәа рҿы иану аҩырақәеи. Агырцәа рқәыларақәа раан ауааԥсыра рарҳәра амацара акәымкәа, ауахәамақәагьы дырбгон, аныхачаԥақәеи амрамартә хаҳәқәеи ауахәама иадчаԥаланы иааиз иамхны, ртәылаҟа иргон<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=98}}</ref>.
Убас, Арыҭқыҭатәи аԥсуа аныхабааш иадчаԥаланы иааз, аџьарқәа зныз амрамартә хаҳә аашьҭыхны, Хобитәи агыруа ауахәама адәахьтәи аҭӡамц иадырҵеит. Уи иахьагьы уа иадчаԥалоуп. Аԥсуаа, хымԥада, ауал рықәны иаанымхеит. Аԥсны археологцәа ирыԥшааз ақырҭуа нҵамҭақәа зныз ауахәаматә хаҳәқәа жәпакы аԥсуаа ршьоуратә қәыларақәа раан иргеит, урҭ аҷанҳәаҭҳатә хылҵшьҭра рымоуп. Ари аамҭа иалагӡаны асаӡқәа [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] ахаҭагьы, [[Гыртәыла аҳра|Гыртәылеи]], Гәыриеи, Имереҭи рыдгьылқәа рҿы имҩаԥысуаз еиуеиԥшым арратә қәыларақәа, аԥсуа ар ахәҭак раҳасабала, зныкымкәа ирылахәын. Уи иаҵанакуан амшынтә қәыларақәагьы, еиҳаракгьы XVII ашәышықәса аҩбатәи азбжа ашьҭахь аԥсуаа лассы-лассы имҩаԥыргоз, уи иадҳәаланы ақырҭуа ҭоурыхҩҩы аҳиԥа Вахушҭи иазгәеиҭоит аԥсуаа амшынныҟәараҿы амч ду шрымаз.
1533 ашықәс азы Саӡны аҿы агырцәа ӷәӷәала иаҵахеит. Зегь реиҳа ихьшәашәаз аӡынразы, ажьырныҳәамза 30 аҽны Аԥсны агаҿахь иӡхыҵит<ref name=":1" />. Аԥсуаа ргәы иаанагомызт аӡын азы аӷа дақәлоит ҳәа, насгьы амшын аганахьала, уимоу, хыԥхьаӡара рацәала. Агыруа аҳ Адиан, Гәыриа анапхгаҩи дидгыланы, зықәра наӡахьоу иԥацәа иманы, инапаҵаҟа иҟаз аҭауадцәеи аамсҭацәеи, аԥапапцәеи аҷҟәандарцәеи иманы, Иасхрыԥшь иӡхыҵит<ref name=":1" />.
Аибашьра раԥхьатәи амш ақәылаҩцәа рзы иманшәалан. Аха аҩбатәи амш аҽны, ахәаша азы, аԥсуаа аибашьра амҩа аадырҳәит. Уи иахҟьаны, Гыртәыла аҳ Мамиа Адиан ахьҭаҿы деилыхны аҳәала дыршьит, ихьыԥшцәа рҿаԥхьа. Агәыр (Гуриели ԥсышәала) иашьцәа ахҩыки иареи рымаҭәақәа ршәырхын, иԥҟаны иршьит<ref name=":1" />. Убасҵәҟьа ирыхьит ари ақәылара зықәныҳәаз аҷҟәандарцәеи. Аибашьцәа рыр аҵахеит, еиҳаракгьы ықәххеит. Аԥсуа-Имереҭтәи ауахәама аиҳабы Акалҭакос Малакиа аибашьра ахьыҟалаз аҭыԥ аҿы днеит, «ԥсы зхоу еиқәирхеит, иԥсыз ԥарала иҿихит» ҳәа аҳәоит ақырҭуа ашықәснҵыра<ref name=":1" />.
Аԥсны аполитикатә центр амраҭашәарахьтәи, Саӡтәылатәи ахәҭахьы ишиасыз азы шьақәырӷәӷәара ари заҵәык акәӡам зыӡбахә ҳамоу ахҭыс. Машәыршақә акәӡам Гагра-Шәача асеқтор аҿы аԥсуа-агыртәи аибашьрақәа рышьҭагыла зегьы ахьымҩаԥысуа. Избан акәзар, абраҟа иҟан аҳ инхарҭа хада, атәыла абаӷәаза хада – “Аԥсны”<ref name=":1" />.
XV-XVIII-тәи ашәышықәсақәа рзы Саӡны заҵәык акәымкәа, политикалагьы Аԥсны иазхаҵаз хәҭаны иҟан. Ахәҭакахьала, ақырҭуа ашықәснҵыраҿы уи атәы аҳәоуп, Аԥсны аҳцәа, аԥсуааи асаӡқәеи аҳцәа ҳәа; аԥсуа ар, аԥсуа-асаӡтәи ар ҳәа ирышьҭан<ref name=":1" />.
1780 азбжазы, Хәасҭа (Ҳамышь) азааигәара, Аԥсуа аҳра [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|аҳ Зураб Чачба]] ара ашәарыцара аан дҭахеит, хымԥада, иара инапаҵаҟа иҟаз аҵакырадгьылаҿы<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=100-101}}</ref>. Ажәеизатәи ашәышықәсазы Вахушҭи Багратион ақырҭуа ҭоурыхҭҵааҩ, ажәытәтәии аҵыхәтәантәии ашықәсҩҩқәа иҟарҵаз ашьақәырӷәӷәарақәа реихшьаала ҟаҵо, иазгәеиҭеит, Саӡны «зегь рыла аԥсуа ҳәынҭқарроуп» ҳәа<ref name=":1" />.
1806 шықәсазы аҭырқәа-аԥсуа акризис аан, асаӡқәеи, мдамҩааи, ашәыуааи, аублааи злахәыз Аԥсныду ар еидкыланы ҩажәи хәба нызқьҩык рыла [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи Чачба]] ибираҟ аҵаҟа иаҵагылеит<ref name=":3">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2289-gumba_m_keledhbey_2014.html|Астатиа ахьӡ=Қьалышьбеи|Ахьӡ=Михаил|Ажәла=Гәымба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Ашықәс=2014|Адаҟьа=}}</ref><ref name=":2" /><ref name=":4">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3403-Biguaa_V_L_Istoriya_Abkhazii_5-9_klassy_2004_abh.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурах|Ахьӡ=В.|Ажәла=Бигәаа|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Аҵара аминистрра|Ашықәс=2004|Адаҟьа=47-51}}</ref>.
[[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәыла]], ҷыдала [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] Кавказ имҩаԥыргоз арратә усмҩаԥгатәқәа XIX ашәышықәса алагамҭазы Аԥсны аҳтә мчра ԥсыҽхеит<ref name=":3" />. Аха абри аамҭазы Саӡныи уи аҭауадцәеи аполитикатә центр ахь рхы дырхеит, аха ахаҭа апровинциаҿы ирымаз анырра амырԥсыҽырц азы рҽазыршәон.
Азеижәтәи ашәышықәса актәи азыбжазы Аԥсны [[Чачба, Манча I|аҳ Манча (Шәлиман-беи ҳәагьы ихьӡуп) Чачба]] аҳкәажә Есма-ҳаным Арҭԥҳа ԥҳәысс диман<ref name=":3" />. Аԥсны [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи]] (1747-1808) лԥа иакәын<ref name=":4" />. [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] имаҭа, аҳ Михаилгьы раԥхьаӡа акәны 1829 ашықәс азы, Арҭқыҭатәи аҭауад Беслангәыр Арҭба иԥҳа аҳкәажә Акаиа ԥҳәысс дигеит. 1808 ашықәс азы ацәгьаршра иахҟьаны Аԥсны [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи Чачба]] дҭахеит<ref name=":3" /><ref name=":4" />. Ҩышықәса атәыла дахагылан [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|аҳ Аслан-беи]], абшьҩы ҳәа ахьымӡӷа (иашамкәан) изгаз<ref name=":5">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Lakoba_S_Aslanbey_1999.pdf|Астатиа ахьӡ=Асланбеи|Ахьӡ=С. З.|Ажәла=Лакоба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Ашықәс=1999|Адаҟьа=}}</ref>. 1810 ашықәс азы аурыс еибашьцәа [[Аҟәа абаа|Аҟәантә]] дҭырцеит [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]], [[Чачба, Сафар Алибеи|Гьаргь]] аҳс дҟарҵеит. Аҵыхәтәантәи иаб иганахьала [[Чачба, Сафар Алибеи|Аслан-беи]] иашьа иакәын<ref name=":5" /><ref name=":2" />.
[[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] атәыла анапхгара данамырх, Саӡныҟа, аҭауадцәа Самахәаа иааӡаҩцәа рахь дцеит<ref name=":5" />. Иара иаҳҭынра игылан Кәыдеԥсҭа аӡиас ахықәан, Самҳәрԥшь ақыҭан. Абрантәи [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] лассы-лассы Аԥсны аҩныҵҟа ақәыларақәа мҩаԥигон, атәылаҿы имчра аиҭашьақәыргылара иҭахын<ref name=":5" />. Убас, 1821 ашықәс азы ҩаԥхьа иқәгылан, [[Ԥсҳәы (атәылаҿацә)|Ԥсҳәы]], Ахҷыԥсоу, Аибӷа, иара убас агатәи асаӡуа рыла еидызкылаз аҽыбӷаҟазацәа рҟәыра, раԥхьа дгыланы абираҟқәа иманы, [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан]] [[Аҟәа абаа|Аҟәа]] далалеит<ref name=":2" />. Хышықәса рышьҭахь игәҭакы наимыгӡакәа [[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәылаҟа]] ддәықәлеит<ref name=":5" />.
1830 ашықәсазы аҳ Михаил аурысцәа [[Шәача]] ақыҭа аанкылараҿы дрыцхрааит, насгьы абаагәара иргылеит, уи аамҭазы Навагински ҳәа иашьҭан<ref name=":6">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/4098-Gumba_M_Abkhazskoe_knyazhestvo_v_20_50_godah_XIX_veka_2022.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳра XIX ашәышықәса 40-50 ашықәсқәа рзы|Ахьӡ=М. В.|Ажәла=Гәымба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Акьыԥхь аҩнаҭа|Ашықәс=2022|Адаҟьа=}}</ref><ref name=":1" />. 1841 ашықәс азы [[аублаа]] рыдгьылқәа рҿы ақәыларақәа ахьымҩаԥигоз, асаӡқәа рнапаҿы рызнагара азы Михаил Чачба ианашьоуп Анна Аԥшьа лыорден актәи аҩаӡара змоу<ref name=":1" /><ref name=":6" />. Саӡны хазы административтә хәҭаны еихшан. Уи раԥхьатәи априставс (аӡбарҭа ахада) дыҟан аҳ иашьа - Алықьсандр, дук мырҵыкәа уи иҭыԥан дҟалеит Салуман Ажәанба, аурыс афицар, хылҵшьҭрала аԥсуа аамсҭа<ref name=":6" />. Анаҩс Саӡтәи априставра [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] иадҵан. Ари аамҭа азы аублаа ҭауади-аамсҭеи Аԥсны аҳцәа рыҩнаҭа, анырра ду змаз аамсҭара рааигәара аҟазаара иашьҭан. Урҭ убраҟа изыргәаҟуаз асаӡуа аҭауадцәеи дареи, еиҳарак [[Шәача]] аԥшәмацәеи дареи ирыбжьаз аимабзиаратә еизыҟазаашьақәа ракәын<ref name=":2" />. Насгьы Аԥсны аҳцәа рхылаԥшра араҟа ихәарҭахеит. Абасала, аублаа раԥхьагылаҩ Ҳаџьы Исмаил Адагәуа-иԥа Барзагь, Аԥсны ԥхьаҟатәи аҳ Михаил Чачба иааӡаразы азин иоуит<ref name=":2" />. Абри аублаа раԥхьагылаҩ ихаҭыԥан иҟаз иашьеиԥа Ҳаџьы Кьарантыхә Барзагь диааӡеит анырра ду змаз аԥсуа ҭауад Нарчоу Инал-иԥа иԥа, аҭауад қәыԥш Росҭом. Убри аамҭазгьы Кьарантыхә аԥсуа аам ста Ҟамлаҭ Амаан иԥҳа ԥҳәысс дигеит. Алықьсандр Чачба иԥа Гьачрыԥшь ақыҭан (иахьатәи Веселое) асаӡуа аҭауад Рашьыҭ Гьачба иҩнаҭа дааӡеит<ref name=":1" />.
Кавказтәи аибашьра нҵәеит 1864 шықәсазы лаҵарамза 21 аҽны, ииашаҵәҟьаны [[Гәбаадәы|Гәыбаадәы]] ақыҭаҿ. Аԥсуаа рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа рҿы иаҳԥылоит аҵыхәтәантәи аибашьраан аҭыԥантәи ауааԥсыра рцәыӡ дуқәа<ref name=":1" /><ref name=":2" />.
== Асаӡтәылатәи аамсҭара ==
Саӡны инхон аҭауадшьҭрақәа: Ҳамышь, Арынба, Арыҭба, Аублаа, Цанба, Гьачба, Чуа, Амаршьан (); аамсҭацәа: Ашьхацаа, Баӷа, Кьынца, Амаан, Мқьалба, Анчок, Кәыџьба, Шьыкәым, Ҵәышба, Аиқәа, Цышба, Лахәуа, Арымба, Озган, Қаԥшь, Ҵәыџьба, Цыхәба, Цыба, Данарчау, Саӡба, Самахәа.
Аԥсуа-асаӡуа рхылҵшьҭрақәа иахьа инхоит Баҭым. Урҭ иреиуоуп асаӡуа ажәлақәа Цанба, Кәыдба, Ачыгәба, Агрба, Ҷызмаа<ref name=":7">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=102}}</ref>.
Ҭырқәтәылатәи Хәасҭа (Ҳамышь) аҟынтәи иааз ақыҭа шьақәдыргылеит, уи уа Ҳамышь ҳәа иашьҭан, Мцаԥсҭатәи аамсҭацәа Чуа - уи инақәыршәаны, ақыҭа Чуа рқыҭа<ref name=":7" />. Аҩарданааи, Багааи, Арыҭааи инхоит Гебешь ақыҭан. Шәачатәи аҭауадцәа Сача (Шьашаа) рхылҵшьҭрақәа нхоит ақыҭақәа Хамышьи Цхьынареи. Асаӡуа ыҟоуп [[Шьамтәыла|Шьамтәылеи]] [[Иорданиа|Иорданиеи]]. Аамсҭара иаҵанакуа Гьачба, Амаршьан, Кәыџьба, Чуа рыхьӡқәа ара еицырдыруеит<ref name=":7" />.
== Аҵакырадгьыл ==
Саӡны ҳәа иашьҭан Бзыԥ аӡиас мраҭашәарахьтәи аҵакырадгьыл, лассы-лассы иахьатәи Гагра амраҭашәарахьтәи аганахь ала<ref name=":2" />. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы еиуеиԥшым авторцәа уи мраҭашәаратәи аҳәаа Ҳамышь аӡиас иаваршәны, еиҳарак Мамаика аӡиас иаваршәны иалырхуан. Ииашаҵәҟьаны, Шәачатәи аҭыԥ мраҭашәаратәи аҳәаа ҳхаҿы иааҳгозар, уи ӡӡ. Ԥсахеи (Мамаика) Дагомыси рыбжьара иҟоу аӡеихшарҭа иаваршәны ицон<ref name=":2" />. Иахьатәи аамҭазы аублаа рыдгьылқәа зны-зынла Саӡтәыла аҳәаақәа ирыларҵон. Нас ари аҳәаа аӡиас Шьахе ахь ииасон. Еиҳагьы шамахамзар, Туаԥсы иаԥхьа инхоз ашаԥсыӷцәагьы асаӡцәоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, нас «Саӡны» ҳәа ахшыҩҵак еиҳагьы инарҭбааны аетнополитикатә интерпретациа аиуит<ref name=":2" />.
== Административтә еихшара ==
Саӡны, егьырҭ Аԥсны атәылаҿацәқәа реиԥш, ауаажәларрақәа (агьежьырақәа) рыла еиҩшаны иҟан. Саӡны ҩ-хәҭакны еиҩшан, Ашьхатә хәҭеи Агаҿатә хәҭеи. Ашьхатә Саӡны иаҵанакуеит:
* [[Ԥсҳәы (атәылаҿацә)|Ԥсҳәы]]
* Аибӷа
* Аҳҷыԥсоу
* Ҵәыџь
Агаҿатә Саӡны иаҵанакуеит:
* [[Иасхрыԥшь|Есхрыԥшь]]
* [[Гьачрыԥшь (атәылаҿацә)|Гьачрыԥшь]]
* Цандрыԥшь
* Ҳамышь
* Цәыжь
* Чыуа
Аха Саӡны егьырҭ атәылаҿацәқәа зегьы иреиԥшымызт, аҳҭнықалақь заҵәык ахьамамыз ала. Аҳҭнықалақь еиҳа анырра змаз аҭаацәара иадҳәалан. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы Гьачаа, Арҭаа, Цанаа ӷәӷәан, убри аҟнытә аҳҭнықалақь Арҭқыҭ (Арыҭқыҭ) ма Абааҭа (иахьатәи Гагра) акәхар алшон.
== Алитература ==
* {{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Zvanba_Abkhazskie_etnograficheskie_etiudy.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аетнографиатә етиудқәа|Ахьӡ=Салуман|Ажәла=Ажәанба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Алашара|Ашықәс=1982}}
* {{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Maan_O_Abkhazia_i_vneshny_mir_2021.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуааи адәныҟатәи адунеии: аетнокультуратә, аполитикатә, аекономикатә еизыҟазаашьақәа (VΙΙΙ – XVΙΙΙ ашәышықәсақәа)|Ахьӡ=О. В.|Ажәла=Амаан|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Ашықәс=2021}}
== Азгәаҭақәа ==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Саӡны| ]]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа]]
5la3j1e80e1xp99i1d6kb2tpiskzxy8
153850
153828
2025-06-28T10:23:43Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153850
wikitext
text/x-wiki
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|астатус=Атәылаҿацә
|ахьӡ=Саӡны
|даҽа ахьӡ=Саӡын<br>
Насгьы даҽа бызшәақәа рҿы:<br>Џьигьеҭи/Џьигетиа/Ауогасиа
|афото=Map of Sadzen.png
|аҳҭнықалақь=Аԥсны (Арыҭқыҭ), [[Гагра|Абааҭа]]
|ашьақәгылара=XVI-тәи ашәышықәса
|аӡра=[[1864]]
|адин=Аԥсылманра
|аофициалтә бызшәа=[[Аԥсуа бызшәа]]
|абызшәақәа=[[аубла бызшәа]], [[аҭырқәа бызшәа]], [[аԥсуа бызшәа]]
}}
'''Саӡны''', мамзаргьы даҽакала '''Саӡын''' – [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] иахәҭаку тәылаҿацәуп.
== Аҭоурых ==
=== Аԥсуа аҳраду ахәҭа ===
Саӡны [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] иатәылаҿацәуп. Ари адгьыл ажәытәын Санигиа ҳәа иахьӡын, ақырҭуа ашықәсҩырақәа рҿы – Џьыгеҭи.
[[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] аамҭазы Саӡны Аԥсны иахәҭакын. Уа анырра ду рыман аҭауадшьҭра Алоу. Иара убасгьы Алоуаа (Ачаа) [[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] аԥсҳацәа ракәын<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=97}}</ref>.
XIV-XV-тәи ашәышықәсақәа рзы иҟаз Генуаиатәи ахсаалақәа рҿы «Аԥсны» ҳәа изышьҭоу абаӷәаза Ԥсоу аӡиас ахықәаҿы, иахьатәи Адлер аҵакырадгьылаҿы иарбоуп<ref name=":0" />.
Агыруа аҳцәа [[Адиан|Адианаа]] зныкымкәа араҟа ақәҿиара змаз ақәыларақәа мҩаԥыргахьан, уи азы шаҳаҭра руеит ақырҭуа ашықәснҵырақәеи аныхачаԥақәа рҿы иану аҩырақәеи. Агырцәа рқәыларақәа раан ауааԥсыра рарҳәра амацара акәымкәа, ауахәамақәагьы дырбгон, аныхачаԥақәеи амрамартә хаҳәқәеи ауахәама иадчаԥаланы иааиз иамхны, ртәылаҟа иргон<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=98}}</ref>.
Убас, Арыҭқыҭатәи аԥсуа аныхабааш иадчаԥаланы иааз, аџьарқәа зныз амрамартә хаҳә аашьҭыхны, Хобитәи агыруа ауахәама адәахьтәи аҭӡамц иадырҵеит. Уи иахьагьы уа иадчаԥалоуп. Аԥсуаа, хымԥада, ауал рықәны иаанымхеит. Аԥсны археологцәа ирыԥшааз ақырҭуа нҵамҭақәа зныз ауахәаматә хаҳәқәа жәпакы аԥсуаа ршьоуратә қәыларақәа раан иргеит, урҭ аҷанҳәаҭҳатә хылҵшьҭра рымоуп. Ари аамҭа иалагӡаны асаӡқәа [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] ахаҭагьы, [[Гыртәыла аҳра|Гыртәылеи]], Гәыриеи, Имереҭи рыдгьылқәа рҿы имҩаԥысуаз еиуеиԥшым арратә қәыларақәа, аԥсуа ар ахәҭак раҳасабала, зныкымкәа ирылахәын. Уи иаҵанакуан амшынтә қәыларақәагьы, еиҳаракгьы XVII ашәышықәса аҩбатәи азбжа ашьҭахь аԥсуаа лассы-лассы имҩаԥыргоз, уи иадҳәаланы ақырҭуа ҭоурыхҩҩы аҳиԥа Вахушҭи иазгәеиҭоит аԥсуаа амшынныҟәараҿы амч ду шрымаз.
1533 ашықәс азы Саӡны аҿы агырцәа ӷәӷәала иаҵахеит. Зегь реиҳа ихьшәашәаз аӡынразы, ажьырныҳәамза 30 аҽны Аԥсны агаҿахь иӡхыҵит<ref name=":1" />. Аԥсуаа ргәы иаанагомызт аӡын азы аӷа дақәлоит ҳәа, насгьы амшын аганахьала, уимоу, хыԥхьаӡара рацәала. Агыруа аҳ Адиан, Гәыриа анапхгаҩи дидгыланы, зықәра наӡахьоу иԥацәа иманы, инапаҵаҟа иҟаз аҭауадцәеи аамсҭацәеи, аԥапапцәеи аҷҟәандарцәеи иманы, Иасхрыԥшь иӡхыҵит<ref name=":1" />.
Аибашьра раԥхьатәи амш ақәылаҩцәа рзы иманшәалан. Аха аҩбатәи амш аҽны, ахәаша азы, аԥсуаа аибашьра амҩа аадырҳәит. Уи иахҟьаны, Гыртәыла аҳ Мамиа Адиан ахьҭаҿы деилыхны аҳәала дыршьит, ихьыԥшцәа рҿаԥхьа. Агәыр (Гуриели ԥсышәала) иашьцәа ахҩыки иареи рымаҭәақәа ршәырхын, иԥҟаны иршьит<ref name=":1" />. Убасҵәҟьа ирыхьит ари ақәылара зықәныҳәаз аҷҟәандарцәеи. Аибашьцәа рыр аҵахеит, еиҳаракгьы ықәххеит. Аԥсуа-Имереҭтәи ауахәама аиҳабы Акалҭакос Малакиа аибашьра ахьыҟалаз аҭыԥ аҿы днеит, «ԥсы зхоу еиқәирхеит, иԥсыз ԥарала иҿихит» ҳәа аҳәоит ақырҭуа ашықәснҵыра<ref name=":1" />.
Аԥсны аполитикатә центр амраҭашәарахьтәи, Саӡтәылатәи ахәҭахьы ишиасыз азы шьақәырӷәӷәара ари заҵәык акәӡам зыӡбахә ҳамоу ахҭыс. Машәыршақә акәӡам Гагра-Шәача асеқтор аҿы аԥсуа-агыртәи аибашьрақәа рышьҭагыла зегьы ахьымҩаԥысуа. Избан акәзар, абраҟа иҟан аҳ инхарҭа хада, атәыла абаӷәаза хада – “Аԥсны”<ref name=":1" />.
XV-XVIII-тәи ашәышықәсақәа рзы Саӡны заҵәык акәымкәа, политикалагьы Аԥсны иазхаҵаз хәҭаны иҟан. Ахәҭакахьала, ақырҭуа ашықәснҵыраҿы уи атәы аҳәоуп, Аԥсны аҳцәа, аԥсуааи асаӡқәеи аҳцәа ҳәа; аԥсуа ар, аԥсуа-асаӡтәи ар ҳәа ирышьҭан<ref name=":1" />.
1780 азбжазы, Хәасҭа (Ҳамышь) азааигәара, Аԥсуа аҳра [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|аҳ Зураб Чачба]] ара ашәарыцара аан дҭахеит, хымԥада, иара инапаҵаҟа иҟаз аҵакырадгьылаҿы<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=100-101}}</ref>. Ажәеизатәи ашәышықәсазы Вахушҭи Багратион ақырҭуа ҭоурыхҭҵааҩ, ажәытәтәии аҵыхәтәантәии ашықәсҩҩқәа иҟарҵаз ашьақәырӷәӷәарақәа реихшьаала ҟаҵо, иазгәеиҭеит, Саӡны «зегь рыла аԥсуа ҳәынҭқарроуп» ҳәа<ref name=":1" />.
1806 шықәсазы аҭырқәа-аԥсуа акризис аан, асаӡқәеи, мдамҩааи, ашәыуааи, аублааи злахәыз Аԥсныду ар еидкыланы ҩажәи хәба нызқьҩык рыла [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи Чачба]] ибираҟ аҵаҟа иаҵагылеит<ref name=":3">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2289-gumba_m_keledhbey_2014.html|Астатиа ахьӡ=Қьалышьбеи|Ахьӡ=Михаил|Ажәла=Гәымба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Ашықәс=2014|Адаҟьа=}}</ref><ref name=":2" /><ref name=":4">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3403-Biguaa_V_L_Istoriya_Abkhazii_5-9_klassy_2004_abh.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурах|Ахьӡ=В.|Ажәла=Бигәаа|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Аҵара аминистрра|Ашықәс=2004|Адаҟьа=47-51}}</ref>.
[[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәыла]], ҷыдала [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] Кавказ имҩаԥыргоз арратә усмҩаԥгатәқәа XIX ашәышықәса алагамҭазы Аԥсны аҳтә мчра ԥсыҽхеит<ref name=":3" />. Аха абри аамҭазы Саӡныи уи аҭауадцәеи аполитикатә центр ахь рхы дырхеит, аха ахаҭа апровинциаҿы ирымаз анырра амырԥсыҽырц азы рҽазыршәон.
Азеижәтәи ашәышықәса актәи азыбжазы Аԥсны [[Чачба, Манча I|аҳ Манча (Шәлиман-беи ҳәагьы ихьӡуп) Чачба]] аҳкәажә Есма-ҳаным Арҭԥҳа ԥҳәысс диман<ref name=":3" />. Аԥсны [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи]] (1747-1808) лԥа иакәын<ref name=":4" />. [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] имаҭа, аҳ Михаилгьы раԥхьаӡа акәны 1829 ашықәс азы, Арҭқыҭатәи аҭауад Беслангәыр Арҭба иԥҳа аҳкәажә Акаиа ԥҳәысс дигеит. 1808 ашықәс азы ацәгьаршра иахҟьаны Аԥсны [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи Чачба]] дҭахеит<ref name=":3" /><ref name=":4" />. Ҩышықәса атәыла дахагылан [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|аҳ Аслан-беи]], абшьҩы ҳәа ахьымӡӷа (иашамкәан) изгаз<ref name=":5">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Lakoba_S_Aslanbey_1999.pdf|Астатиа ахьӡ=Асланбеи|Ахьӡ=С. З.|Ажәла=Лакоба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Ашықәс=1999|Адаҟьа=}}</ref>. 1810 ашықәс азы аурыс еибашьцәа [[Аҟәа абаа|Аҟәантә]] дҭырцеит [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]], [[Чачба, Сафар Алибеи|Гьаргь]] аҳс дҟарҵеит. Аҵыхәтәантәи иаб иганахьала [[Чачба, Сафар Алибеи|Аслан-беи]] иашьа иакәын<ref name=":5" /><ref name=":2" />.
[[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] атәыла анапхгара данамырх, Саӡныҟа, аҭауадцәа Самахәаа иааӡаҩцәа рахь дцеит<ref name=":5" />. Иара иаҳҭынра игылан Кәыдеԥсҭа аӡиас ахықәан, Самҳәрԥшь ақыҭан. Абрантәи [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] лассы-лассы Аԥсны аҩныҵҟа ақәыларақәа мҩаԥигон, атәылаҿы имчра аиҭашьақәыргылара иҭахын<ref name=":5" />. Убас, 1821 ашықәс азы ҩаԥхьа иқәгылан, [[Ԥсҳәы (атәылаҿацә)|Ԥсҳәы]], Ахҷыԥсоу, Аибӷа, иара убас агатәи асаӡуа рыла еидызкылаз аҽыбӷаҟазацәа рҟәыра, раԥхьа дгыланы абираҟқәа иманы, [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан]] [[Аҟәа абаа|Аҟәа]] далалеит<ref name=":2" />. Хышықәса рышьҭахь игәҭакы наимыгӡакәа [[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәылаҟа]] ддәықәлеит<ref name=":5" />.
1830 ашықәсазы аҳ Михаил аурысцәа [[Шәача]] ақыҭа аанкылараҿы дрыцхрааит, насгьы абаагәара иргылеит, уи аамҭазы Навагински ҳәа иашьҭан<ref name=":6">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/4098-Gumba_M_Abkhazskoe_knyazhestvo_v_20_50_godah_XIX_veka_2022.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳра XIX ашәышықәса 40-50 ашықәсқәа рзы|Ахьӡ=М. В.|Ажәла=Гәымба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Акьыԥхь аҩнаҭа|Ашықәс=2022|Адаҟьа=}}</ref><ref name=":1" />. 1841 ашықәс азы [[аублаа]] рыдгьылқәа рҿы ақәыларақәа ахьымҩаԥигоз, асаӡқәа рнапаҿы рызнагара азы Михаил Чачба ианашьоуп Анна Аԥшьа лыорден актәи аҩаӡара змоу<ref name=":1" /><ref name=":6" />. Саӡны хазы административтә хәҭаны еихшан. Уи раԥхьатәи априставс (аӡбарҭа ахада) дыҟан аҳ иашьа - Алықьсандр, дук мырҵыкәа уи иҭыԥан дҟалеит Салуман Ажәанба, аурыс афицар, хылҵшьҭрала аԥсуа аамсҭа<ref name=":6" />. Анаҩс Саӡтәи априставра [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] иадҵан. Ари аамҭа азы аублаа ҭауади-аамсҭеи Аԥсны аҳцәа рыҩнаҭа, анырра ду змаз аамсҭара рааигәара аҟазаара иашьҭан. Урҭ убраҟа изыргәаҟуаз асаӡуа аҭауадцәеи дареи, еиҳарак [[Шәача]] аԥшәмацәеи дареи ирыбжьаз аимабзиаратә еизыҟазаашьақәа ракәын<ref name=":2" />. Насгьы Аԥсны аҳцәа рхылаԥшра араҟа ихәарҭахеит. Абасала, аублаа раԥхьагылаҩ Ҳаџьы Исмаил Адагәуа-иԥа Барзагь, Аԥсны ԥхьаҟатәи аҳ Михаил Чачба иааӡаразы азин иоуит<ref name=":2" />. Абри аублаа раԥхьагылаҩ ихаҭыԥан иҟаз иашьеиԥа Ҳаџьы Кьарантыхә Барзагь диааӡеит анырра ду змаз аԥсуа ҭауад Нарчоу Инал-иԥа иԥа, аҭауад қәыԥш Росҭом. Убри аамҭазгьы Кьарантыхә аԥсуа аам ста Ҟамлаҭ Амаан иԥҳа ԥҳәысс дигеит. Алықьсандр Чачба иԥа Гьачрыԥшь ақыҭан (иахьатәи Веселое) асаӡуа аҭауад Рашьыҭ Гьачба иҩнаҭа дааӡеит<ref name=":1" />.
Кавказтәи аибашьра нҵәеит 1864 шықәсазы лаҵарамза 21 аҽны, ииашаҵәҟьаны [[Гәбаадәы|Гәыбаадәы]] ақыҭаҿ. Аԥсуаа рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа рҿы иаҳԥылоит аҵыхәтәантәи аибашьраан аҭыԥантәи ауааԥсыра рцәыӡ дуқәа<ref name=":1" /><ref name=":2" />.
== Асаӡтәылатәи аамсҭара ==
Саӡны инхон аҭауадшьҭрақәа: Ҳамышь, Арынба, Арыҭба, Аублаа, Цанба, Гьачба, Чуа, Амаршьан (); аамсҭацәа: Ашьхацаа, Баӷа, Кьынца, Амаан, Мқьалба, Анчок, Кәыџьба, Шьыкәым, Ҵәышба, Аиқәа, Цышба, Лахәуа, Арымба, Озган, Қаԥшь, Ҵәыџьба, Цыхәба, Цыба, Данарчау, Саӡба, Самахәа.
Аԥсуа-асаӡуа рхылҵшьҭрақәа иахьа инхоит Баҭым. Урҭ иреиуоуп асаӡуа ажәлақәа Цанба, Кәыдба, Ачыгәба, Агрба, Ҷызмаа<ref name=":7">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=102}}</ref>.
Ҭырқәтәылатәи Хәасҭа (Ҳамышь) аҟынтәи иааз ақыҭа шьақәдыргылеит, уи уа Ҳамышь ҳәа иашьҭан, Мцаԥсҭатәи аамсҭацәа Чуа - уи инақәыршәаны, ақыҭа Чуа рқыҭа<ref name=":7" />. Аҩарданааи, Багааи, Арыҭааи инхоит Гебешь ақыҭан. Шәачатәи аҭауадцәа Сача (Шьашаа) рхылҵшьҭрақәа нхоит ақыҭақәа Хамышьи Цхьынареи. Асаӡуа ыҟоуп [[Шьамтәыла|Шьамтәылеи]] [[Иорданиа|Иорданиеи]]. Аамсҭара иаҵанакуа Гьачба, Амаршьан, Кәыџьба, Чуа рыхьӡқәа ара еицырдыруеит<ref name=":7" />.
== Аҵакырадгьыл ==
Саӡны ҳәа иашьҭан Бзыԥ аӡиас мраҭашәарахьтәи аҵакырадгьыл, лассы-лассы иахьатәи Гагра амраҭашәарахьтәи аганахь ала<ref name=":2" />. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы еиуеиԥшым авторцәа уи мраҭашәаратәи аҳәаа Ҳамышь аӡиас иаваршәны, еиҳарак Мамаика аӡиас иаваршәны иалырхуан. Ииашаҵәҟьаны, Шәачатәи аҭыԥ мраҭашәаратәи аҳәаа ҳхаҿы иааҳгозар, уи ӡӡ. Ԥсахеи (Мамаика) Дагомыси рыбжьара иҟоу аӡеихшарҭа иаваршәны ицон<ref name=":2" />. Иахьатәи аамҭазы аублаа рыдгьылқәа зны-зынла Саӡтәыла аҳәаақәа ирыларҵон. Нас ари аҳәаа аӡиас Шьахе ахь ииасон. Еиҳагьы шамахамзар, Туаԥсы иаԥхьа инхоз ашаԥсыӷцәагьы асаӡцәоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, нас «Саӡны» ҳәа ахшыҩҵак еиҳагьы инарҭбааны аетнополитикатә интерпретациа аиуит<ref name=":2" />.
== Административтә еихшара ==
Саӡны, егьырҭ Аԥсны атәылаҿацәқәа реиԥш, ауаажәларрақәа (агьежьырақәа) рыла еиҩшаны иҟан. Саӡны ҩ-хәҭакны еиҩшан, Ашьхатә хәҭеи Агаҿатә хәҭеи. Ашьхатә Саӡны иаҵанакуеит:
* [[Ԥсҳәы (атәылаҿацә)|Ԥсҳәы]]
* Аибӷа
* Аҳҷыԥсоу
* Ҵәыџь
Агаҿатә Саӡны иаҵанакуеит:
* [[Иасхрыԥшь|Есхрыԥшь]]
* [[Гьачрыԥшь (атәылаҿацә)|Гьачрыԥшь]]
* Цандрыԥшь
* Ҳамышь
* Цәыжь
* Чыуа
Аха Саӡны егьырҭ атәылаҿацәқәа зегьы иреиԥшымызт, аҳҭнықалақь заҵәык ахьамамыз ала. Аҳҭнықалақь еиҳа анырра змаз аҭаацәара иадҳәалан. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы Гьачаа, Арҭаа, Цанаа ӷәӷәан, убри аҟнытә аҳҭнықалақь Арҭқыҭ (Арыҭқыҭ) ма Абааҭа (иахьатәи Гагра) акәхар алшон.
== Алитература ==
* {{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Zvanba_Abkhazskie_etnograficheskie_etiudy.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аетнографиатә етиудқәа|Ахьӡ=Салуман|Ажәла=Ажәанба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Алашара|Ашықәс=1982}}
* {{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Maan_O_Abkhazia_i_vneshny_mir_2021.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуааи адәныҟатәи адунеии: аетнокультуратә, аполитикатә, аекономикатә еизыҟазаашьақәа (VΙΙΙ – XVΙΙΙ ашәышықәсақәа)|Ахьӡ=О. В.|Ажәла=Амаан|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Ашықәс=2021}}
== Азгәаҭақәа ==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Саӡны| ]]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа]]
r19ugeuv2oss4romz7qs9btut84jmuu
Ашәуа Аҳра
0
43308
153771
148231
2025-06-27T21:42:31Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153771
wikitext
text/x-wiki
'''Ашәуа аҳра''' мамзаргьы '''Ашәуа цивилизациа''' — Нхыҵ Кавказ аҟынтәи Амшын Еиқәа агаҿа аҟынӡа рҿы инарҭбааны иҟаз аԥсуааи абазақәеи ргипотезатә ҭоурыхтә цивилизациа, асоветтә (аурыс) ҵарауаҩ Г. Ф. Турчанинов дызлацәажәоз раԥхьатәи акласс змаз аҭыԥантәи ацивилизациа.(''Аҭоурыхҭҵааҩцәа еиҳараҩык ари агипотеза иазхарҵаӡом.'') <ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1999|Ажәла=Турчанинов|Ахьӡ=Гьаргь|Астатиа ахьӡ=Открытие и дешифровка древнейшей письменности Кавказа
(Середина III тыс. до н. э. - IV-V вв. н. э.)|Аҭыԥ=Урыстәыла}}</ref>
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра|астатус=агипотезатә ҭоурыхтә ҳәынҭқарра|даҽа ахьӡ=Ашәҭеи|абызшәақәа=Ашәуа бызшәа|ауааԥсыра рхыԥхьаӡара=???|аофициалтә бызшәа=Ашәуа бызшәа (аҩыраҿы ахархәара аман)|адин=ашәуаа рхатә анцәахаҵара}}
==Ашәуа цивилизациа иазкны==
[[Аҳ Пту]] ашәуаа ржәытә ҩыра ишеиҭаирҿиаз:
Иаса Қьырса иира аԥхьа 19-тәи ашәышықәсазы, Апатриарх Авраам диаанӡа шәышықәса раԥхьа, Ашәуаа ртәыла ахҭыс дуқәа ирҵысит, насгьы, иџьоушьаша, урҭ ахҭысқәа рыгәҭаны дгылан аҳ «абызшәадырҩы», аҳ «афилолог» (Пту)
Ашәуа аҳра (Ашәҭеи) Амшын Еиқәа инаркны Маиҟәаԥ аҟынӡа инеиуан, Ҟәбани Риони рҳәаақәа ирҭысны ицон. [[Абазақәа|Абазақәеи]], [[саӡуаа|асаӡуааи]], [[аублаа|аублааи]] (аубыхцәа), аԥсуааи убри аамҭазы бызшәак, культурак еицырзеиԥшны жәларыкны ианыҟаз аамҭазы ауп уи ашәҭыкакаҷра аамҭа аныҟалаз. [[Аҳ Пту]] Ла, ма Лау захьӡыз Ашәуаа раҳратәра руак дахагылан. Иашьа Аҟәа ауаажәларраҿы ҭауадс дыҟан. Ла (Лацуцыха) рышьҭра аԥшьаҭыԥқәа руак Мӡымҭа аӡиас аӡхыҵраҿы, Кәдеԥсҭа ахыҵырҭа азааигәара иҟан. Пту ихаҭа Гәдоуаа рцуҭа иаҵанакуа Лахьиа ақыҭантәи дааит. Аҳ Пту реформатор дуун. Ҟлыч зыхьӡыз аиҳабы Арҩытаа ақыҭан (Гәдоу аӡиас ахыхьтәи ахәҭа) «абдуцәа рышьаҟақәа зну» аниԥшаа ашьҭахь. Пту итәылаҿы еиҭаирҿиеит ажәытәӡатәи, акыр ирхашҭхьоу ашәҟәыҩҩратә культ. Лахьиа ақыҭан иԥшьоу ацқьара агәҭаны ажәытә шьаҟақәа шьақәдыргылеит, аҵара змаз ашәҟәыҩҩцәа рыкласс зегьы еиҿкаан, насгьы аҳра аҳәаақәа рҿы аҳ ашьаҟақәа ҿыцқәа иргылеит, урҭ рҿы аҩыра амагиатә ҟазшьала ахьчаразы аӷацәа. Аҩратә культура Латәи аҳратәра ахьӡ-аԥша аиуит, уи аҩызцәа ргәы хыҭхыҭуан, аҿагылаҩцәа ргәы ҭҟьеит. Аҩыра ԥшьақәа адәныҟатәи аӷацәа ҳарцәырыхьчон, аха ачарҳәара рцәырнамгеит. Ажәлар [[Ӡҩаба]] ҳәа хьӡыс зырҭаз наԥхгаҩык (Бзыԥтәи аԥсуа бызшәа аҟынтә «Ӡҩа»: [[азҩа]]), ацәгьаршра ҟаҵаны, Лаԥсҭатәи аӡхыҵра ҭшәаҿы Пту иӷба иақәлеит.
Ашьҭашәарыцарақәа рҟынтә дыбналаны, Пту ақәгылаҩцәа рнапала аԥсра дацәцеит, аха иҳәынҭқарра аӷацәа атәцәа рыҭиҩцәа дҭаркит. Иҩызцәеи иареи [[Анапа]] аҳаблаҿы атәцәа иахьырҭиуах џьармыкьаҿы ахә ҳаракны Лхаа ирҭиит. Иԥсадгьыл аҿы аҳ Пту ижәлар ртрадициатә динхаҵара ихеимцо далгеит ҳәа ахара идырҵеит, насгьы иус зегь ықәгахеит. Ажәытәтәи Финикиа аҳҭнықалақь Библос ақалақь аҿы амаҵуҩыс иҟалаз аҳ Пту иааикәыршаны ашәуа жәлар рколониа хәыҷы еиҿкаан. Библос инхарҭа ҭыԥ рхатәы хьӡы Лахьиа ҳәа иашьҭо иалагеит. Ауаажәларра рдоуҳатә мазара хаданы ирымаз рҩыра урҭ финикиаа ирдырбеит;
Ашәҟәқәа зегьы еишьҭагыланы иҭрыжьит гәыкала иҟаз ашәҟәыҩҩцәа... Аҳ Пту илахьеиқәҵагоу иҭоурых еиҭеиҳәеит, иашьа атҟәара дҭихырц диҳәеит. Урҭ ахаҳәтә, ма аџьазтә шәҟәқәа рҟынтә џьоукы рышьҭра ҟамлаӡакәа иаанхеит, мамзаргьы ирыцызҵоз дыҟамызт, мамзаргьы иҟәышыз ахылаԥшыҩцәа ацҳаражәҳәаҩцәа рыԥырхагахеит. Зны-зынла аҩныҟа иааз аацҳарақәа рҭак ҟарҵоит. Урҭ ирҳәон аҳ Пту иашьа Аҟәантәи иааишьҭыз ашьҩы инапаҿы дышҭаҳаз, атәыла анапхгара шазиуаз аҳәынҭқар Ачба Ахәа, Ӡҩыба аҵара зегьы шиқәихыз, Гәдоуаа рыуаажәларраҿы уаҳа аӡәгьы изыҩуа дыҟамызт ҳәа, аха Пту иҩызцәа ирылшеит рабдуцәа рышьаҟа ԥшьақәа реиқәырхара: урҭ ацәа ҟьашьқәа рыла икәыршаны, Лых Гәдоу (Лахьиа ҳәа изышьҭоу) ақыҭантәи аӡҭачы аҿы анышә иҭарҵеит.
Абарҭ аҩырақәа зегьы еишьҭагыланы иҭрыжьит гәыкала иҟаз ашәҟәыҩҩцәа... Аҳ Пту илахьеиқәҵагоу иҭоурых еиҭеиҳәеит, иашьа атҟәара дҭихырц диҳәеит. Урҭ ахаҳәтә, ма аџьазтә ҩырақәа рҟынтә џьоукы рышьҭра ҟамлаӡакәа иаанхеит, мамзаргьы ирыцызҵоз дыҟамызаргьы ҟалап, мамзаргьы иҟәышыз ахылаԥшыҩцәа ацҳаражәҳәаҩцәа рыԥырхагахеит. Аха зны-зынлагьы аҩныҟа иааиуаз аацҳарақәагьы рҭак ҟарҵон. Урҭ ирҳәон аҳ Пту Аҟәантәи иашьа иаашьҭыз ашьҩы инапаҿы аҟынтәи дышҭахаз, атәыла анаԥхгара Ачба Акьаҳә, Ӡҩыба аҵара зегьы шиқәихыз, Гәдоуаа рыуаажәларраҿы уаҳа аҩышьа здыруаз аӡәгьы дшыҟамыз ҳәа, аха Пту иҩызцәа ирылшеит рабдуцәа рышьаҟа ԥшьақәа реиқәырхара: урҭ ацәа ҟьашьқәа рыла икәыршаны, Лых Гәдоу (Лахьиа ҳәа изышьҭоу) ақыҭантәи аӡҭачы аан анышә аҿы иржны ирцәахит.ирцәахит.<ref name="Кто изобрел Ашуйскую письменность:2">{{Ашәҟәы|ашықәс=|Ажәла=Режабек, Рельгенсон, |Ахьӡ=Хәарцкиа|Астатиа ахьӡ="Кто изобрел Ашуйскую письменность?"|азхьараԥш=http://apsnyteka.org/525-rezhebek_regelson_khvartskiya_kto_izobriol_finikiiskuiu_pismennost.html}}</ref>
==Ашәуа цивилизациа аҳра хәыҷқәа иалаз рсиа==
[[Трамаа раҳра]];
[[Лау аҳра]];
[[Ҟлыч аҳра]];
[[Ԥаху аҳра]]
[[Аҟәа аҳра]];
== Азгәаҭақәеи азхьаршрақәеи ==
Б. Режабек, Л. Регельсон, И. Хварцкия. Кто изобрел "финикийскую" письменность?
http://apsnyteka.org/525-rezhebek_regelson_khvartskiya_kto_izobriol_finikiiskuiu_pismennost.html
http://www.abkhaziya.org/server-articles/article-27868e5762c72b33619ac8e3adc45e96.html {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20210805011854/http://www.abkhaziya.org/server-articles/article-27868e5762c72b33619ac8e3adc45e96.html |date=2021-08-05 }}
http://www.regels.org/Turchaninov.htm
6g0vuj2lrr6byv5i7yn2nrkxt1cuxo9
153772
153771
2025-06-27T21:45:04Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153772
wikitext
text/x-wiki
'''Ашәуа аҳра''' мамзаргьы '''Ашәуа цивилизациа''' — Нхыҵ Кавказ аҟынтәи Амшын Еиқәа агаҿа аҟынӡа рҿы инарҭбааны иҟаз аԥсуааи абазақәеи ргипотезатә ҭоурыхтә цивилизациа, асоветтә (аурыс) ҵарауаҩ Г. Ф. Турчанинов дызлацәажәоз раԥхьатәи акласс змаз аҭыԥантәи ацивилизациа.(<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1999|Ажәла=Турчанинов|Ахьӡ=Гьаргь|Астатиа ахьӡ=Открытие и дешифровка древнейшей письменности Кавказа
(Середина III тыс. до н. э. - IV-V вв. н. э.)|Аҭыԥ=Урыстәыла}}</ref>
'''!'''(''Аҭоурыхҭҵааҩцәа еиҳараҩык ари агипотеза иазхарҵаӡом.'')'''!'''
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра|астатус=агипотезатә ҭоурыхтә ҳәынҭқарра|даҽа ахьӡ=Ашәҭеи|абызшәақәа=Ашәуа бызшәа|ауааԥсыра рхыԥхьаӡара=???|аофициалтә бызшәа=Ашәуа бызшәа (аҩыраҿы ахархәара аман)|адин=ашәуаа рхатә анцәахаҵара}}
==Ашәуа цивилизациа иазкны==
[[Аҳ Пту]] ашәуаа ржәытә ҩыра ишеиҭаирҿиаз:
Иаса Қьырса иира аԥхьа 19-тәи ашәышықәсазы, Апатриарх Авраам диаанӡа шәышықәса раԥхьа, Ашәуаа ртәыла ахҭыс дуқәа ирҵысит, насгьы, иџьоушьаша, урҭ ахҭысқәа рыгәҭаны дгылан аҳ «абызшәадырҩы», аҳ «афилолог» (Пту)
Ашәуа аҳра (Ашәҭеи) Амшын Еиқәа инаркны Маиҟәаԥ аҟынӡа инеиуан, Ҟәбани Риони рҳәаақәа ирҭысны ицон. [[Абазақәа|Абазақәеи]], [[саӡуаа|асаӡуааи]], [[аублаа|аублааи]] (аубыхцәа), аԥсуааи убри аамҭазы бызшәак, культурак еицырзеиԥшны жәларыкны ианыҟаз аамҭазы ауп уи ашәҭыкакаҷра аамҭа аныҟалаз. [[Аҳ Пту]] Ла, ма Лау захьӡыз Ашәуаа раҳратәра руак дахагылан. Иашьа Аҟәа ауаажәларраҿы ҭауадс дыҟан. Ла (Лацуцыха) рышьҭра аԥшьаҭыԥқәа руак Мӡымҭа аӡиас аӡхыҵраҿы, Кәдеԥсҭа ахыҵырҭа азааигәара иҟан. Пту ихаҭа Гәдоуаа рцуҭа иаҵанакуа Лахьиа ақыҭантәи дааит. Аҳ Пту реформатор дуун. Ҟлыч зыхьӡыз аиҳабы Арҩытаа ақыҭан (Гәдоу аӡиас ахыхьтәи ахәҭа) «абдуцәа рышьаҟақәа зну» аниԥшаа ашьҭахь. Пту итәылаҿы еиҭаирҿиеит ажәытәӡатәи, акыр ирхашҭхьоу ашәҟәыҩҩратә культ. Лахьиа ақыҭан иԥшьоу ацқьара агәҭаны ажәытә шьаҟақәа шьақәдыргылеит, аҵара змаз ашәҟәыҩҩцәа рыкласс зегьы еиҿкаан, насгьы аҳра аҳәаақәа рҿы аҳ ашьаҟақәа ҿыцқәа иргылеит, урҭ рҿы аҩыра амагиатә ҟазшьала ахьчаразы аӷацәа. Аҩратә культура Латәи аҳратәра ахьӡ-аԥша аиуит, уи аҩызцәа ргәы хыҭхыҭуан, аҿагылаҩцәа ргәы ҭҟьеит. Аҩыра ԥшьақәа адәныҟатәи аӷацәа ҳарцәырыхьчон, аха ачарҳәара рцәырнамгеит. Ажәлар [[Ӡҩаба]] ҳәа хьӡыс зырҭаз наԥхгаҩык (Бзыԥтәи аԥсуа бызшәа аҟынтә «Ӡҩа»: [[азҩа]]), ацәгьаршра ҟаҵаны, Лаԥсҭатәи аӡхыҵра ҭшәаҿы Пту иӷба иақәлеит.
Ашьҭашәарыцарақәа рҟынтә дыбналаны, Пту ақәгылаҩцәа рнапала аԥсра дацәцеит, аха иҳәынҭқарра аӷацәа атәцәа рыҭиҩцәа дҭаркит. Иҩызцәеи иареи [[Анапа]] аҳаблаҿы атәцәа иахьырҭиуах џьармыкьаҿы ахә ҳаракны Лхаа ирҭиит. Иԥсадгьыл аҿы аҳ Пту ижәлар ртрадициатә динхаҵара ихеимцо далгеит ҳәа ахара идырҵеит, насгьы иус зегь ықәгахеит. Ажәытәтәи Финикиа аҳҭнықалақь Библос ақалақь аҿы амаҵуҩыс иҟалаз аҳ Пту иааикәыршаны ашәуа жәлар рколониа хәыҷы еиҿкаан. Библос инхарҭа ҭыԥ рхатәы хьӡы Лахьиа ҳәа иашьҭо иалагеит. Ауаажәларра рдоуҳатә мазара хаданы ирымаз рҩыра урҭ финикиаа ирдырбеит;
Ашәҟәқәа зегьы еишьҭагыланы иҭрыжьит гәыкала иҟаз ашәҟәыҩҩцәа... Аҳ Пту илахьеиқәҵагоу иҭоурых еиҭеиҳәеит, иашьа атҟәара дҭихырц диҳәеит. Урҭ ахаҳәтә, ма аџьазтә шәҟәқәа рҟынтә џьоукы рышьҭра ҟамлаӡакәа иаанхеит, мамзаргьы ирыцызҵоз дыҟамызт, мамзаргьы иҟәышыз ахылаԥшыҩцәа ацҳаражәҳәаҩцәа рыԥырхагахеит. Зны-зынла аҩныҟа иааз аацҳарақәа рҭак ҟарҵоит. Урҭ ирҳәон аҳ Пту иашьа Аҟәантәи иааишьҭыз ашьҩы инапаҿы дышҭаҳаз, атәыла анапхгара шазиуаз аҳәынҭқар Ачба Ахәа, Ӡҩыба аҵара зегьы шиқәихыз, Гәдоуаа рыуаажәларраҿы уаҳа аӡәгьы изыҩуа дыҟамызт ҳәа, аха Пту иҩызцәа ирылшеит рабдуцәа рышьаҟа ԥшьақәа реиқәырхара: урҭ ацәа ҟьашьқәа рыла икәыршаны, Лых Гәдоу (Лахьиа ҳәа изышьҭоу) ақыҭантәи аӡҭачы аҿы анышә иҭарҵеит.
Абарҭ аҩырақәа зегьы еишьҭагыланы иҭрыжьит гәыкала иҟаз ашәҟәыҩҩцәа... Аҳ Пту илахьеиқәҵагоу иҭоурых еиҭеиҳәеит, иашьа атҟәара дҭихырц диҳәеит. Урҭ ахаҳәтә, ма аџьазтә ҩырақәа рҟынтә џьоукы рышьҭра ҟамлаӡакәа иаанхеит, мамзаргьы ирыцызҵоз дыҟамызаргьы ҟалап, мамзаргьы иҟәышыз ахылаԥшыҩцәа ацҳаражәҳәаҩцәа рыԥырхагахеит. Аха зны-зынлагьы аҩныҟа иааиуаз аацҳарақәагьы рҭак ҟарҵон. Урҭ ирҳәон аҳ Пту Аҟәантәи иашьа иаашьҭыз ашьҩы инапаҿы аҟынтәи дышҭахаз, атәыла анаԥхгара Ачба Акьаҳә, Ӡҩыба аҵара зегьы шиқәихыз, Гәдоуаа рыуаажәларраҿы уаҳа аҩышьа здыруаз аӡәгьы дшыҟамыз ҳәа, аха Пту иҩызцәа ирылшеит рабдуцәа рышьаҟа ԥшьақәа реиқәырхара: урҭ ацәа ҟьашьқәа рыла икәыршаны, Лых Гәдоу (Лахьиа ҳәа изышьҭоу) ақыҭантәи аӡҭачы аан анышә аҿы иржны ирцәахит.ирцәахит.<ref name="Кто изобрел Ашуйскую письменность:2">{{Ашәҟәы|ашықәс=|Ажәла=Режабек, Рельгенсон, |Ахьӡ=Хәарцкиа|Астатиа ахьӡ="Кто изобрел Ашуйскую письменность?"|азхьараԥш=http://apsnyteka.org/525-rezhebek_regelson_khvartskiya_kto_izobriol_finikiiskuiu_pismennost.html}}</ref>
==Ашәуа цивилизациа аҳра хәыҷқәа иалаз рсиа==
[[Трамаа раҳра]];
[[Лау аҳра]];
[[Ҟлыч аҳра]];
[[Ԥаху аҳра]]
[[Аҟәа аҳра]];
== Азгәаҭақәеи азхьаршрақәеи ==
Б. Режабек, Л. Регельсон, И. Хварцкия. Кто изобрел "финикийскую" письменность?
http://apsnyteka.org/525-rezhebek_regelson_khvartskiya_kto_izobriol_finikiiskuiu_pismennost.html
http://www.abkhaziya.org/server-articles/article-27868e5762c72b33619ac8e3adc45e96.html {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20210805011854/http://www.abkhaziya.org/server-articles/article-27868e5762c72b33619ac8e3adc45e96.html |date=2021-08-05 }}
http://www.regels.org/Turchaninov.htm
12wph700k2bk9ijungjo917rbchtzu6
Османтәи аимпериа
0
43475
153777
146565
2025-06-27T21:55:03Z
Диад Џьынџьыхә
22767
Диад Џьынџьыхә переименовал страницу [[Османтәи аимпериа]] в [[Османтәыла аимпериа]]
146565
wikitext
text/x-wiki
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|афото = {{#property:p242}}
|ахҵара = Османтәи аимпериа атерриториа ашәышықәсақәа рыла
|абираҟ = Flag_of_the_Ottoman_Empire_(1844–1922).svg
|абираҟ ирызку адаҟьа = Османтәи аимпериа абираҟ
|абираҟ аилыркаа = (1844–1922)
|агерб = Coat_of_arms_of_the_Ottoman_Empire_(1882–1922).svg
|агерб ирызку адаҟьа = Османтәи аимпериа агерб
|агерб аилыркаа = (1882–1922)
|агимн = Marche de sa Majesté Impériale Le Sultan Mohammed V. par Italo Selvelli.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Османтәи аимпериа агимн
|ауааԥсыра рхыԥхьаӡара = 24 000 000<ref name="Erickson2003">{{Cite book |last=Ериксон |first=Едвард Џь. |title=Defeat in Detail: The Ottoman Army in the Balkans, 1912–1913 |date=2003 |publisher=Greenwood Publishing Group |isbn=978-0-275-97888-4 |page=59}}</ref>
|ашәҟәыранҵара шықәса = 1912
}}
'''Османтәи аимпериа''' ({{lang-ota|دولت عليه عثمانیه [Devlet-i ʿAlīye-i ʿOsmānīye]}}), аҭоурыхтәи абызшәалагьы '''Ҭырқәтәылатәи аимпериа''' ҳәа изышьҭоу — [[Анатолиа]] иҟаз [[Аимпериа|империалтә ҳәынҭқарран]], [[14-тәи ашәышықәса]] инаркны [[20-тәи ашәышықәса]] алагамҭанӡа [[Аҩада-мраҭашәаратәи Европа]], [[Мраҭашәаратәи Азиа]], [[Аҩадатәи Африка]] анапхгара аҵаҟа иҟаз.
==Ахархәара змоу алитература==
* {{Cite book |last1=Атасои |first1=Нурҳан |first2=Џьулиан |last2=Раби |title= Iznik: The Pottery of Ottoman Turkey |editor-first=Yanni |editor-last=Petsopoulos |date=1989 |publisher=Alexandria Press |isbn=978-0-500-97374-5}}
* {{Cite book|last1=Блер|first1=Шеила С.|url=https://books.google.com/books?id=-mhIgewDtNkC&pg=PP3|title=The Art and Architecture of Islam 1250-1800|last2=Блум|first2=Џьонатан М.|publisher=Yale University Press|year=1995|isbn=978-0-300-06465-0|access-date=2022-03-09|archive-date=2023-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20230114151708/https://books.google.com/books?id=-mhIgewDtNkC&pg=PP3|url-status=live}}
* {{cite book|last=Фрили|first=Џьон|title=A History of Ottoman Architecture|url=https://books.google.com/books?id=vgp46TUFK7wC|year=2011|publisher=WIT Press|isbn=978-1-84564-506-9|access-date=2022-03-09|archive-date=2023-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20230114151710/https://books.google.com/books?id=vgp46TUFK7wC|url-status=live}}
* {{Cite book |last=Ицковиц |first=Норман |title=Ottoman Empire and Islamic Tradition |date=1980 |isbn=978-0-226-38806-9}}
* {{Cite book |last=Кинросс |first=Лорд |title=The Ottoman Centuries: the Rise and Fall of the Turkish Empire |date=1979 |publisher=Harper Collins |isbn=978-0-688-08093-8 |url=https://archive.org/details/ottomancenturies00kinr/page/n4 }} popular history espouses old "decline" thesis
* {{Cite book|last=Ҟәбан |first=Доган |title=Ottoman Architecture|publisher=Antique Collectors' Club|year=2010|isbn=978-1-85149-604-4|translator-last=Mill|translator-first=Adair}}
* {{Cite book |last=Куатаерт |first=Дональд |title=Social Disintegration and Popular Resistance in the Ottoman Empire 1881–1908 |date=1983 |author-link=Куатаерт, Дональд}}
* {{Cite book |last1=Куатаерт |first1=Дональд |author1-link=Куатаерт, Дональд|last2=Спаиви |first2=Диана М. |title=Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire, 1550–1922 |date=2000 |publisher=SUNY Press |isbn=978-0-7914-4431-3}}
* {{Cite book |last=Роган |first=Еуџьин |title=The Arabs: A History |publisher=Penguin |date=2011 |isbn=978-0-465-03248-8 |url=https://books.google.com/books?id=16U0mEbf4nAC |access-date=2021-09-09 |archive-date=2023-01-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230114151601/https://www.google.com/books/edition/The_Arabs/16U0mEbf4nAC?hl=en&gbpv=1 |url-status=live }}
* {{Cite book |last=Ҳамед-Троиански |first=Владимир |title=Empire of Refugees: North Caucasian Muslims and the Late Ottoman State |publisher=Stanford University Press |year=2024 |location=Stanford, CA |url=https://books.google.com/books?id=c0vpEAAAQBAJ |isbn=978-1-5036-3696-5 |access-date=20 May 2024 |archive-date=21 May 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240521081112/https://books.google.com/books?id=c0vpEAAAQBAJ |url-status=live }}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Османтәи аимпериа| ]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи аимпериақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә азиатәи аимпериақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә африкатәи аимпериақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә империақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә азиатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә африкатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи амонархиақәа]]
[[Акатегориа:Аколониалтә империақәа]]
[[Акатегориа:Балкантәи адгьылбжьахабжа иҟаз аҭоурыхтә тәылақәа]]
[[Акатегориа:Мраҭашәаратәи Азиа иҟаз аҭоурыхтә тәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә трансконтиненталтә империақәа]]
[[Акатегориа:1299 шықәсазы ицәырҵыз]]
[[Акатегориа:1923 шықәсазы ибжьаӡыз]]
mgkt8d83ucbwsv96doxk83aa1hgotrh
153779
153777
2025-06-27T22:02:28Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153779
wikitext
text/x-wiki
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|афото = {{#property:p242}}
|ахҵара = Османтәи аимпериа атерриториа ашәышықәсақәа рыла
|абираҟ = Flag_of_the_Ottoman_Empire_(1844–1922).svg
|абираҟ ирызку адаҟьа = Османтәи аимпериа абираҟ
|абираҟ аилыркаа = (1844–1922)
|агерб = Coat_of_arms_of_the_Ottoman_Empire_(1882–1922).svg
|агерб ирызку адаҟьа = Османтәи аимпериа агерб
|агерб аилыркаа = (1882–1922)
|агимн = Marche de sa Majesté Impériale Le Sultan Mohammed V. par Italo Selvelli.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Османтәи аимпериа агимн
|ауааԥсыра рхыԥхьаӡара = 24 000 000<ref name="Erickson2003">{{Cite book |last=Ериксон |first=Едвард Џь. |title=Defeat in Detail: The Ottoman Army in the Balkans, 1912–1913 |date=2003 |publisher=Greenwood Publishing Group |isbn=978-0-275-97888-4 |page=59}}</ref>
|ашәҟәыранҵара шықәса = 1912
}}
'''Османтәи аимпериа''' мамзаргьы '''Уасманлы''' ({{lang-ota|دولت عليه عثمانیه [Devlet-i ʿAlīye-i ʿOsmānīye]}}), аҭоурыхтәи абызшәалагьы '''Ҭырқәтәылатәи аимпериа''' ҳәа изышьҭоу — [[Анатолиа]] иҟаз [[Аимпериа|империалтә ҳәынҭқарран]], [[14-тәи ашәышықәса]] инаркны [[20-тәи ашәышықәса]] алагамҭанӡа [[Аҩада-мраҭашәаратәи Европа]], [[Мраҭашәаратәи Азиа]], [[Аҩадатәи Африка]] анапхгара аҵаҟа иҟаз.
==Ахархәара змоу алитература==
* {{Cite book |last1=Атасои |first1=Нурҳан |first2=Џьулиан |last2=Раби |title= Iznik: The Pottery of Ottoman Turkey |editor-first=Yanni |editor-last=Petsopoulos |date=1989 |publisher=Alexandria Press |isbn=978-0-500-97374-5}}
* {{Cite book|last1=Блер|first1=Шеила С.|url=https://books.google.com/books?id=-mhIgewDtNkC&pg=PP3|title=The Art and Architecture of Islam 1250-1800|last2=Блум|first2=Џьонатан М.|publisher=Yale University Press|year=1995|isbn=978-0-300-06465-0|access-date=2022-03-09|archive-date=2023-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20230114151708/https://books.google.com/books?id=-mhIgewDtNkC&pg=PP3|url-status=live}}
* {{cite book|last=Фрили|first=Џьон|title=A History of Ottoman Architecture|url=https://books.google.com/books?id=vgp46TUFK7wC|year=2011|publisher=WIT Press|isbn=978-1-84564-506-9|access-date=2022-03-09|archive-date=2023-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20230114151710/https://books.google.com/books?id=vgp46TUFK7wC|url-status=live}}
* {{Cite book |last=Ицковиц |first=Норман |title=Ottoman Empire and Islamic Tradition |date=1980 |isbn=978-0-226-38806-9}}
* {{Cite book |last=Кинросс |first=Лорд |title=The Ottoman Centuries: the Rise and Fall of the Turkish Empire |date=1979 |publisher=Harper Collins |isbn=978-0-688-08093-8 |url=https://archive.org/details/ottomancenturies00kinr/page/n4 }} popular history espouses old "decline" thesis
* {{Cite book|last=Ҟәбан |first=Доган |title=Ottoman Architecture|publisher=Antique Collectors' Club|year=2010|isbn=978-1-85149-604-4|translator-last=Mill|translator-first=Adair}}
* {{Cite book |last=Куатаерт |first=Дональд |title=Social Disintegration and Popular Resistance in the Ottoman Empire 1881–1908 |date=1983 |author-link=Куатаерт, Дональд}}
* {{Cite book |last1=Куатаерт |first1=Дональд |author1-link=Куатаерт, Дональд|last2=Спаиви |first2=Диана М. |title=Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire, 1550–1922 |date=2000 |publisher=SUNY Press |isbn=978-0-7914-4431-3}}
* {{Cite book |last=Роган |first=Еуџьин |title=The Arabs: A History |publisher=Penguin |date=2011 |isbn=978-0-465-03248-8 |url=https://books.google.com/books?id=16U0mEbf4nAC |access-date=2021-09-09 |archive-date=2023-01-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230114151601/https://www.google.com/books/edition/The_Arabs/16U0mEbf4nAC?hl=en&gbpv=1 |url-status=live }}
* {{Cite book |last=Ҳамед-Троиански |first=Владимир |title=Empire of Refugees: North Caucasian Muslims and the Late Ottoman State |publisher=Stanford University Press |year=2024 |location=Stanford, CA |url=https://books.google.com/books?id=c0vpEAAAQBAJ |isbn=978-1-5036-3696-5 |access-date=20 May 2024 |archive-date=21 May 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240521081112/https://books.google.com/books?id=c0vpEAAAQBAJ |url-status=live }}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Османтәи аимпериа| ]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи аимпериақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә азиатәи аимпериақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә африкатәи аимпериақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә империақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә азиатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә африкатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи амонархиақәа]]
[[Акатегориа:Аколониалтә империақәа]]
[[Акатегориа:Балкантәи адгьылбжьахабжа иҟаз аҭоурыхтә тәылақәа]]
[[Акатегориа:Мраҭашәаратәи Азиа иҟаз аҭоурыхтә тәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә трансконтиненталтә империақәа]]
[[Акатегориа:1299 шықәсазы ицәырҵыз]]
[[Акатегориа:1923 шықәсазы ибжьаӡыз]]
m3sswd1jk1q8dq9nz2vxud9favdule2
Калдахуара (аангыларҭа)
0
45019
153857
150405
2025-06-28T11:45:29Z
Danvintius Bookix
10257
Перенаправление на [[Калдахәара (аангыларҭа)]]
153857
wikitext
text/x-wiki
#REDIRECT [[Калдахәара (аангыларҭа)]]
dknakloc7u8hjscogg6u493jk007g03
Абааҭа (аангыларҭа)
0
45138
153837
150806
2025-06-28T08:40:35Z
Диад Џьынџьыхә
22767
Диад Џьынџьыхә переименовал страницу [[Абаата (аангыларҭа)]] в [[Абааҭа (аангыларҭа)]]
150806
wikitext
text/x-wiki
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Абааҭа''' — Аԥсны Амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы аԥсшьарҭа қалақь [[Гагра]] аҟны иҟоу Аԥснытәи адәыӷбамҩа аныҟәаҩцәа рплатформа ауп.
Аплатформа аартын 1943 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 206. — 360 с. — 100 000 экз.</ref>. 2023 шықәса инаркны Ласточка ҳәа изышьҭоу адәыӷба Шәача-Гагра амҩаду аҿы иҟоу аплатформаҿы иаангылоит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]
cr1hl33bgyx9wm7uz0yu5vjramb2ry5
Аџьыка
0
45396
153852
153495
2025-06-28T10:32:44Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153852
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Adjika e-citizen.jpg|мини|Апомидорқәа злыху ақырҭқәа рџьыка]]
'''Аџьыка''' ({{lang-ka|აჯიკა}}) — [[Аԥсны Аҳәынҭқарра|Аԥсны]], [[Қырҭтәыла]]<ref>{{Cite web |title=Adjika: A Georgian condiment that brings fire to the table|url=https://www.washingtonpost.com/lifestyle/magazine/adjika-a-georgian-condiment-that-brings-fire-to-the-table/2018/07/27/0922ccfa-755d-11e8-805c-4b67019fcfe4_story.html|publisher=Washington Post|date=2 April 2018}}</ref> чысуп.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:џьыка}}
[[Акатегориа:Афатәи арыжәтәи]]
[[Акатегориа:Аԥсуа чыс]]
5285gci1x8xs0wn4w04yctm92cv5k77
153853
153852
2025-06-28T10:34:32Z
Диад Џьынџьыхә
22767
153853
wikitext
text/x-wiki
[[Афаил:Adjika e-citizen.jpg|мини|Апомидорқәа злыху ақырҭқәа рџьыка]]
'''Аџьыка''' ({{lang-ka|აჯიკა}}, [[аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]]Acuka) — Еиҳарак [[Аԥсны Аҳәынҭқарра|Аԥсни]], [[Қырҭтәылеи]]<ref>{{Cite web |title=Adjika: A Georgian condiment that brings fire to the table|url=https://www.washingtonpost.com/lifestyle/magazine/adjika-a-georgian-condiment-that-brings-fire-to-the-table/2018/07/27/0922ccfa-755d-11e8-805c-4b67019fcfe4_story.html|publisher=Washington Post|date=2 April 2018}}</ref> зхы иадырхәо чысуп.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:џьыка}}
[[Акатегориа:Афатәи арыжәтәи]]
[[Акатегориа:Аԥсуа чыс]]
cuew9muy2nwdn2t6sf169z3nlgci72y
Аԥсуа-адыга бызшәақәа
0
46716
153768
2025-06-27T21:38:45Z
Диад Џьынџьыхә
22767
Диад Џьынџьыхә переименовал страницу [[Аԥсуа-адыга бызшәақәа]] в [[Аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]]
153768
wikitext
text/x-wiki
#перенаправление [[Аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]]
r7sxlcgzpvs1khvyjg0navtfenzprhs
Адыга бызшәақәа
0
46717
153774
2025-06-27T21:45:53Z
Диад Џьынџьыхә
22767
Диад Џьынџьыхә переименовал страницу [[Адыга бызшәақәа]] в [[Аедыгьа бызшәақәа]]
153774
wikitext
text/x-wiki
#перенаправление [[Аедыгьа бызшәақәа]]
p657v3c0jxv4q0kjro90hlrev816msu
Аԥсуа ажәлақәа
0
46719
153835
2025-06-28T08:34:16Z
Диад Џьынџьыхә
22767
Диад Џьынџьыхә переименовал страницу [[Аԥсуа ажәлақәа]] в [[Аԥсуа жәлақәа]]
153835
wikitext
text/x-wiki
#перенаправление [[Аԥсуа жәлақәа]]
i6tmtcs97selrcpz2sxhtqiwk8k6fgy
Абаата (аангыларҭа)
0
46720
153838
2025-06-28T08:40:35Z
Диад Џьынџьыхә
22767
Диад Џьынџьыхә переименовал страницу [[Абаата (аангыларҭа)]] в [[Абааҭа (аангыларҭа)]]
153838
wikitext
text/x-wiki
#перенаправление [[Абааҭа (аангыларҭа)]]
724ja60jxzj3l2u7obuf87hhgecgqd3
Аԥсуа-адыгьа бызшәақәа
0
46721
153849
2025-06-28T10:21:34Z
Диад Џьынџьыхә
22767
Диад Џьынџьыхә переименовал страницу [[Аԥсуа-адыгьа бызшәақәа]] в [[Аԥсуа-едыгьа бызшәақәа]]
153849
wikitext
text/x-wiki
#перенаправление [[Аԥсуа-едыгьа бызшәақәа]]
dk5qxefumjj0cxyohav95gyewmhcr0p
Калдахәара (аангыларҭа)
0
46722
153856
2025-06-28T11:43:24Z
Danvintius Bookix
10257
Новая страница: «{{Аԥсны Аихамҩа}} '''Калдахәара''' — Аԥсны [[Гәдоуҭа араион|Гәдоуҭатәи араион]] аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп. 1944 шықәсазы иаартын<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспор...»
153856
wikitext
text/x-wiki
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Калдахәара''' — Аԥсны [[Гәдоуҭа араион|Гәдоуҭатәи араион]] аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
1944 шықәсазы иаартын<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 199. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>. 1951 шықәсанӡа Агараки ҳәа иашьҭан, 1967 шықәсанӡа Калдахвари ҳәа иашьҭан<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 265. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]
lgs3pav38gofbgctblub5h90o25zxnb