ውክፔዲያ amwiki https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%8B%E1%8A%93%E1%8B%8D_%E1%8C%88%E1%8C%BD MediaWiki 1.45.0-wmf.3 first-letter ፋይል ልዩ ውይይት አባል አባል ውይይት ውክፔዲያ ውክፔዲያ ውይይት ስዕል ስዕል ውይይት መልዕክት መልዕክት ውይይት መለጠፊያ መለጠፊያ ውይይት እርዳታ እርዳታ ውይይት መደብ መደብ ውይይት በር በር ውይይት TimedText TimedText talk Module Module talk 0 1043 385706 385704 2025-06-08T13:12:02Z 196.189.145.64 385706 wikitext text/x-wiki ኃይሌ ገብረ ሥላሴ፣ [[እንደ አውሮፓውያን የዘመን አቆጣጠር|እ.ኤ.አ]] [[ሚያዝያ]] 18 ቀን 1973 (1965 ዓ.ም) ተወለደ፡፡ ኃይሌ የረጅም ርቀት የአትሌቲክስ ሯጭ ነበር፡፡ አሁን ደግሞ የተዋጣለት ነጋዴ ባለሀብት ነው፡፡ ኃይሌ ሁለት የኦሎምፒክ ውድድሮች ተሳትፎ በ10,000 ሜትር ሩጫ ሁለት የኦሎምፒክ የወርቅ ሜዳሊያዎችን እና አራት የዓለም አሸናፊዎችን አሸንፏል። ኃይሌ በበርሊን ማራቶን አራት ጊዜ በተከታታይ ያሸነፈ ሲሆን፤ በዱባይ ማራቶንም ሶስት ተከታታይ ድሎችን አስመዝግቧል። በቤት ውስጥም አራት የአለም ዋንጫዎችን አግኝቶ የ2001 የአለም ግማሽ ማራቶን አሸናፊ ሆኗል። ኃይሌ ገብረ ሥላሴ ከ1,500 ሜትር ርቀት እስከ ማራቶን ድረስ ባሉት ርቀቶች ተወዳድሯል፡፡ በዚህም መሰረት በቤት ውስጥ፣ በጎዳና ላይ እና በአገር አቋራጭ ሩጫዎች ተወዳድሮ አሸንፏል። ከ800 ሜትር እስከ ማራቶን 61 የኢትዮጵያ ብሔራዊ ክብረወሰኖችን በመስበር 27 የአለም ክብረወሰኖችን አስመዝግቧል፡፡ በዚህም ድሉ በታሪክ መዝገብ ላይ ከታላላቅ የረጅም ርቀት ሯጮች አንዱ ነው ተብሎ ተመዝግቧል። ኃይሌ በ2008 ዓ.ም በበርሊን በተደረገው የማራቶን ውድድር በ2:03:59 ሰዓት በመግባት የራሱን ክብረ ወሰን በ27 ሰኮንዶች በማሻሻል ጭምር አሸንፏል፡፡ ይህ ክብረ ወሰን ለሦስት ዓመታት ያህል ሳይሻሻል ቆይቷል። ኃይሌ እ.ኤ.አ. ከ2008 ዓ.ም ጀምሮ በ10,000 ሜትር በአዋቂዎች የዕድሜ ምድብ የዓለም ክብረ ወሰንን እስካሁን እንደያዘ ነው፡፡ በሜዳ እና በጎዳና ሩጫ ውድድር ባደረጋቸው የተለያዩ ድሎች ምክንያት ብዙዎች “የረጅም ርቀት ሩጫ ንጉሥ” ብለው ይጠሩታል። ኃይሌ እ.ኤ.አ. በ2011 ዓ.ም በኒው አፍሪካን ከ100 ከፍተኛ ተጽዕኖ ፈጣሪ አፍሪካውያን መካከል አንዱ ሆኖ ተጠቅሷል። እ.ኤ.አ. በ2020 (2012 ዓ.ም) ታዋቂው የኦሮሞ ዘፋኝ ሃጫሉ ሁንዴሳ በሞተበት ወቅት በተፈጠረው ግርግር ወቅት የኦሮሞ ተወላጆች ቁጣቸውን የገለጡት ኦሮሞ ባልሆኑ ዜጎች የንግድ ድርጅቶች እና ንብረቶች ላይ ነበር። በዚህም ግርግር የኃይሌ ሆቴሎች እና ሪዞርቶች ተቃጥለዋል፡፡ 400 ሰራተኞችም ስራ አጥተዋል። mjeoonwl8126f74y678lin1zdc9n1oq 0 9016 385714 371512 2025-06-09T04:52:30Z 102.213.69.243 ሄኖክ ትልቁ 385714 wikitext text/x-wiki [[ስዕል:Tel aviv traffic sign.jpg|thumb|ዕብራይስጥ፣ [[ዓረብኛ]] እና [[እንግሊዝኛ]]]] '''ዕብራይስጥ''' የ[[እስራኤል]] ብሔራዊ ቋንቋ ሲሆን ከ[[ሴማዊ ቋንቋዎች]] እንደ [[አማርኛ]] ወይም [[ዓረብኛ]] አንዱ ነው . == የዕብራይስጥ ፊደላት == የታችኞቹ ፊደላት ደግሞ ሶፈት ይባላሉ። ማለትም በጽሁፍ በመጨረሻ ላይ የሚገኙ ለማለት ነው.ለምሳሌ כולך חורף פרטים להתכונן («ሁላችሁ ዝርዝሩን ለማዘጋጀት በጋ አላችሁ») እነዚህ ፊደላት ናቸው። א ב ג ד ה ו ז ח ט י כ ל מ נ ס ע פ צ ק ר ש ת ך ם ן ף ץ {{InterWiki|code=he}} == የዘመናዊ ዕብራይስጥና የምእራባዊያኑ (אכּ) ዝምድና == ዘመናዊ ዕብራይስጥ እነዚህ ተናባቢዎች፦ א ב ג ד ה ו ז ח ט י כ ל מ נ ס ע פ צ ק ר ש ת እና כ מ נ פ צ በቃላት መጨረሻ ላይ ሲመጡ ወደ ך ם ן ף ץ ይቀየራሉ። ሶፊት የዕብራይስ አናባቢዎች ኒኩድ ይባላሉ። በፊደላቱ ላይ ነጠብጣቦችን ወይም ጭረቶችን በማስቀመጥ ይጻፋሉ። == የዕብራይስጥ ፊደላትና የአማርኛ የተናባቢ-አናባቢ አወቃቀር ዝምድና == {| |- ! !! <span style="color:red">Kamatz</span> !! <span style="color:red">ግዕዝ</span> !! Kubbutz !! ካዕብ !! Chirik !! ሣልስ !! Kamatz/Patach !! ራብዕ !! Segol/Tsere !! ኃምስ !! Shva || ሳድስ !! Cholem !! ሳብዕ !! |- |Hei || <span style="color:red">חָ</span> || <span style="color:red">ሀ</span> || ሄኖክ እባላለዉ የብሌሆራ ንጉስ ነኘ g2bboomfg25qp7ho7p90mn7kzs10z3i 10 19365 385715 351201 2025-06-09T08:48:37Z 102.208.96.16 ሰዋሰዉ 385715 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" |-valign="top" ! ሴማዊ ቋንቋዎች !! ኩሻዊ ቋንቋዎች !! ኦሟዊ ቋንቋዎች !! ናይሎ ሰሀራዊ ቋንቋዎች!! ያልተመደቡ |- valign="top" | *[[ሐረሬኛ]] *[[ሙኸርኛ]] *[[ምስራቅ ጉራጊኛ]] **[[ስልጤኛ]](ውልባረግ) **[[ወላኔኛ]] **[[ዛይኛ]] *[[ምዕራብ ጉራጊኛ]] **[[እኖርኛ]] **[[መስመስኛ]] (የጠፋ) ** [[መቃንኛ]] **[[ቻሃኛ]] (ሰባት ቤት) **[[እዣኛ ]] **[[ጉመርኛ]] **[[ጉራኛ]] **[[ግይጦኛ]] **[[ኧንደገንኛ]] **[[ኧነርኛ]] *[[ሶዶኛ]] *[[ትግረኛ]] *[[ትግርኛ]] *[[አማርኛ]] *[[አርጎብኛ]] *[[ጋፋትኛ]] (የጠፋ) *[[ግዕዝ]] (በቤተ ክርስቲያን ብቻ የሚነገር) *[[ጎጎትኛ]] |valign="top"| *[[ኩንፋልኛ]] *[[ቅማንትኛ]] *[[አገውኛ]] *[[አውኛ]] *[[ጫምታንግኛ]] **[[አፋርኛ]] **[[አላባኛ]] **[[አርቦርኛ]] **[[ባይሶኛ]] **[[ቡሳኛ]] **[[ቡርጂኛ]] **[[ዳሳናችኛ]] **[[ድራሻኛ]] **[[ጋዋዳኛ]] **[[ጌድዎኛ]] **[[ሃድያኛ]] **[[ከምባትኛ]] **[[ኮንሶኛ]] **[[ሊቢዶኛ]] **[[ኦሮምኛ]] **[[ሳሆኛ]] **[[ሲዳሞኛ]] **[[ሶማሊኛ]] **[[ጻማይኛ]] || *[[ሃመርኛ]] *[[ሆዞኛ]] *[[መሎኛ]] *[[ማሌኛ]] *[[ሰዜኛ]] *[[ሸኪቾኛ]] *[[ሸኮኛ]] *[[ቃጫማ-ጋንጁልኛ]] *[[ቃሮኛ]] *[[ቁርቴኛ]] *[[ባምባሲኛ]] *[[ባስኬቶኛ]] *[[ቤንችኛ]] *[[ቦሮኛ]] (ሺናሽኛ) *[[ናይኛ]] *[[አሪኛ]] *[[አንፊሎኛ]] *[[ኦይዳኛ]] *[[ከፋኛ]] *[[ወላይትኛ]] *[[ዛይሴ--ዘርጉላኛ]] *[[ድሜኛ]] *[[ዲዚኛ]] *[[ኮሬኛ]] *[[ዶርዝኛ]] *[[ጋሞኛ]] *[[ገንዝኛ]] *[[ጋይልኛ]] *[[ጫራኛ]] *[[የምሳኛ]] || * [[ሙርሌኛ]] * [[ሙርሲኛ]] * [[ማጃንግኛ]] * [[ምዕንኛ]] * [[ሱሪኛ]] * [[ሻቦኛ]] * [[ቃጭፖ ባልስኛ]] * [[ቆሞኛ]] * [[ቋማኛ]] * [[ቀውግኛ]] * [[በርታኛ]] * [[ኑርኛ]] * [[ንያንጋቶምኛ]] * [[ናይሎ ሳህራን]] * [[አኙዋክኛ]] * [[ኡዱክኛ]] * [[ኦፓኛ]] * [[ጉምዝኛ]] || * [[ወይጦኛ]] (የጠፋ) * [[ኦንጎትኛ]] (የጠፋ) * [[ሬር ባሬኛ]] (የጠፋ[[ባንቱ]]?) |} od9ldh1bspriit2q4wqrern9nvnlv2z 0 22582 385707 374225 2025-06-08T13:38:22Z 196.189.17.6 385707 wikitext text/x-wiki {{Taxobox |name = ሎሚ |image = Lemon - whole and split.jpg |image_caption = |color=lightgreen |regnum = [[:w:Plantae|Plantae]] |unranked_divisio = [[:w:Angiosperms|Angiosperms]] |unranked_classis = [[:w:Eudicots|Eudicots]] |unranked_ordo = [[:w:Rosids|Rosids]] |ordo = [[:w:Sapindales|Sapindales]] |familia = [[:w:Rutaceae|Rutaceae]] |genus = ''[[:w:Citrus|Citrus]]'' |species = ''C. [[:w:hybrid name|×]] limon'' |binomial = ''Citrus × limon'', often given as ''C. limon'' |binomial_authority = ([[:w:Carolus Linnaeus|L.]]) [[:w:Nicolaas Laurens Burman|Burm.f.]] }} '''ሎሚ''' (''Citrus [[:w:hybrid name|×]] limon'') [[ኢትዮጵያ]] ውስጥ የሚገኝ ተክል ነው።ቀቀቀቀ == የተክሉ ሳይንሳዊ ጸባይ == == አስተዳደግ == == በብዛት የሚገኝበት መልክዓ ምድር == ==የተክሉ ጥቅም == በ[[ፍቼ]] [[ኦሮሚያ]] በተደረገ ጥናት ዘንድ፣ የሎሚ ጭማቂ በ[[ቲማቲም]] ለ[[አሚባ በሽታ]] እንዲሁም ለ[[ደም ግፊት]] ይሰጣል።<ref>[http://maxwellsci.com/print/crjbs/v6-154-167.pdf የፍቼ፣ ኦሮሚያ ባህላዊ መድሃኒት ጥናት] 2006 ዓም ከዓቢዩ እኒየው እና ሌሎች፣ ጎንደርና አዲስ አበባ ኡኒቨርሲቲዎች ሥነ ፍጥረት ኮሌጆች</ref> ===ለምግብነት=== ==Gallery== <center> <gallery heights="120" mode="packed-hover"> ስዕል:Lemon-citrus limon seedling.jpg|Lemon seedling. ስዕል:Citrus limon - Lemon tree - Limonero - Limoeiro.JPG|Full sized tree ስዕል:Citrus x Limon JPG1.jpg|A lemon tree in Corsica ስዕል:Citrus limonum 1.JPG|Flowers. ስዕል:Bees-really-like-pollinating-my-myer-lemon-tree.jpg|A bee on a Meyer lemon flower ስዕል:Citrus limonum.JPG|Fruit and flowers. ስዕል:Citrus lemon not ripe.jpeg|Unripe lemon on tree ስዕል:Citrus fruits on tree.jpg|Green and yellow lemons in growth. ስዕል:Citrus x limon 'Variegated Pink' - Lemon.jpg|[[Variegated]] pink lemon. ስዕል:Citrus limonum 3.JPG|Buds, flowers, unripe and ripe fruits on the same plant. ስዕል:Citron.jpg|Lemons for sale at a supermarket. ስዕል:Starr 080605-6736 Citrus limon.jpg|Lemon slices. ስዕል:Lemon Pickle.jpg|Lemon Pickle ስዕል:LemonEssentialOil.png|Lemon (''Citrus limon'') essential oil in a clear glass vial </gallery> </center> {{commons|Citrus x limon}} {{መዋቅር}} [[መደብ:የኢትዮጵያ እጽዋት]] [[መደብ:ፍራፍሬ]] g1ub89alxecx1f8zjx820dsu8m8ibuz 385708 385707 2025-06-08T13:41:44Z 196.189.17.6 385708 wikitext text/x-wiki {{Taxobox |name = ሎሚ |image = Lemon - whole and split.jpg |image_caption = |color=lightgreen |regnum = [[:w:Plantae|Plantae]] |unranked_divisio = [[:w:Angiosperms|Angiosperms]] |unranked_classis = [[:w:Eudicots|Eudicots]] |unranked_ordo = [[:w:Rosids|Rosids]] |ordo = [[:w:Sapindales|Sapindales]] |familia = [[:w:Rutaceae|Rutaceae]] |genus = ''[[:w:Citrus|Citrus]]'' |species = ''C. [[:w:hybrid name|×]] limon'' |binomial = ''Citrus × limon'', often given as ''C. limon'' |binomial_authority = ([[:w:Carolus Linnaeus|L.]]) [[:w:Nicolaas Laurens Burman|Burm.f.]] }} '''ሎሚ''' (''Citrus [[:w:hybrid name|×]] limon'') [[ኢትዮጵያ]] ውስጥ የሚገኝ ተክል ነው።ሎሚ ለሆድ ህመም መፍትሄ ይሆናል == የተክሉ ሳይንሳዊ ጸባይ == == አስተዳደግ == == በብዛት የሚገኝበት መልክዓ ምድር == ==የተክሉ ጥቅም == በ[[ፍቼ]] [[ኦሮሚያ]] በተደረገ ጥናት ዘንድ፣ የሎሚ ጭማቂ በ[[ቲማቲም]] ለ[[አሚባ በሽታ]] እንዲሁም ለ[[ደም ግፊት]] ይሰጣል።<ref>[http://maxwellsci.com/print/crjbs/v6-154-167.pdf የፍቼ፣ ኦሮሚያ ባህላዊ መድሃኒት ጥናት] 2006 ዓም ከዓቢዩ እኒየው እና ሌሎች፣ ጎንደርና አዲስ አበባ ኡኒቨርሲቲዎች ሥነ ፍጥረት ኮሌጆች</ref> ===ለምግብነት=== ==Gallery== <center> <gallery heights="120" mode="packed-hover"> ስዕል:Lemon-citrus limon seedling.jpg|Lemon seedling. ስዕል:Citrus limon - Lemon tree - Limonero - Limoeiro.JPG|Full sized tree ስዕል:Citrus x Limon JPG1.jpg|A lemon tree in Corsica ስዕል:Citrus limonum 1.JPG|Flowers. ስዕል:Bees-really-like-pollinating-my-myer-lemon-tree.jpg|A bee on a Meyer lemon flower ስዕል:Citrus limonum.JPG|Fruit and flowers. ስዕል:Citrus lemon not ripe.jpeg|Unripe lemon on tree ስዕል:Citrus fruits on tree.jpg|Green and yellow lemons in growth. ስዕል:Citrus x limon 'Variegated Pink' - Lemon.jpg|[[Variegated]] pink lemon. ስዕል:Citrus limonum 3.JPG|Buds, flowers, unripe and ripe fruits on the same plant. ስዕል:Citron.jpg|Lemons for sale at a supermarket. ስዕል:Starr 080605-6736 Citrus limon.jpg|Lemon slices. ስዕል:Lemon Pickle.jpg|Lemon Pickle ስዕል:LemonEssentialOil.png|Lemon (''Citrus limon'') essential oil in a clear glass vial </gallery> </center> {{commons|Citrus x limon}} {{መዋቅር}} [[መደብ:የኢትዮጵያ እጽዋት]] [[መደብ:ፍራፍሬ]] spbwwcy3db3442nl1jccnsu0h24p226 0 54969 385709 2025-06-08T14:07:48Z Afaan oromoo guddisii 42153 Created by translating the page "[[:om:Special:Redirect/revision/44519|Sanyundee (gene)]]" 385709 wikitext text/x-wiki [[ስዕል:Chromosome_DNA_Gene.svg|right|thumb|254x254px| ]] '''ጂን''' የዲ ኤን ኤ ወይም አር ኤን ኤ ቁራጭ ሲሆን የተወሰነ ቅደም ተከተል ያለው ለአንድ አካል ግለሰባዊ ባህሪያት የሚያስፈልጉ መረጃዎችን የያዘ ነው። እሱ [[Dhaalmaya|የርስት]] መሠረታዊ ክፍል ነው። Sanyunde የሚሰራ ቁራጭ (ፕሮቲን) ወይም አር ኤን ኤ ሞለኪውል እንዴት እንደሚያመርት በመግለጽ ለኦርጋኒክ አካላት እንደ “መመሪያ” ሆኖ ያገለግላል። በማጠቃለያው, sanyunde የህይወት መሰረት ነው. [[መደብ:ሥነ ሕይወት]] 9offd6pa01qxodtpgv2shvficx782g1 385710 385709 2025-06-08T14:08:38Z Afaan oromoo guddisii 42153 385710 wikitext text/x-wiki [[ስዕል:Chromosome DNA Gene.svg|thumb|right|254x254px|[[ሃብለበራሂ]] (chromosome) እና ረዥም የ[[ዲ ኤን ኤ]] ገመዱ። በዲ ኤን ኤ ላይ የሚገኙ የቤዝ ጥንዶች [[ዘረመል|ዘረመሎችን]] ኮድ ያደርጋሉ፤ ዘረመሎችም ለሰውነት ተግባራት አስፈላጊ የሆኑ መመሪያዎችን ይሰጣሉ። የአንድ ሰው ዲ ኤን ኤ እስከ 500 ሚሊዮን የሚደርሱ የቤዝ ጥንዶች እና በሺዎች የሚቆጠሩ ዘረመሎች ሊኖሩት ይችላል።]] '''ዘረመል''' (እንግሊዝኛ: Gene) ማለት የዲ ኤን ኤ (DNA) ወይም አር ኤን ኤ (RNA) ክፍል ሲሆን፣ የተወሰነ የ[[ኑክሊዮታይድ]] (nucleotide) ቅደም ተከተል የያዘ ነው። ይህ ቅደም ተከተል ለአንድ ሕያዊ ፍጡር ግላዊ ባህሪያት አስፈላጊ የሆኑ መረጃዎችን በውስጡ ይዟል። ዘረመል መሰረታዊ የ[[ውርስ]] (heredity) አሃድ ነው። ዘረመል ለሕያዊ ፍጡራን እንደ "መመሪያ" ሆኖ የሚያገለግል ሲሆን፣ [[ፕሮቲን]] (protein) ወይም የተግባር አር ኤን ኤ ሞለኪውሎች እንዴት እንደሚመረቱ ይወስናል። በአጠቃላይ፣ ዘረመል የሕይወት መሰረት ነው። == ዝርዝር ማብራሪያ == እያንዳንዱ ዘረመል በ[[ሃብለበራሂ]] (chromosome) ተብሎ በሚጠራ አካል ላይ ይገኛል። ሃብለበራሂ ደግሞ በ[[ህዋስ]] (cell) [[አስኳል]] (nucleus) ውስጥ የሚገኝ ገመድ የሚመስል መዋቅር ነው። አንድ ሕያዊ ፍጡር በፆታዊ መራባት ሲባዛ፣ የዘረመሎቹን [[ቅጂ]] ግማሹን ከእናት ግማሹን ደግሞ ከአባት ያገኛል። ይህም ልጆች ወላጆቻቸውን የሚመስሉበትን ወይም ባህሪያቸውን የሚወርሱበትን ምክንያት ያብራራል። የአንድ ፍጡር የዘረመሎች ስብስብ '''[[ሰረታይነት]]''' (genotype) ይባላል። በዚህ ሰረታይነት የሚፈጠሩት በዓይን የሚታዩ ባህሪያት ደግሞ '''[[ውጨእይታ]]''' (phenotype) ይባላሉ። ለምሳሌ፣ የዓይን ቀለምን የሚወስን ዘረመል ሰረታይነት ሲሆን፣ አረንጓዴ፣ ጥቁር ወይም ሌላ የዓይን ቀለም ደግሞ ውጨእይታ ነው። በአንድ ፍጡር ውስጥ የሚገኙ ሁሉም ዘረመሎች በአንድ ላይ '''[[ጂኖም]]''' (genome) ይባላሉ። == ታሪክ == የ"ውርስ አሃድ" ጽንሰ ሃሳብ፣ ማለትም ባህሪያትን ከትውልድ ወደ ትውልድ የሚያስተላልፍ ነገር እንዳለ የሚለው፣ በ19ኛው ክፍለ ዘመን ኦስትሪያዊው ሳይንቲስት ግሬጎር ሜንዴል (Gregor Mendel) አስተዋውቋል። ሜንዴል የአተር ተክል (pea plants) ላይ ባደረገው ጥናት፣ እንደ ግንድ ቁመት እና የአበባ ቀለም ያሉ ባህሪያት በሂሳባዊ ህግጋት እንደሚተላለፉ ተገንዝቧል። "ኤለመንተን" (Elementen) ብሎ የጠራው ሃሳቡ የዘመናዊው [[የዘረመል ጥናት]] (genetics) መሰረት ሆኗል። ስራውን በ1866 ካተመ በኋላ፣ እስከ 20ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ድረስ እውቅና አላገኘም። በ1900 ዓ.ም. ሶስት ሳይንቲስቶች፣ ሁጎ ደ ፍሪስ (Hugo de Vries)፣ ካርል ኮረንስ (Carl Correns) እና ኤሪክ ቮን ችዘርማክ (Erich von Tschermak)፣ እርስ በርስ ሳይተዋወቁ የሜንዴልን ህግጋት አገኙ። ይህም የሜንዴል ስራ ዳግም እንዲጠና አድርጓል። "ጂን" (gene) የሚለው ቃል፣ ከ"መውለድ" ወይም "መነሻ" ከሚለው የግሪክ ቃል የተገኘ ሲሆን፣ ለመጀመሪያ ጊዜ በ1909 ዓ.ም. በዴንማርክ የዕፅዋት ሳይንቲስት ዊልሄልም ዮሃንሰን (Wilhelm Johaansen) ተሰይሟል። በ1910 ዓ.ም. ቶማስ ሃንት ሞርጋን (Thomas Hunt Morgan) እና ቡድኑ በ"ፍራፍሬ ዝንብ" (fruit fly) ላይ ጥናት በማድረግ ዘረመሎች በአካል በ[[ሃብለበራሂ]] ላይ እንደሚገኙ አረጋግጠዋል። ይህ ግኝት "የሃብለበራሂ ውርስ ንድፈ ሃሳብ" (Chromosomal Theory of Inheritance) በመባል ይታወቃል። በተጨማሪም፣ እንደ ጆርጅ ቢድል (George Beadle) እና ኤድዋርድ ታቱም (Edward Tatum) ያሉ ተመራማሪዎች በ1940ዎቹ ውስጥ "አንድ ዘረመል፣ አንድ ኢንዛይም" (one gene-one enzyme) የሚለውን ጽንሰ ሃሳብ አቅርበዋል። ይህ ዘረመል አንድን ፕሮቲን (ኢንዛይም) የመቆጣጠር ሃላፊነት እንዳለበት አሳይቷል። ይህ ጽንሰ ሃሳብ በኋላ ወደ "አንድ ዘረመል፣ አንድ ፕሮቲን" ተሻሽሏል። [[ስዕል:Gregor Mendel.png|thumb|left|180px|ግሬጎር ሜንዴል፣ የዘመናዊው የዘረመል ጥናት አባት።]] ቀጣዩ ትልቅ ስራ የዘረመል ኬሚካላዊ ቅንብርን ማግኘት ነበር። በ1944 ዓ.ም. ኦስዋልድ አቬሪ (Oswald Avery) እና ባልደረቦቹ ዘረመል ከዲ ኤን ኤ (ዲኦክሲራይቦኑክሊክ አሲድ) የተሰራ መሆኑን አሳይተዋል። ይህ ቀደም ሲል ዘረመል ከፕሮቲን የተሰራ ነው የሚለውን እምነት ለወጠ። በመጨረሻም፣ በ1953 ዓ.ም. ጄምስ ዋትሰን (James Watson) እና ፍራንሲስ ክሪክ (Francis Crick)፣ ሮዛሊንድ ፍራንክሊን (Rosalind Franklin) ባነሳችው የኤክስሬይ ምስል በመጠቀም፣ የዲ ኤን ኤን '''[[ድርብ ጥምዝ]]''' (double helix) መዋቅር ገለጡ። ይህ መዋቅር ዲ ኤን ኤ እንዴት ራሱን መቅዳት (መባዛት) እና የውርስ መረጃን ከትውልድ ወደ ትውልድ ማስተላለፍ እንደሚችል ግልጽ አድርጓል። ይህ ግኝት በባዮሎጂ ታሪክ ውስጥ ከታላላቅ ክንዋኔዎች አንዱ ነው። [[ስዕል:DNA double helix vertikal.PNG|thumb|397x397px|የዲ ኤን ኤ '''ድርብ ጥምዝ''' መዋቅር። ሁለቱ ገመዶች እርስ በርስ የተጠላለፉ ናቸው።]] == የዘረመል መዋቅርና ተግባር == === ሞለኪውላዊ መዋቅር === ዘረመል በዋነኛነት የዲ ኤን ኤ ሞለኪውል ክፍል ነው። ዲ ኤን ኤ የተጠላለፈ ረዥም መሰላል የሚመስል መዋቅር ያለው ሲሆን፣ አወቃቀሩም '''[[ኑክሊዮታይድ]]''' (nucleotides) ተብለው ከሚጠሩ ትናንሽ መሰረታዊ ክፍሎች የተሰራ ነው። አራት አይነት ኑክሊዮታይዶች አሉ፡ አዴኒን (A)፣ ጓኒን (G)፣ ሳይቶሲን (C)፣ እና ታይሚን (T)። እነዚህ ኑክሊዮታይዶች በዲ ኤን ኤ መንትያ ገመድ ላይ እርስ በርስ ይጣመራሉ፡ A ሁልጊዜ ከ T ጋር፣ G ደግሞ ከ C ጋር ይጣመራል። የእነዚህ ኑክሊዮታይዶች (A, T, C, G) ቅደም ተከተል በአንድ ዘረመል ውስጥ "'''[[ኮድ]]'''" (code) ይፈጥራል። የፊደላት ቅደም ተከተል ቃላትንና ዓረፍተ ነገሮችን እንደሚፈጥር ሁሉ፣ የኑክሊዮታይድ ቅደም ተከተልም '''[[ፕሮቲን]]''' (protein) ለማምረት የሚያስፈልገውን መመሪያ ለመወሰን ይረዳል። ለምሳሌ፣ የ`ATG-CCT-GAA` ቅደም ተከተል የተለየ ፕሮቲን ሊፈጥር ይችላል፣ የ`ATG-GGT-CAA` ቅደም ተከተል ከሆነ ደግሞ ሌላ ፕሮቲን ይፈጥራል። === የዘረመል መገለጥ (Gene Expression) === አንድ ዘረመል ተግባሩን ለመፈጸም፣ በውስጡ የያዘው መረጃ ወደ ተግባራዊ ውጤት፣ እንደ ፕሮቲን፣ መቀየር አለበት። ይህ ሂደት '''የዘረመል መገለጥ''' (Gene Expression) ተብሎ የሚጠራ ሲሆን ሁለት ዋና ዋና ደረጃዎችን ያካትታል፦ 1. '''[[ትራንስክሪፕሽን]] (Transcription)''': ይህ ሂደት በህዋስ [[አስኳል]] (nucleus) ውስጥ ይፈጸማል። ዘረመሉን የያዘው የዲ ኤን ኤ ክፍል ይከፈታል። አር ኤን ኤ ፖሊሜሬዝ (RNA polymerase) የሚባል ኢንዛይም የዲ ኤን ኤውን ቅደም ተከተል በመገልበጥ የአር ኤን ኤ (ራይቦኑክሊክ አሲድ) ሞለኪውል የሆነ [[ቅጂ]] ይፈጥራል። ይህ አዲስ አር ኤን ኤ '''መልዕክተኛ አር ኤን ኤ''' (messenger RNA ወይም mRNA) ይባላል። እሱም የዘረመሉን መረጃ ከአስኳሉ ውስጥ አውጥቶ ወደ ሳይቶፕላዝም ያደርሳል። 2. '''ትርጉም (Translation)''': ኤምአርኤንኤ ወደ ሳይቶፕላዝም ከወጣ በኋላ፣ ራይቦዞም (ribosome) ተብሎ በሚጠራ መዋቅር ላይ ይጣበቃል። ራይቦዞም በኤምአርኤንኤ ገመድ ላይ በመጓዝ የኑክሊዮታይድ ቅደም ተከተሎችን ያነባል። በቅደም ተከተል የተደረደሩ ሶስት ኑክሊዮታይዶች '''[[ኮዶን]]''' (codon) ይባላሉ። እያንዳንዱ ኮዶን ለአንድ [[አሚኖ አሲድ]] (amino acid) ይቆማል። ራይቦዞም የአሚኖ አሲዶችን በኮዶኑ መመሪያ መሰረት በማጣመር ረዥም ሰንሰለት ይፈጥራል፣ ይህም በመጨረሻ ታጥፎ '''ፕሮቲን''' (protein) ይሆናል። ይህ ፕሮቲን በህዋስ ውስጥ የተለያዩ ተግባራትን ይፈጽማል። [[ስዕል:Transcription and Translation.png|center|thumb|የ'''ትራንስክሪፕሽን''' (ከዲ ኤን ኤ ወደ ኤምአርኤንኤ) እና '''ትርጉም''' (ከኤምአርኤንኤ ወደ ፕሮቲን) ሂደትን የሚያሳይ ሥዕል። ይህ ሂደት "የሞለኪውላር ባዮሎጂ ማዕከላዊ ዶግማ" በመባል ይታወቃል።]] === ቁጥጥር እና ውርስ === አንድ ዘረመል የተለያዩ ቅርጾች ሊኖረው ይችላል። እነዚህ የተለያዩ ቅርጾች '''[[አሊል]]''' (allele) ይባላሉ። ለምሳሌ፣ የአበባ ቀለምን የሚወስን ዘረመል 'ቀይ' እና 'ነጭ' አሊሎች ሊኖሩት ይችላል። አንድ ፍጡር አንድ አሊል ከእናቱ፣ ሌላውን ደግሞ ከአባቱ ይወርሳል። እነዚህ አሊሎች ሲጣመሩ አንዱ በሌላው ላይ የበላይ ሊሆን ይችላል። * '''[[አሊል#የበላይ አሊል (Dominant Allele)|የበላይ]] (Dominant)''': ይህ አሊል አንድ [[ቅጂ]] ብቻ ቢኖረውም ባህሪውን ያሳያል። ለምሳሌ፣ የአተር ተክል ቀይ የአበባ ቀለም አሊል (የበላይ) እና ነጭ አሊል (የተሸፈነ) ከወረሰ፣ አበባው ቀይ ይሆናል። * '''[[አሊል#የተሸፈነ አሊል (Recessive Allele)|የተሸፈነ]] (Recessive)''': የተሸፈነ አሊል ባህሪውን የሚያሳየው ሁለቱም ቅጂዎች (ከእናትና ከአባት የተወረሱት) የተሸፈኑ ከሆኑ ብቻ ነው። == ማጠቃለያ == በአጠቃላይ ዘረመል የውርስ ጥናት (genetics) መሰረት ነው። የዲ ኤን ኤ ቅደም ተከተል ውስጥ መረጃን ኮድ በማድረግ የሕያዊ ፍጡራንን ባህሪያት ይወስናል። የዘረመልን መዋቅርና ተግባር ማግኘት በባዮሎጂ፣ መድኃኒት እና እርሻ ሳይንስ ውስጥ መሰረታዊ ለውጥ አምጥቷል። ዛሬ፣ ሳይንቲስቶች ዘረመሎችን በማጥናት እንደ ካንሰርና ስኳር ያሉ በሽታዎችን ለማከም፣ እንዲሁም የሰብል ምርትን ለማሳደግ እየሰሩ ናቸው። [[መደብ:ጄኔቲክስ]] [[መደብ:ባዮሎጂ]] [[መደብ:ህዋስ]] 2nv67fzvd0bl9azh0ha5xg9r6l65cl0 385711 385710 2025-06-08T14:10:33Z Afaan oromoo guddisii 42153 385711 wikitext text/x-wiki [[ስዕል:Chromosome DNA Gene.svg|thumb|right|254x254px|[[ሃብለበራሂ]] (chromosome) እና ረዥም የ[[ዲ ኤን ኤ]] ገመዱ። በዲ ኤን ኤ ላይ የሚገኙ የቤዝ ጥንዶች [[ዘረመል|ዘረመሎችን]] ኮድ ያደርጋሉ፤ ዘረመሎችም ለሰውነት ተግባራት አስፈላጊ የሆኑ መመሪያዎችን ይሰጣሉ። የአንድ ሰው ዲ ኤን ኤ እስከ 500 ሚሊዮን የሚደርሱ የቤዝ ጥንዶች እና በሺዎች የሚቆጠሩ ዘረመሎች ሊኖሩት ይችላል።]] '''ዘረመል''' (እንግሊዝኛ: Gene) ማለት የዲ ኤን ኤ (DNA) ወይም አር ኤን ኤ (RNA) ክፍል ሲሆን፣ የተወሰነ የ[[ኑክሊዮታይድ]] (nucleotide) ቅደም ተከተል የያዘ ነው። ይህ ቅደም ተከተል ለአንድ ሕያዊ ፍጡር ግላዊ ባህሪያት አስፈላጊ የሆኑ መረጃዎችን በውስጡ ይዟል። ዘረመል መሰረታዊ የ[[ውርስ]] (heredity) አሃድ ነው። ዘረመል ለሕያዊ ፍጡራን እንደ "መመሪያ" ሆኖ የሚያገለግል ሲሆን፣ [[ፕሮቲን]] (protein) ወይም የተግባር አር ኤን ኤ ሞለኪውሎች እንዴት እንደሚመረቱ ይወስናል። በአጠቃላይ፣ ዘረመል የሕይወት መሰረት ነው። == ዝርዝር ማብራሪያ == እያንዳንዱ ዘረመል በ[[ሃብለበራሂ]] (chromosome) ተብሎ በሚጠራ አካል ላይ ይገኛል። ሃብለበራሂ ደግሞ በ[[ህዋስ]] (cell) [[አስኳል]] (nucleus) ውስጥ የሚገኝ ገመድ የሚመስል መዋቅር ነው። አንድ ሕያዊ ፍጡር በፆታዊ መራባት ሲባዛ፣ የዘረመሎቹን [[ቅጂ]] ግማሹን ከእናት ግማሹን ደግሞ ከአባት ያገኛል። ይህም ልጆች ወላጆቻቸውን የሚመስሉበትን ወይም ባህሪያቸውን የሚወርሱበትን ምክንያት ያብራራል። የአንድ ፍጡር የዘረመሎች ስብስብ '''[[ሰረታይነት]]''' (genotype) ይባላል። በዚህ ሰረታይነት የሚፈጠሩት በዓይን የሚታዩ ባህሪያት ደግሞ '''[[ውጨእይታ]]''' (phenotype) ይባላሉ። ለምሳሌ፣ የዓይን ቀለምን የሚወስን ዘረመል ሰረታይነት ሲሆን፣ አረንጓዴ፣ ጥቁር ወይም ሌላ የዓይን ቀለም ደግሞ ውጨእይታ ነው። በአንድ ፍጡር ውስጥ የሚገኙ ሁሉም ዘረመሎች በአንድ ላይ '''[[ጂኖም]]''' (genome) ይባላሉ። == ታሪክ == የ"ውርስ አሃድ" ጽንሰ ሃሳብ፣ ማለትም ባህሪያትን ከትውልድ ወደ ትውልድ የሚያስተላልፍ ነገር እንዳለ የሚለው፣ በ19ኛው ክፍለ ዘመን ኦስትሪያዊው ሳይንቲስት ግሬጎር ሜንዴል (Gregor Mendel) አስተዋውቋል። ሜንዴል የአተር ተክል (pea plants) ላይ ባደረገው ጥናት፣ እንደ ግንድ ቁመት እና የአበባ ቀለም ያሉ ባህሪያት በሂሳባዊ ህግጋት እንደሚተላለፉ ተገንዝቧል። "ኤለመንተን" (Elementen) ብሎ የጠራው ሃሳቡ የዘመናዊው [[የዘረመል ጥናት]] (genetics) መሰረት ሆኗል። ስራውን በ1866 ካተመ በኋላ፣ እስከ 20ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ድረስ እውቅና አላገኘም። በ1900 ዓ.ም. ሶስት ሳይንቲስቶች፣ ሁጎ ደ ፍሪስ (Hugo de Vries)፣ ካርል ኮረንስ (Carl Correns) እና ኤሪክ ቮን ችዘርማክ (Erich von Tschermak)፣ እርስ በርስ ሳይተዋወቁ የሜንዴልን ህግጋት አገኙ። ይህም የሜንዴል ስራ ዳግም እንዲጠና አድርጓል። "ጂን" (gene) የሚለው ቃል፣ ከ"መውለድ" ወይም "መነሻ" ከሚለው የግሪክ ቃል የተገኘ ሲሆን፣ ለመጀመሪያ ጊዜ በ1909 ዓ.ም. በዴንማርክ የዕፅዋት ሳይንቲስት ዊልሄልም ዮሃንሰን (Wilhelm Johaansen) ተሰይሟል። በ1910 ዓ.ም. ቶማስ ሃንት ሞርጋን (Thomas Hunt Morgan) እና ቡድኑ በ"ፍራፍሬ ዝንብ" (fruit fly) ላይ ጥናት በማድረግ ዘረመሎች በአካል በ[[ሃብለበራሂ]] ላይ እንደሚገኙ አረጋግጠዋል። ይህ ግኝት "የሃብለበራሂ ውርስ ንድፈ ሃሳብ" (Chromosomal Theory of Inheritance) በመባል ይታወቃል። በተጨማሪም፣ እንደ ጆርጅ ቢድል (George Beadle) እና ኤድዋርድ ታቱም (Edward Tatum) ያሉ ተመራማሪዎች በ1940ዎቹ ውስጥ "አንድ ዘረመል፣ አንድ ኢንዛይም" (one gene-one enzyme) የሚለውን ጽንሰ ሃሳብ አቅርበዋል። ይህ ዘረመል አንድን ፕሮቲን (ኢንዛይም) የመቆጣጠር ሃላፊነት እንዳለበት አሳይቷል። ይህ ጽንሰ ሃሳብ በኋላ ወደ "አንድ ዘረመል፣ አንድ ፕሮቲን" ተሻሽሏል። [[ስዕል:Gregor Mendel.png|thumb|left|180px|ግሬጎር ሜንዴል፣ የዘመናዊው የዘረመል ጥናት አባት።]] ቀጣዩ ትልቅ ስራ የዘረመል ኬሚካላዊ ቅንብርን ማግኘት ነበር። በ1944 ዓ.ም. ኦስዋልድ አቬሪ (Oswald Avery) እና ባልደረቦቹ ዘረመል ከዲ ኤን ኤ (ዲኦክሲራይቦኑክሊክ አሲድ) የተሰራ መሆኑን አሳይተዋል። ይህ ቀደም ሲል ዘረመል ከፕሮቲን የተሰራ ነው የሚለውን እምነት ለወጠ። በመጨረሻም፣ በ1953 ዓ.ም. ጄምስ ዋትሰን (James Watson) እና ፍራንሲስ ክሪክ (Francis Crick)፣ ሮዛሊንድ ፍራንክሊን (Rosalind Franklin) ባነሳችው የኤክስሬይ ምስል በመጠቀም፣ የዲ ኤን ኤን '''[[ድርብ ጥምዝ]]''' (double helix) መዋቅር ገለጡ። ይህ መዋቅር ዲ ኤን ኤ እንዴት ራሱን መቅዳት (መባዛት) እና የውርስ መረጃን ከትውልድ ወደ ትውልድ ማስተላለፍ እንደሚችል ግልጽ አድርጓል። ይህ ግኝት በባዮሎጂ ታሪክ ውስጥ ከታላላቅ ክንዋኔዎች አንዱ ነው። [[ስዕል:DNA double helix vertikal.PNG|thumb|397x397px|የዲ ኤን ኤ '''ድርብ ጥምዝ''' መዋቅር። ሁለቱ ገመዶች እርስ በርስ የተጠላለፉ ናቸው።]] == የዘረመል መዋቅርና ተግባር == === ሞለኪውላዊ መዋቅር === ዘረመል በዋነኛነት የዲ ኤን ኤ ሞለኪውል ክፍል ነው። ዲ ኤን ኤ የተጠላለፈ ረዥም መሰላል የሚመስል መዋቅር ያለው ሲሆን፣ አወቃቀሩም '''[[ኑክሊዮታይድ]]''' (nucleotides) ተብለው ከሚጠሩ ትናንሽ መሰረታዊ ክፍሎች የተሰራ ነው። አራት አይነት ኑክሊዮታይዶች አሉ፡ አዴኒን (A)፣ ጓኒን (G)፣ ሳይቶሲን (C)፣ እና ታይሚን (T)። እነዚህ ኑክሊዮታይዶች በዲ ኤን ኤ መንትያ ገመድ ላይ እርስ በርስ ይጣመራሉ፡ A ሁልጊዜ ከ T ጋር፣ G ደግሞ ከ C ጋር ይጣመራል። የእነዚህ ኑክሊዮታይዶች (A, T, C, G) ቅደም ተከተል በአንድ ዘረመል ውስጥ "'''[[ኮድ]]'''" (code) ይፈጥራል። የፊደላት ቅደም ተከተል ቃላትንና ዓረፍተ ነገሮችን እንደሚፈጥር ሁሉ፣ የኑክሊዮታይድ ቅደም ተከተልም '''[[ፕሮቲን]]''' (protein) ለማምረት የሚያስፈልገውን መመሪያ ለመወሰን ይረዳል። ለምሳሌ፣ የ`ATG-CCT-GAA` ቅደም ተከተል የተለየ ፕሮቲን ሊፈጥር ይችላል፣ የ`ATG-GGT-CAA` ቅደም ተከተል ከሆነ ደግሞ ሌላ ፕሮቲን ይፈጥራል። === የዘረመል መገለጥ (Gene Expression) === አንድ ዘረመል ተግባሩን ለመፈጸም፣ በውስጡ የያዘው መረጃ ወደ ተግባራዊ ውጤት፣ እንደ ፕሮቲን፣ መቀየር አለበት። ይህ ሂደት '''የዘረመል መገለጥ''' (Gene Expression) ተብሎ የሚጠራ ሲሆን ሁለት ዋና ዋና ደረጃዎችን ያካትታል፦ 1. '''[[ትራንስክሪፕሽን]] (Transcription)''': ይህ ሂደት በህዋስ [[አስኳል]] (nucleus) ውስጥ ይፈጸማል። ዘረመሉን የያዘው የዲ ኤን ኤ ክፍል ይከፈታል። አር ኤን ኤ ፖሊሜሬዝ (RNA polymerase) የሚባል ኢንዛይም የዲ ኤን ኤውን ቅደም ተከተል በመገልበጥ የአር ኤን ኤ (ራይቦኑክሊክ አሲድ) ሞለኪውል የሆነ [[ቅጂ]] ይፈጥራል። ይህ አዲስ አር ኤን ኤ '''መልዕክተኛ አር ኤን ኤ''' (messenger RNA ወይም mRNA) ይባላል። እሱም የዘረመሉን መረጃ ከአስኳሉ ውስጥ አውጥቶ ወደ ሳይቶፕላዝም ያደርሳል። 2. '''ትርጉም (Translation)''': ኤምአርኤንኤ ወደ ሳይቶፕላዝም ከወጣ በኋላ፣ ራይቦዞም (ribosome) ተብሎ በሚጠራ መዋቅር ላይ ይጣበቃል። ራይቦዞም በኤምአርኤንኤ ገመድ ላይ በመጓዝ የኑክሊዮታይድ ቅደም ተከተሎችን ያነባል። በቅደም ተከተል የተደረደሩ ሶስት ኑክሊዮታይዶች '''[[ኮዶን]]''' (codon) ይባላሉ። እያንዳንዱ ኮዶን ለአንድ [[አሚኖ አሲድ]] (amino acid) ይቆማል። ራይቦዞም የአሚኖ አሲዶችን በኮዶኑ መመሪያ መሰረት በማጣመር ረዥም ሰንሰለት ይፈጥራል፣ ይህም በመጨረሻ ታጥፎ '''ፕሮቲን''' (protein) ይሆናል። ይህ ፕሮቲን በህዋስ ውስጥ የተለያዩ ተግባራትን ይፈጽማል። [[ስዕል:Transcription and Translation.png|center|thumb|የ'''ትራንስክሪፕሽን''' (ከዲ ኤን ኤ ወደ ኤምአርኤንኤ) እና '''ትርጉም''' (ከኤምአርኤንኤ ወደ ፕሮቲን) ሂደትን የሚያሳይ ሥዕል። ይህ ሂደት "የሞለኪውላር ባዮሎጂ ማዕከላዊ ዶግማ" በመባል ይታወቃል።]] === ቁጥጥር እና ውርስ === አንድ ዘረመል የተለያዩ ቅርጾች ሊኖረው ይችላል። እነዚህ የተለያዩ ቅርጾች '''[[አሊል]]''' (allele) ይባላሉ። ለምሳሌ፣ የአበባ ቀለምን የሚወስን ዘረመል 'ቀይ' እና 'ነጭ' አሊሎች ሊኖሩት ይችላል። አንድ ፍጡር አንድ አሊል ከእናቱ፣ ሌላውን ደግሞ ከአባቱ ይወርሳል። እነዚህ አሊሎች ሲጣመሩ አንዱ በሌላው ላይ የበላይ ሊሆን ይችላል። * '''[[አሊል#የበላይ አሊል (Dominant Allele)|የበላይ]] (Dominant)''': ይህ አሊል አንድ [[ቅጂ]] ብቻ ቢኖረውም ባህሪውን ያሳያል። ለምሳሌ፣ የአተር ተክል ቀይ የአበባ ቀለም አሊል (የበላይ) እና ነጭ አሊል (የተሸፈነ) ከወረሰ፣ አበባው ቀይ ይሆናል። * '''[[አሊል#የተሸፈነ አሊል (Recessive Allele)|የተሸፈነ]] (Recessive)''': የተሸፈነ አሊል ባህሪውን የሚያሳየው ሁለቱም ቅጂዎች (ከእናትና ከአባት የተወረሱት) የተሸፈኑ ከሆኑ ብቻ ነው። == ማጠቃለያ == በአጠቃላይ ዘረመል የውርስ ጥናት (genetics) መሰረት ነው። የዲ ኤን ኤ ቅደም ተከተል ውስጥ መረጃን ኮድ በማድረግ የሕያዊ ፍጡራንን ባህሪያት ይወስናል። የዘረመልን መዋቅርና ተግባር ማግኘት በባዮሎጂ፣ መድኃኒት እና እርሻ ሳይንስ ውስጥ መሰረታዊ ለውጥ አምጥቷል። ዛሬ፣ ሳይንቲስቶች ዘረመሎችን በማጥናት እንደ ካንሰርና ስኳር ያሉ በሽታዎችን ለማከም፣ እንዲሁም የሰብል ምርትን ለማሳደግ እየሰሩ ናቸው። [[መደብ:ሥነ ሕይወት]] 2vgqnjjq14tavagicaf09vfeyd4bb0v 0 54970 385712 2025-06-08T22:05:14Z 197.156.95.77 BJ 385712 wikitext text/x-wiki AK.HLATPGGJTPGJAJDMAWTJMDP 7n47iymjrgvvmx9flbgng50b6t23vqa 0 54971 385713 2025-06-08T22:09:14Z 197.156.95.77 JA 385713 wikitext text/x-wiki INATACHIHUN LIBDA YE ETHIOPIA HIZBOCH t5gcjcf92istzqtzub352qifhs6bhf7