Wikipedia astwiki https://ast.wikipedia.org/wiki/Portada MediaWiki 1.45.0-wmf.7 first-letter Medios Especial Alderique Usuariu Usuariu alderique Wikipedia Wikipedia alderique Ficheru Ficheru alderique MediaWiki MediaWiki alderique Plantía Plantía alderique Ayuda Ayuda alderique Categoría Categoría alderique TimedText TimedText talk Módulu Módulu alderique 0 3347 4379522 4191965 2025-06-26T08:10:32Z YoaR 37624 4379522 wikitext text/x-wiki {{añu}} == Fechos == * 2'agostu - [[Roma]]: [[Esteban IX]] asocede a [[Víctor II]] como [[Papa de Roma]]. == Nacencies == * '''[[Edith de Mercia]]''', reina consorte d'Inglaterra (m. [[1066]]). * '''[[Hugo I de Borgoña]]''', [[ducáu de Borgoña|duque de Borgoña]] (m. [[1093]]). * '''[[Hugo de Vermandois]]''', [[condáu de Vermandois|conde de Vermandois]] (m. [[1101]]). == Muertes == *[[Víctor II]], [[Papa]] de [[Roma]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:1057]] [[Categoría:Sieglu XI]] nz27pgvvxzx0k38khro0yfaq4xgwzwd 0 4536 4379542 4353096 2025-06-26T09:53:19Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379542 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{País | nome alternativu = भारत गणराज्य <br /> ''Bhārat Gaṇarājya'' <br /> ''Republic of India'' | lema = सत्यमेव जयते<br />''Satiam eva jayate''<br />([[sánscritu]]: «La verdá sola trunfa») | superficie_puestu = 3 | superficie_agua = 9,5 | llendes = 14&nbsp;103 [[km]] | costes = 7.517 }} '''India'''{{cartafueyu|países}} o, de manera oficial, '''República India''' ye un país del sur d'[[Asia]]. Ocupa el subcontinente indiu, lo que lu convierte nel séptimu país más grande del mundu. Ye, tamién, el segundu más pobláu, y la mayor democracia del mundu. Arrodiada pel [[Océanu Índicu]] pel sur, pela [[mar d'Arabia]] pel oeste y pel [[golfu de Bengala]] al este, tien 7.517 km de costa, y llenda al oeste con [[Paquistán]], al norte con [[China]], [[Nepal]] y [[Bután]], y al este con [[Bangladex]] y [[Myanmar]]. Cerca d'ella, na mar, atópense tamién [[Sri Lanka]] y les [[Maldives|islles Maldives]]. Llugar de nacencia y espoxigue de la [[cultura del valle del Indo]], el subcontinente indiu foi, per munchos sieglos, un llugar de gran riqueza económica y cultural. Nelli nacieron cuatro grandes relixones: [[hinduismu]], [[budismu]], [[xainismu]] y [[sikhismu]]. A elles se xuntaron, nel primer mileniu de la era cristiana, el [[xudaísmu]], el [[cristianismu]], l'[[islam]] y el [[zoroastrianismu]]. Foi dapoco anexonáu pola [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] dende l'entamu del [[sieglu XVIII]], y dempués colonizáu pola Corona británica dende mediaos del sieglu siguiente. Un sieglu dempués, en [[1947]], consiguió la independencia dempués d'una campaña de resistencia pacífica na que rescampló la figura de [[Mohandas Gandhi|Gandhi]]. Alministrativamente ta dixebráu en 28 estaos, seis territorios de la Xunión ya un territoriu capital nacional. La so capital ye [[Nueva Delhi]], con más de 18 millones d´habitantes. Hai, aparte d'ella, delles ciudaes pergrandes: [[Mumbai]], con 21 millones d'habitantes nel so área metropolitana, o [[Kolkata]] (enantes conocida como Calcuta), con cuasi 14 na de so. Fálense nel so territoriu más de cien llingües distintes, de les families dravidiana y indo-aria les más d'elles. La Constitución de la India proclama l'hindi ya l'inglés como idiomes oficiales pal gobiernu nacional, pero tamién son oficiales otres 22 llingües, usaes pelos distintos gobiernos rexonales. Les relixones con más siguidores son l'hinduismu (79.8%) ya l'islam (13.7%). Hai tamién xainistes, sikhs, budistes... {| class="infobox borderless" |+ National symbols of the Republic of India (Official) |- ! '''National animal''' | | [[Image:2005-bandipur-tusker.jpg|50px]] |- ! '''National bird''' | | [[Image:Pavo muticus (Tierpark Berlin) - 1017-899-(118).jpg|50px]] |- ! '''National tree''' | | [[Image:Banyan tree on the banks of Khadakwasla Dam.jpg|50px]] |- ! '''National flower''' | | [[Image:Sacred lotus Nelumbo nucifera.jpg|50px]] |- ! '''National heritage animal''' | | [[Image:Panthera tigris.jpg|50px]] |- ! '''National aquatic marine mammal''' | | [[Image:PlatanistaHardwicke.jpg|50px]] |- ! '''National reptile''' | | [[Image:King-Cobra.jpg|50px]] |- ! '''National heritage mammal''' | | [[Image:Hanuman Langur.jpg|50px]] |- ! '''National fruit''' | | [[Image:An Unripe Mango Of Ratnagiri (India).JPG|50px]] |- ! '''National temple''' | | [[Image:New Delhi Temple.jpg|50px]] |- ! '''National river''' | | [[Image:River Ganges.JPG|50px]] |- ! '''National mountain''' | | [[Image:Nanda Devi 2006.JPG|50px]] |- |} == Historia == El [[15 d'agostu]] de [[1947]] alcanzó la independencia gracies a los esfuercios de [[Mohandas Gandhi]]. == Organización territorial == La India británica, que incluyía lo qu'anguaño ye India, [[Paquistán]], [[Bangladex]] y [[Bután]], taba organizada en: provincies, nes que mandaba un gobernador que nomaba'l virréi; estaos principescos, nos que mandaben los xefes llocales, que-yos pasaben el cargu a los sos heriedes, y que se sometíen a la soberanía británica a cambiu de mantener l'autonomía pa cuestiones internes. Al partise en [[1947]] lo que yera la India británica, provincies y estaos principescos foron asignaos a ún o otru país, y namái que dos provincies (Punjab y [[Bengala]]), se partieron ente los dos. L'estáu de Hyderabad, nel que hai una mayoría de población musulmana, quixo ser independiente, pero foi anexonáu militarmente a India. Hubo tamién una engarrada ente indios y paquistaninos pol control del estáu de Jammu y Kashmir, que quedó pa la India pese a que la so población ye mayormente musulmana. Dende la independencia hasta 1950, cuando se formó la República de India, los estaos principescos foron convirtiéndose en provincies. Los actuales estaos se formaron, según les afinidaes llingüistiques, a partir de les normes establecíes pol acta de reorganización estatal (''States Reorganisation Act'') de 1956; les sos llendes siguen dende aquella mayormente igual. Sicasí, hebo dellos cambios. Asina, Haryana dixebróse del [[Punjab]] en 1966, y lo que yera'l reinu de [[Sikkim]] foi anexonáu en 1975 y convertíu n'estáu. Hai, amás, otros trés estaos que se crearon en 2000: Jharkhand, Chhattisgarh y Uttaranchal. A resultes de toos estos cambios, a [[India]] ye anguaño una [[Federación]] que se subdivide en 28 estaos, seis Territorios de la Xunión y un Territoriu de la Capital Nacional. Tolos estaos, y los territorios de Puducherry y Delhi, elixen parllamentos y gobiernos según el modelu inglés. Los otros territorios son alministraos direutamente pol gobiernu federal a traviés de delegaos. Estaos y territorios sodivídense en distritos alministrativos, que pueden sodividise tamién en ''tehsils'' y en aldees. [[Archivu:India-states-numbered.svg|right|350px]] === Estaos === {| class="wikitable sortable" ! Nᵘ ! Estáu ! Nome na llingua llocal ! Capital ! Estensión (km²) ! Población (2007) ! Llingües oficiales |- | 1 | [[Andhra Pradesh]] | align= center | ఆంధ్ర ప్రదేశ్ | Hyderabad | align= right| {{formatnum:276814}} | align= right| {{formatnum:80499421}} | |[[Telugú]] y [[urdú]] |- | 2 | [[Arunachal Pradesh]] | align= center | अरुणाचल प्रदेश | Itanagar | align= right| {{formatnum:83578}} | align= right| {{formatnum: 1230660}} | [[Hindi]] |- | 3 | [[Assam]] | align= center | অসম | Dispur | align= right| {{formatnum:78523}} | align= right| {{formatnum:28729164}} | [[Assamés]], [[bengalí]] y [[bodo]] |- | 4 | [[Bihar]] | align= center | बिहार, بہار | Patna | align= right| {{formatnum:99199}} | align= right| {{formatnum:94129492}} | Hindi y urdú |- | 5 | [[Chhattisgarh]] | align= center | छत्तीसगढ़ | Raipur | align= right| {{formatnum:146361}} | align= right| {{formatnum:22529537 }} | Hindi |- | 6 | [[Goa]] | align= center | गोंय | Panaji | align= right| {{formatnum:3702}} | align= right| {{formatnum:1433952}} | [[Konkani]] y [[maratí]] |- | 7 | [[Gujarat]] | align= center | ગુજરાત | Gandhinagar | align= right| {{formatnum:195984}} | align= right| {{formatnum: 55696629}} |[[Guyaratí]] e hindi |- | 8 | [[Haryana]] | align= center | हरियाणा, ਹਰਿਆਣਾ | Chandigarh | align= right| {{formatnum: 44222}} | align= right| {{formatnum: 23822640}} | Hindi y [[punjabí]] |- | 9 | [[Himachal Pradesh]] | align= center | हिमाचल प्रदेश, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ | Shimla | align= right| {{formatnum: 55673}} | align= right| {{formatnum: 6552621}} | Hindi y punjabí |- | 10 | [[Jammu y Kashmir]] | align= center | جموں و کشمیر | Srinagar y Jammu | align= right| {{formatnum: 101387}} | align= right| {{formatnum:11442151}} | Urdú |- | 11 | [[Jharkhand]] | align= center | झारखंड |Ranchi | align= right| {{formatnum:74677}} | align= right| {{formatnum:29863038}} | Hindi |- | 12 | [[Karnataka]] | align= center | ಕರ್ನಾಟಕ | Bengaluru | align= right| {{formatnum: 191773}} | align= right| {{formatnum: 56788225}} | [[Canarés]] |- | 13 | [[Kerala]] | align= center | കേരളം | Thiruvananthapuram | align= right| {{formatnum: 38864}} | align= right| {{formatnum: 32976282}} | [[Malayalam]] e [[inglés]] |- | 14 | [[Madhya Pradesh]] | align= center | मध्य प्रदेश | Bhopal | align= right| {{formatnum: 296480}} | align= right| {{formatnum: 67350486}} | Hindi |- | 15 | [[Maharastra]] | align= center | महाराष्ट्र | Mumbai | align= right| {{formatnum: 307762}} | align= right| {{formatnum:106811880}} | [[Maratí]] e inglés |- | 16 | [[Manipur]] | align= center | মনিপুর | Imphal | align= right| {{formatnum:22356}} | align= right| {{formatnum: 2722938}} | [[Manipurí]] |- | 17 | [[Meghalaya]] | align= center | - | Shillong | align= right| {{formatnum: 22489}} | align= right| {{formatnum:2633349 }} | Inglés, khasi y garo |- | 18 | [[Mizoram]] | align= center | - | Aizol | align= right| {{formatnum: 21087}} | align= right| {{formatnum:1018406}} | Mizo |- | 19 | [[Nagaland]] | align= center | - | Kohima | align= right| {{formatnum:16527}} | align= right| {{formatnum: 2585906}} | Inglés |- | 20 | [[Orissa]] | align= center | ଓଡ଼ିଶା | Bhubaneswar | align= right| {{formatnum: 155782}} | align= right| {{formatnum: 39285142}} |[[Oriya]] |- | 21 | [[Panyab]] | align= center | ਪੰਜਾਬ |Chandigarh | align= right| {{formatnum:50362}} | align= right| {{formatnum:26434809}} | Punjabí |- | 22 | [[Rayastán]] | align= center | राजस्थान | Jaipur | align= right| {{formatnum: 342214}} | align= right| {{formatnum:63904350}} | Hindi |- | 23 | [[Sikkim]] | align= center | सिक्किम | Gangtok | align= right| {{formatnum:7299}} | align= right| {{ formatnum:622831}} | Inglés y nepalés |- | 24 | [[Tamil Nadu]] | align= center | தமிழ்நாடு | Chennai | align= right| {{formatnum: 130069}} | align= right| {{formatnum: 64881871}} | [[Tamil]] |- | 25 | [[Tripura]] | align= center | ত্রিপুরা | Agartala | align= right| {{formatnum:10477}} | align= right| {{formatnum:3441822}} | Inglés, bengalí y kokborok |- | 26 | [[Uttar Pradesh]] | align= center | उत्तर प्रदेश, اتر پردیش |Lucknow | align= right| {{formatnum: 243288}} | align= right| {{formatnum: 186296036}} | Hindi y urdú |- | 27 | [[Uttaranchal]] | align= center | उत्तराखण्ड | Dehradun | align= right| {{formatnum: 51125}} | align= right| {{ formatnum:9237587}} || Hindi, urdú y inglés |- | 28 | [[Bengala Occidental]] | align= center | পশ্চিমবঙ্গ | Kolkata | align= right| {{formatnum: 87853}} | align= right| {{formatnum: 86787185}} | Bengalí y nepalés |} === Territorios de la Xunión === {| {{tablaguapa}} !Lletra !!Territoriu!!Nome na llingua llocal!!Capital!!Estensión!!Población (2007)!!Llingües oficiales |- |align="center"| A |align="left"| [[Islas Andaman y Nicobar]] |align="center"|अंडमान और निकोबार द्वीप समूह, ''Andaman and Nicobar Islands'' |align="center"| Port Blair |align="center"| 8.293 km² |align="center"| 405.525 |align="center"|[[Idioma inglés|Inglés]], [[Hindi]], [[Tamil]] |- |align="center"| B |align="left"| [[Chandigarh]] |align="center"|चंडीगढ़, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ |align="center"| Chandigarh |align="center"| 114 km² |align="center"| 1.074.625 |align="center"| [[Punjabí]], [[Hindi]] |- |align="center"| C |align="left"| [[Dadra y Nagar Haveli]] |align="center"|दादरा आणि नगर हवेली, દાદરા અને નગર હવેલી |align="center"| Silvasa |align="center"| 491 km² |align="center"| 278.826 |align="center"| Maratí, Gujaratí |- |align="center"| D |align="left"| [[Damán y Diu]] |align="center"|દમણ અને દિવ, दमण आणि दीव |align="center"| Daman |align="center"| 110 km² |align="center"| 200.284 |align="center"| [[Gujaratí]], [[Inglés]], [[Maratí]] |- |align="center"| E |align="left"| [[Lakshadweep]] |align="center"|ലക്ഷദ്വീപ് |align="center"| Kavaratti |align="center"| 32 km² |align="center"| 65.545 |align="center"|[[Malayalam]] |- |align="center"| F |align="left"| [[Pondicherry]] |align="center"|''Territoire de Pondichéry'', புதுச்சேரி ''Union Territory of Pondicherry'' |align="center"| Pondicherry |align="center"| 492 km² |align="center"| 1.071.578 |align="center"| [[Francés]], [[Tamil]], [[Inglés]] |} === Territoriu de la capital nacional === {| {{tablaguapa}} !Lletra!!Territoriu!!Nome na llingua llocal!!Capital!!Estensión!!Población (2007)!!Llingües oficiales |- |align="center"| G |align="left"| [[Delhi]] |align="center"|दिल्ली, دہلی, ਦਿੱਲੀ |align="center"| Delhi |align="center"| 1.485 km² |align="center"| 16.862.735 |align="center"|[[Hindi]], [[urdú]], [[punjabí]] |} == Economía == {{AP|Economía de la India}} Económicamente ye la decimosegunda mayor economía del mundu, y la cuarta en paridá de poder adquisitivu. Anque la mayoría de la población entá trabaya nel sector primariu, les reformes económiques que se desendolcaron dende [[1991]] faen que seya ún de los países que tienen un mayor crecimientu económicu. Por embargu, hai dellos problemes graves nel país qu'entá tán ensin resolver: probitú, [[analfabetismu]] y malnutrición. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons|India|India}} {{Asia}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:India]] 8khdtlpxzzlysnnzzzdbxlap2qxqt0t 0 6921 4379633 4363301 2025-06-26T10:13:59Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379633 wikitext text/x-wiki {{Ficha de taxón | status = LC | status_system = iucn3.1 | status_ref = <ref name="iucn">{{IUCN|asesores=Macdonald, D.W. & Reynolds, J.C.|añu=2008|edición IUCN=2010.1|consultáu=20 d'abril de 2010}}</ref> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Mammalia]] | ordo = [[Carnivora]] | subordo = [[Caniformia]] | familia = [[Canidae]] | genus = [[Vulpes]] | species = '''Vulpes vulpes''' | species_authority = ([[Carlos Linneo|Linnaeus]], 1758) | range_map = Distribution of Vulpes Vulpes.png | range_map_legend = {{Lleenda|#FF0000| Distribución histórica del foín común}} {{Lleenda|#0000FF| Zones onde s'introdució}} | synonyms = <center>''Vulpes fulva''<br />''Vulpes fulvus'' }} La {{iniTaxon}} ye una especie de [[mamíferu]] bien conocida, de la [[familia (bioloxía)|familia]] de los [[cánidu|cánidos]], de distribución [[Holártico|holártica]], anque tamién foi introducíu n'Australia nel [[sieglu XIX]].<ref name="CWC">{{cita web | títulu=''Vulpes vulpes'' | obra=Animal Diversity Web | url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Vulpes_vulpes.html | fechaaccesu=19 d'agostu de 2007 }}</ref> Ye un animal silenciosu y bien cautelosu, que caza sobremanera pela nueche. Mientres el día permanez ocultu ente les carbes o nes sos [[lluriga|llurigues]], escavaes en paraxes seques y escondíos, de cutiu ente les roques, los ribayos yerbosos y les espesures. El so [[nome científicu]], ''Vulpes vulpes'', nun ye más que la repetición de la pallabra [[llatín|llatina]], ''vulpes'', que significa foín. El so nome común de foín colloráu vien de la so coloración más habitual na naturaleza, el pardu acoloratáu, anque esisten individuos d'una gran gama de colores, dándose variedaes como'l denomináu foín platiáu, que ye de tonos grises y que se crió en cautividá con fines pelliteros. El foín común ye de lloñe la especie de foín más abondosu, atopándose en casi cualquier hábitat del [[hemisferiu norte]], yá sían monte [[caducifoliu|caducifolios]] o de [[conífera|coníferes]], praderíes, zones costeres, la [[tundra alpina]], la [[taiga]] o los pandos montascosos. Ye un [[Especies xeneralistas y especializaes|xeneralista]] capaz de coesistir con especies más especializaes de foinos como'l [[foín árticu]]. El foín ye capaz de sobrevivir en zones urbanizaes y densamente poblaes pol home. El foín ta presente na mitoloxía de munches cultures y tamién apaez n'innumberables cuentos y fábules xeneralmente representando l'astucia y la intelixencia. == Distribución == [[Ficheru:Vulpes vulpes laying in snow.jpg|thumb|left|Foín (''[[Vulpes vulpes schrenckii|V. v. schrenckii]]'') baltáu na nieve en [[Hokkaidō]] ([[Xapón]]).]] Anguaño'l foín común ta estendíu por [[Eurasia]] y [[Norteamérica]], el sur d'[[Australia]], y delles poblaciones nel [[Norte d'África]]. N'Australia'l foín coloráu foi introducíu y resulta un problema pa les especies autóctones.<ref>{{cita web | url=http://www.environment.gov.au/biodiversity/invasive/publications/fox/ | títulu=European red fox (''Vulpes vulpes'') | obra=Australian Department of the Environment and Water Resources | fecha=2004 | fechaaccesu=9 de setiembre de 2007 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071012175115/http://environment.gov.au/biodiversity/invasive/publications/fox/ | fechaarchivu=12 d'ochobre de 2007 }}</ref> La introducción producióse alredor de 1850, con fines [[Caza|cinexéticos]].<ref>[http://www.mnh.si.edu/mna/image_info.cfm?species_id=420 Smithsonian National Museum of Natural History]</ref> En Norteamérica'l foín coloráu ye nativu nes rexones boreales ya introducíu nes rexones templaes.<ref>World Conservation Union (IUCN) Invasive Species Specialist Group [http://www.issg.org/database/species/ecology.asp?fr=1&si=66&sts= Global Invasive Species Database], accessed 2008-02-19.</ref><ref>{{Cita web |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13796253 |títulu=Kamler, Jan F. ; Ballard, Warren B. 2002. A review of native and nonnative red foxes in North America. Wildlife Society Bulletin 30(2): 370-379. |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131019142816/http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13796253 |fechaarchivu=2013-10-19 }}</ref> Esiste rexistru fósil de los foinos coloraos na Norteamérica septentrional, y una de les sos subespecies estender al sur de los [[Montes Rocosos]].<ref>{{cita web|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1169/is_n3_v36/ai_20616959/pg_1|autor=Crabtree, Bob|títulu=On the trail of a gray ghost - studying mountain gray foxes|fecha=April-May 1998|editorial=National Wildlife Federation|fechaaccesu=29 de marzu de 2008|urlarchivu=https://archive.today/20120629033339/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1169/is_n3_v36/ai_20616959/|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}</ref> Los foinos introducíos nes zones templaes norteamericanes vienen de los foinos comunes europeos que fueren introducíos nel sureste d'Estaos Xuníos ente 1650-1750,<ref>{{cita web|url=http://links.jstor.org/sici?sici=0022-541X(195801)22%3A1%3C45%3ATPSOEM%3Y2.0.CO%3B2-Z|autor=Presnall, C.C.|títulu=The Present Status of Exotic Mammals in the United States |fecha=1958|fechaaccesu=21 de febreru de 2008|editorial=The Journal of Wildlife Management, 22(1)|páxina=45–50}}</ref><ref>{{cita web|url=http://links.jstor.org/sici?sici=0022-2372(195911)40%3A4%3C513%3ATSSOTN%3Y2.0.CO%3B2-V|autor=Churcher, C.S.|fecha=1959|títulu=The Specific Status of the New World Red fox|editorial=Journal of Mammalogy, 40(4)|páxina=513–520|fechaaccesu=21 de febreru de 2008}}</ref> pa ser usaos na [[caza del foín]].<ref>[https://web.archive.org/web/20080506115535/http://www.lioncrusher.com/animal.asp?animal=26 Lioncrusher's Domain -- Carnivora Species Information]</ref> Dende ellí fueron tamién introducíos hasta [[California]] p'apurrir pieles pal comerciu. La primer introducción atribuyir a Robert Brooke, del que se comenta qu'importó 24 foinos d'Inglaterra.<ref>{{cita web|editorial=Icons|fecha=2006|títulu=Fox Hunting and the ban - Ten things you didn't know|url=http://www.icons.org.uk/theicons/collection/fox-hunting-and-the-ban/features/ten-things/|fechaaccesu=3 de payares de 2007}}</ref> Los foinos europeos introducíos hibridaron colos escasos individuos autóctonos de la zona produciendo una población mestiza.<ref>{{cita web | url=http://www.fs.fed.us/database/feis/animals/mammal/vuvu/all.html | títulu=Index of Species Information: ''Vulpes vulpes'' | obra=Fire Effects Information System | editorial=[[United States Forest Service]] | fechaaccesu=9 de setiembre de 2007 }}</ref> [[Ficheru:Rød ræv (Vulpes vulpes).jpg|thumb|Foín común cola so capa de branu en [[Dinamarca]].]] El foín común ye nativu de tola rexón [[Paleárticu|paleártica]], estendiéndose dende la [[península ibérica]] hasta [[Xapón]]. N'África atopar na rexón [[Mar Mediterraneu|mediterránea]] y a lo llargo del [[ríu Nilu]]. Hai tres subespecies de foín común nel [[subcontinente indiu]]: ''Vulpes vulpes montana'' (el foín tibetanu), que s'alcuentra en [[Ladakh]] y el [[Himalaya]], ''Vulpes vulpes griffithi'' (el foín cachemir) en [[Jammu y Caxmir]] menos el sector de Ladakh, y ''Vulpes vulpes pusilla'' (el foín del desiertu) que s'atopa nel [[desiertu de Thar]] en [[Rajasthan]] y en [[Rann de Kutch|Kutch]], [[Gujarat]]. == Descripción == [[Ficheru:Vulpes vulpes colour variations.jpg|thumb|left|Variaciones de color del foín común nuna esposición d'exemplares disecaos.]] [[Ficheru:Renardrouxgris.jpg|left|thumb|Los individuos [[Melanismu|melánicos]] denominar ''foinos platiaos''.]] [[Ficheru:Vulpes vulpes standing in snow.jpg|thumb|<center>Exemplar norteamericanu</center> <center>(''[[Vulpes vulpes fulvus|V. v. fulvus]]'')</center> <center>cola so capa d'iviernu.</center>]] [[Ficheru:Vulpes vulpes anatolica.jpg|thumb|left|Exemplar de ''Vulpes vulpes anatolica''.]] [[Ficheru:Flo the Fox.jpg|thumb|left|''Vulpes vulpes crucigera''.]] Ye una especie de cánidu pequeña, anque ye'l más grande del xéneru ''[[Vulpes]]'': los foinos verdaderos. Los exemplares adultos de foín común pesen de 3,6 a 7,6 [[Quilogramu|kg]] dependiendo de la rexón onde habite, siendo los que viven l'en llatitúes más septentrionales mayores que los que viven nel sur, según la [[Regla de Bergmann]]; los foinos que viven en [[Canadá]] y [[Alaska]] tienden a ser mayores que los que viven nel [[Reinu Xuníu]], que de la mesma son mayores que los que viven nel sur de [[EE.&nbsp;XX.]]<ref>Cavallini, Paulo, Variation in the body size of the red fox, ''Ann Zool Fennici'' '''32''':421-427 Helsinki 8 December 1995. ISSN 0003-455X[http://www.terrierman.com/AnnZoolFenn95.pdf Online]</ref><ref name="RWTF">{{cita llibru | autor=Macdonald, David | títulu=Running with the Fox | añu=1987 | páxines= p224 | isbn=0-044-40199-X | editorial=Unwin Hyman | allugamientu= }}</ref> Los individuos más grandes pueden llegar a pesar más de 14 kg.<ref name="ad">[http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Vulpes_vulpes.html Vulpes Vulpes] n'animal diversity (n'inglés)</ref> El llargor cabeza-cuerpo va de 46 a 90 cm, con una cola d'unos 55 cm.<ref>{{cita web | títulu=Red fox profile | url=http://animals.nationalgeographic.com/animals/mammals/red-fox.html | obra=National Geographic | fechaaccesu=6 de mayu de 2008 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070707230002/http://animals.nationalgeographic.com/animals/mammals/red-fox.html | fechaarchivu=2007-07-07 }}</ref><ref name="ad" /> Los foinos presenten ciertu [[dimorfismu sexual]], siendo los machos un 15% mayores que les femes.<ref>{{cita web | url=http://mynarskiforest.purrsia.com/ev3rdesc.htm| títulu=Liska'sEncycVulpedia: Red Fox | fechaaccesu=26 de xineru de 2010 }}</ref>El so tamañu puede envalorase poles buelgues. Les buelgues de foín común son de media de 4,4 cm d'anchu y 5,7 cm de llargu. La distancia normal ente pasos al trote pa un foín ye d'ente 33 a 38 cm.<ref name="FP">{{cita web | títulu=Fox Predation — Description | obra=Procedures for Evaluating Predation on Livestock and Wildlife | editorial=Texas Natural Resource Server | url=http://texnat.tamu.edu/ranchref/predator/foxes/t-foxes.htm | fechaaccesu=22 d'agostu de 2007 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070821104518/http://texnat.tamu.edu/RANCHREF/predator/foxes/t-foxes.htm | fechaarchivu=21 d'agostu de 2007 }}</ref> El foín común xeneralmente ye de color acoloratáu, coles puntes de les oreyes y los estremos de les pates negros, con una cola poblada que la so punta ye blanca, como lo ye'l so banduyu. Esta tonalidá colorada puede variar dende'l pardu acoloratáu hasta'l colloráu anaranxáu, pero la gama de colores de la so pelame ye amplia pudiendo ser de colores ocres, grises ya inclusive negros y blancos, y anque la so capa cimera suel ser más o menos uniforme puede presentar manches y franxes. Los foinos grises y negros, qu'en peletería son denominaos '''foinos platiaos''', na naturaleza son aproximao'l 10% pero son la variedá de color que más se cría en cautividá. Alredor del 30% tienen otru patrones de color escuru, como manches na cara, zanques o llombu, o dos franxes (una que percuerre los costazos y otra a lo llargo de la columna). Estos son denominaos foinos cruciaos en peletería. En Norteamérica la pelame de los foinos suel ser llargu y nidiu ente que los foín europeos tener más curtiu y menos esponxosu.<ref name="INFTF">{{cita web | títulu=Facts on fur types | editorial=International Fur Trade Federation | url=http://www.iftf.com/iftf_2_4_2.php | fechaaccesu=8 de setiembre de 2007 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070909144006/http://www.iftf.com/iftf_2_4_2.php | fechaarchivu=9 de setiembre de 2007 }}</ref> Mientres la seronda y l'iviernu los foinos cubrir con una capa de pelo más llarga y trupa. Esta capa d'iviernu ta destinada a protexe-yos de les baxes temperatures y caise al empecipiase la primavera, quedándose con una capa de branu más curtia y menos poblada. El color de los güeyos del foín varia del anaranxáu al mariellu dorao. Les sos neñines nun son redondes sinón [[elipse|elíptiques]] y empobinaes en posición vertical. Anque ye de vezos nocherniegos la so visión na escuridá de la nueche ye probe,<ref name="ref_dup_1">{{cita llibru | apellíos=Henry | nome=J. David | enllaceautor= | títulu=How to Spot a Fox | añu=1993 | editorial=Houghton Mifflin | isbn=1881527174 }}</ref> emponiéndose más pol olfatu y l'oyíu. Los sos fuertes pates déxen-y algamar velocidaes considerables d'hasta 72 km, que-y faen capaz d'algamar rápides preses o safase de les sos predadores.<ref name="ref_dup_1"/> La so llarga y poblada cola, que suel llevar en posición horizontal, forma parte de la so imaxe icónica. Mide aproximao una tercer parte del so llargor total. Usar pa ensame de xeres: como almuhada cuando duerme, pa protexese de la radiación solar, pa comunicase o axorizar inseutos. Amás sírvelu pa caltener l'equilibriu cuando cuerre o salta. La so distintiva punta blanca sírvenos pa identificalo rápido y estremalo d'otros cánidos.<ref name="Liska">{{cita web | títulu=Liska'sEncycVulpedia: Red Fox — Description | fechaaccesu=26 de xineru de 2010 }}</ref> Los foinos escarecen de los músculos faciales necesarios pa enseñar los dientes como faen los demás cánidos.<ref name="RWTF" /> == Subespecies == Conócense 45 [[subespecies]] de ''Vulpes vulpes''.<ref>[http://www.bucknell.edu/msw3/browse.asp?s=y&id=14000892 Wilson, D. E. & Reeder, D. M. (editors). 2005. ''Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference'' (3ª ed.).]</ref> {{llista de columnes|3| * ''[[Vulpes vulpes vulpes]]'' * ''[[Vulpes vulpes abietorum]]'' * ''[[Vulpes vulpes alascensis]]'' * ''[[Vulpes vulpes alpherakyi]]'' * ''[[Vulpes vulpes anatolica]]'' * ''[[Vulpes vulpes arabica]]'' * ''[[Vulpes vulpes atlantica]]'' * ''[[Vulpes vulpes bangsi]]'' * ''[[Vulpes vulpes barbara]]'' * ''[[Vulpes vulpes beringiana]]'' * ''[[Vulpes vulpes cascadensis]]'' * ''[[Vulpes vulpes caucasica]]'' * ''[[Vulpes vulpes crucigera]]'' * ''[[Vulpes vulpes daurica]]'' * ''[[Vulpes vulpes deletrix]]'' * ''[[Vulpes vulpes dolichocrania]]'' * ''[[Vulpes vulpes dorsalis]]'' * ''[[Vulpes vulpes flavescens]]'' * ''[[Vulpes vulpes fulvus]]'' * ''[[Vulpes vulpes griffithi]]'' * ''[[Vulpes vulpes harrimani]]'' * ''[[Vulpes vulpes hoole]]'' * ''[[Vulpes vulpes ichnusae]]'' * ''[[Vulpes vulpes indutus]]'' * ''[[Vulpes vulpes jakutensis]]'' * ''[[Vulpes vulpes japonica]]'' * ''[[Vulpes vulpes karagan]]'' * ''[[Vulpes vulpes kenaiensis]]'' * ''[[Vulpes vulpes kurdistanica]]'' * ''[[Vulpes vulpes macroura]]'' * ''[[Vulpes vulpes montana]]'' * ''[[Vulpes vulpes necator]]'' * ''[[Vulpes vulpes niloticus]]'' * ''[[Vulpes vulpes ochroxantha]]'' * ''[[Vulpes vulpes palaestina]]'' * ''[[Vulpes vulpes peculiosa]]'' * ''[[Vulpes vulpes pusilla]]'' * ''[[Vulpes vulpes regalis]]'' * ''[[Vulpes vulpes rubricosa]]'' * ''[[Vulpes vulpes schrenckii]]'' * ''[[Vulpes vulpes silacea]]'' (la ibérica) * ''[[Vulpes vulpes splendidissima]]'' * ''[[Vulpes vulpes stepensis]]'' * ''[[Vulpes vulpes tobolica]]'' * ''[[Vulpes vulpes tschiliensis]]'' }} == Ecoloxía == [[Ficheru:Passêyes tchén et rnåd.jpg|thumb|Comparanza ente buelga de perru (1) y de foín (2).]] [[Ficheru:RenardCrâne.jpg|thumb|<center>Craniu de foín</center>]] El foín común atópase un una gran variedá de [[bioma|biomes]] y [[ecosistema|ecosistemes]], dende les praderíes, al monte baxu y el monte. Anque ye más abondosu nes [[llatitú]]es más baxes de les sos zona de distribución aventúrase bien al norte, compitiendo direutamente col [[Alopex lagopus|foín polar]] na [[tundra]]. Los foinos coloraos tamién son corrientes nos ambientes suburbanos de dalgunes les ciudaes européu y norteamericanu, anque nun esistan foinos totalmente urbanos. === Alimentación === [[Ficheru:Vulpes vulpes with prey.jpg|thumb|Foín con una presa.]] Anque ta clasificáu ente los [[Carnivora|carnívoros]] el foín puramente dichu ye un [[omnívoru]] y un gran comenenciosu. Puede cazar preses d'una gran variedá de tamaños, dende inseutos de 0,5 [[Centímetru|cm]] a aves de metro y mediu como la [[Grus japonensis|Grulla de Manchuria]]. La so dieta amás consta d'un gran espectru de distintos preses: [[invertebraos]] (como los inseutos, merucos, cámbaros y moluscos) y pequeños [[mamíferu|mamíferos]] (como rucadores, coneyos y topos), aves, güevos, [[Amphibia|anfibiu]]s, pequeños reptiles y dalgún pexe. Ente les materies vexetales que consume, destaquen les bagues y otru tipu de frutes.<ref>{{cita web | url=http://www.derbyfoxes.org/diet.htm | títulu=Diet | obra=Derbyshire Fox Rescue | fechaaccesu=9 de setiembre de 2007 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070829092033/http://www.derbyfoxes.org/diet.htm | fechaarchivu=29 d'agostu de 2007 }}</ref> Sábese que los foinos pueden matar cervatos. En [[Escandinavia]] la depredación del foín coloráu ye la mayor causa de mortalidá neonatal ente los [[Capreolus capreolus|corzos]].<ref>{{cita publicación | apellíu=Jarnemo | nome=Anders | fecha=xunetu de 2004 | títulu=Predation processes: behavioural interactions between Red fox and roe deer during the fawning season | publicación=Journal of Ethology | volume=22 | númberu=2 | páxines=167–173 | doi=10.1007/s10164-004-0118-2 | url=http://www.springerlink.com/content/w0fgbae2rpqvvtn5 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20200510190334/http://www.springerlink.com/content/w0fgbae2rpqvvtn5 | archivedate=2020-05-10 | fechaaccesu=2018-07-03 }}</ref> Suelen consumir carroña y cualquier material comestible qu'atopen, nes zones urbanes comen nos vertideros y roben la comida de les mascotes que se dexen nos xardinos. Los estudios de la dieta de los foinos de zones selvaxes y les urbanes demuestren que los foinos de zones monteses cacen más que los urbanos.<ref name="WAL">{{cita web | títulu=Fox food | obra=Wild about Leicester | url= http://www.wildaboutleicester.co.uk/?p=foxfood | fechaaccesu=19 d'agostu de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.wildaboutleicester.co.uk/?p=foxfood|fechaarchivu=26 de payares de 2015}}</ref> Los foinos xeneralmente cacen solos. Col so sensible sentíu del oyíu pueden alcontrar pequeños mamíferos ente la yerba trupo, saltando nel aire pa cayer sobre ellos. tamién pueden acesmar a preses como los coneyos calteniéndose escondíos hasta que s'averen lo suficiente como p'atrapalos nuna carrera curtio y repentino. Los foinos tienden a ser bien posesivos cola so comida y nun suelen compartila con otros, con esceición de la dómina de cortexu o les madres colos sos cachorros.<ref name="RWTF" /> La cantidá de comida que peracaben va de 0,5 a 1 kg al día. Los foinos comunes tienen estómagos pequeños en rellación col so tamañu y namái pueden inxerir la metá de lo que pueden tomar d'una vegada los llobos o los perros en proporción colos sos cuerpos. En periodos de bayura los foinos almacenen los escedentes de comida pal futuru. Xeneralmente soterrar en pequeños furacos, de 5 a 10 cm. Tienden a faer munchos pequeños escondites de comida tremaos pol so territoriu en llugar de faer un almacén grande. Créese que realiza esto asina pa embrivir la posibilidá de perder tola reserva porque otru animal atopar.<ref>{{cita web | url=http://www.derbyfoxes.org/cacheing.htm | títulu=Cacheing | obra=Derbyshire Fox Rescue | fechaaccesu=9 de setiembre de 2007 }}</ref> === Rellaciones interespecíficas === [[Ficheru:Red Fox cubs.jpg|thumb|Zorreznos de foín común.]] Los principales depredadores de los foinos comunes son les [[Aquila chrysaetos|águiles reales]], los [[Canis lupus|llobos]], los [[Puma concolor|pumes]] y los [[Ursus|osos]].<ref name="ad" /> Los [[Lynx lynx|llobos cervales boreales]] tamién depredan sobre ellos y tienden a menguar les poblaciones de foinos nes zones onde coinciden. Les muertes de foinos polos llobos cervales son pocu frecuentes, y prodúcense polo xeneral pel hibiernu y primavera, el periodu nel que los foinos esquicen nuevos territorios.<ref>''Journal of Zoology'', Volume 270, Part 4, December 2006</ref> Xunto al [[Urocyon cinereoargenteus|foín gris]] el foín coloráu ye la especie de foín más abondosu d'América del norte. Les dos especies prefieren [[hábitat]]s distintos. Los foinos coloraos prefieren les árees estenes, les llombes con montes, les marismas y les riberes de los ríos. Los foinos coloraos atopar nes zones con arbustos, nos banzaos, y los terrenes serrapatosu y montascosu. Onde les sos zones de distribución asolápense, el foín gris que ye más agresivu tiende a ser la especie dominante, a pesar de ser más pequeñu.<ref>{{cita web | url=http://www.pgc.state.pa.us/pgc/cwp/view.asp?a=458&q=150377 | títulu=Wildlife notes: Foxes | obra=Pennsylvania Game commission | fechaaccesu=9 de setiembre de 2007 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071114195233/http://www.pgc.state.pa.us/pgc/cwp/view.asp?a=458&q=150377 | fechaarchivu=2007-11-14 }}</ref> Sicasí los foinos comunes apoderen a los foinos árticos nes zones onde cohabitan, yá que son muncho más grandes y agresivos qu'ellos.<ref>{{cita publicación |apellíu = Rudzinski |nome= D. R.| coautores=H. B. Graves, A. B. Sargeant, G. L. Storm | fecha = Ochobre de 1982 | títulu=Behavioral Interactions of Penned Red and Arctic Foxes | publicación=Journal of Wildlife Management | volume=46 | númberu=4 | páxines=877–884 | url=http://links.jstor.org/sici?sici=0022-541X(198210)46:4%3c877:BIOPRA%3y2.0.CO;2-Y | doi=10.2307/3808220 }}</ref> Los foinos coloraos tamién compiten colos [[Vulpes macrotis|foinos kit]] que son más pequeños y tán en peligru d'estinción.<ref>{{cita publicación | apellíu=Clark, Jr |nome=H O | coautores=G D Warrick, B L Cypher, P A Kelly, D F Williams, and D Y Grubbs | fecha = abril de 2005 | títulu=Competitive interactions between endangered kit foxes and non-native red foxes | publicación=Western North American Naturalist | volume=65 | númberu=2 | páxines=153–163 }}</ref> Nes zones onde les poblaciones de foín y de [[Canis latrans|coyote]] coinciden, los territorios de los foinos tienden a asitiase fora de los territorios de los coyotes. Créese que la principal causa pa esta separación ye que los foinos eviten viviegamente a los coyotes. Les interacciones que se repararon ente les dos especies na naturaleza varien de l'activu antagonismu hasta la indiferencia. La mayoría de los alcuentros agresivos son empecipiaos polos coyotes, anque esisten dellos pocos rexistros d'ataques de los foinos a los coyotes como cuando tán presentes los sos zorreznos. Tamién se repararon a dambes especies comiendo xuntes.<ref>{{cita publicación | autor=Alan B Sargeant | autor2=Stephen H Allen | añu=1989 | títulu=Observed Interactions Between Coyotes and Red foxes | publicación=Journal of Mammology | volume=70 | númberu=3 | páxines=631–633 | url=http://www.npwrc.usgs.gov/resource/mammals/cfoxint/ | fuenteprofano=Northern Prairie Wildlife Research Center Online | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071114195545/http://www.npwrc.usgs.gov/resource/mammals/cfoxint/ | fechaarchivu=14 de payares de 2007 }}</ref> N'[[Israel]] los foinos comunes coinciden colos [[Canis aureus|chacales doraos]]. Onde les sos árees asolápense compiten porque les sos dietes son idéntiques. Los foinos ignoren les marques golioses y rastros de los chacales del so territoriu, pero eviten la proximidá física colos chacales. Los estudios amuesen que nes zones onde los chacales son bien abondosos la población de foinos baxa significativamente, aparentemente porque la fuerte competencia escluyir.<ref name="RF">{{cita web | títulu=Behavioural responses of red foxes to an increase in the presence of golden jackals: a field experiment | obra=Department of Zoology, [[Tel Aviv University]] | url=http://www.tau.ac.il/lifesci/zoology/members/yom-tov/articles/Behavioural_responses_of_red_foxes.pdf | formatu=PDF | fechaaccesu=31 de xunetu de 2007 }}</ref> Delles vegaes los foinos coloraos compiten colos [[Meles meles|melandros europeos]] polos alimentos como merucos, güevos o frutes y l'usu de los xoriles. Reparáronse a melandros matando a los cachorros de los foinos, sicasí la violencia ente dambes especies ye pocu frecuente, y na mayoría de los alcuentros amuesen indiferencia mutua.<ref>{{cita web | url=http://www.wildlifeonline.me.uk/red_fox.html#predators | títulu=Natural History of the red fox | obra=Wildlife Online | fechaaccesu=9 de setiembre de 2007 }}</ref> Y en ocasiones los foinos comparten xoriles colos melandros europeos.<ref>''Journal of Zoology'', Volume 263, Part 4, August 2004</ref> == Cladograma == {{clado | style = font-size: 90%;line-height:50% |1={{clado |1={{clado |1={{clado |1={{clado |1={{clado |1={{clado |1={{clado |1=''[[Alopex lagopus]]''[[Ficheru:Dogs, jackals, wolves, and foxes (Plate XXVI).jpg|50 px]] |2=''[[Vulpes macrotis]]''[[Ficheru:Dogs, jackals, wolves, and foxes (Plate XXV).jpg|50 px]] }} |2={{clado |1=''[[Vulpes corsac]]''[[Ficheru:Dogs, jackals, wolves, and foxes (Plate XXVII).jpg|50 px]] |2={{clado |1=''[[Vulpes rueppellii]]''[[Ficheru:Dogs, jackals, wolves, and foxes (Plate XXXV).jpg|50 px]] |2='''''Vulpes vulpes'''''[[Ficheru:Dogs, jackals, wolves, and foxes (Plate XXII).jpg|50 px]]<ref name="lindblad-toh2005">{{cita publicación |author1=Lindblad-Toh, K. |author2=Wade, C. M. |author3=Mikkelsen, T. S. |añu=2005 |títulu=Genome sequence, comparative analysis and haplotype structure of the domestic dog |journal=Nature |volume=438 |issue=7069 |pages=803–819 |doi=10.1038/nature04338 |pmid=16341006 |display-authors=etal|bibcode=2005Natur.438..803L }}</ref>{{rp|at=Fig. 10}} }} }} }} |2=''[[Vulpes chama]]''[[Ficheru:Dogs, jackals, wolves, and foxes (Plate XXXIII).jpg|50 px]] }} |2={{clado |1=''[[Vulpes cana]]''[[Ficheru:Dogs, jackals, wolves, and foxes (Plate XXXI).jpg|50 px]] |2=''[[Vulpes zerda]]''[[Ficheru:Dogs, jackals, wolves, and foxes (Plate XXXVI).jpg|50 px]] }} }} |2=''[[Nyctereutes procyonoides]]''[[Ficheru:Dogs, jackals, wolves, and foxes (Plate XXXII).jpg|50 px]] }} |2={{clado |1=''[[Otocyon megalotis]]''[[Ficheru:Dogs, jackals, wolves, and foxes BHL19827472 white background.jpg|50 px]] }} }} }} }} == Comportamientu == [[Ficheru:Kissing Foxes.JPG|thumb|left|Los foinos suelen vivir en solitariu, sacante na dómina de reproducción.]] Al vivir nuna gran variedá de hábitats los foinos tienen qu'afaese con formes de comportamientu bien variaos, llegando al estremu de que dos poblaciones de foinos distintes pueden portase de forma tan distinta como lo fadríen dos especies distintes.<ref>{{cita llibru | apellíos=Macdonald | nome=David W | enllaceautor=David W. Macdonald | coautores=[[Claudio Sillero-Zubiri]] | títulu=Biology and Conservation of Wild Canids | añu=2004 | editorial=[[Oxford University Press]] | allugamientu=[[Oxford]] | isbn=0-198-51556-1 }}</ref> [[Ficheru:Foxplayingwithkit04.jpg|thumb|Adultu xugando col so cachorru.]] El foín ye un animal principalmente crepuscular, con enclinos nocherniegos nes zones onde la interferencia humana ye bien grande (y amás hai lluz artificial). Polo tanto tán más activos al anochecer qu'a plena lluz del día. Xeneralmente son cazadores solitarios. Si consigue más comida de la que puede comer nel momentu soterrar pa poder aportar a ella más tarde. Los foinos suelen ser territoriales, defendiendo un territoriu por pareyes namái pel hibiernu, y en solitariu pel branu. Los sos territorios pueden aportar a de 50&nbsp;km², anque la media ye más amenorgada, unos 12&nbsp;km² en hábitats onde la comida ye abondosa. Los foinos marquen los sos territorios con una glándula goliosa que tien xunto a la cola. La sustancia golioso que segrega esta glándula ta compuesta por [[tiol]]es y [[tioacetatos]], bien paecíos anque en menor cantidá que los producíos poles [[Mephitis mephitis|mofetes]], esto da-y a los foinos un fedor característicu detectable polos humanos que s'atopen cerca (a 2 o 3 metros). Los foinos nun pueden proyeutar esta sustancia golioso a otros animales pa defendese como lo faen les mofetes. A lo ancho del so territoriu tien dellos xoriles, que puede escavar él mesmu o arrebatáu a otros animales como marmotes o melandros. El xoril principal, más grande, ye la que va usar pa pasar l'iviernu, dar a lluz y criar a los naciellos, los xoriles más pequeños tremaes pol restu del territoriu son usaes en casu d'emerxencia o p'almacenar comida Los miembros d'un grupu familiar comunicar colos demás por aciu el llinguaxe corporal y emitiendo soníos. Tienen un espectru de vocalizaciones bastante ampliu, que pueden indicar alarma o llamase unos a otros. Tamién se comuniquen con otros individuos por aciu el golor, por eso marquen los alimentos y el territoriu con orina, amás de fieces y les sustancies de la glándula goliosa. == Reproducción == [[Ficheru:Rödrävar.jpg|thumb|left|Foina col so cachorru.]] Los foinos practiquen la [[monogamia]], anque non siempres, yá que esisten pruebes de comportamientos [[Poligamia|polígamos]] (tanto [[polixinia]] como [[poliandria]]), ente los que se cunten salíes del machu a otros territorios mientres la dómina de cría buscando otros posibles acoplamientos y territorios de machos que s'asolapen colos de dos o más femes coles que s'aparien. Créese qu'esta flexibilidá del comportamientos reproductor ye una adautación a la disponibilidad d'espaciu y recursos alimenticios de los territorios.<ref name="iucn"/> [[Ficheru:Red fox pup in a forest of Haute-Normandie.jpg|thumb|Zorrezno nun monte de [[Normandía]].]] La dómina de cría de los foinos varia a lo llargo de la so amplia zona de distribución. Los foinos de les poblaciones meridionales críen ente avientu y xineru, les poblaciones de zones entemedies críen de xineru a febreru y les poblaciones del norte retrasar al periodu ente febreru y abril. Les femes namái tienen un periodu de [[celu]] que dura de 1 a 6 díes. Anque la fema apariar con más d'un machu (que pue que engarren ente ellos pol derechu d'aportar a la fema) namái se va empareyar con unu d'ellos al añu. La xestación dura de 52 a 53 díes. Les pareyes monógames formaes mientres l'iviernu cooperaren pa criar una camada de 4 a 6&nbsp;cachorros (llamaos zorreznos) cada añu, siendo la media 5 y la camada más grande rexistrada de 13. Los zorreznos nacen dafechu cubiertos de borra, nun abrir los güeyos hasta los 8-14 díes, y a les 4 ó 5 selmanes salen d'el cubil. Con 8 selmanes yá pesen más d'un quilu y presenten un pálidu color crema. El treslleche tien llugar escontra la novena selmana (los zorreznos yá pesen 2-2,5 kg). A les 7 ó 10 selmanes abandonen por completu la lluriga. Con cinco meses pesen más de 3 kg y algamen el maduror sexual a los 9 ó 10 meses, pudiendo reproducise na temporada de cría siguiente a la so nacencia. Los foinos en cautividá pueden vivir hasta los dolce año pero na naturaleza nun suelen devasar los trés. == Foinos y humanos == [[Ficheru:Fox0290.jpg|thumb|150px|Escultura d'un espíritu foín, [[kitsune]], nun templu de Xapón.]] Los foinos siempres tuvieron una imaxe ambivalente ente los humanos: per un sitiu yera consideráu una alimaña que predaba sobre les pites y les especies de [[caza menor]], por otru foi almiráu pola so guapura y protagonizó innumberables rellatos representando a la intelixencia y la audacia. Amás la so piel foi tradicionalmente bien apreciada pola so suavidá en [[peletería]]. En tiempos más recién, ser vector de delles enfermedaes como la [[rabia]] nun contribuyó a ameyorar la so imaxe. Sicasí sí lo foi la so apaición en numberosos documentales de naturaleza amosando la so bioloxía y espublizando la conocencia de la so contribución a l'agricultura al amenorgar les poblaciones de royedores qu'acesmen les colleches. Prueba d'esta meyora na so prensa ente les persones ye la prohibición de la tradicional [[caza del foín]] nel [[Reinu Xuníu]], n'[[Escocia]] en 2002 y n'[[Inglaterra]] y [[Gales]] en 2004.<ref name="BBCNov192004">{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/politics/4020453.stm|títulu=Hunt ban forced through Commons|editorial=BBC News|fecha=19 de payares de 2004|fechaaccesu=22 de febreru de 2008}}</ref> Anque l'únicu llugar del mundu onde ye consideráu una especie protexida ye [[Ḥong Kong]].<ref>Wild Animals Protection Ordinance Cap 170 (Ordenanza pa la proteición d'animales selvaxes).</ref> === Na cultura === [[Ficheru:The Fox and the Grapes - Project Gutenberg etext 19994.jpg|thumb|left|150px|Ilustración de la fábula d'[[Esopo]] ''[[La rapiega y les uves]]''.]] Los foinos apaecen nel [[folclor]], [[mitoloxía]] y [[lliteratura]] de munches cultures d'Europa, Asia y Norteamérica. Xeneralmente son amosaos como personaxes astutos y [[Trickster (arquetipu)|empabadores]] que traten de tentar y engañar a los demás nel so favor. [[Ficheru:Reynard-the-fox.jpg|thumb|150px|El ''foín Reynard'' nun llibru infantil de 1869.]] Na tradición [[Fábula|fabulística]] europea los foinos son protagonistes dende l'antigüedá, como nes fábules d'[[Esopo]], y siguida por fabulistes posteriores como [[Jean de La Fontaine|La Fontaine]] o [[Félix María Samaniego|Samaniego]].<ref>[http://amediavoz.com/samaniego.htm Fábules de Samaniego]</ref> Nes fábules el foín casi siempres destaca pola so intelixencia y astucia, desempeñando papeles que van dende'l villanu (como en ''La rapiega nel gallineru''), el pícaru embullador (''[[El cuervu y la rapiega]]''), l'estafador que recibe'l so merecíu (''[[La rapiega y la cigüeña]]''), l'intelixente que vence a los fuertes y hasta'l sabiu observador de los acontecimientos (''La rapiega y el bustu''). Esta mesma imaxe ye la que s'amuesa nos cuentos tradicionales y rellatos europeos como por casu los de [[Roman de Renart|Reynard]] o en [[Pinocho]]. Según dellos historiadores dende la [[Edá Media]] hasta la [[Revolución francesa]] el foín simbolizó nos rellatos les estratexes de sobrevivencia de los llabradores. El campesinado almiraba l'astucia y la intelixencia, y considerar la meyor estratexa pa sobrollevar el poder de l'[[aristocracia]], la Ilesia y l'Estáu, al igual que sabíen que'l pequeñu foín iguar pa sacar partíu de los gallineros ocultu na escuridá.<ref>Robert Darnton, "Peasants tell tales: the meaning of Mother Goose" in ''The great cat massacre and other episodes in French cultural history''. N.Y.: Vintage Basic Books, ([[1984]])</ref> [[Ficheru:NineTailsFox.JPG|thumb|left|150px|Foín de nueve coles, del llibru [[Shan Hai Jing]] de la [[dinastía Qing]].]] Nel [[folclor xaponés|folclor]] y [[mitoloxía xaponesa]] esiste la figura del {{nihongo|''[[kitsune]]''|狐}}, unos espíritus del monte con forma de foín, que la so función clásica ye la de protexer los montes y les aldegues. Al igual que na tradición europea estos foinos son seres intelixentes qu'amás tienen habilidaes [[maxa|máxicu]], que s'amonten cola edá y l'alquisición de conocencies, faciéndose patente pol aumentu del númberu de coles, siendo'l más poderosu un [[kyūbi non kitsune|kitsune de nueve coles]]. Los kitsunes tán estrechamente acomuñaos al dios [[shinto]], [[Inari (Xapón)|Inari]], dios de la [[fertilidá]] y l'[[agricultura]], siendo los sos mensaxeros y sirvientes. Ente los sos poderes más sobresalientes atopa la capacidá d'adoptar la forma humana, concretamente de muyer nueva. Nos cuentos tradicionales el kitsune aprovecha la so capacidá de metamorfosis pa faer travesuras y gastar chancies a les persones, n'otres ocasiones, l'animal metamorfosiáu desempeña funciones de fiel guardián, amiga, amiga o esposa. A los kitsumes fáense-yos [[Oblación|ufriendes]] como si fuera una deidá. L'orixe históricu d'esti papel central del foín nel folclor xaponés ta na so convivencia harmónica col ser humanu nel [[Antiguu Xapón]] por ser consideráu un benefactor de l'agricultura al cazar royedores, de lo que se derivó nun creciente respetu escontra él y surdiendo lleendes atribuyéndo-y poderes. El Kitsune xaponés tien figures asemeyaes en cultures vecines como'l [[huli jing]] de [[China]] y el [[kumiho]] de [[Corea]]. === Comerciu de pieles === [[Ficheru:Pelzmesse mailand felle.jpg|thumb|Pieles de foín de distintos colores.]] El foín común foi apreciáu na industria pellitero dende antiguu. Los nativos de [[Nueva Inglaterra]] consideraben que la piel d'un foín platiáu valía lo mesmo que 40 pieles de [[castor]]. Cuando un xefe indiu aceptaba que-y regalaren una piel de foín platiáu considerábase un actu de reconciliación.<ref name="NEC">Morton, Thomas (1972). New English Canaan: Or, New Canaan (Research Library of Colonial Americana). New York: Arno Press. pp. p188. ISBN 0-405-03309-5.</ref> La variedá de color más apreciada ye la de foín platiáu. Los foinos platiaos criar en cautividá pa ser comercializaes les sos pieles per primer vegada na [[isla del Príncipe Eduardo]], Canadá, en 1878. Anguaño los foinos comunes son los animales que más comúnmente se críen nes granxes pelliteres, xunto a los [[Neovison vison|visones americanos]].<ref>{{cita web | url=http://www.worldanimal.net/fur-trade.html | títulu=The Fur Trade | obra=WorldAnimal.net | fechaaccesu=9 de setiembre de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.worldanimal.net/fur-trade.html|fechaarchivu=26 de payares de 2015}}</ref> Les sos pieles utilizar pa realizar tou tipu de prendes o partes de prendes, destacando les estoles, pescuezos, manguitos, gorros, chaquetes y abrigos.<ref name="INFTF" /> === Depredador domésticu === [[Ficheru:Urban fox and rabbit.jpg|thumb|left|Foín urbanu intentando aportar a la xaula d'un coneyu mascota, [[Reinu Xuníu]].]] Los foinos comunes considérense'l principal depredador montés de les [[aves de corrolada]], [[Oryctolagus cuniculus|coneyos]] domésticos y pequeñes mascotes lo que-y fixo oxetu d'odiu pa munchos granxeros. La opción más segura pa evitalo ye dixebrar físicamente al foín de los animales de granxa por aciu valles o xaules. Pa ser totalmente segures les valles tienen de tener siquier 2&nbsp;m d'altes y nun tener elementos cercanos nos que'l foín pueda upase pa saltar percima. Rexistráronse casos nos qu'un foín bien motiváu engató por una valla metálica.<ref>{{cita web | url=http://www.poultry.allotment.org.uk/Chicken_a/fence_poultry/ | títulu=Protecting the Poultry Flock — Foxes and Fences | autor=Katie Thear | obra=Poultry Pages | fechaaccesu=9 de setiembre de 2007 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071012180841/http://poultry.allotment.org.uk/Chicken_a/fence_poultry/ | fechaarchivu=12 d'ochobre de 2007 }}</ref> Amás la base de la valla tien de ser dura por que'l foín nun pueda escavar per debaxo d'ella. Una vegada que'l foín aportó al interior será-y bien fácil la caza nun espaciu amenorgáu y de cutiu va matar a delles aves que va intentar llevase pa soterrar como excedente pero que si los humanos lleguen antes va dexar abandonaos. Anque les aves de corrolada son les sos preses doméstiques más frecuentes, de xemes en cuando tamién pueden atacar a les críes del ganáu como pequeños corderos y cabritinos. En circunstancies bien escepcionales pueden atacar a dalguna oveya subadulta o adulta o a dalgún tenral naciellu.<ref name="FP" /> Los foinos xeneralmente van matar a los corderos mordiéndolos repetidamente nel pescuezu y el llombu, señal de que los atacaron cuando taben baltaos. Les resultancies del ataque del foín nos animales de corrolada estremar del de los llobos o perros nel fechu en que raramente causaren quebres nos güesos de les sos preses al alimentase d'elles.<ref name="FP" /> Los foinos tamién destacar por llevar se los pequeños cadabres enteros a los sos xoriles p'alimentar ellí a los sos cachorros y ellos mesmos polo que les aves o corderos van sumir ensin dexar rastru.<ref name="FP" /> Estudios científicos realizaos en Reinu Xuníu amosaron que de les muertes de corderos vidables namái ente'l 0,5 % y 3 % deber a los foinos, lo qu'amuesa'l so pequeñu impautu en comparanza con otres causes de mortalidá como la esposición a los elementos meteorolóxicos, les enfermedaes o la inanición.<ref>{{cita llibru | fecha=1997 | títulu=Is the fox a pest?, the ecological and economic impact of foxes in Britain | autor=McDonald, R., Baker, P. & Harris, S.|editorial=Electra Publishing |fechaaccesu=02-02-20081 }}</ref> == Foinos introducíos n'Australia == [[Ficheru:Red Fox Mornington National Park.jpg|thumb|Foín nel Parque Nacional de la [[Península de Mornington]].]] Los foinos introducíos n'[[Australia]] suponen un grave problema de caltenimientu de les especies autóctones. Según el gobiernu australianu'l foín común foi introducíu n'Australia pa poder ser usáu como especie [[caza|cinexética]] en 1855. Dende entós estendióse ensin control y considérase el responsable del cayente de delles especies d'animales nativos del continente australianu que tán n'estáu críticu d'estinción. Por ello ta incluyíu na llista ''[[100 de les especies exótiques invasores más dañibles del mundu]]''<ref>Lowe S., Browne M., Boudjelas S., De Poorter M. (2000). [http://www.issg.org/database/species/reference_files/100Spanish.pdf ''100 de les Especies Exótiques Invasores más dañibles del mundu. Una selección del Global Invasive Species Database'']. Publicáu pol Grupu Especialista d'Especies Invasores (GEEI), un grupu especialista de la Comisión de Sobrevivencia d'Especies (CSE) de la Unión Mundial pa la Naturaleza (UICN), 12pp. Primer edición, n'inglés, sacada xunto col númberu 12 de la revista Aliens, Avientu 2000. Versión traducida y actualizada: Payares 2004.</ref> de la [[Xunión Internacional pal Caltenimientu de la Natura]]. Les autoridaes australianes intentó erradicarlos. Nun programa conocíu como [[Western Shield]] (escudu occidental), el gobiernu d'[[Australia Occidental]] realiza batíes aérees y terrestres d'unos 35,000&nbsp;km² (8.75&nbsp;million&nbsp;[[acre (unidá de superficie)|acres]]) pa controlar a los foinos y los gatos amontesaos. El departamentu de caltenimientu d'Australia Occidental estima que los depredadores introducíos nel continente son los responsables de la estinción de diez especies natives nel estáu, y el programa ''Western Shield'' intenta caltener a otres 16. N'Australia los foinos son controlaos con trampes con cebu o se-yos dispara cola ayuda de lluces na escuridá yá que los sos güeyos rellucen na escuridá, al reflexase la lluz na so [[Tapetum lucidum]]. Tamién se reparó un amenorgamientu de les poblaciones de foinos nes zones onde se reintrodució a los [[dingos]], lo qu'anició qu'aumentaren les poblaciones de fauna nativa.<ref>{{cita publicación|url=http://www.publish.csiro.au/?act=view_file&file_id=EC133p5a.pdf|títulu=Call for more dingoes to restore native species|autor=Tracey Millen|fecha=Oct–Nov de 2006|publicación=[[ECOS]]|volume=133|formatu=PDF}} (Refers to the book ''Australia's Mammal Extinctions: a 50,000 year history''. Christopher N. Johnson. ISBN 978-0-521-68660-0.</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Ver tamién == * [[Foín]] * [[Foín polar]] * [[Foín gris]] * [[Foín isleño]] == Enllaces esternos == {{commonscat|Vulpes vulpes|''Vulpes vulpes''}} {{wikispecies|Vulpes vulpes|''Vulpes vulpes''}} * [https://web.archive.org/web/20120119064310/http://www.barbastella.org/mastozoologia/atlascraneos/atlascraneos_foín.htm Craniu y dientes del foín]. Nel "[https://web.archive.org/web/20111013063705/http://www.barbastella.org/mastozoologia/atlascraneos/atlascraneos.htm Atles virtual] sobre [[craniu|cranios]], [[güesos]], [[cadarma|cadarmes]] y [[Dentición|denticiones]] de los mamíferos ibéricos" del apartáu de [https://web.archive.org/web/20111030133344/http://www.barbastella.org/mastozoologia/ rastros de mamíferos] del [http://www.barbastella.org/ sitio] Barbastella. * [https://web.archive.org/web/20120118051838/http://www.barbastella.org/mastozoologia/foín_coloráu_vulpes_vulpes.htm Rastros de foín]; nel mesmu sitiu. ** [https://web.archive.org/web/20111102164503/http://www.barbastella.org/mastozoologia/perru_canis_familiaris.htm Diferencies ente rastros] de [[Canis lupus familiaris|perru]], de [[Canis lupus|llobu]] y de foín; nel mesmu sitiu. * ''Etoloxía antropófila del foín''. ** [https://web.archive.org/web/20121025161108/http://www.barbastella.org/mastozoologia/foín_etologia.htm Conversación] nel mesmu sitiu. * El [https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:SIU1lLJCursJ:www.secem.es/GALEMYS/PDF%2520de%2520Galemys/17%2520%281-2%29.pdf/010.%2520Nota%2520Talpa%252087-90.pdf+%22Talpa+occidentalis&hl=es&gl=es&pid=bl&srcid=ADGEEShLWTkU-Xx2rJ_kHjma5HjGFRHsZJz9kL3HtnxREOVxboqtyYl4Sm54ferUQmJRVZzvM-DjpCLQNyBcAvtGUQ6n05MAFEnUl70y5ObGORXp06O9aUd3mcSJdlJFEo1VifKvQ-CF&sig=AHIEtbSO6jM9EzoXpf1Shu0Nin_47KAvW1Q topu ibéricu] (''[[Talpa occidentalis]]'') na alimentación del foín nel noroeste d'España. Departamentu de Ciencies Agroforestales. [[Universidá de Valladolid]]. * [http://www.archive.org/stream/faunaibricamam00cabr#page/184/mode/2up/ ''Vulpes v.''] en ''[http://www.archive.org/details/faunaibricamam00cabr Fauna ibérica; mamíferos]''. [[Ángel Cabrera Latorre]]. 1914. [[Facsímil]] electrónicu. {{Tradubot|Vulpes vulpes}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Vulpes vulpes|Vulpes vulpes]] [[Categoría:Carnívoros d'América del Norte]] [[Categoría:Cánidos d'Asia]] [[Categoría:Carnívoros d'Europa]] [[Categoría:Carnívoros d'África del Norte]] [[Categoría:Especies invasores animales]] [[Categoría:Especies descrites por Linnaeus]] [[Categoría:Vertebraos descritos en 1758]] 4krqfzoddv0j4ct5o1fhtkmjvhy81ms 0 8520 4379448 4166385 2025-06-25T14:45:53Z Cardoso 182 4379448 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Valdés }} '''A Ronda'''{{toponimia|Eilao}} ye una [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] del [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] d'[[Eilao]]. Correspuende a la fastera noroccidental del mesmu. Tien 15,6 km², onde viven {{persones|unidá=persones}}<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref> repartíes ente los nucleos de población d'[[El Pato]] y [[Silvareye]]. == Xeografía == === Llocalidaes === {{llista de sitios|1256|A Ronda (Eilao)|El Pato|Silvareye}} === Sitios === {|{{tablaguapa}} | align=center | El Pato | align=center | La Robellada |- | *A Braña del Pato *Cabanela *Castañín *Ferreiro *A Soma *Suacapiya | *Meisnado |} == Ver tamién == {{otros sitios|A Ronda}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{Parroquies d'Eilao}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Parroquies d'Eilao|Ronda, A]] bm45y8fze9h5xch6zay5ovquvguh2yc 0 9043 4379631 4364944 2025-06-26T10:13:44Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379631 wikitext text/x-wiki {{artículu destacáu}} {{rexón}} '''Utah''' ye ún de los 50 Estaos de los [[Estaos Xuníos d'América]], allugáu nel oeste del país. Utah ye un de los más importantes centros de [[tresporte]] y [[telecomunicaciones]] del oeste de los Estaos Xuníos. Aproximao'l 88% de la población d'Utah vive nuna concentración urbana denominada ''Wasatch Front'', cola capital y mayor ciudá del estáu, [[Salt Lake City]], como centru. En contraste, grandes estensiones del estáu tán práuticamente despoblaes, faciendo de la población d'Utah la sesta más urbanizada de los Estaos Xuníos.<ref>{{cita web|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761577046_6/Utah.html|títulu=The People of Utah|editorial=MSN Encarta|publicación=Utah|fechaaccesu=1/8/2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080328121512/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761577046_6/Utah.html|fechaarchivu=2008-03-28}}</ref>Salt Lake City ye un importante centru financieru y comercial del oeste d'EE.XX. La industria de manufactura y d'alta teunoloxía son tamién importantes fontes de renta pal estáu, según l'agricultura y la ganadería. Utah tien un sistema d'educación y de salú nacionalmente renomáu. La principal fonte de renta d'Utah, sicasí, ye'l [[turismu]]. Les sos guapures naturales atrayen al estáu a millones de turistes cada añu. Estes atraiciones van dende grandes cadenes de montes aparentes a la práutica del [[esquí]] (en 2002 celebráronse n'Utah los Xuegos Olímpicos d'Iviernu) y de roques que por cuenta de la aición de la [[erosión]] fueron escavaes formando pontes peñascoses, hasta'l [[Gran Llagu Saláu]] —el mayor [[llagu]] al oeste del [[ríu Mississippi]], y que ye cuatro vegaes más saláu que l'agua de mar. Gran parte del estáu tien un aspeutu y un clima desérticu. L'estáu y la so historia tán marcaos pola gran presencia de los mormones, que formen parte de la [[Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes]]. Cerca del 60% de la población d'Utah son miembros d'esta asociación relixosa, que la so sede central s'atopa en Salt Lake City. Los mormones instaláronse primeramente na rexón del actual estáu d'Utah en [[1847]], y llamaron a la rexón ''[[Deseret]]'' —que significa ''abeya melera'', nel llinguaxe del [[Llibru de Mormón]]. El [[Congresu de los Estaos Xuníos]] creó'l Territoriu d'Utah en [[1850]] —dando nome al territoriu pola tribu amerindia ute, pueblu de los montes, que vivía na rexón.<ref>{{cita web | url=http://www.utah.gov/about/quickfacts.html | títulu=Utah Quick Facts | editorial=Utah.gov | fechaaccesu=1/8/2008 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070222134346/http://www.utah.gov/about/quickfacts.html | fechaarchivu=2007-02-22 }}</ref> El [[4 de xineru]] de [[1896]], Utah convirtióse nel 45ᵘ estáu de los Estaos Xuníos. == Historia == [[Archivu:Parque Nacional de los-Arcos-Utah2508.JPG|thumb|Delicate Arch, l'arcu más emblématicu del parque y unu de los símbolos más populares d'Utah, amás d'imaxe nes matrícules d'automóviles del estáu, [[Parque Nacional Arches]], Utah.]] === Hasta 1849 === Dos tribus [[amerindiu|amerindies]] vivíen na rexón que constitúi l'actual estáu d'Utah miles d'años enantes de la llegada de los primeros esploradores [[Europa|europeos]]. Estes tribus yeren los [[anasazi]] y los [[fremonte]]. Estes tribus natives americanes yeren subgrupos de la etnia amerindia [[mexica|ute-azteca]], y yeren sedentarios. Los anasazi construyíen les sos residencies al traviés de cavadures en montes, y los fremontes construyíen cases de paya enantes de desapaecer de la rexón alredor del [[sieglu XV]]. Otru grupu nativu americanu, los [[navajos]], instaláronse na rexón alredor del [[sieglu XVIII]]. A mediaos del sieglu XVIII, otres tribus uto-[[azteques]], tales como los [[gosiute]], los [[paiute]], los [[shoshone]] y los [[ute]], tamién s'instalaron na rexón. Estos cinco grupos taben presentes cuando llegaron los primeros esploradores europeos. La rexón sur d'Utah esploráronla los españoles en [[1540]], al mandu de [[Francisco Vázquez de Coronado]], cuando buscaba la llexendaria [[Cíbola]]. Un grupu conducíu por dos sacerdotes católicos —dacuando llamada la espedición Domínguez-Escalante— dexó Santa Fe en [[1776]], esperando atopar una ruta a la mariña de [[California]]. La espedición viaxó escontra l'alloñáu norte hasta'l [[llagu Utah]] y atopó a los residentes nativos. Los españoles realizaron más esploraciones na rexón, pero nun s'interesaron por colonizar la zona por cuenta de la so naturaleza desértica. En [[1821]], cola independencia de [[Méxicu]] d'España, la rexón d'Utah pasó a formar parte de Méxicu, como parte integrante de l'[[Alta California]]. Tramperos [[Comerciu de cueru|comerciantes de pieles]] esploraron delles rexones d'Utah a principios del [[años 1800|sieglu XIX]]. La ciudá de [[Provo]] foi llamada asina por unos d'esos homes, Étienne Provost, que visitó l'área en [[1825]]. La ciudá d'[[Ogden]] foi nomada por un miembru de la [[Compañía de la Badía de Hudson]], [[Peter Skene Ogden]] que comerciaba con pieles nel Valle Weber. A finales de 1824 l'americanu Jimmy Bridger convirtióse na primer persona blanca en columbrar el [[Gran Llagu Saláu]]. Por cuenta de la gran salinidá de les sos agües, Bridger pensó qu'atopara'l [[océanu Pacíficu]]. Darréu, sicasí, afayóse qu'esti cuerpu d'agua nun pasaba de ser un xigantescu [[llagu]] saláu. Tres el descubrimientu del llagu, cientos de comerciantes y cazadores fundaron puestos comerciales na rexón, y alredor da la década de 1830, millares de persones, viaxando dende l'este en direición al Oeste de los Estaos Xuníos, realizaben escales na rexón del Gran Llagu Saláu. Los primeros colonos d'EE.UU. n'instalase definitivamente na rexón del Utah fueron los [[Mormón|mormones]]. Los mormones son miembros d'un grupu relixosu denomináu [[Ilesia de [[Xesucristu]] de los Santos de los Últimos Díes]]. Esta Ilesia fuera instituyida en 1830, cerca de Fayette, [[Estáu de Nueva York|Nueva York]], por [[Joseph Smith]]. Dempués del asesinatu d'ésti, en 1844, [[Brigham Young]] convirtióse en líder de la mayoría de los mormones. Por cuenta de la gran persecución relixosa que sufríen, los mormones empezaron a treslladase d'una rexón a otra buscando llibertá y tolerancia relixosa, pasando por [[Ohio]], [[Illinois]] y [[Missouri]]. Sicasí, per onde pasaben esistía persecución relixosa. En 1846, Young decidió realizar una espedición al Centro-Oeste de los Estaos Xuníos, y buscar una rexón aisllada y poco o non habitada, onde'l grupu pudiera esfrutar de tolerancia relixosa. En [[1847]], Young y la so espedición llegaron al Gran Llagu Saláu, onde s'instalaron. Un añu dempués, en [[1848]], pol [[Tratáu de Guadalupe Hidalgo]], Estaos Xuníos anexonaron Utah, dempués de la so victoria sobro [[Méxicu]] mientres la [[Intervención de los Estaos Xuníos en Méxicu]]. Young rápido entamó comunidaes pa tolos sos siguidores. Les noticies del ésitu del asentamientu na rexón fixeron que miles de persones —principalmente mormones— instalárense na rexón del Gran Llagu Saláu y los sos [[estuariu|estuarios]], especialmente al norte del actual estáu, onde munchos s'instalaron en valles y empezaron a [[riegu|regar]] estos valles, favoreciendo la práutica de l'[[agricultura]]. Sicasí, los primeros años d'asentamientu fueron difíciles —especialmente a causa d'una gran [[llagosta|llagostonada]]. Sicasí, les [[gaviota|gaviotes]] del Gran Llagu Saláu eventualmente esterminaron les llagostes. De magar, la gaviota ye'l símbolu aviariu d'Utah, y alzóse un monumentu en Salt Lake City nel so homenaxe. === 1849 - 1896 === [[Archivu:salt lake city 1850.jpg|thumb|[[Salt Lake City]] en [[1850]].]] ==== Deseret y la creación del Territoriu d'Utah ==== En [[1849]], los mormones crearon un estáu, al que denominaron [[Deseret]], una estensión xigantesca qu'incluyía territoriu qu'anguaño forma parte de [[Colorado]], [[Idaho]], [[Wyoming]], [[Nevada]], [[Oregón]], [[Arizona]], [[Nuevu Méxicu]] y [[California]]. Nel mesmu añu, los mormones tamién crearon la ''Compañía de Fondu d'Emigración Perpetua''. El fondu sufragaba'l treslláu de families mormonas d'otros países a Utah. Esto ayudó a aproximao 26.000 inmigrantes —cerca del 36% de los guapamente 73.000 mormones qu'emigraron d'Europa a los Estaos Xuníos ente 1852 y 1887.<ref>{{cita web |url=http://www.media.utah.edu/UHE/p/PERPETUALEMIGRATING.html |títulu=Perpetual Emigrating Fund Company |publicación=Utah History Encyclopedia| editorial=University of Utah |fechaaccesu=4/8/2008}}</ref>A lo llargo de 1849 y de [[1850]], los mormones primieron al gobiernu de los Estaos Xuníos por que ''Deseret'' fuera eleváu a la categoría d'estáu. Sicasí, el [[Congresu d'Estaos Xuníos|Congresu]] refugó estes peticiones. Sicasí, a causa de cuestiones relatives a la [[esclavitú]] nel país, el gobiernu de los Estaos Xuníos creó'l [[Territoriu d'Utah]] (con una estensión muncho menor) en 1850, denomináu asina pola tribu [[ute]] que vivía na rexón. Anque de mayor estensión que l'actual estáu, esti territoriu yá tenía daquella les actuales llendes norte y sur. Young convirtióse nel primer gobernador del territoriu. Hasta la [[década de 1850]], les rellaciones ente los nativos americanos d'Utah y los mormones fueron bones. Sicasí, en [[1853]], un xefe indíxena ute, ''Walkara'' (tamién llamáu ''Walker''), empezó a atacar comunidaes mormones, empecipiando la ''Guerra de Walker'', que se desenvolvió mientres un añu, hasta que Young consiguió convencer a Walker de que terminara colos ataques.<ref>{{cita web |url=http://www.media.utah.edu/UHE/w/WAKARA.html |títulu=Wakara |publicación=Utah History Encyclopedia| editorial=University of Utah |fechaaccesu=4/8/2008}}</ref> ==== La Guerra d'Utah y la masacre de Mountain Meadows ==== Gran parte del Congresu de los Estaos Xuníos, según el mesmu presidente na dómina, [[James Buchanan]], queríen destituyir a los mormones del gobiernu d'Utah. Llegaron rumores hasta [[Washington D. C.|Washington]] de que tol territoriu taba sulevándose. El presidente Buchanan, en [[1857]], decidió nomar a Alfred Cumming de [[Georgia (Estaos Xuníos d'América)|Georgia]] como nuevu gobernador del Territoriu.<ref>{{cita web |url=http://www.media.utah.edu/UHE/c/CUMMING%2CALFRED.html |títulu=Alfred Cumming |publicación=Utah History Encyclopedia| editorial=University of Utah |fechaaccesu=4/8/2008}}</ref> Fueron unviaes tropes pa garantizar el cumplimientu de la sustitución, empecipiando la llamada ''Guerra d'Utah'' (tamién conocida n'inglés como ''Utah Expedition'' o ''Buchanan's Blunder''). Énte l'ausencia d'una notificación formal o de declaración d'intenciones, Young y otros líderes mormones interpretaron l'unviu de tropes como una persecución relixosa y adoptaron una postura defensiva.<ref name=utah_war>{{cita web |url=http://www.media.utah.edu/UHE/o/UTAHWAR.html |títulu=The Utah War |publicación=Utah History Encyclopedia| editorial=University of Utah |fechaaccesu=13/9/2008}}</ref> En setiembre d'esi mesmu añu, un grupu de mormones, xunto con un grupu d'aliaos nativos americanos, atacaron un grupu d'unes 140 persones, d'[[Arkansas]] y de [[Missouri]], que se dirixíen escontra [[California]]. Supóníase polos agresores qu'estes persones yeren na so mayoría anti-mormones. Mataron a tolos viaxeros, con esceición de los neños, a los qu'unviaron a vivir con families mormones (dos años dempués, reclamaos polos sos familiares, tornaron a Arkansas).<ref name=ref_doblada_1>{{cita web |url=http://www.media.utah.edu/UHE/m/MOUNTAINMEADOW.html |títulu=Mountain Meadows Massacre|publicación=Utah History Encyclopedia| editorial=University of Utah |fechaaccesu=13/9/2008}}</ref> Esti incidente conozse nacionalmente como la [[masacre de Mountain Meadows]] y ye ún de les actos más revesosos cometíos por miembros de la Ilesia. Dalgunos afirmen que los oficiales de Salt Lake, incluyíu Young, ordenaron la masacre, mientres otros aseveren que Salt Lake nun s'enteró de la masacre hasta cuando foi demasiao tarde. El presidente Buchanan fuera criticáu pol Congresu de los Estaos Xuníos y pola población porque fracasó al nun alvertir a Young la so destitución, previr de cebera afecha a les tropes, o inclusive de nun investigar si yera necesariu l'unviu de tropes. El presidente quería acabar cola situación, y empezó a axustar con Young. Ésti aceptó la so destitución y Cumming asumió'l puestu. Anque Young nun fuera yá'l gobernador d'Utah, inda yera consideráu como tal polos habitantes del territoriu. Esistieron grandes tensiones ente la población mormona y les tropes qu'ocuparon Utah mientres trés años, y qu'abandonaron el territoriu en [[1861]] col advenimiento de la [[Guerra Civil de los Estaos Xuníos]].<ref name=utah_war /> ==== Utah adquier les sos fronteres actuales. La década de 1860. ==== A lo llargo de la [[década de 1860]], el gobiernu de los Estaos Xuníos cedió parte del Territoriu d'Utah a otros nuevos territorios recién creaos, como [[Colorado]], [[Nevada]] y [[Wyoming]]. En [[1868]], Utah adquirió les sos actuales llendes territoriales. En [[1865]], empecipióse la [[Guerra de Black Hawk]], nuevamente ente los mormones y la tribu nativa americana ute, liderada pol xefe indíxena ''[[Black Hawk (Xefe tribal)|Black Hawk]]''. La guerra perduró per dos años, hasta [[1867]], periodu nel qu'otres tribus natives americanes se xunieron a la causa de los utes: reconquistar les tierres prindaes polos mormones. En 1867, ''Black Hawk'', viendo que nun tenía nenguna posibilidá de victoria, alcordó rindise al gobiernu de los Estaos Xuníos. La mayoría de los nativos americanos d'Utah fueron entós ingresaos en reserves indíxenes. Ocasionales ataques de los nativos perduraron hasta [[1873]].<ref>{{cita web |url=http://www.media.utah.edu/UHE/b/BLACKHAWKWAR.html |títulu=Black Hawk War |publicación=Utah History Encyclopedia| editorial=University of Utah |fechaaccesu=4/8/2008}}</ref> [[Archivu:Ponymap.jpg|thumb|left|Mapa del [[Pony Express]] del ''National Park Service''.]] Salt Lake City convirtióse nun centru de comunicaciones en [[1860]], col entamu del tresporte de [[corréu]] del [[Pony Express]] ente [[Saint Joseph (Missouri)]] y [[Sacramento (California)]], con escala en [[Salt Lake City]]. El [[24 d'ochobre]] de [[1861]], dos llinies de [[telégrafu]], una procedente de [[Washington D. C.]] y la otra de [[San Francisco (California)|San Francisco]], fueron coneutaes en Salt Lake City, inaugurando la primer llinia de telégrafu trescontinental del país.<ref>{{cita web |url=http://www.media.utah.edu/UHE/p/PONYEXPRESS.html |títulu=Pony Express in Utah |publicación=Utah History Encyclopedia| editorial=University of Utah |fechaaccesu=4/8/2008}}</ref> En [[1862]], el Congresu de los Estaos Xuníos aprobó una llei, valedera en tol país, que prohibía la práutica de la [[poligamia]]. El gobiernu de los Estaos Xuníos unvió desa un reximientu de voluntarios de California baxo'l mandu de [[Patrick Edward Connor|Patrick Y. Connor]]. Ésti, n'Utah, incentivó a los sos soldaos a buscar metales preciosos na rexón. Connor, un anti-mormón, esperaba que dichu descubrimientu na rexón, pudiera atrayer a miles de non mormones a la zona, amenorgando asina'l poder de los mormones n'Utah. En [[1863]], fueron afayaos [[oru]] y [[plata]], anque la inesistencia de [[ferrocarril]] nel territoriu fizo que la estracción d'estos metales fuera bien costosa. Poques empreses interesáronse na minería d'estes reserves, y poques persones instaláronse n'Utah. En [[1863]], dos compañíes ferroviaries empecipiaron la construcción de dos llinies de ferrocarril. La ''[[Central Pacific]]'' empecipió'l tendíu d'una llinia partiendo de Sacramento en direición al este y la ''[[Union Pacific]]'' empecipió la construcción d'otru ferrocarril, partiendo d'[[Omaha (Nebraska)|Omaha]], [[Nebraska]], en direición al oeste. El [[10 de mayu]] de [[1869]], estes dos llinies xuniéronse en [[Promontory]], completando la [[Primer ferrocarril transcontinental d'Estaos Xuníos|primer llinia de ferrocarril trescontinental de los Estaos Xuníos]]. Rápido, otros ferrocarriles fueron construyíos n'Utah, la minería de metales preciosos espoxigó, y la población d'Utah empezó a crecer rápido. En 1870, Utah foi'l segundu estáu nos Estaos Xuníos en conceder el derechu al votu a les muyeres, dempués de [[Wyoming]], que lo fixo en 1869. Esti derechu foi-y anuláu a les muyeres pol Congresu en 1887 pola ''Edmunds-Tucker Act''. Tarrecíase que les esposes de los polígamos votaríen como'l so esposu ordenárales, y que crearen un estáu nel que, parafrasiando'l conocíu lema d'«un home, un votu», convirtiérase n'«un home, cinco votos». En 1895, les muyeres del estáu recuperaron el so derechu al sufraxu.<ref>{{cita web |url=http://www.media.utah.edu/UHE/w/WOMANSUFFERAGE.html |títulu=Women´s suffrage in Utah |publicación=Utah History Encyclopedia| editorial=University of Utah |fechaaccesu=4/8/2008}}</ref> ==== L'estáu d'Utah ==== Cola medría de la población d'Utah, la rexón empezó a primir al Congresu de los Estaos Xuníos porque Utah fuera eleváu a la categoría d'estáu. Estes peticiones fueron nuevamente refugaes, a causa de los vezos polígamos del territoriu (anque realmente non tolos mormones teníen esi vezu, qu'oscilaben ente'l 5 y el 40% de los sos miembros, según la dómina y la zona). Mientres la [[década de 1880]] el gobiernu d'EE.UU. empecipió'l cumplimientu de les lleis anti poligamia n'Utah, con penes de 5 años de cárcel y fuertes multes económiques, y apurrió un mecanismu p'adquirir les propiedaes de la Ilesia.<ref>{{cita web |url=http://www.media.utah.edu/UHE/p/POLYGAMY.html |títulu=Poligamy |publicación=Utah History Encyclopedia| editorial=University of Utah |fechaaccesu=4/8/2008}}</ref> Toos estos factores fixeron qu'en [[1890]], el líder de la Ilesia, [[Wilford Woodruff]], declarara oficialmente que los sos miembros nun practicaben la poligamia.<ref>{{Cita web | url=http://scriptures.lds.org/es/od/1 |títulu=Declaración oficial | editorial=The Official Scriptures of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints| fecha=Salt Lake City, Utah, 6 d'ochobre de 1890|fechaaccesu=20/8/2008}}</ref> Según los mormones, el so profeta Wilford Woodruff recibió una revelación venida de Dios de que la boda plural tendría de suspendese.<ref>{{Cita web| autor=Presidente Gordon B. Hinckley| url=http://www.lds.org/conference/talk/display/0,5232,89-3-15-26,00.html |títulu=¿Qué pregunta la xente alrodiu de nós?, entruga nᵘ 4 |editorial=Official Web site of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |fechaaccesu=20/8/2008}}</ref> En [[1895]], el gobiernu territorial d'Utah creó una nueva constitución, suxeta a l'aprobación del Congresu d'Estaos Xuníos. Esta nueva constitución declaraba illegal la práutica de la poligamia. Amás, torgaba'l gobiernu d'Utah per parte de cualesquier asociación relixosa. Baxo estos términos, el Congresu ratificó la nueva constitución, y Utah convirtióse nel 45ᵘ estáu de los Estaos Xuníos, el [[4 de xineru]] de [[1896]]. {{correxir}} === 1896 - Tiempos actuales === [[Archivu:Salt lake city main street c1900 pc.jpg|thumb|Centro de Salt Lake City a principios de los [[años 1900]].]] ;Despegue económicu. L'establecimientu de parques nacionales. Utah espolletó económicamente mientres les dos primeres décades del [[sieglu XX]]. L'estáu convirtióse nun importante centru [[ganadería|ganaderu]], con grandes fataos [[bovidae|bovinos]] y [[ovinos]]. Siguieron construyéndose nuevos ferrocarriles espandiéndose a lo llargo del estáu. La inauguración d'un xigantescu proyeutu del gobiernu norteamericanu nel estáu en [[1913]], espandió drásticamente l'área cultivable d'Utah. La [[minería]] del [[cobre]] convirtióse nuna de les principales fontes de renta del estáu, y estremaes [[siderurxa|siderurxes]] afitáronse na rexón.Empezando a principios de los [[años 1900]], col establecimientu de parques nacionales como'l [[Parque Nacional Bryce Canyon|Bryce Canyon]] y el [[Parque Nacional Zion|Zion]], Utah empezó a faese conocíu pola so guapura natural. El sur d'Utah convirtióse nun puntu popular de rodaxe pa escenes grebes, escabrosas, y paisaxes naturales como'l ''[[Rainbow Arch|Rainbow Bridge National Monument]]'' nel [[Parque Nacional Arches]] y ''the Mittens'' de [[Monument Valley]] son reconocibles al intre pola mayoría de los residentes nacionales. Mientres los [[años 1950]], los [[años 1960]] y los [[años 1970]], cola construcción de la [[Rede d'Autopistes Interestatales d'Estaos Xuníos]], l'accesibilidá a les árees escéniques del sur fíxose más fácil. ;La Gran Depresión y el recobramientu económicu Utah foi unu de los estaos norteamericanos más duramente castigaos pola [[Gran Depresión]] de la [[década de 1930]]. La drástica cayida de los precios de los productos agropecuarios, y el zarru d'estremaes mines fixeron que Utah tuviera una de les tases de [[desemplegu]] y de endeudamiento más altes del país a lo llargo de la década. La economía d'Utah solo empecipió la so recobramientu dempués del entamu de la [[Segunda Guerra Mundial]]. Cola entrada de los Estaos Xuníos na guerra, en [[1942]], Utah pasó por un procesu de gran [[industrialización]], y l'estáu espolletó en gran midida. Utah convirtióse n'unu de los mayores productores nacionales de [[misil balísticu|misiles balísticos]] na [[década de 1950]]. A lo llargo de la década, grandes depósitos d'[[uraniu]], [[petroleu]] y [[gas natural]] fueron afayaos n'Utah. Esti procesu de industrialización perduró hasta la [[década de 1960]], y Utah convirtióse nun gran centru siderúrxicu. En [[1963]], sicasí, la demanda de misiles balísticos nel país baxó de manera drástica, causando tamién una cayida nos precios de los minerales del estáu. Utah entró nun periodu de recesión económica que duró hasta'l final de la década. ;La crisis educativa de 1964 Tres el fin de la Segunda Guerra Mundial, el sistema d'[[educación]] pública d'Utah enfrentóse con estremaos problemes, a causa de la drástica medría del caltenimientu de les escueles mientres les décades de 1940 y 1950, hasta l'entamu de la década de 1960. Educadores d'Utah solicitaron l'aprobación d'una medría de 25 millones de dólares pa la educación. L'estáu puestu alcordó aumentar el presupuestu estatal d'educación en 11 millones de dólares , y creó un comité pa estudiar les necesidaes del sistema escolar d'Utah. Esta comisión, en [[1964]], encamentó que'l presupuestu añal d'educación fuera aumentáu en siquier 6 millones de dólares, pidimentu que foi refugáu pol gobiernu, que creía qu'esto arruinaría la economía del estáu. Sicasí, esta decisión fizo que'l [[sindicatu]] ''National Education Association'' (Asociación Nacional d'Educación) empecipiara un gran boicot a Utah, pidiendo que profesores de tol país refugaren trabayar nel estáu.<ref>{{cita web|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,940454,00.html|títulu=Utah: Off Limits|fecha=29/5/1964|editorial=TIME.com|fechaaccesu=5/8/2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081208202726/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,940454,00.html|fechaarchivu=2008-12-08}}</ref> Cola aprobación en [[1965]] d'un nuevu aumentu del presupuestu d'educación de 25 millones de dólares, el sindicatu terminó les sos protestes. [[Archivu:SL_Cauldron_park_arch.JPG|thumb|La llaparada olímplica mientres los [[Xuegos Olímpicos de Salt Lake City 2002]].]] ;Utah como potencia turística Comenzando en [[1939]], col establecimientu del ''Alta Ski Area'', Utah convirtióse nun puntu mundialmente reconocíu pa la práutica del esquí. Mientres el final de la década de 1950 y de 1960, l'aumentu de la población urbana d'Utah fizo que la demanda d'árees recreatives a cielu abiertu creciera de forma drástica, lo que favoreció la inauguración d'estremaos [[resort]]s d'[[esquí]] nes numberoses [[cordalera|cadenes montascoses]] del estáu, y d'otres árees recreatives abiertes, per parte d'empreses privaes y d'órganos gubernamentales. La nieve seco, en polvu de la [[cordalera Wasatch]] ta considerada como una de les meyores del mundu pa esquiar. Nel añu 1995 Salt Lake City ganó la candidatura pa celebrar los [[Xuegos Olímpicos de Salt Lake City 2002|Xuegos Olímpicos d'Envierno de 2002]], y éstos sirvieron como un gran incentivu a la economía. Los recursos d'esquí aumentaron en popularidá, y munchos de los locales Olímpicos tremaos al traviés del ''Wasatch Front'' siguen siendo utilizaos p'acontecimientos deportivos. Esti acontecimientu tamién espoleó el desenvolvimientu del sistema ferroviariu llixeru nel valle del Llagu de Sal, conocíu como ''TRAX'', y la reconstrucción del sistema d'autopistes ensin peaxe alredor de la ciudá. De magar, el [[turismu]] ye la principal fonte de renta del estáu.;El sieglu XXIA finales del [[sieglu XX]], la población del estáu creció rápido. Según el [[Censo de los Estaos Xuníos del 2000|censo del 2000]], Utah foi'l cuartu estáu de medría más rápida (29,6%) nos Estaos Xuníos ente 1990 y 2000.<ref>{{cita web| url=https://www.census.gov/population/cen2000/phc-t2/tab03.pdf |títulu=States Ranked by Percent Population Change: 1990 to 2000| formatu=[[PDF]]|editorial=Oficina del Censo de los Estaos Xuníos| fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> St. George, nel suroeste, foi la primer área metropolitana de más rápida medría nos Estaos Xuníos ente 2000 y 2006, y Provo-Orem la sesta.<ref>{{cita web| url=https://www.census.gov/Press-Release/www/releases/archives/population/009865.html |títulu=U. S. Census Bureau News: 50 Fastest-Growing Metro Areas Concentrated in West and South| editorial=Oficina del Censo de los Estaos Xuníos|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> Nos años 1970, la medría yera enorme nos suburbios. [[Sandy]] foi una de les ciudaes de más rápidu medría nel país nesa dómina. A principios del [[sieglu XXI]], munches árees d'Utah esperimenten una gran medría. [[Condáu de Davis (Utah)|Davis]] al norte, [[Condáu de Salt Lake (Utah)|Salt Lake]] y [[Condáu de Summit (Utah)|Summit]] al sur y al oeste, y los condaos de [[Condáu de Tooele (Utah)|Tooele]], [[El Condaoáu d'Utah (Utah)|Utah]], [[Condáu de Wasatch (Utah)|Wasatch]] y [[Condáu de Washington (Utah)|Washington]] crecen toos bien rápido. El tresporte y la urbanización son cuestiones primordiales na política cuando'l desenvolvimientu consume tierra agrícola y árees ensin cultivar. == Xeografía física == [[Archivu:Wasatch Range Autumn.jpg|thumb|Vista de la [[cordalera Wasatch]].]] Utah llinda al norte colos estaos de [[Wyoming]] y [[Idaho]], al sur con [[Arizona]] y nun únicu puntu nel sureste con [[Nuevu Méxicu]], al este con [[Colorado]] y al oeste con [[Nevada]]. La esquina sureste d'Utah xúnese a les esquines d'Arizona, Nuevu Méxicu y Colorado no que se conoz como les cuatro esquines y ye l'únicu llugar nos Estaos Xuníos onde cuatro estaos s'atopen. Los [[ríu|ríos]] d'Utah aflúin nel [[Gran Llagu Saláu]] o nel [[ríu Colorado]]. Amás d'ésti últimu, otru gran ríu d'Utah ye'l [[Ríu Green]], que desagua nel Colorado. Los mayores ríos del estáu son les principales fontes d'[[agua potable]] pa la irrigación artificial d'estremaes árees rurales del estáu. El Gran Llagu Saláu ye con diferencia'l mayor [[llagu]] del estáu, y tamién el mayor llagu del país al oeste del [[ríu Mississippi]]. Les agües del Gran Llagu Saláu son más salaes que les agües del [[océanu Pacíficu]] nes sableres de [[Los Angeles]], debíu al fechu de que non evacua cantidaes significatives d'agua nin por desagüe superficial nin por infiltración (esti tipu de llagos denominar [[Llagu endorreicu|endorreicos]]). Cuando l'agua del llagu se evapora, sales y otros [[posu|posos]] queden nel llagu. El fechu que'l llagu nun tener drenaje ye causa de problemes mientres periodos de grandes [[agua|agües]], que frecuentemente causen [[crecida|crecíes]] nes árees próximes al llagu. Los [[desiertu|desiertos]] cubren cerca d'un terciu de too Utah, y los [[monte|montes]] cubren l'otru terciu. Utah puede estremase en trés grandes zones geomorfológicas bien definíes:<ref>{{cita web | url=http://www.netstate.com/states/geography/ut_geography.htm |publicación=The Land|títulu=The Geography of Utah |editorial=Netstate.com | fechaaccesu=4/8/2008}}</ref> * Los ''Montes Rocosos'' ocupen el nordeste del estáu. Caracterízase pel so terrén montascosu, accidentáu, y de gran [[altitú]], y por ser la única cadena montascosa qu'escurre en sentíu este-oeste. * Los [[Montes Rocosos]] son la zona onde s'asitia'l puntu más altu del estáu, el ''Kings Peak'', con 4.123 metros d'altitú. Estremaos [[cumal|picos]] de los Montes Rocosos superen los 3 mil metros d'altitú nel estáu. Equí asítiense gran parte de los montes y de les [[estación turística|estaciones turístiques]] d'[[esquí]] d'Utah. Dos ramales de los Rocosos estiéndense pol cantu nordeste del estáu, les cordaleres [[Cordalera Uinta|Uinta]] y [[Cordalera Wasatch|Wasatch]]. * La rexón ''Basin and Range'' caracterízase pel so terrén relativamente poco accidentáu, y pol so clima desértico (una de les zones más grebes d'Estaos Xuníos). Ocupa tol oeste d'Utah, y estiéndese a lo llargo de dellos estaos. El Gran Llagu Saláu ta alcontráu nel norte d'esta rexón. El suelu de les rexones al sur del llagu foi enantes el llechu del Gran Llagu Saláu. Esti suelu ye bien duru, compuestu por sales y posos dexaos pel llagu. Na rexón atopa'l puntu menos eleváu del estáu, alcontráu na esquina suroeste, con 610 metros d'altitú. * L'''Altiplanu del Colorado'' ocupa tol centru-este, la mayor parte del sur y tol sureste d'Utah. Caracterízase pel so terrén accidentáu, cortáu por grandes [[pandu|pandos]] y [[valle]]s fondos. Estos pandos atópense a más de 3.000 m sobro'l [[nivel del mar]]. === Clima === El clima na mayor parte d'Utah —especialmente nel oeste— ye [[clima desérticu|desérticu]] o semiáridu. N'[[iviernu]], la temperatura mengua a midida en que se viaxa al norte, y a midida en que l'altitú de la rexón aumenta. En xeneral, la temperatura medio ta per debaxo de 0 [[Grau Celsius|°C]] na mayor parte d'Utah. Solo l'estremu sur del estáu tien temperatures medies nel iviernu superiores a 0&nbsp;°C. La media nel sur mientres l'iviernu ye de 1&nbsp;°C y en Salt Lake City, de -6&nbsp;°C. La media de les mínimes nel estáu ye de -12&nbsp;°C, y de les máximes, de -4&nbsp;°C. Díes onde la temperatura ta per debaxo de -18&nbsp;°C pueden esperase n'estremaes árees siquier una vegada al añu, pero xeneralmente duren poco. Los montes del norte y este del estáu sirven como barreres pa les corrientes d'aire frío procedentes del [[Polu Norte]]. La temperatura más baxo rexistrada n'Utah foi de -56&nbsp;°C, en Peter's Sink, el 1 de febreru de 1985. [[Archivu:Monument valley.JPG|thumb|Paisaxe desértico nel [[Monument Valley]].]] En [[branu]], les temperatures más altes rexístrense nel este y nel norte d'Utah. La media ye de 27&nbsp;°C en Salt Lake City y de 20&nbsp;°C nel centru-sur del estáu. La media de les mínimes ye de 15&nbsp;°C, y la media de les máximes ye de 31&nbsp;°C. A causa del clima desérticu, los estremos son habituales nos branos del estáu —les máximes fácilmente superen los 40&nbsp;°C y les mínimes fácilmente cayen per debaxo de 10&nbsp;°C. La temperatura más alto rexistrada n'Utah foi de 47&nbsp;°C, en St. George, el 5 de xunetu de 1985. La mayor parte d'Utah ye grebu y eleváu. La mayor parte del este y del sur del estáu recibe menos de 30 centímetros de [[precipitación (meteoroloxía)|precipitación]] media añal d'[[agua]] per añu, ente que munches árees montascoses reciben más de 100 centímetros de precipitación media añal d'agua. La mayor parte del oeste del estáu recibe menos de 25 centímetros. La rexón del Gran Llagu Saláu ye especialmente seca, recibiendo menos de 13 centímetros d'agua por añu. La [[nieve]] ye común mientres l'iviernu en tou Utah sacantes nel suroeste del estáu —St. George, alcontrada'l suroeste, por casu, recibe namái 8 centímetros de nieve por añu, mientres Salt Lake City recibe 150 centímetros al añu. Munches árees montascoses reciben unos 900 centímetros de nieve por añu, y porciones de les [[Cordalera Wasatch|montes Wasatch]] reciben más de 1.250 centímetros por añu de nieve. ''Alta'', un [[resort]] d'esquí próximu a Salt Lake City, recibe 900 centímetros de nieve por añu. La nieve ye habitual ente'l final de [[payares]] y [[marzu]], nes rexones de menor altitú, y d'[[ochobre]] hasta [[mayu]] nos montes. De cutiu los montes siguen cubriciones de nieve hasta'l mes de [[xunetu]]. <center> {|{{tablaguapa}} | colspan="15" style="text-align:center;font-size:120%;background:#E8EAFA;"|'''''Cuadru climáticu de la ciudá de [[Salt Lake City]]'''''<ref>{{cita web | url=http://www.climate-charts.com/Locations/u/US72572004275981.php | editorial=Climate-Charts.com | títulu=Salt Lake City, Climate (Average Weather) Data | fechaaccesu=5/8/2008 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090224005753/http://www.climate-charts.com/Locations/u/US72572004275981.php | fechaarchivu=2009-02-24 }}</ref> |- !Estadística || align="left" | Unidad || align="right" | Xin || align="right" | Feb || align="right" | Mar || align="right" | Abr || align="right" | May || align="right" | Xun || align="right" | Xune || align="right" | Ago || align="right" | Set || align="right" | Och || align="right" | Pay || align="right" | Avi || align="right" | Media |- |Temperatura medio || align="left" |[[Grau Celsius|°C]] || align="right" | -2,3 || align="right" | 1,2 || align="right" | 5,4 || align="right" | 9,8 || align="right" | 14,9 || align="right" | 20,6 || align="right" | 25,5 || align="right" | 24,2 || align="right" | 18,4 || align="right" | 11,8 || align="right" | 4,9 || align="right" | -1,3 || align="right" | 11,09 |- |Media de les máximes || align="left" | °C || align="right" | 2,4 || align="right" | 6,4 || align="right" | 11,2 || align="right" | 16,3 || align="right" | 22,2 || align="right" | 28,2 || align="right" | 33,4 || align="right" | 31,9 || align="right" | 26,2 || align="right" | 18,9 || align="right" | 10,4 || align="right" | 3,2 || align="right" | 17,56 |- |Media de les mínimes || align="left" | °C || align="right" | -7,1 || align="right" | -4,1 || align="right" | -0,3 || align="right" | 3,3 || align="right" | 7,6 || align="right" | 13,0 || align="right" | 17,6 || align="right" | 16,6 || align="right" | 10,6 || align="right" | 4,6 || align="right" | -0,6 || align="right" | -5,8 || align="right" | 4,62 |- |Media mensual precip. agua || align="left" | [[milímetru|mm]] || align="right" | 28,2 || align="right" | 31,2 || align="right" | 48,5 || align="right" | 53,8 || align="right" | 45,7 || align="right" | 23,6 || align="right" | 20,6 || align="right" | 21,8 || align="right" | 32,5 || align="right" | 36,6 || align="right" | 32,8 || align="right" | 35,6 || align="right" | 34,24 |- |Media mensual precip. nieve || align="left" | [[centímetru|cm]]|| align="right" | 31,2 || align="right" | 24,9 || align="right" | 29,7 || align="right" | 17,3 || align="right" | 2,8 || align="right" | 0,0 || align="right" | 0,0 || align="right" | 0,0 || align="right" | 0,5 || align="right" | 5,3 || align="right" | 16,5 || align="right" | 34,8 || align="right" | 13,58 |- |} </center> == Alministración y política == [[Archivu:Utah State Capitol Feb2009.jpg|left|thumb|Vista del Capitolio estatal d'Utah, en Salt Lake City.]] L'actual [[Constitución d'Utah]] foi adoptada en [[1895]]. Les [[Reforma constitucional|enmiendes]] a la Constitución son propuestes pol Poder Llexislativu d'Utah y pa ser aprobaes, precisen ser ratificaes por siquier el 51% del Senáu y de la Cámara de Representantes del estáu, en dos votaciones consecutives, y darréu pol 51% o más del eleutoráu d'Utah, nun [[referendu]]. La población del estáu tamién puede proponer enmiendes a la Constitución al traviés d'una iniciativa popular con una recoyida de firmes, onde son necesaries siquier la firma del 10% de les persones que votaron nel últimu referendu o eleición estatal de Gobernador realizada nel estáu. Si esti actu de recoyida de firmes consigue un mínimu del 10% de firmes, esta enmienda precisa entós recibir los votos de siquier el 51% de los votantes en dos referendus consecutivos. Si esta enmienda ye aprobada pol 51% o más de los votantes en dambes votaciones, la enmienda ye automáticamente aprobada. Les enmiendes tamién pueden ser propuestes ya introducíes por [[Convención constitucional|convenciones constitucionales]], que precisen recibir siquier l'aprobación del 66,7% de los votos de dambes Cámares del Poder Llexislativu y el 51% de los eleutores del estáu nun referendu.Cerca del 50% del presupuestu del gobiernu d'Utah provién d'[[impuestu|impuestos]] estatales. El restu provién de presupuestos recibíos del gobiernu nacional y de préstamos. En [[2002]], el gobiernu del estáu ingresó 10.107 millones de [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólares]], xenerando 8.468 millones de dólares. La [[delda pública]] d'Utah ye de 4.729 millones de dólares. La delda ''per cápita'' ye de 2.039 dólares, el valor de los impuestos estatales per cápita ye de 1.693 dólares, y el valor de los gastos gubernamentales per cápita ye de 4.358 dólares === División de poderes === El principal oficial del [[Poder Executivu]] d'Utah ye'l [[gobernador]]. Este ye escoyíu pola población del estáu pa mandatos d'hasta cuatro años de duración. El puestu de gobernador nun tien establecíu una llende de mandatos.El [[Poder Llexislativu]] d'Utah ta constituyíu pol [[Senáu d'Utah|Senáu]] y pola [[Cámara de Representantes d'Utah|Cámara de Representantes]]. El Senáu tien un total de 29 miembros, ente que la Cámara de Representantes tien un total de 75 miembros. Utah ta estremáu en 29 distritos senatoriales y en 75 distritos representativos. Los eleutores de cada distritu escueyen un senador/representante, que va representar tal distritu nel Senáu/Cámara de Representantes. El mandatu de los senadores ye de cuatro años, y de los miembros de la Cámara, de 2 años. El cargu de senador o representante tampoco tien llende de mandatos. El más altu Tribunal del [[Poder Xudicial]] del estáu ye la [[Corte Suprema d'Utah]], compuesta por cinco [[xuez|xueces]].<ref>{{Cita web| url=http://www.utcourts.gov/courts/sup/ |títulu=Utah Supreme Court| editorial=Utah State Courts|fechaaccesu=20/8/2008}}</ref> Utah tamién tien 8 tribunales de distritu, que tienen unu o dos xueces caúnu. Otres cortes son tribunales xuveniles y el Tribunal d'Apelación (''Court of Appeals''), la segunda corte más alta de la [[judicatura]] del estáu, tres la Corte Suprema d'Utah. Tolos xueces de la judicatura d'Utah son propuestos pol gobernador, y aprobaos pol Senáu estatal. Dacuando, el Senáu esamina les actuaciones de los xueces, pudiendo reelixilos a la fin de los sos mandatos, o optar pola so sustitución. === Política === En gran midida, a causa de la [[Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes]], Utah ye unu de los estaos más [[Conservadorismu|conservadores]] y republicanos del país. L'estáu ta apoderáu pol [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|partíu republicanu]]. Los mormones componen cerca del 60% de la población d'Utah, pero aproximao'l 80% de los miembros del Llexislativu del estáu son ocupaos por mormones.<ref>{{cita publicación |títulu=Letter by LDS leaders cheers Utah Democrats |url=http://deseretnews.com/dn/view/0,1249,635191859,00.html |apellíu=Bernick, Jr. |nome=Bob |fecha=15/3/2006 |publicación=Deseret Morning News |fechaaccesu=5/8/2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080621213318/http://deseretnews.com/dn/view/0,1249,635191859,00.html |archivedate=2008-06-21 }}</ref> Históricamente la fuercia político del estáu tuvo relativamente estremada ente los republicanos y los [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos|demócrates]]. Dende la década de 1960, sicasí, los republicanos pasaron a apoderar cada vez más la política del estáu, tanto a nivel estatal como a nivel nacional. Dende [[1964]] la población del estáu nun votó mayoritariamente a un candidatu demócrata nes eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos, lo que convierte a Utah n'unu de los más sólidos bastiones republicanos. Utah foi'l meyor estáu pa los republicanos nes eleiciones de 1976,<ref>{{Cita web|url=http://uselectionatlas.org/RESULTS/data.php?añu=1976&datatype=national&def=1&f=1&off=0&elect=0 |títulu=1976 Presidential Election Data - National by State |editorial=uselectionatlas.org (David Leips Atlas of Presidential Elections")|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> 1980,<ref>{{Cita web|url=http://uselectionatlas.org/RESULTS/data.php?añu=1980&datatype=national&def=1&f=1&off=0&elect=0 |títulu=1980 Presidential Election Data - National by State |editorial=uselectionatlas.org ("David Leips Atlas of Presidential Elections)|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> 1984,<ref>{{Cita web|url=http://uselectionatlas.org/RESULTS/data.php?añu=1984&datatype=national&def=1&f=1&off=0&elect=0 |títulu=1984 Presidential Election Data - National by State |editorial=uselectionatlas.org (David Leips Atlas of Presidential Elections")|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> 1988,<ref>{{Cita web|url=http://uselectionatlas.org/RESULTS/data.php?añu=1988&datatype=national&def=1&f=1&off=0&elect=0 |títulu=1988 Presidential Election Data - National by State |editorial=uselectionatlas.org ("David Leips Atlas of Presidential Elections)|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> 1996,<ref>{{Cita web|url=http://uselectionatlas.org/RESULTS/data.php?añu=1996&datatype=national&def=1&f=1&off=0&elect=0 |títulu=1996 Presidential Election Data - National by State |editorial=uselectionatlas.org (David Leips Atlas of Presidential Elections")|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> 2000<ref>{{Cita web|url=http://uselectionatlas.org/RESULTS/data.php?añu=2000&datatype=national&def=1&f=1&off=0&elect=0 |títulu=2000 Presidential Election Data - National by State |editorial=uselectionatlas.org ("David Leips Atlas of Presidential Elections)|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> y 2004.<ref>{{Cita web|url=http://uselectionatlas.org/RESULTS/data.php?añu=2004&datatype=national&def=1&f=1&off=0&elect=0 |títulu=2004 Presidential Election Data - National by State |editorial=uselectionatlas.org (David Leips Atlas of Presidential Elections")|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> En [[1992]], Utah foi l'únicu estáu na nación onde'l candidatu demócrata [[Bill Clinton]] terminó por detrás tanto del candidatu republicanu [[George H. W. Bush]] como del candidatu independente [[Ross Perot]].<ref>{{Cita web| url=http://uselectionatlas.org/RESULTS/data.php?añu=1992&datatype=national&def=1&f=1&off=0&elect=0 |títulu=1992 Presidential Election Data - National by State |editorial=uselectionatlas.org ("David Leips Atlas of Presidential Elections)|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> En [[2004]], [[George W. Bush]] consiguió'l sofitu de tolos condados del estáu —la so victoria n'Utah foi la mayor en tol país. Bush llogró la totalidá de los 5 votos eleutorales a los que Utah tien derechu, llogrando'l 71,5% de los votos de los eleutores del estáu. Sicasí, el partíu demócrata entá tien fuercia político na rexón metropolitana de Salt Lake City, qu'abriga aproximao la metá de la población del estáu.La población d'Utah tiende a tener puntos de vista [[Conservadorismu|conservadores]] na mayoría de les cuestiones polítiques y la mayoría de los ciudadanos con derechu a votu del estáu tán rexistraos como [[Partíu Republicanu d'Estaos Xuníos|republicanos]].<ref>{{Cita web | url=http://www.deseretnews.com/article/1,5143,695247764,00.html | títulu=Utah voters shun labels | editorial=Deseret News | fecha=28/2/2008 | autor=Lee Davidson | fechaaccesu=5/8/2008 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080609022352/http://deseretnews.com/article/1,5143,695247764,00.html | fechaarchivu=2008-06-09 }}</ref> == Demografía == {| border="1" style="float:right; margin: 1em;border-collapse:collapse;" |+ '''Crecimiento de la población''' | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Añu ! style="background:#efefef;" | Habitantes |---- | [[1850]] || align="right" | 11.380 |----- | [[1860]] || align="right" | 40.273 |----- | [[1870]] || align="right" | 86.786 |----- | [[1880]] || align="right" | 143.693 |----- | [[1890]] || align="right" | 210.779 |----- | [[1900]] || align="right" | 276.749 |----- | [[1910]] || align="right" | 373.351 |----- | [[1920]] || align="right" | 449.396 |} | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Añu ! style="background:#efefef;" | Habitantes |---- | [[1930]] || align="right" | 507.847 |----- | [[1940]] || align="right" | 550.310 |----- | [[1950]] || align="right" | 688.862 |----- | [[1960]] || align="right" | 890.627 |----- | [[1970]] || align="right" | 1.059.273 |----- | [[1980]] || align="right" | 1.461.037 |----- | [[1990]] || align="right" | 1.722.850 |----- | [[2000]] || align="right" | 2.233.169 |----- | [[2007]]* || align="right" | 2.645.330 |} |- | colspan=2 | <small>() Estimación </small><ref name=CensusPopEst2007>[https://www.census.gov/popest/states/NST-ann-est.html Annual Population Estimates 2000 to 2007], 1 de xunetu de 2007. [[Oficina del Censo de los Estaos Xuníos]].</ref> |} El centru de la población (puntu xeográficu más allegáu a tolos habitantes, por términu mediu) d'Utah ta asitiáu nel [[Condáu d'Utah (Utah)|condáu d'Utah]] na ciudá de [[Lehi]].<ref>{{Cita web|editorial=U.S. Census Bureau |url=https://www.census.gov/geo/www/cenpop/statecenters.txt| títulu=Population and Population Centers by State: 2000 |formatu=TXT|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> A 1 de xunetu de [[2007]] la [[Oficina del Censu de los Estaos Xuníos]] envaloró la población del estáu en 2.645.300 habitantes, una medría de 65.795 habitantes con al respective de la mesma fecha del [[2006]].<ref name=CensusPopEst2007 />La mayor parte de la población vive en villes y ciudaes a lo llargo del ''Wasatch Front'', una rexón metropolitana qu'escurre de norte a sur cola [[cordalera Wasatch]] que s'alza nel llau Este. El restu del estáu ye sobremanera rural y [[pandorial (geomorfología)|pandorial]]. Utah tien el porcentaxe más altu de población que comparte una única afiliación relixosa que cualesquier otru estáu del país. [[Archivu:Utah 90.jpg|thumb|Mapa d'Utah y de los sos [[Condaos d'Utah|29 condaos]].]] Utah contién 5 [[área metropolitana|árees metropolitanes]] ([[Logan]], [[Ogden]]-[[Clearfield]], [[Salt Lake City]], [[Provo]]-[[Orem]], y [[St. George]]). === Raza y ascendencia === {| {{tablaguapa}} style="text-align:right" ! colspan="6" | Demografía d'Utah<ref>{{cita web|url=https://www.census.gov/popest/states/asrh/tables/SC-EST2005-03-49.csv|formatu=[[CSV]]|títulu=Annual Estimates of the Population by Sex, Race and Hispanic or Latino Origin for Utah: April 1, 2000 to July 1, 2005|editorial=Oficina del Censo de los Estaos Xuníos|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> |- ! scope=col | Por [[Raza (censo de los Estaos Xuníos)|raza]] ! scope=col | Blanca ! scope=col | Prieta ! scope=col | AIAN ! scope=col | Asiática ! scope=col | NHPI |- ! scope="row" style="text-align: left;" | 2000 (población total) | 95,20% | 1,14% | 1,84% | 2,20% | 0,97% |- ! scope="row" style="text-align: left;" | 2000 (Namái hispana) | 8,62% | 0,16% | 0,26% | 0,08% | 0,05% |- ! scope="row" style="text-align: left;" | 2005 (población total) | 95,01% | 1,32% | 1,69% | 2,40% | 0,95% |- ! scope="row" style="text-align: left;" | 2005 (Namái hispana) | 10,39% | 0,23% | 0,26% | 0,10% | 0,05% |- ! scope="row" style="text-align: left;" | Medría 2000–05 (población total) | 10,37% | 28,78% | 2,04% | 21,00% | 8,53% |- ! scope="row" style="text-align: left;" | Medría 2000–05 (namái non hispana) | 8,09% | 23,37% | 0,78% | 20,69% | 8,43% |- ! scope="row" style="text-align: left;" | Medría 2000–05 (sólo hispana) | 33,30% | 61,74% | 9,53% | 28,88% | 10,45% |- | colspan="6" style="text-align: center; font-size: 80%; line-height: 95%;" |* AIAN ye Nativu Americanu o Nativu d'Alaska; NHPI ye Nativu Hawaiano o Isleño del Pacíficu |} Los mayores grupos d'ascendencia del estáu son: * 29,0% [[Inglaterra|Ingleses]] * 11,5% [[Alemaña|Alemanes]] * 6,8% [[Estaos Xuníos d'América|Norteamericanos]] (la mayoría d'ascendencia británica) 6,5% [[Dinamarca|Daneses]] * 5,9% [[Irlanda|Irlandeses]] * 4,4% [[Escocia|Escoceses]] * 4,3% [[Suecia|Suecos]]La mayoría de los habitantes d'Utah son d'ascendencia [[Europa del Norte|norte europea]].<ref>{{Cita web|url=http://www.utah.gov/about/demographics.html |títulu=Demographics & Statistics |editorial=Utah.gov|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> === Relixón === [[Archivu:Slc_mormon_tempel.jpg|thumb|El ''Salt Lake Temple'' de la Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes, el templu principal de la [[Mazana del Templu]] de Salt Lake City.]] La mayoría de los residentes del estáu son miembros de la [[Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes]], comúnmente llamaos [[mormones]]. En 2004, el porcentaxe de la población son miembros de dicha Ilesia ye'l 62,4 por cientu de la población del estáu.<ref name=SLT-Morm>{{Cita web|url=http://www.sltrib.com/ci_2886596 |títulu=Mormon portion of Utah population steadily shrinking |autor=Matt Canham |editorial=Salt Lake Tribune |fecha=22/6/2006 |fechaaccesu=20/8/2008}}</ref> El diariu ''Salt Lake Tribune'' proyeutó que los mormones yá nun van ser mayoría nel estáu, non yá en Salt Lake City, aproximao nel añu 2030,<ref name=SLT-Morm /> anque la Ilesia de los Santos de los Últimos Díes refutó les conclusiones del ''Salt Lake Tribune'' publicando les sos estadístiques de fin d'añu de 2006 en xineru de 2008, amosando que 1,8 millones d'habitantes (el 72% de la población) tán rexistraos nos sos archivos.<ref name=LDS population">{{Cita web|url=http://www.newsroom.lds.org/ldsnewsroom/eng/news-releases-stories/utah-membership |títulu=LDS Church reports its membership records |editorial=newsroom.lds.org |fecha=17/1/2008|fechaaccesu=20/8/2008}}</ref> La Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes tuvo históricamente una fuerte influyencia n'Utah y contribuyó a l'actitú restrictiva del estáu escontra'l [[Bébora alcohólico|alcohol]] y el [[xuegos d'azar|xuegu]], y sobro'l so altu [[índiz de natalidá]] (25% más altu que'l permediu nacional; el más altu de tolos estaos de los Estaos Xuníos),<ref name=birth rate">{{cita web| url=http://www.cdc.gov/nchs/data/nvsr/nvsr52/nvsr52_10_table10.pdf|formatu=[[PDF]]|títulu=National Center for Health Statistics National Vital Statistics Reports |editorial=Centers for Disease Control and Prevention| fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> y el menor porcentaxe de mas solteres de la nación.<ref>{{Cita web |url=http://deseretnews.com/dn/view/0,1249,635152902,00.html |títulu=Utah's birthrate is tops |editorial=Deseret News |autor=Deborah Bulkeley |fecha=13/10/2005 |6=fechaaccesu 5/8/2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080421221627/http://deseretnews.com/dn/view/0,1249,635152902,00.html |fechaarchivu=2008-04-21 }}</ref> Porcentaxe de la población d'Utah por afiliación relixosa:<ref>{{cita web|url=http://www.gc.cuny.edu/faculty/research_briefs/aris.pdf|títulu=American Religious Identification Survey 2001|editorial=The Graduate Center of the City, University of New York|páxina=40|formatu=[[PDF]]|fechaaccesu=5/8/2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071127094118/http://www.gc.cuny.edu/faculty/research_briefs/aris.pdf|fechaarchivu=2007-11-27}}</ref> * [[Mormones]] - 57% * Non relixosos - 17% * [[Ilesia Católica nos Estaos Xuníos|Católicos]] - 6% * Refuguen contestar - 4% * [[Ilesia Episcopal nos Estaos Xuníos d'América|Episcopalianos]] - 3% * Otros - 3% [[Ilesies baptistes|Baptistes]] - 2% * [[Cristianismu|Cristianos]] - 2% * Metodistes, Luteranos, Presbiterianos, Protestantes, Musulmanes y Evanxélicos - 1% (caúnu) === Edá y sexu === Debío al so altu índiz de natalidad total, Utah tien la población más moza del país. El 49,9% de la población son muyeres y el 50,1% homes. La estimación en 2007 de la distribución d'edá n'Utah ye la siguiente: {| {{tablaguapa}} border="1" ! Edá ! Población<br />EE.&nbsp;UU. ! % población<br />EE.&nbsp;UU. ! Población<br />Utah ! % población<br />Utah |----- | '''< 5 años''' | align=right| 20.724.125 | align=right|6,87 | align=right|255.708 | align=right|9,67 |----- | '''de 5 a 13''' | align=right|35.970.646 |align=right|5,7 | align=right|395.605 |align=right| 14,95 |----- | '''de 14 a 17''' | align=right|17.206.962 | align=right|5,7 | align=right|165.509 | align=right|6,26 |----- | '''de 18 a 24''' |align=right| 29.492.415 | align=right|9,78 | align=right|327.682 | align=right|12,39 |----- | '''16 años o >''' | align=right|236.468.212 | align=right|78,4 | align=right|1.912.595 | align=right|72,3 |----- | '''18 años o >''' | align=right|227.719.424 |align=right| 75,5 | align=right|1.828.508 | align=right|69,12 |----- | '''de 15 a 44''' | align=right|126.258.301 | align=right|41,86 | align=right|1.201.809 | align=right|45,43 |----- | '''de 45 a 64''' | align=right|76.586.836 | align=right|25,39 | align=right|517.603 | align=right|19,57 |----- | '''> 65 años''' | align=right|37.887.958 | align=right|12,56 | align=right|233.982 | align=right|8,85 |----- | '''> 85 años''' | align=right|5.512.298 | align=right|1,83 | align=right|31.032 | align=right|1,17 |----- | '''Total''' | align=right|301.621.157 | | align=right|2.645.330 | |----- |} === Principales ciudaes === El gobiernu d'Utah estrema les ciudaes del estáu en clases, que varien acordies cola población de la ciudá en cuestión. Les de primer clase tienen más de 100 mil habitantes, les de segunda clase de 65 a 100 mil, les de tercer de 30 a 65 mil, les de cuarta de 10 a 30 mil, les de quinta de mil a 10 mil y les ciudaes secundaries (''towns''), menos de mil habitantes. Les ciudaes de mayor clase tienen más poderes y responsabilidaes que les ciudaes de clases menor. Los condados tán encargaos de suministrar la mayoría de los servicios gubernamentales a les ciudaes de más pequeña categoría qu'a les ciudaes de categoría más elevada, que son de responsabilidá de la ciudá. La mayor parte de les ciudaes principales (''cities'') d'Utah tán gobernaes por un [[alcalde]] y por un conseyu municipal, o por un alministrador y por un conseyu. Les ciudaes de menor clase solo pueden ser gobernaes por un conseyu, ensin alcalde o alministrador. === Condaos === {{AP|Condaos d'Utah}}Utah ta estremáu en 29 condaos. Éstos son gobernaos por conseyos compuestos por 3 miembros, unu d'ellos escoyíu pa mandatos de 4 años de duración y el terceru pa mandatos de 2 años. Esti conseyu ta encargáu de supervisar los distintos departamentos del condáu. La gran mayoría de los condaos d'Utah tienen un Executivu y un Llexislativu qu'operen de forma independente con esceición del [[condáu de Salt Lake]]. == Economía == [[Archivu:Technicolor Trees.jpg|thumb|Les grandes y elevaes [[cordalera|cadenes montascoses]], y la gran cantidá de precipitación de nieve por añu, son una de les principales atraiciones [[turismu|turístiques]] del estáu.]] Según datos de la [[Universidá d'Utah]] el productu estatal brutu en 2005 foi de 92 mil millones de [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] o'l 0,74% del [[Producto Interno Bruto]] de los Estaos Xuníos, que foi de 12,4 billones de dólares nesi añu. La [[renta per cápita]] foi de 36.457 dólares en 2005.<ref>{{Cita web |url=http://www.imakenews.com/cppa/y_article000758399.cfm?x=b11,0,w |títulu=Utah's Economy |editorial=Center for Public Policy & Administration, University of Utah |publicación=Policy Perspectives |autor=Janice Houston |fecha=28/2/2007 |fechaaccesu=20/2/2009 |idioma=inglés }}</ref> La [[tasa de desemplegu]] en 2008 foi del 4,3%.<ref>{{Cita web | url=http://www.bls.gov/eag/eag.ut.htm | títulu=Economy at a Glance - Utah | editorial=United States Department of Labor | fechaaccesu=20/2/2009 |idioma=inglés}}</ref>;Sector primarioEl [[sector primariu]] supón un 1% del [[Productu Interior Brutu|PIB]] d'Utah. L'estáu tien 15 mil [[granja|granjes]], qu'ocupen cerca d'un quintu del so territoriu. Gran parte d'esti terrén utilízase namái pa la práutica de la [[ganadería]]. La mayor parte de les granjas d'Utah tán irrigadas artificialmente. Ensin riego artificial, la práutica de l'[[agricultura]] na mayor parte del estáu sería imposible. Xuntes, l'agricultura y la ganadería, suponen el 1% del PIB del estáu, y empleguen aproximao a 19 mil persones. Utah tien grandes fataos [[bovidae|bovinos]] y [[ovinos]]. Los principales productos agropecuarios producíos n'Utah son la [[carne]] y la [[lleche]] bovina y ovina, según [[mazana|mazanes]], [[prunus persica|piescos]] y [[cereza|cerezes]]. El principal vexetal cultiváu n'Utah ye la [[Solanum tuberosum|pataca]]. Los efeutos de la [[Pesca comercial|pesca]] y de la [[silvicultura]] son mínimos na economía del estáu.;;Minería y sector energéticoLos principales productos mineros estrayíos nel estáu son el [[cobre]], el [[petroleu]] —concentráu nel este del estáu—<ref>{{Cita web | url=http://atlas.utah.gov/oilgaswells2/viewer.htm |títulu=Utah oil & gas production |editorial=atles.utah.gov|fechaaccesu=5/8/2008}}</ref> y el [[uraniu]].Aproximao'l 95% de la [[lletricidá]] xenerada nel estáu produzse en [[central termoeléctrica|centrales termoeléctriques]] a [[carbón]]. El restu produzse principalmente en [[Central hidroeléctrica|centrales hidroeléctricas]].;Sector secundarioEl [[sector secundariu]] supón el 20% del PIB d'Utah. La industria de [[manufactura]] respuende pol 12% del PIB del estáu y emplega aproximao a 140 mil persones. El valor total de los productos fabricaos nel estáu ye de 13 mil millones de dólares. Los principales productos industrializaos fabricaos nel estáu son [[ordenador]]es y equipamientos electrónicos, metales procesaos, alimentos industrialmente procesaos y equipamientos de tresporte. La industria de la construcción respuende pol 6% del PIB del estáu, emplegando aproximao a 97 mil persones. A [[minería]] supón el 2% del PIB, emplegando a cerca de 9,3 mil persones. ;Sector terciarioEl [[sector servicios]] supón el 79% del PIB d'Utah. Cerca del 21% del PIB del estáu provién de servicios comuñales y personales. Esti sector emplega a más de 423 mil persones. Los servicios financieros ya inmobiliarios respuenden per cerca del 19% del PIB, emplegando aproximao a 132 mil persones. [[Salt Lake City]] ye'l principal centru financieru del estáu, y unu de los principales centros financieros del Centro-Oeste d'Estaos Xuníos. El [[comerciu]] al per mayor y al per menor respuende pol 16% del PIB del estáu, y emplega aproximao a 293 mil persones. El turismu contribúi en gran midida nel sector comercial del estáu, y ye la principal fonte de renta d'Utah. Una de les principales atraiciones turístiques son les grandes cadenes de montes aparentes pa la práutica del [[esquí]], fechu que xeneró la construcción d'estremaos [[resort]]s d'esti deporte; otra gran atraición turística son les roques que, por cuenta de la aición de la erosión, fueron escavaes formando pontes predreses, y el [[Gran Lago Salado]] —el mayor [[llagu]] al oeste del [[ríu Mississippi]], y que ye más saláu que l'agua del mar. Por cuenta del so gran conteníu en sal, nes sableres d'esti llagu una persona flota con gran facilidá. Los servicios gubernamentales respuenden pol 14% del PIB d'Utah, emplegando aproximao a 202 mil persones. [[Tresporte]]s, [[telecomunicación|telecomunicaciones]] y servicios públicos empleguen a cerca de 68 mil persones, y suponen el 9% del PIB d'Utah. == Equipamientos ya infraestructures == === Educación === [[Archivu:Provo iv.jpg|thumb|La [[Universidá Brigham Young]], en [[Provo]].]] La primer [[escuela]] d'Utah foi una tienda fundada polos mormones nun asentamientu nel Valle del Lago Salado, en [[1847]]. El énfasis puestu na [[educación]] per parte de los mormones fixo qu'unes 200 escueles fueren creaes en namái dos décades na rexón que darréu constituyiría l'estáu d'Utah. Estes escueles, a pesar de ser fundaes pola [[Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes]], solo suministraben educación a los neños que les sos families teníen la posibilidá de pagar pola educación. Foi solo en [[1866]] cuando se fundó la primer escuela pública del estáu. Toles escueles d'enseñanza elemental pasaron a ser públiques por un decretu del gobiernu del [[Territoriu d'Utah]] en [[1877]]. En [[1884]], una [[convención constitucional]] creaba un sistema d'[[educación secundaria]] públicu nel territoriu, anque esti tipu d'escueles nun fueron un requisitu obligáu pa los distritos escolares d'Utah hasta [[1911]].Actualmente Utah tien una de les tases más altes de graduaos d'enseñanza secundaria del país. Toles instituciones educatives del estáu precisen siguir regles ya instrucciones dictaes pol Consejo Estatal d'Educación d'Utah. Esti conseyu controla direutamente'l sistema d'escueles públiques del estáu, que ta estremáu en distintos distritos escolares. El conseyu ta constituyíu por 15 miembros escoyíos pola población y 2 miembros más escoyíos por un Conseyu de Rexentes. Cada ciudá de segunda clase, delles de les mayores ciudaes de tercer clase, y cada condado, ye atendida por un distritu escolar. Nes ciudaes, la responsabilidá d'alministrar les escueles ye del distritu escolar municipal, ente qu'en rexones menos densamente habitaes, esta responsabilidá ye de los distritos escolares qu'operen en tol condado polo xeneral. Utah dexa la operación de les denominaes escueles charter —escueles públiques independentes, que nun son alministraes por distritos escolares, pero que dependen de presupuestos públicos pal so funcionamientu. L'atención escolar ye obligada pa tolos neños y [[Adolescencia|adolescentes]] con más de seis años d'edá, hasta la conclusión de la enseñanza secundaria o hasta los diecisiete años d'edá.En [[1999]], les escueles públiques del estáu atendieron a cerca de 480.300 estudiantes, emplegando aproximao a 21.800 [[profesor]]es. Les escueles privaes atendieron a cerca de 12.600 estudiantes, emplegando aproximao a 1.100 profesores. El sistema d'escueles públiques del estáu consumió cerca de 2.026 millones de dólares, y el gastu de les escueles públiques foi d'aproximao 4.500 mil dólares por estudiante. Cerca del 89,4% de los habitantes del estáu con más de 25 años d'edá tienen un diploma d'enseñanza secundaria.La primer [[biblioteca]] d'Utah foi creada mientres la [[década de 1850]]. En [[1897]], una llei estatal vencía fondos pa la creación de biblioteques públiques, siendo la primer inaugurada al añu viniente, en Salt Lake City. Anguaño, l'estáu tien 70 sistemes de biblioteques públiques, que mueven añalmente una media de 11 llibros por habitante. Toles ciudaes con más de mil habitantes tienen siquier una biblioteca pública.Utah ye un gran centru d'[[educación superior]]. L'estáu tien una de les tases más altes de persones qu'estudien n'institutos d'educación superior nel país, en rellación a la población del estáu. El Consejo de Rexentes, compuestu por 16 miembros, más 2 miembros ensin derechu a votu, que son representantes del Conseyu d'Educación d'Utah, alministra'l sistema d'[[universidá|universidaes]] y [[facultá|facultaes]] públiques del estáu. La primer institución d'educación superior fundada n'Utah foi la [[Universidá d'Utah]], fundada en [[1850]], en Salt Lake City. Utah tien anguaño 25 instituciones d'educación superior, de les cual 10 son públiques y 15 son quitaes. Destáquense, amás de la Universidá d'Utah, la [[Universidá Brigham Young]], asitiada en [[Provo]], y que ye una de les mayores universidaes privaes en Estaos Xuníos, la [[Universidá del Estáu d'Utah]] y la [[Universidá del Sur d'Utah]]. === Tresporte y comunicación === En [[1869]], la inauguración d'una [[vía terria]] que conectaba Utah con otres rexones del país lliberó la rexón del so anterior aislamientu xeográficu y dexó que Utah pudiera espolletar económicamente. Anguaño, diez empreses ferroviaries empresten serviciu de tresporte de carga nel estáu. En [[2002]], Utah tenía 2.298 km de víes terries, y [[Salt Lake City]] ye'l principal centru [[Ferrocarril|ferroviariu]] del estáu. Un sistema de [[tren llixeru]] nel valle de Salt Lake, conocíu como TRAX, consiste en dos llinies, rematando dambes nel centru de la ciudá de Salt Lake City.En [[2003]], l'estáu tenía 68.745 km de [[Rede de Carreteras Federales de Estaos Xuníos|carreteres]] y autopistes, de les cual 1.513 quilómetros formaben parte de la [[Rede de Autopistas Interestatales de Estaos Xuníos]]. L'autopista interestatal 15 (''I-15'') ye la principal nel estáu, entrando dende [[Arizona]] traviesa l'estáu de norte a sur, ya introduzse en [[Idaho]] cerca de [[Portage]]. Esta autopista sirve a los principales centros demográficos del estáu, xuniendo a St. George y los sos barrios residenciales (comúnmente conocíos como ''Dixie'') y Cedar City, y depués traviesa'l ''Wasatch Front'' de norte a sur, per delantre de ciudaes como Provo, Orem, Sandy, West Jordan, Salt Lake City, Layton y Ogden.L'[[aeropuertu]] con más movimientu d'Utah ye l'[[Aeropuertu Internacional de Salt Lake City]]. == Medios de comunicación == El primer [[Periódicu (publicación)|periódicu]] d'Utah foi'l ''Deseret News'', publicáu en [[1850]], ya inda s'atopa en circulación. Otru periódicu importante ye'l ''Salt Lake Tribune''. La primer estación de [[Radio (mediu de comunicación)|radio]] del estáu foi fundada en [[1922]], y la primer estación de [[televisión]] en [[1948]], dambes en Salt Lake City, y tamién dambes inda operatives. == Cultura == En cierta forma, el patrimoniu cultural y l'heriedu históricu d'Utah remóntanos hasta les edaes en que los [[dinosauriu|dinosaurios]] gobernaben la tierra; cola so vida y la so muerte, dexaron nel estáu una gran cantidá de [[fósil]]es, que faen d'Utah un importante centru [[paleontoloxía|paleontolóxicu]] que l'estáu intenta caltener con llugares como'l ''[[Dinosaur National Monument]]''. Les antigües cultures indíxenes, como los [[anasazi]] y los indios [[fremonte]], dexaron remanentes del so arte, vida y creyencies esvalixaes al traviés del estáu en [[petroglifos]] y ruines de les sos viviendes y llugares de cultu. Esti heriedu cultural manifiéstase en munchos actos festivos y acontecimientos culturales con temática histórica o relixosa a lo llargo de tol estáu.<ref>{{Cita web|url=http://www.utah.com/culture|títulu=Utah Heritage and Culture|editorial=Utah Travel Industry Website|fechaaccesu=21/8/2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100218044155/http://www.utah.com/culture/|fechaarchivu=2010-02-18}}</ref> [[Archivu:1897_Temple_Square.jpg|thumb|left|La [[Mazana del Templu]] en 1897.]] L'heriedu históricu de los mormones ye induldable nel estáu. Utah esta llaráu de llugares históricos y culturales mormones, que lleven a ensame de turistes hasta l'estáu. Ente les innumberables muestres de la historia mormona podemos destacar el [[Coru del Tabernáculo Mormón]] (''Mormon Tabernacle Choir''), una de les instituciones corales más prestixoses del mundu, acompañáu davezu pol famosu ya impresionante [[Órganu (instrumentu musical)|órganu]] de 11.623 [[Tubu d'órganu|tubos]].<ref>{{cita web| url=http://www.mormontabernaclechoir.org/info/item?item_id=1 |títulu=11,623 Pipes: The Story of the Tabernacle Organ |editorial=Official Website of the Mormon Tabernacle Choir| fechaaccesu=21/8/2008}}</ref> Quiciabes la más impresionante muestra del heriedu mormona podemos vela na [[Mazana del Templu]], que, con ente 3 y 5 millones de visitantes añales, conviértela n'unu de los llugares más visitaos del estáu.<ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4188/is_20060709/ai_n16525654 |títulu=Temple Square is still top tourist draw in Utah |editorial=Deseret News |fecha=9/7/2006| fechaaccesu=21/8/2008}}</ref>Nel apartáu de les artes escéniques, podemos destacar la temporada d'[[ópera]] del ''Utah Festival Opera'', que trescurre añalmente a partir de principios de xunetu hasta principios d'agostu nel ''Ellen Eccles Theatre'' en [[Logan]]. En [[Park City]], una de les principales ciudaes turístiques d'Utah (xunto con [[Moab]]) celébrase ''Artstravaganza'' cada agostu con obres al campu y orquestes sinfónicas, el ''Park City International Music Festival'', y el [[Festival de Cine de Sundance]] creáu por [[Robert Redford]] en 1983 pa dar una oportunidá a nuevos talentos al traviés del llamáu [[cine independente]], lloñe del mundu d'[[Hollywood (Los Angeles)|Hollywood]]. Ye'l festival de cine independente más importante del mundu.<ref>{{cita web|editorial=Universidá de Huelva|títulu=Cine independente d'Estaos Xuníos|url=http://www.uhu.es/cine.educacion/cineyeducacion/cineindependiente.htm |autor=Enrique Martínez-Salanova Sánchez|fechaaccesu=21/8/2008}}</ref>Como exemplu de platos típicos de la [[gastronomía]] popular d'Utah, podemos citar el ''fry sauce'', un condimento a base de una parte de [[kétchup]] y dos partes de [[mayonesa]] que se sirve davezu con [[pataques frites]], o la ensalada ''jello'' fecha con [[xelatina]] condimentada, fruta y dacuando cenadories arrallaes. === Nativos y residentes famosos === [[Archivu:Butch Cassidy with bowler hat.jpg|thumb|Robert Leroy Parker, conocíu mundialmente como [[Butch Cassidy]], famosu foraxíu nacíu en [[Beaver]].]] Utah cuntó a lo llargo de la so historia con numberosos residentes o nativos famosos nel ámbitu de la cultura, la ciencia y la política. Podemos citar, ente otros: * [[John Amaechi]] - Xugador de [[baloncestu]] de los [[Utah Jazz]] (2001-2003), comentarista deportivu y activista políticu. En febreru de [[2007]], Amaechi convirtióse nel primer xugador de la [[National Basketball Association|NBA]] en manifestar de manera voluntaria y pública la so condición de'[[homosexualidá|homosexual]]. * [[Hal Ashby]] - [[Direutor de cine]], y ganador d'un [[Premios Óscar|Óscar al meyor montaxe]] pol so trabayu en ''[[In the Heat of the Night]]''. * [[Ezra Taft Benson]] - Decimotercer presidente de la [[Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes]] dende 1985 hasta la so muerte en 1994 y Ministru d'Agricultura d'Estaos Xuníos mientres los dos mandatos del presidente [[Dwight D. Eisenhower]]. * [[Nolan Bushnell]] - Fundador d'[[Atari]]. * [[Orson Scott Card]] - Escritor de [[ciencia ficción]] y otros xéneros lliterarios. La so obra más conocida ye [[El xuegu de Ender]]. Anque nació nel [[estáu de Washington]], crióse n'Utah. * [[Neal Cassady]] - Iconu de la [[Xeneración Beat]] de los [[años 1950]] y del movimientu [[psicodélico]] de los [[años 1960]], conocíu principalmente por ser retratáu, baxu'l nome de Dean Moriarty, na clásica novela de [[Jack Kerouac]] ''[[Nel camín]]''. * [[Philo Farnsworth]] - Inventor la primer [[televisión]] dafechu electrónica. * [[Harvey Fletcher]] - Físicu. Conocíu principalmente pola invención del [[audífonu]] y del [[audiómetro]]. Tamién conocíu col padre del [[soníu estereofónico]]. * [[Gordon B. Hinckley]] - Decimosestu presidente de la Ilesia de los Santos de los Últimos Díes dende 1995 hasta la so muerte en xineru de 2008. * [[Tracy Hickman]] - Escritor. Autor de novela fantástica, conocíu pol so trabayu na serie [[Dragonlance]]. * [[John D. Lee]]- Miembru prominente de la Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes, granxeru, empresariu esitosu, obispu, colonizador y l'únicu enjuiciado y sentenciáu pola [[Masacre de Mountain Meadows]]. * Tolos miembros del grupu [[The Used]]. * [[Kim Peek]] - Famosu [[Savant]] qu'inspiró'l personaxe de [[Dustin Hoffman]] na película [[Rain Man]]. * [[Robert Redford]] - [[Actor]] y [[direutor de cine]], ganador de los premios [[Premios Óscar|Óscar]] y [[Globu d'Oru]] (anque nacíu en [[California]], mora n'Utah). * [[Brent Scowcroft]] - [[Conseyeru de Seguridad Nacional]] de los presidentes [[Gerald Ford]] y [[George H. W. Bush]]. * [[Wallace Stegner]] - [[Historiador]], [[novelista]], escritor de [[cuentu|rellatos curtios]] y [[ambientalista]], frecuentemente llamáu'l decanu de los escritores del Oeste * [[John Stockton]] - Xugador de [[baloncestu]] de la [[NBA]] (retiráu). Consideráu unu de los meyores [[Base (baloncestu)|bases]] de tolos tiempos, pasó tola so carrera como profesional nos [[Utah Jazz]]. * [[Mack Swain]] - Actor de [[cine mudu]] y de [[vodevil]]. * [[James Woods]] - Conocíu [[actor]] nomáu a los [[Premios Óscar]] y que recibió trés [[Premios Emmy]]. * [[Loretta Young]] - Actriz ganadora d'un [[Óscar a la meyor actriz]] en 1947 pol so papel en ''The Farmer's Daughter''. * [[Steve Young]] - Xugador de [[fútbol americanu]], miembru del ''Hall of Fame'' como [[quarterback]]. Nacíu en [[Salt Lake City]], xugó casi tola so carrera nos [[San Francisco 49ers]]. Ye descendiente direutu de * [[Brigham Young]]. [[David Zabriskie]] - [[Ciclismu|Ciclista]], foi medaya de plata na prueba [[Contrarreló (ciclismu)|contrarreló]] del [[Campeonatu mundial de ciclismu en ruta]] en 2006. === Deporte === L'equipu de [[baloncestu]] de la [[National Basketball Association|NBA]], los [[Utah Jazz]], xueguen na cancha del ''Energysolutions Arena'' en Salt Lake City. Utah ye'l [[Estáu de los Estaos Xuníos|estáu norteamericanu]] con menor población que tien una fanquicia nuna de les llamaes Grandes Ligas de deporte profesional de los Estaos Xuníos, anque'l [[Distritu de Columbia]] tien menor población. L'equipu de [[fútbol]] de los ''[[Real Salt Lake]]'' de la [[Major League Soccer|MLS]] xuega nel Rice-Eccles Stadium (anque a partir d'ochobre de 2008 van faelo nun estadiu específicu de fútbol, el Real Salt Lake Stadium), tamién na ciudá de Salt Lake City. === Símbolos del estáu === * Animal:[[Uapití]] (''Cervus canadensis''), dende 1971. * Paxaru: [[Gaviota]] de California (''Larus californicus''), dende 1955. * Pexe: [[Trucha]] clarki, o trucha de gargüelu cortáu (''Salmo clarki''), dende 1997. * Flor: [[Liliaceae|Sego lily]] (''Calochortus nuttallii''), dende 1911. * Fruta: [[Cereza]], dende 1997. * Xema: [[Topacio]], dende 1969. * Inseutu: [[Apis mellifera|Abeya europea]] o melífera (''Apis mellifera''), dende 1983. * Vexetal: [[Allium cepa|Cebolla duce española]] (''Allium cepa'')), dende 2002. * Árbol: [[Picea|Picea azul]] (''picea pungens''), dende 1933.Fonte: ''Utah.gov, [http://www.utah.gov/about/symbols.html Utah state symbols] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100322211009/http://www.utah.gov/about/symbols.html |date=2010-03-22 }}.'' == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.state.ut.us/ Páxina oficial del estáu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151221064515/http://www.state.ut.us/ |date=2015-12-21 }} (n'inglés) * {{Enllaz rotu|1=Utah Media Directory |2=http://www.utahmediadireutory.com/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} (n'inglés) * [http://scenicutah.com Semeyes d'Utah] (n'inglés) {{Estaos d'Estaos Xuníos}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Utah|*]] i24sp78agoiou56musu3phzsigcjl8w 0 11239 4379554 4219060 2025-06-26T09:59:10Z YoaR 37624 4379554 wikitext text/x-wiki {{Ficha xenérica}} La '''conductividá térmica''' ye la capacidá de los materiales pa dexar pasar la [[calor]]. N'otres pallabres, la conductividá térmica ye la capacidá de los [[elementu químicu|elementos]] de tresferir el [[enerxía cinética|movimientu cinéticu]] de les sos [[molécula|molécules]] a les sos propies molécules axacentes o a otros elementos cercanos. Cuando se calienta la materia camuda'l comportamientu del so [[estáu d'agregación de la materia|estáu molecular]], incrementándose'l so movimientu. Ye dicir, les molécules salen del so estáu d'[[inercia]] o reposu y alquieren un movimientu cinéticu provocáu pol aumentu de la [[temperatura]]. Si a un elementu o cuerpu se-y incremente la temperatura por cualesquier mediu, dicimos que la materia caliéntase, esti calor desplázase dende la zona más caliente al puntu más alloñáu del focu calóricu, camudando la so temperatura na distancia de desplazamientu de la calor y nel tiempu que trescurre en percorrer dende'l puntu más caliente hasta'l llugar más fríu. La inversa de la conductividá térmica ye la [[resistividá térmica]], que ye la capacidá de los materiales pa oponese al pasu de la calor. ==Ecuación de Fourier== Cola conducción de la calor dende una zona haza tolos puntos interiores d'un [[sólidu]] y en cualesquier direición, demuéstrase que'l fluxu de calor ye proporcional a la variación de temperatura na mentada direición. Llamando ''t'' a la variable tiempu ([[segundu|segundos]]) y ''S'' al elementu de superficie normal a la exa X ([[metru cuadráu|metros cuadraos]]), que ye la direición considerada como referencia, resulta la espresión que vien darréu ([[llei de Fourier]]): <big><center>dQ/dt = - [K·S·(dT/dx)]</center></big> Onde la cantidá de calor absorbida o cedida denómase: Q = dQ/dt, la unidá de midida pa dQ nel [[Sistema Internacional d'Unidaes|SI]] ye'l [[xuliu (unidá)|xuliu]] [J] y nel [[Sistema Téunicu d'Unidaes|Sistema Téunicu]] ye la [[caloría]] (cal) o la [[quilocaloría]] (kcal). Poro, la unidá de midida de Q (calor tresferida por unidá de tiempu) ye'l [[Vatiu|W]]=[[xuliu (unidá)|J]]/[[segundu|s]]. El coeficiente de conductividá térmica de la materia ye ''K'', y la so unidá de midida nel [[Sistema Internacional d'Unidaes|SI]] ye'l [[Vatiu por metru kelvin|W/m·K], siendo W ([[vatiu]]) la potencia tresmitida, m ([[metru]]) la unidá de llonxitú y K ([[kelvin]]) la escala de midida de la temperatura. El gradiente térmicu (Gt) ente planos paralelos con un planu influyíu por un focu caloríficu calcúlase de la siguiente manera: <big><center>Gt = dT/dx = [k/m]</center></big> Onde dT (= ºT) ye'l componente de variación de temperatura y la so unidá de midida nel [[Sistema Internacional d'Unidaes|SI]] ye'l [[kelvin]] (K), y dx (= X) ye'l componente de variación de la llonxitú y la so unidá de midida ye'l [[metru]] (m). Quedando la ecuación como: <big><center>Q = -K·S·Gt [W ó cal]</center></big> Si se despexa'l [[coeficiente de conductividá térmica]], tenemos: <big><center>K = -(Q/S·Gt), [W/m·K]</center></big> El signu negativu del segundu miembru de la ecuación de Fourier indica que cuando'l gradiente de temperatura ye positivu (la temperatura amenorga cola distancia), el fluxu de calor ye haza fuera del material (negativu), ye dicir que'l material cede calor. Cuando'l gradiente de temperatura ye negativu (la temperatura aumenta cola distancia), el fluxu de calor ye haza dientro (positivu) del material, ye dicir que'l material absorbe calor. Cada elementu na natura tien el so propiu [[coeficiente de conductividá térmica]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Física]] qhnncqvllkp39z7o1n8q228hj2nz3sk 0 14934 4379523 4276916 2025-06-26T08:14:35Z YoaR 37624 /* Lletra en Francés */ 4379523 wikitext text/x-wiki {{Cantar}} '''''Liberté''''' (Llibertá) ye l'[[himnu nacional]] de [[Guinea]] dende la so independencia en [[1958]]. Foi compuestu por Fodeba Keita. Nun se conoz l'autor de la lletra. == Lletra en [[idioma francés|francés]] == :Peuple d'Afrique! :Le Passé historique! :Que chante l'hymne de la Guinée fière et jeune :Illustre epopée de nos frères :Morts au champ d'honneur en libérant l'Afrique! :Le peuple de Guinée prêchant l'unité :Appelle l'Afrique. :Liberté! C'est la voix d'un peuple :Qui appelle tous ses frères a se retrouver. :Liberté! C'est la voix d'un peuple :Qui appelle tous ses frères de la grande Afrique. :Bâtissons l'unité africaine dans l'indépendance retrouvée. == Traducción al asturianu == : ¡Pueblu d'África! : ¡El pasáu históricu! : Qué canta l'himnu de la Guinea fiera y moza : Ilustre épica de los nuestros hermanos : Muertos nel campu d'honor al lliberar África! : El pueblu de Guinea predicando la unidá : Llama a África : ¡Llibertá! Ye la voz d'un pueblu : Que llama a tolos sos hermanos a xunise. : ¡Llibertá! Ye la voz d'un pueblu : Que llama a tolos sos hermanos de la gran África. : Construyamos la unidá africana na independencia recuperada. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.copsrus.com/anthems/guinea.mid Archivu MIDI] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070305055312/http://www.copsrus.com/anthems/guinea.mid |date=2007-03-05 }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Himnos]] [[Categoría:Guinea]] ldr4jl9lg3l7m0o8ikq0h8rsnct6yxs 0 21509 4379441 3697351 2025-06-25T14:33:27Z Cardoso 182 4379441 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Cangas del Narcea }} '''Berguñu'''{{toponimia|Cangas del Narcea}} ye una [[parroquia]] del conceyu [[Asturies|asturianu]] de [[Cangas del Narcea]]. Tien una población de {{persones|unidá=habitantes}}<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref>. == Xeografía == === Llocalidaes === {{llista de sitios|1256|Berguñu (parroquia)|Berguñu|Combarru|El Pládanu}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{Parroquies de Cangas del Narcea}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Parroquies de Cangas del Narcea]] gqyofy602wfsf2xyou76jejnf6tt0zv 0 27439 4379482 4368797 2025-06-25T16:22:54Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379482 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|John Ford (direutor de cine)}} {{persona}} '''John Ford''' {{nym}} —bautizáu como '''John Martin Feeney'''— foi un actor, [[direutor de cine|direutor]] y [[productor cinematográficu]] d'Estaos Xuníos, cuatro veces ganador del [[Premiu Óscar|Premiu de l'Academia]]. Con una carrera profesional de más de 50 años, na que participó en casi toles facetes del arte cinematográficu enantes de dedicase a la direición, Ford dirixó más de 140 películes, munches d'elles de cine mudu, y ta llargamente consideráu unu de los cineastes más importantes ya influyentes de la so xeneración, siendo bien respetáu por otros colegues del so oficiu como [[Ingmar Bergman]] y [[Orson Welles]] quien lo consideraben como unu de los grandes direutores de cine de tolos tiempos. Foi tamién [[marín]] y [[militar]]. Participó na [[Segunda Guerra Mundial]] como oficial de los servicios cinematográficos de l'[[Armada de los Estaos Xuníos]] y foi mancáu en combate mientres la [[Batalla de Midway]]. Tres el final de la guerra siguió siendo [[reservista]], collaboró na realización de [[documental]]es durantes la [[Guerra de Corea]] y la [[Guerra de Vietnam|de Vietnam]] y algamó el grau de [[contralmirante]]. == Primeros años == === Nacencia ya infancia === [[Ficheru:Cape-elizabeth-light.jpg|275px|thumb|izquierda|[[Faru]] de [[Cape Elizabeth (Maine)|Cape Elizabeth]], llocalidá de [[Maine]] na que Ford nació.]] El futuru John Ford nació'l 1 de febreru de 1894 (anque munches vegaes diría qu'en 1895) nuna [[granxa]] de [[Cape Elizabeth (Maine)|Cape Elizabeth]] ([[Maine]]) y foi bautizáu col nome de John Martin Feeney, fíu de dos emigrantes irlandeses que-y tresmitieron el so natal [[idioma irlandés|gaélicu]] y l'amor al so [[Irlanda]] d'orixe. El so padre, Sean A. Feeney, yera natural de [[Condáu de Galway|Galway]], al igual que la so madre, Barbara ''Abbey'' Curran, magar la familia d'ésta venía de les [[Islles Aren]].{{Harvnp|Gallagher|1986|p=10}} Foi probablemente la so madre quien inspiró la permanente asociación del [[llar]] cola figura d'una muyer presente a lo llargo de la so filmografía.<ref>{{cita web|autor=Marcial Moreno|títulu=Cases y muyeres|url=http://www.encadenados.org/nou/n-62-john-ford/cases-y-muyeres|fechaaccesu=9 d'ochobre de 2012|obra=Encadenaos|fecha=22 de xunetu de 2009}}</ref> Hai duldes avera del auténticu nome del pequeñu, pos l'irlandés «Sean» paez ser sustituyíu pol equivalente [[Inglaterra|anglosaxón]] «John», que dio llugar a que se-y conociera familiarmente col americanizado «Jack». En cuanto al apellíu, escribir de diverses formes, como O'Fienne o O'Fearna. Amás, el mesmu Ford dixo munches vegaes que'l so segundu nome yera Aloysius. Tou ello motivó munchos discutinios ente los sos biógrafos. Foi'l menor d'once o trece fíos. A los cuatro años, les dificultaes económiques que travesaba la familia obligar a movese a [[Portland (Maine)|Portland]] ([[Maine]]), sustituyendo la granxa familiar por un [[apartamentu]]. Ellí llegó a completar los sos [[estudios secundarios]] ensin qu'amosara más moliciones artístiques qu'una habilidá pa la [[caricatura]] bien apreciada poles sos amistaes.{{Harvnp|Gallagher|1986|p=14}} Empezó a trabayar nel departamentu de [[publicidá]] d'una [[fábrica]] de zapatos, y paez qu'intentó en devanéu entrar na [[Academia Naval de los Estaos Xuníos|Academia Naval]] d'[[Annapolis]];{{Harvnp|Gallagher|1986|p=15}} sea que non, Ford amosaría años dempués el so amor pola [[Armada de los Estaos Xuníos|Marina]]. === Primer contautu cola industria del cine === El so hermanu mayor, Frank O'Feeney, moviérase a [[Hollywood]] en 1911. Ellí, col nome artísticu de ''[[Francis Ford (actor)|Francis Ford]]'', empecipió una prometedora carrera na naciente [[industria cinematográfica]]. El mozu Jack xunir a él en 1913, trabayando a los sos órdenes en diversos oficios: rexidor, [[doble (cine)|doble]] d'aición, [[utilería|atrezzista]], [[asistente de direición asistente]] del so hermanu y [[actor]]. Llueu adoptó l'apellíu artísticu de Francis y fíxose llamar ''Jack Ford'', pa disgustu de los sos padres a quien nun prestaba esa actividá profesional. Estos años sirviéron-y al nuevu Jack pa familiarizase col cine dende diversos ángulos y en distintos [[xéneru cinematográficu|xéneros]]. El so hermanu foi non yá la primer influencia, sinón quiciabes la más importante na so forma de faer cine,<ref>{{cita llibru |autor=Bogdanovich|cita=''¿Quién influyeron sobre usté de primeres? Bonu, pos el mio hermanu Frank, que yera un gran cameraman, y de toes eses coses que dicen que son tan nueves, de les que faen agora facer yá él; verdaderamente yera un bon artista, un músicu maraviyosu, un actor pimpanu, un bon direutor; yera unu d'esos que faen un pocu de too y tou lo faen bien; lo que lu pasaba yera que nun podía concentrase demasiáu tiempu nuna sola cosa. Pero foi l'únicu qu'influyó sobre mi nes películes.''|páxina=49}}</ref> lo que siempres provocó cierta envidia en Jack.{{Harvnp|Gallagher|1986|p=24}} Fora de tutelar del so hermanu, Ford participó como [[extra]] nel rodaxe de ''[[The Birth of a Nation]]'', lo que-y dexó conocer la forma de trabayar de [[David W. Griffith]], direutor pol que Ford siempres sintió respetu. Estos años al pie del so hermanu sirviéronlu a Ford pa conocer la industria, pero inda nun tenía conciencia de les posibilidaes reales del llabor de [[direición cinematográfica]].<ref>{{cita llibru |apellíos=Cases|páxines=19-26|capítulu=Capítulu 1. ''Sean Aloysius O'Feeney''}}</ref> == La dómina muda == El pasu a la direición de Ford paez una evolución lóxica na so carrera, anque l'azar tuvo enforma que ver en tal tránsitu. Suelse considerar que la so primer película como direutor ye ''The Tornáu'' en 1917, na que tamién figura como guionista. Trátase d'un ''[[western]]'' curtiu protagonizáu pol so hermanu Francis, y resulta dudosu si John yá yera'l direutor o se llindaba inda a ayudar al so hermanu asumiendo cada vegada más responsabilidaes. La película, de la que nun se caltién copia dalguna, tuvo de llindase a una socesión d'[[acrobacia|acrobacies]] feches polos [[doble (cine)|especialistes]], pero supunxo l'empiezu d'una llarga y brillosa carrera profesional. Desgraciadamente, de los 62 films de diversu metraxe que Ford rodó mientres la dómina muda, namái se caltienen ente quince y venti<ref>{{cita publicación |apellíu=Cases|nome=Quim|títulu=El cine mudu de Ford|publicación=[[Empobináu por]]|añu=2008|mes=mayu|númberu=378|páxines=50-53|editorial=Empobináu por S.L.|issn=0212-7245}}</ref> (dellos tullíos), lo qu'enzanca faer una valoración global de la so obra nesti periodu de formación. === Universal y Harry Carey === [[Ficheru:The Outcasts of Poker Flat (1919) - Carey.jpg|180px|thumb|derecha|Imaxe de [[Harry Carey]] en ''Los paries de la sierra'' (1919). La collaboración del actor con Ford en 25 ''[[western]]s'' llanzaría la carrera de dambos]] Afortunadamente pa Ford, les películes del Oeste nun gociaben d'enforma prestíu entós y los direutores de los estudios [[Universal Studios|Universal]] yeren ronciegos a dirixiles. Eso provocó un vacíu que'l so hermanu Francis aprovechó encamentándo-y al estudiu. Ford rodaría un total de 37 films pa Universal en cinco años.<ref>{{cita publicación |apellíu=Cases|nome=Quim|títulu=Universal. Una "major" señardosa de la serie B|publicación=[[Empobináu por]]|ISSN=0212-7245|añu=1991|mes=xineru|númberu=187|páxines=34-49 |fechaaccesu=24 de setiembre de 2012|editorial=Empobináu por... S.A.}}</ref> D'ellí nació una rellación profesional y d'amistá ente John Ford y l'actor [[Harry Carey]], quien rodaríen xuntos un total de venticinco películes mudes d'azotada realización y creciente rentabilidá.<ref>{{cita publicación |títulu=Orixe y apoxéu de los xéneros|publicación=[[Empobináu por]]...|ISSN=0212-7245|añu=1983|mes=abril|númberu=103 |fechaaccesu=23 de setiembre de 2012|autor=Joan Lorente-Mariña|nome-editor=Edmundo|apellíu-editor=Orts Climent|páxina=19}}</ref> Carey foi la respuesta d'Universal a actores como [[Tom Mix]] o ''[[Broncho Billy Anderson|Broncho Billy]]'' y, de la mano de Ford, compunxo un héroe alloñáu de los [[arquetipu|arquetipos]] tradicionales. El so personaxe habitual recibió'l nome de ''Cheyenne Harry'' (''Cayena'', en ciertes versiones hispanes), anque nun yera bien distinta cuando recibía otros nomes. L'actor foi la segunda influencia n'importancia nel cine de Ford tres el so hermanu Francis.{{Harvnp|Gallagher|1986|p=30}} L'ésitu en taquilla de Carey dexó xubir adulces el salariu de Ford. Paez que les películes teníen una escelente fotografía y unos escenarios esteriores que resaltaben la trama violenta. Namái se caltienen ''Straight Shooting'' (''A prueba de bales'', 1917) y ''Hell Bent'' (''El cowboy vengador'' o ''El ribayu del diañu'', 1918). En xineru de 1920, Ford rueda ''The Prince of Avenue A'', reseñable por ser la so primer película ayena al ''western''. Nel branu d'esi añu, Ford casóse con Mary France McBride Smith, con quien tendría dos fíos: Patrick (1921), quien aportaría a productor y realizador de cine de baxu presupuestu; y Barbara (1922), que trabayaría col tiempu como [[montador]]a. Nesi mesmu añu, el so hermanu Francis abandona definitivamente la direición y céntrase nel trabayu como actor. === Pasu a la Fox === A finales de 1920, Ford filma ''Just Pals'', el so primer trabayu cola productora [[William Fox (productor)|Fox]], cola que va caltener una rellación casi n'esclusiva hasta 1931 y cola que rodaría más de cincuenta películes a lo llargo de la so vida. Trátase d'un ''western'' "modernu" ambientáu na so propia dómina y que narra la rellación ente un vagamundu y un neñu en tonu de comedia. Anque Ford siguió rodando delles películes con [[Universal Studios|Universal]] y [[Harry Carey|Carey]], la nueva productora dexó-y trabayar tamién con [[Tom Mix]]. Por esa dómina realiza un viaxe a la [[Irlanda]] de les sos [[ancestru|ancestros]], onde estableció contautu col [[Sinn Féin]] y col duru conflictu anglo-irlandés. Volvió a casa reforzando los sos llazos cola tierra de los sos padres. En 1923, Ford rueda la so película de mayor presupuestu hasta entós. Trátase de ''Caméu Kirby'', protagonizada pola [[estrella (cine)|estrella]] [[John Gilbert]] y coloriada en delles secuencies. Probablemente la importancia del encargu motiva que per primer vegada firme col so definitivu nome de John Ford. === Una superproducción === {{AP|The Iron Horse}} [[Ficheru:Iron Horse Poster.jpg|175px|thumb|izquierda|Cartelu anunciador de ''[[The Iron Horse]]'', nel que'l nome de John Ford yá apaez destacáu]] En 1924, Ford rueda la so mayor producción hasta la fecha, el ''[[western]]'' de tonos épicos ''[[The Iron Horse]]''. La película nun taba concebida primeramente como una superproducción, pero la ''[[20th Century Fox|Fox]]'' nun reparó en gastos conforme avanzaba'l rodaxe, desenvueltu mientres el primer trimestre del añu. El filme narra en tonu d'[[epopeya]] la construcción del [[ferrocarril]] [[primer ferrocarril transcontinental d'Estaos Xuníos|Transcontinental]] poles compañíes ''[[Union Pacific]]'' y ''Central Pacific'' ente los años 1863 y 1869, trama acompañada d'una rellación sentimental ente los protagonistes, encarnaos por [[George O'Brien]] y [[Madge Bellamy]]. El rodaxe desenvolver en difíciles condiciones, pos el numberosu equipu nun foi a [[Nevada]] preparáu pal duru [[clima]] propiu de la [[estaciones del añu|estación]]. Hubo qu'improvisar agospiamientos fayadizos pal numberosu equipu. La productora fixo un importante esfuerciu económicu empuestu a potenciar el tonu épicu. Hubo que construyir dos ciudaes enteres para tomar xenerales. Yá que unu de los executivos de la ''Fox'' encaprichárase de l'[[actriz]] [[protagonista]], añadiéronse darréu escenes rodaes ensin el concursu de Ford pa realzar el so papel.<ref>{{cita llibru |autor=Bogdanovich|cita=''teníen una moza a la que taben pagando enforma dineru, y Sol Wurtzel [un executivu de la Fox] dixo que nun tenía suficientes primeros planos. Entós contrataron a otru direutor que lu punxo contra una paré y ella gimplaba. Nun tenía nada que ver cola película: les lluces nun yeren les mesmes, nin siquier los vistíos. Metieron unos dolce d'estos primeros planos, pero en concencia, pa mi estropiaron la película.''|páxina=56}}</ref> Quiciabes ''The Iron Horse'' nun sea la meyor película de la dómina silente de Ford,<ref>{{cita web |autor=[[Tomás Fernández Valentí]]|títulu=Los homes detrás de la historia|url=http://www.cinearchivo.com/site/Fiches/Ficha/FichaFilm.asp?IdPelicula=66886&IdPerson=15890 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2012|obra=Cinearchivo|cita=''Magar nun ser la so meyor película del periodu silente —nun ta al altor, pongamos por casu, de la bellísima Cuatro fíos (1928)—, The Iron Horse resulta un títulu importante na carrera de John Ford y dientro de la evolución del xéneru''}}</ref> pero'l direutor demostró saber faer frente a les adversidaes y dirixir a un numberosu equipu en condiciones difíciles. La resultancia foi un ésitu de [[taquilla]] que dexó que la compañía recuperara en demasía la so elevada inversión. Ello reforzó la posición de Ford en ''Fox'' y na industria de [[Hollywood]], polo xeneral. El tonu grandiosu del filme ye compensáu con cierta [[ironía]], na que collaboren, como non, los personaxes de trés vieyos borrachinos irlandeses (tipu que se va faer habitual en posteriores películes de Ford).<ref>{{cita web |autor=Fernando Ramírez|títulu=The Iron Horse (1924)|url=http://www.encadenados.org/nou/n-62-john-ford/el caballu-de-fierro-1924 |fechaaccesu=24 de setiembre de 2012|obra=Encadenaos|fecha=13 de xunetu de 2009}}</ref> === Diversidá de xéneros === L'ésitu de ''[[The Iron Horse]]'' garantizó a Ford la continuidá como [[Direutor de cine|direutor]], realizando de siguío [[película|películes]] de diversa temática coles qu'esperimentó xéneros distintos al ''[[western]]''. Tres la sumida ''Hearts of Oak'', [[melodrama]] d'ambiente marítimo, Ford rodó ''Ligtnin''', atentu [[comedia cinematográfica|comedia]] ensin pretensiones anque descomanadamente llarga, que la so aición desenvolver nel peculiar ''Hotel Calivada'', asitiáu xustu sobre la [[frontera|llende fronteriza]] ente los [[Estáu federáu|Estáu]]s de [[California]] y [[Nevada]]. L'allugamientu va dar llugar a diverses situaciones risibles, nes que destaquen el matrimoniu que rexenta'l [[hotel]], [[personaxe]]s que prefiguran otros que van poblar más tarde la obra fordiana (como'l Jeeter Lester de ''Tobacco Road'').{{Harvnp|Gallagher|1986|pp=671-672}} ''Kentucky Pride'' dexó a Ford introducise nel ambiente pa él prestosu de les [[carreres de caballos]]. La comedia empecipiar dende'l puntu de vista suxetivu del [[equidae|equín]] protagonista hasta que pasa a cuntanos les histories paraleles del so dueñu, un home fanegueru que pierde la so fortuna y la so montadura, y el mozu de cortes, un [[Irlanda|irlandés]] interpretáu por J. Farrel McDonald y qu'antemana futuros personaxes de Ford. ''The Fighting Heart'' ye un desapaecíu melodrama que xira en redol a les consecuencies del [[alcoholismu]], reseñable por suponer la primer apaición d'un mozu [[Victor McLaglen]] nel cine de Ford, del que l'actor llegaría a convertise nun emblema. The ''Shamrock Handicap'' dexa a Ford retomar la tema de la [[equitación]]. Narra la historia d'un bondosu [[aristócrata]] [[Irlanda|irlandés]] arruináu por ser arrogante colos sos [[renteru|renteros]]. Ello oblíga-y a vender el so meyor caballu por que compita nos [[Estaos Xuníos]]. Lo que podría ser una [[traxedia]], adquier visos d'una optimista historia de superación personal na que'l noble, la so fía y el so meyor [[jockey]] van emigrar a [[América del Norte]], van trunfar nes carreres y van tornar a la [[patria]] victoriosos.<ref>{{cita publicación |apellíu=Cases|nome=Quim|títulu=El cine mudu de Ford|publicación=[[Empobináu por]]|añu=2008|mes=mayu|númberu=378|páxina=52|issn=0212-7245|cita=''colo que'l regresu a casa resulta entós menos frustrante que'l de John Wayne en "The Quiet Man" (1952)''}}</ref> Tema bien prestosa a un [[emigrante]] de segunda xeneración como Ford. Tamién narra una [[emigración]] dende [[Irlanda]] ''Mother Machree'', un filme col que la Fox esperimentó la [[sincronización]] de música ya imáxenes y que'l so estrenu retrasar dos años. Namái caltenida parcialmente, la película ye descomanadamente sentimental y discursiva y, anque cercana a la temática habitual de Ford, ta lloñe en resultancia. === Torna al ''western'' === [[Ficheru:George O'Brien-Heather Angel in Daniel Boone (1936).jpg|200px|thumb|derecha|[[George O'Brien]] xunto a [[Heather Angel]] nuna imaxe de 1936. L'actor protagonizó ''[[The Iron Horse]]'', ''[[Tres homes malos]]'' y otres películes de Ford nesta dómina. L'actriz trabayaría con Ford en ''Pilgrimage'' y ''[[El delator]]'']] {{AP|Tres homes malos}} ''[[3 Bad Men]]'' ta considerada por munchos críticos como la meyor película del periodu silente de Ford. Basada nun fechu históricu, la carrera pola disputa de les tierres llibres del [[Territoriu de Dakota]], podría dar llugar a otra superproducción [[épica]] como ''[[The Iron Horse]]''. Sicasí, anque la memorable secuencia de la carrera respuende a esi planteamientu, el restu de la película estremar d'él. Bazcuyando con habilidá ente la [[comedia]] y el [[Drama (cine)|drama]], el filme presenta a trés bandíos de bon corazón que deciden defender a una moza güérfana y enfrentase a un malváu ''[[xérif]]''. Los foraxíos, conscientes de que'l so tiempu pasó, van sacrificar pola rapaza y el so noviu, al qu'ellos mesmos ayudaron a escoyer, no que constitúi un induldable anticipu del ''[[western]] crepuscular''.<ref>{{cita web |autor=[[Tomás Fernández Valentí]]|títulu=La trastienda de la conquista del Oeste|url=http://www.cinearchivo.com/site/Fiches/Ficha/FichaFilm.asp?IdPelicula=69282&IdPerson=15890 |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2012|obra=Cine Archivo|cita=''Ford equí xuega a xeitu, entá ye más qu'en "The Iron Horse", la estratexa narrativa sobre la cual encimentaría la base de la so poética cinematográfica, esto ye, la so maestría pa carauterizar humorísticamente a los personaxes, de manera que se ganen asina'l ciñu del espectador y que esti postreru trescalar al ve-yos encarando más palantre situaciones dramátiques que, nel casu de los protagonistes de "Tres homes malos", desagüen en tráxicos sacrificios de les sos propies vides''}}</ref> La película nun foi un ésitu de [[taquilla]] magar tar incluyida nel xéneru nel que Ford empecipió la so carrera y col que consiguiera'l so mayor ésitu. Pasaríen años hasta que'l direutor volviera dirixir la so mirada escontra'l [[oeste]]. === Ésitu nel drama === {{AP|Cuatro fíos}} Tres la encorsetada ''The Blue Eagle'', filme d'ambiente castrense, Ford va conocer el so mayor ésitu de la era silente gracies al drama bélicu ''[[Four Sons]]''. Nesti casu, públicu y crítica caminen de la mano al considerala una gran película.<ref>{{cita publicación |apellíu=Cases|nome=Quim|títulu=El cine mudu de Ford|publicación=[[Empobináu por]]|añu=2008|mes=mayu|númberu=378|páxina=51|editorial=Empobináu por S.L.|issn=0212-7245|cita=''"Cuatro fíos", de relevancia comercial menor que "The Iron Horse", puede y tien de considerase nel estudiu de la obra de Ford el perfectu equivalente a "...Y el mundu cola", "Amanecer" y "Los trés lluces" nel analís del cine mudu de Vidor, Murnau y Lang''}}</ref> Anque güei permaneza casi escaecida, supunxo'l encumbramiento de Ford al mesmu altor de figures de la dómina como'l mesmu [[David Wark Griffith|Griffith]]. El filme trata temes habituales en Ford, como la [[guerra]], la señardá de la [[patria]] perdida ([[Baviera]] nesti casu sustitúi a l'habitual [[Irlanda]]) y la [[emigración]] como forma de reconstruyir la mesma vida. === Fin d'una era === Ford despidir del cine silente con tres películes bien distintos. ''The Hangman's House'' supón una vuelta a [[Irlanda]] dende la perspeutiva nacionalista que-y caracterizó tres el so contautu col [[IRA]], según a les carreres de caballos. El filme ye reseñable por suponer la primer collaboración acreditada de [[John Wayne]] a les órdenes de Ford, amás de cuntar de nuevu con [[Victor McLaglen]]. ''Riley the Cop'', nuevamente protagonizada por J. Farrell McDonald, ye una [[comedia]] ensin pretensiones rellacionada col ''[[slapstick]]'' en redol a un axente que se balagoria de nun efeutuar nunca una [[detención]] y ye unviáu en misión al estranxeru. ''Strong Boy'' taba tamién protagonizada por McLaglen y paez habese perdíu. Los dos últimos films fueron estrenaos como películes mudes pero con sincronización musical, una téunica utilizada polos estudios na fase de transición al sonoru. Ford dirixó más de sesenta [[película|películes]] mientres la [[cine mudu|yera silenciosa del cine]]. Anque la so carrera atayárase cola llegada del [[cine sonoru|soníu]], como asocedió con grandes creadores como [[David Wark Griffith|D.W. Griffith]], [[Erich von Stroheim]] o [[Buster Keaton]], la so obra sería digna de considerancia na [[historia del cine]]. Pero Ford tenía inda munches más coses qu'apurrir.<ref>{{cita llibru |apellíos=Cases|nome=Quim |títulu=John Ford, l'arte y la lleenda|añu=1989|editorial=Empobináu por...|isbn=84-87270-01-8|páxines=29-56|capítulu=Capítulu 2. ''El Ford silente: desglose d'un aprendizaxe''}}</ref> == Una década d'adaptación == ''Napoleon's Barber'' constitúi la primera toma de contautu de Ford col [[cine sonoru]]. Ye una película curtia de Fox que trata una anéudota ficticia: camín de [[Batalla de Waterloo|Waterloo]], [[Napoleón Bonaparte]] detener nuna barbería pa ser afaitáu; el [[barberu]], que nun-y reconoz, espláyase esplicando lo que-y fadría al [[emperador#L'imperiu napoleónicu|Emperador]] si tener delantre... hasta qu'acaba reconociéndo-y.<ref>{{cita llibru |apellíos=Cases|páxina=53}}</ref> Güei perdida, la [[película]] nun paez tener mayor interés que'l de la esperimentación de Ford col soníu, aldericando colos téunicos alrodiu de les llendes de la nueva téunica.<ref>{{cita llibru |autor=Bogdanovich|cita=''Foi la primer vegada que se rodó n'esteriores con un sistema de soníu direutu. Dicíen que nun podía faese y yo pregunté: -¿Por qué diablos nun puede faese? -Pos nun se puede porque... -y empezáronme a falar en términos bien científicos, de cuenta que dixi: -Bonu, vamos intentalo. (...) pero resultó perfectu''|páxina=61}}</ref> Años dempués, Ford rellató a [[Peter Bogdanovich]] cómo los productores despidiéron-yos a él y otros direutores cola llegada del sonoru y reemplazáron-yos por [[direutor teatral|direutores teatrales]]. Cuando éstos fracasaron nun llabor que desconocíen por completu, Ford y los demás fueron vueltos contratar con un aumentu de sueldu. Según él, el que los actores declamaran el so diálogu mientres el rodaxe nun yera nuevu pos yá se faía mientres la dómina muda en prevención del públicu que sabía lleer los llabios.<ref>{{cita llibru |autor=Bogdanovich|páxines=61-62}}</ref> Seya que non, Ford foi de los direutores que sobrevivieron al desenvolvimientu téunicu; y facer gracies a asumir la so condición d'[[asalariáu]] que tenía d'obedecer les regles impuestes pol [[emplegador|patrón]]. === Primeres obres sonores === El primer retu seriu del direutor foi ''The Black Watch'' (conocida como ''Shari, la bruxa'' o ''Shari, la bruxa oriental'' nel ámbitu hispanu). La Fox buscaba un espectáculu d'aventures exótiques de tinte colonialista británicu que guardara ciertes semeyances con ''[[Los cuatro plumes]]'', de la que se rodara una nueva versión esi mesmu añu 1929. Nuevamente ye unu de los actores predilectos de Ford, [[Victor McLaglen]], quien interpreta al oficial protagonista, secundáu por [[Myrna Loy]] nel rol femenín. La película ta lastrada pol deséu d'esplotar a carta cabal les posibilidaes del soníu, polo qu'abonden los cantares, música militar y allaríos bélicos. Amás, los productores contrataron a un direutor teatral por que rodara nueves y ''postizas'' escenes colos protagonistes, nes que la cámara asítiase en planu fixu y los actores declamaban teatralmente, pa nuevu disgustu de Ford.<ref>{{cita llibru |autor=Bogdanovich|cita=''Entós taba Winfield Sheehan d'encargáu de la producción, y dixo que nun había bastantes escenes d'amor. Creía que Lumsden Voi Faer yera un gran actor británicu -nun lo yera pero impresionara a Sheehan- y contrató a Voi Faer por que dirixiera una escena d'amor ente McLaglen y Myrna Loy. Y resultaron verdaderamente horribles, bien falaes, ensin tener nada que ver col argumentu, y lo jorobaron tou. Cuando lo vi diéronme ganes de devolver.''|páxines=62-63}}</ref> Magar ello, la película tien dellos apuntes visuales positivos que llevaron al críticu Tag Gallagher a definila como un ''melodrama neowagneriano''.{{Harvnp|Gallagher|1986|p=61}} L'anterior filme cumplió les mires económiques, y Ford recibió un nuevu encargu de [[William Fox (productor)|Fox]]: ''Salute'' (1929). Quiciabes la menor ambición del encargu fíxo-y pensar que recibiría menos presiones; o quiciabes fuera la mira de rodar nun ambiente prestoso (les instalaciones militares de Peaks Island) en compañía de los sos amigos [[Ward Bond]] y [[John Wayne]] lo que-y atraxo.<ref>{{cita llibru |autor=Bogdanovich|cita=''El superintendente de Annapolis yera de la mesma islla de Maine que yo, Peaks Island, y él y el mio padre yeren bien amigos, de cuenta que fuimos ellí a rodar y dexáronnos faer tou lo que quixímos; (...) trabayaben Ward Bond y John Wayne, dambos perfectamente afechos pa tou, (...) y acabaron per tener papeles''|páxina=63}}</ref> El filme, protagonizáu de nuevu por [[George O'Brien]], narra en tonu de comedia la rivalidá esistente ente miembros del [[Exércitu de los Estaos Xuníos|Exércitu]] y de l'[[Armada de los Estaos Xuníos|Armada]] de los [[Estaos Xuníos]] (dos instituciones bien prestoses al direutor) que va rematar nun partíu de [[fútbol americanu]]. ''Men Without Women'' supón la primer collaboración del direutor de [[Maine]] col [[escritor]] [[Dudley Nichols]], granible unión que s'enllargaría mientres catorce películes más. El mesmu Nichols rellataría darréu la esperiencia almitiendo la so total inorancia inicial alrodiu de cómo s'escribía un [[guión cinematográficu|guión]] y cómo Ford enseñólu.<ref>{{cita llibru |apellíos=Cases|páxines=64-65}}</ref> Pero Nichols sí sabía cuntar histories y llueu apoderó la téunica cinematográfica. El trabayu conxuntu de dambos inspiraría dalgunes de los sos meyores [[película|películes]]. Yá que el [[guionista]] sirviera na [[Armada de los Estaos Xuníos|Marina]], propunxo una tema naval pal so primer filme, daqué fácilmente aceptáu pol [[Direutor de cine|direutor]].<ref>{{cita llibru |apellíos=Cases|páxina=65}}</ref> La cinta rellata la traxedia de l'atrapada [[tripulación (barcos)|tripulación]] d'un [[sumergible]] que se funde ensin remediu y los sos desesperaos esfuercios por sobrevivir. El opresivo ambiente ye anidiáu por aciu l'habitual usu del humor en pequeñes situaciones colaterales a la trama principal. Ford recordaría más tarde que se trataba de la primer película rodada nun submarín auténticu.<ref>{{cita llibru |apellíos=Bogdanovich|páxines=63-64|cita=''Foi la primer película de submarinos que se faía con un submarín de verdá. Yera una película bien eficaz... p'aquellos tiempos; hai unos tíos zarraos nun submarín y acaben per rescatar los, pero unu de los homes tien que quedase; coses que pasen.''}}</ref> Téunicamente sigue siendo una película muda pero con soníu sincronizáu, qu'inclúi música (inclusive dalgún cantar), efeutos de soníu y dalgún diálogu.<ref>{{cita publicación |apellíu=Cases|nome=Quim|títulu=El cine bélicu de Ford (2)|publicación=[[Empobináu por]]|añu=2008|mes=xunetu|númberu=380|páxines=54-57|editorial=Empobináu por S.L.|issn=0212-7245}}</ref> En ''Born Reckless'', de nuevu con ayuda de Nichols, Ford asumió'l papel contrariu al que sufriera en ''[[The Iron Horse]]'' o ''The Black Watch'', pos tuvo que terminar una película encargada a otru direutor. Yá que el proyeutu nun-y gustaba, optó por introducir un partíu de [[béisbol]] como elementu risible, de forma asemeyada a como fixera en ''Salute''.<ref>{{cita llibru |apellíos=Bogdanovich|páxina=65|cita=''L'argumentu -daqué de gangsters- nun yera bonu, y metanes la película dir a la guerra, de manera que metimos un partíu risible de béisbol en Francia. Aquello sí m'interesaba. Naquella dómina, cuando los guiones yeren aburríos, lo meyor que podía faese yera meter daqué de comedia.''}}</ref> Daqué similar asocedió con ''Up the River'', que cuntaba con un guión carcelario que disgustaba a Ford. Él y el comediante Bill Colliér reescribieron el guión convirtiéndolo nuna hilarante comedia de gran ésitu na que los protagonistes entraben y salíen del penal constantemente. La resultancia ye un estrañu amiestu de xéneros<ref>{{cita publicación |apellíu=Aldarondo |nome=Ricardo|títulu=Nos márxenes de la comedia|publicación=[[Empobináu por]]|añu=2008|mes=mayu|númberu=378|páxines=69-71|editorial=Empobináu por S.L.|issn=0212-7245|cita=''empieza como un drama carcelario, sigue con traces de cine de gángsteres, desenvuelve una pequeña historia romántica, y ye asaeteada nel centru con un entemediu musical''}}</ref> que dio fama a una inusual pareya formada polos casi debutantes [[Spencer Tracy]] y [[Humphrey Bogart]],<ref>{{cita publicación |apellíu=Aldarondo |nome=Ricardo|títulu=Nos márxenes de la comedia|publicación=[[Empobináu por]]|añu=2008|mes=mayu|númberu=378|editorial=Empobináu por S.L.|issn=0212-7245|cita=''La única película na que coincidieron Spencer Tracy y Humphrey Bogart''}}</ref> pero la [[guionista]] orixinal sintióse bien fadia con Ford.<ref>{{cita llibru |apellíos=Bogdanovich|páxines=65-66|cita=''Sheenan negar a dir al estrenu, pero xustu naquellos díes habíen veníu tolos exhibidores a celebrar una xunta; fueron a vela y morriéronse de risa. Unu d'ellos cayó del asientu esmorecíu y tuvieron qu'alicalo.''}}</ref> Más interés tien ''Seas Beneath'', nueva aventura marítima de la mano de Dudley Nichols y cola collaboración de George O'Brien. Nesta ocasión rellata l'actuación de la tripulación d'un buque "[[cazasubmarinos]]" mientres la [[Gran Guerra]]. Anque cierta crítica destaca afayos espresivos que doten de gran "fisicidad" a l'aición, como l'allugamientu d'una cámara na popa del submarín mientres la so emersión,<ref>{{cita llibru |apellíos=Cases|páxina=67|cita=''p'amosar les evoluciones d'un submarín enemigu, por casu, el direutor asitia la cámara na popa de la embarcación cuando ésta remanez, con un duru y sincopado soníu que reproduz el ruiu del motor, les coraes mesmes del submarín.''}}</ref> Ford quedó cafiante pola imposición per parte del estudiu d'una actriz protagonista a la qu'él consideraba incapaz.<ref>{{cita llibru |apellíos=Bogdanovich|páxina=66}}</ref> Muncho menos reseñable ye ''[[The Brat]]'', comedia de la que Ford namái recordaba años dempués una enérxica engarradiella ente dos muyeres.<ref>{{cita llibru |apellíos=Bogdanovich|páxina=67}}</ref> === Primer aproximamientu a la medicina === {{AP|Arrowsmith (película)}} ''[[Arrowsmith (película)|Arrowsmith]]'' (estrenada n'[[España]] como ''[[El doctor Arrowsmith]]'' y n'[[Arxentina]] como ''[[Médicu y amante]]'') ye una película interesante por dellos motivos. De primeres, ye'l primer trabayu de Ford con una productora distinta de [[Fox Film Corporation]] tres una llarga rellación de exclusividad con ésta; la collaboración col [[productor de cine|productor]] [[Samuel Goldwyn]] nuna obra ambiciosa nun foi senciella pal direutor. De segundes, constitúi'l primer aproximamientu a una tema que depués remanecería en Ford, la [[medicina]], esta vegada al traviés de l'adaptación d'una novela de prestíu del recién [[Premiu Nobel de Lliteratura|Premiu Nobel]] [[Sinclair Lewis]], llibru que fuera, de la mesma, gallardoniáu col [[Premiu Pulitzer]]. A lo último, ye'l primer esfuerciu seriu de Ford por describir en fondura a un personaxe complexu.{{Harvnp|Gallagher|1986|p=114}} Anque la crítica consideró darréu que ye una película fallida en dellos aspeutos, llogró en 1932 cuatro nominaciones a los [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] de l'[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques|Academia]], ente ellos el de [[Óscar a la meyor película|meyor película]], siendo la primer vegada qu'una obra de Ford llegaba a llograr esti tipu de reconocencia. El filme tuvo consecuencies d'otru tipu. Ford incumplió'l contratu robláu con Goldwyn que-y prohibía beber mientres el rodaxe, lo que fizo que fuera sancionáu por aquél<ref>{{cita publicación|apellíu=García Sánchez|nome=José Elías|coautor=García Sánchez, Enrique|títulu=El doctor Arrowsmith/ Arrowsmith (1931) o la investigación en microbioloxía|publicación=Revista de Medicina y Cine|añu=2005|volume=1|númberu=3|páxines=82-92|url=http://revistamedicinacine.usal.es/dmdocuments/arrowsmith_esp.pdf|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2012|editorial=Ediciones [[Universidá de Salamanca]]|issn=1885-5210|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120629120713/http://revistamedicinacine.usal.es/dmdocuments/arrowsmith_esp.pdf|archivedate=2012-06-29}}</ref> y que, de siguío, Fox diera per concluyíu'l contratu de exclusividad qu'esfrutara mientres años.<ref>{{Cita episodiu|títulu=El doctor Arrowsmith|serie=¡Qué grande es el cine!|crédito=Coloquio ente [[José Luis Garci]], Miguel Maríes, [[Juan José Plans]] y ''Oti'' Rodríguez Marchante|cadena=[[Televisión Española]]|fecha=26 de mayu de 2003|temporada=décima|númberu=358|minutos=07:35|transcripciónurl=http://www.ivoox.com/doctor-arrowsmith-1931-qgeec-audios-mp3_rf_1485032_1.html}}</ref> A partir d'esi momentu, anque Ford siguió collaborando con Fox, quedó en llibertá pa desenvolver proyeutos con otros estudios. Ello significó un importante cambéu na forma de trabayar d'un direutor avezáu hasta entós a tar en nómina d'una compañía. === ''Free lance'' === Ford vuelve trabayar cola compañía de los sos entamos, [[Universal Studios|Universal]], nel rodaxe de ''Air Mail'' (''[[Homes ensin mieu]]'', 1932). Ellí va conocer al [[capitán de fragata]] Frank W. ''Spig'' Weady, condecoráu [[pilotu d'aviación]] de la [[Armada de los Estaos Xuníos|Marina]] que collaboró como guionista nésti y otros films (ente ellos, ''They Were Expendable'', de nuevu con Ford), col que-y va llegar a xunir una estrecha amistá. La película se ambienta nel mundu de los pilotos dedicaos al [[corréu aereu]], y la so temática asemeyar a la de la gran película posterior de [[Howard Hawks]] ''[[Only Angels Have Wings]]'' (''Only Angels Have Wings'', 1939). Sicasí, a Ford fálta-y la vivencia personal que sí tuvo Hawks y que-y dexó trescalar la película de verosimilitud, polo que'l filme ''fordiano'' ye muncho más fríu que'l del cineasta-aviador. ''Flesh'' (''Carne'', 1932) supón la primer collaboración de Ford cola [[Metro-Goldwyn-Mayer]]. Nesti drama, un fuerte [[Wallace Beery]] tien d'enfrentase tanto a una banda de ''[[gangster]]s'' como a una tarrecible ''[[muyer fatal]]''. El nome de Ford nun apaez nos títulos de creitu. Con ''Pilgrimage'' (''Pelegrinos'' o ''Pelegrinación'' nos sos estrenos hispanos, 1933) Ford vuelve trabayar con [[Fox Film Corporation]]. La película ta basada nuna narración d'I.A.R. Wylie, la mesma autora del rellatu que dio llugar a ''[[Cuatro fíos]]'', el mayor ésitu de Ford na dómina del [[cine mudu]]. Nuevamente la historia trata alrodiu de les rellaciones maternofiliales, pero nesti casu la madre ye una muyer dura que se niega a que'l so fíu contraiga matrimoniu y ruempe con él. El fíu va morrer na guerra y la madre namái se va reconciliar cola so nuera y nietu en conociendo a otru soldáu que tuvo una esperiencia similar a la del so difuntu fíu. === Un nuevu iconu === En 1933, Ford acepta l'encargu de realizar una película protagonizada pol popularísimo actor [[Will Rogers]]. L'ésitu de ''Doctor Bull'' va favorecer la realización d'otros dos películes, ''Judge Priest'' (1934) y ''Steamboat' Round the Bend'' (1935), componiendo un ciclu que, por axuntar una serie de carauterístiques propies, denominar dacuando la ''[[triloxía de Will Rogers]]''.<ref>{{cita llibru |apellíos=Cases|páxines=59-110|capítulu=1929-1939: una decada incierta}}</ref> === Nuevos trabayos === Repon a [[Dudley Nichols]] pa ''[[Patrullar perdida]]'' que mete n'escena en 1934 la RKO con [[Victor McLaglen]], a quien ufiertaría un nuevu gran papel en [[Hangman's house]]. Ford va repunar siempres la so siguiente película [[El mundu en marcha]] ambientada nos finales del sieglu XIX y principios del XX a pesar de que tien delles escenes de guerra bien realistes. Más ésitu tuvo [[Judge Priest]] con Dudley Nichols nel guión y l'actor [[Will Rogers]] que dirixiera l'añu enantes en [[Doctor Bull]] y que nuevamente dirixiría en 1935 na película [[Steamboat round the bend]], xusto primero que ésti morriera nun tráxicu accidente d'avión. Esta película ye una de les preferíes del direutor. Fíxose un [[remake]] en 1952 tituláu [[El Sol relluma pa tol Mundu]]. En [[1934]], Ford empieza a participar económicamente nes sos películes. Mercóse un yate al que bautizó como "L'Araner" n'homenaxe a Irlanda que tendría hasta 1970. Rodaría dos películes más y empezaría a tener problemes pola presión de Hollywood. Siguió la so amistá con [[John Wayne]], que trabayó con él como figurante nes sos primeres películes, en [[El delator]]. En [[1935]] funda con [[King Vidor]], [[Lewis Milestone]], [[William A. Wellman]], [[Frank Borzage]] y [[Gregory La Cava]] l'Asociación de Direutores, reemplazando asina l'Asociación de Direutores de Películes. [[El delator]], realizada bien rápido pa la [[RKO Pictures|RKO]] dexó-y encetar la tema de la Irlanda británica. Nun son un misteriu la so simpatía escontra'l [[IRA]]. Nesta película afayar al Ford de los decoraos interiores, ta lloñe de les sos grandes producciones y decoraos clásicos del oeste. Con esti trabayu, inspiráu nel [[cine espresionista]] recibe'l so primera [[Óscar a la meyor direición|Óscar al meyor direutor]] que diría parar a l'Asociación de direutores fundada enantes. [[20th Century Pictures]] en 1935 absuerbe a la Fox, y pasa a denominase dende entós 20th Century Fox, de [[Darryl F. Zanuck]]. Realiza al pie del so nuevu productor, un gran almirador d'[[Abraham Lincoln]], ''[[The Prisoner of Shark Island]]''. Los problemes ente Ford y Zanuck empiecen pol enfrentamientu pola mor del acentu sureñu de [[Warner Baxter]]. Ford ta a puntu de dexar la 20th Century Fox pero finalmente apuerta a los deseos de Zanuck. Dende entós caltienen una estrecha amistá y almiración. Dirixe a [[Katharine Hepburn]] en ''[[María Estuardo]]'' pa la [[RKO Pictures|RKO]] en 1936. Dirixó tamién en 1937 ''[[Furacán sobre la Isla]]'' producida por [[Samuel Goldwyn]]. En 1937 apuntar nel [[Comité cinematográficu d'Ayuda a la República Española]] p'ayudar a los republicanos combatientes na [[Guerra Civil Española]] (1936-1939). Encárgase personalmente d'unviar una ambulancia coles [[Brigaes Internacionales]]. Ye un lluchador bien activu tamién na llucha contra'l [[nazismu]]. En 1938 defende'l bloquéu a l'[[Alemaña]] nazi y ye nomáu miembru de la [[Lliga Hollywoodiense Anti-Nazi]]. La firma del [[pactu xermanu-soviéticu]] valió-y la crítica de los comunistes que lu acusaron de "propaganda de guerra". == El periodu clásicu == === De ''Stagecoach'' a ''The Fugitive'' === [[Ficheru:John Ford 1946.jpg|thumb|Ford en 1946.]] Con ''[[Stagecoach]]'', Ford torna al [[western]]. Nesta película cunta con [[John Wayne]] que recibe la oportunidá de la so vida y va convertise nuna gran estrella. Los esteriores rodar en [[Monument Valley]]. La película optó a ocho [[premiu Óscar|Óscar]], de los que consiguió'l d'actor secundariu con [[Thomas Mitchell (actor)|Thomas Mitchell]] y el de banda sonora, y John Ford recibió'l [[Premiu de la Crítica Cinematográfica Neoyorquina]]. Stagecoach considérase la meyor película del Oeste de tolos tiempos. Dempués y xunto a Zanuck retomó la so pasión por Lincoln y rodaron xuntos ''[[Young Mr. Lincoln]]'' con [[Henry Fonda]], que va ser el protagonista de los sos dos películes siguientes: ''[[The Grapes of Wrath (película)|The Grapes of Wrath]]'' (collaboración número dolce col guionista Nunnally Johnson) y ''[[Drums Along the Mohawk]]''. En 1940 gana de nuevu'l [[Óscar a la meyor direición|Óscar al meyor direutor]]. El so talentu por fin ye reconocíu polos profesionales y la crítica. Vuelve trabayar con John Wayne en ''[[The Long Voyage Home]]''. La última película de Ford enantes de la guerra ye tou un ésitu de públicu y crítica. Recibe cinco Óscar, ente ellos el de meyor película y meyor direición (arrampuñándo-ylo a ''[[Citizen Kane]]'' d'[[Orson Welles]]). En 1939 Ford tien la intuición de qu'América nun tardaría n'entrar na [[Segunda Guerra Mundial]]. Ponse a la cabeza d'un grupu de cineastes que piden a [[Franklin Roosevelt]] el boicó a l'Alemaña nazi y funda un grupu de xente de Hollywood al serviciu de l'Armada Americana llamáu Naval Field Photographic Unit. Tres l'ataque xaponés a [[Pearl Harbor]] el 7 d'avientu de 1941 fúndanse otros dos grupos similares. Mientres la guerra, Ford y el so equipu percuerren los teatros informando d'operaciones militares. A principios de 1.942 van al frente del Pacíficu. Realicen pa la Marina los documentales: ''[[7 d'avientu]]'' sobre l'ataque de Pearl Harbor, y [[La batalla de Midway]]; les imáxenes del ataque xaponés a la islla fueron rodaos por Ford. Los dos reportáron-y un [[Óscar al meyor documental]]. Realizó tamién una pequeña película pa les families de les víctimes de Midway llamada ''[[Escuadrón Torpedu]]''. En 1942 treslladar al norte d'África pa cubrir el desembarcu. Mientres 1943 cubre múltiples operaciones esteriores y les victories de los [[Aliaos (Segunda Guerra Mundial)|aliaos]] en [[Victoria en Burma]]. Cubre tamién en 1944 el [[desembarcu de Normandía]]. Sigue tamién al exércitu mientres la preparación del [[Procesu de Nuremberg]]. De febreru a xunu de 1945 rueda [[They were expendable]] pa la [[Metro-Goldwyn-Mayer]] con [[John Wayne]], [[Robert Montgomery]] y [[Donna Reed]]. Ésta ye curiosamente la única película de Ford sobre la Segunda Guerra Mundial, na que tan viviegamente participó. El dineru recaldáu por esta película foi destináu pa los veteranos de la Field Photo Unit y la Field Photo Farm. Dempués de la guerra vuelve a Hollywood y vuelve rodar en Monumental Valley: ''[[My Darling Clementine]]''. En ''[[The Fugitive (1947)|The Fugitive]]'' (1947) trabaya de nuevu con [[Henry Fonda]], a quien dexaba interpretar con total llibertá. === ''The Quiet Man'' === Dirixir en 1952, de nuevu en compañía del so actor predilectu, John Wayne. La película trata sobre un boxeador norteamericanu, Sean Thorton (interpretáu pol nomáu Wayne), que torna al so Irlanda natal pa recuperar la so granxa y escapar del so pasáu. Ellí namórase d'una allegre chica, anque pa consiguila tendrá de lluchar contra les costumes locales, incluyíos el pagu d'una dote y la oposición del temperamental hermanu de la so prometida. La película llogró siete nominaciones a los Óscar, incluyendo meyor película, y foi gallardoniada por dos. Una de les estauínes foi a manes de Ford y la otra a los direutores de fotografía Winton C. Hoch y Archie Stout. Ta considerada como una de les meyores películes de la historia del cine == Filmografía == {{AP|Filmografía de John Ford}} ==== Direutor ==== {{columnes}} * 1917 ** ''The Tornáu'' ** ''The Scrapper'' ** ''Cheyenne's Pal'' / ''Cactus my Pal'' ** ''The Soul Herder'' ** ''Straight Shooting'' / ''The Cattle War'' ** ''The Secret Man'' / ''The Round up'' ** ''A Marked Man'' ** ''Backing Brodway'' * [[Cine en 1918|1918]] ** ''Phantom Riders'' / ''The Range War'' ** ''Wild Women'' ** ''Thieves' Gold'' ** ''The Scarlett Drop'' / ''The Hill Billy'' ** ''Hell Bent'' ** ''A Woman's Fool'' ** ''Three Mounted Men'' * [[Cine en 1919|1919]] ** ''Bare Fists'' ** ''Roped'' ** ''The Fighting Brothers'' ** ''A Fight for Love'' ** ''By Indian Post'' ** ''The Rustlers'' ** ''Gun Law'' ** ''Riders of Vengeance'' ** ''The Gun Packer'' ** ''The Last Outlaw'' ** ''The Outcasts of Poker Flat'' ** ''The Ace of the Saddle'' ** ''Rider of the Law'' ** ''A Gun Fightin' Gentleman'' ** ''Marked Men'' ** ''Harry Carey Tour Promotional Film'' (curtiumetraxe) * [[Cine en 1920|1920]] ** ''The Prince of Avenue A'' ** ''The Girl in Number 29'' ** ''Hitchin' Posts'' ** ''Just Pals'' * [[Cine en 1921|1921]] ** ''The Big Punch'' ** ''The Freeze-Out'' ** ''The Wallop'' ** ''Desperate Trails'' ** ''Action'' ** ''Sure Fire'' ** ''Jackie'' * [[Cine en 1922|1922]] ** ''Little Miss Smiles'' ** ''Silver Wings'' ** ''The Village Blacksmith'' ** ''The Face on the Bar-Room Floor'' * [[Cine en 1923|1923]] ** ''Three Jumps Ahead'' ** ''North of Hudson Bay'' ** ''Caméu Kirby'' ** ''Hoodman Blind'' * [[Cine en 1924|1924]] ** ''The Iron Horse'' ** ''Hearts of Oak'' * [[Cine en 1925|1925]] ** ''Lightnin''' ** ''Kentucky Pride'' ** ''The Fighting Heart'' ** ''Thank You'' * [[Cine en 1926|1926]] ** ''The Shamrock Handicap'' ** ''3 Bad Men'' ** ''The Blue Eagle'' * [[Cine en 1927|1927]] ** ''Upstream'' ** ''Mother Machree'' * [[Cine en 1928|1928]] ** ''Four Sons'' ** ''Hangman's House'' ** ''Napoleon's Barber'' ** ''Riley the Cop'' * [[Cine en 1929|1929]] ** ''Strong Boy'' ** ''The Black Watch'' ** ''Salute'' ** ''Men Without Women'' * [[Cine en 1930|1930]] ** ''Born Reckless'' ** ''Up the River'' * [[Cine en 1931|1931]] ** ''Seas Beneath'' ** ''The Brat'' ** ''[[Arrowsmith (película)|Arrowsmith]]'' * [[Cine en 1932|1932]] ** ''Air Mail'' ** ''Flesh'' * [[Cine en 1933|1933]] ** ''Pilgrimage'' ** [[Triloxía de Will Rogers#Doctor Bull (1933)|''Doctor Bull'']] * [[Cine en 1934|1934]] ** ''The Lost Patrol'' ** ''The World Moves On'' ** ''Judge Priest'' ([[Triloxía de Will Rogers#El xuez Priest (1934)|''El xuez Priest'']]) {{nueva columna}} * [[Cine en 1935|1935]] ** ''[[The Whole Town's Talking]]'' ** ''The Informer'' ** [[Triloxía de Will Rogers#Barcu al debalu (1935)|''Barcu al debalu'']] * [[Cine en 1936|1936]] ** ''The Prisoner of Shark Island'' ** ''[[Mary of Scotland]]'' ** ''[[The Plough and the Stars]]'' * [[Cine en 1937|1937]] ** ''Wee Willie Winkie'' ** ''[[The hurricane]]'' * [[Cine en 1938|1938]] ** ''Four Men and a Prayer'' ** ''Submarine Patrol'' * [[Cine en 1939|1939]] ** ''Stagecoach'' ** ''Young Mr. Lincoln'' ** ''[[Drums Along the Mohawk]]'' * [[Cine en 1940|1940]] ** [[The Grapes of Wrath (película)|''The Grapes of Wrath'']] ** ''[[The Long Voyage Home]]'' * [[Cine en 1941|1941]] ** ''[[Tobacco Road]]'' ** [[Hixene sexual (película)|''Hixene sexual'']] (documental militar) ** ''How Green Was My Valley'' * [[Cine en 1942|1942]] ** ''Canal Report'' (documental bélicu) ** ''The Battle of Midway'' (documental bélicu) ** ''Torpedu Squadron'' (documental bélicu) * [[Cine en 1943|1943]] ** ''December 7th'' (documental bélicu) ** ''We Sail at Midnight'' (documental bélicu) * [[Cine en 1945|1945]] ** ''[[They Were Expendable]]'' * [[Cine en 1946|1946]] ** ''My darling Clementine'' * [[Cine en 1947|1947]] ** ''The Fugitive'' ([[The Fugitive (película de 1947)|''The Fugitive'']]) * [[Cine en 1948|1948]] ** ''[[Fort Apache]]'' ** ''[[3 Godfathers]]'' * [[Cine en 1949|1949]] ** ''She Wore a Yellow Ribbon'' * [[Cine en 1950|1950]] ** ''When Willie Comes Marching Home'' ** ''[[Wagon Master]]'' ** ''Rio Grande'' ([[Rio Grande (película de 1950)|''Rio Grande'']]) * [[Cine en 1951|1951]] ** ''This Is Korea!'' (documental bélicu) * [[Cine en 1952|1952]] ** ''[[The Quiet Man]]'' ** ''What Price Glory?'' * [[Cine en 1953|1953]] ** ''[[The Sun Shines Bright]]'' ** [[Mogambo (película)|''Mogambo'']] * [[Cine en 1955|1955]] ** ''The long gray line'' ** ''[[Mister Roberts]]'' ** ''Rookie of the Year'' (TV) ** ''The Bamboo Cross'' (TV) * [[Cine en 1956|1956]] ** ''[[The Searchers]]'' * [[Cine en 1957|1957]] ** ''[[The Wings of Eagles]]'' ** ''The Rising of the Moon'' ** ''The Growler Story'' (documental bélicu) * [[Cine en 1958|1958]] ** ''Gideon's Day'' / ''Gideon of Scotland Yard'' ** ''[[The Last Hurrah]]'' ** ''So Alone'' (curtiumetraxe) * [[Cine en 1959|1959]] ** ''[[The horse soldiers]]'' ** ''Korea: Battleground for Liberty'' (documental bélicu) * [[Cine en 1960|1960]] ** ''[[Sergeant Rutledge]]'' * [[Cine en 1961|1961]] ** ''[[Two Rode Together]]'' * [[Cine en 1962|1962]] ** ''[[The Man Who Shot Liberty Valance]]'' ** ''How the West was won'' (Un episodiu) * [[Cine en 1963|1963]] ** ''[[Donovan's Reef]]'' * [[Cine en 1964|1964]] ** ''[[Cheyenne Autumn]]'' ** ''[[Young Cassidy]]'' * [[Cine en 1965|1965]] ** ''Seven Women'' * [[Cine en 1976|1976]] ** ''Chesty: A Tribute to a Legend'' (documental bélicu) {{final columnes}} ==== Guionista ==== * [[Tres homes malos]] (Three Bad Men) (1926) * [[Traxedia submarina]] (Men Without Women) (1930) * [[Caravana de paz]] (Wagon Master) (1950) ==== Actor ==== * [[His Lordship]] (His Lordship) (1936) * [[Everybody Does It]] (Everybody Does It) (1949) == Premios == === [[Premios Óscar|Óscar]] === {| {{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Añu'''||'''Categoría'''||'''Persona'''||'''Resultáu''' |- | 1932 || [[Óscar a la meyor película|Meyor película]]|| ''[[Arrowsmith (película)|Arrowsmith]]'' ||Nomáu |- | 1935 || [[Óscar a la meyor película|Meyor película]]|| rowspan="2"|''[[El delator]]'' ||Nomáu |- | 1935 || [[Óscar a la meyor direición|Meyor direutor]] ||'''Ganador''' |- | 1939 || [[Óscar a la meyor película|Meyor película]]|| rowspan="2"|''[[Stagecoach]]'' ||Nomáu |- | 1939 || [[Óscar a la meyor direición|Meyor direutor]]|| Nomáu |- | 1939 || [[Óscar al meyor argumentu|Meyor argumentu]] || ''[[Young Mr. Lincoln]]'' || Nomáu |- | 1940 || [[Óscar a la meyor película|Meyor película]] || rowspan="2"|''[[The Grapes of Wrath (película)|The Grapes of Wrath]]'' || Nomáu |- | 1940 || [[Óscar a la meyor direición|Meyor direutor]] || '''Ganador''' |- | 1940 || [[Óscar a la meyor película|Meyor película]] || ''[[The Long Voyage Home]]'' || Nomáu |- | 1941 || [[Óscar a la meyor película|Meyor película]]|| rowspan="2"|''[[How Green Was My Valley]]'' || '''Ganador''' |- | 1941 || [[Óscar a la meyor direición|Meyor direutor]] || '''Ganador''' |- | 1942 || [[Óscar al meyor documental llargu|Meyor documental llargu]]|| ''[[The Battle of Midway]]'' || '''Ganador''' |- | 1943 || [[Óscar al meyor documental curtiu|Meyor documental curtiu]]|| ''[[El 7 d'avientu]]'' || '''Ganador''' |- | 1952 || [[Óscar a la meyor película|Meyor película]]|| rowspan="2"|''[[The Quiet Man]]'' || Nomáu |- | 1952 || [[Óscar a la meyor direición|Meyor direutor]] ||'''Ganador''' |} === [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]] === {| {{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Añu'''||'''Categoría'''||'''Persona'''||'''Resultáu''' |- | 1952 || [[Globu d'Oru al meyor direutor|Meyor direutor]]|| ''[[The Quiet Man]]'' || Nomáu |} === [[National Board of Review]] === {| {{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Añu'''||'''Categoría'''||'''Persona'''||'''Resultáu''' |- | 1935 || [[National Board of Review por Meyor Película|Meyor película]]|| ''[[El delator]]'' || '''Ganador''' |- | 1940 || [[National Board of Review por Meyor Película|Meyor película]]|| ''[[The Grapes of Wrath (película)|The Grapes of Wrath]]'' || '''Ganador''' |- | 1952 || [[National Board of Review por Meyor Película|Meyor película]]|| rowspan="2"|''[[The Quiet Man]]'' || '''Ganador''' |- | 1952 || [[National Board of Review|Meyor direutor]] || Nomáu |- | 1958 || [[National Board of Review|Meyor direutor]] || ''[[The Last Hurrah]]'' || '''Ganador''' |} == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía utilizada == * {{cita llibru |apellíos=Cases|nome=Quim |títulu=John Ford, l'arte y la lleenda|añu=1989|editorial=Empobináu por... S.A.|isbn=84-87270-01-8|páxines=495|ubicación=Barcelona|url=http://www.dirigidopor.com/dirigidopor/John_Ford.html}} * {{cita llibru |apellíos=[[Peter Bogdanovich|Bogdanovich]] |nome=Peter|títulu=[[John Ford (llibru)|''John Ford'']]|añu=1971|editorial=Editorial Fundamentos|isbn=84-245-0009-1|páxines=197|ubicación=Madrid |fechaaccesu=14 d'abril de 2013}} * {{cita llibru |apellíos=Gallagher|nome=Tag |títulu=John Ford: L'home y el so cine|añu=1986|editorial=[[Ediciones Akal]]|isbn=978-84-460-2304-3|páxines=768|ubicación=Tres Cantares (Madrid)|url=https://books.google.es/books?id=q8gczqiAGBMC&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false |fechaaccesu=14 d'abril de 2013}} == Enllaces esternos == {{commonscat|John Ford|John Ford}} {{wikiquote|John Ford (direutor de cine)|John Ford}} {{IMDb nome}} * [http://www.youtube.com/watch?v=X3D0gXATSIY Dioses y bisarmes: John Ford] Documental de [[TCM (España)|TCM]], en [[YouTube]] * [http://www.youtube.com/watch?v=VUiGQOkRWXQ Estazo de ''Empobináu por John Ford'' en ''YouTube''], documental de [[Peter Bogdanovich]] (Versión n'[[Idioma inglés|inglés]] con [[subtítulu|subtítulos]] n'español) * [http://www.encadenados.org/nou/n-62-john-ford/john-ford-un home-un cine John Ford: un home, un cine] Artículu d'Adolfo Bellido López * [http://www.hollywoodclasico.com/index.php?id=16&pag=2 Filmografía completa con títulos traducíos na Arxentina] {{NF|1894|1973|Ford, john}} * [http://www.youtube.com/watch?v=x2ecL-WIcjY ''The American West of John Ford'', en ''YouTube''], documental (versión n'inglés) {{NF|1894|1973|Ford, john}} [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor direición]] [[Categoría:Productores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Guionistes de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Militares d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Maine]] 0jsad43hghy4dr65uh3b2036xy1jtf5 0 27644 4379541 4039096 2025-06-26T09:53:13Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379541 wikitext text/x-wiki {{ficha d'estáu desapaecíu}} [[Archivu:Descobrimentos e explorações portuguesesV2.png|thumb|450px|Imperiu portugués - 1415-1543]] [[Archivu:Portugal Império total.png|thumb|right|300px|Imperiu total]] {{AP|Historia de Portugal}}L''''Imperiu portugués''' foi un imperiu destacáu nos sieglos [[Sieglu XV|XV]], [[Sieglu XVI|XVI]] y [[Sieglu XVII|XVII]] qu'empezó viaxando a tierres desconocíes polos europeos y asina empezando la [[Era de los descubrimientos]]. Aportó primero a la [[India]] y al sur africanu. Esti imperiu, sobre too nos sos empiezos, estructurábase en: les ciudaes puramente portugueses ([[Goa]], p.e.); les factoríes, o construcciones en ciudaes non portugueses realizaes puramente pal comerciu ([[Chittagong]], p.e.); les bases, o zones d'intercambéu direutu (ciudaes non portugueses ensin edificios que facíen el so mercáu dende les mesmes cargues del barcu). L'Imperiu Portugués pasó a pertenecer a la [[Monarquía Hispánica]] dende'l reináu de [[Felipe II d'España|Felipe II]] y dixebróse nel reináu de [[Felipe IV d'España|Felipe IV]] (1580-1640). L'Imperiu Portugués tuvo territorios en: '''América''': * [[Barbados]] (1536-1662) * [[Brasil]] (1500-1822) * [[Fundación de Colonia del Sacramento|Colonia del Sacramento]] (1680-1777) * [[Guyana Francesa|Guayana]] (1809-1817) * [[Misiones Orientales]] (1750-1808) * [[Terranova y Labrador]] (1472-1583) * [[Uruguái]] (1680-1777) y (1815-1824) * [[Artigas (departamentu)|Artigas]], [[Rivera (departamento)|Tacuarembó]] y [[Salto (departamentu)|Salto]] (1680-1824) '''Asia''': * [[Bombay]] (1535-1739) * [[Cananor]] (1502-1663) * [[Sri Lanka|Ceilán]] (1597-1658) * [[Chittagong]] (1528-1666) * [[Kochi]] (1500–1663) * [[Dadra y Nagar Haveli]] (1779-1954) * [[Damán]] (1559-1974) * [[Diu]] (1535-1974) * [[Goa]] (1510-1974) * [[Hugli-Chuchura]] (1579-1632) * [[Kollam]] (1502-1661) * [[Lakshadweep]] (1498-1545) * [[Macasar]] (1648-1856) * [[Macáu]] (1553-1999) * [[Malaca]] (1511-1641) * [[Maldives]] (1558-1573) * [[Moluques]] (1522-1605) * [[Nagapattinam]] (1507-1657) * [[Nagasaki]] (1571-1639) * [[Ningbo]] (1533-1545) * [[Salsete]] (1534-1737) * [[Socotra]] (1506-1511) * [[Tanegashima]] (1542-1639) * [[Timor Oriental]] (1642-1975-2002) * [[Thoothukudi]] (1548-1658) '''Golfu Pérsicu''': * [[Baḥréin]] (1521-1602) * [[Bandar Abbas]] (1506-1615) * [[Omán]] (1500-1650) * [[Ormuz (ciudad)|Ormuz]] (1515-1622) '''África Colonial''': * [[Angola]] (1575-1975) * [[Arguin]] (1455-1633) * [[Cabu Verde]] (1462-1975) * [[Bioko|Fernando Poo]] y [[Annobón]] (1474-1778). * [[Ghana]] (1482-1642) * [[Guinea-Bisáu]] (1640-1974) * [[Mombasa]] (1638-1729) * [[Mozambique]] (1498-1975) * [[Santu Tomé y Príncipe]] (1470-1975) * [[Zanzíbar]] (1503-1698) * [[Ziguinchor]] (1645-1888) '''África (Protectorados)''': * [[Cabinda]] (1883-1975) * [[Reinu del Congo]] (1500-1914) * [[Etiopía]] (1540-1632) * [[Kilwa Kisiwani]] (1505-1512) * [[Malindi]] (1500-1630) * [[Mombasa]] (1593-1638) * [[Ouidah]] (1615-1961) * [[Tanganyika]] (1500-1630) '''Marruecos (Places de soberanía)''': * [[Ceuta]] (1415-1668) * [[Aguz]] (1506-1525) * [[Al-qsar as-Seghir]] (1458-1550) * [[Arcila]] (1471-1589) * [[Azemmour]] (1513-1541) * [[Esauira]] (1506-1525) * [[El Yadida]] (1485-1769) * [[Safi]] (1488-1541) * [[Agadir]] (1505-1541) * [[Tánxer]] (1471-1662) ''' Archipiélagos Atlánticos''': * [[Azores]] (1420-Comunidá Autónoma de [[Portugal]]) * [[Canaries]] (1336-1345 y 1448-1459) * [[Madeira]] (1419-Comunidá Autónoma de [[Portugal]]) * [[Tristan da Cunha]] (1506-1767) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Portuguese Empire|Imperiu Portugués}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia de Portugal]] [[Categoría:Colonización portuguesa d'América]] nwe6qb0e5xzindjshy2f8xix0wqlu7c 0 40969 4379536 4353093 2025-06-26T09:52:48Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379536 wikitext text/x-wiki [[India]] ye una [[federación]] que ta subdividida en 29 estaos, seis [[territorios de la Unión]] y un Territoriu de la Capital Nacional. == Estaos y Territorios de la Unión == [[Ficheru:India-states-numbered.svg|thumb|300px|Estaos y territorios d'India.]] {| '''29 estaos''' | # [[Andhra Pradesh]] # [[Arunachal Pradesh]] # [[Assam]] # [[Bihar]] # [[Chhattisgarh]] # [[Goa]] # [[Gujarat]] # [[Haryana]] # [[Himachal Pradesh]] # [[Jammu y Caxmir]] # [[Jharkhand]] # [[Karnataka]] # [[Kerala]] # [[Madhya Pradesh]] # [[Maharastra]] | <ol start="16"> <li> [[Manipur]] <li> [[Megalaya]] <li> [[Mizorán]] <li> [[Nagaland]] <li> [[Odisha]] <li> [[Punyab (India)|Punyab]] <li> [[Rayastán]] <li> [[Sikkim]] <li> [[Tamil Nadu]] <li> [[Tripura]] <li> [[Uttar Pradesh]] <li> [[Uttarakhand]] <li> [[Bengala Occidental]] <li> [[Telangana]] </ol> | |} {| '''6 Territorios de la Unión''' | A. [[Islles Andaman y Nicobar]]<br /> B. [[Chandigarh]]<br /> C. [[Dadra y Nagar Haveli]]<br /> D. [[Damán y Diu]]<br /> Y. [[Lakshadweep]]<br /> G. [[Pondicherry]] '''Territoriu de la capital nacional'''<br /> F. [[Delhi]] |} {| class="wikitable sortable" |+Población distribuyida por estaos/territorios de la Unión (2011)<ref name="census2011.co.in">{{cita web|url=http://www.census2011.co.in/states.php|títulu=List of states with Population, Sex Ratio and Literacy Census 2011|publisher=}}</ref> !Puestu ![[Estáu]]/[[Territoriu]] !Población !Porcentaxe (%) !Homes !Muyeres ![[Sex Ratio]] !Rural !Urbana !Area(km²) !Densidá (hab/km²) |- |1 |[[Uttar Pradesh]] |199 812 341 |16.50 |104 480 510 |95,331,831 |930 |155,111,022 |44,470,455 |240 928 |828 |- |2 |[[Maharastra]] |112 374 333 |9.28 |58,243,056 |54,131,277 |929 |61,545,441 |50,827,531 |307 713 |365 |- |3 |[[Bihar]] |104 099 452 |8.60 |54,278,157 |49,821,295 |918 |92,075,028 |11,729,609 |94 163 |1102 |- |4 |[[Bengala Occidental]] |91 276 115 |7.54 |46,809,027 |44,467,088 |950 |62,213,676 |29,134,060 |88 752 |1030 |- |5 |[[Madhya Pradesh]] |72 626 809 |6.00 |37,612,306 |35,014,503 |931 |52,537,899 |20,059,666 |308 245 |236 |- |6 |[[Tamil Nadu]] |72 147 030 |5.96 |36,137,975 |36,009,055 |996 |37,189,229 |34,949,729 |130 058 |555 |- |7 |[[Rajasthan]] |68 548 437 |5.66 |35,550,997 |32,997,440 |928 |51,540,236 |17,080,776 |342 239 |201 |- |8 |[[Karnataka]] |61 095 297 |5.05 |30,966,657 |30,128,640 |973 |37,552,529 |23,578,175 |191 791 |319 |- |9 |[[Gujarat]] |60 439 692 |4.99 |31,491,260 |28,948,432 |919 |34,670,817 |25,712,811 |196 024 |308 |- |10 |[[Andhra Pradesh]] |49 386 799 |4.08 |24,738,068 |24,648,731 |996 |34,776,389 |14,610,410 |160 205 |308 |- |11 |[[Odisha]] |41 974 218 |3.47 |21,212,136 |20,762,082 |979 |34,951,234 |6,996,124 |155 707 |269 |- |12 |[[Telangana]] |35 193 978 |2.91 |17,704,078 |17,489,900 |988 |21,585,313 |13,608,665 |114 840 |307 |- |13 |[[Kerala]] |33 406 061 |2.76 |16,027,412 |17,378,649 |1084 |17,445,506 |15,932,171 |38 863 |859 |- |14 |[[Jharkhand]] |32 988 134 |2.72 |16,930,315 |16,057,819 |948 |25,036,946 |7,929,292 |79 714 |414 |- |15 |[[Assam]] |31 205 576 |2.58 |15,939,443 |15,266,133 |958 |26,780,526 |4,388,756 |78 438 |397 |- |16 |[[Punyab (India)|Punyab]] |27 743 338 |2.2 |14,639,465 |13,103,873 |895 |17,316,800 |10,387,436 |50 362 |550 |- |17 |[[Chhattisgarh]] |25 545 198 |2.11 |12,832,895 |12,712,303 |991 |19,603,658 |5,936,538 |135 191 |189 |- |18 |[[Haryana]] |25 351 462 |2.09 |13,494,734 |11,856,728 |879 |16,531,493 |8,821,588 |44 212 |573 |- |19 |[[Delhi]] (UT) |16 787 941 |1.39 |8,887,326 |7,800,615 |868 |944,727 |12,905,780 |1484 |11 297 |- |20 |[[Jammu y Caxmir]] |12 541 302 |1.04 |6,640,662 |5,900,640 |889 |9,134,820 |3,414,106 |222 236 |56 |- |21 |[[Uttarakhand]] |10 086 292 |0.83 |5,137,773 |4,948,519 |963 |7,025,583 |3,091,169 |53 483 |189 |- |22 |[[Himachal Pradesh]] |6 864 602 |0.57 |3,481,873 |3,382,729 |972 |6,167,805 |688 704 |55 673 |123 |- |23 |[[Tripura]] |3 673 917 |0.30 |1,874,376 |1,799,541 |960 |2,710,051 |960,981 |10 486 |350 |- |24 |[[Meghalaya]] |2 966 889 |0.25 |1,491,832 |1,475,057 |989 |2,368,971 |595 036 |22 429 |132 |- |25 |[[Manipur]] |2 721 756 |0.22 |1,290,171 |1,280,219 |992 |1,899,624 |822 132 |22 327 |122 |- |26 |[[Nagaland]] |1 978 502 |0.16 |1,024,649 |953,853 |931 |1,406,861 |573 741 |16 579 |119 |- |27 |[[Goa]] |1 458 545 |0.12 |739,140 |719,405 |973 |551 414 |906 309 |3 702 |394 |- |28 |[[Arunachal Pradesh]] |1 383 727 |0.11 |713,912 |669,815 |938 |1,069,165 |313 446 |83 743 |17 |- |29 |[[Puducherry]] (UT) |1 247 953 |0.10 |612,511 |635,442 |1037 |394 341 |850 123 |479 |2598 |- |30 |[[Mizoram]] |1 097 206 |0.09 |555,339 |541,867 |976 |529,037 |561,997 |21 081 |52 |- |31 |[[Chandigarh]] (UT) |1 055 450 |0.09 |580,663 |474,787 |818 |29 004 |1 025 682 |114 |9252 |- |32 |[[Sikkim]] |610 577 |0.05 |323,070 |287,507 |890 |455 962 |151 726 |7096 |86 |- |33 |[[Andaman y Nicobar]] (UT) |380 581 |0.03 |202,871 |177,710 |876 |244,411 |135,533 |8249 |46 |- |34 |[[Dadra y Nagar Haveli]] (UT) |343 709 |0.03 |193,760 |149,949 |774 |183 024 |159 829 |491 |698 |- |35 |[[Damán y Diu]] (UT) |243 247 |0.02 |150,301 |92,946 |618 |60,331 |182,580 |112 |2169 |- |36 |[[Lakshadweep]] (UT) |64 473 |0.01 |33,123 |31,350 |946 |14,121 |50,308 |32 |2013 |- !– !Total (India) !1 210 854 977 !100 !623,724,248 !586,469,174 !943 !833,087,662 !377,105,760 !3 287 240 !382 |} == Evolución de los estaos d'India == {{AP|Historia territorial de la India|Acta de Reorganización de los Estaos Indios}} [[Ficheru:India Administrative Divisions 1951.svg|thumb|300px|Divisiones alministratives d'India en 1951.]] La India [[Imperiu Británicu|británica]], qu'incluyía amás de l'actual India los modernos estaos de [[Paquistán]], [[Bangladex]] y [[Bután]] taba compuesta por tipos distintos d'estaos. Les ''Provincies'' taben gobernaes por un gobernador llocal, nomáu pol Virréi. Los ''estaos principescos'' taben gobernaos por xefes llocales, con cargos hereditarios. Esti xefes acataben la soberanía británica en cuenta de una autonomía llocal. Cola división d'India y Paquistán en [[1947]], provincies y estaos principescos fueron asignaos a unu o otru país con dos provincies, Punjab y Bengala, que quedaron estremaes ente dambos países. El [[estáu de Hyderabad]], de mayoría [[Islam|musulmana]], intentó quedar como independiente pero l'exércitu indiu intervinó y finalmente foi anexonáu a esti país. India y Paquistán apostáronse'l control del estáu de [[Jammu y Caxmir]]; de mayoría musulmana, qué quedó en manes d'India. El periodu ente la independencia en [[1947]] hasta l'entamu de la República d'India en [[1950]] sirvió por que los estaos principescos fuérense amodo convirtiendo en provincies. A partir de [[1956]] fuéronse creando nuevos estaos. [[Haryana]] crear en [[1966]] como un estáu independiente del Punjab. L'antiguu reinu de [[Sikkim]] quedó anexonáu como estáu en [[1975]]. Nel añu [[2000]] creáronse trés nuevos estaos: [[Jharkhand]], [[Chhattisgarh]] y [[Uttaranchal]]. El [[2 de xunu]] de [[2014]] creóse l'estáu de [[Telangana]] a partir d'una porción noroccidental de Andhra Pradesh. Los estaos post-independenca fueron:<ref>{{cita web |títulu=The Constitution of India (1949) |url=http://164.100.47.134/intranet/CAI/Y.pdf |obra=Lok Sabha Secretariat |fechaaccesu=30 de payares de 2013 |páxines=1141–1143 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131203013102/http://164.100.47.134/intranet/CAI/Y.pdf |fechaarchivu=3 d'avientu de 2013 }}</ref> {{llista de columnes|3| * [[Estáu de Andhra|Andhra]] * [[Assam]] * [[Estáu de Ajmer|Ajmer]] * [[Bengala Occidental]] * [[Bihar]] * [[Estáu de Bhopal|Bhopal]] * [[Estáu de Bilaspur|Bilaspur]] * [[Estáu de Bombay|Bombay]] * [[Coorg]] * [[Delhi]] * [[Himachal Pradesh]] * [[Estáu de Hyderabad|Hyderabad]] * [[Jammu y Caxmir]] * [[Estáu de Kutch|Kutch]] * [[Madhya Bharat]] * [[Madhya Pradesh]] * [[Estáu de Madrás|Madrás]] * [[Manipur]] * [[Estáu de Mysore|Mysore]] * [[Orissa]] * [[Punyab Oriental]] * [[Rayastán]] * [[Estáu de Saurastra|Saurastra]] * [[Travancore-Kochi]] * [[Tripura]] * [[Unión d'Estaos de Patiala y de Punyab Oriental]] * [[Uttar Pradesh]] * [[Vindhya Pradesh]] * [[Islles Andaman y Nicobar]] }} == Estaos propuestos d'India == [[Ficheru:Map of India.png|thumb|300px|Proposiciones de nuevos estaos.]] |state=collapsed: {{Proposed states and union territories of India|state=collapsed}} nguaño esisten ventinueve estaos federaos y siete territorios de la unión.<ref>{{cita web |url=http://india.gov.in/sites/upload_files/npi/files/coi-eng-schedules_1-12.pdf |títulu=First Schedule of the Constitution of India |editorial=Government of India |fechaaccesu=23 de mayu de 2013 |idioma=inglés}}</ref> La formación de nuevos estaos y territorios ye un poder reservao puramente al [[Presidente de la India]]. El presidente puede anunciar la creación de nuevos estaos, dixebrando'l territoriu d'un estáu esistente o por aciu la fusión de dos o más estaos o partes de los mesmos.<ref>{{cita web |url=http://india.gov.in/sites/upload_files/npi/files/coi_part_full.pdf |títulu=Articles 2 and 3 of the Constitution of India |editorial=Government of India |fechaaccesu=23 de mayu de 2013 |idioma=inglés}}</ref> {{llista de columnes|3| * [[Awadh]] ([[Uttar Pradesh]]) * [[Bagelkhand]] ([[Uttar Pradesh]]) * [[Belgaum]] ([[Karnataka]]) * [[Bhojpuri]] * [[Bodoland]] ([[Assam]]) * [[Bunkelhand]] ([[Bundelkund]]) * [[Caxmir (rexón)|Caxmir]] ([[Jammu y Caxmir]]) * [[Chola Nadu]] ([[Tamil Nadu]]) * [[Delhi]] * [[Dhuri]] ([[Punyab (India)|Punyab]]) * [[Dimaraji]] ([[Assam]]) * [[Dogradesh]] ([[Jammu y Caxmir]]) * [[Gird]] ([[Madhya Pradesh]]) * [[Gondwana (India)|Gondwana]] ([[Chhattisgarh]]) * [[Gorkhaland]] ([[Bengala Occidental]]) * [[Harit Pradesh]] ([[Uttar Pradesh]]) * [[Kalyana Karnataka]] ([[Karnataka]]) * [[Kamatapur]] ([[Bengala Occidental]]) * [[Distritu de Karaikal|Karaikal]] ([[Puducherry]]) * [[Distritu de Karbi Anglong|Karbi Anglong]] ([[Assam]]) * [[Khandesh]] ([[Maharastra]]) * [[Distritu de Kodagu|Kodagu]] ([[Karnataka]]) * [[Kongu Nadu]] ([[Tamil Nadu]]) * [[Kosal]] ([[Odisha]]) * [[Kōstā āndhra]] ([[Andhra Pradesh]]) * [[Ladakh]] ([[Jammu y Caxmir]]) * [[Mahakoshal]] ([[Madhya Pradesh]]) * [[Malwa]] ([[Madhya Pradesh]]) * [[Marathwada]] ([[Maharastra]]) * [[Mithila]] ([[Bihar]]) * [[Pandya Nadu]] ([[Tamil Nadu]]) * [[Panun Kashmir]] ([[Jammu y Caxmir]]) * [[Purvanchal]] ([[Uttar Pradesh]]-[[Bihar]]) * [[Rayalaseema]] ([[Andhra Pradesh]]) * [[Distritu de Sangrur|Sangrur]] ([[Punyab (India)|Punyab]]) * [[Kathiawar|Saurastra]] ([[Gujarat]]) * [[Seemanchal]] ([[Bihar]]) * [[Tipraland]] ([[Tripura]]) * [[Tulu Nadu]] ([[Karnataka]]) * [[Uttarandhra]] ([[Andhra Pradesh]]) * [[Vidarbha]] ([[Maharastra]]) * [[Vindhya Pradesh]] ([[Andhra Pradesh]]) }} == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Estados y territorios de la India}} [[Categoría:Organización territorial de la India]] [[Categoría:Estaos y territorios d'India| ]] nj5m2d5de2p6iazr4s7ywvsmtjpu0qo 0 48341 4379531 4353083 2025-06-26T09:52:14Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379531 wikitext text/x-wiki {{revisáu|05-11-18}} {{noaves}} {{Ficha de taxón | Mainá | status = LC | status_system = IUCN3.1 | status_ref =<ref name="IUCN">{{IUCN |id = 147664 |asesores = BirdLife International|añu = 2009|títulu = Acridotheres tristis |edición IUCN = 2011.1|fechaaccesu = 27 de xunetu de 2011}}</ref> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Passeriformes]] | familia = [[Sturnidae]] | genus = ''[[Acridotheres]]'' | species = '''''A. tristis''''' | binomial = ''Acridotheres tristis'' | binomial_authority = ([[Carolus Linnaeus|Linneo]], [[1766]]) | range_map = Common Mynah distribution map.png | range_map_caption =<div style="margin-left: 1em; text-align: left;"> {{Lleenda|#0026FF|Distribución natural del mainá.|border=1px solid #aaa}}{{Lleenda|#FF0000|Zones onde foi introducíu.|border=1px solid #aaa}} | subdivision_ranks = [[Subespecies]] | subdivision = ''A. tristis melanosternus'' <br /> ''A. tristis tristis'' }} {{listen|filename=Acridotheres tristis - Common Myna XC518361.mp3|títulu=<center>'''Soníu'''</center>|description=<center>Cantar del mainá.</center>}} El {{iniTaxon}} ye una [[especie]] d'[[ave]] [[Passeriformes|paseriforme]] de la [[Familia (bioloxía)|familia]] [[Sturnidae]] procedente d'[[Asia]]. Ye un páxaru [[omnívoru]] con un fuerte instintu territorial que vive nos montes abiertos, y que s'afixo perbién a los medios urbanos. Foi introducíu n'otres partes del mundu y el so área de distribución ta amontándose.<ref name="Lowe et al">{{cita llibru |autor=Lowe S., Browne M., Boudjelas S. and de Poorter M.|añu=2000|títulu= 100 of the World's Worst Invasive Alien Species. A selection from the Global Invasive Species Database.|editorial=The Invasive Species Specialist Group (ISSG), a specialist group of the Species Survival Commission (SSC) of the World Conservation Union (IUCN), Auckland}}</ref> Ye una [[especie invasora]] que supón una seria amenaza pa los [[ecosistema|ecosistemes]] d'[[Australia]]. Ye una figura importante na cultura [[india]] y apaez tanto na lliteratura en [[sánscritu]] como en [[prácritu]]. == Descripción == El mainá identifícase rápido por ser un páxaru de tamañu mediu col cuerpu pardu, capiellu negru na tiesta y una zona esnuda tres los sos güeyos de color mariellu intensu. El so picu y pates tamién son de color mariellu brillante. Tien una mancha blanca nes primaries esteriores, amás la punta de la cola y el recubrimientu de la parte inferior de les ales y la base de la cola tamién son blancos. Los dos sexos tienen un aspeutu asemeyáu y estes aves xeneralmente vense por pareyes.<ref name=rasmussen>{{cita llibru |autor=Rasmussen, PC & JC Anderton |añu=2005|títulu= Birds of South Asia: The Ripley Guide. Vol 2|editorial=Smithsonian Institution & Lynx Edicions|páxina=584}}</ref> El mainá sigue la [[regla de Gloger]] según la que les aves del noroeste de la India encaminen a ser más pálides que los sos conxéneres del sur de la India.<ref name="HBIP5">{{cita llibru |títulu= Handbook of the Birds of India and Pakistan, Volume 5 |apellíos=Ali |nome=Salim |enllaceautor= |coautores=Ripley, S. Dillon |añu=2001|edición=2 (paperback) |editorial=Oxford University Press |allugamientu=Indiu |isbn=0195659384 |páxines=177–181 |páxines=278 |url= |fechaaccesu=}}</ref><ref name="RasmussenBSA2">{{cita llibru |títulu=Birds of South Asia - The Ripley Guide (volume 2) |apellíos=Rasmussen|nome=Pamela C. |enllaceautor= |coautores=Anderton, John C.|añu=2005 |editorial=Smithsonian Institution, Washington & Lynx edicions, Barcelona |allugamientu=|isbn=8487334660 |páxina=584 |páxines=683 |url=|fechaaccesu=}}</ref> [[Archivu:Acridotheres tristis -Sydney, Australia-8.jpg|thumb|left|Exemplar en [[Sydney]].]] El mainá mide de llargu unos 23&nbsp;cm y el restu de midíes corporales según Ali y Ripley (2001) son:<ref name="HBIP5"/> {| {{tablaguapa}} border="1" |+ ! Parámetru/sexu!! Machu!!Fema |- | Peso mediu ([[gramu|g]])||<center>109,8</center>||<center>120-138</center> |- | Midida de l'ala (mm)||<center>138-153</center>||<center>138-147</center> |- | Picu (mm)||<center>25-30</center>||<center>25-28</center> |- | Tarsu (mm)||<center>34-42</center>||<center>35-41</center> |- | Cola (mm) ||<center>81-95</center>||<center>79-96</center> |} == Distribución == Ye una especie d'ave nativa d'[[Asia]] que'l so área de distribución inicial estiéndese dende [[Irán]], toa [[Asia del Sur]] ([[Paquistán]], [[India]], [[Nepal]], [[Bután]], [[Bangladex]] y [[Sri Lanka]]) amás de [[Turkmenistán]], [[Afganistán]], [[Kazakstán]], [[Uzbequistán]], [[Malasia]], [[Indochina]] y el sur de [[China]].<ref name="HBIP5"/><ref name=oiseaux>{{cita web |url=http://www.oiseaux.net/birds/distribution/common.myna.html |títulu=Common Myna|fechaaccesu= 23 d'avientu de 2007}}</ref> El '''mainá''' introdúxose n'otres partes del mundu como [[Canadá]], [[Australia]], [[Nueva Zelanda]], [[Nueva Caledonia]], [[Ḥawai]], [[Sudáfrica]], delles islles del [[océanu Índicu]] ([[Seixeles]], [[Mauriciu]], [[Maldives]], [[Islles Andaman y Nicobar|Andaman y Nicobar]] y l'archipiélagu de les [[Lakshadweep]]) y tamién en delles islles del [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]] y el [[Océanu Pacíficu|Pacíficu]].<ref name="HBIP5"/> El so área de distribución ta amontándose tantu qu'en 2000 la comisión pa la sobrevivencia de les especies de la [[Xunión Internacional pal Caltenimientu de la Natura|UICN]] inclúilu ente les 100 [[especies invasores]] más dañibles.<ref name="Lowe et al"/> Anque ye una especie adautable y globalmente n'espansión, les sos poblaciones baxaron en [[Singapur]] y Malasia (onde llocalmente llámase-y ''gembala kerbau'', lliteralmente «pregueru de búfalos») por cuenta de la competencia col so pariente introducíu l'[[Acridotheres javanicus|''Acridotheres javanicus'']].<ref>Bird Ecology Study Group, Nature Society (Singapore):<http://besgroup.blogspot.com/2005/12/ubiquitous-javan-myna.html>. Accessed 25 Oct 2007</ref> == Hábitat == [[Archivu:CommonMynah1-aw6789.JPG|thumb|Mainá común nun xardín de [[Colombu]], [[Sri Lanka]].]] Esti abondosu páxaru alcuéntrase xeneralmente nos montes abiertos y zones estenes, nos campos de cultivu y na redoma de les poblaciones. El '''mainá''' espolleta nos medios urbanos y suburbanos. Por exemplu, en [[Canberra]] lliberáronse 110 exemplares ente 1968 y 1971. En 1991 la densidá media de la población d''e'' mainás en Canberra yera de 15 aves per quilómetru cuadráu.<ref name=pell>{{cita publicación |apellíu=Pell | nome = A.S. | coautores = C.R. Tidemann | títulu = The Ecology of the Common Myna in Urban Nature Reserves in the Australian Capital Territory | publicación = Emu | volume = 97 | añu = 1997 | páxines = 141–149 | editorial = Royal Australasian Ornithologists Union | url = http://www.publish.csiro.au/?act=view_file&file_id=MU97018.pdf | doi = 10.1071/MU97018}}</ref> Solo tres años más tarde, nun segundu estudiu afayóse que la densidá media de la población xubiera a 75 per quilómetru cuadráu nel mesmu área.<ref>Pell 1997, p.146</ref> L'ésitu d'esta ave nos medios urbanos y suburbanos probablemente débese al so orixe evolutivu. Al evolucionar nos montes abiertos de la India, preadautóse pa hábitats con estructures verticales altes y con poca o nenguna vexetación cubriendo'l suelu,<ref>Pell 1997, p.141</ref> que son les carauterístiques principales de les cais de les ciudaes y los parques urbanos. == Taxonomía y etimoloxía == La especie describióse científicamente por [[Carolus Linnaeus|Linneo]] en [[1766]]. L'exemplar [[Tipu nomenclatural|tipu]] foi recoyíu en [[Pondicherry]], India.<ref name="Latin_names"/> El nome del so xéneru vien de los términos [[Griegu antiguu|griegos]] ''akrodos'' «llagosta» y ''theres'' «cazador».<ref name="Latin_names">{{cita llibru |títulu=Latin names of Indian birds explained |apellíos=Pande |nome=Satish |añu=2009 |editorial=Bombay Natural History Society and Oxford University Press |allugamientu=Mumbai |isbn=9780198066255 |páxina=417 |páxines=506}}</ref> Ente que'l so nome específicu ye la pallabra [[Llatín|llatina]] ''tristis'' «murniu», en referencia a los so colores apagaos.<ref name="Latin_names" /> Reconócense dos [[subespecie]]s d'''Acridotheres tristis'':<ref name="HBIP5"/> * ''Acridotheres tristis tristis'' (Linnaeus, 1766). En tol sur del continente asiáticu. * ''A. t. melanosternus'' Legge, 1879. [[Endemismu|endémica]] de [[Sri Lanka]]. La subespecie ''A. t. melanosternus'' ye más escura que la subespecie nominal, la metá de les coberteres primaries negres y la otra metá blanques y tien la mancha mariella de la cara más grande.<ref name="HBIP5"/><ref name="RasmussenBSA2"/> == Comportamientu == [[Archivu:Common Mynas- Display at Hodal I Picture 0051.jpg|thumb|Créese que los mainás empareyen pa tola vida.]] [[Archivu:Starr 040617-0005 Pennisetum clandestinum.jpg|thumb|Güevu azuláu de mainá.]] === Reproducción === Créese que los mainás empareyen pa tola vida. Críen mientres tol añu y dependiendo d'allugamientu constrúin los sos niales en buecos d'árboles o nos murios. Críen dende'l nivel del mar hasta los 3000&nbsp;m d'altitú nel [[Himalaya]].<ref name="HBIP5"/> La puesta normal consta de 4 a &nbsp;6&nbsp;güevos. Los güevos miden de media 30,8 x 21,99&nbsp;mm. El periodu d'incubación ye de 17 o 18&nbsp;díes y los pollos tarden n'abandonar el nial ente 22 a 24&nbsp;díes.<ref name="HBIP5"/> El [[Eudynamys scolopaceus]] dacuando [[Parasitismu de puesta|parasita les puestes]] d'esta especie.<ref>{{cita publicación |autor=Choudhury A. |añu=1998|títulu= Common Myna feeding a fledgling koel|publicación= Journal of the Bombay Natural History Society|volume=95|númberu=1|páxina=115}}</ref> Los materiales qu'usa pa construyir el so nial inclúi ramines, raigaños, cuerdes y tou tipu de borrafes. Rexistráronse mainás qu'usaron papel hixénicu, papel d'aluminiu y pieles de la muda de les culiebres.<ref name="HBIP5"/> Mientres la estación de cría, d'abril a xunu, l'actividá diurna de los exemplares en Pune en 1978 diben de la siguientes forma: actividaes d'añeramientu (42%), esplorar la redolada (28%), desplazamientos (12%), alimentación (4%), emisión de soníos (7%) y actividaes rellacionaes col acicalamientu, interacción y otres actividaes (7%).<ref>{{cita publicación |autor=Mahabal, Anil |añu=1991|títulu=Activity-time budget of Indian Myna ''Acridotheres tristis'' (Linnaeus) during the breeding season. |publicación=Journal of the Bombay Natural History Society |volume=90 |númberu=1 |páxines=96–97 |editorial=Bombay Natural History Society|url=http://www.archive.org/details/MynaEthogram|fechaaccesu=22 de xineru de 2011}}</ref> El mainá usa los niales de los picatueros, cotorres, etc. y apodérase fácilmente nos niales disponibles.Rexistróse cómo desalluga garrando col picu a los pollos de les aves qu'añeraron enantes, inclusive cuando darréu nun usa'l nial sacupáu. Esti comportamientu agresivu considérase que contribúi al so ésitu como especie invasora.<ref>{{cita llibru |títulu=Birds of Western Ghats, Kokan and Malabar (including birds of Goa)|apellíos=Pande |nome=Satish |enllaceautor= |coautores=Tambe, Saleel; Clement, Francis M & Sant, Niranjan |añu=2003 |editorial=Bombay Natural History Society & Oxford University Press |allugamientu=Mumbai|isbn=0195668782 |páxina=312 |páxines=377 |url= |fechaaccesu=}}</ref> === Alimentación === [[Archivu:Common Myna- Juvenile crying for food from Adult I IMG 8070.jpg|thumb|left|Xuvenil pidiendo comida a un adultu.]] Como la mayoría de los sos parientes ye [[omnívoru]]. Aliméntase d'inseutos, arácnidos, crustáceos, reptiles, pequeños mamíferos, granes, granu y frutos, tamién s'alimenta de les basures na redoma de los humanos. Busca alimentu nel suelu, ente la yerba, en busca d'inseutos, especialmente [[saltapraos]], d'onde-y vien el nome del so xéneru ''Acridotheres'' «cazador de llagostes». Sicasí aliméntase d'un ampliu espectru d'inseutos, principalmente atrapaos nel suelu.<ref name="HBIP5"/><ref>{{cita publicación |añu=1978|títulu= A comparative study of the feeding habits of certain species of Indian birds affecting agriculture.|publicación= J. Bombay Nat. Hist. Soc. |volume= 75|númberu=4|páxines=1178–1197|autor1=Mathew, DN |autor2=Narendran, TC |autor3=Zacharias, VJ}}</ref> Ye un polinizador de flores como les [[Salmalia]] y [[Erythrina]]. Anda pel suelu con dalgún saltu ocasional, y de cutiu aprovecha'l pasu del ganáu qu'axoriza a los inseutos amás d'atrapar a los que fuxen de los yerbazales amburaos.<ref name="HBIP5"/> === Soníos === [[Archivu:Common Myna by Nabarun.jpg|thumb|Exemplar posáu nun poste.]] Les llamaes d'esta especie inclúin gazníos, xiblíos, gorxeos y chasquíos, amás de cutiu estes aves acovanen les sos plumes y alcen la cabeza pa cantar. Los berros que fai avisen al so compañeru o a otres aves cuando s'averen depredadores o nel casu de que tea a puntu d'empecipiar el vuelu.<ref>{{cita publicación |autor=Griffin, Andrea S.|añu=2008|títulu=Social learning in Indian mynahs, ''Acridotheres tristis'': the role of distress calls.|publicación=Animal Behaviour|volume=75|númberu=1|páxines=79–89|doi=10.1016/j.anbehav.2007.04.008}}</ref> Los mainás son populares mascotes polos sos cantares y la so capacidá pa repitir pallabres. Enantes de durmir nos sos abellugos comuñales, canten al unísonu, lo que se conoz como ruiu comunal.<ref name="Mahabal&Vaidya_1989">{{cita publicación |apellido1=Mahabal |nome1=Anil |apellíu2=Vaidya |nome2=V.G. |añu=1989 |títulu=Diurnal rhythms and seasonal changes in the roosting behaviour of Indian Myna ''Acridotheres tristis'' (Linnaeus) |publicación= Proceedings of Indian Academy of Sciences (Animal Science) |volume=98 |númberu=3 |páxines=199–209 |editorial=Indian Academy of Sciences, Bangalore |doi= |url=http://www.archive.org/details/MynaRhythms |fechaaccesu=22 de xineru de 2011}}</ref> === Durmideros comunales === Los mainás pasen la nueche en posaderos comunales mientres tol añu, tantu en bandaes con namái los de la so especie como con [[Acridotheres_fuscus]], [[Sturnus_roseus]], [[Corvus splendens|CCorvus_splendensu]], [[Corvus_macrorhynchos]], [[Bubulcus ibis|BBubulcus_ibis]], [[Psittacula_krameri]] y otres aves. La cantidá d'aves na percha puede variar de delles menos de cien a miles.<ref name="Mahabal&Bastawade1991">{{cita publicación |apellido1=Mahabal |nome1=Anil |apellíu2=Bastawade |nome2=D.B. |añu=1991 |títulu=Mixed roosting associates of Indian Myna ''Acridotheres tristis'' in Pune city, India |publicación=Pavu |volume=29 |númberu=1 & 2 |páxines=23–32 |editorial=Department of Zoolgy, Maharaja Sayajirao Gaikwad University, [[Vadodara]] |doi= |url=http://www.archive.org/details/MynaRoosting1991 |fechaaccesu=22 de xineru de 2011}}</ref><ref>{{cita publicación |apellido1=Mahabal |nome1=Anil |apellíu2= |nome2= |añu=1992 |títulu=Diurnal intra- and inter-specific assemblages of Indian Mynas |publicación=Biovigyanam |volume=18 |númberu=2 |páxines=116–118 |editorial=Maharastra Association for the Cultivation of Science, Pune |doi= |url=http://www.archive.org/details/MynaAssemblages1992 |fechaaccesu=22 de xineru de 2011}}</ref> El momentu d'allegar al durmideru pa los Acridotheres ye xustu enantes del aséu del [[sol]], y déxenlu enantes de l'alborada. Los tiempos de llegada y permanencia na percha según el tamañu de les bandaes varien estacionalmente.<ref name="Mahabal&Vaidya_1989"/><ref>{{cita publicación |apellido1=Mahabal |nome1=Anil |apellíu2=Bastawade |nome2=D.B.|apellíu3=Vaidya |nome3=V.G. |añu=1990 |títulu=Spatial and temporal fluctuations in the population of Common Myna ''Acridotheres tristis'' (Linnaeus) in and around an Indian City |publicación=Journal of Bombay Natural History Society|volume=87 |númberu=3 |páxines=392–398|editorial=Bombay Natural History Society, Mumbai |doi= |url=http://www.archive.org/details/MynaPune |fechaaccesu=22 de xineru de 2011 }}</ref><ref>{{cita publicación |apellido1=Mahabal |nome1=Anil |apellíu2= |nome2= |añu=1993 |títulu=Seasonal changes in the flocking behaviour of Indian Myna 'Acridotheres tristis'' (Linnaeus) |publicación=Biovigyanam |volume=19 |númberu=1 & 2 |páxines=55–64|editorial=Maharastra Association for the Cultivation of Science, Pune |doi= |url=http://www.archive.org/details/FlockingChanges |fechaaccesu=22 de xineru de 2011 }}</ref> Les funciones de los durmideros comunales son sincronizar les distintes actividaes sociales, evitar a los depredadores ya intercambiar información sobre les fontes d'alimentos.<ref>{{cita publicación |apellido1=Mahabal |nome1=Anil |apellíu2= |nome2= |añu=1997 |títulu=Communal roosting in Common Mynas and its functional significanca |publicación=Journal of Bombay Natural History Society|volume=94 |númberu=2 |páxines=342–349|editorial=Bombay Natural History Society, Mumbai |doi= |url=http://www.archive.org/details/RoostingFunctionalSignificance |fechaaccesu=22 de xineru de 2011 }}</ref> Enantes y dempués de posase faen exhibiciones comuñales que consisten en maniobres aérees onde s'esiben na estación prenupcial (de payares a marzu). Créese qu'esti comportamientu ta rellacionáu cola formación de pareyes.<ref>{{cita publicación |apellido1=Mahabal |nome1=Anil |apellíu2= |nome2= |añu=1993 |títulu=Communal display behaviour of Indian Myna 'Acridotheres tristis''(Linnaeus) |publicación=Pavu |volume=31 |númberu=1&2 |páxines=45–54 |editorial=Department of Zoolgy, Maharaja Sayajirao Gaikwad University, [[Vadodara]] |doi= |url= |fechaaccesu= }}</ref> == Especie invasora == La [[Xunión Internacional pal Caltenimientu de la Natura|UICN]] incluyó al mainá na [[100 de les especies exótiques invasores más dañibles del mundu|Llista de les especies invasores más dañibles del mundu]].<ref>Lowe S., Browne M., Boudjelas S. and de Poorter M. (2000). 100 of the World's Worst Invasive Alien Species. A selection from the Global Invasive Species Database. The Invasive Species Specialist Group (ISSG), a specialist group of the Species Survival Commission (SSC) of the World Conservation Union (IUCN), Auckland.</ref> Namái hai tres especies d'aves nesta llista, les otres dos son el [[Pycnonotus_cafer]] y l'[[Sturnus_vulgaris]]. Foi introducíu llargamente en zones fuera del so área de distribución natural, incluyíes les zones axacentes al [[Sureste asiáticu]], [[Madagascar]],<ref>{{cita publicación |autor=Wilme, Lucienne|añu=1996|títulu=Composition and characteristics of bird communities in Madagascar|publicación=Biogéographie de Madagascar|páxines=349–362|url=http://horizon.documentation.ird.fr/exl-doc/pleins_textes/pleins_textes_6/colloques2/010008477.pdf|formatu=PDF}}</ref> [[Oriente mediu]], [[Sudáfrica]], [[Israel]], [[América del Norte]], [[Europa]], [[Australia]], [[Nueva Zelanda]] y delles islles oceániques, ente les que destaca l'abondosa población de [[Ḥawai]].<ref name=oiseaux/> El mainá ta consideráu una plaga en Sudáfrica, Norteamérica, Oriente mediu, Australia, Nueva Zelanda y munches islles del Pacíficu. Ye particularmente problemáticu n'Australia, onde s'intentaron dellos métodos pa controlar el tamañu de les sos poblaciones y protexer a les sos especies natives. [[Archivu:Acridotheres tristis444.jpg|thumb|El mainá invadió'l sureste d'Australia y compite coles aves natives polos buecos p'añerar.]] === Australia === N'[[Australia]] el mainá ye consideráu una [[plaga]] invasora qu'amenacia la sobrevivencia de delles especies d'aves natives. Anguaño ye l'ave predominante nes árees urbanes de tola mariña este. Por votación popular en 2008 esta ave foi nomada como la plaga más importante d'Australia.<ref>[https://www.abc.net.au/tv/wildwatch/results/award.htm ABC Wildwatch]</ref> El mainá foi introducíu primeramente n'Australia en [[Victoria (Australia)|Victoria]] ente 1863 y 1872, en concretu nos xardinos del mercáu de [[Melbourne]]. Los páxaros probablemente estendiéronse escontra [[Nueva Gales del Sur]] (onde anguaño ye más abondosu) aproximao nesa dómina, anque nun hai informes seguros al respeutu.<ref name = H227>{{cita publicación | doi = 10.1071/MU9780227 | apellíu = Hone | nome = J. | títulu = Introduction and Spread of the Common Myna in New South Wales | publicación = Emu | volume = 78 | númberu = 4 | añu = 1978 | páxines = 227| editorial = Royal Australasian Ornithologists Union | url = http://www.publish.csiro.au/?act=view_file&file_id=MU9780227.pdf}}</ref> Darréu introduciéronse en Queensland por que controlara les [[Caelifera|llagostes]] y los [[Dermolepida albohirtum|escarabayos de la caña]], les razones pa introducilos orixinalmente en Victoria nun quedaron rexistraes.<ref name = H227/> Anguaño la población concéntrase na mariña oriental alredor de [[Sydney]] y les sos árees suburbanes, con delles poblaciones más apartaes en Victoria y unes poques comunidaes aisllaes en [[Queensland]].<ref>{{cita publicación | doi = 10.1071/MU9960166 |apellíu=Martin | nome = W.K. | títulu = The Current and Potential Distribution of the Common Myna ''Acridotheres tristis'' in Australia | publicación = Emu | volume = 96 | añu = 1996 | páxines = 169–170 | editorial = Royal Australasian Ornithologists Union | url = http://www.publish.csiro.au/?act=view_file&file_id=MU9960166.pdf}}</ref> Mientres 2009 dellos conceyos de Nueva Gales del Sur empezaron a atrapalos p'amenorgar el so númberu.<ref>http://www.dailytelegraph.com.au/news/councils-assessing-backyard-traps-to-catch-indian-mynah-birds/story-y6frezt9-1225711964693</ref> Estos páxaros pueden vivir y criar nun ampliu espectru de temperatures, anque espolleta meyor nes rexones más templaes. Sábese qu'hai poblaciones autosostenibles en rexones que la so media de temperatures nel mes más templáu nun seya inferior a 23,2&nbsp;°C y nel más fríu nun seya inferior a -0,4&nbsp;°C, lo qu'implica que potencialmente puede estendese dende Sydney escontra'l norte pola mariña oriental hasta [[Cairns]] y escontra l'oeste pola mariña sur hasta [[Adelaide (Australia)|Adelaide]] (anque non a [[Tasmania]], [[Darwin (Australia)|Darwin]], o travesar el [[Gran Cordal Divisoriu]] escontra les rexones grebes del interior).<ref>Martin 1996, páxs.169–170</ref> === Sudáfrica === En Sudáfrica apaeció na natura por escapes d'aves mascota en 1902, convirtiéndose n'aves bien comunes. Les sos poblaciones son mayores nes zones más poblaes polos humanos.<ref>{{cita publicación |publicación=South African Journal of Science|volume=103|páxines=465–473|añu=2007|títulu=The distribution and spread of the invasive alien Common Myna, Acridotheres tristis L. (Aves: Sturnidae), in southern Africa|autor=Derick S. Peacock, Berndt J. van Rensburg and Mark P. Robertson}}</ref> Ye consideráu una plaga por cuenta del so fuerte instintu territorial echen a otres aves de los sos niales y maten a los sos pollos. En Sudáfrica considérase-y una de les plagues más importantes y un alteriador de los hábitats naturales, polo que suelen ser disparaos y la xente mátalos tantu nos medios urbanos como rurales. === Perxuicios pa los ecosistemes y pa los humanos === [[Archivu:Common Myna (Acridotheres tristis)- Immature at nest in Kolkata I IMG 7877.jpg|thumb|Inmaduru nel nial, en Bengala occidental.]] ==== Amenaza pa les aves natives ==== El mainá añera y cría a los sos pollos en buecos protexíos qu'atopa tantu na natura nos tueros de los árboles como nos buecos de los edificios.<ref name = B34>Bomford 2002, p.34</ref> Comparáu coles especies natives qu'añeren en buecos ye desaxeradamente agresivu, y los machos reproductores van defender viviegamente árees d'hasta 0,83 [[hectárea|hectárees]] (anque los machos de les zones urbanes dénsamente poblaes tienden solo a defender l'área qu'arrodia darréu a los sos niales).<ref name = P148>Pell 1997, p.148</ref> Esta agresividá permite al Acridotheres movese a munches pareyes reproductores natives que tamién añeren en buecos, amenorgando d'esta forma les sos posibilidaes de reproducción. En particular les tases de reproducción de los loros qu'añeren en buecos del [[Bush (paisaxe)|bush]] d'Australia oriental amenorgaron hasta nun 80% pola mor del mainá (a pesar de que foron quien a apoderar a otres especies introducíes agresives como los [[Sturnus vulgaris|estorninos pintos]]).<ref name =B34/> Les pareyes son conocíes por caltener hasta dos durmideros al empar. Ún temporal pal branu cerca de los llugares d'añeramientu onde la población total de machos duerme mientres la estación templada, el periodu de más agresividá; y unu permanente onde fuelguen les femes y guaren tola nueche. Tanto los machos como les femes protexen fieramente los sos dormideros, provocando más esclusión de les aves natives.<ref name = P148/> ==== Daños a los humanos ==== El '''mainá''', que s'alimenta principalmente d'inseutos que verbenen pel suelu y de frutos como les [[Uva|uves]], [[Ciruela|cirueles]] y otres [[Baga|bagues]], y nes árees urbanes de bagazos humanos,<ref>Pell 1997, p.147</ref> supón una seria amenaza pa les colleches d'[[Arándanu coloráu|arándanos]] d'Australia, amás de para les sos aves natives.<ref>Bomford 2002, p.30</ref> N'[[Ḥawai|Hawaii]], onde l'ave s'introduxo pa remanar les plagues de [[Spodoptera_frugiperda]] y [[Noctua pronuba|Viérbene cortador]] de les colleches de [[caña d'azucre]], esta ave contribuyó a la espansión de los resistentes matos de ''[[Lantana_camara]]'' nos yerbazales abiertos de les islles.<ref>{{cita publicación | apellíu = Pimentel | nome = D. | coautores = Lori Lach, Rodolfo Zuniga, Doug Morrison | títulu = Environmental and Economic Costs of Nonindigenous Species in the United States | publicación = BioScience | volume = 50 | númberu = 1 | páxines = 53–56 | fecha = January, 2000 | editorial = American Institute of Biological Sciences | url = http://www.news.cornell.edu/releases/Jan99/species_costs.html | doi = 10.1641/0006-3568(2000)050[0053:EAECON]2.3.CO;2 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20130120190547/http://www.news.cornell.edu/releases/Jan99/species_costs.html | archivedate = 2013-01-20 | fechaaccesu = 2024-06-14 }}</ref> Asitióse-y nel puestu cuartu de la llista d'aves plaga pa la industria frutícola tres una encuesta de 2004 del conseyu agrícola de Hawaii y nel sestu puestu globalmente según el númberu de quexes por plagues aviar.<ref>{{cita publicación|autor=Koopman, ME & W C Pitt|añu=2007|títulu=Crop diversification leads to diverse bird problems in Hawaiian agriculture|publicación=Human–Wildlife Conflicts|volume=1|númberu=2|páxines=235–243|url=http://www.aphis.usda.gov/wildlife_damage/nwrc/publications/07pubs/pitt072.pdf|formatu=PDF|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090110114413/http://www.aphis.usda.gov/wildlife_damage/nwrc/publications/07pubs/pitt072.pdf|archivedate=2009-01-10|fechaaccesu=2015-06-19}}</ref> [[Archivu:Myna-face-closeup.jpg|thumb|200px|La piel periorbital mariella del mainá común dalu unu de los sos nomes en sánscritu ''peetanetra''.]] Los mainás (al igual que los [[Sturnus vulgaris|estorninos pintos]], los [[Passer domesticus|gorriones]] y les [[Columba livia|palombes]]) puen causar desperfeutos nos edificios, al apexar los canalones y los desaguadorios.<ref>{{cita publicación |apellíu=Bomford | nome = M. | coautor = Ron Sinclair | títulu = Australian research on bird pests: impact, management and future directions | publicación = Emu | volume = 102 | añu = 2002 | páxines = 35 | editorial = Royal Australasian Ornithologists Union | url = http://www.publish.csiro.au/?act=view_file&file_id=MU01028.pdf | doi = 10.1071/MU01028}}</ref> == Na cultura == El mainá apaez repitíes vegaes col nome de ''saarika'' na cultura de la India dende los tiempos [[Vedes|védidicos]], apaeciendo tantu na lliteratura clásica india (en sánscritu) como nos testos budistes en [[prácrito]]. El términu sánscritu ''shuksarika'', qu engloba los nomes de la [[Psittacula krameri|Psittsittacula_krameri]] (''shuk'') y del mainá (''saarika''), ye usáu pa indicar una pareya, probablemente porque dambes aves son capaces d'asonsañar los soníos humanos.<ref>Pande, Dr Suruchi. (2007). ''Some reflections on birds in Sanskrit literature''. (A Thesis submitted for the degree of Vidyavachaspati (PhD) (Sanskrit) awarded from Shri Balmukund Lohiya Centre of Sanskrit and Indological Studies, Tilak Maharastra Vidyapeeth, Pune).</ref> Na lliteratura en sánscritu, esta ave apaez con dellos nomes, la mayoría d'ellos describen l'apariencia o'l comportamientu del páxaru. Amás de ''saarika'', ''úsase kalahapriya'', que significa «el propensu a les engarradielles» en referencia a la natura agresiva d'esta ave; ''chitranetra'', que significa «güeyos pintorescos»; ''peetanetra'' «el de güeyos mariellos» y ''peetapaad'' «el de pates marielles».<ref name="Birds in Sanskrit Lit">{{cita llibru |títulu=Birds in Sanskrit Literature |apellíos=Dave |nome=K. N.|enllaceautor= |edición=revised |añu=2005 |editorial=Motilal Banarsidass Private Ltd |allugamientu=Delhi |isbn=8120818423 |páxina=468 |páxines=516 |url= |fechaaccesu=}}</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru | apellíos = Feare | nome = Chris | coautores = Craig, Adrian | añu = 1999 | títulu = Starlings and Mynas |editorial = Princeton University Press | isbn = 0-7136-3961-X}} * Grimmett, Inskipp and Inskipp, ''Birds of India'' ISBN 0-691-04910-6 * Pell, A.S. & Tidemann, C.R. (1997) "The impact of two exotic hollow-nesting birds on two native parrots in savannah and woodland in eastern Australia", ''Biological Conservation'', 79, 145-153. A study showing native birds being excluded from up to 80% of nesting sites in Canberra, Australia. == Enllaces esternos == * {{Commons|Acridotheres tristis}} {{wikispecies|Acridotheres tristis}} * [http://ibc.lynxeds.com/species/common-myna-acridotheres-tristis Videos, semeyes y soníos del Mainá común] n'Internet Bird Collection. * [http://www.indianmyna.org/documents/Indian_Myna_Handbookl.pdf Manual pal control del Mainá] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090219095917/http://www.indianmyna.org/documents/Indian_Myna_Handbookl.pdf |date=2009-02-19 }} (n'inglés) * {{ITIS | id=554025 | taxon=''Acridotheres tristis'' |fechaaccesu=23 de febreru de 2009 }} * [http://srilankawilderness.blogspot.com/2010/05/common-mynaacridotheres-tristis.html Videu d'un mainá común] en Wild Sri Lanka * [http://sres-associated.anu.edu.au/myna/index.html Páxina sobre'l mainá común de ANU] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100217222034/http://sres-associated.anu.edu.au/myna/index.html |date=2010-02-17 }} sobre'l mainá como especie invasora (n'inglés). {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Acridotheres|tristis]] [[Categoría:Aves d'Asia]] [[Categoría:Animales descritos en 1766]] [[Categoría:Especies invasores animales]] [[Categoría:Animales descritos por Linnaeus]] n07cl3m4edmdka59k3npn9e4ituc852 0 55018 4379468 4375779 2025-06-25T16:20:17Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379468 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Ben Affleck}} {{persona}} '''Benjamin Géza Affleck''' {{nym}}, conocíu a cencielles como '''Ben Affleck''', ye un [[Actuación|actor]], [[Productor de cine|productor]], [[guionista]] y [[Direutor de cine|direutor]] d'[[Estaos Xuníos]]. Dar a conocer coles sos actuaciones nes películes de [[Kevin Smith]] tales como ''[[Chasing Amy]]'' (1997) y ''[[Dogma (película)|Dogma]]'' (1999). Affleck ganó un [[Premios Óscar|Óscar]] y un [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]] pol guión de ''[[Good Will Hunting]]'' (1997), qu'él co-escribió con [[Matt Damon]], y apaeció en papeles principales n'ésitos populares como ''[[Armageddon (película)|Armageddon]]'' (1998), ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' (2001), ''[[Changing Lanes]]'' (2002), ''[[The Sum of All Fears (película)|The Sum of All Fears]]'' (2002), ''[[Daredevil (película)|Daredevil]]'' (2003), o films de temática más seria como ''[[Hollywoodland]]'' (2007), ''[[State of Play|La solombra del poder]]'' (2009) y ''[[The Town (película)|The Town]]'' (2010). Affleck ye un direutor de cine aclamáu pola crítica. Dirixó ''[[Gone Baby Gone]]'' (2007),''[[The Town (película)|The Town]]'' (2010) y ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'' (2012) desempeñando'l papel principal nos dos últimos. La direición y participación en ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'' valió-y un [[Premios Óscar|Óscar]] por Meyor Película, 2 [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]], 2 [[Premios BAFTA]] y el premiu de Meyor Direutor del [[Premios del Sindicatu de Direutores|Sindicatu de Direutores]] ente otros gallardones. == Biografía == Affleck nació en [[Berkeley (California)|Berkeley]] ([[California]]), fíu d'Anne Christine "Chris" Affleck, una maestra emplegada nel distritu escolar, y de Timothy Byers Affleck, trabayador social, conserxe, mecánicu, camareru, escritor, direutor y actor de la Compañía de Teatru de Boston. El so hermanu menor ye l'actor [[Casey Affleck]]. L'apellíu "Affleck" ye escocés, y Ben tien ascendencia inglesa, irlandesa, escocesa y alemana. La so familia, mayoritariamente [[Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos|episcopaliana]], camudar a [[Cambridge (Massachusetts)|Cambridge]], población bien cercana a [[Boston]] ([[Massachusetts]]) cuando él yera bien nueva, y los sos padres divorciáronse en 1984. A los ocho años, Affleck conoció a [[Matt Damon]], quien tenía 10 años d'edá, y vivía a dos cuadres de distancia, con quien inda caltién una estrecha y duradera amistá. Amás, Damon ye primu décimu de Affleck al traviés d'un ancestru común de [[Nueva Inglaterra]]. Los dos estudiaron en ''Cambridge Rindge'' y ''Latin School'', anque en distintos graos. Más tarde, Affleck cursó estudios nel [[Occidental College]] de [[Los Angeles]], según na [[Universidá de Vermont]], onde s'especializó n'asuntos d'Oriente Mediu, pero abandonó los sos estudios pa intentar tener ésitu en [[Hollywood]]. A los 13 años, marchó a vivir a [[Méxicu]] mientres un añu, lo que-y valió p'aprender castellanu.<ref name="ARGO Ben Affleck Entrevista n'español">{{cita web|títulu=ARGO Ben Affleck Entrevista n'español|url=http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=P53sr08wufk|idioma=castellanu}}</ref> == Carrera == === Entamos === A los nueve años, Affleck debutó como actor infantil na película ''The dark end of the street'' (1981), dirixida por Jan Egleson. Mientres unos años fixo telefilmes y protagonizó la serie infantil de [[Public Broadcasting Service|PBS]] ''The Voyage of the Mimi'' (1984).<ref name='Videu: Ben Affleck de pequeñu en "Voyage of the Mimi"'>{{cita web|títulu=Videu: Ben Affleck de pequeñu en "Voyage of the Mimi"|url=http://www.youtube.com/watch?v=qDDcpt6dGco}}</ref> Na década de 1990 tuvo papeles en ''Lifestories: Families en Crisis'' y en delles películes: el drama de [[Robert Mandel]] ''[[School Ties]]'' (1992), xunto a [[Matt Damon]], [[Brendan Fraser]] y [[Chris O'Donnell]]; la versión cinematográfica de ''[[Buffy the Vampire Slayer]]'' (ensin acreitar); ''[[Dazed and Confused (película)|Dazed and Confused]]'' (1993), filme empobináu por [[Richard Linklater]]; ''[[Mallrats]]'' (1995), una comedia que protagonizó xunto a [[Shannen Doherty]] y Jeremy London y ''[[Chasing Amy]]'' (1997), con [[Joey Lauren Adams]] y [[Jason Lee]]. ''Mallrats'' y ''Chasing Amy'' marcaron l'entamu de la so collaboración col escritor direutor [[Kevin Smith]]. [[Ficheru:ArmageddonPremiere98.jpg|thumb|Ben Affleck nel estrenu mundial de la película ''[[Armageddon (película)|Armageddon]]'' con [[Peter Stormare]], el direutor [[Michael Bay]], [[Liv Tyler]], Ken Campbell, [[Billy Bob Thornton]], [[Bruce Willis]], [[Steve Buscemi]], el productor [[Jerry Bruckheimer]] y Jessica Steen.]] Fixo'l so debú como direutor en 1993 con una comedia de 16 minutos llamáu ''I Killed My Lesbian Wife, Hung Her on a Meat Hook, and Now I Have a Three-Picture Deal at Disney''. A la fin de los 90 la so posición d'estrella consolidar con títulos comerciales como ''[[Armageddon (película)|Armageddon]]'' (1998), thriller d'aición dirixíu por [[Michael Bay]], y ''[[Shakespeare in Love]]'' (1999), oscarizada película de [[John Madden (direutor de cine)|John Madden]] que cuntó col protagonismu de [[Joseph Fiennes]] y [[Gwyneth Paltrow]]. En 1999 protagonizó ''[[Dogma (película)|Dogma]]'', con [[Matt Damon]], [[Linda Fiorentino]] y [[Salma Hayek]]. Nel mesmu añu protagonizó la comedia romántica ''[[Forces of Nature]]'' na que compartía protagonismu con [[Sandra Bullock]]. === 2000-2004 === Nel añu 2000 apaeció en ''[[Reindeer Games|Operación Reno]]'', thriller empobináu por [[John Frankenheimer]] que co-protagonizó con [[Charlize Theron]]. En 2001 tuvo participación en ''[[Jay and Silent Bob Strike Back]]'', protagonizada pol mesmu [[Kevin Smith]] y [[Jason Mewes]]. Amás esi añu actuó en dellos episodios de ''[[Saturday Night Live]]''. Tamién, en 2001, apaeció na superproducción de [[Jerry Bruckheimer]] realizada por [[Michael Bay]], ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]''. En 2003 tuvo'l papel protagonista na adautación del super héroe de [[Marvel Comics]] dirixida por [[Mark Steven Johnson]] y co-protagonizada por [[Jennifer Garner]], ''[[Daredevil (película)|Daredevil]]''. Affleck dixo de [[Daredevil]] que yera'l so cómic favoritu cuando yera neñu y esplicó por qué tomó'l papel diciendo {{cita|"Tol mundu tien esa alcordanza favorita de la infancia col que se queda. Esi foi'l míu".}} Él tamién dixo: {{cita|"Yo nun quería que daquién más lo fixera, porque tenía mieu de que saliera y que lo fixeren distintu al cómic [...]"}} Más tarde protagonizó la película ''[[Gigli]]'' (2003), un filme de [[Martin Brest]]. En 2004 tuvo'l papel principal en ''[[Xerséi Girl (película)|Jersey Girl]]'' comedia na que comparte protagonismu con [[Jennifer Lopez]] y [[Liv Tyler]]. === Taquilla === El saltu definitivu na industria de [[Hollywood]] producióse cuando protagonizó xunto a [[Matt Damon]], [[Minnie Driver]] y [[Robin Williams]] el drama empobináu por [[Gus Van Sant]] ''[[Good Will Hunting]]'' (1997), escritu pola pareya Affleck/Damon, quien consiguiríen un [[Globu d'Oru]] y un [[Premios Óscar|Óscar]] al [[Óscar al meyor guión orixinal|Meyor Guión Orixinal]]. Xunto con Damon y los productores Chris Moore y Sean Bailey, fundaron la compañía de producción LivePlanet, al traviés del cual los cuatro crearon la serie documental ''Project Greenlight''. Esti postreru foi nomáu a un [[Emmy]] por ''Programa Reality Sobresaliente'' en 2002, 2004 y 2005. Affleck protagonizó ''[[Armageddon (película)|Armageddon]]'' (1998) xunto a [[Bruce Willis]]. La película recibió amiestos de comentarios críticos pero sobremanera negativos pero foi un ésitu de taquilla, ganando $ 553 millones en tol mundu. En 2001, Affleck collaboró col direutor de ''[[Armageddon (película)|Armageddon]]'', [[Michael Bay]] na película de guerra ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]''. La película estrenar con un mistu de receición negativa pero foi un ésitu de taquilla, ganando $ 449 millones en tol mundu. En 2002, foi escoyíu pa interpretar a ''Jack Ryan'', un papel enantes interpretáu por [[Alec Baldwin]] y [[Harrison Ford]], na cuarta película de la serie de tecno-thriller, ''[[The Sum of All Fears (película)|The Sum of All Fears]]''. La película, qu'ignoró los argumentos de les anteriores, tamién foi protagonizada por [[Morgan Freeman]]. Ann Hornaday, del [[Washington Post]] escribió que Affleck y Freeman "Crean una química creíble". En 2003 por ''[[Daredevil (película)|Daredevil]]'' [[Roger Ebert]], escribió que tanto Affleck y co-estrella [[Jennifer Garner]] yeren afeches pa les sos funciones. Esta película recaldáu más de $ 179 millones en tol mundu. A pesar de dellos errores críticos, los sos ésitos de taquilla según infórmase Affleck ganaron un permediu de $ 15 millones per película. Dempués de ''[[Daredevil (película)|Daredevil]]'', Affleck protagonizó ''[[Gigli]]'' (2003) y ''Sobreviviendo a la Navidá'' (2004), y la so carrera decayó. === 2006-2008 === Affleck protagonizó l'aclamada ''[[Hollywoodland]]'', por [[HBO]] y dirixida por [[Allen Coulter]] onde interpretó'l personaxe ''George Reeves''. La so actuación foi bien recibida, [[Peter Travers]] de [[Rolling Stone (revista)|Rolling Stone]] escribió: {{cita|"La ironía ye que les pañizas de Affleck a manes de la fama haber preparáu perbién pa interpretar a Reeves. Conoz esti calter dende l'interior: L'encantu superficial, la vulnerabilidá escondida, el dolor de ver una carrera convertíu nuna chancia y ser impotente pa detenelo."}} Claudia Puig escribió en [[USA Today]] que Affleck da un "bon comportamientu". Foi gallardoniáu cola [[Copa Volpi]] al Meyor Actor nel [[Festival Internacional de Cine de Venecia de 2006|Festival de Cine de Venecia]], ganó l'Actor de Repartu del Añu nel [[Festival de Cine de Hollywood]], y foi nomáu a un [[Globu d'Oru]] a la [[Globu d'Oru al meyor actor de repartu|Meyor actuación d'un Actor nun Papel de Repartu nuna Película]]. [[Ficheru:AffleckHollywoodWalkOfFame06.jpg|thumb|Ben Affleck na ceremonia na que [[Bruce Willis]] recibe la so estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]] el 30 d'ochobre del 2006.]] Tres l'ésitu críticu de ''[[Hollywoodland]]'', apaeció na película d'aición ''[[Smokin' Aces]]'', interpretando a ''Jack Dupree''. ''[[Smokin' Aces]]'' recibió crítiques mistes de los críticos y foi un fracasu de taquilla. En 2007 Affleck fixo'l so gran debú como direutor con ''[[Gone Baby Gone]]'', pa la cual tamién co-escribió'l guión basáu na novela de [[Dennis Lehane]] ("[[Mystic River]]") sobre dos detectives del área de [[Boston]] qu'investiguen el secuestru d'una neña y cómo afecta a les sos vides. El filme foi protagonizáu pol so hermanu menor [[Casey Affleck]]. Abrir con escelentes crítiques n'ochobre de 2007. Cuando se-y preguntar por qué decidió dirixir la película, Affleck dixo: {{cita|"Dirixir una película foi bien instructivu pa mi, creo qu'aprendí enforma sobre la escritura, y enforma de l'actuación, y enteréme de cómo toles pieces encaxen ente sigo dende l'interior. Eso foi bien pervalible. Yera una bona cosa ".}} La película recibió aponderamientos de la crítica. En [[Entertainment Weekly]], Lisa Schwarzbaum, señaló que Affleck "amuesa escelentes instintos" como direutor. Stephanie Zacharek de [[Salon.com]] escribió: {{cita|"Como direutor, Ben Affleck puede aportar a bien bonu colos actores ... Pero quiciabes tenga que trabayar más duru pa dar forma material, y en faer que los sos personaxes apaezan persones realmente creíbles".}} En 2008, Affleck, apaeció nel videu de Jimmy Kimmel ''I'm Fucking Ben Affleck'', una respuesta a un videu de la novia de Kimmel, [[Sarah Silverman]]: ''I'm Fucking Matt Damon''. Munches otres celebridaes apaeció nel videu, incluyendo [[Good Charlotte]], [[Joel Madden|Joel]] y [[Benji Madden|Benji Maden]], [[Macy Gray]], [[Dominic Monaghan]], [[Lance Bass]], [[Josh Groban]], [[Don Cheadle]], [[Brad Pitt]], [[Cameron Diaz]], [[Robin Williams]], [[Harrison Ford]], Lewis Huey, [[Joan Jett]], [[Pete Wentz]], [[Christopher Mintz-Plasse]], [[Meat Loaf]], Dicky Barrett y otros. === 2009-2011 === [[Ficheru:AffleckOnTRMS09.jpg|250px|thumb|izquierda|Affleck nos estudios de [[MSNBC]] nel set de ''[[Rachel Maddow|El Show de Rachel Maddow]]'' en 2009]] En 2009, Affleck volvió a l'actuación, protagonizando tres películes: ''[[He's Just Not That Into You|A cencielles non te quier]]'', ''[[State of Play|La solombra del poder]]'' y ''[[Extract (película)|Extract]]''. En ''[[He's Just Not That Into You|A cencielles non te quier]]'', una comedia romántica, formó parte d'un repartu qu'inclúi a [[Jennifer Aniston]], [[Drew Barrymore]], [[Scarlett Johansson]], [[Justin Long]], y [[Jennifer Connelly]]. La película xeneró crítiques na so mayoría mistos y foi un ésitu de taquilla, ganando $ 165 millones en tol mundu. En ''La solombra del poder'', una adautación de la serie de televisión homónima de la [[British Broadcasting Corporation|BBC]], Affleck interpretó al congresista ''Stephen Collins''. La película ye un thriller políticu qu'esplora la rellación ente los políticos y los medios de comunicación. Depués nel ''[[Extract (película)|Extract]]'' una película de comedia, Affleck interpretó a ''Dean'', un camareru, y el meyor amigu del personaxe de [[Jason Bateman]]. La so actuación na película foi perbién recibida. Barbara Vancheri del ''Pittsburgh Post-Gazette'' informó que: {{cita|"Affleck ye un puntazo como una fonte de pelo llargu de malos conseyos y drogues que guarda nuna llata pequeña detrás de la barra. Dempués d'interpretar a un lluchador contra'l crime de quexal cuadráu, Superman volvióse un actor y un congresista, él ye realmente sueltu y risonderu".}} [[Ficheru:Ben Affleck TIFF 2, 2012.jpg|180px|thumb|Ben Affleck na premiere de ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'' en [[TIFF]] en [[2012]]]]En 2010 Affleck dirixó la so segunda película, ''[[The Town]]'', una adautación de la novela ''"Prince of Thieves"'' de [[Chuck Hogan]], que foi un ésitu comercial y de crítica cuando s'estrenó nos cines en 2010. Xunto cola direición y co escritu-la película, foi parte del repartu qu'incluyía a [[Jon Hamm]], [[Jeremy Renner]], [[Chris Cooper]] y [[Blake Lively]]. Affleck foi gallardoniáu col ''Premiu del Presidente'' nel [[Festival Internacional de Cine de Palm Springs]] en 2011. Al comentar sobre Affleck, el presidente del Festival, Harold Matzner, dixo: {{cita|"Si hai un verdaderu home de la renacencia nel cine actual, ye Ben Affleck. Destacóse como escritor y direutor principal, según un actor con una filmografía d'ampliu algame ya impresionante. Nel so últimu trabayu, ''[[The Town]]'', Affleck vuelve poner la so actuación, la escritura y les habilidaes pa trabayar como direutor, nuna semeya punchante d'un pueblu de [[Nueva Inglaterra]] y l'agarre que tien na xeneración tres xeneración, a quien-yos resulta imposible salir. Pola so capacidá de "faer tou" y en constante evolución como artista, [[Festival Internacional de Cine de Palm Springs|The Palm Springs International Film Festival]] arguyecer en presentar a Ben Affleck col Premiu del Presidente de 2011".}} === 2012-presente === En 2012, Affleck protagonizó xunto a [[Olga Kurylenko]], [[Javier Bardem]], [[Rachel McAdams]] y [[Rachel Weisz]], ''To the Wonder'', un drama románticu escrita y dirixida por [[Terrence Malick]]. El rodaxe tuvo llugar na seronda de 2010 en [[Tulsa (Oklahoma)|Tulsa]], y [[Pawhuska (Oklahoma)|Pawhuska, Oklahoma]]. [[Ficheru:Telluride panel 2012.JPG|180px|thumb|izquierda|Affleck nun panel nel Festival de Cine de Telluride en 2012 xunto a [[Michael Winterbottom]], Dror Moreh y Insdorf Annette.]] Ben estrenó, en 2012, el so nuevu llargumetraxe ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'',<ref name='Ben Affleck dirixe y protagoniza el filme "Argo"'>{{cita noticia|títulu=Ben Affleck dirixe y protagoniza el filme "Argo"|url=http://www.enelcine.com.ar/noticias/ben-affleck-dirixe-y-protagoniza-el filme basáu-en fechos reales-argo}}</ref> xunto colos productores [[George Clooney]] y [[Grant Heslov]]. El filme cunta la historia dende 1979, mientres la [[revolución iranina]], los militantes deciden faese cargu de la embaxada d'[[EE.XX.]] en [[Teḥrán]] y caltienen como rehenes a 52 estauxunidenses. Otros seis estauxunidenses escapen y escuéndense na casa del embaxador canadiense. L'[[Axencia Central d'Intelixencia]] y el so especialista ''Tony Mendez'' (Affleck) ellaboren un plan p'ayudar al escape de los seis estauxunidenses d'[[Irán]]. El filme foi presentáu nel [[Festival de Cine de San Sebastián]] y nel [[AFI|Festival AFI]].<ref name="Ben Affleck presenta nel Festival de Cine de San Sebastián «Argo»">{{cita web|títulu=Ben Affleck presenta nel Festival de Cine de San Sebastián «Argo»|url=http://www.lavozdegalicia.es/noticia/ocioycultura/2012/09/22/ben-affleck-presenta-festival-cine-san-sebastian-argo/00031348326370060606528.htm|fechaaccesu=22 de setiembre de 2012|idioma=castellanu}}</ref><ref name="Susan Sarandon, Richard Gere y Ben Affleck inauguren el Festival de Cine de San Sebastián">{{cita web|títulu=Susan Sarandon, Richard Gere y Ben Affleck inauguren el Festival de Cine de San Sebastián|url=https://www.europapress.es/cultura/cine-00128/noticia-susan-sarandon-richard-gere-ben-affleck-inauguren-festival-cine-san-sebastian-20120922151331.html|fechaaccesu=22 de setiembre de 2012|idioma=castellanu}}</ref> La película foi llargamente aclamada pola crítica y llogró múltiples nominaciones y premios. Ente les nominaciones más destacables atopamos: 5 a los [[Premios Globos d'Oru]], ente elles a Meyor Película y Meyor Direutor pa Affleck<ref name="Avérense los Globos d'Oru 2013">{{cita web|títulu averen los Globos d'Oru 2013|url=http://www.hoy.com.do/alegria/2013/1/4/461106/Avérense-los Globos-de-Oru-2013|fechaaccesu=4 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref><ref name="Globos d'Oru 2012, favoritos na primera gran cita de los premios de cine">{{cita web|autor=Jaime Soteras|títulu=Globu d'Oru 2012, favoritos na primera gran cita de los premios de cine|url=http://www.hechosdehoy.com/globos-de-oro-2012-favoritos-en-la primera-gran-cita-de-22774.htm|fechaaccesu=8 d'avientu de 2012|idioma=castellanu}}</ref> les cualos ganó;<ref>{{cita web|títulu=Globos d'Oru: 'Argo' y 'Los Miserables', grandes trunfadores|url=https://www.lavanguardia.com/cine/20130114/54360838297/globos-de-oro-argo-miserables-homeland-girls.html|fechaaccesu=14 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref><ref name="Argo, la meyor película de los Globos d'Oru">{{cita web|títulu=Argo, la meyor película de los Globos d'Oru|url=http://www.lanacion.com.ar/1544983-una nueche-con-humor-musica-y-lo-meyor-del cine-y-la-tv|fechaaccesu=14 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref><ref name='"Argo" reinó nos Globos d'Oru.'>{{cita web|títulu="Argo" reinó nos Globos d'Oru.|url=http://america.infobae.com/notas/64782-Argo-reinu-en-los Globos-de-Oru|fechaaccesu=14 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref><ref>{{cita web|títulu="Argo" vence nos Globos d'Oru y prepárase pa faer hestoria nos Óscar.|url=https://www.abc.es/cultura/cine/20130114/abci-argo-miserables-globos-201301140531.html|fechaaccesu=15 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref> Amás ganó na categoría de Meyor Repartu nos [[Premios del Sindicatu d'Actores]].<ref name="Camín al Óscar: conociéronse los nomaos pa los premios SAG">{{cita web|títulu=Camino al Óscar: conociéronse los nomaos pa los premios SAG|url=http://www.lanacion.com.ar/1536143-camín-al-oscar-conociéronse-los-nomaos-pa-los premios-sag|idioma=castellanu}}</ref><ref name="“Skyfall”, “Argo” y “Lincoln” van midir en PGA">{{cita web|títulu=“Skyfall”, “Argo” y “Lincoln” van midir en PGA|url=http://www.hoy.com.do/alegria/2013/1/4/461107/Skyfall-Argo-y-Lincoln-se-mediran-en-PGA|fechaaccesu=4 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref><ref name='"Argo" y "Skyfall", ente les nomaes a los PGA'>{{cita web|títulu="Argo" y "Skyfall", ente les nomaes a los PGA|url=http://www.aztecanoticias.com.mx/notas/cultura/141073/argo-y-skyfall-ente-les-nomaes-a-los-pga|fechaaccesu=3 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref><ref name="'Argo', de Ben Affleck, gana'l premiu del sindicatu d'actores d'Estaos Xuníos">{{cita web|títulu='Argo', de Ben Affleck, gana'l premiu del sindicatu d'actores d'Estaos Xuníos|url=http://www.20minutos.es/noticia/1713348/0/sindicatu-actores/argo-bardem/sag-awards/|fechaaccesu=28 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref> Nestos premios Ben tamién ofició de presentador.<ref name="Sumir Ben Affleck y Naomi Watts como presentadores pa Premios SAG">{{cita web|títulu=Sumir Ben Affleck y Naomi Watts como presentadores pa Premios SAG|url=http://yucatan.com.mx/espectaculos/sumir-ben-affleck-y-naomi-watts-como-presentadores-pa-premios-sag|fechaaccesu=18 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref> Amás l'[[American Film Institute|Institutu Americanu del Cine]] (AFI) asitió a ''Argo'' nel puestu N°1 na llista de les 10 meyores películes del añu 2012,<ref name="Les meyores películes de 2012">{{cita web|títulu=Les meyores películes de 2012|url=http://www.losandes.com.ar/notas/2012/12/18/meyores-peliculas-2012-686297.asp|fechaaccesu=18 d'avientu de 2012|idioma=castellanu}}</ref><ref name="AFI Awards apurre llistáu de les meyores películes y series de 2012">{{cita web|títulu=AFI Awards apurre llistáu de les meyores películes y series de 2012|url=http://www.latercera.com/noticia/entretencion/2012/12/661-498003-9-afi-awards-entrega-llistáu-de-los meyores-peliculas-y-series-de-2012.shtml|fechaaccesu=11 d'avientu de 2012|idioma=castellanu}}</ref><ref name="Argo, Lincoln y Django Desencadenáu, ente les meyores películes de 2012">{{cita web|títulu=Argo, Lincoln y Django Desencadenáu, ente les meyores películes de 2012|url=http://www.aragonya.com/argo-lincoln-y-django-desencadenáu-ente-les-meyores-peliculas-de-2012/10803/|fechaaccesu=22 d'avientu de 2012|idioma=castellanu}}</ref> y nos Premios de la Sociedá de críticos de Nevada tamién ganó como meyor película y Ben Affleck quedó empatáu como meyor Direutor xunto a [[Kathryn Bigelow]] por ''[[Zero Dark Thirty| La nueche más escura]]''.<ref name="'Argo' de Ben Affleck convence a los Críticos de Nevada">{{cita web|títulu='Argo' de Ben Affleck convence a los Críticos de Nevada|url=http://www.cinemaseries.es/?p=64731|fechaaccesu=23 d'avientu de 2012|idioma=castellanu}}</ref><ref name='Los Críticos de Nevada van con "Argo"'>{{cita web|títulu=Los Críticos de Nevada van con "Argo"|url=http://www.premiososcar.net/2012/12/los-criticos-de-nevada-escueyen-argo-como.html|fechaaccesu=23 d'avientu de 2012}}</ref> ''Argo'' tamién ganó nes categoríes de Meyor Película y Meyor Direutor, pa Affleck, nos [[Broadcast Film Critics Association Awards|Premios Critics Choice Awards]] 2013.<ref name="ARGO YE LA FAVORITA NOS CRITICS CHOICE AWARDS 2013: GANADORES">{{cita web|títulu=ARGO YE LA FAVORITA NOS CRITICS CHOICE AWARDS 2013: GANADORES|url=http://filmicas.com/2013/01/10/argo-ye-la favorita-en-los-critics-choice-awards-2013-ganadores/|fechaaccesu=10 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref><ref name="Argo, de Ben Affleck, foi'l gran trunfador de los Critics Choice Awards">{{cita web|títulu=Argo, de Ben Affleck, foi'l gran trunfador de los Critics Choice Awards|url=http://www.lanacion.com.ar/1544819-argo-de-ben-affleck-foi-el-gran-trunfador-de-los-critics-choice-awards|idioma=castellanu}}</ref><ref name="Film Argo gana los Critics Choice Awards">{{cita web|títulu=Film Argo gana los Critics Choice Awards|url=http://www.nacion.com/2013-01-11/Entretenimientu/filme-argo-gana-los-critics-choice-awards.aspx|fechaaccesu=11 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref> Al respective de los [[Premios de l'Academia]] llogró 7 nominaciones.<ref name="Óscar 2013: conoza la llista de nomaos en toles categoríes">{{cita web|títulu=Óscar 2013: conoza la llista de nomaos en toles categoríes|url=http://www.rpp.com.pe/2013-01-10-oscar-2013-conoza-la llista-de-nomaos-en-toes-les-categorias-noticia_556497.html|fechaaccesu=10 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref><ref name="Y los nomaos a los Óscar 2013 son...">{{cita web|títulu=Y los nomaos a los Óscar 2013 son...|url=http://www.hola.com/cine/2013011062732/nomaos-oscar-2013/|fechaaccesu=10 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref><ref name="Óscar 2013: 'Django', 'Argo' y 'Life of Pi' nomaes na categoría Meyor Película">{{cita web|títulu=Óscar 2013: 'Django', 'Argo' y 'Life of Pi' nomaes na categoría Meyor Película|url=http://www.americatv.com.pe/portal/noticias/actualidad/oscar-2013-django-argo-y-life-pi-nomaes-en-la-categor-meyor-pel-cula-2013|fechaaccesu=10 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref> El día domingu 24 de febreru se desarrallo la 85ᵘ entrega Añal de los [[Premios de l'Academia]] onde ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'' ganó 3 estauínes ente elles incluyida la de [[Óscar a la meyor película|Meyor Película]]<ref name="Premios Óscar 2013: tolos ganadores">{{cita web|títulu=Premios Óscar 2013: tolos ganadores|url=http://www.ciudad.com.ar/espectaculos/101658/premios-oscar-2013-tou ganadores|fechaaccesu=24 de febreru de 2013|idioma=castellanu}}</ref><ref>{{cita web|títulu="Argo" alzó'l Óscar a Meyor película|url=http://www.losandes.com.ar/notas/2013/2/25/argo-alzo-oscar-mejor-pelicula-698557.asp|idioma=castellanu|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130228030540/http://www.losandes.com.ar/notas/2013/2/25/argo-alzo-oscar-mejor-pelicula-698557.asp|fechaarchivu=2013-02-28}}</ref> categoría que foi presentada por [[Jack Nicholson]] y la primer dama estauxunidense [[Michelle Obama]] esta postrera dende'l salón diplomáticu de la Casa Blanca.<ref name="Michelle Obama, protagonista de los Óscar y exa de polémica">{{cita web|títulu=Michelle Obama, protagonista de los Óscar y exa de discutiniu|url=http://www.lanacion.com.ar/1558010-michelle-2x3-cpo32-hj-ddfg-dfgmbres-iustrud-exer-ilit-pamichelle-protagonista-de-los-oscar-y|fechaaccesu=26 de febreru de 2013|idioma=castellanu}}</ref> Nesta entrega, Affleck, nun foi nomáu dientro de la categoría d'[[Óscar al meyor direutor|Meyor Direutor]] lo cual xeneró gran repercusión.<ref name="Óscar 2013: los escaecíos a les nominaciones de los premios">{{cita web|títulu=Óscar 2013: los escaecíos a les nominaciones de los premios|url=http://www.rpp.com.pe/2013-01-10-oscar-2013-los-escaecíos-a-les nominaciones-de-los premios-noticia_556617.html|fechaaccesu=10 de xineru de 2013|idioma=castellanu}}</ref> A pesar d'esti olvidu Affleck ganó como Meyor Direutor nos [[Premios del Sindicatu de Direutores|Sindicatu de Direutores]].<ref>{{cita web|títulu="Argo", de Ben Affleck, ganó'l premiu del Sindicatu de Direutores|url=http://www.telam.com.ar/notas/201302/6621-argo-de-ben-affleck-gano-el premiu-del sindicatu-de-direutores.html|fechaaccesu=3 de febreru de 2013|idioma=Castellanu}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Ben Affleck gana con 'Argo' el premiu de Sindicatu de Direutores de Hollywood|url=http://www.20minutos.es/noticia/1719955/0/ben-affleck/meyor-direutor/sindicatu-direutores-hollywood/|fechaaccesu=3 de febreru de 2013|idioma=Castellanu}}</ref> En febreru de 2013, la película ''Argo'' salió trunfadora de los [[Premios BAFTA]], saliendo escoyida meyor película del añu y meyor direutor.<ref>{{cita web |url= http://www.madridactualidad.es/2013/02/argo-premiu-bafta/| títulu= 'Argo', líder nos premios Bafta|autor= Madrid Actualidá | fechaaccesu=11 de febreru de 2013}}</ref><ref name='"Argo" de Ben Affleck trunfa nos Bafta'>{{cita web|títulu="Argo" de Ben Affleck trunfa nos Bafta|url=https://www.bbc.co.uk/mundo/ultimas_noticias/2013/02/130210_ultnot_bafta_2013_argo_trunfadora_lav.shtml|fechaaccesu=10 de febreru de 2013|idioma=castellanu}}</ref><ref name='"Argo" gana nos premios Bafta'>{{cita web|títulu="Argo" gana nos premios Bafta|url=http://www.losandes.com.ar/notas/2013/2/11/argo-gana-premios-bafta-696001.asp|fechaaccesu=11 de febreru de 2013|idioma=castellanu|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130213111851/http://www.losandes.com.ar/notas/2013/2/11/argo-gana-premios-bafta-696001.asp|fechaarchivu=2013-02-13}}</ref><ref name="Argo tamién destaca nos BAFTA">{{cita web|títulu=Argo tamién destaca nos BAFTA|url=http://www.hobbyconsolas.com/noticias/argo-tambien-destaca-bafta-48185|fechaaccesu=11 de febreru de 2013|idioma=castellanu}}</ref><ref name="“Argo” gana los Bafta británicos a meyor película y direición">{{cita web|títulu=“Argo” gana los Bafta británicos a meyor película y direición|url=http://www.lr21.com.uy/cultura/1088265-argo-gana-los-bafta-britanicos-de-la-mejor-pelicula-y-direccion|fechaaccesu=12 de febreru de 2013|idioma=castellanu}}</ref> [[Ficheru:First Lady Michelle Obama announces the Best Picture Oscar to Argo.jpg|250px|thumb|derecha|La Primer Dama estauxunidense [[Michelle Obama]] anunciando al ganador de la categoría [[Óscar a la meyor película|Meyor Película]] na 85ᵘ entrega añal de los [[Premios de l'Academia]] dende'l salón diplomáticu de la Casa Blanca.]] Dempués del so trabayu en ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'', Affleck foi escoyíu pa reemplazar a [[David Yates]] como direutor pa l'adautación de [[Warner Bros.]] de la novela de [[Stephen King]], ''[[La danza de la muerte]]''. N'agostu de 2012, informar de que [[Warner Bros.]] taba mirando a Affleck por que dirixiera la película d'aición ''[[Lliga de la Xusticia]]''.<ref name="Warner quier a Ben Affleck pa dirixir 'La Lliga de la Xusticia'">{{cita web|títulu=Warner quier a Ben Affleck pa dirixir 'La Lliga de la Xusticia'|url=http://www.20minutos.es/noticia/1560608/0/warner/ben-affleck/amiesta-xusticia/|fechaaccesu=9 d'agostu de 2012|idioma=castellanu}}</ref><ref name="Ben Affleck podría dirixir 'La lliga de la xusticia'">{{cita web|títulu=Ben Affleck podría dirixir 'La lliga de la xusticia'|url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/863419.html|fechaaccesu=8 d'agostu de 2012|idioma=castellanu|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140118002211/http://www.eluniversal.com.mx/notas/863419.html|fechaarchivu=2014-01-18}}</ref> Anque los representantes de Affleck indicaron que se tresmitió la ufierta, esta foi refugada por Ben y nuna entrevista pa la prensa canadiense manifestó que: {{cita|"Nun toi trabayando en La Lliga de la Xusticia. Unu de los problemes coles webs d'entretenimientu ye que precisen rellenar páxines y asina ye como empiecen los rumores. Justice League suena bien emocionante, pero ye daqué no que nun toi somorguiáu".<ref name="Ben Affleck nun va dirixir 'La lliga de la xusticia'">{{cita web|títulu=Ben Affleck nun va dirixir 'La lliga de la xusticia'|url=http://entretenimiento.terra.com.co/cine/ben-affleck-non-dirigira-la lliga-de-la xusticia,58f238f0y2f59310VgnVCM20000099cceb0aRCRD.html|fechaaccesu=25 d'agostu de 2012|idioma=castellanu}}</ref><ref name="Ben Affleck abandona 'La Lliga de la Xusticia'">{{cita web|títulu=Ben Affleck abandona 'La Lliga de la Xusticia'|url=https://www.europapress.es/cultura/cine-00128/noticia-ben-affleck-abandona-amiesta-xusticia-20120829184400.html|fechaaccesu=29 d'agostu de 2012}}</ref> }} N'avientu del añu 2012 confirmóse que Affleck protagonizaría una comedia romántica, xunto a l'actriz [[Kristen Stewart]], titulada ''Focus''. La hestoria xira alredor d'un veteranu timador (Ben) que se xune a una curiosa nueva (Kristen), y inxertar a un nuevu estilu de vida. La filmación va empezar nel mes d'abril del añu 2013.<ref name="Kristen Stewart coprotagonizará filme con Ben Affleck">{{cita noticia|títulu=Kristen Stewart coprotagonizará filme con Ben Affleck|url=http://www.aztecanoticias.com.mx/notas/cultura/139075/kristen-stewart-coprotagonizara-filme-con-ben-affleck|fechaaccesu=10 d'avientu de 2012}}</ref><ref name="Va Protagonizar Kristen Stewart comedia romántica xunto a Ben Affleck">{{cita noticia|títulu=Va Protagonizar Kristen Stewart comedia romántica xunto a Ben Affleck|url=http://www.milenio.com/cdb/doc/noticias2011/7b55d58021bdfb7b8a7559fdb90f882f|fechaaccesu=11 d'avientu de 2012}}</ref><ref name="Kristen Stewart va seducir a Ben Affleck en nueva comedia romántica">{{cita noticia|títulu=Kristen Stewart va seducir a Ben Affleck en nueva comedia romántica|url=http://www.rpp.com.pe/2012-12-11-kristen-stewart-seducira-a-ben-affleck-en-nueva-comedia-romantica-noticia_548232.html|fechaaccesu=11 d'avientu de 2012}}</ref> A mediaos del mes d'avientu Ben, viose obligáu a refugar el papel protagonista por problemes de tiempu.<ref name="Ben Affleck abandona a Kristen Stewart en película 'Focus'">{{cita noticia|títulu=Ben Affleck abandona a Kristen Stewart en película 'Focus'|url=http://entretenimiento.terra.cl/cine/ben-affleck-abandona-a-kristen-stewart-en-pelicula-focus,5f176af8315bb310VgnVCM4000009bcceb0aRCRD.html|fechaaccesu=20 d'avientu de 2012}}</ref><ref name="Ben Affleck arrenuncia a ''Focus''">{{cita noticia|títulu=Ben Affleck arrenuncia a ''Focus''|url=http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2012/425784/6/ben-affleck-arrenunciu-a-focus.htm|fechaaccesu=21 d'avientu de 2012}}</ref> Affleck asina lo dio a entender frente a la prensa: {{cita|"De too corazón deseyaba participar nesti proyeutu, pero numberosos problemes de tiempu y dificultaes cola mio axenda torguen facer cargu d'esti compromisu".<ref name="Ben Affleck arrenuncia a protagonizar la película 'Focus'">{{cita noticia|títulu=Ben Affleck arrenuncia a protagonizar la película 'Focus'|url=http://espanol.upi.com/Entretenimientu/2012/12/21/Ben-Affleck-arrenunciu-a-protagonizar-la-pel%C3%ADcula-Focus/UPI-30561356115370/|fechaaccesu=21 d'avientu de 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305174210/http://espanol.upi.com/Entretenimientu/2012/12/21/Ben-Affleck-arrenunciu-a-protagonizar-la-pel%C3%ADcula-Focus/UPI-30561356115370/|archivedate=2016-03-05}}</ref> }} El 22 d'agostu del 2013 anuncióse que va interpretar a [[Batman]] el la secuela de ''[[Man of Steel]]'' titulada ''[[Batman v Superman: Dawn of Justice]]'' que s'entama va estrenar en 2016 y va ser dirixida por [[Zack Snyder]], mesmu rol va repitir na película [[Suicide Squad (película)|Suicide Squad]], tamién a estrenase en 2016. .<ref>{{cita web|títulu=Ben Affleck va ser Batman na secuela de "Man of Steel"|url=http://www.cronica.com.mx/notas/2013/777698.html|fechaaccesu=27 d'agostu de 2013|obra=La Crónica de Güei|fecha=22 d'agostu de 2013|idioma=castellanu|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20200815173906/http://www.cronica.com.mx/notas/2013/777698.html|fechaarchivu=2020-08-15}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Ben Affleck va ser Batman|url=http://www.cinepremiere.com.mx/31627-ben-affleck-sera-batman.html|fechaaccesu=27 d'agostu de 2013|obra=Cine Premiere|fecha=22 d'agostu de 2013|idioma=castellanu}}</ref> En xunetu del 2015, anuncióse'l que Ben Affleck se enfundaría una vegada más nel papel del Home Esperteyu nel filme "The Batman" pautado pal branu del 2018. == Proyeutos benéficos y humanitarios == Al igual que [[Matt Damon]], Affleck ye un filántropu. Ben sofita a la organización caritativa ensin fines d'arriquecimientu ''"[http://www.atcp.org/ A-T Children's Project]"''. Tou empezó mientres s'atopaba filmando ''[[Fuercies de la naturaleza]]''. Affleck conoció a un, entós neñu de nueve años d'edá, Joe Kindregan, que tien la rara enfermedá [[ataxia-telangiectasia]] (AT). La enfermedá, descrita como tener [[distrofia muscular]], [[fibrosis quística]], [[inmunodeficiencia]] y [[cáncer]] al empar, ye progresivu; los neños con AT nun suelen vivir más allá de la so adolescencia. Affleck faló ante'l Congresu p'abogar pola caridá, y en 2007 foi l'orador principal na ceremonia de graduación de la Escuela Secundaria Falls Church en [[Fairfax, Virginia]], d'onde se graduó Kindregan. [[Ficheru:Ben Affleck testifies to Congress on the Democratic Republic of Congo..jpg|250px|thumb|izquierda|Ben Affleck testifica ante'l [[Congresu de los Estaos Xuníos]] sobre la [[República Democrática d'El Congu]] en 2011.]]En xunu de 2008, apaeció nun informe d'[[ABC News]] n'esclusiva esplorando la crisis humanitaria nel Congo oriental. Affleck viaxó a la nación africana y entrevistó a los refuxaos, los señores de la guerra, y los miembros del parllamentu. N'avientu del mesmu añu, acomuñar coles [[Naciones Xuníes]] pa llanzar un curtiumetraxe que destacara la difícil situación de los refuxaos congoleses, y en marzu de 2010, Affleck anunció la creación de la [http://www.easterncongo.org/ Iniciativa del Este del Congo],<ref name="Ben Affleck llanza campaña pol Congo">{{cita noticia|títulu=Ben Affleck llanza campaña pol Congo|url=http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2010/187874/6/ben-affleck-llanza-campana-por-el-congo.htm|fecha=23-03-10}}</ref> fundada por él como "la primer defensa con sede n'EE.XX. y de concesión de subvenciones iniciativa dafechu enfocada nel trabayu con y pa la xente del este de Congo". El día 19 d'avientu del 2012 Affleck presentar nel [[Senáu de los Estaos Xuníos]] en [[Washington D. C.|Washington]] pa esplicar a los políticos norteamericanos la tráxica situación que se vive na [[República Democrática d'El Congu]]. Affleck encamentó al presidente [[Barack Obama]] a que lidere los esfuercios de la comunidá internacional pa terminar col conflictu nesa nación.<ref name="Ben Affleck pide ayuda humanitaria pal Congo">{{cita web|títulu=Ben Affleck pide ayuda humanitaria pal Congo|url=http://www.eluniverso.com/2012/12/21/1/1421/ben-affleck-pide-ayuda-humanitaria-congo.html|fechaaccesu=21 d'avientu de 2012}}</ref> Nel so discursu frente al comité de rellaciones esteriores del Senáu Ben declaró que: {{cita|“Los congoleses quieren vivir en paz y tranquilidá coles sos families y nes sos comunidaes. Los EE.XX. podemos ayudar y tenemos la obligación de faelo. Nun toi equí pa pidir más impuestos a los americanos, sinón pa solicita-yos qu'usen el poder más importante que tienen, la so voz como representantes d'EE.XX.”.<ref name="Ben Affleck sollerta sobre la situación nel Congo al Senáu de EE UU">{{cita web|títulu=Ben Affleck sollerta sobre la situación nel Congo al Senáu de EE UU|url=https://elpais.com/elpais/2012/12/20/xente/1356028865_573373.html|fechaaccesu=20 d'avientu de 2012|idioma=castellanu}}</ref><ref name="Actor Ben Affleck sollerta sobre situación nel Congo">{{cita web|títulu=Actor Ben Affleck sollerta sobre situación nel Congo|url=http://yucatan.com.mx/internacional/actor-ben-affleck-sollerta-sobre-situacion-en-el-congo|fechaaccesu=19 d'avientu de 2012|idioma=castellanu}}</ref>}} En xineru de 2014 Affleck al pie del so gran amigu y actor, [[Matt Damon]], realizaron un concursu pa pasiar con ellos dos por [[Hollywood]], al traviés de la páxina Omaze.com. El concursu consiste en donar 10 dólares pa participar y lo recaldao va ser donáu a dos programes d'ayuda: [http://www.easterncongo.org/ Eastern Congo Initiative] (escoyida por Affleck) y [http://water.org/ Water.org] (la escoyida por Damon).<ref name="Batalla solidaria: Matt Damon versus Ben Affleck">{{cita web|títulu=Batalla solidaria: Matt Damon versus Ben Affleck|url=http://tn.com.ar/show/hollywood/batalla-solidaria-matt-damon-versus-ben-affleck_450853|fechaaccesu=15 de febreru de 2014|idioma=castellanu}}</ref> El concursu dar a conocer por aciu un videu onde los actores brinden la información mientres se xueguen chancies ente ellos.<ref name="Videu: BEN & MATT TAKE SHOTS AT EACH OTHER (for charity)">{{cita web|títulu=Videu: BEN & MATT TAKE SHOTS AT EACH OTHER (for charity)|url=http://www.youtube.com/watch?v=ojZmJPr4jHE|fechaaccesu=13 de febreru de 2014|idioma=inglés}}</ref> == Vida privada == [[Ficheru:Ben Affleck 2008.jpg|thumb|Ben Affleck na [[World Series of Poker]] en [[2008]]]] Affleck describióse como un protestante caducáu. Ben ye, amás, un arteru xugador de [[póker]] y rexenta davezu los eventos locales. Foi instruyíu nel mundu del [[póker]] por profesionales como Amir Vahedi o [[Annie Duke]]. Ganó'l campeonatu de [[Póker]] de [[California]] el [[20 de xunu]] del 2004, llevar a casa'l primer premiu de $ 356.000, clasificándose pa la final del campeonatu del mundu. Nel 2008 ganó 800.000 dólares (576.000 euros) en ganancies n'apostando 20.000 dólares (14.400 euros) al [[blackjack]] en tres manes simultánees. Ben ye un fanáticu de los [[Boston Red Sox]], [[Patriotes de Nueva Inglaterra]], [[Boston Celtics]], y los [[Boston Bruins]]. === Familia y rellaciones === Affleck tuvo un romance d'altu perfil cola actriz [[Gwyneth Paltrow]] en 1998, tres la rotura ente ella y l'actor [[Brad Pitt]]. En 2002, Ben empezó a salir cola actriz y cantante [[Jennifer Lopez]]. El mesmu añu, el so compromisu con Lopez foi anunciáu, y la rellación ente dambos recibió muncha atención de los medios d'entretenimientu, que moteyaron a la pareya ''"Bennifer"''. A pesar d'una boda prevista pal 14 de setiembre<ref name="Jennifer Lopez y Ben Affleck cásense'l 14 de setiembre">{{cita noticia|títulu=Jennifer Lopez y Ben Affleck cásense'l 14 de setiembre|url=https://www.abc.es/hemeroteca/historico-03-09-2003/abc/Gente/jennifer-lopez-y-ben-affleck-cásense-el-14-de-setiembre_205430.html|fecha=4 de setiembre de 2003}}</ref><ref name="Jennifer Lopez y Ben Afleck cásense">{{cita noticia|títulu=Jennifer Lopez y Ben Afleck cásense|url=https://elpais.com/diario/2003/09/04/axenda/1062626405_850215.html|fecha=4 de setiembre de 2003}}</ref> la pareya dixebrar en 2004, onde echaron la culpa a l'atención de los medios - incluyendo un supuestu incidente nuna fiesta a la qu'asistiera Affleck con [[Christian Slater]] y dellos baillarinos de vuelta en [[Vancouver]]. La publicidá negativa y l'atención de los medios treslladar al estrenu de la película ''[[Gigli]]'' película de 2003, que tamién foi un fracasu de taquilla. En xunu de 2005, casar nes [[Islles Turques y Caicos]], asitiada nel norte del [[Océanu Atlánticu]] ente [[Haití]] y la [[República Dominicana]], dempués d'un curtiu y non tan sonáu romance, cola actriz [[Jennifer Garner]] a quien conoció nel set de rodaxe de la película ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' nel qu'ella faía un pequeñu papel d'enfermera al llau de [[Kate Beckinsale]] y depués compartieron protagonismu en ''[[Daredevil (película)|Daredevil]]'', la so primer fía de nome Violet Anne Affleck naz el 1 d'avientu de 2005. El 6 de xineru de 2009 nació la so segunda fía, llamada Seraphina Rose Elizabeth Affleck.<ref>[https://www.elmundo.es/elmundo/gentes/fotos_gente/2009/01/07/index_1.html?a=2b3540bf2dfd6dbee001da7ead4670b2&t=1231342113 Ben y Jennifer padres d'otra neña]</ref> El 22 d'agostu de [[2011]], Affleck y Garner anunciaron qu'esperaben el so tercer fíu.<ref name="Ben Affleck y Jennifer Garner esperen el so tercer fíu">{{cita noticia|títulu=Ben Affleck y Jennifer Garner esperen el so tercer fíu|url=http://www.hola.com/cine/2011082354144/benaffleck-jennifergarner-tercerhijo/|fecha=23 d'agostu de 2011}}</ref> El día 27 de febreru de 2012 nació'l so tercer fíu Samuel Affleck Garner.<ref name="Jennifer Garner y Ben Affleck fueron padres per tercer vegada">{{cita web|títulu=Jennifer Garner y Ben Affleck fueron padres per tercer vegada|url=http://tn.com.ar/show/hollywood/jennifer-garner-y-ben-affleck-fueron-padres-per tercer vegada_084265|fechaaccesu=29 de febreru de 2011|idioma=castellanu}}</ref><ref name="El nuevu ñácaru de Jennifer Garner y Ben Affleck llámase Samuel">{{cita web|títulu=El nuevu ñácaru de Jennifer Garner y Ben Affleck llámase Samuel|url=http://vidayfamilia.univision.com/bebe/bebes-famosos/article/2012-02-29/jennifer-garner-y-ben-affleck-convirtióse en-papes-de-un-nino|fechaaccesu=29 de febreru de 2012}}</ref> La familia vivía tol añu na so casa en [[Los Angeles]] y [[Massachusetts]], y tienen una casa de vacaciones en [[Savannah (Georgia)]]. Dempués de 10 años de matrimoniu la pareya anuncia la so separación el 30 de xunu de 2015 ensin dicir la causa. Dos selmanes dempués, [[Jennifer Garner|Garner]] declaró que foi por una infidelidá qu'hubo ente Affleck y la neñera que curiaba a los sos fíos.<ref>{{Cita web|títulu = Ben Affleck y Jennifer Garner dixebrar por una infidelidá|url = https://elpais.com/elpais/2015/07/08/estilu/1436378061_990781.html|fechaaccesu = 2015-08-22|nome = Ediciones L'apellíu = País}}</ref><ref>{{Cita web|títulu = Jennifer Garner reveló por qué se dixebró de Ben Affleck {{!}} Hollywood|url = http://www.infobae.com/2015/07/17/1742376-jennifer-garner-revelo-que se dixebro-ben-affleck|sitiuweb = infobae|fechaaccesu = 2015-08-22}}</ref> === Alcohol y pitos === Affleck entró en rehabilitación d'alcohol en 2001, un voceru del actor dixo que {{cita|"Ben ye un home consciente de sigo mesmu ya intelixente que decidiera qu'una vida más plena espéra-y ensin alcohol".}} Dexó de fumar dempués de protagonizar ''[[Smokin' Aces]]'', na que se riquir fumar enforma, y perdió el so gustu por ello dempués d'una selmana de fumador empederníu pol so papel. === Conflictu [[Hard Rock]] 2014 === El casino [[Hard Rock]] de [[Las Vegas]] espulsó a Affleck y prohibió-y la entrada pa tola vida a les sos instalaciones dempués de que l'equipu de seguridá del casino detectara que l'actor taba [[Conteo de cartes|cuntando cartes]] nel famosos xuegu de [[blackjack]]. El fechu tuvo llugar na última selmana d'abril del añu 2014.<ref>{{cita web|títulu=Source: No more blackjack for Ben Affleck at Las Vegas casino|url=http://edition.cnn.com/2014/05/02/showbiz/ben-affleck-casín/|fechaaccesu=3 de mayu de 2014|idioma=inglés}}</ref><ref name="Ben Affleck, expulsado de un casino de Las Vegas">{{cita web|títulu=Ben Affleck, expulsado de un casino de Las Vegas|url=https://elpais.com/elpais/2014/05/05/gente/1399280527_429248.html|fechaaccesu=5 de mayu de 2014}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Ben Affleck, expulsado pa toda la vida de un casino en Las Vegas|url=http://www.elperiodico.com/es/noticias/gente-y-tv/ben-affleck-expulsado-casino-las vegas-3265629|fechaaccesu=5 de mayu de 2014}}</ref> == Filmografía == === Actor === ==== Cine ==== {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#ADD8e6" align="center"|- ! Añu !! Títulu !! Personaxe !! Direutor !! Notes |- | [[Cine en 1981|1981]] || ''The Dark End of the Street'' || Tommy || Jan Egleson || |- | [[Cine en 1987|1987]] || ''Hands of a Stranger'' || Billy Hearn || Larry Elikann || |- | [[Cine en 1989|1989]] || ''[[Field of Dreams]]'' || Baseball Fan nel Fenway Park || Phil Alden Robinson || Ensin acreitar |- | rowspan="2"| [[Cine en 1992|1992]] || ''[[Buffy the Vampire Slayer]]'' || Basketball Player # 10 || [[Fran Rubel Kuzui]]|| Ensin acreitar |- | ''[[School Ties]]'' || Chesty Smith || [[Robert Mandel]] || |- | [[Cine en 1993|1993]] || ''[[Dazed and Confused (película)|Dazed and Confused]]'' || Fred O'Bannion || [[Richard Linklater]] || |- | rowspan="2"| [[Cine en 1995|1995]] || ''[[Díes de gloria]]'' || Jack || Rich Wilkes || |- | ''[[Mallrats]]'' || Shannon || [[Kevin Smith]] || |- |rowspan="4"| [[Cine en 1997|1997]] || ''Going All the Way'' || Tom 'Gunner' Casselman ||Mark Pellington || |- |''[[Chasing Amy]]'' || Holden McNeil ||[[Kevin Smith]] || |- |''L'asesina de la oficina'' || Home na oficina || [[Cindy Sherman]] || Escena borrada |- |''[[Good Will Hunting]]'' || Chuckie Sullivan || [[Gus Van Sant]] || |- |rowspan="3"|[[Cine en 1998|1998]] || ''Phantoms'' || Xérif Bryce Hammond ||Joe Chappelle || |- |''[[Armageddon (película)|Armageddon]]'' || A.J. Frost ||[[Michael Bay]] || |- |''[[Shakespeare in Love]] '' || Ned Alleyn || [[John Madden (direutor de cine)|John Madden]] || |- |rowspan="3"| [[Cine en 1999|1999]] || ''[[200 Cigarettes]]'' || Bartender || Risa Bramon García || |- | ''[[Forces of Nature]]'' || Ben Holmes || Bronwen Hughes || |- | ''[[Dogma (película)|Dogma]]'' || Bartleby || [[Kevin Smith]] || |- | rowspan="3"| [[Cine en 2000|2000]] || ''[[L'informador]]'' (Boiler Room) || Jim Young || Ben Younger || |- | ''[[Reindeer Games|Operación Reno]]'' || Rudy Duncan || [[John Frankenheimer]] || |- | ''[[Bounce (película)|Daqué que cuntar]]'' || Buddy Amaral || Don Roos || |- | rowspan="3"| [[Cine en 2001|2001]] || ''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' || Capt. Rafe McCawley || [[Michael Bay]] || |- | ''Daddy and them'' || Lawrence Bowen || [[Billy Bob Thornton]] || |- | ''[[Jay and Silent Bob Strike Back]]'' || Holden McNeil/ Como'l mesmu || [[Kevin Smith]] || |- | rowspan="3"|[[Cine en 2002|2002]] || ''[[Changing Lanes]]'' || Gavin Banek || [[Roger Michell]] || |- | ''[[The Sum of All Fears (película)|The Sum of All Fears]]'' || [[Jack Ryan (Tom Clancy)|Jack Ryan]] || Phil Alden Robinson || |- | ''Una nueche perfecta'' || Michael || Jordan Brady || |- | rowspan="3"| [[Cine en 2003|2003]] || ''[[Daredevil (película)|Daredevil]]'' || [[Daredevil|Matt Murdock/Daredevil]] || Mark Steven Johnson || |- | ''[[Gigli]]'' || Larry Gigli || [[Martin Brest]] || |- | ''[[Paycheck]]'' || Michael Jennings || [[John Woo]] || |- | rowspan="2"| [[Cine en 2004|2004]] || ''[[Jersey Girl]]'' || Ollie Trinke || [[Kevin Smith]] || |- | ''[[Sobreviviendo a la Navidá]]'' || Drew Latham || [[Mike Mitchell]] || |- |rowspan="4"| [[Cine en 2006|2006]] || ''[[Man About Town]]'' || Jack Giamoro || Mike Binder || |- |''[[Clerks II]]'' || Gawking Guy || [[Kevin Smith]] || |- | ''[[Hollywoodland]]'' || George Reeves || Allen Coulter || |- | ''[[Smokin' Aces|Garres Calientes]]'' || Jack Dupree || [[Joe Carnahan]] || |- |rowspan="3"| [[Cine en 2009|2009]] || ''[[He's Just Not That Into You|A cencielles non te quier]]'' || Neil || Ken Kwapis || |- |''[[State of Play|La solombra del poder]]'' || Stephen Collins || [[Kevin Macdonald]] || |- |''[[Extract (película)|Extract]]'' || Dean || [[Mike Judge]] || |- | rowspan="2"| [[Cine en 2010|2010]] || ''[[The Company Men]]'' || Bobby Walker || [[John Christopher Wells|John Wells]] || |- | ''[[The Town]]'' || Doug MacRay || Dirixida pol mesmu || |- | rowspan="2"| [[Cine en 2012|2012]] || ''[[Argo (película)|Argo]]'' || Tony Mendez || Dirixida pol mesmu || |- | ''To the Wonder'' || Neil || [[Terrence Malick]] || |- | [[Cine en 2013|2013]] || ''[[Runner Runner]]'' || Ivan Block || Brad Furman || |- |[[Cine en 2014|2014]] || ''[[Perdida (película de 2014)|Gone Girl]]'' || Nick Dunne || [[David Fincher]] || |- |rowspan="2"| [[2016]] || [[Batman v Superman: Dawn of Justice]] ||rowspan="2"| [[Batman|Bruce Wayne/Batman]] || [[Zack Snyder]] || Producción |- | [[Suicide Squad (película)|Suicide Squad]] || David Ayer || Producción |- | [[Cine en 2017|2017]] || ''[[Justice League Part I]]'' || Bruce Wayne/Batman || Zack Snyder || |- | [[Cine en 2018|2018]] || ''[[The Batman]]'' || Bruce Wayne/Batman || ??? || |- | [[Cine en 2019|2019]] || ''[[Justice League Part II]]'' || Bruce Wayne/Batman || Zack Snyder || |} ==== Televisión ==== {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#ADD8e6" align="center"|- ! Añu !! Títulu !! Personaxe !! Notes |- | [[1984]] || ''The Voyage of the Mimi'' || C.T. Granville || Tv serie |- | [[1986]] || ''ABC Afterschool Specials'' || Danny Coleman || 1 episodiu |- | [[1987]] || ''Hands of a Stranger'' || Billy Hearn || Película pa Tv |- | [[1988]] || ''The Second Voyage of the Mimi'' || C.T. Granville || Tv serie |- | [[1991]] || ''Danielle Steel: Pá'' || Ben Watson || Película pa Tv |- | rowspan="2"| [[1993]] || ''Almost Home'' || Kevin Johnson || 1 episodiu |- | ''[[Against the Grain (serie de televisión)|Against the Grain]]'' || Joe Willie Clemons || Tv serie |- |[[1994]] || ''Lifestories: Families in Crisis'' || Aaron Henry || 1 episodiu |- |[[2000]] || ''SNL Fanatic'' || Jason || Curtiu pa Tv |- |[[2001]] || ''[[Saturday Night Live]]'' || Donnie Bartalotti || Tv serie: "Conan O'Brien/Don Henley" / Desacreitado |- | [[2009]] || ''Larry David'' || Home na tienda ||Tv serie: "Officer Krupke" / Desacreitado |- |[[2011]] || ''[[Gossip Girl]]'' || Stephen Van der Woodsen || 1 episodiu |} === Direutor === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#ADD8e6" align="center"|- ! Añu !! Títulu !! Notes |- | [[1993]] || ''I Killed My Lesbian Wife, Hung Her on a Meat Hook, and Now I Have a Three-Picture Deal at Disney'' || Curtiu |- | [[2007]] ||''[[Gone Baby Gone]]'' || |- | [[2008]] || ''Gimme Shelter'' || Videu Curtiu |- | [[2010]] || ''[[The Town]]''|| |- | [[2012]] || ''[[Argo (película)|Argo]]'' || |- | [[2018]] || ''Pelicula ensin titulo de Batman'' || |} === Guionista === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#ADD8e6" align="center"|- ! Añu !! Títulu !! Notes |- | [[1997]] || ''[[Good Will Hunting]]'' || Escritu xunto con [[Matt Damon]] |- | [[2002]] || ''Push, Nevada'' || Tv serie/ Escritu xunto con 5 más |- | [[2007]] || ''[[Gone Baby Gone]]'' || Guión |- | [[2010]] || ''[[The Town]]'' || Guión |} == Premios == === [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu || Categoría|| Película || Resultáu |- |1998||[[Óscar al meyor guión orixinal|Meyor guión orixinal]]||''[[Good Will Hunting]] (con [[Matt Damon]])''||style="background: #ddffdd"| '''Ganador''' |- |2013||[[Óscar a la meyor película|Meyor película]]||''[[Argo (película de 2012)|Argo]]''||style="background: #ddffdd"| '''Ganador''' |- |} === [[Premios Globu d'Oru]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu || Categoría|| Película || Resultáu |- |1998||[[Globu d'Oru al meyor guión|Meyor guión]]||''[[Good Will Hunting]]'' ||style="background: #ddffdd"| '''Ganador''' |- |2007||[[Globu d'Oru al meyor actor de repartu|Meyor actor de repartu]]||''[[Hollywoodland]]''||style="background: #FDD"| Nomáu |- |2013||[[Globu d'Oru a la meyor película dramática|Meyor película dramática]]||''[[Argo (película de 2012)|Argo]]''||style="background: #ddffdd"| '''Ganador''' |- |2013||[[Globu d'Oru al meyor direutor|Meyor direutor]]||''[[Argo (película de 2012)|Argo]]''||style="background: #ddffdd"| '''Ganador''' |- |} === [[Premios BAFTA]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu || Categoría|| Película || Resultáu |- |rowspan=3|2013|| [[BAFTA a la meyor película|Meyor película]]||rowspan=3|''[[Argo (película de 2012)|Argo]]''||style="background: #ddffdd"| '''Ganador''' |- |[[BAFTA al meyor direutor|Meyor direutor]]||style="background: #ddffdd"| '''Ganador''' |- | [[BAFTA al meyor actor|Meyor actor]]||style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |} === [[Premios del Sindicatu d'Actores]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu || Categoría|| Película || Resultáu |- | 1998 || [[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]] || ''[[Good Will Hunting]]'' ||style="background: #FDD"| Nomáu |- | 1999 || [[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]] || ''[[Shakespeare in Love]]'' ||style="background: #ddffdd"| '''Ganador''' |- | 2013 || [[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]] || ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'' ||style="background: #ddffdd"| '''Ganador''' |} === [[Premios del Sindicatu de Direutores]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu || Categoría|| Títulu || Resultáu |- | 2013 || [[Premiu del Sindicatu de Direutores a la meyor direición|Meyor direutor]] || ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'' || style="background: #ddffdd"| '''Ganador''' |} === [[Premios Primetime Emmy]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu || Categoría|| Títulu || Resultáu |- | 2002 || [[Primetime Emmy al meyor reality|Meyor reality]] || ''Project Greenlight'' || style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | 2004 || [[Primetime Emmy al meyor reality|Meyor reality]] || ''Project Greenlight 2'' || style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | 2005 || [[Primetime Emmy al meyor reality|Meyor reality]] || ''Project Greenlight 3'' || style="background-color: #FDD" | Nomáu |} === [[Festival Internacional de Cine de Venecia]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu || Categoría|| Película || Resultáu |- | 2006 || [[Copa Volpi|Copa Volpi al meyor actor]] || ''[[Hollywoodland]]'' ||style="background: #ddffdd"| '''Ganador''' |- |} ==== Otros ==== {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu ! Premiu ! Categoría ! Títulu ! Resultáu |- | [[1995]] | [[Premios Daytime Emmy|Daytime Emmy]] | Artista destacáu n'especial de los neños <small>(Pol episodiu "A Body to Die For: The Aaron Henry Story".)</small> | ''Lifestories: Families in Crisis'' <small>([[HBO]])</small> | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=2| [[1997]] | [[Boston Society of Film Critics Awards]] | Meyor guión <small>(Compartíu con [[Matt Damon]]</small> | rowspan=3| ''[[Good Will Hunting]]'' | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' <small>(3ᵉʳ puestu)</small> |- | [[National Board of Review|National Board of Review, USA]] | Premiu especial <small>(Compartíu con: [[Matt Damon]] pol llogru especial nel cine)</small> | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | rowspan=9| [[1998]] |[[Broadcast Film Critics Association Awards]] | Meyor guión orixinal <small>(Compartíu con [[Matt Damon]])</small> | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- |[[Chicago Film Critics Association|Chicago Film Critics Association Awards]] |Actor más prometedor | ''[[Good Will Hunting]]'', ''[[Chasing Amy]]'' y ''Going All the Way'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[Premios Chlotrudis|Chlotrudis Awards]] | Meyor guión <small>(Compartíu con [[Matt Damon]])</small> |rowspan=8| ''[[Good Will Hunting]]'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | Florida Film Critics Circle Awards | Newcomer of the Year <small>(Compartíu con [[Matt Damon]] pol so guión)</small> | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | Humanitas Prize | Categoría llargumetraxe <small>(Compartíu con [[Matt Damon]])</small> | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[MTV Movie Awards]] | Meyor dúu <small>(Compartíu con [[Matt Damon]])</small> | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[Online Film Critics Society|Online Film Critics Society Awards]] | Meyor guión <small>(Compartíu con [[Matt Damon]])</small> | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[Satellite Awards]] | Meyor guión orixinal <small>(Compartíu con [[Matt Damon]])</small> | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[Premios WGA|Writers Guild of America, USA]] | Meyor guión escritu direutamente pa la pantalla <small>(Compartíu con [[Matt Damon]])</small> | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=8| [[1999]] | London Critics Circle Film Awards | Guionista del añu <small>(Compartíu con [[Matt Damon]])</small> | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[Premios Saturn]] | Meyor actor de repartu | rowspan=6|''[[Armageddon (película)|Armageddon]]'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | Blockbuster Entertainment Awards | Actor favoritu de reparto - Ciencia ficción | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | rowspan=2|[[MTV Movie Awards]] | Meyor interpretación masculina | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | Meyor dúu <small>(Compartíu con [[Liv Tyler]])</small> | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[Teen Choice Awards]] | Meyor actor | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[Premios Golden Raspberry]] |Peor pareya en pantalla <small>(Compartíu con [[Liv Tyler]])</small> |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | American Comedy Awards, USA | Actor de repartu más graciosu nuna película | ''[[Shakespeare in Love]]'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=4|[[2000]] | Blockbuster Entertainment Awards | Meyor actor de comedia/romance | rowspan=2| ''[[Forces of Nature]]'' | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[Kids' Choice Awards|Kids' Choice Awards, USA]] | Pareya de película favorita <small>(Compartíu con [[Sandra Bullock]] )</small> | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=4| [[Teen Choice Awards]] | Eleición sleazebag | ''L'informador'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | Meyor actor de película |''[[Reindeer Games|Operación Reno]]'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=4| [[2001]] | Meyor química <small>(Compartíu con [[Kate Beckinsale]])</small> | rowspan=2|''[[Pearl Harbor (película)|Pearl Harbor]]'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | Meyor actor en película | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[MTV Movie Awards]] | Meyor besu <small>(Compartíu con [[Gwyneth Paltrow]])</small> | ''[[Bounce (película)|Daqué que cuntar]]'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | DVD Exclusive Awards | Meyor interpretación calter animáu <small>(Compartíu con Luc Chamberland)</small> | ''Joseph: King of Dreams'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[2002]] | rowspan=3| [[Teen Choice Awards]] | Meyor actor drama/aición- aventura | ''[[Changing Lanes]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=5| [[2003]] |Meyor actor drama/aición- aventura | rowspan=3| ''[[Daredevil]]'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | Meyor química <small>(Compartíu con [[Jennifer Garner]])</small> | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[MTV Movie Awards]] | Meyor besu <small>(Compartíu con [[Jennifer Garner]])</small> | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[Premios Golden Raspberry]] |Peor actor | ''[[Daredevil (película)|Daredevil]]<br />[[Gigli]]<br />[[Paycheck]]'' |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | rowspan=2|Producers Guild of America Awards | rowspan=2|Televisión- Productor del añu na serie informativa <small>(Compartíu con [[Matt Damon]], Chris Moore, Sean Bailey, Elizabeth Bronstein, Eli Holzman y De Tony Yates)</small> | ''Project Greenlight'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=3|[[2004]] | ''Project Greenlight 2'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[MTV Movie Awards Méxicu 2004|MTV Movie Awards, Méxicu]] | Héroe más sexy |''[[Daredevil]]'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[Premios Golden Raspberry]] |colspan=2|Peor perdedor de los razzies |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- |rowspan=2| [[2006]] |[[Hollywood Film Festival]] |colspan=2|Meyor actor de repartu nel añu |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[Chicago Film Critics Association|Chicago Film Critics Association Awards]] | Meyor actor de repartu | rowspan=3| ''[[Hollywoodland]]'' | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=8| [[2007]] | [[Premios Saturn]] | Meyor actor de repartu | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- |[[Broadcast Film Critics Association Awards]] | Meyor actor de repartu | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[Austin Film Critics Association]] | Meyor primer película | rowspan=7|''[[Gone Baby Gone]]'' |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[Boston Society of Film Critics Awards]] |Meyor cineasta nuevu |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[Chicago Film Critics Association|Chicago Film Critics Association Awards]] |Cineasta más prometedor |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[Hollywood Film Festival]] | Direutor revelación |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[National Board of Review|National Board of Review, USA]] | Meyor debú direutorial |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | Toronto Film Critics Association Awards | Meyor primer película |style="background-color:#FDD" | Nomáu |- | [[2008]] | [[Online Film Critics Society|Online Film Critics Society Awards]] | Cineasta revelación | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=6|[[2010]] | [[Premios Golden Raspberry]] |colspan=2|Peor actor de la década <small>(Nomáu en 9 ocasiones, ganador de 2 Razzies)</small> |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[National Board of Review|National Board of Review, USA]] | Meyor actuación d'un repartu <small>(Compartíu con [[Jon Hamm]], [[Jeremy Renner]], [[Chris Cooper]], [[Blake Lively]], Owen Burke, [[Rebecca Hall]], [[Slaine]], [[Titus Welliver]] y [[Pete Postlethwaite]]) </small> | rowspan=10| ''[[The Town]]'' | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | San Diego Film Critics Society Awards | Meyor guión adautáu <small>(Compartíu con Aaron Stockard y Peter Craig) </small> | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=2|[[Satellite Awards]] |Meyor direutor |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |Meyor guión adautáu <small>(Compartíu con Aaron Stockard y Peter Craig) </small> |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | Washington DC Area Film Critics Association Awards |rowspan=2|Meyor actuación d'un repartu <small>(Compartíu con [[Jon Hamm]], [[Jeremy Renner]], [[Chris Cooper]], [[Blake Lively]], Owen Burke, [[Rebecca Hall]], [[Slaine]], [[Titus Welliver]] y [[Pete Postlethwaite]]) </small> | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | rowspan=5| [[2011]] |rowspan=3| [[Broadcast Film Critics Association Awards]] | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | Meyor película d'aición | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |Meyor guión adautáu <small>(Compartíu con Aaron Stockard y Peter Craig) </small> | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[Festival Internacional de Cine de Palm Springs]] |Premiu del presidente |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[Premios WGA|Writers Guild of America, USA]] | Meyor guión adautáu <small>(Compartíu con Aaron Stockard y Peter Craig) </small> | style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=11| [[2012]] | Casting Society of America |colspan=2| Career Achievement Award |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[Toronto International Film Festival]] |Premiu eleición popular | rowspan=29| ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'' | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' <small>(2ᵘ puestu)</small> |- | [[American Film Institute|AFI Awards]] | AFI película del añu <small>(Compartíu con [[George Clooney]] y [[Grant Heslov]])</small> | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | rowspan=1| [[National Board of Review]] | Premiu al llogru especial nel cine | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[New York Film Critics Circle Awards]] | rowspan=4|Meyor direutor | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' <small>(3ᵉʳ puestu)</small> |- | [[Satellite Awards]] |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | Washington DC Area Film Critics Association Awards |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=2|San Diego Film Critics Society Awards | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | Meyor Actuación d'una Repartu <small>(Compartíu con [[Rory Cochrane]], [[Tate Donovan]], [[Alan Arkin]], [[Bryan Cranston]], [[Kyle Chandler]], [[Titus Welliver]], [[John Goodman]], [[Zeljko Ivanek]], [[Victor Garber]], [[Clea DuVall]] y 5 más) </small> |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | [[Hollywood Film Festival]] | Repartu del Añu <small>(Compartíu con Taylor Schilling, [[Rory Cochrane]], [[Tate Donovan]], [[Alan Arkin]], [[Bryan Cranston]], [[Kyle Chandler]], [[Titus Welliver]], [[John Goodman]], [[Zeljko Ivanek]], [[Victor Garber]], [[Clea DuVall]] y 4 más) </small> | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- |Detroit Film Critics Society Awards |Meyor direutor |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- | rowspan=20| [[2013]] | [[Festival Internacional de Cine de Palm Springs]] | Premiu a la repartida <small>(Compartíu con Taylor Schilling, [[Rory Cochrane]], [[Tate Donovan]], [[Alan Arkin]], [[Bryan Cranston]], [[Kyle Chandler]], [[Titus Welliver]], [[John Goodman]], [[Zeljko Ivanek]], [[Victor Garber]], [[Clea DuVall]] y 4 más) </small> | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- | [[Broadcast Film Critics Association Awards]] | rowspan=4| Meyor direutor | style="background: #ddffdd"| '''Ganador''' |- |St. Louis Gateway Film Critics Association Awards | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- |[[Premios Phoenix Film Critics Society]] |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |[[Online Film Critics Society|Online Film Critics Society Awards]] |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |[[Premiu César]] |rowspan=6|Meyor película estranxera |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- |Robert Festival, Dinamarca |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- |Amanda Awards, Noruega |style="background-color:#FDD" | Nomáu |- |Cinema Brazil Grand Prize |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |Cinema Writers Circle Awards, España |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- |[[Premiu David de Donatello]] |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |rowspan=2|[[Institutu de Cine Australianu]] |Meyor direutor |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |Meyor película <small>(Compartíu con [[George Clooney]] y [[Grant Heslov]]) </small> |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |rowspan=2|Central Ohio Film Critics Association |Meyor repartu <small>(Compartíu con [[Scoot McNairy]], [[Bryan Cranston]], [[Rory Cochrane]], [[Kerry Bishé]], [[Clea DuVall]], [[Alan Arkin]], [[Tate Donovan]], [[Kyle Chandler]], [[Victor Garber]], [[John Goodman]] y dos más) </small> |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |Meyor direutor | style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' <small>(2ᵘ puestu)</small> |- |Irish Film and Television Awards |Meyor actor internacional |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |[[MTV Movie Awards]] |rowspan=2|Meyor actor |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |[[Teen Choice Awards]] |style="background-color: #FDD" | Nomáu |- |Producers Guild of America |Outstanding producer of theatrical motion pictures <small>(Compartíu con [[George Clooney]] y [[Grant Heslov]]) </small> |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |- |[[Festival Internacional de cine de Santa Bárbara]] | colspan=2| Modern Master Award |style="background-color:#CFC" | '''Ganador''' |} == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{IMDb nome}} * [http://www.benaffleck.com/officialsite.html Páxina oficial del actor] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20041015070811/http://www.benaffleck.com/officialsite.html |date=2004-10-15 }} (n'inglés) {{NF|1972||Affleck, Ben}} [[Categoría:Actores y actrices de California]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Productores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar al meyor guión orixinal]] [[Categoría:Ganadores del premiu Globu d'Oru]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru al meyor direutor]] [[Categoría:Persones de Berkeley]] ph3h6zdogm8ckt43s8ibmcal3otcrae 0 55027 4379601 4201809 2025-06-26T10:10:02Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379601 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Jessica Alba}} {{persona}} '''Jessica Marie Alba''' {{nym}}<ref name="AlbaH">{{cita web |url=http://movies.msn.com/celebrities/celebrity-biography/jessica-alba/|títulu=Jessica Alba:Biography on MSN |fechaaccesu=14 de xunetu de 2008 |añu=2008 |editorial=MSN}}</ref>, meyor conocida como '''Jessica Alba''', ye una [[Actuación|actriz]] d'[[Estaos Xuníos]] de [[cine]] y [[televisión]]. Empezó les sos apaiciones pa televisión y cine a los trelce años en ''[[Camp Nowhere]]'' y ''[[The Secret World of Alex Mack]]'' en 1994. Alba saltó a la fama como actriz principal na serie ''[[Dark Angel (serie de televisión)|Dark Angel]]'' en 2000 hasta 2002. Depués apaeció en delles películes incluyendo ''[[Honey, la reina del baille|Honey]]'', ''[[Sin City (película)|Sin City]]'', ''[[Fantastic Four (película)|Fantastic Four]], [[Into the Blue (película)|Into the Blue]], [[Fantastic Four: Rise of the Silver Surfer]]'' y ''[[Good Luck Chuck]]'' en 2007. Alba ye considerada un símbolu sexual, y de cutiu xenera atención de los medios pol so aspeutu. Apaeció na seición "Hot 100" de ''[[Maxim (revista)|Maxim]]'' y foi votada númberu unu en AskMen.com en "Les 99 muyeres más deseyaes" en 2006, como tamién "La muyer más sexy del mundu" por ''[[FHM]]'' en 2007. L'usu de la so imaxe na portada de ''[[Playboy]]'' en marzu de 2006 provocó una demanda per parte d'ella, que depués foi abandonada. Tamién ganó dellos premios poles sos actuaciones, incluyendo Actriz d'eleición de ''[[Teen Choice Awards]]'' y el Premiu Saturn como meyor actriz en televisión, y una nominación al [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]] pol so papel na serie ''[[Dark Angel (serie)|Dark Angel]].'' == Biografía == Jessica Alba ye la fía de Mark Alba y Catherine Jensen y tien un hermanu menor, [[Joshua Alba|Joshua]]. La so madre ye d'ascendencia [[danesa]] y [[Francia|francu]]-[[Canadá|canadiense]], y el so padre ye de [[Méxicu]]. Mientres la so infancia la so familia treslladóse a [[Biloxi]], [[Mississippi]]. Tres años más tarde, el so padre, miembru de la Fuercia Aérea, decidió volver a California, pa más tarde dir a [[Del Ríu]] ([[Texas]]), enantes d'asitiase finalmente nel sur de California. Jessica cuntaba entós con nueve años. Jessica sufrió munches enfermedaes mientres la infancia: tuvo [[Atelectasia|pulmones colapsaos]] en dos causes, [[neumonía]] 4-5 vegaes al añu, rotura del [[Apéndiz vermiforme|apéndiz]] y un duviesu [[Amígdala (anatomía)|amigdalar]]. Amás careció d'[[asma]]. Por cuenta de les frecuentes hospitalizaciones, yera una desconocida ente los sos compañeros de colexu. Jessica tamién reconoció que sufrió de [[trestornu obsesivu-compulsivu]]s mientres la so infancia.<ref>{{cita noticia| url = http://www.news.com.au/entertainment/story/0,23663,22244110-5006050,00.html| títulu = My obsession |apellíu = Cullen | nome = Denise | formatu = Reprint from [[Sunday Telegraph]]| editorial = [[News.com.au]]| fecha = 19 d'agostu de 2007 | fechaaccesu = 12 d'avientu de 2007|urlarchivu=https://archive.today/FI5R|fechaarchivu=26 de mayu de 2012}}</ref><ref>Interview on ''[[The Tonight Show with Jay Leno (1992 TV series)|The Tonight Show with Jay Leno]]''; 26 September 2005</ref><ref>[http://www.contactmusic.com/info/jessica_alba "Jessica Alba - Contactmusic.com"]. ''contactmusic.com''. Retrieved August 1, 2010.</ref> Jessica Alba terminó los sos estudios secundarios a los 16 años, y darréu afilióse al [[Atlantic Theater Company]].<ref name="peoplealba">{{cita web |url=http://www.people.com/people/jessica_alba |títulu=Jessica Alba|fechaaccesu=23 d'abril de 2008 |obra= [[People (magacín)|People]]}}</ref> == Carrera == Encaprichada cola idea de ser actriz desque tenía cinco años, nun foi hasta los dolce cuando tomó la so primer clase de teatru. Nueve meses más tarde, foi contratada por un axente de cine y llogró'l so primer papel en 1993 na comedia ''[[Camp Nowhere]]'' (1994). Contratada en principiu por dos selmanes, llegó-y el so gran oportunidá cuando una actriz protagonista abandonó'l so papel de secute. Jessica almite que nun foi'l so prodixosu talentu o'l so encantu lo que fizo al direutor decantase por ella pa reemplazala, sinón el so pelo, bien paecíu al de l'actriz orixinal. Asina, el trabayu de dos selmanes allargar a dos meses y Jessica terminó la película consiguiendo una gran reconocencia. [[Ficheru:Jessica Alba cropped.jpg|thumb|left|200px|Jessica Alba en 2007]] Empezó a trabayar pola so cuenta na televisión en 1994 con un papel recurrente na serie risible de Nickelodeon ''[[The Secret World of Alex Mack]]'' (1994). Interpretó a una moza insoportable dedicada a face-y la vida imposible a la protagonista, interpretada por [[Larisa Oleynik]]. Esi mesmu añu, consiguió'l papel de Maya en [[Flipper – The New Adventures]] (1995) y participó nos dos primeres temporaes de la serie. Pasó tol añu grabando la primer temporada d'episodios n'Australia. En 1996 apaeció en Venus Rising (1995) como Young Eve. En 1997 apaeció en The Dini Petty Show (1989), un espectáculu canadiense, y faló sobre'l so papel en Flipper y la so carrera como actriz polo xeneral pero al añu siguiente decidió nun siguir nesta serie y retiróse a la fin del últimu episodiu de la segunda temporada de Flipper – The New Adventures. Empezó, en 1998, a trabayar en ''P.O.N.K.S.'' (1999). Poco dempués, en 1998, apaeció como Melissa en ''Brooklyn South'' (1997). El mesmu añu apaeció en dos episodios de ''Beverly Hills, 90210'' (1990) como Leanne, y en dos episodios de ''The Love Boat: The Next Wave'' (1998). Apaeció en ''Teen Magacín'' en 1995 y en delles revistes europees mientres los siguientes años, inclusive foi portada de ''Vanity Fair'' en febreru de 1999. Amás, consiguió papeles importantes en dos películes esi mesmu añu: ''Nunca me besaron'' (1999) y ''Idle Hands'' (1999). Nel añu 2000 consiguió tamién papeles en ''Paranoya'' (2000) ''Dark Angel'' xunto a Jensen Ackles (2000). Fantastic Four y Silver Surfer (2007). Jessica, gran nadadora y buceadora col certificáu PADI, realizó un show que-y dexó xugar colos delfines. L'ésitu de la serie fixo posible una segunda temporada, que tamién protagonizó. La so implicación na serie duró dende 1995 hasta 1997. Desque la serie terminó, Jessica apaeció en numberosos espectáculos y películes na televisión. == Imaxe pública == [[Ficheru:Jessica Alba @ Declare Yourself Inauguration Ball (cropped).jpg|thumb|right|200px|Jessica en 2007]] Alba tarrez ser encasillada como un "sex kitten" basada na mayoría de papeles que-y ufierten, comento, "De dalguna forma, nun creo qu'esto-y asocede a [[Natalie Portman]]." Na entrevista, Alba dixo que quier ser tomada en serio como actriz, pero cree que tien que faer películes qu'otra manera nun ta interesada de construyir na so carrera, señalando qu'a lo llargo espera ser más selectiva nos sos proyeutos de película.<ref name="afwt">{{cita web |url=http://www.moono.com/news/news01099.html |títulu=Alba Fears Whore Typecast |fechaaccesu=31 de xunetu de 2007 |obra=WEEN |editorial=Moono |fecha=9 de payares de 2005}}</ref> Alba tamién caltién una estricta clausa de non-desnudos nel so contratu. Dióse-y la opción d'apaecer desnuda en ''[[Sin City]]'' película de los direutores, pero tornó la ufierta, diciendo: "Yo nun faigo desnudos. Yo non. Seique eso faime una mala actriz. Seique nun voi ser contratada en delles coses. Pero tengo demasiada ansiedá." Ella comentó d'una sesión de semeyes pa [[GQ]] na que taba vistida con poca ropa, "Nun queríen que me ponga les bragues de güela, pero Díxi-y: 'Si yo voi tar topless preciso usar bragues de abuelita."<ref name="christian">{{cita web |apellíu=Gardetta |nome=Dave |url=http://www.contactmusic.com/new/xmlfeed.nsf/mndwebpages/alba%20turns%20her%20back%20on%20christian%20pals%20who%20made%20her%20feel%20ashamed |títulu=Alba Turns Her Back on Christian Pals Who Made Her Feel Ashamed |fechaaccesu=23 d'abril de 2008 |obra=[[GQ]] |editorial=[[Contactmusic.com]] |fecha=23 de marzu de 2005}}</ref> == Vida personal == === Relixón === [[Ficheru:Jessica Alba 2011.jpg|thumb|right|200px|Jessica en 2011]] Alba foi criada como católica,<ref>[http://movies.msn.com/movies/article.aspx?news=458443&gt1=28101 Movies.msn.com]</ref> al traviés de los sos años d'adolescente,,<ref>{{cita web |apellíu=Gardetta|nome=Dave|url=http://men.style.com/gq/features/full?id=content_847 |títulu=The Sinner|fechaaccesu=23 d'abril de 2008 |obra=[[GQ]]|editorial=[[Style.com]]|mes=abril | añu=2005 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080416165610/http://men.style.com/gq/features/full?id=content_847 |fechaarchivu = 16 d'abril de 2008}}</ref> pero dexó la ilesia dempués de cuatro años, porque sintió que taba siendo xulgada pola so apariencia. Esplicó: "Los homes mayores me coqueteaban, y el mio sacerdote dixo que yera porque llevaba ropa provocatible, cuando nun lo faía. A cencielles faíame sentir como sí nun fuera deseable al sexu opuesto, que yera la mio culpa, y fíxome avergoñame del mio cuerpu y de ser una muyer.<ref>{{cita web | fecha=11 d'ochobre de 2006 | fechaaccesu=14 de mayu de 2009 | títulu=Alba Alters Religious Beliefs | url=http://www.moono.com/news/news03203.html | editorial=moono.com}}</ref> Alba tamién tenía oxeciones a les condenes de la Ilesia sobre les [[rellaciones sexuales prematrimoniales]] y la [[homosexualidá]], y lo qu'ella vio como una fuerte falta de modelos femeninos na Biblia. Esplicó: "Pensé que yera una guía prestosa, pero ensin dulda nun yera como diba vivir la mio vida."<ref name="Elle2006">{{cita web| url = http://www.elle.com/coverstory/9917/jessica-alba.html| títulu = Jessica Alba – ELLE | apellíu = Itzkoff | nome = Dave | editorial=Elle.com| fechaaccesu =12 d'avientu de 2007}}</ref> El so "devoción relixosa empezó a menguar" a los 15 años cuando actuó como convidada con [[gonorrea]] nel gargüelu nel episodiu de la serie de ''[[Chicago Hope]]'' en 1996. Los sos amigos na Ilesia reaccionaron negativamente al so papel, faciendo perder la so fe na Ilesia.<ref name=peoplebio>{{cita web|autor=Jessica Alba |url=http://www.people.com/people/jessica_alba/biography |títulu=Jessica Alba Biography |obra=People |fechaaccesu=2 de setiembre de 2009}}</ref> Sicasí, dixo qu'inda caltién la so creencia en Dios a pesar de salir de la Ilesia.<ref name="new">{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_2001_Sept_10/ai_78019584|títulu=Glamour's October Cover Girl – Dark Angel Jessica Alba Reveals Her Obsessions, Love, and God – p.256; October issue on newsstands Sept. 11, 2001 | autor=Glamour Magacín|fechaaccesu=18 de mayu de 2008 |añu=2008 |editorial=[[Glamour Magacín]]}}</ref> === Rellaciones y familia === Mientres filmaba ''Dark Angel'' en xineru de 2000, Alba empezó una rellación de tres años con [[Michael Weatherly]], que causó discutiniu por cuenta de la diferencia d'edá de doce años.<ref>{{cita noticia | url = https://www.imdb.com/news/wenn/2001-10-16#celeb3 | títulu = Dark Angel Lovers Defend Relationship | fechaaccesu =29 d'avientu de 2007 | obra=WENN | fecha = 16 d'ochobre de 2001}}</ref> Weatherly propúnxo-y casoriu a Alba nel so cumpleaños númberu 20, ella aceptó.<ref name="indalba">{{cita noticia |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/film-and-tv/features/jessica-alba-she-wooed-hollywood-with-her-sultry-looks-ndash-but-now-shes-getting-serious-812464.html |títulu=Jessica Alba: She wooed Hollywood with her sultry looks – but now she's getting serious |apellíu=Mottram|nome=James|fechaaccesu=23 d'abril de 2008 |obra=The Independent |allugamientu=UK | fecha=21 d'abril de 2008}}</ref> N'agostu de 2003, Alba y Weatherly anunciaron que terminaren la so rellación. En xunetu de 2007, Alba faló sobre la so rotura, diciendo "Nun sé por qué comprometí. Yera virxe. Él yera 12 años mayor que yo. Pensé que me conocía meyor. Los mios padres nun taben felices. Ellos son realmente relixosos. Ellos creen que Dios nun dexaría la Biblia siendo escrita sí nun fuera lo que se supón que creeríen. Soi dafechu distintu."<ref name="starpulse">{{cita web|url=http://www.starpulse.com/news/index.php/2007/07/11/jessica_alba_s_parental_relationship_was/ |títulu=Jessica Alba's Parental Relationship Was Strained By Engagement|fechaaccesu=23 d'abril de 2008 |obra=Starpulse|fecha=11 de xunetu de 2007}}</ref> Alba una vegada dixo que la visión d'ella de los homes mayores yera la so pareya ideal, faciendo referencies a [[Morgan Freeman]], [[Sean Connery]], [[Robert Redford]] y [[Michael Caine]]. Dixo, "Tengo una cosa polos homes mayores. Tuvieron cerca y saben demasiáu."<ref name="femalefirst">{{cita web|url=http://www.femalefirst.co.uk/celebrity/56902004.htm|títulu=Jessica Alba: Older men are ideal partners|fechaaccesu=23 d'abril de 2008 |obra=Femalefirst.co.uk}}</ref> Alba conoció a Warren ([[1979]]), fíu del actor [[Michael Warren]], mientres faía ''[[Fantastic Four (película)|Fantastic Four]]'' en 2004.<ref name="peopleengaged">{{cita web|url=http://www.people.com/people/article/0,,20168345,00.html |títulu=Jessica Alba Engaged!|apellíu=Jordan|nome=Julie|fechaaccesu=23 d'abril de 2008 |obra=[[People (magacín)|People]]|fecha=27 d'avientu de 2007}}</ref><ref name="eonline">{{cita web |apellíu=Finn|nome=Natalie |url=http://www.eonline.com/news/article/index.jsp?uuid=fd542a5d-6126-4059-ab62-9df839abe451&sid=fd-news |títulu=Jessica Alba Engaged! |fechaaccesu=23 d'abril de 2008 |obra=[[Y!]] Online |fecha=27 d'avientu de 2007}}</ref> Alba casóse con Warren en Los Angeles el llunes 21 de mayu de 2008.<ref>{{cita noticia |url=http://socialitelife.celebuzz.com/2008/05/20/breaking_jessica_alba_married.php |títulu=Jessica Alba Marries Cash Warren |obra=A Socialite's Life |fecha=20 de mayu de 2008}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,,20201377,00.html |títulu=Jessica Alba Gets Married to Cash Warren! |apellíu=Jordan |nome=Julie |obra=[[People (magacín)|People Magazine]] |fecha=20 de mayu de 2008}}</ref> El 7 de xunu de 2008, Alba dio a lluz a una neña, Honor Marie Warren,<ref>{{cita noticia |agency=[[Agence France-Presse|AFP]] |url=http://uk.reuters.com/article/idUKSP1459620080609 |títulu=Jessica Alba has baby girl |agency=Reuters |fecha=9 de xunu de 2008 |fechaaccesu=21 de setiembre de 2010}}</ref> en Cedars-Sinai Medical Center en Los Angeles, California.<ref name="Jessica Alba Welcomes Baby Girl">{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,,20204184,00.html |títulu=Jessica Alba Welcomes a Baby Girl|fechaaccesu=7 de xunu de 2008 |obra=[[People Magazine]]|fecha=7 de xunu de 2008}}</ref> Les primeres fotografíes d'Honor Marie apaecieron na revista ''OK!'', que pagó $1.5 millones por elles.<ref>{{cita web |url=http://www.accesshollywood.com/top-ten-most-expensive-baby-photos_gallery_1458/image_77021 |títulu=Top Ten Most Expensive Baby Photos |obra=Access Hollywood |fechaaccesu=2 de setiembre de 2009}}</ref> El 13 d'agostu de 2011, dio lluz a la so segunda fía: Haven Garner Warren == Filmografía == {| {{tablaguapa}} |- ! colspan=3 style="background:#B0C4DE;" | Cine |- style="text-align:center;" ! style="background:#ccc;"| Añu ! style="background:#ccc;"| Película ! style="background:#ccc;"| Papel |- | 1994 | ''[[Camp Nowhere]]'' | Gail |- | 1995 | ''[[Venus Rising]]'' | Young Eve |- | rowspan=3| 1999 | ''[[P.O.N.K.S.]]'' | Samantha Swoboda |- | ''[[Never Been Kissed]]'' | Kirsten Liosis |- | ''[[Idle Hands]]'' | Molly |- | 2000 || ''[[Paranoid (película)|Paranoid]]'' | Chloe |- |rowspan=2| 2003 | ''[[El llinguaxe de los suaños]]'' | Selima |- | ''[[Honey, la reina del baille]]'' | Honey Daniels |- |rowspan=3| 2005 | ''[[Sin City (película)|Sin City: Ciudá del pecáu]]'' | Nancy Callahan |- | ''[[Fantastic Four (película)|Fantastic Four]]'' |Sue Storm / Muyer invisible |- | ''[[Into the Blue (película)|Azul estremo]]'' | Sam |- |rowspan=5| 2007 | ''[[Knocked Up]]'' | Como ella mesma |- | ''[[Fantastic Four: Rise of the Silver Surfer|Fantastic Four y Silver Surfer]]'' |Sue Storm / Muyer invisible |- | ''[[The Ten]]'' | Liz Anne Blazer |- | ''[[Good Luck Chuck]]'' | Cam Wexler |- | ''[[Awake (película)|Awake]]'' | Sam Lockwood |- |rowspan=3| 2008 | ''[[The Eye (película de 2008)|The Eye]]'' | Sydney Wells |- | ''[[Meet Bill]]'' | Lucy |- | ''[[The Love Guru]]'' | Jane Bullard |- |rowspan=5| 2010 | ''[[Valentine's Day (película)|Valentine's Day]]'' | Morley Clarkson |- | ''[[Machete (película)|Machete]]'' | Sartana Rivera |- | ''[[An Invisible Sign]]'' | Mona Gray |- | ''[[Little Fockers]]'' | Andi García |- | ''[[The Killer Inside Me]]'' | Joyce Lakeland |- | 2011 | ''[[Spy Kids 4: All the Time in the World]]'' | Marissa Cortez |- |rowspan=1| 2012 | ''[[A.C.O.D.]]'' | Michelle |- |rowspan=2| 2013 | ''[[Escape from Planet Earth]]'' | Lena |- | ''[[Machete Kills]]'' | Sartana Rivera |- |rowspan=1| 2014 | ''[[Sin City: A Dame to Kill For]]'' | Nancy Callahan |- |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="3" style="background: LightSteelBlue;"|Televisión |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! Añu ! Títulu ! Papel |- | 1994 | ''[[The Secret World of Alex Mack]]'' | Jessica |- | 1995- 1997 | ''[[Flipper – The New Adventures]]'' | Maya Graham |- | 1996 | ''ABC Afterschool Special'' | Christy |- | 1996 | ''[[Chicago Hope]]'' | Florie Hernández |- |1998 | ''Brooklyn South'' | Melissa Hauer |- | 1998 | ''[[Beverly Hills, 90210]]'' | Leanne |- | 1998 | ''The Love Boat: The Next Wave'' | |- | 2000– 2002 | ''[[Dark Angel (serie de televisión)|Dark Angel]]'' | Max Guevara/X5-452 |- | 2003 | ''[[MADtv]]'' | [[Jessica Simpson]] |- | 2004 | ''[[Entourage]]'' | Ella mesma |- | 2005 | ''Trippin''' | Ella mesma |- | 2009 | ''[[The Office|La Oficina]]'' | Sophie |- | |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="3" style="background: LightSteelBlue;"|Música |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! Cantar ! Grupu ! Papel |- | ''[[I Just Had Sex]]'' | [[The Lonely Island]] | Actuación |- | [[Bad Blood]] | [[Taylor Swift]] | Domino |} == Premios y nominaciones == {| {{tablaguapa}} |- ! Añu ! Premiu ! Categoría ! Trabayu nomáu ! Resultáu |- | rowspan=2|[[2001]] | ALMA Award | Actriz Revelación del Añu | ''Ella mesma'' | {{Celda|Ganadora}} |- | [[Premiu Globu d'Oru de 2000|Premiu Globu d'Oru]] | Meyor Actuación por una actriz nuna Serie de Televisión – Drama | ''[[Dark Angel (serie de televisión)|Dark Angel]]'' | {{Celda|Nomada}} |- | [[2002]] | [[Nickelodeon Kids Choice Awards]] | Heroína Favorita d'Aición | ''[[Dark Angel (serie de televisión)|Dark Angel]]'' | {{Celda|Nomada}} |- | [[2005]] | Young Hollywood Awards | Superestrella de la Mañana | ''Ella mesma'' | {{Celda|Ganadora}} |- | [[2006]] | [[Nickelodeon's Kids Choice Awards 2006|Nickelodeon Kids Choice Awards]] | Actriz Favorita de Película | ''[[Fantastic Four (película)|Fantastic Four]]'' | {{Celda|Nomada}} |- | rowspan=2|[[2007]] | TV Land Awards | Estrella de la Pantalla Chica / Pantalla Grande (Muyer) | ''Ella mesma'' | {{Celda|Nomada}} |- | Spike TV Guys' Choice Awards | La Jessica más Hot | ''Ella mesma'' | {{Celda|Ganadora}} |- | rowspan=3|[[2008]] | [[Premios People's Choice]] | Estrella Femenina Favorita d'Aición | ''Ella mesma'' | {{Celda|Nomada}} |- | [[Premios People's Choice]] | Protagonista Femenina Favorita | ''Ella mesma'' | {{Celda|Nomada}} |- | [[Nickelodeon Kids Choice Awards]] | Estrella Femenina Favorita de Película | ''[[Fantastic Four: Rise of the Silver Surfer]]'' | {{Celda|Ganadora}} |- | rowspan=1|[[2012]] | [[Nickelodeon's Kids Choice Awards 2012|Nickelodeon Kids Choice Awards]] | Patisca-Traseros Favorita | ''[[Spy Kids 4: All the Time in the World]]'' | {{Celda|Nomada}} |- | style="text-align:center;" colspan="5"| {{small|(fonte: [https://www.imdb.com/name/nm0004695/awards IMDb.com])}} |} {{clear}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * {{IMDb nome}} * Perfil de [http://peliculas.about.com/od/Jessica-Alba/a/Perfil-De-Jessica-Alba.htm Jessica Alba] en About.com - Películes. * [http://www.nndb.com/people/776/000025701/ Ficha na NNDB] * [http://www.tv.com/people/jessica-alba/ Jessica Alba] at TV.com * [http://short-biography.com/actress/jessica-alba.htm Jessica Alba] Short Biography * [http://www.people.com/people/jessica_alba/biography Jessica Alba] people.com {{NF|1981||Alba, Jessica}} [[Categoría:Actores y actrices de California]] [[Categoría:Persones de Pomona]] bi63i9eqxz67zjqgwlhj0usvtj4ovmg 0 55052 4379630 4378484 2025-06-26T10:13:36Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379630 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Tim Allen}} {{persona}} '''Timothy Alan Dick''' {{nym}}, más conocíu como '''Tim Allen''', ye un [[actor]], cómicu y [[escritor]] d'[[Estaos Xuníos]]. Ye conocíu pol so papel na serie de televisión ''[[Home Improvement]]''. Tamién ye conocíu polos sos papeles protagonistes en delles películes populares, como la [[Toy Story (franquicia)|serie de películes de ''Toy Story'']] (como la voz de [[Buzz Lightyear]]), [[The Santa Clause|les películes de ''The Santa Clause'']] y ''[[Héroes fora d'órbita]]''.<ref name="actors">Stated in interview on ''[[Inside the Actors Studio]]''</ref><ref>Tim Allen, ''Galaxy Quest'' enhanced edition DVD commentary.</ref> Dende 2011, protagonizó la [[sitcom]] de l'[[American Broadcasting Company|ABC]] ''[[Unu pa toes]]'' nel papel de Mike Baxter. En [[1995]], ganó'l [[premiu Globu d'Oru]] na categoría: ''[[Globu d'Oru al meyor actor de serie de TV - Comedia o musical|Meyor actor de serie de TV - Comedia o musical]]''. == Biografía == Tim Allen nació nel senu d'una familia d'ocho fíos. El so padre, Gerald Dick, yera un vendedor inmobiliariu<ref name=intimacy>{{cita publicación |nome= Dotson |apellíu= Rader |url= http://www.timallen.com/actor/press_archive/intimacy.php |títulu= Facing My Fear of Intimacy |magacín= Parade |fecha= 27 d'ochobre de 2002 |via= timallen.com |archiveurl= https://web.archive.org/web/20061126151027/http://www.timallen.com/actor/press_archive/intimacy.php |archivedate= 2006-11-26 |fechaaccesu= 2015-10-21 }}</ref> y morrió trágicamente nun accidente automovilísticu.<ref name="YahooBio">{{cita web |url = http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800021848/bio|títulu = Tim Allen Biography|editorial= Yahoo! Movies}}</ref> La so madre yera Martha Katherine Fox. Estudió na [[Universidá de Western Michigan]], onde llogró'l títulu de Producción Audiovisual.<ref name="honorary">{{cita web |títulu=WMU awards Tim Allen honorary degree|url=http://www.wmich.edu/wmu/news/1998/9806/9798-338.html|editorial=Western Michigan University|fechaaccesu=2 de xunu de 2010|fecha=27 de xunu de 1998}}</ref><ref name="Bio timeline">{{cita web|títulu=Tim Allen: Actor: Biography|url=http://www.timallen.com/actor/bio.php|website=timAllen.com|fechaaccesu=2 de xunu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100617151248/http://www.timallen.com/actor/bio.php|fechaarchivu=2010-06-17}}</ref> Na so mocedá, Allen llegó a tar encarceláu mientres dos años por un delitu rellacionáu coles [[droga|drogues]]. Yá en [[1980]] actúa nun pequeñu teatru de [[Detroit]] que-y dexó travesar [[Estaos Xuníos]] de sala en sala mientres 10 años. El debú de Allen nel cine producir en [[1994]] con ''[[The Santa Clause]]'' que resultó ser la comedia más taquillera d'esi añu. == Carrera == [[Ficheru:Jay_Leno_Tim_Allen.jpg|left|thumb|230px|Tim Allen con [[Jay Leno]] na #45 ceremonia d'entrega de los [[Premios Emmy]].]] En [[1990]], gracies a un papel estelar na serie ''[[Home Improvement]]'', conquistó la gloria. Convertir nuna cara habitual de les series familiares con humor y mientres la temporada final llegó a cobrar 1,25 millones de dólares siendo, xunto colos actores de ''[[Friends]]'', l'actor que más cobraba. El so ésitu siguió con comedies familiares como ''Un nativu en Nueva York''. Tamién participó en películes como ''[[Christmas with the Kranks]]'', ''[[For Richer or Poorer]]'', ''[[Jungle 2 Jungle]]'' y ''[[Wild Hogs]]'' onde comparte escenarios con [[John Travolta]] y [[Martin Lawrence]] ente otros. Tamién tuvo la ocasión de poner la so voz al personaxe [[Buzz Lightyear]] na [[triloxía]] de ''[[Toy Story]]''. Per otru llau, escribió dos llibros que fueron dos talos [[best-seller]]s: ''Don't stand too close to a naked man'' y ''I'm not really here''. Dende 2011, protagoniza la serie [[Unu pa toes]].<ref>{{cita web |url= http://www.tvguide.com/News/Tim-Allen-ABC-1029665.aspx|títulu=Tim Allen to Join ABC's The Last Days of Man |website= tvguide.com|fechaaccesu=23 de febreru de 2011}}</ref><ref>http://wireless2.fcc.gov/UlsApp/UlsSearch/license.jsp?licKey=3628906</ref><ref>{{cita publicación |url=http://www.arrl.org/news/actor-tim-allen-gets-his-ham-ticket-for-real|editorial=[[ARRL]]|títulu=Actor Tim Allen Gets His Ham Ticket For Real|fecha=30 de setiembre de 2014}}</ref> == Vida personal == [[Ficheru:US_Navy_100722-N-7705S-096_Actor_Tim_Allen_talks_with_Sailors_aboard_the_Los_Angeles-class_attack_submarine_USS_Scranton_(SSN_756)_during_a_tour_of_the_ship.jpg|thumb|300px|Allen con marines de l'[[Armada de los Estaos Xuníos]] a bordu del submarín ''USS Scranton (SSN 756)'' el [[22 de xunetu]] de [[2010]].]] El 2 d'ochobre de 1978 foi deteníu nel [[Aeropuertu Internacional de Kalamazoo-Battle Creek]], en [[Michigan]], por posesión de más de 650 gramos (1,43 llibres) de [[cocaína]]. Darréu declaróse-y culpable por tráficu de drogues. Sicasí, apurrió nomes d'otru distribuidores, en cuenta de una pena de trés a siete años en llugar d'una posible cadena perpetua. Salió en llibertá condicional el 12 de xunu de 1981, dempués de cumplir 2 años y 4 meses de [[prisión]].<ref>{{cita web |url = http://www.mackinac.org/article.aspx?ID=35|títulu = 650-Lifer Punishment Is a Crime|editorial = Mackinac Center for Public Policy|autor=Pratt, Monica|fecha=3 de marzu de 1997|fechaaccesu=9 de xineru de 2010}}</ref><ref name="official-site-press-rel-coc">{{cita publicación |apellíu= Connelly |nome= Chris |títulu= Broken Home |magacín= Ladies' Home Journal |fecha= abril de 1997 |url= http://www.timallen.com/actor/press_archive/ladies.php |via= timallen.com |fechaaccesu= 25 de setiembre de 2010 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20101113232238/http://www.timallen.com/actor/press_archive/ladies.php |archivedate= 2010-11-13 }}</ref><ref>{{cita web |títulu=Tim Allen: From Convicted Drug Dealer to Hollywood Star|url=http://investigation.discovery.com/investigation/where-now/allen/tim-allen.html|obra=Investigation Discovery|editorial=Discovery|fechaaccesu=25 de setiembre de 2010|nome=Gary C. |apellíu= King}}</ref> Allen tenía'l númberu de presu #04276-040.<ref>"[http://www.bop.gov/iloc2/InmateFinderServlet?Transaction=NameSearch&needingMoreList=false&FirstName=Timothy&Middle=&LastName=Dick&Race=O&Sex=O&Age=&x=17&y=16 Timothy A Dick]." [[Federal Bureau of Prisons]]. Consultáu'l 9 de xineru de 2010.</ref> Tuvo casáu con Laura Diebel dende'l 7 d'abril de 1984, hasta que se dixebraron llegalmente en 1999. El so divorciu remató en 2003.<ref>{{enllaz rotu|{{cita publicación |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4188/is_20030315/ai_n11382377/ |títulu=Actor Tim Allen and wife settle their divorce &#124; Deseret News (Salt Lake City) Newspaper &#124; Find Articles at BNET |editorial=Findarticles.com |fecha=15 de marzu de 2003 |fechaaccesu=2 de setiembre de 2010}}|http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4188/is_20030315/ai_n11382377/}}</ref> Dambos tienen una fía, Katherine, nacida en 1989. En 1997, foi arrestáu por conducir bebíu en [[Birmingham (Michigan)|Birmingham]], [[Michigan]] y rexistróse que tenía un conteníu d'alcohol nel sangre del 0,15. Foi condergáu a un añu de prisión con [[llibertá condicional]].<ref>{{cita publicación | url=http://www.cbsnews.com/stories/1998/04/17/entertainment/main7494.shtml | títulu=Tim Allen Enters Rehab Clinic | obra=[[CBS News]] | editorial=[[CBS Interactive]] | fecha=17 d'abril de 1998 | fechaaccesu=21 de xineru de 2010}}</ref> Entró nuna clínica de rehabilitación como parte de la so obligación xudicial. Allen casóse cola actriz Jane Hajduk (con quien saliera mientres cinco años)<ref>{{cita web |url = http://www.people.com/people/article/0,,1544253,00.html|títulu = Tim Allen Marries Longtime Girlfriend Jane Hajduk|editorial = People.com|fecha = 9 d'ochobre de 2006}}</ref> el 7 d'ochobre de 2006, nuna pequeña ceremonia privada en [[Grand Lake (Colorado)|Grand Lake]], [[Colorado]]. El 5 de xineru de 2009, anuncióse qu'él y Hajduk taben esperando'l so primer fíu xuntos.<ref>{{cita web |url = http://www.people.com/people/article/0,,20250119,00.html|títulu=Tim Allen & Wife Jane Expecting First Child|editorial = people.com|fecha = 5 de xineru de 2009}}</ref><ref>{{cita web|url = http://celebrity-babies.com/2009/02/04/tim-allen-reveals-baby-on-the-way-is-a-girl/|títulu = Tim Allen Reveals Baby on the Way is a Girl|editorial = Celebrity Baby Blogue|fecha = 5 de febreru de 2009|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100218060852/http://celebrity-babies.com/2009/02/04/tim-allen-reveals-baby-on-the-way-is-a-girl/|fechaarchivu = 2010-02-18}}</ref> En marzu de 2009 nació la so segunda fía, Elizabeth.<ref>{{cita publicación |url = http://www.nydailynews.com/gossip/2009/03/30/2009-03-30_its_a_girl_for_tim_allen_wife_jane_hajdu.html|títulu = It's a girl for Tim Allen, wife Jane Hajduk|agency = NYDailyNews.com|fecha = 30 de marzu de 2009|allugamientu=Nueva York|obra=Daily News|nome=Issie|apellíu=Lapowsky}}</ref> == Filmografía == === Películes === {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! Rol ! class="unsortable" | Notes |- |1994 |''[[The Santa Clause]]'' |Scott Calvin/[[Santa Claus]] | |- |1995 |''[[Toy Story]]'' |[[Buzz Lightyear]] |Voz |- |1997 |''[[Jungle 2 Jungle]]'' | Michael Cromwell | |- |1997 |''[[For Richer or Poorer]]'' | Brad Sexton | |- |1999 |''[[Toy Story 2]]'' |[[Buzz Lightyear]] |Voz |- |1999 |''[[Galaxy Quest]]'' |Jason Nesmith | |- |2000 |''[[Buzz Lightyear, Comandu Estelar: L'aventura empieza]]'' |[[Buzz Lightyear]] |Voz |- |2001 |''[[Who Is Cletis Tout?]]'' |Jim | |- |2001 |''[[Joe Somebody]]'' |Joe Scheffer | |- |2002 |''[[Big Trouble]]'' |Eliot Arnold | |- |2002 |''[[The Santa Clause 2]]'' |[[Santa Claus]]/Scott Calvin/Toy Santa | |- |2003 |''[[Top Speed]]'' |Narrador | |- |2004 |''[[Christmas with the Kranks]]'' |Luther Krank | |- |2006 |''[[Cars]]'' |Coche de [[Buzz Lightyear]] |Voz |- |2006 |''[[The Shaggy Dog]]'' |Dave Douglas | |- |2006 |''[[Zoom (película)|Zoom]]'' |Jack Shepard/Capitán Zoom | |- |2006 |''[[The Santa Clause 3: The Escape Clause]]'' |[[Santa Claus]]/Scott Calvin | |- |2007 |''[[Happily N'Ever After]]'' |Príncipe |Voz |- |2007 |''[[Wild Hogs]]'' |Doug Madsen | |- |2008 |''[[Redbelt]]'' |Chet Frank | |- |2009 |''[[The Six Wives of Henry Lefay]]'' |Henry Lefay | |- |2010 |''[[Crazy on the Outside]]'' |Tommy Zelda |Tamién direutor<ref>{{cita web|url = http://www.timallen.com/?xpt=1|títulu = Stand Up and Show It Tour Dates|editorial = TimAllen.com|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20151102080031/http://www.timallen.com/?xpt=1|fechaarchivu = 2015-11-02}}</ref> |- |2010 |''[[Toy Story 3]]'' |[[Buzz Lightyear]] |Voz |- | 2010 |''[[I Am Comic]]'' | | |- |2011 |''[[Vacaciones en Hawaii]]'' |[[Buzz Lightyear]] |Voz |- |2013 |''[[Geezers!]]'' |Tim | |- |2013 |''[[Toy Story of Terror!]]'' |[[Buzz Lightyear]] |Voz |- |2017 |''[[Toy Story 4]]'' |[[Buzz Lightyear]] |Voz |} === Televisión === {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! Rol ! class="unsortable" | Notes |- |1991–1999 |''[[Home Improvement]]'' |Tim Taylor |Productor executivu |- |2010–2012 |''[[Kick Buttowski: Suburban Daredevil]]'' | |Productor |- |2011–2021 |''[[Unu pa toes]]'' |Mike Baxter |Productor executivu |} == Premios == === [[Premios Globu d'Oru]]<ref name=goldenglobes>{{cita publicación|url=http://www.goldenglobes.org/browse/member/30328|títulu=Golden Globes|editorial=GoldenGlobes.org|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080830051310/http://www.goldenglobes.org/browse/member/30328|archivedate=2008-08-30|fechaaccesu=2015-10-21}}</ref> === {| {{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultancia''' |- |1997 || rowspan="5"|[[ Globu d'Oru al meyor actor de serie de TV - Comedia o musical|Meyor actor de serie de TV - Comedia o musical]] || rowspan="5"|''[[Home Improvement]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |1996 || {{celda|Nomáu}} |- |1995 || {{celda|Ganador}} |- |1994 || {{celda|Nomáu}} |- |1993 || {{celda|Nomáu}} |- |} === [[Premios Emmy]]<ref>[http://www.emmys.com/celebrities/tim-allen Tim Allen Emmy Nominated]</ref> === {| {{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultancia''' |- |1993||[[Primetime Emmy al meyor actor - Serie de comedia|Meyor actor - Serie de comedia]]|| ''[[Home Improvement]]''||{{celda|Nomáu}} |- |} === [[Premios Annie]] === {| {{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultancia''' |- |1999||[[Premiu Annie|Meyor doblaxe nun filme animáu]]||''[[Toy Story 2]]''||{{celda|Ganador}} |- |} === [[Premios Satellite]] === {| {{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultancia''' |- |1997||[[Satellite al meyor actor - Musical o Comedia|Meyor actor - Musical o Comedia]]||''[[Home Improvement]]''||{{celda|Nomáu}} |- |} === [[Premios Razzie]] === {| {{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultancia''' |- |rowspan="5"|2007 || rowspan="3"|[[Razzie al peor actor|Peor actor]] || ''[[The Santa Clause 3: The Escape Clause]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |''[[The Shaggy Dog]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |''[[Zoom (película)|Zoom]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |[[Razzie al peor remake o secuela|Peor remake o secuela]] || ''[[The Shaggy Dog]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |Peor pareya en pantalla <small>(con [[Martin Short]])</small> || ''[[The Santa Clause 3: The Escape Clause]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |} == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1953||Allen, Tim}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Colorado]] 2wmmboujkvbyi1j4e2ihoboqxzv6rlu 0 55080 4379467 4292885 2025-06-25T16:19:29Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379467 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Ann-Margret}} {{persona}} '''Ann-Margret''' {{nym}} ye una [[actriz]] y [[cantante]] [[Suecia|sueca]] con nacionalidá d'[[Estaos Xuníos]]. == Vida y carrera == Nacida col nome de '''Ann-Margret Olsson''' en [[Valsjöbyn]], [[Jämtland]], Suecia, treslladóse a los [[Estaos Xuníos]] na so mocedá, y creció en [[Wilmette (Illinois)|Wilmette]], [[Illinois]], onde allegó a la [[Universidá de Northwestern|Northwestern University]]. === Cantante === Como cantante, foi afayada nun club nocherniegu pol actor y cómicu [[George Burns]]. Empezó a grabar discos cola compañía [[RCA]] en 1961. La so voz, selemente ronca, taba considerada como una de les más sexys, y comparar coles d'[[Eartha Kitt]] o [[Nancy Sinatra]]. La compañía RCA intentó faer d'ella la "''Elvis femenina''" preparando un discu con una versión del cantar d'[[Elvis Presley|Elvis]] "[[Heartbreak Hotel]]" y otros cantares d'un estilu bien similar al del "''Rei de Rock''". Tuvo un pequeñu ésitu col cantar "I Just Don't Understand" (entró nel Top 40 na llista del [[Billboard]] la tercer selmana d'[[agostu]] de 1961, onde permaneció mientres 6 selmanes, llegando al númberu 17). El so discu más destacable ye "The Beauty and the Beard" (1964) que realizó col trompetista [[Al Hirt]]. El contratu cola RCA terminó en 1966. Anque'l so llabor musical quedaría clisada pola actoral, a principios de la [[década de 1980]] siguió actuando en [[Las Vegas]], onde grabó en 1982 un ''spot'' publicitariu pa la firma de [[cava]] español ''[[Freixenet]]''. === Cine === En 1961, Margret consiguió gracies a una audición un contratu de siete años de duración col estudiu cinematográficu [[Twenty Century Fox]]. La so primer esperiencia nel [[cine]] foi na película ''[[Pocketful of Miracles]]'' en 1961. La so interpretación recibió bien bones crítiques y facer acreedora del [[Globu d'Oru]] a la "[[Globu d'Oru a la nueva estrella del añu - Actriz|Nueva estrella del añu - Actriz]]". Siguió la [[Cine musical|película musical]] ''[[State Fair]]'', onde compartió escena con [[Bobby Darin]] y [[Pat Boone]] al añu siguiente. Pero foi'l so papel protagonista en ''[[Un besu pa Birdie]]'' (1963) el que-y llanzó al estrellalgu. Dempués de rodar ''[[Viva Las Vegas]]'' con [[Elvis Presley]], dambos empezaron una rellación qu'atraxo l'atención de la prensa del corazón. Esta rellación provocó un enfrentamientu cola entós esposa de Elvis, [[Priscilla Presley|Priscilla]]. Anque la rellación terminó pocu dempués, Presley siguió siendo gran amigu de l'actriz hasta la so muerte. De toles estrelles de [[Hollywood]] coles que Elvis trabayara, Ann-Margret foi la única qu'asistió al so funeral. [[Ficheru:Ann-Margret35-cropped.JPG|thumb|Nel Festival de Cine de Deauville, en 1988.]] En 1963, Ann-Margret foi la estrella convidada nun episodiu de la serie de [[dibuxos animaos]] ''[[The Flintstones]]'', que'l so personaxe llamar "Ann-Margrock". En marzu de 1966, Ann-Margret, xunto colos artistes [[Chuck Day]] y [[Mickey Jones]], fixo un viaxe pa sofitar a les tropes estauxunidenses que s'atopaben en [[Vietnam]] y otros países del [[Sureste Asiáticu]]. En 1971, protagonizó la cinta de [[Mike Nichols]] ''[[Conocencia carnal]]'', película que dio un xiru a la carrera interpretativa de l'actriz. Por esta película llogró una candidatura a los [[Premios Óscar|Óscar]], na categoría de [[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]. A lo llargo de los años [[años 1970|'70]], Ann-Margret compaxinó les sos actuaciones en direutu con una serie de películes, munches d'elles aclamaes pola crítica: ''[[Lladrones de trenes]]'', ''[[Tommy (película)|Tommy]]'' (1975), ''[[Cactus Jack]]'', ... Ente los sos filmes más recién, hai que citar la comedia ''Grumpier Old Men'' (''[[Grumpier Old Men|Discordias a la carta]]'', 1995), con [[Jack Lemmon]] y [[Walter Matthau]], y ''[[Un domingu cualesquier]]'' d'[[Oliver Stone]], onde Ann-Margret figura nun ampliu repartu encabezada por [[Al Pacino]]. Pol so trabayu en ''Tommy'' foi candidata al [[Óscar a la meyor actriz]]. Amás de los sos dos candidatures a los Óscars, Ann-Margret foi candidata a 10 [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]], ganando cinco d'ellos, incluyendo'l de [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz de comedia o musical]] por ''Tommy''. === Otros datos === Amás de trabayar nel cine, Ann-Margret protagonizó dellos especiales de [[televisión]] d'enforma ésitu, empezando con ''The Ann-Margret Show'' pa la cadena [[National Broadcasting Company|NBC]] en 1968. En 1994, publicó'l so [[autobiografía]] titulada ''Ann Margret: My Story''. Tuvo casada col actor [[Roger Smith]] dende 1967. Smith sufre de [[miastenia gravis]], y Ann-Margret dedicó parte de la so vida al so cuidu. En 1995, foi escoyida pola revista ''[[Empire (revista)|Empire]]'' como una de les 100 estrelles más curioses na historia del cine; concretamente, taba asitiada nel puestu décimu. Ann-Margret tien una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]] asitiada nel 6501 de Hollywood Blvd. Ye unu de los personaxes de la novela ''La magnitú de la traxedia'', de [[Quim Monzó]]. John Romita Sr., un dibuxante de les primeres ediciones the "The Amazing Spider-Man", declaró qu'usó a Ann-Margaret na so apaición en "Bye Bye Birdie" como quía pal diseñu de Mary Jane Watson usando la forma de la so cara y el pelo colorao. == Filmografía == * ''[[Pocketful of Miracles]]'' ([[1961]]) * ''[[State Fair]]'' ([[1962]]) * ''[[Un besu pa Birdie]]'' ([[1963]]) * ''[[Cita en Las Vegas]]'' ([[1964]]) * ''[[Como nuna velea]]'' ([[1964]]) * ''[[The Pleasure Seekers]]'' ([[1964]]) * ''[[Brazos de terciopelu]]'' ([[1965]]) * ''[[L'últimu homicidiu]]'' ([[1965]]) * ''[[El rei del xuegu]]'' ([[1965]]) * ''[[Cita en París]]'' ([[1966]]) * ''[[Escontra los grandes horizontes]]'' ([[1966]]) * ''[[Moza ensin barreres]]'' ([[1966]]) * ''[[Matt Helm, axente bien especial]]'' ([[1966]]) * ''[[Un tigre na rede]]'' ([[1967]]) * ''[[El profeta]]'' ([[1968]]) * ''[[El gran robu (película de 1968)|El gran robu]]'' ([[1968]]) * ''[[El crime tamién xuega]]'' ([[1969]]) * ''[[RPM: revoluciones per minutu]]'' ([[1970]]) * ''[[C.C. and Company]]'' ([[1970]]) * ''[[Conocencia carnal]]'' ([[1971]]) * ''[[The Outside Man]]'' ([[1972]]) * ''[[Lladrones de trenes]]'' ([[1973]]) * ''[[Tommy (película)|Tommy]]'' ([[1975]]) * ''[[Llocures d'un matrimoniu burgués]]'' ([[1976]]) * ''[[Joseph Andrews]]'' ([[1977]]) * ''[[The Last Remake of Beau Geste]]'' ([[1977]]) * ''[[The Cheap Detective]]'' ([[1978]]) * ''[[Magic (película)|Magic]]'' ([[1978]]) * ''[[Cactus Jack]]'' ([[1979]]) * ''[[La llocura de la edá madura]]'' ([[1980]]) * ''[[The Return of the Soldier]]'' ([[1982]]) * ''[[Lookin' to Get Out]]'' ([[1982]]) * ''[[Soi la to fía, ¿te alcuerdes?]]'' ([[1982]]) * ''[[Twice in a Lifetime]]'' ([[1985]]) * ''[[52 vive o muerre]]'' ([[1986]]) * ''[[A Tiger's Tale]]'' ([[1988]]) * ''[[Una nueva vida]]'' ([[1988]]) * ''[[La peada]]'' ([[1992]]) * ''[[Dos vieyos gurniadores]]'' ([[1993]]) * ''[[Grumpier Old Men|Discordias a la carta]]'' ([[1995]]) * ''[[Un domingu cualesquier]]'' ([[1999]]) * ''[[The Last Producer]]'' ([[2000]]) * ''[[Interstate 60: Episodios de carretera]]'' ([[2002]]) * ''[[Taxi: Derrape total]]'' ([[2004]]) * ''[[Mem-o-re]]'' ([[2005]]) * ''[[The Break-Up|Conviviendo col mio ex]]'' ([[2006]]) == Televisión == * ''The Ann-Margret Show'' ([[1968]]) * ''Ann-Margret: From Hollywood with Love'' ([[1969]]) * ''Dames at Sea'' ([[1971]]) * ''Ann-Margret: When You're Smiling'' ([[1973]]) * ''Ann-Margret Olsson'' ([[1975]]) * ''Ann-Margret Smith'' (1975) * ''Ann-Margret: Rhinestone Cowgirl'' ([[1977]]) * ''Ann-Margret: Hollywood Movie Girls'' ([[1980]]) * ''Who Will Love My Children?'' ([[1983]]) * ''A Streetcar Named Desire'' ([[1984]]) * ''The Two Mrs. Grenvilles'' ([[1987]]) * ''Our Sons'' ([[1991]]) * ''Queen: The Story of an American Family'' ([[1993]]) (miniserie) * ''Following Her Heart'' ([[1994]]) * ''Scarlett'' (1994) (miniserie) * ''Seduced by Madness: The Diane Borchardt Story'' ([[1996]]) * ''Blue Rodeo'' (1996) * ''Four Corners'' ([[1998]]) * ''Life of the Party: The Pamela Harriman Story'' (1998) * ''Happy Face Murders'' ([[1999]]) * ''Perfect Murder, Perfect Town: JonBenét and the City of Boulder'' ([[2000]]) * ''El décimu reinu'' (2000) (miniserie) * ''Blonde'' ([[2001]]) (miniserie) * ''A Woman's a Helluva Thing'' (2001) * ''A Place Called Home'' ([[2004]]) == Premios == === [[Premios Óscar|Óscar]] === {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |1975||[[Óscar a la meyor actriz]]||''[[Tommy (película)|Tommy]]''||Candidata |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} * [http://www.thegoldenyears.org/margret.html Classic Movies (1939 - 1969): Ann-Margret] {{NF|1941||Ann-Margret}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de Suecia]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme]] o7jr7jyk312sexbsrz7stwxhye4xlxw 0 55999 4379510 3990960 2025-06-25T21:12:11Z 70.186.230.129 Alexandra daddario 4379510 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Alexandra Daddario}} {{persona}} '''Alexandra Anna Daddario''' {{nym}} ye una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]] meyor conocida por interpretar a [[Personaxes de Percy Jackson|Annabeth Chase]] en ''[[Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief]]'' y na so happy y el mar de les bisarmes]]'' y a Heather Miller en ''[[Texas Chainsaw 3D]]''. Tamién fai una apaición nel videu d'[[Imagine Dragons]], "[[Radioactive (cantar d'Imagine Dragons)|Radioactive]]"202 Hi Matt Your boyfriend is your boyfriend or not good with that girl == Biografía == Daddario crióse nel [[Upper East Side]].<ref>[http://orangecounty.modernluxury.com/style/radar-alexandra-daddario Entrevista en Modernluxury (n'inglés).]</ref> Los sos padres son abogaos. Tien dos hermanos, l'actor [[Matthew Daddario]] y Catharine Daddario.<ref>[http://www.viewlondon.co.uk/cinemas/alexandra-daddario-interview-feature-3633.html Entrevista en Viewlondon (n'inglés).]</ref> Ye d'ascendencia [[inmigración italiana n'Estaos Xuníos|italiana]] y [[Checoslovaquia|checoslovaca]].<ref>{{cita noticia |títulu=It's All About Alex |magacín=Genlux |nome=Stephen |apellíu=Christopher |fecha=Spring 2011 |fechaaccesu=16 de xunu de 2011}}</ref> Dende neña, Alexandra quixo ser actriz pero'l so primer trabayu como tal llograr a la edá de quince años cuando interpretó'l personaxe de Laurie Lewis na serie de televisión d'Estaos Xuníos ''[[All My Children]]''; el personaxe de Daddario caltener mientres 43 episodios, ente empiezos del 2002 y mediaos del 2003.<ref>[http://www.IMDb.es/name/nm1275259/ Pérfil en IMDb]</ref>Coles mesmes que desempeñaba esi trabayu, Alexandra diba al secundariu nuna escuela femenina tradicional de Nueva York. En terminando'l so trabayu en ''All My Children'', Daddario fixo trabayos ocasionales n'otres series de televisión como ''[[The Sopranos]]'', ''[[Damages]]'', ''[[Law & Order]]'', ''[[Law & Order: Criminal Intent]]'' y ''[[Nurse Jackie]]'' ente otres. Tamién trabayó en películes como ''[[The Squid and the Whale]]'', ''The Hottest State'', ''[[The Attic]]'' y ''The Babysitters''. Pero'l papel pol que ye más conocida ye'l de Annabeth Chase, la protagonista femenina de la película ''[[Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief]]'', basada na primer novela de la saga ''[[Percy Jackson y los dioses del Olimpo]]'', ''[[El lladrón del rayu]]'' del escritor d'Estaos Xuníos [[Rick Riordan]]. La película foi estrenada en 2010 y tuvo un gran ésitu comercial. Tamién interpretó a [[Personaxes de White Collar|Kate Moreau]] na serie de televisión ''[[White Collar]]''. Tamién apaeció na película de 2011 ''[[Hall Pass]]'' como Paige, la neñera de los fíos de los protagonistes. En 2013 foi la protagonista de la película de ''[[slasher]]'', ''[[Texas Chainsaw 3D]]''. Trátase d'una moza que viaxa a [[Texas]], xunto colos sos amigos, pa cobrar un heriedu; lo que nun sabe ye qu'un alcuentru con un llocu armáu con motosierra ye parte del pagu. Estrenar en xineru de 2013. Esi mesmu añu, volvió personificar a Annabeth Chase na secuela de ''Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief'', ''[[Percy Jackson y el mar de les bisarmes]]'' basada na novela ''[[El mar de les bisarmes]]'', el segundu llibru de la saga creada por Rick Riordan. Ye la protagonista del videu del cantar "[[Radioactive (cantar d'Imagine Dragons)|Radioactive]]", de la banda de indie rock [[Imagine Dragons]]. ==Filmografía== ===Cine=== {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! Personaxe ! class="unsortable" | Notes |- |2005 |''[[The Squid and the Whale]]''<ref name="filme">{{cita web |url= http://movies.nytimes.com/person/1394251/Alexandra-Daddario/filmography |títulu=Filmography |obra=The New York Times |fecha=19 de febreru de 2010 |fechaaccesu=19 de febreru de 2010}}</ref> |Neña guapa | |- |2006 |''[[Pitch (película)|Pitch]]'' <ref name="filme" /> |Alex | |- |2006 |''[[The Hottest State]]''<ref name="filme" /> |Kim | |- |2007 |''[[The Babysitters]]''<ref name="filme" /> |Barbara Yates | |- |2008 |''[[The Attic]]''<ref name="filme" /> |Sue || |- |2009 |''[[Jonas Brothers: The 3D Concert Experience]]''<ref name="filme" /> |Novia (Pareya del Central Park) | |- |2010 |''[[Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief]]''<ref name="filme" /> |Annabeth Chase |Co-protagonista |- |2010 |''[[Bereavement]]''<ref name="filme" /> |Allison Miller |Protagonista |- |2011 |''[[Hall Pass]]'' |Paige | |- |2013 |''[[Texas Chainsaw 3D]]'' |Heather Miller |Protagonista |- |2013 |''[[Percy Jackson y el mar de les bisarmes]]'' |Annabeth Chase |Co-protagonista |- |2013 |''[[Life In Text]]'' |Haley Greene |Corto |- |2014 |''[[Unreachable by Conventional Means]]''<ref name="filme" /> |Kate | |- |2014 |''[[Burying the Ex]]''<ref name="filme" /> |Olivia |Co-protagonista |- |2015 |''[[San Andreas (película)|San Andreas]]''<ref name="filme" /> |Blake Gaines |protagonista |- |2015 |''[[Percy Jackson y la maldición del titán]]''<ref name="filme" /> |Annabeth Chase |Co-protagonista |- |2016 |''[[The Choice (película)|The Choice]]''<ref name="filme" /> |Monica | |} ===Televisión=== {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! Personaxe ! class="unsortable" | Notes |- |2002–2003 |''[[All My Children]]''<ref name="filme" /> |Laurie Lewis |Rol secundariu |- |2004 |''[[Law & Order]]''<ref name="filme" /> |Felicia |Episodiu: "Enemy" |- |2005 |''[[Law & Order: Criminal Intent]]''<ref name="filme" /> |Susie Armstrong |Episodiu: "In the Wee Small Hours (Part 1)" |- |2006 |''[[Law & Order]]'' |Samantha Beresford |Episodiu: "Release" |- |2006 |''Conviction''<ref name="filme" /> |Vanessa |Episodiu: "Pilot" |- |2006 |''[[The Sopranos]]''<ref name="filme" /> |Otra muyer |Episodiu: "Johnny Cakes" |- |2009 |''[[Damages]]''<ref name="filme" /> |Lily Arsenault |Episodiu: "I Lied, Too" |- |2009 |''[[Life on Mars (serie de televisión d'Estaos Xuníos)|Life on Mars]]''<ref name="filme" /> |Emily 'Rocket Girl' Wyatt |Episodiu: "Let All the Children Boogie" |- |2009 |''[[Nurse Jackie]]'' |Nueva muyer |Episodiu: "Pilot" |- |2009 |''[[Law & Order: Criminal Intent]]''<ref name="filme" /> |Lisa Wellesley |Episodiu: "Salome in Manhattan" |- |2009–2011 |''[[White Collar]]''<ref name="filme" /> |[[ Personaxes de White Collar|Kate Moreau]] |Rol secundariu |- |2011-2012 |''[[Parenthood (2010)|Parenthood]]'' |Rachel |Rol secundariu |- |2012 |''[[It's Always Sunny in Philadelphia]]'' |Ruby Taft |Episodiu: "Charlie and Dee Find Love" |- |2013 |''[[Chelsea Lately]]'' |Ella mesmu Episodiu: "Alexandra Daddario" |- |2014 |''[[True Detective]]'' |Lisa Tragnetti |Rol secundariu (4 episodios) |- |2014 |''[[New Girl]]'' |Michelle |Episodios "Mars Landing" y "Goldmine" |- |2014 |''[[Married (TV series)|Married]]'' |Ella |Episodiu: "Pilot" |- |2015 |''[[The Last Man on Earth (serie de televisión)|The Last Man on Earth]]'' |Carol ''mozu'' |Episodiu: "Pilotu" |- |} ===Videos musicales=== {| class="wikitable sortable" ! Añu ! Cantar ! Artista ! Rol |- |2012 |«[[Radioactive (cantar d'Imagine Dragons)|Radioactive]]» |[[Imagine Dragons]] |Protagonista |- |} == Premios y nominaciones == {| class="wikitable sortable" | |+ Premios |- ! Añu ! Premiu ! Categoría ! Trabayu nomáu ! Resultáu |- |2010 |''[[Teen Choice Awards]]'' |Meyor revelación femenina |''Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief'' |{{Celda|Nomada}} |- |2013 |''[[MTV Movie Awards]]'' |Meyor actuación |''Texas Chainsaw 3D'' |{{Celda|Nomada}} |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * {{IMDb nome}} {{NF|1986||Daddario, Alexandra}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Manhattan]] gr4mg9kb44q1jagw7xanb384evmkxjc 4379524 4379510 2025-06-26T08:16:29Z YoaR 37624 Revertíes les ediciones de [[Special:Contributions/70.186.230.129|70.186.230.129]] ([[User talk:70.186.230.129|alderique]]) hasta la cabera versión de [[User:XabatuBot|XabatuBot]] 3990960 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Alexandra Daddario}} {{persona}} '''Alexandra Anna Daddario''' {{nym}} ye una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]] meyor conocida por interpretar a [[Personaxes de Percy Jackson|Annabeth Chase]] en ''[[Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief]]'' y na so secuela ''[[Percy Jackson y el mar de les bisarmes]]'' y a Heather Miller en ''[[Texas Chainsaw 3D]]''. Tamién fai una apaición nel videu d'[[Imagine Dragons]], "[[Radioactive (cantar d'Imagine Dragons)|Radioactive]]". == Biografía == Daddario crióse nel [[Upper East Side]].<ref>[http://orangecounty.modernluxury.com/style/radar-alexandra-daddario Entrevista en Modernluxury (n'inglés).]</ref> Los sos padres son abogaos. Tien dos hermanos, l'actor [[Matthew Daddario]] y Catharine Daddario.<ref>[http://www.viewlondon.co.uk/cinemas/alexandra-daddario-interview-feature-3633.html Entrevista en Viewlondon (n'inglés).]</ref> Ye d'ascendencia [[inmigración italiana n'Estaos Xuníos|italiana]] y [[Checoslovaquia|checoslovaca]].<ref>{{cita noticia |títulu=It's All About Alex |magacín=Genlux |nome=Stephen |apellíu=Christopher |fecha=Spring 2011 |fechaaccesu=16 de xunu de 2011}}</ref> Dende neña, Alexandra quixo ser actriz pero'l so primer trabayu como tal llograr a la edá de quince años cuando interpretó'l personaxe de Laurie Lewis na serie de televisión d'Estaos Xuníos ''[[All My Children]]''; el personaxe de Daddario caltener mientres 43 episodios, ente empiezos del 2002 y mediaos del 2003.<ref>[http://www.IMDb.es/name/nm1275259/ Pérfil en IMDb]</ref>Coles mesmes que desempeñaba esi trabayu, Alexandra diba al secundariu nuna escuela femenina tradicional de Nueva York. En terminando'l so trabayu en ''All My Children'', Daddario fixo trabayos ocasionales n'otres series de televisión como ''[[The Sopranos]]'', ''[[Damages]]'', ''[[Law & Order]]'', ''[[Law & Order: Criminal Intent]]'' y ''[[Nurse Jackie]]'' ente otres. Tamién trabayó en películes como ''[[The Squid and the Whale]]'', ''The Hottest State'', ''[[The Attic]]'' y ''The Babysitters''. Pero'l papel pol que ye más conocida ye'l de Annabeth Chase, la protagonista femenina de la película ''[[Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief]]'', basada na primer novela de la saga ''[[Percy Jackson y los dioses del Olimpo]]'', ''[[El lladrón del rayu]]'' del escritor d'Estaos Xuníos [[Rick Riordan]]. La película foi estrenada en 2010 y tuvo un gran ésitu comercial. Tamién interpretó a [[Personaxes de White Collar|Kate Moreau]] na serie de televisión ''[[White Collar]]''. Tamién apaeció na película de 2011 ''[[Hall Pass]]'' como Paige, la neñera de los fíos de los protagonistes. En 2013 foi la protagonista de la película de ''[[slasher]]'', ''[[Texas Chainsaw 3D]]''. Trátase d'una moza que viaxa a [[Texas]], xunto colos sos amigos, pa cobrar un heriedu; lo que nun sabe ye qu'un alcuentru con un llocu armáu con motosierra ye parte del pagu. Estrenar en xineru de 2013. Esi mesmu añu, volvió personificar a Annabeth Chase na secuela de ''Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief'', ''[[Percy Jackson y el mar de les bisarmes]]'' basada na novela ''[[El mar de les bisarmes]]'', el segundu llibru de la saga creada por Rick Riordan. Ye la protagonista del videu del cantar "[[Radioactive (cantar d'Imagine Dragons)|Radioactive]]", de la banda de indie rock [[Imagine Dragons]]. ==Filmografía== ===Cine=== {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! Personaxe ! class="unsortable" | Notes |- |2005 |''[[The Squid and the Whale]]''<ref name="filme">{{cita web |url= http://movies.nytimes.com/person/1394251/Alexandra-Daddario/filmography |títulu=Filmography |obra=The New York Times |fecha=19 de febreru de 2010 |fechaaccesu=19 de febreru de 2010}}</ref> |Neña guapa | |- |2006 |''[[Pitch (película)|Pitch]]'' <ref name="filme" /> |Alex | |- |2006 |''[[The Hottest State]]''<ref name="filme" /> |Kim | |- |2007 |''[[The Babysitters]]''<ref name="filme" /> |Barbara Yates | |- |2008 |''[[The Attic]]''<ref name="filme" /> |Sue || |- |2009 |''[[Jonas Brothers: The 3D Concert Experience]]''<ref name="filme" /> |Novia (Pareya del Central Park) | |- |2010 |''[[Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief]]''<ref name="filme" /> |Annabeth Chase |Co-protagonista |- |2010 |''[[Bereavement]]''<ref name="filme" /> |Allison Miller |Protagonista |- |2011 |''[[Hall Pass]]'' |Paige | |- |2013 |''[[Texas Chainsaw 3D]]'' |Heather Miller |Protagonista |- |2013 |''[[Percy Jackson y el mar de les bisarmes]]'' |Annabeth Chase |Co-protagonista |- |2013 |''[[Life In Text]]'' |Haley Greene |Corto |- |2014 |''[[Unreachable by Conventional Means]]''<ref name="filme" /> |Kate | |- |2014 |''[[Burying the Ex]]''<ref name="filme" /> |Olivia |Co-protagonista |- |2015 |''[[San Andreas (película)|San Andreas]]''<ref name="filme" /> |Blake Gaines |protagonista |- |2015 |''[[Percy Jackson y la maldición del titán]]''<ref name="filme" /> |Annabeth Chase |Co-protagonista |- |2016 |''[[The Choice (película)|The Choice]]''<ref name="filme" /> |Monica | |} ===Televisión=== {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! Personaxe ! class="unsortable" | Notes |- |2002–2003 |''[[All My Children]]''<ref name="filme" /> |Laurie Lewis |Rol secundariu |- |2004 |''[[Law & Order]]''<ref name="filme" /> |Felicia |Episodiu: "Enemy" |- |2005 |''[[Law & Order: Criminal Intent]]''<ref name="filme" /> |Susie Armstrong |Episodiu: "In the Wee Small Hours (Part 1)" |- |2006 |''[[Law & Order]]'' |Samantha Beresford |Episodiu: "Release" |- |2006 |''Conviction''<ref name="filme" /> |Vanessa |Episodiu: "Pilot" |- |2006 |''[[The Sopranos]]''<ref name="filme" /> |Otra muyer |Episodiu: "Johnny Cakes" |- |2009 |''[[Damages]]''<ref name="filme" /> |Lily Arsenault |Episodiu: "I Lied, Too" |- |2009 |''[[Life on Mars (serie de televisión d'Estaos Xuníos)|Life on Mars]]''<ref name="filme" /> |Emily 'Rocket Girl' Wyatt |Episodiu: "Let All the Children Boogie" |- |2009 |''[[Nurse Jackie]]'' |Nueva muyer |Episodiu: "Pilot" |- |2009 |''[[Law & Order: Criminal Intent]]''<ref name="filme" /> |Lisa Wellesley |Episodiu: "Salome in Manhattan" |- |2009–2011 |''[[White Collar]]''<ref name="filme" /> |[[ Personaxes de White Collar|Kate Moreau]] |Rol secundariu |- |2011-2012 |''[[Parenthood (2010)|Parenthood]]'' |Rachel |Rol secundariu |- |2012 |''[[It's Always Sunny in Philadelphia]]'' |Ruby Taft |Episodiu: "Charlie and Dee Find Love" |- |2013 |''[[Chelsea Lately]]'' |Ella mesmu Episodiu: "Alexandra Daddario" |- |2014 |''[[True Detective]]'' |Lisa Tragnetti |Rol secundariu (4 episodios) |- |2014 |''[[New Girl]]'' |Michelle |Episodios "Mars Landing" y "Goldmine" |- |2014 |''[[Married (TV series)|Married]]'' |Ella |Episodiu: "Pilot" |- |2015 |''[[The Last Man on Earth (serie de televisión)|The Last Man on Earth]]'' |Carol ''mozu'' |Episodiu: "Pilotu" |- |} ===Videos musicales=== {| class="wikitable sortable" ! Añu ! Cantar ! Artista ! Rol |- |2012 |«[[Radioactive (cantar d'Imagine Dragons)|Radioactive]]» |[[Imagine Dragons]] |Protagonista |- |} == Premios y nominaciones == {| class="wikitable sortable" | |+ Premios |- ! Añu ! Premiu ! Categoría ! Trabayu nomáu ! Resultáu |- |2010 |''[[Teen Choice Awards]]'' |Meyor revelación femenina |''Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief'' |{{Celda|Nomada}} |- |2013 |''[[MTV Movie Awards]]'' |Meyor actuación |''Texas Chainsaw 3D'' |{{Celda|Nomada}} |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * {{IMDb nome}} {{NF|1986||Daddario, Alexandra}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Manhattan]] bfanhi0t1j2y10yn3xk1z2fc5uafdwv 0 56100 4379471 4373255 2025-06-25T16:20:59Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379471 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Doris Day}} {{persona}} '''Doris Mary Ann Kappelhoff''' {{nym}}, meyor conocida nel mundu artísticu pol so seudónimu '''Doris Day''', foi una [[Actuación|actriz]] y [[cantante]] d'Estaos Xuníos de [[Música pop|pop tradicional]] y [[jazz]]. Nacida nuna familia de clase media, los sos entamos profesionales asocedieron na radio. Foi una de les cantantes surdíes na [[década de 1940]] que, xunto con [[Dinah Shore]], [[Billie Holiday]], [[Patti Page]] y [[Sarah Vaughan]], crearon la modalidá vocal femenina na música pop tradicional. Sicasí, consagróse principalmente nel cine, onde incursionó dende la so mocedá cuando foi convocada pa rodar la película ''[[Romance on the High Seas]]'', de 1948. Dende mediaos de los [[años 1950]], los sos papeles fueron cada vegada más importantes y foi reconocida poles sos condiciones actorales pa la [[comedia]]. Ente les producciones onde actuó destaquen ''[[The Tunnel of Love]]'', ''[[Pillow Talk]]'', ''[[Midnight Lace]]'', ''[[Billy Rose's Jumbo]]'' y ''[[Move Over, Darling]]'', poles cualos recibió una gran cantidá de premios y distinciones. Foi dirixida por direutores como [[Michael Gordon]], [[Michael Curtiz]], [[Alfred Hitchcock]] y [[David Butler]], y compartió escena xunto a dalgunos de los actores más importantes d'aquellos tiempos en [[Hollywood]] como [[Jack Carson]], [[Frank Sinatra]], [[Clark Gable]] y [[Rock Hudson]], hasta'l so retiru del cine, en 1968. El restu de la so carrera tuvo amestáu a la música y al mediu televisivu. Llegó a protagonizar una esitosa serie de televisión: ''[[The Doris Day Show]]'', que se tresmitió en [[CBS]] dende 1968 a 1973, mientres cinco temporaes. A partir de la década de 1970, emponer al [[activismu]] en defensa de los animales. Col pasu de los años, el so trabayu menguó pero entá asina editó dos discos, ''[[The Love Album (álbum de Doris Day)|The Love Album]]'' (1994) y ''[[My Heart]]'' (2011). == Biografía == === Primeros años === Doris Day nació col nome de '''Doris Mary Ann Kappelhoff''' n'[[Evanston (Ohio)|Evanston]], [[Ohio]], fía d'inmigrantes d'orixe [[Alemaña|alemán]]. La menor de dos fíos, foi llamada "Doris" pola actriz del cine mudu [[Doris Kenyon]]. De relixón [[Catolicismu|católica]], so padre y so madre divorciáronse siendo ella una neña. Darréu adoptaría les creencies de la [[Ciencia Cristiana]]. Yá dende pequeña Doris Kappelhoff empezó a baillar ganando un contratu que-y dexó, con tan solo dolce años, viaxar a Hollywood, [[California]], col so compañeru, Jerry Doherty. A los 16 años Doris sufrió un accidente automovilísticu que-y torgó cumplir los sos suaños de ser baillarina, polo que se concentró nel cantar y na actuación. === Empiezos profesionales === Al poco tiempu, Kappelhoff empezó la so carrera profesional en [[1939]] formando parte de les llamaes [[Big Band|big bands]]. Nesa dómina acompañó a cantantes como [[Barney Rapp]], [[Bob Crosby]] y [[Les Brown]] nes actuaciones que realizaben en direuto en clubes nocherniegos y teatros. Foi'l mesmu Barney Rapp quien-y suxirió que camudara'l so nome pol de "Doris Day", pol cantar "Day after Day" que yera parte del so repertoriu. A ella nunca-y gustó'l so nome artísticu, yá que piensa que suena a nome de stripper; sicasí, el so nome siempres tuvo acomuñáu a una imaxe d'inocencia. Xunto a les Brown llanzó más d'una decena de senciellos, ente ellos "Sentimental Journey" y "My Dreams Are Getting Better All the Time", cantares qu'algamaron el primer puestu de la llista de popularidá d'Estaos Xuníos ''[[Billboard Hot 100]]''. === Carrera cinematográfica === A finales de los [[años 1940]], Day empezó a participar n'audiciones pa películes. En [[1948]] asocedió'l so debú nel [[cine]] na película musical ''[[Romance on the High Seas]]'', onde interpretó a Georgia Garrett; pa consiguir dichu trabayu compitió con un total de 100 actrices que tamién queríen esi papel. Ellí foi dirixida por [[Michael Curtiz]] y compartió escena con [[Jack Carson]] y [[Janis Paige]]. Pa la compañía [[Warner Brothers]], l'artista rodó otros musicales, ente ellos ''Starlift'', ''By the Light of the Silvery Moon'' y ''Tea for Two''. En [[1953]] interpretó ''[[Calamity Jane (película)|Calamity Jane]]'', película que ganó l'[[Premios Óscar|Óscar]] al [[Óscar al meyor cantar orixinal|meyor cantar orixinal]] por ''Secret Love''. [[Ficheru:Calamity Jane trailer.jpg|thumb|Doris Day xunto a [[Howard Keel]] nuna escena de la película ''[[Calamity Jane (película)|Calamity Jane]]'', de [[1953]].]] En [[1955]], recibió dalgunes de les meyores crítiques de la so carrera artística pola interpretación de la cantante [[Ruth Etting]] en ''[[Quierme o déxame]]'', xunto a [[James Cagney]]. Amás de Cagney, Day compartió cartelu con delles d'estrelles masculines más importantes de Hollywood, como [[James Stewart]], [[Cary Grant]], [[David Niven]] o [[Clark Gable]]. Na película de [[1956]] d'[[Alfred Hitchcock]] ''[[The Man Who Knew Too Much (1956)|The Man Who Knew Too Much]]'', cantaba'l cantar ''Whatever Will Be (Que Sera, Sera)'', que ganó l'Óscar. Según cuenta [[Jay Livingston]] (autor del cantar xunto a [[Ray Evans]]), Day prefería otru cantar de la película, ''We'll Love Again'', ya intentó nun grabar el cantar ''Que Sera, Sera''. Cuando los estudios obligar a grabala, venció, pero dempués de grabar la escena comentó a un amigu de Livingston, "Ye la última vegada que vas oyer esti cantar". ''Que Sera, Sera'' convertir nel cantar identificativa de Day, usáu na so película ''[[Please Don't Eat the Daisies]]'' y nel cantar de cabecera del so programa de televisión. El cantar foi versionada por [[Sly & the Family Stone]] en [[1973]]. L'actriz protagonizó xunto a [[Richard Widmark]] el llargumetraxe empobináu por [[Gene Kelly]], ''[[The Tunnel of Love]]'' (''El mio home préstase''), de [[1958]]. La película supúnxo-y el so primer nominación al [[Globu d'Oru]] por [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]]. Darréu, actuó xunto a [[Rock Hudson]] na comedia romántica ''[[Pillow Talk]]'' (''Ficies a medianueche'') ([[1959]]), so la direición de [[Michael Gordon]], tamién con gran ésitu de crítica y taquilla. El papel tráxo-y el so primer y única nominación al [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] na categoría de [[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]] y una nueva candidatura al Globu d'Oru Meyor actriz - Comedia o musical. Day y Hudson fixeron otros dos películes xuntos (''[[Pijama pa dos]]'' y ''[[Nun me mandes flores]]''), trabayó xunto a Cary Grant en ''[[Nidiu como'l visón]]'' en 1962, y xunto a [[James Garner]] fixo otros dos películes, empezando cola cinta de [[1963]] ''[[La so pequeña aventura]]''. A pesar del pasu del tiempu y del cambéu de gustos del públicu, Day quedóse enllancada nel mesmu tipu de películes. La crítica y el públicu empezaron a cansase de les películes qu'interpretaba. Siguiendo los conseyos del so tercer home, Marty Melcher, interpretó ''Caprichu'' ([[Caprice (1967)]]) xunto a [[Richard Harris]], y que según la mesma actriz ye una de les sos peores interpretaciones. Tamién asesorada pol so home, Day refugó'l papel de Mrs. Robinson en ''[[The Graduate]]'' (papel que foi parar a manes d'[[Anne Bancroft]]). === Carrera posterior === A la muerte de Melcher, Doris afayó qu'ésti había despilfarrado tola fortuna de l'actriz, dexándola na quiebra. Doris demandó a Jerry Rosenthal, sociu del so home, por posible estafa, ganándo-y la demanda y faciéndo-y pagar la cantidá de 20 millones de [[dólar]]es. Amás, enterar de que'l so difuntu home roblara un contratu por que l'actriz realizara una serie de televisión. Ente [[1968]] y [[1973]], protagonizó la so propia [[sitcom]], ''[[The Doris Day Show]]'', que tenía como cantar de cabecera la tema ''Que Sera, Sera''. Desque terminó la serie, tuvo práuticamente retirada del mundu del espectáculu. Una memorable actuación foi la que fizo al llau de Kirk Douglas en ''[[Young Man with a Horn]]'', na cual apaez como villana Lauren Bacall y na que Harry James interpreta la trompeta qu'asemeyaba tocar Kirk. El filme nun tuvo enforma ésitu comercial pero ye memorable poles interpretaciones de James y les actuaciones de Doris y Kirk. Desque ''Doris Day's Best Friends'' llegó al so fin, Day retirar del mundu del espectáculu. A partir d'entós, dedicóse a la promoción de los [[derechos de los animales]]. Creó la Lliga Animal Doris Day (The Doris Day Animal League) pa la proteición de los animales en peligru, siendo anguaño una de les más influyentes activistes d'esi movimientu. Darréu recibió variaos reconocencies pola so llarga trayeutoria. En [[1989]], por casu, dióse-y el [[premiu Cecil B. DeMille]] y en [[1991]] el [[premiu American Comedy]] pola so contribución a la comedia cinematográfica. Nel añu 2011, saca un álbum llamáu: "My heart", con 87 años. == Matrimonios y maternidá == Doris Day tuvo casada cuatro veces: # Con Al Jorden, [[músicu]] al que conoció na banda de Barney Rapp, dende [[marzu]] de [[1941]] hasta [[1943]]. Day tenía daquella 19 años, y el so únicu fíu, Terry, nació d'esti matrimoniu. El músicu suicidóse dempués del divorciu. # Con George Weidler, [[saxofón|saxofonista]], tuvo casada ente [[marzu]] de [[1946]] y [[mayu]] de [[1949]]. Weidler foi'l que fizo que Day convertir a la [[Ciencia Cristiana]]. # Con Marty Melcher casóse'l día del so ventenu séptimu cumpleaños, en 1951. Esti matrimoniu duró abondo más que los sos dos anteriores. Melcher adoptó a Terry (convirtiéndose en [[Terry Melcher]]) y produció munches de les películes de l'actriz. El matrimoniu terminó n'abril de [[1968]] cola muerte de Melcher. # Con Barry Comden, dende [[abril]] de [[1976]] hasta [[1981]]. Comden ye l'únicu de los sos homes que nun taba rellacionáu col mundu del espectáculu. En [[payares]] de [[2004]], el so fíu Terry morrió por cuenta d'entueyos acomuñaos a un [[melanoma]]. Tenía 62 años. == Intereses == En [[1970]], el nome de '''Doris Day''' foi mentáu nel cantar [[Dig it]], del [[LP]] [[Let It Be (álbum)|Let it Be]], de [[The Beatles]]. En [[1972]], el nome de '''Doris Day''' foi incluyíu nunu de los cantares del [[musical]] ''[[Grease (musical)|Grease]]'' xunto al de [[Sandra Dee]]. En [[1984]], el nome de '''Doris Day''' foi mentáu nel cantar [[Wake me up before you go go]], de [[Wham]]. En [[1985]], Day presentó'l so propiu [[talk show]], ''Doris Day's Best Friends''. El programa saltó a la fama cuando'l vieyu amigu de l'actriz Rock Hudson apaeció na so primer emisión. Day quedóse sorprendida pol aspeutu demacrado del actor, una y bones él siempres tuviera en perfectes condiciones físiques. Poco dempués, anuncióse que l'actor taba enfermu de [[sida]]. En [[1987]], fundó la organización "Doris Day Animal League", na qu'anguaño dedica la mayor parte del so tiempu. En [[1995]], mientres la película "[[Tank Girl]]"(O "La Moza del Tanque"), delles alusiones a "Doris Day" son feches, y ente elles, alcuéntrase una fotografía autografiada pola mesma. En 2004 recibió la [[Medaya Presidencial de la Llibertá]] anque nun allegó a la ceremonia de receición por cuenta del so mieu a volar. Por esa mesma razón, refugó un [[Óscar Honoríficu]]. Na adautación a teatru musical de 2002 de la película de [[John Waters]] ''[[Hairspray (película de 1988)|Hairspray]]'' (1988), el cantar "Without Love" fai una referencia a Doris Day. El cantar contién la llinia "Without love, life is Doris Day at the Apollo." [[Groucho Marx]] satirizar a sigo mesmu y alla cola siguiente frase: "Soi tan vieyu, que recuerdo a Doris Day cuando yera virxe." Nel llibru Zafiru, de Kerstin Gier, Gwendolyn, la protagonista, afirma qu'una camarera paezse enforma a '''Doris Day'''. Tamién ye mentada por Julia Roberts na película ''Pretty Woman''. ABBA mentar na so versión thank you for the music Doris Day == Filmografía == {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! Añu ! Títulu ! Papel ! Notes |- |rowspan=1|1948 |''[[Romance on the High Seas]]'' |Georgia Garrett | |- |rowspan=2|1949 |''[[My Dream Is Yours]]'' |Martha Gibson | |- |''[[It's a Great Feeling]]'' |Judy Adams | |- |rowspan=3|1950 |''[[Young Man with a Horn]]'' |Jo Jordan | |- |''[[Tea for Two]]'' |Nanette Carter | |- |''[[The West Point Story]]'' |Jan Wilson | |- |rowspan=5|1951 |''[[Storm Warning]]'' |Lucy Rice | |- |''[[Lullaby of Broadway]]'' |Melinda Howard | |- |''[[On Moonlight Bay]]'' |Marjorie 'Marjie'<br />Winfield | |- |''[[I'll See You in My Dreams]]'' |Grace&nbsp;LeBoy Kahn | |- |''[[Starlift]]'' |Ella mesma | |- |rowspan=2|1952 |''[[The Winning Team]]'' |Aimee Alexander | |- |''[[April in Paris]]'' |Ethel&nbsp; 'Dynamite'<br />Jackson | |- |rowspan=2|1953 |''[[By the Light of the Silvery Moon]]'' |Marjorie 'Marjie'<br /> Winfield | |- |''[[Calamity Jane (película)|Calamity Jane]]'' |Calamity Jane | |- |rowspan=2|1954 |''[[Lucky Me]]'' |Candy Williams | |- |''[[Young at Heart]]'' |Laurie Tuttle | |- |rowspan=1|[[1955]] |''[[Love Me or Leave Me]]'' |Ruth Etting | |- |rowspan=2|1956 | ''[[The Man Who Knew Too Much (1956)|The Man Who Knew Too Much]]'' |Josephine 'Jo'<br />McKenna | |- |''[[Julie (película)|Julie]]'' |Julie Benton | |- |rowspan=1|1957 |''[[The Pajama Game]]'' | Katherine 'Babe'<br />Williams | |- |rowspan=2|1958 |''[[Teacher's Pet]]'' |Erica Stone | |- |''[[The Tunnel of Love]]'' |Isolde Poole |Nomada al [[Globu d'Oru]]. |- |rowspan=2|1959 |''[[It Happened to Jane]]'' |Jane Osgood | |- |''[[Pillow Talk]]'' |Jan Morrow |Nomada al [[Premios Óscar|Óscar]]<br />Nomada al [[Globu d'Oru]] |- |rowspan=2|1960 |''[[Please Don't Eat the Daisies]]'' | Kate&nbsp;Robinson<br />Mackay | |- |''[[Midnight Lace]]'' |Kit Preston |Nomada al [[Globu d'Oru]] |- |rowspan=1|1961 |''[[Lover Come Back]]'' |Carol Templeton | |- |rowspan=2|1962 |''[[Nidiu como'l visón|That Touch of Mink]]'' |Cathy Timberlake | |- |''[[Billy Rose's Jumbo]]'' |Kitty Wonder |Nomada al [[Globu d'Oru]] |- |rowspan=2|1963 |''[[The Thrill of It All]]'' |Beverly&nbsp;Boyer | |- |''[[Move Over, Darling]]'' |Ellen&nbsp;Wagstaff Arden |Nomada al [[Globu d'Oru]] |- |rowspan=1|1964 |''[[Send Me No Flowers]]'' |Judy Kimball | |- |rowspan=1|1965 |''[[Do Not Disturb]]'' |Janet Harper | |- |rowspan=1|1966 |''[[The Glass Bottom Boat]]'' |Jennifer Nelson | |- |rowspan=2|1967 |''[[The Ballad of Josie]]'' |Josie Minick | |- |''[[Caprice (película)|Caprice]]'' |Patricia Foster | |- |rowspan=2|1968 |''[[Where Were You When the Lights Went Out?]]'' |Margaret Garrison | |- |''[[With Six You Get Eggroll]]'' |Abby McClure | |- |} == Premios == === [[Premios Óscar|Óscar]] === {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |1959||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]]||[[Pillow Talk|Ficies a medianueche]]||Candidata |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Doris Day|Doris Day}} * {{IMDb nome}} * [http://www.alohacriticon.com/elcriticon/article82.html Doris Day n'El Criticón] * [https://www.filmaffinity.com/es/search.php?stype=cast&stext=Doris+Day Filmografía en FilmAffinity] * [http://www.dorisday.net/ Tributo a Doris Day (n'inglés)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080314050720/http://www.dorisday.net/ |date=2008-03-14 }} {{NF|1922||Day, Doris}} [[Categoría:Persones de Cincinnati]] [[Categoría:Persones d'Ohio]] [[Categoría:Cantantes d'Ohio]] e8x36z6lhh1fqtl814k1tvv36smcygy 0 56119 4379581 4349672 2025-06-26T10:07:34Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379581 wikitext text/x-wiki {{persona}} {{Tradubot|Debra Marshall}} '''Debra Gale Marshall''' {{nym}}<ref name=marriage/> ye una [[actriz]], exmánager de llucha llibre profesional y [[llucha llibre profesional|lluchadora profesional]] d'[[Estaos Xuníos]]. Ensin dulda ye más conocida pol so nome nel ring, '''Debra''', ella ganó reconocencies poles sos apaiciones na [[WWE|World Wrestling Federation]] (WWF), ente 1998 y 2002. Empezó la so carrera na llucha llibre profesional en 1996, acompañando al so home [[Steve McMichael|Steve "Mongo" McMichael]] al ring na [[World Championship Wrestling]] (WCW). Xunir a la WWF en 1998, onde dirixió'l [[tag team]] de [[Jeff Jarrett]] y [[Owen Hart]]. En 1999, ganó'l [[WWE Women's Championship|Campeonatu Femenín de la WWF]] de [[Rena Mero|Sable]] nun ''[[Tipos de combates de llucha llibre profesional#Bra and Panties match|Evening Gown match]]''. Más tarde apaeció na pantalla col so segundu maríu, [[Stone Cold Steve Austin]] hasta 2002, cuando'l dúu dexó la compañía. Amás de la so carrera de llucha, Marshall tuvo pequeños papeles d'actuación y enantes participó en [[Concursu de belleza|concurso de guapura]]. == Vida personal == El matrimoniu de Marshall col antiguu alumnu de la [[National Football League]] y lluchador profesional [[Steve McMichael]] duró diez años.<ref name=proud/> La madre de McMichael, a quien conoció Marshall nun avión, estableció la so primer xunta como una cita a palpu.<ref name=digest/> Divorciáronse'l 12 d'ochobre de 1998.<ref name=marriage>{{cita web |url= http://www.thesmokinggun.com/archive/stonecoldcert1.html |títulu= Steve Williams and Debra's Marriage Certificate |editor=The Smoking Gun |fechaaccesu=21 de xunu de 2011 |idioma=inglés }}</ref> == Carrera == === World Wrestling Federation/Entertainment (1998–2002) === En 1998, Marshall axuntar con [[Jeff Jarrett|Jarrett]] na WWF.<ref name=digest>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0FCO/is_4_3/ai_80302528/ |títulu=Getting a leg up |editar=Wrestling Digest |autor=Chamberlin, Thomas |fechaaccesu=21 de xunu de 2011 |fecha=avientu de 2001 |idioma=inglés }} {{enllaz rotu |fecha=setiembre de 2010 |bot=H3llBot}}</ref> De primeres de la so carrera en WWF, foi conocida a cencielles como Debra, ella xugó'l papel d'una astuta muyer de negocios, con [[Traxe|traxe de negocios]].<ref name=encyclopedia/><ref name=proud>{{cita web |url=http://slam.canoe.ca/SlamWrestlingArchive/apr23_debra.html |títulu=Debra McMichael, standing proud |autor=Powell, John |editor=SLAM! Wrestling |fechaaccesu=21 de xunu de 2011 |idioma=inglés |fecha=23 d'abril de 1999}}</ref> La estratexa ayudó a Jarrett y Hart sociu ganar a El Big Boss Man y Ken Shamrock pa convertise en Campeones del Mundu por equipos en xineru de 1999. En febreru 15 Debra tuvo la so primer llucha na WWF onde ella y Jarrett vencieron a DLo Brown y Ivory nuna engarradiella por equipos, el 1 marzu del 1999 Debra tuvo la so primer llucha individual en contra d'[[Ivory]] la cual perdió, debra engarro con muyeres lluchador profesional de Marfil , y Jarrett y Hart retuvo'l títulu de la etiqueta nuna etiqueta partíu contra los asociaos de Ivory Mark Henry y D'Lo Brown en San Masacre de San Valentín . En marzu, l'equipu perdió la so etiqueta del títulu pal equipu de Kane y X Pac- . Como Debra siguió xestionando Jarrett y Hart, una hestoria potencial de desenvolvimientu, onde Hart y Debra tendríen un romance , pero l'equipu creativu vetó la idea primero que se xuega na pantalla. A nome del equipu tamién nes obres-Debra favorecer "el talentu y l'actitú" (T & A), pero Hart morrió en mayu de 1999, a lo llargo de los cantos . Más tarde, nel eventu, Debra y Jarrett perdieron un partíu por equipos mistos contra [[Nicole Bass]] y [[Val Venis]] . El 1 de mayu debra tuvo una llucha contra Nicole Bass yá que Sable nun quixo engarrar la llucha foi un evening gown match el cual gano Nicole, el 10 de mayu de 1999, Debra ganó'l Campeonatu Femenín de Sable nun alcuentru vistíu de nueche . Polo xeneral, nun partíu Vistíu de nueche, la muyer que la fuercia quita'l vistíu de la so oponente gana. Por cuenta de vistir Sable esaniciáu Debra, ella poro, tendría de ser el ganador. Comisionado Shawn Michaels, sicasí, resolvió que consideraba a la muyer que perdiera'l so vistíu de la ganadora, coronando Debra Campeona nuevu. Debra perdió'l títulu femenín frente a Ivory el 14 de xunu , por cuenta de la interferencia de Nicole Bass. En SummerSlam en 1999 Jarrett enfréntense D'Lo Brown. Mientres el partíu, Debra, y l'ex Brown etiqueta d'equipu asociáu Mark Henry interfirió en nome de Jarrett, lo que-y dexó ganar el Campeonatu d'Europa y el Campeonatu Intercontinental . El la nueche siguiente, Jarrett recibió Henry el títulu européu y apurrióse-y a una asistente a Debra, Miss Kitty . En Unforgiven el 26 de setiembre, Debra encendíu Jarrett y cutir na cabeza con una guitarra nel centru del so partíu contra [[Chyna]] pal Campeonatu Intercontinental. Chyna cubrió a Jarrett, pero l'árbitru Tom Prichard revocó la decisión por cuenta de la participación de Debra. Esto fizo que Debra fixera euipo con Chyna onde vencieron a Jeff Jarrett y Tom Prichard. ====Apaiciones esporádiques (1999-2002)==== Debra apaeció esporádicamente a partir d'entós, pero participó nuna muyer d'ocho partíos de muerte súbita en Survivor Series en 1999, onde s'acomuñar con [[The Fabulous Moolah]] , [[Mae Young]] , y [[Tori]] . Debra quedó fora de la televisión mientres el so home nuevu Stone Cold Steve Austin recuperáu de la ciruxía del pescuezu. Ella apaeció n'abril de 2000, actuando como un anunciador invitáu en Backlash . Na seronda d'esi mesmu añu interpretó'l papel del teniente comisariu, l'asistente del comisionado Mick Foley . Mentanto, el matrimoniu incorporar n'hestories qu'apaecen en pantalla, y nun episodiu de Raw, Stone Cold y Debra tomó Matt Hardy y Lita . Debra y Lita engarráu fora del ring hasta que Stone Cold cubrió a Hardy y gano la llucha. Ella apaeció de forma esporádica a partir d'entós, y dexó la compañía en xunu de 2002 con Austin. == En llucha == * '''Movimientos finales''' ** [[Woman's Special Slap]] * '''Lluchadores empobinaos''' ** [[Stone Cold Steve Austin]] ** [[D'Lo Brown]] ** [[Chyna]] ** [[Ric Flair]] ** [[Eddie Guerrero]] ** [[Owen Hart]] ** [[Jeff Jarrett]] ** [[Dean Malenko]] ** [[Steve McMichael]] ** [[Dwayne Johnson|The Rock]] ** [[Alex Wright]] * '''[[Términos de llucha llibre profesional#M|Managers]]''' ** [[Stacy Carter|The Kat]] == Campeonatos y llogros == [[Ficheru:Debra - WWF Women's Champion.jpg|thumb|220px|Debra como [[WWE Women's Championship|Campeona Femenina de la WWF]].]] * '''[[Pro Wrestling Illustrated]]''' ** [[PWI Manager of the Year]] (1999) ** [[PWI Woman of the Year]] (1999) * '''[[World Wrestling Entertainment|World Wrestling Federation]]''' ** [[WWE Women's Championship|WWF Women's Championship]] (1 vegada)<ref name=champ>{{cita web |url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/women/304454132121112114 |editor=[[World Wrestling Entertainment]] |títulu=Women's Championship Title History: Debra's Reign |fechaaccesu=21 de xunu de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110604232428/http://www.wwe.com/inside/titlehistory/women/304454132121112114 |fechaarchivu=2011-06-04 }}</ref> == Filmografía == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;"|Película |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! align="center"| Añu ! Película ! Papel ! Notes |- |1994 |''[[The Texas Chainsaw Massacre: The New Generation]]'' |Cop At Bud's Pizza | |- |1999 |''[[Beyond the Mat]]'' |Ella mesma | |- |2006 |''[[Just Another Romantic Wrestling Comedy]]'' |Jennie/Dancer | |- |2010 |''[[Gathering of Heroes: Legend of the Seven Swords]]'' |Reina | |- |2012 |''Tengu: The Immortal Blade'' |Captain Lang | |- |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;"|Televisión |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! Añu ! Títulu ! Papel ! Notes |- |rowspan=2|1999 |''[[Biography (TV series)|Biography]]'' |Ella mesmu Episodiu: "The Life and Death of [[Owen Hart]]" |- |''[[Teen Choice Awards]]'' |Presentadora | |- |rowspan=2|2002 |''[[MADtv|Mad TV]]'' |Ella mesmu Episodiu: 7.15 |- |''[[Weakest Link (US game show)|Weakest Link]]'' |Ella mesmu Episodiu: "WWF Superstars Edition 2" |- |2007 |''[[Inside Edition]]'' |Ella mesma | |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{enllaces persona}} {{NF|1960||Debra}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Lluchadores profesionales d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones d'Alabama]] as9a155mgaj8yk1coxl3rfp5vidpwax 0 56202 4379588 4320790 2025-06-26T10:08:31Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379588 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Faith Domergue}} {{persona}} '''Faith Domergue''' {{nym}} foi una actriz cinematográfica y televisiva de los [[Estaos Xuníos]]. == Primeros años. Carrera == Nacida en [[Nueva Orleans]], [[Louisiana]], Domergue foi adoptada por Adabelle Wemet cuando tenía seis selmanes d'edá. Tenía Domergue 18 meses, en 1926, cuando Wemet casóse con Leo Domergue. La familia camudar a [[California]] en 1928, y ellí Domergue estudió na Beverly Hills Catholic School y na Monica's Convent School. Tando inda na [[high school]] foi contratada por [[Warner Brothers]], debutando na gran pantalla col filme ''[[Blues in the Night]]'' (1941).<ref>{{Cita llibru |apellíu=Parla |nome=Paul |enllaceautor= |títulu=Screen Sirens Scream!: Interviews with 20 Actresses from Science Fiction, Horror, Film Noir, and Mystery Movies, 1930s to 1960s |url= |fechaaccesu= |idioma= |otros= |edición= |añu=2000 |editor= |editorial=McFarland |allugamientu= |isbn=0-7864-0701-8 |capítulu= |páxina=60 |cita=}}</ref> En graduándose en 1942, Domergue siguió intentando faese una carrera como actriz. Sicasí, por cuenta de les mancadures sufiertes nun grave accidente de circulación, los sos planes quedaron en suspensu. Mientres se recuperaba, allegó a una fiesta a bordu del yate de [[Howard Hughes]]. Hughes mercó-y el so contratu con Warner y dio-y unu nuevu con [[RKO Pictures]] pa rodar tres film.<ref>{{Cita llibru |apellíu=Parla |nome=Paul |enllaceautor= |títulu=Screen Sirens Scream!: Interviews with 20 Actresses from Science Fiction, Horror, Film Noir, and Mystery Movies, 1930s to 1960s |url= |fechaaccesu= |idioma= |otros= |edición= |añu=2000 |editor= |editorial=McFarland |allugamientu= |isbn=0-7864-0701-8 |capítulu= |páxina=60 |cita=}}</ref> Tres un estrenu ensin ésitu y largamente retrasáu de la película ''Vendetta'' (1950), Domergue dexó a Hughes. Más palantre trabayó de manera independiente en distintes producciones, ente elles la cinta de [[cine negru]] ''[[Where Danger Lives]]'' (con [[Robert Mitchum]]), el [[western]] ''[[Santa Fe Passage]]'' y tres film de [[ciencia ficción]] y bisarmes de 1955, ''[[It Came from Beneath the Sea]]'', ''[[This Island Earth]]'' y ''[[Cult of the Cobra]]''.<ref>{{cita web|url=http://movies.nytimes.com/person/19550/Faith-Domergue/biography|títulu=Faith Domergue: Biography|apellíu=Erickson|nome=Hal |editorial=nytimes.com}}</ref> Más palantre Domergue rodó películes nel [[Reinu Xuníu]] ya [[Italia]], y una última incursión na ciencia ficción col filme ''Voyage to a Prehistoric Planet'' (1965). A finales de la década de 1950 y na de 1960 trabayó en numberosos shows televisivos, ente ellos ''[[Have Gun – Will Travel]]'', ''[[Bonanza]]'', ''Perry Mason'', y ''[[The Rifleman]]''. A finales de los años sesenta Domergue perdiera l'interés pola interpretación, y les sos últimes actuaciones tuvieron llugar principalmente en cintes d'horror de [[clase B (cine)|serie B]]. Empezó a viaxar a [[Roma]] en 1952, y vivió ellí llargos periodos de tiempu, camudándose de manera permanente en 1968, y permaneciendo como expatriada en Roma, [[Xinebra]] ([[Suiza]]), y [[Marbella]] ([[España]]), hasta'l fallecimientu del so home, el romanu Paolo, en 1991. Darréu camudóse a [[Santa Bárbara (California)]], onde vivió hasta'l momentu de la so muerte. == Vida personal == En 1941 Domergue empezó una rellación con [[Howard Hughes]] pero, n'afayando que Hughes yera tamién vistu con [[Ava Gardner]], [[Rita Hayworth]], y [[Lana Turner]], la pareya rompió en 1943. Ella escribió más palantre un llibru sobre la so rellación con Hughes, y que foi tituláu ''My Life with Howard Hughes'' (1972).<ref>{{cita web|url=http://www.glamourgirlsofthesilverscreen.com/show/71/Faith+Domergue/index.html|títulu=Faith Domergue|editorial=glamourgirlsofthesilverscreen.com|fechaaccesu=4 de marzu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20190317093558/http://www.glamourgirlsofthesilverscreen.com/show/71/Faith+Domergue/index.html|fechaarchivu=2019-03-17}}</ref> En 1946 Domergue casóse col [[líder de banda]] [[Teddy Stauffer]]. El matrimoniu duró seis meses, dixebrándose la pareya en 1947. Esi mesmu añu casóse col direutor cinematográficu [[Hugo Fregonese]], con quien tuvo dos fíos, Diana Maria y John Anthony. Divorciar en 1958. En 1966 casóse con Paolo Cossa, permaneciendo la pareya xunida hasta 1992.<ref>{{cita noticia|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_19990512/ai_n14231723/pg_2?tag=content;col1|títulu=Obituary: Faith Domergue|apellíu=Vallance|nome=Tom |fecha=12 de mayu de 1999|editorial=''The Independent (London)''|fechaaccesu=4 de marzu de 2009}}</ref> Faith Domergue finó en 1999 en [[Santa Bárbara (California)]], por causa de un [[cáncer]]. Tenía 74 años d'edá.<ref>{{cita web|url=http://www.variety.com/article/VR1117493321.html?categoryid=25&cs=1|títulu=Faith Domergue|apellíu=Galloway|nome=Doug|fecha=16 d'abril de 1999|editorial=variety.com|fechaaccesu=4 de marzu de 2009}}</ref> Los sos restos fueron incineraos, y les cenices apurríes a los allegaos. == Filmografía == {| class="wikitable sortable" |- |+ Papeles cinematográficos |- ! Añu ! Títulu ! Papel ! class="unsortable"|Observaciones |- | 1941 | ''Blues in the Night'' | Jitterbug | Ensin creitos |- | 1946 | ''[[Young Widow]]'' | Gerry Taylor | Otru títulu: ''The Naughty Widow'' |- | 1949 | ''[[Malapenes un delincuente]]'' | | |- | 1950 | ''Where Danger Lives'' | Margo Lannington | |- | 1950 | ''Vendetta'' | Colomba della Rabia | |- | 1952 | ''{{sortname|The|Duel at Silver Creek}}'' | Opal Lacy | Otru títulu: ''Claim Jumpers'' |- | 1953 | ''{{sortname|The|Great Siux Uprising}}'' | Joan Britton | |- | 1954 | ''This Is My Love'' | Evelyn Myer | |- | 1955 | ''[[Santa Fe Passage]]'' | Aurelie St. Clair | |- | 1955 | ''[[Cult of the Cobra]]'' | Lisa Moya | |- | 1955 | ''[[This Island Earth]]'' | Dr. Ruth Adams | |- | 1955 | ''[[It Came from Beneath the Sea]]'' | Profesora Lesley Joyce | Otru títulu: ''Monster from Beneath the Sea'' |- | 1956 | ''Timeslip'' | Jill Rabowski | Otru títulu: ''The Atomic Man'' |- | 1956 | ''Soho Incident'' | Bella Francesi | Otru títulu: ''Spin a Dark Web'' |- | 1957 | ''{{sortname|The|Sky Burns|nolink=1}}'' | Anna | Otru títulu: ''Il Cielu brucia'' |- | 1957 | ''[[Man in the Shadow]]'' | Barbara Peters | Otru títulu: ''Violent Stranger'' |- | 1958 | ''Escort West'' | Martha Drury | |- | 1963 | ''California'' | Carlotta Torres | |- | 1965 | ''Voyage to the Prehistoric Planet'' | | |- | 1967 | ''Track of Thunder'' | Mrs. Goodwin | |- | 1969 | ''Besieged'' | Madre de Lorenzo | Otru títulu: ''L'Amore curtiu'' |- | 1969 | ''One on Top of the Other'' | Martha | Otros títulos: ''Una sull'altra'', ''Perversion Story'' |- | 1970 | ''{{sortname|The|Gamblers|The Gamblers (película de 1970)}}'' | Signora Del Isolla | |- | 1971 | ''Blood Legacy'' | Veronica Dean | Otru títulu: ''Legacy of Blood'' |- | 1971 | ''{{sortname|The|Man with Icy Eyes|nolink=1}}'' | Mrs. Valdes | Otru títulu: ''L'Uomo dagli occhi di ghiaccio'' |- | 1974 | ''So Evil, My Sister'' | Millie | Otros títulos: ''Psycho Sisters''<br />''The Siblings'' |- | 1974 | ''{{sortname|The|House of Seven Corpses|nolink=1}}'' | Gayle Dorian | |} {| class="wikitable sortable" |- |+ Papeles televisivos |- ! Añu(s) ! Títulu ! Papel ! class="unsortable"|Observaciones |- | 1953 | ''{{sortname|The|Revlon Mirror Theater|nolink=1}}'' | Laurie Rogers | 1 episodiu |- | 1953–1954 | ''[[Lux Videu Theatre]]'' | | 2 episodios |- | 1954 | ''[[Fireside Theater]]'' | -Mariana<br />-Jenny | 2 episodios |- | 1954 | ''[[Ford Theatre]]'' | | 1 episodiu |- | 1954–1958 | ''[[Schlitz Playhouse of Stars]]'' | -Marcella<br />-Mrs. Vialez | 2 episodios |- | 1955 | ''Celebrity Playhouse'' | | 1 episodiu |- | 1956 | ''{{sortname|The|Count of Monte Cristo|The Count of Monte Cristo}}'' | Renee Morrell | 1 episodiu |- | 1957 | ''Overseas Press Club - Exclusive!'' | Helen Zotos | 1 episodiu |- | 1959 | ''[[Sugarfoot]]'' | Isabel Starkey | 1 episodi |- | 1959 | ''[[State Trooper]]'' | -Elaine Kendall<br />-Janice Kendall | 2 episodios |- | 1959 | ''[[Bourbon Street Beat]]'' | Susan Wood | 1 episodiu |- | 1959 | ''[[Cheyenne (serie de televisión)|Cheyenne]]'' | Maria | 1 episodiu |- | 1959–1961 | ''[[Hawaiian Eye]]'' | -Onori<br />-Rosa Martell | 2 episodios |- | 1960 | ''Colt .45'' | Suzanne Tremaine | 1 episodiu |- | 1960 | ''Tarascu'' | Catalina | 1 episodiu |- | 1960 | ''[[Michael Shayne]]'' | Kara | 1 episodiu |- | 1961 | ''[[77 Sunset Strip]]'' | Gretchen Jervis | 1 episodiu |- | 1961 | ''{{sortname|The|Tall Man|The Tall Man}}'' | Kate Elder | 1 episodiu |- | 1961 | ''[[Lock-Up]]'' | Marianne | 1 episodiu |- | 1961–1963 | ''Perry Mason'' | -Conception O'Higgins<br />-Cleo Grammas | 2 episodios |- | 1961–1964 | ''[[Bonanza]]'' | -Lee Bolden<br />-Carla Ibara | 2 episodios |- | 1962–1963 | ''[[Have Gun – Will Travel]]'' | -Ria<br />-Elena Ybarra | 2 episodios |- | 1966 | ''[[Combat!]]'' | Madame Fouchet | 1 episodiu |- | 1968 | ''[[Garrison's Gorillas]]'' | Carla | 1 episodiu |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{traducíu ref|en|Faith Domergue}} * {{IMDb nome}} * {{tcmdb name|51524}} * {{Find a Grave|8280308}} {{NF|1924|1999|Domergue, Faith}} [[Categoría:Persones de Louisiana]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Nueva Orleans]] 89kqyzx8jc8mrb4ol1xamylt1ldl3nl 0 56424 4379490 4299943 2025-06-25T16:23:54Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379490 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Paul Feig}} {{persona}} '''Paul Feig''' {{nym}} ye un direutor, guionista y productor d'Estaos Xuníos de cine y televisión. Candidatu a cuatro [[Premios Emmy]].<ref name="premios">{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0082450/awards |títulu=Awards for Paul Feig |fechaaccesu=19 de xunu |añoacceso=2012 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=IMDb |idioma=inglés |cita= }}</ref> Conocíu por dirixir la comedia ''[[Bridesmaids]]'' (2011), coles mesmes tamién dirixó, escritu y producíu dellos episodios de les series de televisión ''[[The Office]]'' ente 2008 y 2009; y ''[[Freaks and Geeks]]'' ente 1999 y 2000. == Biografía == Paul Feig nació'l 17 de setiembre de 1962 en Roayl Oak, Michigan, Estaos Xuníos y creció en Mt. Clemens. Graduóse en 1980 en ''Chippewa Valley High School''. Trabayó como guía turísticu nos [[Estudios Universal]]. Graduóse na USC School of Cinema - Televsion en 1984. En 2001 conrajo matrimoniu con Laurie Karon.<ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0082450/bio |títulu=Biography for Paul Feig |fechaaccesu=19 de xunu |añoacceso=2012 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=[[IMDb]] |idioma=inglés |cita= }}</ref> === Carrera === La carrera como actor de Paul Feig empezó en 1986 na [[serie de televisión]] ''[[The Facts of Life]]'' na qu'interpretó a Ron nun episodiu. Darréu ente 1988 y 1989 dio vida a Norman Bryant en ''[[Dirty Dancing (serie de televisión)|Dirty Dancing]]'', ficción televisiva basada na película de títulu homónimu protagonizada por [[Patrick Swayze]] y [[Jennifer Grey]]. Nos años siguientes participó en numberoses series como ''[[The Edge]]'' (1992), ''[[Roseanne]]'' (1993) o ''[[Sabrina, the Teenage Witch]]'' (1996), nesta postrera encarnando a Mr. Eugene Pool.<ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/character/ch0264751/ |títulu=Mr. Eugene Pool (Character) |fechaaccesu=20 de xunu |añoacceso=2012 |obra=IMDb |idioma=inglés |cita= }}</ref> En 1997 tamién participó nun capítulu de ''[[Ellen (serie de televisión)|Ellen]]'', serie protagonizada por [[Ellen DeGeneres]]. Tamién apaeció de volao ya inclusive ensin acreitar en películes como ''[[Naked Gun 33 1/3: The Final Insult]]'' (1994), ''[[Knocked Up]]'' (2007) o ''[[Bad Teacher]]'' (2011), na qu'apaecía [[Cameron Diaz]]. A principios de la década de 2000 dirigio numberosos episodios pa series de televisión como ''[[Freaks and Geeks]]'' (2000), que tamién produció y escribió y pola que recibió la so primer nominación a un premiu Emmy,<ref name="premios" /> ''[[Arrested Development (serie de televisión)|Arrested Development]]'' (2004) -protagonizada por [[Jason Bateman]]-, ''[[Weeds]]'' (2005), ''[[Rockefeller Plaza]]'' (2007) -protagonziada por [[Tina Fey]] y [[Alec Baldwin]]-, ''[[Mad Men]]'' (2007), ''[[Nurse Jackie]]'' (2009) o ''[[The Office]]'' (2011), exerciendo tamién como productor nestos dos últimes producciones, poles que recibió dos candidatures a los [[Premios Emmy]].<ref name="premios" /> En 2011 dirixó la comedia ''[[Bridesmaids]]'' en que'l so repartu taben [[Kristen Wiig]], [[Rose Byrne]] y [[Melissa McCarthy]]. La cinta foi un ésitu de taquilla con 288 millones de dólares y recibió dos candidatures a los [[Premios Óscar|Premiu Óscar]], nes categoríes de [[Óscar a la meyor actriz de repartu|meyor actriz de repartu]] (pa Melissa McCarthy) y [[Óscar al meyor guión orixinal|meyor guión orixinal]].<ref>{{cita web |url=http://boxofficemojo.com/movies/?id=wiigapatow.htm |títulu=''Bridesmaids'' Box Office |fechaaccesu=20 de xunu |añoacceso=2012|obra=[[Box Office Mojo]] |idioma=inglés |cita= }}</ref><ref name="nominaciones">{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1478338/awards |títulu=Awards for ''Bridesmaids'' |fechaaccesu=20 de xunu |añoacceso=2012 |obra=IMDb |idioma=inglés |cita= }}</ref> Coles mesmes foi candidata nos [[Premios BAFTA]] nes mesmes categoríes, y foi nomada a los [[Globos d'Oru]] como [[Globu d'Oru a la meyor película - Comedia o musical|meyor película - comedia o musical]].<ref name="nominaciones" /> Colin Covert definir como "desternillantemente risondera, una socesión adrenalítica de gags de slapstick ya histeria verbal".<ref>{{cita web |url=http://www.startribune.com/entertainment/movies/121662254.html |títulu=Put a ring on it in ''Bridesmaids'' |fechaaccesu=20 de xunu |añoacceso=2012 |apellíu=Covert |nome=Colin |fecha=13 de mayu de 2011 |obra=Star Tribune |idioma=inglés |cita= }}</ref> En 2013 va dirixir la comedia ''[[Wish List]]'', que'l so repartu va tar encabezáu por [[Reese Witherspoon]],<ref>{{cita web |url=https://www.europapress.es/cultura/cine-00128/noticia-reese-witherspoon-nuevu-fichaje-direutor-boda-meyor-amiga-20120422135940.html |títulu=Reese Witherspoon, nuevu fichaxe del direutor de ''La boda del mio meyor amiga'' |fechaaccesu=20 de xunu |añoacceso=2012 |apellíu= |nome= |fecha=22 d'abril de 2012 |obra=[[Europa Press]] |cita= }}</ref> y una comedia policiaca, ''[[The Heat (película)|The Heat]]'', protagonizada por [[Sandra Bullock]] y Melissa McCarthy.<ref>{{cita web |url=http://www.fotogramas.es/Noticias/Sandra-Bullock-y-Melissa-McCarthy-dos-policias-contra-la mafia rusa |títulu=Sandra Bullock y Melissa McCarthy, dos policías contra la mafia rusa |fechaaccesu=29 de mayu |añoacceso=2012 |apellíu= |nome= |fecha=21 de mayu de 2012 |obra=[[Fotogrames]] }}</ref> == Filmografía parcial == {|{{tablaguapa}} |- align="center" ! style="wikitable" | Añu ! style="wikitable" | Película ! style="wikitable" | Notes |- | rowspan=2|2015|| ''[[Ghostbusters III]]'' || Direutor.<ref name="direutor" /><ref name="productor" /> |- | ''[[Spy]]'' || Direutor || |- | rowspan=2|2013 || ''[[Wish List]]'' || Namái direutor.<ref name="direutor">{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0082450/#Direutor |títulu=Paul Feig as a Direutor |fechaaccesu=19 de xunu |añoacceso=2012 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=IMDb |idioma=inglés |cita= }}</ref> |- | ''[[The Heat (película)|The Heat]]'' || Namái productor y direutor.<ref name="direutor" /><ref name="productor">{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0082450/#Producer |títulu=Paul Feig as a Producer |fechaaccesu=19 de xunu |añoacceso=2012 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=IMDb |idioma=inglés |cita= }}</ref> |- | 2011 || ''[[Bridesmaids]]'' || Tamién productor y direutor.<ref name="direutor" /><ref name="productor" /> |- | 2010 || ''[[Nurse Jackie]]'' (TV)|| rowspan=2|Namái productor y direutor.<ref name="direutor" /><ref name="productor" /> |- | 2008 || ''The Office'' (TV) |- |rowspan=3|2007 || ''[[Weeds]]'' (TV) || rowspan=5|Namái direutor.<ref name="direutor" /> |- | ''[[Mad Men]]'' (TV) |- | ''[[Rockefeller Plaza]]'' (TV) |- | 2006 || ''[[Unaccompanied Minors]]'' |- | 2005 || ''[[Arrested Development (serie de televisión)|Arrested Development]]'' (TV) |- | 1999 || ''Freaks and Geeks'' (TV) || Tamién direutor, guionista y productor.<ref name="direutor" /><ref name="productor" /><ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0082450/#Writer |títulu=Paul Feig as a Writer |fechaaccesu=19 de xunu |añoacceso=2012 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=IMDb |idioma=inglés |cita= }}</ref> |- | 1997 || ''[[Sabrina, the Teenage Witch]]'' (TV) || personaxe recurrente, serie de TV [[CBS]] |- | 1993 || ''[[Roseanne]]'' (TV) || |- |} == Premios == ;[[Premios Emmy]] {| class=wikitable |- ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Serie''' || '''Resultáu''' |- | 2009 || [[Primetime Emmy a la meyor serie de comedia Meyor serie de comedia]] || rowspan=2|''[[The Office]]'' || Candidatu |- | 2008 || [[Primetime Emmy a la meyor direición - Serie de comedia Meyor direutor - Serie de comedia]] || Candidatu |- | 2001 || rowspan=2|[[Primetime Emmy al meyor guión - Serie de comedia|Meyor guión - Serie de comedia]] || rowspan=2|''[[Freaks and Geeks]]'' || Candidatu |- | 2000 || Candidatu |- |} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == *{{IMDb|0082450|Paul Feig}} {{NF|1962||Feig, Paul}} [[Categoría:Guionistes de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Productores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Michigan]] rjmgulcljlu5w43mupkfutzv8783m5x 0 56708 4379502 4323117 2025-06-25T16:24:55Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379502 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Caryn Elaine Johnson''' ([[Nueva York]], [[Estaos Xuníos]], [[13 de payares]] de [[1955]]), más conocida pol so seudónimu '''Whoopi Goldberg''', ye una [[actriz]], [[comediante]], [[productor de televisión|productora]], [[guionista]], [[presentador de televisión|presentadora de televisión]], [[cantante]] y [[escritora]] d'[[Estaos Xuníos]]. Tamién dedicó parte de la so vida al [[activismu político]]. El so primer trabayu relevante foi como protagonista del espectáculu unipersonal ''Whoopi Goldberg'' (1984-85), presentáu en [[Broadway]]. Los sos trabayos más notables realizar nes películes ''[[The Color Purple (película)|The Color Purple]]'' (1985), ''[[Ghost]]'' (1990), ''[[Sister Act]]'' (1992), ''[[Sister Act 2: de vuelta al conventu|Sister Act 2]]'' (1993), ''[[The Lion King]]'' (1994), ''[[The Associate]]'' (1996) y ''[[Girl, Interrupted]]'' (1999). Pola so interpretación de Celie Johnson en ''The Color Purple'', dirixida por [[Steven Spielberg]], Goldberg ganó'l [[Globu d'oru a la meyor actriz - Drama|Globu d'oru a la meyor actriz de drama]] en 1986 y el premiu Image na categoría de meyor actriz en 1988; tamién tuvo nomada pal [[Premios Óscar|Óscar]] en 1986. Whoopi Goldberg ye una de les poques persones nel mundu en ganar los cuatro premios más importantes de la industria del entretenimientu de los Estaos Xuníos ([[Emmy]], [[Grammy]], [[Premios Óscar|Óscar]] y [[Premios Tony|Tony]]). Dende'l 4 de setiembre de [[2007]], l'actriz presenta xunto a [[Barbara Walters]] el programa matutín d'entrevistes ''The View'' na cadena d'Estaos Xuníos [[American Broadcasting Company|ABC]]. == Carrera == === Primeros trabayos === Goldberg debuta nel [[cine]] nel añu 1981, interpretando un pequeñu papel na película independiente ''Citizen: I'm Not Losing My Mind, I'm Giving It Away'', pola que nun llogra nenguna reconocencia. Dempués, actúa na obra teatral ''The Spook Show'', en [[San Francisco (California)|San Francisco]], un espectáculu unipersonal nel que realiza dellos [[Monólogo|monólogo]] humorísticos, caracterizándose de manera distinta pa cada unu d'ellos. Con ''The Spook Show'' llogra llamar l'atención de [[Mike Nichols]], quien-y propón llevar esta obra a [[Broadway]] sol nome de ''Whoopi Goldberg''. Ellí tien un gran ésitu de crítica y públicu, onde se caltién en cartel dende'l 24 d'ochobre de 1984 hasta'l 10 de marzu de 1985, con un total de 156 representaciones. La so actuación nel teatru atrai l'atención del cineasta [[Steven Spielberg]], quien la contrata pa protagonizar la película ''[[The Color Purple (película)|The Color Purple]]'' (1985), adautación cinematográfica de la novela homónima. El [[Drama (cine)|drama]] llogra gran ésitu de crítica y públicu. En 1986, gracies a esta película, Golberg consigue la so primer candidatura al [[Premiu Óscar|premiu Óscar]] na categoría de [[Óscar a la meyor actriz|meyor actriz]]. Amás, gana'l so primer [[Globu d'Oru]], na categoría de meyor actriz de drama. Nesi mesmu añu, protagoniza la comedia ''[[Jumpin' Jack Flash (película)|Jumpin' Jack Flash]]'', dirixida por [[Penny Marshall]]. Ellí trabaya xunto a [[Stephen Collins]], [[Carol Kane]], [[John Wood (actor inglés)|John Wood]] y [[Annie Potts]]. La película ta inspirada na [[Jumpin' Jack Flash|canción del mesmu nome]] de [[Los Rolling Stones]], tema musical incluyíu na [[banda sonora]]. El filme recibe gran aceptación de la crítica cinematográfica y na taquilla llogra recaldar 29 millones de dólares. En 1987, participa nel segundu episodiu de la serie de variedaes ''[[Dolly (serie de 1987)|The Dolly Show]]'', programa televisivu presentáu y producíu pola cantante [[Dolly Parton]]. Nesi mesmu añu protagoniza la comedia ''Burglar'', dirixida por [[Hugh Wilson]]. Goldberg fixo'l papel de "Bernice Rhodenbarr", una antigua asaltante de bancos que vuelve delinquir depués de qu'un corruptu oficial de policía pidir. La película ye una adautación de la novela ''The Burglar in The Closet'' de [[Lawrence Block]], publicada en 1978. Dempués, participa na [[película d'aición]] ''Fatal Beauty'' (1987), onde interpreta a la detective Rita Rizzoli, y nel drama ''Clara's Heart'' (1988), película basada na novela del mesmu nome de [[Joseph Olshan]]. Dende 1988 hasta 1993, apaez de manera frecuente na [[serie televisiva]] ''[[Star Trek: The Next Generation]]'' encarnando'l papel de "[[Guinan]]". === Años 1990 === [[Ficheru:Whoopi Goldberg Cannes 1992.jpg|thumb|derecha|Goldberg nel [[Festival Internacional de Cine de Cannes]] (1992).]] Goldberg empezó la nueva década con un repique na so carrera gracies a la so participación na película ''[[Ghost]]'', estrenada en 1990, dirixida por [[Jerry Zucker]] y protagonizada por [[Demi Moore]] y [[Patrick Swayze]]. Ellí'l so papel foi'l d'Oda Mae Brown, una falsa [[médium]] qu'estafa a creyentes na vida del más allá. Ensin saber que tien el don de comunicase colos muertos, entra en contautu con un [[pantasma]]. Pol so trabayu, llogró'l [[Óscar a la meyor actriz de repartu]], amás de munchos otros gallardones como'l [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Globu d'oru]] y el [[BAFTA a la meyor actriz de repartu|BAFTA]]. Pela so parte, ''Ghost'' consiguió tener un gran ésitu de crítica y públicu, y foi catalogada como una de les películes del añu». Goldberg foi escoyida pa la ''[[sitcom]]'' producida pola cadena [[CBS]] mientres 1990-91, ''[[Bagdag Cafe]]'', nel rol de Brenda. [[Jean Stapleton]] recreó a Jasmine Zweibel, ente que [[James Gammon]] y [[Monica Calhoun]] interpretaron a Rudy y Debbie, respeutivamente. Goldberg apaeció como la Dra. Jordan nel episodiu «If I Should Die Before I Wake» de la serie de comedia ''[[A Different World]]'', emitíu'l 11 d'abril de 1991. Un añu dempués, en 1992, volvió a la televisión pa presentar un programa d'entrevistes diariu, llamáu ''The Whoopi Goldberg Show'', que se caltuvo al aire mientres una temporada. En 1992, Goldberg interpreta'l rol de "Deloris Van Cartier" na comedia ''[[Sister Act]]''. Nel papel, representa a una cantante de [[cabaré]] que s'escuende nun conventu pa escapar de la mafia, y crea ellí un coru. La película recibe bien bonos aponderamientos per parte de los críticos y na taquilla recalda más de $100 millones de dólares. Al añu siguiente, ye nomada al [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Globu d'Oru como meyor actriz de comedia o musical]]. Gracies al ésitu d'esta comedia, realízase una secuela titulada ''[[Sister Act 2: de vuelta al conventu]]''. En 1993, l'actriz torna a la televisión pa presentar el so propiu programa nocherniegu d'entrevistes, el ''Woophi Goldberg Show'', que namái tuvo al aire mientres una temporada por cuenta de los sos baxos [[cuota de pantalla|índice d'audiencia]]. En 1994, convertir na primer muyer d'orixe [[afroamericanu]] en ser maestra de ceremonia de los [[premiu Óscar]]. Eso volvería dirixir nes ediciones de 1996, 1999 y 2002. Esi mesmu añu, interpreta la voz de "Shenzy", una [[hiena]], pa la esitosa [[película d'animación]] de [[Walt Disney Company|Disney]] ''[[The Lion King]]''. Protagoniza la película fantástica ''Bogus'' (1996), onde trabaya xunto a [[Gérard Depardieu]] y [[Haley Joel Osment]]. La película recibe crítiques males y comercialmente nun-y va bien. Tamién en 1996, apaez na comedia ''The Associate'', onde comparte escena con [[Dianne Wiest]] y [[Eli Wallach]]. La película recibe males reseñes, anque los críticos emponderaron la interpretación de Goldberg. Peter Stack, de ''[[San Francisco Chronicle]]'', comentó: "El papel de Goldberg ye risonderu y llográu, anque tien delles falles interpretatives. Magar eso, llogra que la película tenga los sos momentos risibles". En 1998, punxo la so voz a personaxes secundarios de les películes animaes ''Rudolph the Red-Nosed Reindeer: The Movie Stormella'' y ''[[The Rugrats Movie]]''. A finales de la década de 1990, Goldberg acepta encarnar el papel de la enfermera "Valerie Owens" en ''[[Girl, Interrupted]]'' (1999), película basada nun sucesu de la vida real, que rellata la vida de "Susanna Kaysen", interpretada por [[Winona Ryder]]. Esi añu participa na película de televisión ''[[Alicia nel país de les maravíes (película de 1999)|Alicia nel país de les maravíes]]'', adautación de la [[Alicia nel país de les maravíes|obra lliteraria del mesmu nome]]. El repartu inclúi a los actores [[Ben Kingsley]], [[Christopher Lloyd]], [[Peter Ustinov]], [[Robbie Coltrane]] y [[Miranda Richardson]]. Tamién realiza una curtia apaición a manera de [[caméu]] nel telefilme ''[[Jackie's Back|Jackie's Back!]]'', xunto a otres actrices como [[Liza Minnelli]], [[Rosie O'Donnell]], [[Dolly Parton]], [[Bette Midler]] y [[Kathy Griffin]]. === Años 2000 === En 1999, Goldberg llogró un [[premiu OFTA]] como «meyor presentadora d'un especial de música, comedia o variedaes» pol so llabor como maestra de ceremonia de la [[71ᵘ Premiu Óscar|71ª entrega de los premios Óscar]]. Dichu trabayu tamién-y brindó una nominación nos premios American Comedy de 2000, nel rubro de «artista más risondera nun especial de televisión», pero foi vencida por [[Kathy Bates]] y la so actuación nel telefilme ''[[Annie (película de 1999)|Annie]]''. Darréu, asumió los estelares nes cintes ''[[Kingdom Come (película)|Kingdom Comi]]'' y ''[[Rat Race]]'' (dambes de 2001). Na primera, dirixida por [[Doug McHenry]] ya inspirada na obra de teatru ''Dearly Departed'', interpreta a Raynelle Slocumb, una muyer de campu que'l so home muerre por causa de un derrame cerebral. Tres el so estrenu, recaldó cerca de 23 millones USD a nivel mundial; l'especialista Stephen Holden del periódicu ''[[The New York Times]]'' mentó na so crítica: «Goldberg da una de les sos actuaciones más moderaes con una mixtura la so sabiduría cola so sorrisa de [[Mona Lisa]]». Pola so interpretación foi nomada al [[NAACP Image Award|premiu NAACP Image]] como «meyor actriz». Per otra parte, en ''Rat Race'', dirixida por [[Jerry Zucker]], personifica a Vera Baker, la supersticiosa madre de la empresaria Merrill Jennings (interpretada por [[Lanai Chapman]]); la película recibió reseñes mistes de la crítica. Recaldó un total de 85 millones USD a nivel mundial, casi doblando'l presupuestu envaloráu en 48 millones USD. Cabo señalase que'l 86% de les sos ganancies foi proveniente d'otros países distintos a Estaos Xuníos. A pesar de los anteriores ésitos de taquilla nos que s'arreyó l'actriz, pa mediaos de la década la so carrera empezó a cayer n'otra depresión por cuenta de que les siguientes películes en que participó fueron criticaes negativamente, como por casu ''[[Star Trek: Nemesis]]'', ''[[Blizzard]]'' y ''[[P3K: Pinocho 3000]]''. El 25 de marzu de 2007, l'actriz participa nel festexu del cumpleaños númberu 60 del [[cantante]] [[Elton John]], celebráu nel [[Madison Square Garden]]. En 2008, participa na película de televisión ''A Muppets Christmas: Letters to Santa'', onde fai'l papel d'una taxista. Nesi mesmu añu, realiza una participación especial na serie televisiva de [[Nickelodeon]] ''[[The Naked Brothers Band (serie de televisión)|The Naked Brothers Band]]''. En febreru de 2008, l'actriz anuncia en ''The View'' qu'a partir del 29 de xunetu hasta'l 7 de setiembre d'esi añu integraría el repartu del [[musical]] de [[Broadway]] ''Xanadu'', encarnando un rol secundariu. [[Ficheru:Barack Obama guests on The View.jpg|thumb|D'esquierda a derecha: Goldberg, [[Barbara Walters]], [[Barack Obama]], [[Joy Behar]], [[Sherri Shepherd]] y [[Elisabeth Hasselbeck]].]] En 2007, Goldberg foi escoyida pola cadena d'Estaos Xuníos [[American Broadcasting Company|ABC]] pa reemplazar a [[Rosie O'Donnell]] como co-presentadora del programa matutín de [[Talk show|conversación]] ''[[The View (programa de televisión)|The View]]'' (1997-presente). Ellí alderica sobre diversos temes de l'actualidá y realiza xunto a les sos compañeres, [[Barbara Walters]], [[Joy Behar]], [[Elisabeth Hasselbeck]] y [[Sherri Shepherd]], entevistes a celebridaes, deportistes y políticos. Dende'l so debú, el programa foi amontando de manera consistente la so audiencia y recibió crítiques bien positives de munches fontes. En 2009, Goldberg gana per primer vegada'l [[premiu Daytime Emmy]] por "Meyor presentadora d'un Talk-show". El 29 de xunetu de 2009, el [[Presidente de los Estaos Xuníos]] [[Barack Obama]] apaez como convidáu especial nel programa. La entrevista que lu realicen ellí los presentadores ye siguida por más de seis millones y mediu de televidentes, llogrando convertise na emisión con mayor audiencia a lo llargo de les sos más de diez temporaes. === Años 2010 === En 2012 participó en tres capítulos de la tercer temporada, y dos de la cuarta, en ''Glee'', interpretando a Carmen Tibideaux, decanu encargada de reclutar nuevos estudiantes pa NYADA. (New York Academy of the Dramatic Arts) == Vida personal == Goldberg casar por primer vegada con Alvin Martin, en 1973. La so primer y única fía, Alexandrea Martin, naz el mesmu añu nel qu'ellos contraen matrimoniu. Divorciar en 1979. Tien trés nietos de la so fía Alexandrea: Amarah Skye (1989), Jerzey (1995) y Mason (1999). En 1986, casóse col cineasta David Claessen, de quien se dixebra dos años más tarde. En 1994, contrái matrimoniu col actor [[Lyle Trachtenberg]], de quien se divorcia al añu siguiente. Caltuvo novialgos colos actores [[Frank Langella]] y [[Ted Danson]]. == Filmografía == === Cine === {| {{tablaguapa}} style="font-size: 100%;" |- ! style="background:#B0C4DE;" | Añu !style="background:#B0C4DE;" | Película !style="background:#B0C4DE;" | Papel ! style="background:#B0C4DE;" | Notes y premios |- | 1982 | ''[[Citizen]]'' | | |- | 1985 | ''[[The Color Purple (película)|The Color Purple]]'' | Celie Johnson | Nomada al [[premiu Óscar]] como "Meyor actriz" |- | 1986 | ''[[Jumpin' Jack Flash (película)|Jumpin' Jack Flash]]'' | Terry Dolittle | |- | rowspan="3" | 1987 | ''[[Repairs]]'' | La voz | |- | ''[[Burglar]]'' | Bernice Rhodenbarr | |- | ''[[Fatal Beauty]]'' | Rita Rizzoli | |- | rowspan="2" | 1988 | ''[[The Telephone]]'' | Vashti Blue | |- | ''[[Clara's Heart]]'' | Clara Mayfield | |- | 1989 | ''[[Homer and Eddie]]'' | Eddie Cervi | |- | rowspan="2" | 1990 | ''[[Ghost]]'' | Oda Mae Brown | Gana'l premiu Oscar como meyor actriz de repartu |- | ''[[The Long Walk Home]]'' | Odessa Cotter | |- | rowspan="2" | 1991 | ''[[Blackbird Fly]]'' | | |- | ''[[House Party 2]]'' | Profesora | |- | rowspan="3" | 1992 | ''[[Sister Act]]'' | Deloris Van Cartier/ Mary Clarence | Ganó'l premiu American Comedy por "Meyor actriz de comedia" <br />Ganó'l premiu Image por "Meyor actriz"<br />Nomada al [[premiu Globu d'Oru]] por "Meyor actriz - Comedia o musical"<br />Nomada al [[premiu MTV]] por "Meyor actuación risible"<br />Nomada al premiu MTV por "Meyor actriz" |- | ''[[The Player]]'' | Susan Avery | |- | ''[[Sarafina!]]'' | Mary Masembuko | |- | rowspan="4" | 1993 | ''[[National Lampoon's Loaded Weapon]]'' | Billy York | Cameo |- | ''[[Naked in New York]]'' | | Cameo |- | ''[[Made in America (película)| Made in America]]'' | Sarah Mathews | |- | ''[[Sister Act 2: Back in the Habit]]'' | Deloris Van Cartier/Mary Clarence | |- | rowspan="5" | 1994 | ''[[The Lion King]]'' | Shenzi | Voz |- | ''[[The Little Rascals (película)|The Little Rascals]]'' | Madre de Buckwheat | |- | ''[[Corrina, Corrina]]'' | Corrina Washington | |- | ''[[Star Trek Generations]]'' | [[Guinan]] | Nomada al [[premiu Saturn]] por "Meyor actriz secundaria" |- | ''[[The Pagemaster]]'' | Fantasía | Voz |- | rowspan="3" | 1995 | ''[[Boys on the Side]]'' | Jane Deluca | |- | ''[[Moonlight and Valentino]]'' | Sylvie Morrow | |- | ''[[Theodore Rex]]'' | Katie Coltrane | |- | rowspan="5" | 1996 | ''[[Eddie (película)|Eddie]]'' | Edwina 'Eddie' Franklin | |- | ''[[Bordello of Blood]]'' | Paciente d'un hospital | Cameo |- | ''[[Bogus]]'' | Harriet Franklin | |- | ''[[The Associate]]'' | Lloréu Ayres | |- | ''[[Ghosts of Mississippi]]'' | Myrlie Evers | |- | rowspan="2" | 1997 | ''[[A Christmas Carol]]'' | La pantasma de la [[Navidá]] | Voz |- | ''[[Destination Anywhere]]'' | Cabbie | |- | rowspan="2" | 1999 | ''[[Girl, Interrupted]]'' | Valerie Owens | Xunto con ''[[Winona Ryder]]'' y ''[[Angelina Jolie]]'' |- | ''[[La lleenda máxica de los Leprechauns]]'' | La Gran Banshee | Actriz secundaria |- | 2001 | ''[[Rat Race]]'' | [[Vera Baker]] |- | | ''[[Call Me Claus]]'' | Lucy Collins y Santa claus | Protagonista |- | 2002 | ''[[Star Trek: Nemesis]]'' | [[Guinan]] | Non acreditada |- | rowspan="2" | 2005 | ''[[Racing Stripes]]'' | Frannie | Voz |- | ''[[The Magic Roundabout (película)|The Magic Roundabout]]'' | | |- | rowspan="3" | 2006 |''[[Doogal]]'' | | |- | ''[[Everyone's Hero]]'' | Darlin' | |- | ''[[Farce of the Penguins]]'' | Helen | |- | 2007 | ''Homie Spumoni'' | Thelma | |- | rowspan="3" | 2008 | ''Stream'' | Jodi | |- |''[[Snow Buddies]]'' | | rowspan="2" | Voz |- |''Descendants'' |Rede Flower |- | rowspan="2" | 2009 | ''[[Madea Goes to Jail (película)|Madea Goes to Jail]]'' | Ella mesma | caméu |- | ''Stream'' | Jodi | |- | rowspan="3" | 2010 | ''[[Toy Story 3]]'' | Stretch | Voz |- | ''[[For Colored Girls]]'' | Alice | |- | ''[[Teenage Paparazzo]]'' | Ella mesma | |- | 2011 | ''[[A Little Bit of Heaven]]'' | Dios | |- | 2011 | ''[[Los Muppets (película)]]'' | Ella mesma | Cameo |- | rowspan="3"| 2014 | ''[[Tortúes Ninja (película de 2014)|Tortúes Ninja]]'' | Sra. Thompson | Personaxe secundariu |- |''[[Top Five]]'' |Ella mesma |- |''[[Soltera a los 40]]'' |Fleeta Mullins | |} === Televisión === {{Columnes}} * ''Whoopi Goldberg: Direct from Broadway'' (programa especial, 1985) * ''[[Moonlighting]]''&nbsp;– Episodiu tituláu "Camille" (1986) como Camille Brand * ''Carol, Carl, Whoopi, and Robin'' (programa especial, 1987) * ''[[The Dolly Parton Show]]'' (1987) * ''Whoopi Goldberg: Fontaine... Why Am I Straight '' (programa especial, 1988) * ''[[Star Trek: The Next Generation]]'' (delles apaiciones, 1988-1993) como [[Guinan]] * ''My Past Is My Own'' (1989) * ''Kiss Shot'' (1989) como Sarah Collins * ''[[Bagdag Cafe]]'' ([[comedia de situación]]) (1990-1991) como Brenda * ''[[Captain Planet and the Planeteers]]'' (1990-1992) como Gaia (voz) * ''Defenders of Dynatron City'' (1992) ([[curtiumetraxe]]) como la Sta.Megawatt * ''The Whoopi Goldberg Show'' (programa d'entrevistes, 1992-1993) * ''The Sunshine Boys'' (telefilme, 1995) como la enfermera * ''Happily Ever After: Fairy Tales for Every Child''&nbsp;– Episodios titulaos "Mother Goose" y "Rapunzel" (1995 y 1997) * ''Tracey Takes On... ''&nbsp;– Episodiu tituláu "Supernatural" (1997) como [[Dios]] (voz) * ''In the Gloaming'' (telefilme, 1997) como Myrna * ''Mother Goose: A Rappin' and Rhymin' Special'' (telefilme, 1997) como Gooseberg (voz) * ''[[Cenicienta]]'' (telefilme, 1997) como la Reina Constantina * ''[[Saturday Night Live]]'' (1998) (caméu) * ''[[The Nanny]]''&nbsp;– Episodiu tituláu "The Pre-Nup" (1998) como Edna * ''A Knight in Camelot'' (telefilme, 1998) como Vivien Morgan {{Nueva columna}} * ''[[The Hollywood Squares]]'' (cuadráu central ente 1998 y 2002) * ''[[Alicia nel país de les maravíes (película de 1999)|Alicia nel país de les maravíes]]'' (telefilme, 1999) * ''[[Jackie's Back!]]'' (telefilme, 1999) * ''Foxbusters'' (1999) * '' [[La lleenda máxica de los Leprechauns|The Magical Legend of the Leprechauns]]'' (telefilme, 1999) * ''[[Strong Medicine]]'' (delles apaiciones, 2000) como la Dra. Lydia Emerson * ''What Makes a Family'' (telefilme, 2001) como Terry Harrison * ''Call Me Claus'' (telefilme, 2001) como Lucy Cullins * ''Madeline: My Fair Madeline '' (telefilme, 2001) como la Sta.Clavel (voz) * ''It's a Very Merry Muppet Christmas Movie'' (telefilme, 2002) (caméu) * ''Absolutely Fabulous''&nbsp;– Episodiu tituláu "Gay" (2002) como Goldie * ''Freedom: A History of Us'' (serie documental, 2003) * ''Liberty's Kids: Est. 1776'' (2002-2003) como Deborah Samson y Robert Shurtleff (voz) * ''Good Fences'' (telefilme, 2003) como Mabel Spader * ''Littleburg'' (2004) (serie cancelada dempués de cinco capítulos) * ''[[Whoopi]]'' (comedia de situación, 2003-2004) como Mavis Rai * ''Whoopi: Back to Broadway - The 20th Anniversary'' (programa especial, 2005) * ''[[Law & Order: Criminal Intent]]''&nbsp;– Episodiu tituláu "To the Bone" (2006) como Chesley Watkins * ''[[Everybody Hates Chris]]''&nbsp;– Episodios titulaos "Everybody Hates a Liar" y "Everybody Hates Rejection" (2006) como Louise Clarkson * ''[[The View]]'' (programa d'entrevistes, 2007-actualidá) * ''[[Entourage]]''&nbsp;– Episodiu tituláu "Fire Sale" (2008) (caméu) * ''A Muppets Christmas: Letters to Santa'' (telefilme, 2008) (caméu) * ''The Cleaner'' (delles apaiciones, 2009) como Paulina Kmec * ''[[Glee]]'' (Fox, 2012) Cinco aparición. Episodios: [[Choke]], [[Props]], [[Nationals]], [[The New Rachel]], [[Swan Song]]. (Carmen Tibedeaux) * ''[[Descendants 2]] Voz d'[[Úrsula]], la madre de Uma The Tick (2017){{Final columnes}} * ''[[Law and Order SVU]]'' the episode, "Institutional Fail," Goldberg played Janette Grayson. 2015 === Teatru === '''Broadway''' * ''Whoopi Goldberg'' (espectáculu unipersonal, 1984-1985) (protagonista y guionista) * ''[[A Funny Thing Happened on the Way to the Forum]]'' ([[musical]], 1996-1998) como Prologus y Pseudolus * ''[[Funny Girl]]'' (conciertu benéficu, 23 de setiembre de 2002) como [[Fanny Brice]] * ''Thoroughly Modern Millie'' (musical, 2002-2004) (productora) * ''Ma Rainey's Black Bottom'' ([[traxedia]], 2003) (protagonista y productora) como Ma Rainey * ''Whoopi'' (espectáculu unipersonal, 2004-2005) (protagonista y guionista) * ''Children and Art'' (obra benéfica, 21 de marzu de 2005) * ''[[Xanadú]]'' (musical, 2008) como [[Afrodita]] '''Londres''' * ''Sister Act: The Musical'' (2010) (productora) == Premios Oscar == {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultancia''' |- |'''1990'''||'''[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor Actriz de Repartu]]'''||'''''[[Ghost]]'''''||{{celda|Ganadora}} |- |1985||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]]||''[[The Color Purple (película)|The Color Purple]]''||{{celda|Nomada}} |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{wikiquote}} {{Commonscat|Whoopi Goldberg}} * {{IBDB nome|42457}} * {{IMDb nome}} {{NF|1955||Goldberg, Whoopi}} {{Tradubot|Whoopi Goldberg}} [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Candidates al premiu Óscar a la meyor actriz]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz dramática (cine)]] [[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Humoristes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Paséu de la Fama de Hollywood]] [[Categoría:Presentadores de televisión d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] do3hzbjs50q2kx973om0daysf979cn7 0 57183 4379603 4367899 2025-06-26T10:10:18Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379603 wikitext text/x-wiki {{persona}} {{Tradubot|Kathy Ireland}} '''Kathleen Marie Ireland''' {{nym}}, más conocida como '''Kathy Ireland''', ye una antigua modelu, actriz, direutora executiva y diseñadora de la so eponima marca de marketing, Kathy Ireland Worldwide. == Biografía == Ireland nació en Glendale, California, ye fía de John Ireland, líder sindical, y Barbara Ireland, quien trabaya en voluntariáu.<ref>[http://www.filmreference.com/film/48/Kathy-Ireland.html Kathy Ireland Biography (1963-)<!-- Bot generated title -->]</ref> A los 17 años, un axente d'[[Elite Model Management]] afayar, coles mesmes, graduar nel institutu, más tarde trabayaría como modelu.<ref name="eonline">{{cita noticia|url=http://www.eonline.com/celebrities/profile/index.jsp?uuid=67c3c82c-7d5a-4y66-8d20-7cfc12989337|títulu=Kathy Ireland - Profile|editorial=Y! Online|fechaaccesu=30 de xunetu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/20080423113319/www.eonline.com/celebrities/profile/index.jsp?uuid=67c3c82c-7d5a-4y66-8d20-7cfc12989337|fechaarchivu=23 d'abril de 2008}}</ref> === Sports Illustrated === Empezó la so carrera en 1984, Ireland apaeció nel añal ''[[Sports Illustrated Swimsuit Issue|Swimsuit Issue]]'' 13 años consecutivos hasta 1996,<ref>{{cita web|url=http://www.colossuscollectibles.com/calendars/siswimsuit/index.html|títulu=Collosus Collectibles Sports Illustrated Swimsuit|fechaaccesu=30 de xunetu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120315044428/http://www.colossuscollectibles.com/calendars/siswimsuit/index.html|fechaarchivu=2012-03-15}}</ref> de los cualos, tres años en portada, Ireland repitió'l mesmu numbero de portaes al igual que [[Christie Brinkley]] y [[Cheryl Tiegs]] siendo tan solo superada por [[Elle Macpherson]] con seis o más portaes. Ireland foi portada per primer vegada nel 25º aniversariu de la revista, que se convirtió nel númberu de ''[[Sports Illustrated]]'' dedicáu a traxes de bañu más vendíu hasta la fecha.<ref name="SI1987">{{cita noticia|url=http://sportsillustrated.cnn.com/swimsuit/collection/issues/ultimate_swimsuit/ult_kireland_01.html|títulu=SI Swimsuit Collection - Kathy Ireland|coautor=John G. Zimmerman|editorial=Sports Illustrated|fechaaccesu=30 de xunetu de 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090203171928/http://sportsillustrated.cnn.com/swimsuit/collection/issues/ultimate_swimsuit/ult_kireland_01.html|archivedate=2009-02-03}}</ref><ref name="SI50">{{cita noticia|url=http://sportsillustrated.cnn.com/swimsuit/collection/issues/ultimate_swimsuit/ult_kireland_01.html|títulu=Sports Illustrated 50: The Anniversary Book, Rob Fleder, 2005, p.286, ISBN 1-932273-49-2|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090203171928/http://sportsillustrated.cnn.com/swimsuit/collection/issues/ultimate_swimsuit/ult_kireland_01.html|archivedate=2009-02-03|fechaaccesu=2015-10-21}}</ref> Repitió portada en 1992 y 1994. Na so tercer apaición, salió acompañada por [[Rachel Hunter]] y Elle Macpherson; entós, tanto Hunter como Ireland taben embarazaes.<ref name="SI50" /> === Actriz === Ireland realizó un gran númberu de papeles televisivos y nes grandes pantalles. En 1988, fixo'l so debú nel cine con ''[[Alien from L.A.]]'', más tarde apaecería mientres la quinta temporada na serie ''[[Mystery Science Theater 3000]]''.<ref>{{cita web|url=http://www.tv.com/mystery-science-theater-3000/alíen-from-l.a./episode/46964/summary.html|títulu=Mystery Science Theater 3000|fecha=20 de payares de 1993|editorial=TV.com|fechaaccesu=31 de xunetu de 2008}}</ref> Tamién fixo apaición en ''[[Melrose Place (1992)|Melrose Place]]'', ''[[Mr. Destiny]]'', ''[[Side Out]]'', ''[[National Lampoon's Loaded Weapon 1]]'' (xunto a [[William Shatner]]), ''[[Once Upon A Christmas]]'', ''[[Twice Upon A Christmas]]'', ''[[Mom and Dad Save the World]]'' y [[Necessary Roughness]]. === Empresaria === En 1993, Ireland punxo'l so nome a una marca de calcetos. Dempués de que dieren el so vistu bonu a un best-seller para [[Kmart Corporation|Kmart]], el minorista dio-y el so propia linea de ropa.<ref name="ModelMogul">{{cita noticia|url=http://www.forbes.com/celebrities/forbes/2004/0705/116.html|títulu=The Model Mogul |apellíu=Blakeley|nome=Kiri|fecha=07.05.04 |editorial=Forbes|fechaaccesu=1 d'agostu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110604012658/http://www.forbes.com/forbes/2004/0705/116.html|fechaarchivu=24 de mayu de 2011}}</ref> Fundó Kathy Ireland Worldwide (KIWW), un productu comercial de marketing de la so compañía na qu'ella caltién un gran interés na so compañía.<ref>{{Cita llibru | títulu=Contemporary Business 12th Edition | editorial=''Thomson South-Western'' | autor=Boone & Kurtz | fecha=2007}}</ref> En 2004, comercializó productos de 16 manufactures, incluyendo dalgunes de [[Standard Furniture]].<ref name="ModelMogul" /><ref name="MostEntrepreneurial">{{cita noticia|url=http://www.forbes.com/lifestyle/2006/02/02/fashion-supermodels-licensing-cz_kb_0203fashion2_ls.html|títulu=Most Entrepreneurial Supermodels|apellíu=Blakeley|nome=Kiri|fecha=12.06.06|editorial=Forbes|fechaaccesu=1 d'agostu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080923071255/http://www.forbes.com/lifestyle/2006/02/02/fashion-supermodels-licensing-cz_kb_0203fashion2_ls.html|fechaarchivu=23 de setiembre de 2008}}</ref> Ireland robló con Kmart un contratu n'esclusiva a llargu terminio hasta 2003, dempués de que la compañía contratara con 200 compañíes de niveles medios pa encargase de les distribuciones.<ref>{{cita noticia|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0FNP/is_20_42/ai_109665978|títulu=Troy, Mich. — model Kathy Ireland reports that her apparel will retail in some 3,000 stores in addition to Kmart next spring, ending its long-term exclusive|apellíu=Gale Group|fecha=27 d'ochobre de 2003 |editorial=BNET Business Network, DSN Retailing Today|fechaaccesu=1 d'agostu de 2008}}</ref> En 2005, los productos de KIWW vender n'aprosimao 50.000 llocalidaes de 15 países xenerando ganancies de 1,4 billones de forgares en ventes.<ref name="MostEntrepreneurial" /> La cuota añal [d'ingresos] de Ireland piénsase que ye d'unos 10 millones de dólares, lo cual movió a la revista ''[[Forbes]]'' a denominala "prototipu de modelu convertida en magnate," nun artículu sobre l'enclín de les modelpreneurs.<ref>Modelprendeurs: muyeres belles y, pola so intelixencia, esitoses nel ámbitu profesional</ref><ref name="Slideshow">{{cita noticia|url=http://www.forbes.com/2008/07/17/supermodel-entrepreneur-gisele-ent-sales-cx_kb_0717modelpreneurs_slide_11.html?thisSpeed=20000|títulu=Models Turned Moguls|apellíu=Blakeley|nome=Kiri|fecha=12.06.06|editorial=Forbes|fechaaccesu=1 d'agostu de 2008}}</ref> Dende 1994, publicó dellos videos de [[fitness]]. === Bibliografía === Ireland escribió cinco llibros (de los cualos trés son infantiles), y un sestu que la so publicación ta fechada pa seronda de 2009. El so debú foi con ''Powerful Inspirations: Eight Lessons that Will Change Your Life'', publicáu por [[Doubleday]] en 2002. Nél, fala de los sos pensamientos sobre la so fe en Dios y les razones por del so activismu pro-vida. Les sos noveles infantiles, ''Mona's Favorite Words'', ''What Do Mommies Do?'', ''and An Angel Called Hope'' fueron publicaos por Publications International Ltd en 2005. El so trabayu más recién, ''Real Solutions for Busy Moms: Your Guide to Success and Sanity'', foi publicáu por Howard Books en 2009 n'[[Idioma inglés|inglés]] y n'[[Idioma español|español]]. Según la recubrición del so llibru, Ireland comenta "les hestories de la so propia vida y el saber que ganó a lo llargo de los años dende la so adolescencia hasta ser una supermodelu, y de madre a entamadora. A sixth book, Real Solutions: 52 God Inspired Messages from My Heart is to be published in Fall 2009. === Vida personal === Ireland volvióse [[Cristianismu|cristiana]] a los 18 años dempués de lleer la [[Biblia]] por interés.<ref name="christian">{{cita noticia|url=http://www.cbn.com/700club/features/kathy_ireland-interview.aspx|títulu=Kathy Ireland: Designing Woman|apellíu=Blim|nome=Julie|fecha=20 d'agostu de 2002|editorial=CBN|fechaaccesu=21 d'abril de 2009}}</ref> Declaró qu'aquello-y fixo camudar la so postura sobre'l [[Pro-eleición|derechu al albuertu]] al [[Pro-vida|activismu provida]] dempués de consultar los llibros de medicina del so home.<ref name="christian" /> Ireland dio un discursu na cuarta Asamblea de les mocedaes nes oficines de les Naciones Xuníes n'agostu de 2007 col propósitu d'entamar actividaes ente la población nueva que viva sol estragal de la probeza. Ireland faló sobre l'espíritu entamador social y les sociedaes financieres.<ref name="un">{{cita web|url=http://www.mdg-gateway.org/MDG-Blog/?cat=4&paged=2|títulu=End Poverty 2015/Millenium Development Goals|fecha=11 de setiembre de 2007|fechaaccesu=27 de mayu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100418124712/http://www.mdg-gateway.org/MDG-Blog/?cat=4|fechaarchivu=2010-04-18}}</ref> En mayu de 2009, ella y la so familia fueron evacuaos de dos cases en peligru por una quema cerca de [[Santa Bárbara (California)|Santa Barbara]], [[California]]: una d'elles foi la casa de los sos padres y la otra onde ella moraba cola so familia.<ref name="wildfire">{{cita noticia|url=http://www.etonline.com/news/2009/05/73790/|títulu=Wildfire Causes Kathy Ireland and Family to Evacuate Homes|apellíu=Livingston|nome=David|fecha=08 de mayu de 2009<!-- 4:01:00 PM-->|editorial=ET: Entertainment Online|fechaaccesu=27 de mayu de 2009|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100820010921/http://www.etonline.com/news/2009/05/73790/|archivedate=2010-08-20}}</ref> Nel mesmu añu, apaeció nel programa de [[Larry King]] pa falar del so pesu y salú. En 25 años, ella ganó un quilu per añu mientres 25 años y l'acumuladura fíxose mas resalva nella. Ireland dixo nuna entrevista "el pesu ye'l sintoma de que daqué precisa camudar na to vida".<ref>{{cita web | url = https://www.cnn.com/2009/HEALTH/diet.fitness/05/05/lkl.celebrities.weight/index.html | títulu = Former model: Fret over being fit, not how you look - CNN.com }}<!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--></ref> Participó na novena temporada de ''[[Dancing with the Stars]]'' siendo esaniciada nel segundu programa. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.kathyireland.com Official Website] * [http://www.theglobaltownhall.com/kathy_ireland Kathy Ireland Interview And Pictures - The Global Townhall] * {{IMDb nome}} {{NF|1963||Ireland, Kathy}} [[Categoría:Modelos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de California]] 6y1lnzapd33loxtl9xw7xk47rlmj5r1 0 57256 4379579 4370066 2025-06-26T10:07:18Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379579 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Dakota Johnson}} {{persona}} '''Dakota Mayi Johnson''' {{nym}} ye una [[actriz]] y [[Modelu (persona)|modelu]] d'[[Estaos Xuníos]]. Ye conocida pol so papel na serie de televisión norteamericana, ''Ben y Kate'' pa la cadena [[FOX]] y por interpretar a Anastasia Steele na película ''[[Fifty Shades of Grey (película)|Fifty Shades of Grey]]''. Ye fía de los actores [[Melanie Griffith]] y [[Don Johnson]]. == Biografía == Dakota Johnson, nació n'[[Austin]], [[Texas]]. Ye la fía de los actores [[Don Johnson]] y [[Melanie Griffith]]. Ye nieta de l'actriz [[Tippi Hedren]]. Asistió al Colexu Comuñal d'[[Aspen]], en [[Colorado]]. Cuando yera neña yera una vidueña baillarina. Empecipióse como modelu a la edá de doce años cuando-y tomaron una semeya con otros neños pa la revista ''[[Teen Vogue]]''. == Carrera == === Nel cine === En 1999, con namái 10 años, fixo'l so debú cinematográficu, na película ''[[Crazy in Alabama]]'', onde ella y la so media hermana, [[Stella Banderas]], interpretaron a les dos fíes de [[Melanie Griffith]]. El so padrastru [[Antonio Banderas]] dirixó dicha película. Consiguió'l premiu de Miss [[Globu d'Oru]] en 2006, colo que se convirtió na primer muyer de la segunda xeneración de Miss Globu d'Oru na hestoria de los globos d'Oru.<ref>{{cita web|url=http://www.hfpa.org/miss_golden_globe/ |títulu=Miss/Mr. Golden Globe |editorial=HFPA |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2011}}</ref><ref>{{cita web|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_2005_Nov_16/ai_n15800846 |títulu=Dakota Johnson Selected as 2006 Miss Golden Globe at 63rd Annual Golden Globe Awards to Be Telecast Live on NBC on Jan. 16; First Daughter of a Former Miss Golden Globe Ever to Be Chosen |editorial= Findarticles.com |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2011}}</ref> Participó na película de [[David Fincher]] ''[[The social network]]'' (2010), onde actuó nuna escena con [[Justin Timberlake]]. La película llogró ocho nominaciones a los óscars, incluyíu unu a la meyor película. Cerró'l so perfil de [[Facebook]] porque nun-y gustaba tar nesa rede social, anque los sos oríxenes cuntar na película. En 2010 actuó nel curtiumetraxe ''All That Glitters'' empobináu por Bret Easton Ellis.<ref name="IMDb">{{Cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0424848/ |títulu=Dakota Johnson |fechaaccesu=8 de setiembre de 2013 |apellíu= |nome= |enllaceautor= |fecha= |formatu= |obra= |editor=IMDB |editorial= |allugamientu= |idioma=inglés |cita= }}</ref> En 2014 estrenóse la película ''[[Cymbeline]]'', una obra de [[William Shakespeare]], onde interpreta a Imogen, la fía de Cymbeline y esposa de Leonato; tamién apaez na película xunto a [[Milla Jovovich]]. El 2 de setiembre de 2013 l'autora de la triloxía ''[[Fifty Shades of Grey]]'' ([[E. L. James]]) confirmó que l'actriz interpretaría a Anastasia Steele na [[Fifty Shades of Grey (película)|película del mesmu títulu]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130905213945/http://50sombrasdegrey.wordpress.com/2013/09/02/noticion-dakota-johnson-escoyida-como-anastasia-steele/ Dakota Johnson escoyida como Anastasia Steele]</ref> xunto al actor [[Jamie Dornan]]. La película estrenó'l 11 de febreru de 2015 nel [[Festival Internacional de Cine de Berlín]]. En 2014, axuntar con un miembru del repartu de la película ''[[21 Jump Street]]'', [[Johnny Depp]], interpretando a la madre del fíu d'él na película ''[[Black Mass (película)|Black Mass]]''.<ref>{{cita web|url=http://bostonherald.com/entertainment/movies/movie_news/2014/04/johnny_depp_talks_whitey |títulu=Johnny Depp talks "Whitey" |editorial=Boston Herald |fecha=5 d'abril de 2014 |fechaaccesu=21 de xunu de 2014}}</ref> Ella tamién va actuar na película ''A Bigger Splash'', una nueva versión n'inglés de la película francesa de 1969 ''La Piscine'', que se va estrenar en 2015.<ref>http://variety.com/2015/film/news/fox-searchlight-buys-a-bigger-splash-with-ralph-fiennes-lloma-swinton-and-dakota-johnson-1201437156</ref> Johnson va ser la protagonista y productora executiva de la película ''Forever, Interrupted'', interpretando a una moza viuda.<ref>[http://variety.com/2014/film/news/fifty-shades-of-grey-star-dakota-johnson-on-forever-interrupted-1201260789/ Fifth Shades of Grey Dakota Johnson Forever: Interrupted | Variety<!-- Bot generated title -->]</ref> === Televisión === Ente'l 25 de setiembre de 2012 y el 18 de marzu de 2013 participó en 16 episodios de la serie ''[[Ben y Kate]]''. La cual foi atayada depués de baxes audiencies. La hestoria centrar nes vides de dos hermanos totalmente distintes. Dakota interpreta a ''Kate Fox'', una madre nueva que trabaya y trepa cola educación de la so pequeña fía.<ref>{{cita web |url=http://www.deadline.com/2012/03/dakota-johnson-cast-as-the-lead-of-fox-comedy-pilot-ned-fox-is-my-manny/ |títulu=Dakota Johnson Cast As The Lead Of Fox Comedy Pilot 'Ned Fox Is My Manny' |editorial=[[Deadline.com]]. [[PMC (company)|PMC]] |fecha=23 de marzu de 2012 |fechaaccesu=11 de setiembre de 2013}}</ref> Participó nel episodiu ''Finale'' de la serie ''[[The Office]]'' del 16 de mayu de 2013. El 5 de febreru de 2015, apaeció en ''[[Saturday Night Live|Saturday Night Live's]]'' y foi anfitriona en ''[[SNL]]'' el 28 de febreru de 2015. Pel branu de 2015, participó nun anunciu de ''[[Estrella Damm]]'' empobináu por ''[[Alejandro Amenábar]]''. === Modelaje === En 2006 robló cola compañía de modelos ''IMG Models''. En 2009 trabayó como modelu pa la marca de pantalones vaqueros de [[Mango (moda)|MANGU]].<ref name="interviewmagazine1">{{cita web| url=http://www.interviewmagazine.com/film/dakota-johnson/ |títulu=Dakota Johnson |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2011}}</ref> Cuando se graduó nel institutu, Dakota foi contratada pola axencia [[William Morris]] y empezó la so carrera interpretativa. En 2010 viaxó a [[Sydney]], Australia, onde llanzó la so campaña de [[Rising Star]] pa la marca de moda [[Wish]].<ref>{{cita web |url=http://www.wish.com.au/ |títulu=Wish |editorial=Wish |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111011144744/http://www.wish.com.au/ |fechaarchivu=2011-10-11 }}</ref> == Vida privada == Johnson tuvo nuna rellación curtia col músicu Noah Gersh<ref>{{Cita web |url=http://thelast-magazine.com/dakota-johnson/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150518024854/http://thelast-magazine.com/dakota-johnson/ |fechaarchivu=2015-05-18 }}</ref>y tamién col actor [[Jordan Masterson]].<ref>{{cita web |apellíu=Rodrick |url=http://www.elle.com/pop-culture/celebrities/dakota-johnson-on-fifty-shades-of-grey |títulu=Dakota Johnson on 'Fifty Shades of Grey' |fecha=11 de marzu de 2014 |fechaaccesu=21 de xunu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141006082112/http://www.elle.com/pop-culture/celebrities/dakota-johnson-on-fifty-shades-of-grey |fechaarchivu=2014-10-06 }}</ref>En 2014 empezó a salir col músicu Matthew Hitt, un miembru de la banda [[Drowners]], pero rompieron a fines de febreru del 2015. A finales del mes d'abril de 2015, Matt y Dakota retomaron la so rellación.<ref>http://www.accesshollywood.com/dakota-johnson-and-matthew-hitt-split_article_104498</ref> == Filmografía == === Películes === {| class="wikitable sortable" ! Añu ! Titulo ! Personaxe ! Notes |- | 1999 | ''[[Crazy in Alabama]]'' | Sondra | |- | 2010 | ''[[The social network]]'' | Amelia Ritter | Papel secundariu |- | 2011 | ''[[Beastly]]'' | Sloan Hagen | |- | rowspan="4" |2012 | ''[[For Ellen]]'' | Cindy Taylor | |- | ''[[Goats]]'' | Minnie | |- | ''[[21 Jump Street (película)|21 Jump Street]]'' | Fugazy | |- | ''[[The Five-Year Engagement|Eternamente comprometíos]]'' | Audrey | |- | rowspan="2" |2014 | ''[[Date and Switch]]'' | Em | Protagonista |- | ''[[Need for Speed (película)|Need for Speed]]'' | Anita | Papel secundariu |- | rowspan="7" |2015 | ''[[Fifty Shades of Grey (película)|Fifty Shades of Grey]]'' | Anastasia "Ana" Steele | Protagonista |- | ''[[Anarchy]]'' | Imogen | Protagonista |- | ''In a Relationship'' | Willa | Curtiumetraxe |- | ''[[Vale]]'' | Rachel | Curtiumetraxe |- | ''[[Chloe and Theo]]'' | Chloe | Protagonista |- | ''[[Black Mass (película)|Black Mass]]'' | Lindsey Cyr | Pre-producción |- | ''A Bigger Splash'' | Penelope | Pre-producción |- | 2016 | ''How To Be Single'' | Alice | ''Pre-producción'' |- | 2017 | ''[[Fifty Shades Darker (película)|Fifty Shades Darker]]'' | Anastasia Steele | ''Anunciada'' |- | 2018 | ''[[Fifty Shades Freed (película)|Fifty Shades Freed]]'' | Anastasia Steele |''Anunciada'' |- |} === Televisión === {|{{tablaguapa}} ! Añu ! Títulu ! Papel ! class="unsortable" | Notes |- | 2012–2013 | ''[[Ben y Kate]]'' | Kate Fox | Repartu principal; 16 episodios |- | 2013 | ''[[The Office]]'' | Dakota | Episodiu: "Finale" |- | 2015 | ''[[Saturday Night Live]]'' | Anfitriona | Episodiu: "Dakota Johnson/[[Alabama Shakes]]" |} === Videos musicales === {| {{tablaguapa}} |- ! Añu ! Artista principal ! Cantar ! Direutor ! Notes |- | rowspan="2" |2015 | [[The Weeknd]] | «[[Earned It]]» | [[Sam Taylor-Johnson]] | Apaición especial |- | [[Ellie Goulding]] | «[[Love Me Like You Do]]» | Georgia Hudson | |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{IMDb nome}} {{NF|1989||Johnson, Dakota}} [[Categoría:Actores y actrices de Texas]] [[Categoría:Modelos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones d'Austin]] mq9108z2xkz84agmc99elg6ybrppacs 0 57269 4379570 4372932 2025-06-26T10:06:03Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379570 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Angelina Jolie}} {{persona}} '''Angelina Jolie Pitt''', [[Dama comendadora d'honor de la Orde de San Miguel y San Jorge|DCMG]] (n. '''Angelina Jolie Voight''', en [[Los Angeles]], {{fecha|4|6|1975}}) ye una [[actriz]], [[Modelu (moda)|modelu]], [[Filantropía|filántropa]], [[actriz de voz]], [[Direutor de cine|direutora]] y [[guionista]] [[Estaos Xuníos|norteamericana]], que tamién tien la nacionalidá [[camboya]]na. A lo llargo de la so carrera, Jolie recibió múltiples reconocencies polos sos llogros actorales, ente ellos dos [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] (unu a meyor actriz y apocayá el premiu humanitariu) y trés [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]]. Anguaño forma parte del [[Altu Comisariu de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]]. Anque empezó actuando en [[1982]] xunto col so padre [[Jon Voight]], atribúyese-y como debú oficial el so papel na [[película]] ''[[Cyborg 2]]'' de [[1993]]. La primer interpretación principal que fizo foi na película ''[[Hackers (película)|Hackers]]'' de [[1995]]. En [[1997]] actuó na polémica película ''[[George Wallace (Película)|George Wallace]]''. Interpretó a un [[personaxe]] principal nel filme pa televisión ''[[GIA (película)|GIA]]'' de [[1998]]. La so reconocencia mundial empezó a desenvolvese dempués de que ganara un [[Premiu Óscar|premiu Óscar]] como [[Óscar a la meyor actriz de repartu|meyor actriz de repartu]], en [[2000]], gracies al so trabayu na película ''[[Girl, Interrupted]]''. Interpretó'l personaxe del videoxuegu [[Tomb Raider (videoxuegu)|Tomb Raider]], [[Lara Croft]], na película [[Lara Croft: Tomb Raider|homónima]], y gracies al ésitu taquilleru del filme, dende entós llogró fama internacional y ye considerada como una de les actrices meyores pagaes en [[Hollywood]].<ref>{{cita web |url=http://www.cbsnews.com/elements/2007/11/30/entertainment/photoessay3557896.shtml |títulu=Top 10, Highest paid-actress |fechaaccesu=17 de xunu de 2008 |autor=CBS news staff |fecha=2007 |idioma=inglés |cita=les 10 actrices meyores pagues en hollywood }}</ref> Actuó como Jane Smith, na película d'aición y comedia ''[[Mr. & Mrs. Smith]]'', xunto a [[Brad Pitt]].<ref name="movies">{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/people/chart/?view=Actor&id=angelinajolie.htm |títulu=Angelina Jolie, tickets history |fechaaccesu=17 de xunu de 2008 |autor=box-office |fecha=2008 |cita=Historial de ventes taquilla Angelina Jolie }}</ref> El so mayor ésitu comercial foi ''[[Kung Fu Panda]]'', que de la mesma foi producida pola empresa [[Dreamworks]] y empobinada pol cineasta Mark Osbourne.<ref name="movies" /> Ye considerada una de les muyeres más sensuales del mundu y por esto ye'l centru d'atención de dellos medios del entretenimientu.<ref name="sexiest">{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6390647.stm |títulu=Jolie named 'sexiest person ever' |fechaaccesu=17 de xunu de 2008 |autor=BBC news staff |fecha=24 de febreru de 2007 |cita=Jolie, la muyer más sexy }}</ref> Foi pareya amorosa de los actores [[Jonny Lee Miller]] y [[Billy Bob Thornton]]. Anguaño tien una rellación col tamién actor, [[Brad Pitt]], qu'atraxo l'atención de tolos medios de comunicación del mundu. Ye reconocida polos sos trabayos humanitarios en diversos países, y recibió delles reconocencies pol so llabor. El [[31 de xunetu]] de [[2005]], el rei de [[Camboya]], [[Norodom Sihamoní]], emitió un decretu al traviés del cual nomar "ciudadana del país polos sos esfuerciu pa caltener l'alma humanitaria".<ref name="king">{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4144518.stm |títulu=Jolie given Cambodian citizenship |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=BBC news staff |fecha=12 d'agostu de 2005 |idioma = inglés}}</ref> A mediaos del 2009, Angelina Jolie ocupó'l primer llugar na llista de la revista [[Forbes]], de les actrices meyor pagaes de Hollywood, según datos espublizaos por esa publicación especializada. Angelina ganó ente xunu de 2008 y xunu de 2009 un total de 27 millones de dólares gracies a películes como ''[[Kung Fu Panda]]'' y ''[[Wanted (película)|Wanted]]''.<ref>[https://web.archive.org/web/http://www.mundofarandula.com/farandula/angelina-jolie-ye-l'actriz meyor-pagada-de-hollywood.html mundofarándula.com], ''consultáu'l 28 de setiembre del 2009''.</ref> Nel 2011, nuevamente ocupó'l primer llugar na llista de la revista ''[[Forbes]]'' de les actrices meyor pagaes de [[Hollywood]], xunto con [[Sarah Jessica Parker]]. Consiguió esti puestu gracies a la esitosa película ''[[Salt (película)|Salt]]'', que recaldó n'[[Estaos Xuníos]] 300 millones de dólares, y a ''[[The Tourist]]'', que consiguió 280 millones de dólares. En mayu del [[2013]], Angelina Jolie someter a una doble mastectomía preventiva ante'l so propensión [[xenética]] a sufrir un [[cáncer de mama]], reabriendo asina, alderiques sobre la [[mastectomía]] preventiva n'[[Estaos Xuníos]], yá que foi agoráu un 87% de posibilidaes de contraer esta enfermedá. Les sos películes más esitoses en términos comerciales fueron: ''[[Maleficent (película)|Maleficent]]'' qu'ingreso $758 millones; ''[[Mr. & Mrs. Smith]]'', qu'ingresó $478 millones; ''[[Wanted (película)|Wanted]]'', qu'ingresó $341 millones; ''[[Salt (película)|Salt]]'' con $293 millones d'ingresos; ''[[The Tourist]]'', qu'ingresó $278 millones; ''[[Lara Croft: Tomb Raider]]'', qu'ingresó $275 millones y ''[[60 segundos]]'' con una recaldación mundial de $237 millones.<ref>http://www.listal.com/list/most-successful-movies-of-angelina {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150711201336/http://www.listal.com/list/most-successful-movies-of-angelina |date=2015-07-11 }} (Consultáu 22 d'agostu de 2013)</ref> == Primeros años y familia == Nació en [[Los Angeles]], [[California]], [[Estaos Xuníos]]. Angelina Jolie ye fía de los artistes: [[Jon Voight]] y [[Marcheline Bertrand]]. [[Ficheru:Jon Voight 1988.jpg|left|thumb|200px|[[Jon Voight]], padre de l'actriz, en 1988.]] Jolie tien Ascendencia [[Alemaña|alemana]] y [[Checoslovaquia|checoslovaca]],<ref>{{cita web |url=http://www.accessmylibrary.com/coms2/summary_0286-15078417_ITM |títulu=Will the real Jon Voight please stand up? |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Crazx |fecha=1 de mayu de 2006 |urlarchivu=https://archive.today/QJ6v|fechaarchivu=4 de xunu de 2012}}</ref><ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20050718/ai_n14783035 |títulu=News from Elsewhere: The glamour of Swindon: Billie Piper, Melinda |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=B net staff |fecha=18 de xunetu de 2005 }}</ref> y la so madre yera d'ascendencia [[franco-canadiense]], nacida en [[Riverdale]], [[Illinois]].<ref>{{cita web |url=http://fansites.hollywood.com/~ajolie/int34.html |títulu=INTERVIEWS & ARTICLES |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Allure magacín |fecha=payares de 2004 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070503044807/http://fansites.hollywood.com/~ajolie/int34.html|fechaarchivu=3 de mayu de 2007}}</ref> Dempués de la [[divorcio|separación]] de los sos padres en [[1976]], Angelina y el so hermanu, el tamién actor [[James Haven]], fueron cola so madre qu'actuaba con ellos, pero pocu dempués ella abandonó la so carrera y camudóse a [[Nueva York]].<ref>{{cita web |url=http://www.style.com/vogue/feature/032602/page2.html |títulu=Angelina Jolie, body beautifull |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=in style staff |fecha=2008 }}</ref> Como una neña normal, l'actriz vio películes cola so madre, y más tarde dixo que'l so interés n'actuar nun s'había vistu influyíu pol so [[padre]].<ref name="bios">{{cita web |url=http://www.tiscali.co.uk/entertainment/film/biographies/angelina_jolie_biog.html |títulu=ANGELINA JOLIE BIOGRAPHY |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=tiscaly |fecha=2007 |cita=Biografía d'Angelina }}</ref> Cuando tenía once años, la so familia camudar de nuevu a [[Los Angeles]] y Angelina quixo volver actuar. La so autoestima viose menguada tres un intentu de convertise en [[Modelu (moda)|modelu]] mientres cursaba la educación secundaria; tolos sos compañeros burllar del so aspeutu. Empezó a maltratase a sigo mesma, a lo que comentó: {{Cita|Por dalguna razón, el ritual d'habeme cortáu y sentir el dolor seique faíame vivir la sensación de dalgún tipu de lliberación; ye de dalguna manera terapéutica pa mi.|Angelina Jolie<ref>{{cita web |url=http://transcripts.cnn.com/TRANSCRIPTS/0506/09/pzn.01.html |títulu=PAULA ZAHN NOW |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=PAULA ZAHN |fecha=9 de xunu de 2005 }}</ref>}} Dalgunes de les sos mascotes morrieron por causa de los sos esperimentos y llegó a intentar matar al so [[culiebra]]; comentó qu'a la edá de doce años ''"yera una neña mala y cutía a los mios amigos"''.<ref>{{cita web |url=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/showbiz/bizarre/article1178856.ece |títulu=From heroin to heroine |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Emily Smith |fecha=19 de mayu de 2008 }}</ref> A los catorce años, abandonó les sos clases d'actuación y deseyó convertise nuna direutora funeraria.<ref>{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/news/story/5938014/blood_sugar_sex_magic |títulu=Blood, Sugar, Sex, Magic |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Chris Heath |fecha=5 de xunu de 2001 }}</ref> Mientres esti periodu, vistía de color negru y el so pelo taba tiñíu de color [[púrpura]].<ref name="bios" /> Tornó a los estudios de teatru dempués d'habese graduáu de secundaria. Nos últimos tiempos, refirióse al so periodu d'[[adolescencia]] cola frase: "Inda estes dómines tán nel mio corazón, encantábame ser chica [[punk]], enllena de tatuaxes".<ref>{{cita web |url=http://www.seasonmagazine.com/Profiles/angelinaj.htm |títulu=star power |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=GINGER STREJCEK |fecha=2005 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110716030044/http://www.seasonmagazine.com/Profiles/angelinaj.htm |fechaarchivu=2011-07-16 }}</ref> Jolie tuvo una mala rellación col so padre, anque en xunetu de 2002 hubo un intentu de reconciliación y dambos apaecieron en ''[[Lara Croft: Tomb Raider]]''. Dempués d'esto, Angelina presentó una solicitú pa camudar llegalmente el so nome pol de "Angelina Jolie", pasando Voight como'l so segundu apellíu; el cambéu de nome fíxose oficial el 12 de setiembre de 2002.<ref name="eonline">{{cita web |url=http://www.eonline.com/news/43882/angelina-jolie-s-name-interrupted |títulu=Angelina Jolie's Name Interrupted |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Josh Grossberg |fecha=17 de setiembre de 2002 |idioma = inglés}}</ref> Anque tamién dixo del so padre que "Y el mio pá, yes un gran actor, pero yes un meyor padre".<ref>{{cita web |url=http://www.frasesgo.com/autor/frases-de-angelina_jolie.html |títulu=Frases d'Angelina Jolie |fechaaccesu=4 de mayu de 2013 }}</ref> N'agostu del mesmu añu, Voight afirmó, nel programa de televisión ''[[All Access]]'' de la canal [[VH1]], que la so fía tenía graves problemes emocionales. Angelina respondió que yá nun deseyaba siguir una rellación cordial col so padre: "Nun toi bien enoxada con él, pos ye de la mio sangre, pero les families gánense y unu tien que faer lo meyor pa faer sentir bien a los sos seres queríos." Jolie estudiu en delles universidaes, como la [[Escuela Juilliard]] la USC. La única razón que dio avera del distanciamientu col so padre ye que nun quier que los sos fíos crezan cerca d'él y llamar "nietos".<ref name=autogenerated1>{{cita web |url=http://www.premiere.com/features/1894/angelina-jolie.html?print_page=y |títulu=Angelina Jolie |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Fred Schruers |fecha=2006 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080604233523/http://www.premiere.com/features/1894/angelina-jolie.html?print_page=y |fechaarchivu=2008-06-04 }}</ref> == Primeros trabayos, 1993-1997 == Angelina Jolie empezó a trabayar como modelu a los quince años. Llogró cotizase como modelu ''finesse'' y llegó a modelar nos Estaos Xuníos y n'Europa, sobremanera en [[Los Angeles]], en [[Nueva York]] y en [[Londres]]. Apaeció en numberosos videos musicales, ente ellos "Rock & Roll Dreams Come Through" de [[Meat Loaf]]; "Alta Marea" d'[[Antonello Venditti]]; "Stand by My Woman" de [[Lenny Kravitz]], y "It's About Time" de [[Lemonheads]]. A los 16 años, Jolie tornó al [[teatru]] y desempeñó el so primer papel como una alemana en ''Dominatrix''. Empezó a aprender del so padre, notó'l métodu qu'él tenía al reparar a la xente y llograr asonsañales a la perfeición. La so rellación col so padre mientres esti tiempu nun foi tirante.<ref name="bios" /> Jolie apaeció en cinco películes del so hermanu mientres él asistía a la escuela ''USC school of cinema arts'', pero la so carrera profesional empecipióse formalmente en 1993, cuando desempeñó'l so primer papel protagonista na película de baxu presupuestu ''[[Cyborg]] 2'', como "Casella Reese", un robot-humanu concebíu pa seducir a los rivales del fabricante. Dempués de dellos proyeutos de baxu presupuestu, volvió tener un papel protagonista; esta vegada trabayó como "Kate Libby", el so primer papel en [[Hollywood (Los Angeles)|Hollywood]], na película ''[[Hackers (película)|Hackers]]'' (1995), onde conoció al so primer home, [[Jonny Lee Miller]]. ''[[The New York Times]]'' escribió: {{Cita|Angelina Jolie destácase. Opino eso porque lo fai con entá más profesionalismo que los sos compañeros, y ye raru ver a una muyer hacker tan metida nel so rol. Puede nun ser la meyor producción de Hollywood, pero Jolie tien el talentu heredáu del so padre.|Janet Maslin<ref>{{cita web |url=http://movies2.nytimes.com/mem/movies/review.html?title1=&title2=HACKERS%20%28MOVIE%29&reviewer=Janet%20Maslin&v_id=135760&partner=Rotten%20Tomatoes |títulu=Hackers Review |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Maslin, Janet |fecha=15 de setiembre de 1995 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151104055820/http://movies2.nytimes.com/mem/movies/review.html?title1=&title2=HACKERS%20%28MOVIE%29&reviewer=Janet%20Maslin&v_id=135760&partner=Rotten%20Tomatoes |fechaarchivu=2015-11-04 }}</ref>}} Actuó como "Gina Malacici" en 1996 na comedia ''Love Is All There Is'', adautación moderna de ''[[Romeo y Julieta]]''.<ref>{{cita web |url= https://www.imdb.com/title/tt0116928/ |títulu= Love isa ll there is, IMBD |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Staff |fecha=4 de ferbero de 1996 |idioma = inglés}}</ref> El mesmu añu desempeñó'l papel de "Margret Sadovsky", unu de los cinco protagonistes na película ''Foxfire''. Jolie faló con ''[[Los Angeles Times]]'' sobre'l papel, a lo que comentó: "Fíxome bien duru interpretar esti personaxe, pero esfrutar".<ref>{{cita web |url= http://www.calendarlive.com/movies/reviews/cl-movie961028-38,0,1420921.story |títulu=Foxfire |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Jack Mathews |fecha=8 d'ochobre de 1996 |idioma = inglés}}</ref> L'actriz protagonizó xunto a [[David Duchovny]] la película ''Playing God'', una película que trata sobre un médicu que ye desaposiáu de la so llicencia y por esta razón vuélvese unu de los más buscaos criminales. La película nun foi bien recibida polos críticos, y Roger Ebert, periodista del ''Sunset Times'', señaló: "Angelina Jolie ye demasiáu sexy pa un papel de 'neña bona', tien un casting más apropiáu de moza axatada".<ref>{{cita web |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/19971017/REVIEWS/710170306/1023 |títulu=Playing God |fechaaccesu=19 de xunu de 2008 |autor=Robert Ebert |fecha=17 d'ochobre de 1997 |idioma = inglés}}</ref> Dempués apaeció na película de televisión ''True Women'', un drama románticu establecíu nel Oeste, basáu nel llibru de Janice Woods Windle. Esi añu desempeñó'l papel d'una ''[[stripper]]'' nel videu ''Anybody Seen My Baby?'' de [[The Rolling Stones]]. == Progresu, 1997-2000 == Jolie empezó a ameyorar les perspeutives de la so carrera, dempués de faer el papel de "Cornelia Wallace" en 1997, pa la película ''George Wallace'', que la fixo acreedora d'un [[Premios Globu d'Oru|Globu d'oru]] y una nominación pa un [[Premios Emmy|Emmy]]. La película foi bien emponderada polos críticos; otru de los premios ganaos foi'l de meyor miniserie o película televisiva. Nel papel, representa a la segunda esposa del gobernador Wallace, que recibe un disparu mientres la execución del gobernador. Trabayó ellí al llau de [[Gary Sinise]], dambos empobinaos por [[John Frankenheimer]]. Protagonizó la película ''[[GIA (película)|GIA]]'', producción de [[HBO]] onde fixo'l papel d'una [[supermodelu]] de los 80 llamada "Gia Carangi". La película describe un mundu bien [[sexismu|sexista]], ya inclúi la tema de les [[adicción a drogar|adicciones a drogues]] (la destrucción del personaxe al traviés de les adicciones a les sustancies y al [[alcoholismu|alcohol]]) y el drama emocional. Vanessa Vance, periodista de ''[[Reel]]'', señaló: “Angelina Jolie llogró una amplia reconocencia pol so papel protagonista en "Gia",” la so feroz imaxe conclúi un contraste fantásticu pal personaxe, toi segura que ye'l papel más atanante que fizo Jolie en tola so carrera”.<ref>{{cita web |url=http://reel.com/movie.asp?MID=42045&PID=10086013&Tab=reviews&CID=18 |títulu=Gia (1998) |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Vanessa Vance |fecha=1998 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151117032705/http://reel.com/movie.asp?MID=42045&PID=10086013&Tab=reviews&CID=18 |fechaarchivu=2015-11-17 }}</ref> Pol so desempeñu nesta película, fíxose acreedora al so segundu Globu d'Oru y volvió ser nomada pa un [[Emmy]] y gana un premiu [[Premios del Sindicatu d'Actores|Sindicatu d'Actores]]. El direutor [[Lee Strasberg]] dixo qu'Angelina yera bien complicada pa faer una escena, señaló que yera demasiáu perfeccionista; esto fizo que l'actriz ganara reputación de persona difícil de tratar.<ref name="fresh">{{cita web |url=http://www.jonnyleemiller.co.uk/angelinajolie.html |títulu=JONNY LLEE MILLER & ANGELINA JOLIE |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=jonny llee miller |fecha=2 de payares de 1999 |idioma = inglés}}</ref> Dempués de ''GIA'', Jolie camudar a [[Nueva York]] y dexó d'actuar mientres un periodu curtiu de tiempu, pos sentía que "nun había namás pa dar". Matricular na [[Universidá de Nueva York]] pa estudiar [[cine]] y asistió a clases d'escritura. Estudiando cine, referir a la so nueva carrera: "Soi bona p'analizame y quiero ser una gran profesional".<ref>{{cita web |url=http://www.tv.com/inside-the-actors-studio/angelina-jolie/episode/425020/summary.html?tag=ep_list;title;15 |títulu=Inside the Actors Studio |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=1999 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100814163211/http://www.tv.com/inside-the-actors-studio/angelina-jolie/episode/425020/summary.html?tag=ep_list;title;15 |fechaarchivu=2010-08-14 }}</ref> En 1998, Jolie tornó a l'actuación interpretando'l papel de “Gloria McNeary” na película ''[[Hell's Kitchen]]'', y esi mesmu añu participó na película [[Playing by Heart]], con un repartu qu'incluyía a [[Gillian Anderson]], [[Sean Connery]], [[Ryan Phillippe]] y [[Jon Stewart]]. Nuevamente l'actuación d'Angelina recibió bones crítiques y foi señalada como toque de lluz de la película.<ref>{{cita web |url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/1999/01/22/DD83092.DTL |títulu=`Heart' Barely Misses a Beat |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=22 de xineru de 1999 |idioma = inglés}}</ref> Esi añu, Jolie ganó'l premiu Breakthrough de la Xunta Nacional de Revisión. Protagonizó ''[[Pushing Tin|Fora de control]]'', un drama-comedia protagonizáu por [[John Cusack]], [[Billy Bob Thornton]] y [[Cate Blanchett]]. Jolie fixo'l papel de muyer engañadora. La película recibió crítiques neutres pos foi la primer película na que criticaron l'actuación de Jolie. Al respective del so papel como “Mary”, ''[[The Washington Post]]'' comentó: "Un papel fluexo y tieso; llora más que les plantes ''[[Hibiscus]]''; lleva un montón d'anillo turquesa innecesarios."<ref>{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/1093601-the_bone_collector/?beg=24&int=25&page=2 |títulu=The Bone Collector (1999) |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=1999 |idioma = inglés}}</ref> Esi mesmu añu, trabayó con [[Denzel Washington]] en ''[[The Bone Collector]]'', adautación fecha pol mesmu autor de la novela orixinal, Jeffrey Deaver. Jolie interpretó a “Amelia Donaghy”, axente de la policía encegolada pol suicidiu del so padre qu'ayuda a Washington a buscar a un [[asesín en serie]]. La película llegó a un permediu de 151 millones de dólares<ref>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=bonecollector.htm |títulu=THE BONE COLLECTOR-boxoffice |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=1999 |idioma = inglés}}</ref> y foi'l primer ésitu comercial de l'actriz. Jolie aceptó'l papel de [[Lisa Rowe]] en ''[[Girl, Interrupted]]'' (1999), basada nun socesu de la vida real, que rellata la vida de "Susanna Kaysen", interpretada por [[Winona Ryder]]. Los críticos creyeron na película como'l regresu triunfal de Winona, pero señalar como “la gran coronación en [[Hollywood]]” de Jolie.<ref>{{cita web |url=http://www.variety.com/review/VE1117759846.html?categoryid=31&cs=1 |títulu=Girl, Interrupted |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=10 d'avientu de 1999 |idioma = inglés}}</ref> Esi mesmu añu, Jolie ganó'l so tercer [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]], el so segundu Premiu del Sindicatu d'Actores y un [[Premios Óscar|Óscar]] a la ''Meyor actriz de repartu''. La revista ''Variedaes'' señaló: ''El papel de Jolie ye escelente como estravagante, moza irresponsable que resulta ser muncho más instrumental que la mesma Susanna (Winona)'', ente que Rogert Ebert señaló: "Jolie ta surdiendo como unu de los grandes espíritus selvaxes de les actuales películes, un cañón sueltu que de dalguna manera ta buscando un oxetivu mortal; va ser una de les meyores actrices de tola historia."<ref>{{cita web |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20000114/REVIEWS/1140301/1023 |títulu=Girl, Interrupted |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=14 de xineru de 2000 |idioma = inglés}}</ref> Jolie apaeció en ''[[60 segundos]]'', el so segundu ésitu comercial,<ref>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=gonein60seconds.htm |títulu=GONE IN 60 SECONDS box office |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=2000 |idioma = inglés}}</ref> na que fixo'l papel de “Sara Waylnad”, ex novia d'un lladrón de coches interpretáu por [[Nicolas Cage]]. El papel yera pequeñu y ''[[The Washington Post]]'' publicó: "Una gran actriz desperdiciada nun curtiu papel."<ref>{{cita web |url=http://www.washingtonpost.com/wp-srv/entertainment/movies/reviews/gonein60secondshunter.htm |títulu='Gone in 60 Seconds': Lost in the Exhaust |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Stephen Hunter |fecha=9 de xineru de 2000 |idioma = inglés}}</ref> == Ésitu internacional, 2001-presente == [[Ficheru:Angelina Jolie on the set of Changeling by Monique Autrey (cropped).jpg|thumb|Jolie como Christine Collins nel set de ''[[Changeling (película)|Changeling]]'', payares de 2007.]] Anque ye bien apreciada pola so capacidá actoral, les películes d'Angelina Jolie hasta la fecha nun tuvieren un ésitu taquilleru demasiáu alto, pero l'estrenu de ''[[Lara Croft: Tomb Raider]]'' en 2001 fixo d'ella una estrella internacional. Nesta adautación del popular [[videoxuegu]] "Tomb Raider", Jolie tuvo obligada a tener un acentu británicu y a sometese a clases d'[[arte marcial|artes marciales]] pa poder desempeñar el papel de [[Lara Croft]]. Foi emponderada polo xeneral pol so desempeñu físicu, pero la película xeneró-y comentarios negativos. ''Slant Magazine'' comentó: "Angelina Jolie nació p'actuar; na película amuésanos una faceta de xugadora, la película nun ta enfocada al xuegu y a la so esencia como debería, namás."<ref>{{cita web |url=http://www.slantmagazine.com/film/film_review.asp?ID=425 |títulu=Lara Croft: Tomb Raider |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Ed Gonzalez |fecha=15 de xunu de 2001 |idioma = inglés}}</ref> La película foi un gran ésitu taquilleru, y llegó a axuntar un permediu de 270 millones de dólares a nivel mundial.<ref>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=tombraider.htm |títulu=LARA CROFT: TOMB RAIDER box office |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=2001 |idioma = inglés}}</ref> Esi mesmu añu, Jolie protagonizó xunto a [[Antonio Banderas]] la película ''[[Pecáu orixinal (película)|Pecáu orixinal]]'', basada na novela de [[Cornell Woolrich]]. La película foi un gran fracasu críticu; ''[[The New York Times]]'' señaló: "La película somórguiase, igual que l'escote d'Angelina Jolie."<ref>{{cita web |url=http://movies.nytimes.com/pages/movies/index.html |títulu=Pecáu orixinal |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=2001 |idioma = inglés}}</ref> Nel 2002 interpretó a “Lanie Kerrigan” en ''[[Siete díes y una vida]]'', película alrodiu de una ambiciosa reportera de televisión que va morrer nuna selmana. La película foi mal recibida polos críticos, anque l'actuación de Jolie recibió comentarios positivos. Paul Clinton, de [[CNN]], escribió: "Jolie fai un escelente papel. A pesar de dalgunos de los puntos de la trama absurda metanes la película, esta ganadora del Óscar ye bien creíble nel so camín escontra'l descubrimientu de sigo mesma y del verdaderu significáu de la vida plena."<ref>{{cita web |url=http://archives.cnn.com/2002/SHOWBIZ/Movies/04/25/review.life/ |títulu=Review: Jolie shines in up-and-down 'Life' |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=25 d'abril de 2002 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130822055315/http://archives.cnn.com/2002/SHOWBIZ/Movies/04/25/review.life/ |fechaarchivu=2013-08-22 }}</ref> Jolie vuelve interpretar a “Lara Croft”, esta vegada na secuela titulada ''[[Lara Croft Tomb Raider: The Cradle of Life]]'' (2003). Nun foi codalosa como l'antecesora, pero llogró recaldar 156 millones de dólares en [[taquilla]].<ref>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=tombraider2.htm |títulu=LARA CROFT TOMB RAIDER: THE CRADLE OF LIFE |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=2003 |idioma = inglés}}</ref> Esi mesmu añu, protagonizó ''[[Amar peligrosamente]]'', una película sobre los trabayos humanitarios n'África. La película llogró crítiques negatives y nun-y foi perbién financieramente. ''[[Los Angeles Times]]'' escribió: {{Cita|Jolie, como fixo nel so papel ganador del Óscar na película ''Girl, Interrupted'', puede traer lletricidá y credibilidá a les películes que tienen una realidá por entender; hasta pue da-y vida a un ser de videoxuegu, como ye'l casu de "Tomb Raider". Sicasí, esti personaxe ye de calter híbridu con malos llibretos, imáxenes de persones infestaes de mosques, sangre y tripes. Dafechu en desalcuerdu col so papel.|Kenneth Turan<ref>{{cita web |url=http://www.calendarlive.com/movies/reviews/cl-et-borders24oct24,2,3041228.story?coll=cl-mreview |títulu='Beyond Borders' |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Kenneth Turan |fecha=24 d'ochobre de 2003 |idioma = inglés}}</ref>}} Jolie protagonizó, xunto con [[Ethan Hawke]], la película ''[[Taking Lives|Vides Ayenes]]''(2004), nel papel de Illeana Scott, axente del [[FBI]] que viaxa a [[Montreal]] p'ayudar a resolver un crime y termina escorriendo a un asesín en serie. La película recibió diversos comentarios y ''The Hollywood Reporter'' llegó a la conclusión de que "Angelina Jolie tien un papel nel cual siéntese como daqué que yá fixo, y facer inconfundible al añader un toque d'emoción y ''glamour''."<ref>{{cita web |url=http://login.vnuemedia.com/hr/login/login_subscribe.jsp?id=bZ6dlU8F%2B%2FJGndVIZublxhzRTkWtnprw%2BkGr9YmL2i22%2BGO4o9Y42J28ZJ%2B%2FiFt%2BrTHE7M0TeYks%0ArUi22eizthwP0aZqd0L0JtZsHUY9mwKAbCbt%2FmiRrt6vevNqNo7XVFPiTf12vGPELSFmQ7Br3FHy%0ACaRRXfpGrUNpwgqmgbbHrxjLEyY%2BL5sxUkSBZdArYCjEVu9ebxUuvBGg6Q%2Fl4cpYc4SD4zK%2B4pYe%0ApVeQX2ws6aZfSCcmVkQvJp%2FG9KDn7HiRHtvEsvdxHAJ9L5CSNw%3D%3D |títulu=Hollywood Reporters-Angelina Jolie |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Hollywood reporter staff |fecha=2004 |idioma = inglés}}</ref> Esi mesmu añu, fixo la voz de “Lola” un [[pexe]] ánxel pa la película de [[Dreamworks]] ''[[Shark Tale]]''; el repartu incluyía a [[Will Smith]], [[Renée Zellweger]] y [[Robert De Niro]]. Nesi mesmu añu, Jolie formó parte del repartu de la película ''[[Alexandru Magnu (película)|Alexandru Magnu]]'', d'[[Oliver Stone]], onde desempeñó'l papel de “Olimpia”, madre d'Alejandro. La película tuvo una mala aceptación del públicu, al nun gustar l'enfoque que Stone da-y a la [[bisexualidá]] d'[[Alexandru Magnu]],<ref>{{cita web |url=http://film.guardian.co.uk/news/story/0,12589,1384483,00.html |títulu=Stone blames 'moral fundamentalism' for US box office flop |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor= Staff and agencies |fecha=6 de xineru de 2005 |idioma = inglés}}</ref> pero internacionalmente llogró ingresos de 139 millones de dólares.<ref>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=alexander.htm |títulu=ALEXANDER |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=2004 |idioma = inglés}}</ref> En 2005 Jolie solo fixo una película, la comedia d'aición titulada ''[[Mr. & Mrs. Smith]]'', que foi'l so mayor ésitu comercial y axuntó un permediu de 470 millones de dólares mundialmente.<ref>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=main&id=mrandmrssmith.htm |títulu=MR. & MRS. SMITH box office |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |fecha=2005 |idioma = inglés}}</ref> La película, dirixida por [[Doug Llimen]], cunta la historia d'un matrimoniu aburríu nel que nengún de los dos sabe que l'otru ye un detective secretu. Jolie interpreta a “Jane Smith”. La película, polo xeneral, foi bien recibida y emponderóse enforma la "química" de los dos protagonistes. ''The Star Tribune'' señaló: {{Cita|Magar la historia siéntese azarosa, la película consigue un encantu gregariu, una enerxía galopante, y la química termonuclear de les estrelles na pantalla.|Colin Covert<ref>{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/mr_and_mrs_smith/ |títulu=Mr. and Mrs. Smith (2005) |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Colin Covert |fecha=2005 |idioma = inglés}}</ref>}} Nel 2006, Jolie apaeció na película de [[Robert De Niro]], ''[[El bon pastor (película de 2006)|El bon pastor]]'', película sobre los entamos de la [[CIA]], de cómo se vio al traviés de los güeyos de “Edward Wilson”, interpretáu por [[Matt Damon]]. El papel de Jolie yera'l de “Margaret Russell”, la esposa desdexada de “Wilson”. La película recibió crítiques mistes: según el ''[[Chicago Tribune]]'', "la edá de Jolie ye convincente pal papel, y veo que nun s'esmolez de cómo'l so calter fráxil vien d'una simpatía coraxosa."<ref>{{cita web |url=http://chicago.metromix.com/movies/review/movie-review-the-good/162975/content |títulu=Movie review: 'The Good Shepherd' |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Michael Phillips |fecha=21 d'avientu de 2006 |idioma = inglés}}</ref> [[Ficheru:Angelina-Jolie cropped.jpg|left|thumb|Jolie nel estrenu de '' [[Salt, la película|Salt]] '' en Berlín, 18 d'agostu de 2010.]] Jolie debutó como direutora col [[documental]] ''A Place in Time'', de 2007, que trata sobre cómo ye la vida en 27 allugamientos distintos del mundu en solo una selmana; los compañeros y actores que trabayaron con Jolie nesti proyeutu fueron: [[Jude Law]], [[Hilary Swank]], [[Colin Farrell]] y [[Jonny Lee Miller]]. El documental ta destináu pa ser distribuyíu al traviés de la National Education Association, principalmente na educación secundaria.<ref>{{cita web |url=https://web.archive.org/web/http://www.eitb24.com/new/en/B24_46425/entertainment/A-PLACE-IN-TIME-Angelina-Jolie-screens-her-filme-at-Tribeca/ |títulu=Angelina Jolie screens her filme at the Tribeca Film Festival |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=eitb4 |fecha=29 d'abril de 2007 |idioma = inglés}}</ref> Jolie protagonizó la película ''[[A Mighty Heart]]'', sobre'l secuestru y asesinatu del reporteru de ''[[The Wall Street Journal]]'' [[Daniel Pearl]] en [[Paquistán]]. Tuvo'l so estrenu nel [[Festival de Cannes]]. ''The Hollywood Reporter'' diz que la so actuación ye "midida, con respetu y con agarre firme."<ref>{{cita web |url=http://login.vnuemedia.com/hr/login/login_subscribe.jsp?id=bZ6dlU8F%2B%2FJGndVIZublxhzRTkWtnprw%2BkGr9YmL2i3eCSHwfXpNdiPXc%2FHLL7WyZi1Ka2qpIQol%0A7g2T7rbViVeDyNompXYJB6abXXOs4LppLvofnvG810RDVpHBBqp0LuZHtbjMezVcPJBV97cKIxzS%0Ahp4hHhpROl5ZZuAGCTUeRCLwOlA4%2BIEzz57z9xTIcZqpjr58X1nlfBJRB20YNWOFHn1jqhdo9do8%0AL4ksWLRwp9Unvo8FLklO%2BdKEFXiaO51tEE3iZfK5ZAaxSPz0UHFK02QsSGRjJFL6gOpnIhQUYw7C%0AfVBtpJSJJDBUKMKpLuge5F1fPpUR1Oo9fktwVNqjhznWJIXm5KfAMPX%2FLLlINECZvZq8dw%3D%3D |títulu=Angelina Jolie - review 'a mighty heart' |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=Ray Bennett |fecha=21 de mayu de 2007 |idioma = inglés}}</ref> La película dio-y a Jolie la so cuarta nominación al [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]] y la so tercer nominación a los Premios del Sindicatu d'Actores. Esi mesmu añu, Jolie apaeció na épica cinta d'animación ''[[Beowulf (película de 2007)|Beowulf]]'', basada nel poema inglés del mesmu [[Beowulf|nome]], dirixida por [[Robert Zemeckis]]. Nesti filme l'actriz interpretó a la madre de la bisarma [[Grendel]], por aciu la téunica de [[captura de movimientu]]. Jolie apaeció na película d'aición ''[[Wanted (película)|Wanted]]'', (2008), adautación d'una novela gráfica de [[Mark Millar]]. Tamién emprestó la so voz pa la película de [[Dreamworks]], ''[[Kung Fu Panda]]''.<ref name="news">{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0001401/news |títulu=News for Angelina Jolie |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=IMDb staff |fecha=2008 |idioma = inglés}}</ref> El so postreru gran proyeutu ye ''[[Changeling (película)|Changeling]]'' (''L'intercambiu''), de [[Clint Eastwood]], película de [[Drama (cine)|drama]] rodada n'avientu de [[2007]] que-y valió una candidatura al ''[[Óscar a la meyor actriz]]''.<ref>{{cita web |url=http://www.laweekly.com/film+tv/film/clint-eastwood-the-set-whisperer/17910/ |títulu=Clint Eastwood: The Set Whisperer |fechaaccesu=21 de xunu de 2008 |autor=SCOTT FOUNDAS |fecha=19 d'avientu de 2007 |idioma = inglés}}</ref> En [[2009]], Jolie filmó la cinta d'aición, '' [[Salt, la película|Salt]] '', que'l so papel protagonista enantes taba envaloráu pal actor [[Tom Cruise]]. El rodaxe tuvo llugar en [[Nueva York]] y [[Washington D. C.]], l'actriz tuvo una pequeña mancadura na cabeza, que nun torgar la detención del rodaxe. L'actriz interpreta una axente de la CIA, acusada der ser una espía rusa, el so estrenu foi'l 23 de xunetu de 2010.<ref>{{cita web |url=http://www.elmulticine.com/noticies2.php?orde=36160 |títulu=Nueves semeyes de Salt con Angelina Jolie a la espera del segundu tráiler |fechaaccesu=30 de marzu de 2010 |autor=Mark Silverman |fecha=2 d'abril de 2010 |idioma = castellanu}}</ref> Nel 2010, Jolie intervieno nel documental, "El viaxe de Jane" que narra la vida de la naturista inglesa Jane Goodall. El 11 de xunu de 2010 confirmóse que Jolie protagonizaría a [[Cleopatra VII|Cleopatra]] nuna nueva versión titulada ''Cleopatra: A Life'', película que ta basada nel llibru de Stacy Schiff y con guión escritu por Eric Roth. Tamién en 2010 protagonizó [[The Tourist]] xunto con [[Johnny Depp]], dirixida pol direutor ganador d'un [[Óscar al meyor direutor|Óscar]] [[Florian Henckel von Donnersmarck]]. [[Roger Ebert]] escribió que "Jolie interpreta'l so papel de muyer fatal con una sensualidá direuto y apolmonante". El [[Daily Star (Reinu Xuníu)|Daily Star]] llamar "chisporroteante serena"<ref>{{Cita web |url=http://www.dailystar.co.uk/movies/166761/Review-The-Tourist-12A-Angelina-Jolie-floats-my-boat |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20190629070324/https://www.dailystar.co.uk/movies/166761/Review-The-Tourist-12A-Angelina-Jolie-floats-my-boat |fechaarchivu=2019-06-29 }}</ref> ente que'l blogue "unblogdepelícula" comenta que "[...]paecía que nun actuaben, podía imaxinar que son asina na vida real y que les cámares a cencielles captaben la so día ente día.<ref>http://unblogdepelicula.com/criticas/critica-de-the-tourist-2010/</ref> Pol so trabayu nel filme Angelina ganó un [[Teen Choice Awards|Teen Choice Award]] y foi nomada tanto a un [[Globu d'Oru]] como a un [[People's Choice Awards|People's Choice Award]]. "The Tourist"" ingresó un total de 278.346.189$ en taquilla en tol mundu, la cuarta meyor película de la so carrera, y consolidó a l'actriz como la mayor estrella femenina mundial. ''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]'' publicó la llista de les ''Top 40'' celebridaes de Hollywood con más ingresos a lo llargo de 2010. Jolie foi clasificada ventena primera na llista, con unes ganancies envaloraes en 23.5 millones de dólares norteamericanos poles sos películes.<ref>{{cita noticia|url=http://www.vanityfair.com/hollywood/features/2011/03/hollywood-top-earners-201103?currentPage=2|títulu=Hollywood's Top 40|apellíu=Newcomb|nome=Peter|fecha=marzu de 2011|obra=[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]|fechaaccesu=3/3/12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110830010941/http://www.vanityfair.com/hollywood/features/2011/03/hollywood-top-earners-201103?currentPage=2|archivedate=2011-08-30}}</ref> Influyida poles sos esperiencies como embaxadora de Naciones Xuníes, en 2011, Angelina Jolie estrenó la so primer película como direutora, ''[[In the Land of Blood and Honey]]'' (de la cual tamién foi guionista), ambientada na [[Guerra de Bosnia]], y que narra la influyencia de los tráxicos sucesos acaecíos mientres el conflictu nel país sobre la historia d'amor d'una pareya formada por una muyer [[bosníacos|bosnia musulmana]] y un home [[serbios|serbiu]].<ref name = "diari">Diario de Navarra «[http://www.noticiasdenavarra.com/2011/05/17/ocio-y-cultura/cultura/angelina-jolie-deburara-como-direutora-en-la tierra-de-sangre-y-miel?l=lleíu&n=5&v=basica&t=xeneral&m= Angelina Jolie deburará como direutora 'In the Land of Blood and Honey']» Consultáu'l 19 d'avientu de 2011</ref> En 2013, mientres nueve selmanes someter a una doble [[mastectomía]], ante l'eleváu riesgu de carecer [[cáncer de mama]] que lu comunicaron.<ref>[https://elpais.com/elpais/2013/05/14/xente/1368515056_985149.html El País]</ref> Cuasi darréu anunció que tamién pensaba extirparse los ovarios,,<ref>[http://www.nacion.com/2013-05-15/Entretenimiento/Angelina-Jolie-piensa-extirparse-los ovarios.aspx Angelina Jolie piensa extirparse los ovarios/ La Nación]</ref> lo que fizo finalmente en marzu de 2015.<ref>[https://elpais.com/elpais/2015/03/24/estilo/1427179361_899593.html]</ref> == Trabayu humanitariu == Según Jolie, la primer vegada que-y llegó a interesar la probeza mundial y la crisis humanitaria nel mundu foi a raigañu del rodaxe de ''[[Lara Croft: Tomb Raider|Tomb Raider]]'', pos-y impactó l'amplia probeza [[camboya]]na. Xunir al [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] (ACNUR), y asina llogró muncha información sobre los focos de tensión internacional. Nos siguientes meses, empezó a visitar distintos [[campamentu|campamentos]] de [[refuxáu|refuxaos]] humanitarios en distintos partes del mundu. Tou esto facer solo p'aprender más alrodiu de la situación y les condiciones nestes árees. En febreru de 2001, Jolie fixo la so primer visita humanitaria a [[Sierra Lleona]] y [[Tanzania]], onde permaneció 18 díes; más tarde espresó la so conmoción polo qu'había vistu.<ref name="neños">{{cita web |url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/news/opendoc.htm?tbl=NEWS&id=3b85044b10 |títulu=Angelina Jolie named UNHCR Goodwill Ambassador for refugees |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=UNHCR Press Releases |fecha=23 d'agostu de 2001 |idioma = inglés}}</ref> Los dos siguientes meses tornó a [[Camboya]] y quedóse ellí dos selmanes; más tarde axuntaríase con refuxaos [[Afganistán|afganistanos]] en [[Paquistán]], onde donó 1 [[millón]] de [[Dólar|dólares]] en respuesta a l'apelación de ACNUR.<ref>{{cita web |url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/news/opendoc.htm?tbl=NEWS&id=3bb2f8be16 |títulu=Angelina Jolie responds to UNHCR emergency appeal |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=UNHCR Press Releases |fecha=27 de setiembre de 2001 |idioma = inglés}}</ref> L'[[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos|ACNUR]] propúnxo-y pagar a Jolie los gastos de los sos viaxes, pero ella negóse y aportunó en que diba cubrir tolos gastos rellacionaos coles sos misiones, y dixo tamién que diba tener y compartir los mesmos rudimentos de trabayu y les condiciones de vida que si fuera personal del ACNUR.<ref name="neños" /> En respuesta al gran interés de Jolie y la so dedicación a la tema, [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos|ACNUR]] nomar Embaxadora de Bona Voluntá'l 27 d'agostu de 2001 na sede de [[Xinebra (Suiza)|Xinebra]].<ref name="forbes">{{cita web |url=http://www.forbes.com/forbes/2006/0703/118_print.html |títulu=Bad Girl Interrupted |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Matthew Swibel |fecha=7 de marzu de 2006 |idioma = inglés}}</ref> Nuna rueda de prensa, Jolie faló sobre los sos motivos d'ingresu na axencia de refuxaos: {{Cita|Nun podemos cerrar a nós mesmos la información de la crisis y pasar per alto'l fechu de que millones de persones tán sufriendo perhí. Honestamente quiero ayudar. Nun me siento distintu a les demás persones. Creo que toos queremos xusticia ya igualdá, la oportunidá d'una vida con sentíu. A toos gustaríanos recibir ayuda si tuviéramos nuna mala situación.|Angelina Jolie<ref name="neños" />}} Mientres los sos primeros trés años como Embaxadora de Bona Voluntá, Jolie concentró los sos esfuercios nes misiones de terrén, visitando dellos refuxaos de guerra y movíos internos (IDP) en tol mundu. Nuna entrevista preguntáron-y qué quería llevar a cabu, a lo que contestó: ''Tomar de conciencia de la difícil situación d'estes persones. Creo que tienen de ser emponderaes polo que vivieron''.<ref>{{cita web |url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/news/opendoc.htm?tbl=NEWS&id=3db3f99b5 |títulu=An Interview with Angelina Jolie |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=UNHCR News Stories |fecha=21 d'ochobre de 2002 |idioma = inglés}}</ref> En 2002, Jolie visitó Tham Hin, campamentu de refuxaos en [[Tailandia]], y esi mesmu añu visitó a refuxaos [[colombia]]nos n'[[Ecuador]], a lo que comentó: ''L'hemisferiu occidental tamién tien graves crisis humanitaries.''<ref>{{cita web |url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/news/opendoc.htm?tbl=NEWS&id=3d04d46y4 |títulu=Goodwill Ambassador Angelina Jolie ends Ecuador mission |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=UNHCR News Stories |fecha=10 de xunu de 2002 |idioma = inglés}}</ref> Dempués, Jolie viaxó a diverses instalaciones d'[[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos|ACNUR]] en [[Kosovu]] y realizó una visita al campamentu de refuxaos de Kakuma, en [[Kenia]]. Jolie asistió a una misión de seis díes en [[Tanzania]] en 2003, onde viaxó a la frontera occidental d'esi país; más esautamente a los campamentos de los refuxaos congoleses. Más tarde decidió faer un viaxe a [[Rusia]] que duró cuatro díes, mientres los cualos viaxó al norte d'[[El Cáucasu]]. Simultáneamente col llanzamientu de la so película ''[[Beyond Borders]]'', publicó ''Notes de los mios viaxes'', una especie de diariu onde narró les sos esperiencies nos campamentos y les misiones de terrén mientres el 2001 y el 2002. Mientres un viaxe priváu que fizo a [[Xordania]] visitó a los refuxaos iraquinos; más tarde, esi mesmu mes, viaxó a [[Exiptu]] y visitó a los refuxaos sudaneses. Fixo'l so primer viaxe de parte de les [[Naciones Xuníes]] dientro de los [[Estaos Xuníos]]. Visitó [[Arizona]] y llegó a onde taben los solicitantes d'[[asilu humanitariu|asilu]] deteníos en trés distintos instalaciones. Col empeoramientu de la crisis humanitaria en [[Sudán]], Jolie viaxó a [[Chad]] en xunu de 2004, fixo una visita a sitios fronterizos y visitó dellos campamentos de refuxaos que fuxeren de los combates nel oeste de la rexón sudanesa de [[Darfur]]. Cuatro meses más tarde tornó a la rexón, esta vegada direutamente a [[Darfur del Oeste|Darfur occidental]]. Esi mesmu añu, Jolie axuntar con refuxaos [[Afganistán|afganistanos]] en Tailandia y [[El Líbanu]] mientres la Navidá. Como embaxadora d'[[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos|ACNUR]], visitó la oficina rexonal de [[Beirut]], según a dellos mozos abellugaos de guerra y a pacientes con [[cáncer]] na capital libanesa. En 2005, Jolie visitó los campos de refuxaos afganistanos en Paquistán, y tamién s'axuntó col presidente y el primer ministru d'esi país, [[Pervez Musharraf]] y Shaukat Aziz, respeutivamente. Tornó a Paquistán con [[Brad Pitt]] mientres el [[Día d'Aición de Gracies]] en payares, pa ver l'impautu del [[terremotu]] del 8 d'ochobre en [[Caxmir (rexón)|Caxmir]]. En 2006, Jolie y Pitt volaron a [[Haití]] y visitaron una escuela sofitada por Yéle Haití, [[filantropía|organización caritativa]] fundada pol músicu haitianu de [[hip hop]] [[Wyclef Jean]] y, coles mesmes, a filmar ''[[A Mighty Heart]]'' na [[India]]. Esi añu Jolie axuntar colos refuxaos [[Birmania|birmanos]] en [[Nueva Delhi]]. Pasó la Navidá de 2006 con refuxaos [[colombia]]nos en [[San Xosé (Costa Rica)|San Xosé]], [[Costa Rica]]. En 2007, Jolie tornó a [[Chad]] pa evaluar el deterioru de la seguridá de los refuxaos de Darfur; esta misión duró dos díes. Jolie y Pitt darréu donaron un millón de dólares a trés distintos organizaciones de socorru en Chad y Darfur.<ref>{{cita web |url=http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/UNHCR/dc35790f8bdb81d4b2df69046a0af36b.htm |títulu=Jolie-Pitt Foundation donates US$1 million to groups working in Darfur |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=UNHCR |fecha=10 de mayu de 2007 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080614214107/http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/UNHCR/dc35790f8bdb81d4b2df69046a0af36b.htm |fechaarchivu=2008-06-14 }}</ref> Esi mesmu añu, Jolie fixo la so primer visita a [[Iraq]], onde s'axuntó con refuxaos iraquinos y tamién con fuercies militares [[Estaos Xuníos|norteamericanes]]. [[Ficheru:2005 06 15 rice-jolie 600.jpg|thumb|right|200px|Jolie con [[Condoleezza Rice]], nel Día Mundial del Refuxáu, 2005.]] Cola esperiencia, Jolie volvióse una participante cada vegada más activa na promoción de causes humanitaries a nivel políticu. Asiste regularmente al [[Día Mundial de los Refuxaos]] en [[Washington D. C.|Washington, D.C.]], y foi la invitada especial nel [[Foru Económicu Mundial]] de [[Davos]] en 2005 y 2006. Jolie empezó a alzar l'interés humanitariu na capital d'[[Estaos Xuníos]], onde s'axuntó con congresistes y [[senadores]].<ref name="forbes" /> Esplicó en Forbes:{{Cita|Por enforma que deseyaba nun visitar [[Washington D. C.]], ésa ye la forma de faer mover el balón.|Angelina Jolie<ref name="forbes" />}} Esi mesmu añu, Jolie formó parte del club de prensa nacional, onde anunció la fundación del Centru Nacional pa los Refuxaos y los Neños Inmigrantes, organización qu'apurre asistencia de forma gratuita a los [[neñu|neños]] solicitantes d'asilu qu'escarecen de representación [[llegal]]. Mientres los sos dos primeros años, foi financiada con una donación de 500&nbsp;000 [[dólar]]es fecha por Jolie.<ref>{{cita web |url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/news/opendoc.htm?tbl=NEWS&id=422f33944 |títulu=UNHCR Goodwill Ambassador Angelina Jolie launches centre for unaccompanied children |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Lilli Tnaib |fecha=9 de marzu de 2005 |idioma = inglés}}</ref> Jolie primió nel [[senáu]] de los [[Estaos Xuníos]] dellos proyeutos de llei pa l'ayuda de neños refuxaos y neños vulnerables nel [[tercer mundu]].<ref name="forbes" /> Amás de la so participación política, Jolie empezó a utilizar la so imaxe pública pa promover causes humanitaries al traviés de los [[medios de comunicación]]. Filmó un especial de [[MTV]] tituláu ''The Diary of Angelina Jolie & Dr. Jeffrey Sachs'' (''El diariu d'Angelina Jolie y el doctor Jeffrey Sachs''), n'[[África]]. Ellí, Sachs (miembru de les Naciones Xuníes) ellaboró un [[proyeutu]] tituláu Proyeutu del Mileniu, xunto con un equipu que ta trabayando cola población llocal p'acabar la probeza, la fame y les enfermedaes. En 2006, Jolie anunció la fundación ''Jolie/Pitt Foundation'' que busca donaciones a l'aición mundial pa los neños, donando primeramente cada unu un millón de dólares.<ref>{{cita web |url=http://people.aol.com/people/article/0,26334,1537302,00.html |títulu=Brad & Angelina Start Charitable Group |fechaaccesu=14 d'abril de 2007 |autor=Green, Mary |fecha=20 de setiembre de 2006 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20181215122125/http://people.aol.com/people/article/0,26334,1537302,00.html |fechaarchivu=2018-12-15 }}</ref> Jolie tamién ye copresidenta de l'Asociación d'Educación pa los Neños del Conflictu Armáu, fundada pola iniciativa mundial en 2006, que ayuda a financiar programes d'educación pa los neños afeutaos por dalgún tipu de [[guerra|conflictu armáu]]. Jolie recibió una gran reconocencia pol so llabor humanitariu. En 2003 foi la primer beneficiada de l'acabante crear United Nations Correspondents Association, y en 2005 foi gallardoniada col Premiu Humanitariu Mundial de la UNA-USA.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4333544.stm |títulu=Jolie honoured for refugee role |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=BBC news staff |fecha=12 d'ochobre de 2005 |idioma = inglés}}</ref> El 12 d'agostu de 2005, el rei de Camboya [[Norodom Sihamoní]] dio-y la ciudadanía [[camboya]]na pol so trabayu de caltenimientu del país. Ella prometió cinco [[millones]] de [[dólar]]es pa la creación d'un [[santuariu]] de vida montesa na provincia noroccidental de [[Battambang]], siendo dueña de la propiedá.<ref name="king" /> En 2007, Jolie convirtióse en miembru del Conseyu de Rellaciones Esteriores<ref>{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,,20041839,00.html?xid=rss-topheadlines |títulu=Angelina Jolie Joins Council on Foreign Relations |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Mary Green |fecha=7 de xunu de 2007 |idioma = inglés}}</ref> y recibió el Premiu Llibertá, dau pol [[Comité Internacional de Rescate]].<ref>{{cita web |url=http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/news/opendoc.htm?tbl=NEWS&id=473055832 |títulu=High Commissioner and Angelina Jolie to receive IRC Freedom Award |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=UNHCR Briefing Notes |fecha=6 de payares de 2007 |idioma = inglés}}</ref> Dempués de qu'ella y Pitt donaren 1&nbsp;000&nbsp;000 [[Dólar|dólares]] pa los esfuercios d'ayuda n'[[Haití]] tres el devastador [[terremotu]] de 2010, Jolie visitó [[Haití]] y la [[República Dominicana]] p'aldericar el futuru de les actividaes de socorru. N'ochobre de 2014, Jolie foi gallardoniada col títulu de “dama d'honor” pola reina Sabela II, pola so campaña pa tratar de poner fin a la violencia sexual nes zones de guerra y polos sos servicios a la política esterior del Reinu Xuníu.<ref>{{cita web |url=https://notiespectaculos.info/angelina-jolie-ye-nomada-dama-de-honor-por-isabel-ii/ |títulu=Angelina Jolie ye nomada 'dama d'honor' por Sabela II |fechaaccesu= 10 d'ochobre de 2014 }}</ref> D'alcuerdu a los medios locales, l'actriz recibió'l nomamientu nuna audiencia privada celebrada nel Palaciu de Buckingham. == Rellaciones == El 28 de marzu de 1996, Jolie casóse col actor británicu [[Jonny Lee Miller]], el so compañeru de trabayu na película ''[[Hackers (película)|Hackers]]''. Asistió a la so boda en pantalón de [[cueru]] [[negru (color)|negru]] y una [[camisa]] [[blancu (color)|blanca]], sobre la qu'escribiera'l nome de Jonny Lee Miller con [[sangre]].<ref name="news" /> Jolie y Miller dixebráronse l'añu siguiente y darréu, divorciáronse'l 3 de febreru de 1999. El divorciu nun los dio grandes entueyos y Jolie esplicó más palantre que "amenorgar a plazos. Creo que ye'l meyor home qu'una neña puede pidir. Siempres-y gusté, a cencielles yera demasiáu nuevu, agora yá crecí".<ref name="fresh" /> Dempués d'esi matrimoniu, el 5 de mayu de 2000 casóse col actor norteamericanu [[Billy Bob Thornton]], que conociera al trabayar con él en ''Fora de control''. Como resultáu de les sos frecuentes declaraciones públiques d'amor, los sos xestos de pasión y la so bien nomáu amor, la so rellación convirtióse nuna tema favorita na prensa d'[[entretenimientu]].<ref name="news" /> Jolie y Thornton divorciáronse'l 27 de mayu de 2003. ''[[Vogue (revista)|Vogue]]'' preguntó-y a Jolie sobre'l divorciu repentín, a lo que Jolie dixo: {{Cita|Tomóme por sorpresa, enforma, porque de la nueche al día camudáramos totalmente. Pienso que llegó'l día en que nun teníamos nada de mancomún. Y ye horrible pero creo que… ye lo que puede asoceder cuando te arreyes sentimentalmente y non te conoces a ti mesmu.|Angelina Jolie<ref>{{cita web |url=http://www.style.com/vogue/feature/022304/page2.html |títulu=Learning to fly |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Van Meter, Jonathan |fecha=marzu de 2004 |idioma = inglés}}</ref>}} Jolie dicía nes entrevistes que ye [[bisexual]], y reconoció que tuvo una rellación cola co-estrella de ''Foxfire'', [[Jenny Shimizu]], al respective de lo cual declaró: "Probablemente casárame con Jenna si nun me casara con Jonny. Namoré d'ella dende'l primer segundu que la vi."<ref name="girlma">'Tis the Season to Be Jolie. ''Girlfriends Magacín''. Avientu de 1997.</ref> En 2003, preguntáron-y si yera bisexual, a lo que respondió: "De xacíu. Si namorárame d'una muyer nuna mañana, ¿crees que nun la tocaría nin besaría? ¿Que si toi namorada d'ella? ¡De xacíu, sí!"<ref name="saint">{{cita web |url=http://www.nydailynews.com/front/story/387860p-329048c.html |títulu=Angelina, saint vs. sinner |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=JULIAN KESNER |fecha=2006 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060207100110/http://www.nydailynews.com/front/story/387860p-329048c.html |fechaarchivu=2006-02-07 }}</ref> Y, tiempu dempués confirmó nuna entrevista que yá nun yera bisexual, y dixo: "Lóxicamente yera bisexual, pos tuvi una rellación sentimental con una muyer; pue que agora non, pero facer".<ref name="girlma" /> A principios de 2005, Jolie participó nun escándalu de [[Hollywood]] cuando foi acusada de ser la “otra muyer” nel matrimoniu de los actores [[Brad Pitt]] y [[Jennifer Aniston]]. L'acusación dicía que Jolie y Pitt empecipiaren un romance mientres la filmación de ''[[Mr. & Mrs. Smith]]''; sicasí, negar en delles entrevistes. En 2005 esplicó: "Nun tendría nengún tipu de rellación íntima con nengún home casáu; cuando'l mio propiu padre engañó a la mio madre, ye daqué que yo non me podría perdonar, non podría veme a otru día, nunca encamentaría a nengún home a qu'engañe a la so esposa".<ref name="saint" /> [[Ficheru:Angelina jolie lugar.jpg|thumb|Jolie en [[Washington D. C.]]]] Anque nunca se comentó sobre la naturaleza de la rellación de Jolie y Pitt, les especulaciones siguieron a lo llargo del 2005. La primer semeya [[Paparazzo|paparazi]] de la pareya surdió n'abril, un mes dempués de que Aniston presentara'l divorciu. Amosó a Pitt, Jolie y al so fíu Maddox nuna sablera de [[Kenia]]. Mientres el branu, Jolie y Pitt fueron vistos xuntos cada vegada con mayor frecuencia, y la prensa d'entretenimientu empezar a considerar una pareya col doblaxe de “Brangelina”. El 11 de xineru de 2006, Jolie confirmó a la revista ''[[People]]'' que taba embarazada d'un neñu de Pitt y poro, confirmó la so rellación per primer vegada en públicu.<ref name="news" /> Pitt y Jolie anunciaron el so compromisu n'abril de 2012, dempués de siete años xuntos. La pareya, moteyada "Brangelina" pelos medios d'entretenimientu, son la tema de los medios de comunicación de tol mundu. El 28 d'agostu de 2014, la revista People Magazine informo que la pareya casóse'l 23 d'agostu nuna pequeña parroquia del Castiellu de Miraval nel departamentu del Var nel sur de Francia.<ref>{{cita web |url=https://notiespectaculos.info/angelina-jolie-y-brad-pitt-casáronse-el-sabado-en-francia-people-magacín/ |títulu=Angelina Jolie y Brad Pitt casáronse'l sábadu en Francia (People Magazine) |fechaaccesu= 28 d'agostu de 2014 }}</ref> Realizóse una ceremonia privada a la cual solo asistieron dellos amigos cercanos a la pareya y los sos familiares. == Fíos == [[Ficheru:AngelinaJolieBradPittAAFeb09.jpg|thumb|left|Jolie y Pitt nos [[Premios Óscar|Premiu Óscar]], febreru de 2009.]] El 10 de marzu de 2002, Jolie adoptó al so primer fíu de siete meses, llamáu Maddox Chivan Jolie-Pitt (orixinalmente Maddox Chivan Thornton Jolie).<ref name="eonline" /> Nació'l 5 d'agostu de 2001, sol nome de Rath Vibol en [[Camboya]], y vivía nun [[orfanatu]] llocal en [[Battambang]]. Jolie decidió [[adopción|adoptalo]] dempués de que visitara dos veces Camboya, nel rodaxe de ''Tomb Raider'' y nun viaxe que fizo para [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos|ACNUR]] en 2001. Dempués del divorciu de Billy Bob Thornton, Jolie recibió la [[patria potestá]] esclusiva de Maddox. Al igual que los demás neños de Jolie, Maddox ganó una sonadía considerable de celebridá y apaez regularmente nos tabloides de los medios de comunicación.<ref>{{cita web |url=http://www.lifestyleextra.com/ShowbizNews.asp?Code=EQ203331T&headline= |títulu=Maddox cutest kid |fechaaccesu=14 d'abril de 2007 |autor=BANG Media International |fecha=20 de xunetu de 2006 |idioma = inglés}}</ref> El 6 de xunetu de 2005, Jolie adoptó a una neña d'[[Etiopía]] de seis meses, llamada Zahara Marley Jolie-Pitt (orixinalmente Zahara Marley Jolie). Zahara nació'l 8 de xineru de 2005; el so nome orixinal yera Yemsrach.<ref name="zahara">{{cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1569961/Angelina-Jolie%27s-adopted-baby-%27result-of-tosquile%27.html |títulu=Angelina Jolie's adopted baby 'result of tosquile' |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Mike Pflanz |fecha=2006 |idioma = inglés}}</ref> Poco dempués de la so llegada a los [[Estaos Xuníos]], Zahara foi hospitalizada por [[deshidratación]] y [[desnutrición]]. En 2007, los medios de comunicación informaron que la madre biolóxica de Zahara, Mentewabe Dawit, quería de vuelta a la so fía,{{ensin referencies}} pero penóse más palantre, a lo que se refirió: "Ye un ser humanu bien afortunáu al ser adoptada por una dama famosa mundialmente".<ref name="zahara" /> Brad Pitt tuvo presente cuando Angelina Jolie robló l'aprobación y los demás documentos de l'adopción de Zahara,<ref name="news" /> a lo qu'Angelina Jolie comentó qu'ella y Brad Pitt tomaron xuntos la decisión d'adoptar a Zahara.<ref>{{cita web |url=http://transcripts.cnn.com/TRANSCRIPTS/0606/20/acd.01.html |títulu=Angelina Jolie: Her Mission and Motherhood |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=CNN news |fecha=20 de xunu de 2006 |idioma = inglés}}</ref> N'avientu de 2005 confirmóse que Pitt taba tratando d'adoptar llegalmente los fíos de Jolie, y el 19 de xineru de 2006, un xuez de [[California]] aprobó esti pidimientu. Xurídicamente los apellíos de los neños camudar por "Jolie-Pitt".<ref>{{cita web |url=http://www.msnbc.msn.com/id/10927183/ |títulu=Judge says Jolie's children can take Pitt's name |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=msnbc staff |fecha=19 de xineru de 2006 |idioma = inglés}}</ref> El 27 de mayu de 2006 Jolie dio a lluz a una neña, a la que llamó Shiloh Nouvel Jolie-Pitt, en Swakopmund, [[Namibia]] per mediu d'una [[cesárea]] programada. Pitt confirmó que'l so recién nacida tendría ciudadanía de [[Namibia]],<ref>{{cita web |url=http://www2.eluniversal.com.mx/pls/impreso/noticia.html?id_nota=351836&tabla=notes |títulu=Naz fía d'Angelina Jolie y Brad Pitt |fechaaccesu=13 de xunetu de 2008 |autor=L'Universal |fecha=27 de mayu de 2006 |idioma=castellanu}}</ref> ente que Jolie decidió ufiertar les semeyes al traviés de [[Getty Images]] pola so propia cuenta, en llugar de dexar qu'un [[paparazzo]] tomar y cobrara un gran pagu por elles. La revista [[Estaos Xuníos|norteamericana]] ''[[People]]'' pagó más de 4,1 millones de dólares pa llograr los derechos llegales de les semeyes solo en Norteamérica, ente que la revista [[Reinu Xuníu|británica]] ''[[Hello!]]'' llogró los derechos internacionales con una cifra de 3,5 millones de dólares; el derechu llegal total de venta de les semeyes valió más de 10 millones de dólares en tol mundu.<ref>{{cita web |url=http://www.nypost.com/business/69707.htm |títulu=Picture this: $10m - Record for rights to Brangelina baby snaps |fechaaccesu=17 de febreru de 2008 |autor=New York Post |fecha=14 d'abril de 2007 |idioma = inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060612232707/http://www.nypost.com/business/69707.htm|fechaarchivu=12 de xunu de 2006}}</ref> Tolos beneficios fueron donaos a la fundación ensin ánimu d'arriquecimientu de Jolie y Pitt. En 2006, volvióse amiga de [[Gwen Stefani]]<ref>{{cita web |url=http://www.nationalledger.com/cgi-bin/artman/exec/view.cgi?archive=3&num=7519 |títulu=Angelina Jolie and New Best Friend Gwen Stefani Swap Weight Loss Tips |fechaaccesu=6 de xunu de 2008 |autor=Julie Pike |fecha=6 d'agostu de 2006 }}</ref> al xuniles la meta d'esaniciar la [[desnutrición]] del planeta; puede dicise que los fíos de los dos artistes son los más fotografiaos nos [[Estaos Xuníos]].<ref>{{cita web |url=http://alljolie.wordpress.com/2006/07/04/angelina-jolies-shiloh-and-gwen-stefanis-kingston-come-together-for-playdate/ |títulu=Angelina Jolie's Shiloh and Gwen Stefani's Kingston Come Together for Playdate |fechaaccesu=6 de xunu de 2008 |autor=alljo |fecha=2007}}</ref> [[Ficheru:Jolietattoo.png|thumb|Tatuaxes de Jolie.]] El [[muséu de cera]] de [[Nueva York]] al cargu de [[Muséu Madame Tussauds|Madame Tussauds]] fixo la figura del ñácaru de dos meses d'edá y esponer ellí.<ref>{{cita web |url=http://www.usatoday.com/life/people/2006-07-27-shiloh_x.htm |títulu=NYC wax museum shows off Jolie-Pitt baby |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Usa Today |fecha=27 de xunetu de 2006 |idioma = inglés}}</ref> En [[2007]], Jolie adoptó un neñu de tres años d'edá, vietnamita, al que llamó Pax Thien Jolie-Pitt;<ref>{{cita web |url=http://www.usatoday.com/life/people/2007-03-15-jolie-kids-names_N.htm |títulu=Jolie at peace with kids' names |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Karen Thomas |fecha=27 de xunetu de 2006 |idioma = inglés}}</ref> el neñu nació'l 29 de payares de 2003 y fuera abandonáu nun hospital local, onde foi primeramente llamáu Pham Quang Sang.<ref>{{cita web |url=http://news.ninemsn.com.au/article.aspx?id=255199 |títulu=Jolie sorry to throw media spotlight on adopted boy |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |fecha=17 de marzu de 2007 |idioma = inglés|urlarchivu=https://archive.today/03am|fechaarchivu=2 de xunetu de 2012}}</ref> Jolie reveló que'l nome Pax foi suxeríu pola madre primero que morriera.<ref>{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,,20042763,00.html |títulu=Angelina Jolie: Brad and I May Want Up to 14 Kids |fechaaccesu=23 de xunu de 2008 |autor=Pete Norman |fecha=15 de xunu de 2007 |idioma = inglés}}</ref> En 2008, Jolie confirmó'l so segundu embaranzu y confesó que tomara píldores de [[fertilidá]];<ref>{{cita web |url=http://compuntoes.la100rra.com.mx/?p=126 |títulu=Angelina Jolie espera Ximielgos Pitt |fechaaccesu=25 de xunu de 2008 |fecha=28 de xineru de 2008 |idioma=castellanu}}</ref> esi mesmu añu, Jolie dio a lluz a unos [[mellizu|mellizos]] en [[Francia]] de nomes Knox Leon y Vivienne Marcheline, nacíos el 12 de xunetu de 2008.<ref>{{cita web |url=http://www.jornada.unam.mx/ultimas/2008/07/12/nacen-mellizos-de-angelina-jolie-en-francia |títulu=Nacen mellizos d'Angelina Jolie en Francia |fechaaccesu=25 d'agostu de 2008 |autor=La xornada |fecha=12 de xunetu de 2008 |idioma=castellanu|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080717040412/http://www.jornada.unam.mx/ultimas/2008/07/12/nacen-mellizos-de-angelina-jolie-en-francia|fechaarchivu=17 de xunetu de 2008}}</ref> Nuevamente, la revista norteamericana ''People'', n'unión cola revista británica ''Hello!'', ufiertaron a la pareya la suma de 14 millones de dólares pol derechu de les fotografíes esclusives de los mellizos; la pareya aceptó.<ref>{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/gente/Brad/Pitt/Angelina/Jolie/amuesen/mellizos/elpepugen/20080804elpepuage_1/Tes |títulu=Brad Pitt y Angelina Jolie amuesen a los sos mellizos |fechaaccesu=25 d'agostu de 2008 |autor=El país.Staff |fecha=4 d'agostu de 2008 |idioma=castellanu}}</ref> == Filmografía completa == {{AP|Filmografía d'Angelina Jolie|l1=Filmografía d'Angelina Jolie}} {| border="2" cellpadding="3" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! '''Añu''' || '''Película''' || '''Papel'''|| '''Notes''' |- bgcolor="#FFFFCC" |'''Desconocíu'''||''[[Gertrude Bell]]''||Gertrude Bell|| |- bgcolor="#FFFFCC" |'''Desconocíu'''||''[[Búscase 2]]''||Fox|| |- bgcolor="#FFFFCC" |'''Desconocíu'''||''[[Cleopatra]]''||Cleopatra|| |- bgcolor="#FFFFCC" |'''Desconocíu'''||''[[Tomb Raider 3]]''||Lara Croft|| |- bgcolor="#FFFFCC" |'''2016'''||''[[Kung Fu Panda 3]]''||Maestra Tigresa||Post-producción |- |'''2015'''||''[[By The Sea (película de 2015)]]''||Direutora - Protagonista (Vanessa)|| |- |'''2014'''||''[[Maleficent (película)|Maleficent]]''||[[Maleficent]]|| |- |'''2014'''||''[[Unbroken (película)|Unbroken]]''||Direutora - Guionista||nomada del premiu de la Crítica Cinematográfica a meyor direutora |- |'''2011'''||''[[In the Land of Blood and Honey]]''||Direutora - Guionista|| |- |'''2011'''||''[[Kung Fu Panda 2]]''||Maestra Tigresa||Voz |- |'''2010'''||''[[The Tourist|El turista]]''||Elise||- Nomada: [[Globu d'Oru]] a [[Globu d'Oru a la meyor actriz-Drama| Meyor Actriz Drama]] |- |'''2010'''||''[[Salt (película)]]''||Evelyn Salt|| |- |'''2008'''||''[[Changeling (película)|L'Intercambiu]]''||Christine Collins||- Nomada: [[Premios Óscar|Óscar]] a Meyor Actriz - Nomada: [[Globu d'Oru]] a [[Globu d'Oru a la meyor actriz-Drama| Meyor Actriz Drama]] - Nomada: [[Premios BAFTA|Premiu BAFTA]] a [[BAFTA a la meyor actriz|Meyor Actriz Protagonista]] |- |'''2008'''||''[[Kung Fu Panda]]''||Maestra Tigresa||Voz |- |'''2008'''||'' [[Wanted (película)|Búscase]]''||Fox|| |- |'''2007'''||''[[Beowulf (película de 2007)|Beowulf]]''||Madre de Grendel||Nomada [[MTV Movie Award]] a [[Meyor Villanu]] |- |'''2007'''||''[[A Mighty Heart]]''||[[Mariane Pearl]]||Nomada - [[Globu d'Oru]] a [[Globu d'Oru a la meyor actriz-Drama| Meyor Actriz Drama]] |- |'''2006'''||''[[El bon pastor (película de 2006)|El bon pastor]]''||Margaret Russell|| Película dirixida por [[Robert De Niro]] |- |'''2005'''||''[[Mr. & Mrs. Smith]]''||Jane Smith|| [[MTV Movie Award]] a Meyor Engarradiella, compartíu con [[Brad Pitt]] |- |'''2004'''||''[[Alexandru Magnu (película)|Alexandru Magnu]]''||[[Olimpia]]|| |- |'''2004'''||''[[Shark Tale]]''||Lola||Voz |- |'''2004'''||''[[Sky Captain and the World of Tomorrow]]''||Francesca "Franky" Cook|| |- |'''2004'''||''[[Taking Lives]]''||Illeana Scott|| |- |'''2003'''||''[[Beyond Borders]]''||Sarah Jordan|| |- |'''2003'''||''[[Lara Croft Tomb Raider: The Cradle of Life]]''||[[Lara Croft]]|| |- |'''2002'''||''[[Life or Something Like It|Una vida en siete díes]]''|| Lanie Kerrigan|| |- |'''2001'''||''[[Pecáu orixinal (película)|Pecáu orixinal]]''||Julia Russell|| |- |'''2001'''||''[[Lara Croft: Tomb Raider]]''||[[Lara Croft]]|| |-personaxe principal |'''2000'''||''[[60 segundos]]''||Sara "Sway" Wayland|| |- |'''1999'''||''[[Girl, Interrupted]]''||[[Lisa Rowe]]||- [[Premios Óscar|Óscar]] a [[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor Actriz de repartu]]. - [[Globu d'Oru]] a [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor Actriz de repartu]]. - [[Screen Actors Guild Awards|Premiu del Sindicatu d'Actores]] a Meyor Actriz de repartu. |- |'''1999'''||''[[The Bone Collector]]''||Amelia Donaghy|| |- |'''1999'''||''[[Pushing Tin]]''||Mary Bell|| |- |'''1998'''||''[[Playing by Heart]]''||Joan||[[National Board of Review|National Board of Review Award]] a Actriz del Momentu. |- |'''1998'''||''[[Hell's Kitchen]]''||Gloria McNeary|| |- |'''1998'''||''[[GIA (película)|Gia]]''||[[Gia Marie Carangi]]||- [[Globu d'Oru]] a [[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme | Meyor Actriz de Televisión - Miniserie O Telefilme]]. - [[Screen Actors Guild Awards|Premiu del Sindicatu d'Actores]] a [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Miniserie o telefilme | Meyor Actriz de Televisión - Miniserie O Telefilme]]. - Nomada- [[Premios Primetime Emmy]] a [[Primetime Emmy a la meyor actriz - Miniserie o telefilme| Meyor Actriz Miniserie o Telefilme]]. |- |'''1997'''||''[[True Women]]''||Georgia Virginia Lawshe Woods|| |- |'''1997'''||''[[Playing God (película)|Playing God]]'' ||Claire|| |- |'''1997'''||''[[George Wallace (Película)|George Wallace]]''||Cornelia Wallace||- [[Globu d'Oru]] a [[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme | Meyor Actriz de Televisión - Miniserie O Telefilme]]. |- |'''1996'''||''[[La lluna del desiertu]]''||Eleanor "Elie" Rigby|| |- |'''1996'''||''[[Mozos incomprendidas]]''||Margret "Legs" Sadovsky|| |- |'''1996'''||''[[:en:Love Is All There Is|Love Is All There Is]]''||Gina Malacici|| |- |'''1995'''||''[[Ensin pruebes]]''||Jodie Swearingen|| |- |'''1995'''||''[[Hackers (película)|Hackers]]''||Kate "Acid Burn" Libby|| |- |'''1993'''||''[[Cyborg 2]]''||Casella "Cash" Reese|| |- |'''1982'''||''[[Lookin' to Get Out]]''||Tosh|| |- |} == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikiquote}} * {{IMDb nome | id=0001401 | name=Angelina Jolie}} * [http://www.unhcr.org/help/3f94ff664.html Angelina Jolie - Embaxadora de bona voluntá páxina oficial d'[[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos|ANCUR]].] * [http://www.ushmm.org/museum/exhibit/online/congojournal/ Angelina Jolie - revista con narración de Jolie, ''Journey Through Eastern Congo''.] {{NF|1975||Jolie, Angelina}} [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu (televisión)]] [[Categoría:Guionistes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Embaxadores de Bona Voluntá de ACNUR]] [[Categoría:Diaristes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] e1807sc3cldsmap6rlwdny63pj3kpyh 0 57669 4379582 4058244 2025-06-26T10:07:40Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379582 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Delroy Lindo}} {{persona}} '''Delroy Lindo''' {{nym}} ye un [[actor]] d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe [[Reinu Xuníu|británicu]]. Foi nomáu al [[premiu Tony]] y a los [[Premios del Sindicatu d'Actores]] y ganó un [[Satellite Awards|Satellite Award]]. Ye conocíu polos sos papeles como'l Sr. Rose en ''[[The Cider House Rules]]'' y como Catlett en ''[[Get Shorty (película)|Get Shorty]]''. == Biografía == === Primeros años === Lindo nació en Eltham (Londres), fíu d'inmigrantes [[xamaicanos]], y foi criáu en [[Lewisham]] ([[Inglaterra]]). La so madre yera enfermera y el so padre tenía dellos trabayos.<ref>{{cita web|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1077/is_10_57/ai_97997635|títulu=Are these the 5 best actors in America? - under rated - Entertainment - Don Cheadle, Delroy Lindo, Brian Stokes Mitchell, Ving Rhames And Jeffrey Wright|fechaaccesu=6 de mayu de 2008|apellíu=Hughes|nome=Zondra|fecha=agostu de 2002|editorial=BNET|idioma=inglés|urlarchivu=http://archive.today/goP2|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}</ref> A los cinco años apaeció en delles obres [[Navidá|navidiegues]]. Cuando yera un adolescente, la so madre y él camudáronse a [[Toronto]] ([[Canadá]]) y cuando tenía 16 años, camudar a [[San Francisco (California)]],<ref>{{cita web|url=http://www.theage.com.au/articles/2004/05/26/1085461828735.html|títulu=It's not just cricket|fechaaccesu=6 de mayu de 2008|fecha=30 de mayu de 2004|editorial=The Age|idioma=inglés}}</ref> onde Lindo graduóse del [[American Conservatory Theater]]. == Carrera == El debú cinematográficu de Lindo foi la comedia británica de [[1976]] ''[[Find the Lady (película)|Find the Lady]]'', siguida pol so papel como un sarxentu del exércitu en ''[[More American Graffiti]]''. En [[1979]], abandonó la industria del cine mientres 10 años pa concentrase nel so trabayu teatral. En [[1982]], Lindo debutó en [[Broadway]] en ''[[Master Harold...and the Boys]]'' empobinada pol autor de la obra, [[Athol Fugard]]. Para [[1988]], llogró una nominación pa los [[premios Tony]] pol so rol como Herald Loomis en ''[[Joe Turner's Come and Gone]]''. El direutor [[Spike Lee]] foi quien impulsó la carrera de Lindo cuando lo escoyó p'actuar como Woody Carmichael na comedia ''[[Crooklyn]]'', a pesar de que Lindo refugara un papel na so película ''[[Fai lo que debas]]'' p'actuar na película de ciencia ficción ''[[The Blood of Heroes]]''. Ente los filmes nos que Lindo actuó tán ''Get Shorty'', ''[[Clockers (película)|Clockers]]'', ''[[Ransom (película)|Ransom]]'' y ''[[Soul of the Game]]''. La mayoría de los papeles interpretaos por Lindo son como un villanu traicioneru o como un profesional confiable. Atiesto tamién actuó pa la televisión, protagonizando apocayá la serie ''[[Kidnapped (serie de televisión)|Kidnapped]]''. Tamién apaeció como estrella convidada nel episodiu de ''[[The Simpsons]]'' "[[Brawl in the Family]]." == Filmografía == * ''[[Point Break (película de 2015)|Point Break]]'' (2015) *''[[Blood and Oil]]'' (2015, serie de TV) *''[[Cymbeline (película)|Cymbeline]]'' (2014) *''[[Believe (serie de televisión)|Believe]]'' (2013, serie de TV) *''[[Robot Chicken]]'' (2013, serie de TV, un episodiu) *''[[The Big Bang (película de 2011)|The Big Bang]]'' (2011) *''[[The Chicago Code]]'' (2011, TV) *''[[Mercy (serie de televisión)|Mercy]]'' (2009, TV) *''[[Up]]'' ([[Cine en 2009|2009]], voz) *''[[This Christmas]]'' ([[Cine en 2007|2007]]) *''[[Sahara (película de 2005)|Sahara]]'' ([[Cine en 2005|2005]]) *''[[Domino (película)|Domino]]'' ([[Cine en 2005|2005]]) *''[[Wondrous Oblivion]]'' ([[Cine en 2003|2003]]) *''Profoundly Normal'' (2003, TV) *''[[El nucleu]]'' (2003) *''[[The Last Castle]]'' ([[Cine en 2001|2001]]) *''[[Heist (película)|Heist]]'' (2001) *''[[L'únicu]]'' (2001) *''[[Romeo Must Die]]'' ([[Cine en 2000|2000]]) *''[[60 segundos]]'' (2000) *''[[The Book of Stars]]'' (2000) *''[[The Cider House Rules]]'' ([[Cine en 1999|1999]]) *''[[The Devil's Advocate]]'' ([[Cine en 1997|1997]]) *''[[A Life Less Ordinary]]'' (1997) *''[[Soul of the Game]]'' ([[Cine en 1996|1996]], TV) *''[[Broken Arrow (película de 1996)|Broken Arrow]]'' (1996) *''[[Rescate (película)|Rescate]]'' (1996) *''[[Get Shorty (película)|Get Shorty]]'' (1996) *''[[Feeling Minnesota]]'' (1996) *''[[Congo (película)|Congo]]'' ([[Cine en 1995|1995]]) *''[[Clockers (película)|Clockers]]'' (1995) *''[[Crooklyn]]'' ([[Cine en 1994|1994]]) *''[[Blood in Blood Out]]'' ([[Cine en 1993|1993]]) *''[[Malcolm X (película)|Malcolm X]]'' ([[Cine en 1992|1992]]) *''[[The Hard Way]]'' ([[Cine en 1991|1991]]) *''[[The Blood of Heroes]]'' ([[Cine en 1989|1989]]) *''[[More American Graffiti]]'' ([[Cine en 1979|1979]]) *''[[Find the Lady (película)|Find the Lady]]'' ([[Cine en 1976|1976]]) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *{{IMDb nome}} *{{IBDB nome|id=79450|name=Delroy Lindo}} {{NF|1952||Lindo, Delroy}} [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Inglaterra]] iodsw25nr5w3p1ng67d09ao44w2u9y3 0 57754 4379496 4313426 2025-06-25T16:24:26Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379496 wikitext text/x-wiki {{Correxir}} {{Tradubot|Sidney Lumet}} {{persona}} '''Sidney Lumet''' {{nym}} foi un [[Direutor de cine|direutor]], [[Productor de cine|productor]] y [[guionista]] d'[[Estaos Xuníos]]. Con una carrera profesional de más de 50 años, ye recordáu poles sos películes ''[[12 Angry Men (película de 1957)|12 Angry Men]]'' (1957), ''[[Long Day's Journey Into Night (película)|Long Day's Journey Into Night]]'' (1962), ''[[Serpico]]'' (1973), ''[[Asesinatu nel Orient Express (película)|Asesinatu nel Orient Express]]'' (1974), ''[[Dog Day Afternoon]]'' (1975), ''[[Network (película)|Network]]'' (1976), ''[[Veredictu final]]'' (1982) y ''[[Primero que el diañu sepa que morristi]]'' (2007), ente otres. == Biografía == Nacíu en [[Filadelfia]], los sos padres fueron l'actor xudíu d'orixe polacu Baruch Lumet y la baillarina Eugenia Wermus. Graduar nel ''Professional Children's School'' y foi actor primero que direutor. Fixo'l so debú nel ''Yiddish Art Theater'' de [[Nueva York]] a la edá de cuatro años y actuó en teatros xudíos de [[Broadway]] mientres la década de 1930 hasta que debutó nel cine cola película ''[[One Third of a Nation]]'' (1939). En 1947 empezó a dirixir les sos propies obres de teatru nel [[off-Broadway]] y dirixó a actores como [[Yul Brynner]], [[Eli Wallach]] y otros miembros del [[Actor's Studio]]. Lumet fixo'l so debú detrás de la cámara de primeres de la década de 1950 como direutor de televisión na [[CBS]]. Nella destaquen los 150 episodios de la serie "Danger" (1950) y los 26 de "You Are There" (1953). L'empiezu nel cine de Lumet foi prometedor, col ésitu comercial y de crítica de ''[[12 Angry Men (película de 1957)|12 Angry Men]]'' (1957). Por esta película, ganó'l [[Osu d'Oru]] nel [[Festival de Berlín]] y la so primer nominación al [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] na categoría de [[Óscar a la meyor película|meyor película]], [[Óscar al meyor direutor|meyor direutor]] y [[Óscar al meyor guión adautáu|meyor guión adautáu]]. Les sos siguientes realizaciones ''[[Stage Struck]]'' (1958) y ''[[Esa clase de muyer]]'' (1959) nun tuvieron al altor del so debú, como tampoco lo tuvo la direición que fizo de [[Marlon Brando]] y [[Anna Magnani]] en ''Piel de culiebra'' (''The Fugitive Kind'', 1959). A pesar d'esos fracasos, l'empiezu de la década de 1960 foi una de les dómines más granibles de Lumet. Empezó cola sólida adautación del clásicu d'[[Arthur Miller]] ''[[Panorama dende la ponte]]'' (1961), con [[Raf Vallone]] y [[Maureen Stapleton]], a la que siguió una de les sos obres maestres del periodu, ''[[Long Day's Journey Into Night]]'' (1962), protagonizada por [[Katharine Hepburn]], [[Ralph Richardson]], [[Dean Stockwell]] y [[Jason Robards]]. Dempués d'esti gran ésitu, llegó'l títulu menor ''[[Puntu llende]]'' (1964), drama sobre la [[Guerra fría]]. Pero recuperar con ''[[L'emprestador]]'' (1964), que trata d'un sobreviviente del [[Holocaustu]] que vive en Nueva York, y que rellata les sos esperiencies nos [[campos de concentración]]. El papel protagonista foi interpretáu por [[Rod Steiger]], pol que foi una nomáu a premiu Óscar. El direutor siguió investigando los horrores de la guerra nel so posterior proyeutu ''[[La llomba (película)|La llomba]]'' (1965), con [[Sean Connery]], col qu'empezaría una granible rellación profesional. Lumet dio un xiru nes sos películes al siguiente añu, dirixendo'l drama ''[[El grupu (película)|El grupu]]'' (1966) y darréu el thriller d'espionaxe ''[[Llamada pal muertu (película)|Llamada pal muertu]]'' (1966), con [[James Mason]], [[Maximilian Schell]] y [[Simone Signoret]]. La década de 1960 nun terminó tan bien para Lumet como empezó. La comedia ''[[Bye Bye Braverman]]'' (1968) y l'adautación de la obra d'[[Antón Chéjov]], ''[[La gavilueta (película)|La gavilueta]]'' (1968) fueron grandes fracasos. Tampoco tuvieron muncho meyor aceptación de públicu y crítica ''[[Cita, Una]]'' (1969) y ''[[Last of the Mobile Hot Shots]]'' (1970). La única bona crítica que recibió Lumet per aquellos años foi'l documental que realizó juntamente con [[Joseph L. Mankiewicz]], ''[[King: A Filmed Record... Montgomery to Memphis]]'' (1970) sobre [[Martin Luther King]], que foi nomada a un premiu Óscar. En 1971 filmó ''[[Supergolpe en Manhattan]]'', con Sean Connery. Esta película consiguió un aceptable ésitu de taquilla, cosa que nun asocedió con ''[[Perversión nes aules]]'' (1972), nin con ''[[La ofiensa]]'' (1972). Dempués de los anteriores fracasos, Lumet quixo apuntase al ''cine denuncia'' qu'empezaba a trunfar en [[Hollywood]]. El so primer títulu nun pudo ser más acertáu, el thriller policial ''[[Serpico]]'' (1973), que rellata la corrupción de la Policía de Nueva York. El filme foi protagonizáu por [[Al Pacino]] y foi tamién l'empiezu d'una de les dómines más brilloses de la so carrera cinematográfica. La película recibió crítiques escelentes y foi un ésitu de taquilla. Al Pacino ganó'l premiu [[Globu d'Oru]] pola so actuación, y la película recibió amás 2 nominaciones al premiu Óscar. Dempués de ''[[Lovin' Molly]]'' (1974) dedicar a l'adautación a la pantalla, del clásicu d'[[Agatha Christie]] ''[[Asesinatu nel Orient Express (película)|Asesinatu nel Orient Express]]'' (1974), qu'axuntó a grandes actores como [[Albert Finney]], [[Lauren Bacall]], Sean Connery y [[Ingrid Bergman]]. La película tuvo 6 nominaciones al premiu Óscar, y Ingrid Bergman ganó la so tercer estauína. Dempués d'esto, dirixó a Al Pacino en ''[[Dog Day Afternoon]]'' (1975), una película sobre un robu en Nueva York, que tamién recibió 6 nominaciones al premiu Óscar, a la meyor película, meyor direutor y meyor actor actor y un premiu a [[Frank Pierson]], al meyor guión orixinal. [[Ficheru:Sydneylumet.jpg|thumb|200px|Sidney Lumet en 1939]] El so siguiente títulu ''[[Network (película)|Network]]'' (1976), foi una sátira sobre'l mundu de la televisión. La película ganó 4 Premiu Óscar: al meyor actor ([[Peter Finch]]), a la meyor actriz ([[Faye Dunaway]]), al meyor guión orixinal ([[Paddy Chayefsky]]), y a la meyor actriz secundaria ([[Beatrice Straight]]). Dempués d'estos ésitos, llanzar a proyeutos más ambiciosos que nun tuvieron tanto ésitu, quitando a ''[[Equus (película)|Equus]]'' (1977), una adautación a la pantalla de la polémica obra de teatru de [[Peter Shaffer]], pola cual [[Richard Burton]], y [[Peter Firth]] fueron nomaos al premiu Óscar. La película nun foi tan bien acoyida como los sos anteriores títulos. La so película ''[[El magu (película de 1978)|El magu]]'' (1978) foi un fracasu de crítica y de taquilla. Tampoco tuvo ésitu ''[[Dimi lo que quies]]'' (1980) sobre una performance d'[[Alan King]]. Lumet volvió remontar el vuelu con ''[[Prince of the City]]'' (1981), y ''[[Veredictu final]]'' (1982), con [[Paul Newman]], [[James Mason]], [[Jack Warden]] y [[Charlotte Rampling]]. Los siguientes títulos del direutor fueron el polémicu drama ''[[Daniel (película de 1983)|Daniel]]'' (1983) con [[Timothy Hutton]] sobre la historia de dos nuevos executaos por espionaxe mientres la dómina de la [[caza de bruxes de Hollywood]]. A ella, siguieron la comedia ''[[Garbo Talks]]'' (1984), ''[[Power (película de 1986)|Power]]'' (1986) y ''[[A la mañana siguiente]]'' (1986). A la fin de la década de 1980 y empiezu de la de 1990, la so actividá foise adulces espaciando. En 1988, realizó ''[[Running on Empty]]'' (1988). La historia retrata a una familia que tien que fuxir del [[FBI]] porque los padres ([[Christine Lahti]] y [[Judd Hirsch]]) cometen un atentáu a un llaboratoriu de [[napalm]] en 1971 en protesta pola [[Guerra del Vietnam]]. Otres películes fueron ''Negocios de familia '' (1989), con Sean Connery, [[Dustin Hoffman]] y [[Matthew Broderick]], y ''[[Q & A]]'' (1990) con [[Nick Nolte]], [[Timothy Hutton]] y [[Armand Assante]] ente otros. Na década de 1990 realizó ''[[Una estraña ente nós]]'' (1992), ''[[L'abogáu del diañu (película de 1993)|L'abogáu del diañu]]'' (1993), y el [[remake]] de la película de [[John Cassavetes]] ''[[Gloria (película de 1999)|Gloria]]'' (1999). En 2005 recibió'l premiu [[Óscar honoríficu|Óscar Honoríficu]] pola so trayeutoria. Les sos películes más recién fueron ''[[Find Me Guilty]]'' (2006), que se basa na historia real de Giacomo "Jackie Dee" DiNorscio, y ''[[Before the Devil Knows You're Dead]]'' (2007), que la so entama xira en redol a dos hermanos qu'entamen el robu de la xoyería de los sos propios padres. == Filmografía == '''Como direutor:''' * ''[[12 Angry Men (película de 1957)|12 Angry Men]]'' (1957) * ''[[Stage Struck]]'' (1958) * ''[[Esa clase de muyer]] (That Kind of Woman)'' (1959) * ''[[The Fugitive Kind|Piel de culiebra]] (The Fugitive Kind)'' (1959) * ''[[Una mirada dende la ponte]] (Vu du pont)'' (1961) * ''[[Long Day's Journey Into Night]] (Long Day's Journey Into Night)'' (1962) * ''[[L'emprestador]] (The Pawnbroker)'' (1964) * ''[[Puntu llende (película)|Puntu llende]] (Fail-Safe)'' (1964) * ''[[La llomba (película)|La llomba]] (The Hill)'' (1965) * ''[[El grupu (película)|El grupu]] (The Group)'' (1966) * ''[[Llamada pal muertu (película)|Llamada pal muertu]] (The Deadly Affair)'' (1966) * ''[[Bye Bye Braverman]]'' (1968) * ''[[La gavilueta (película)|La gavilueta]] (The Sea Gull)'' (1968) * ''[[Una cita]] (The Appointment)'' (1969) * ''[[Last of the Mobile Hot Shots]] '' (1968) * ''[[King: A Filmed Record... Montgomery to Memphis]]'' (1970) (documental) * ''[[Supergolpe en Manhattan]] (The Anderson Tapes)'' (1971) * ''[[Perversión nes aules]] (Child's Play)'' (1972) * ''[[La ofiensa]] (The Offence)'' (1973) * ''[[Serpico]] (Serpico)'' (1973) * ''[[Lovin' Molly]]'' (1974) * ''[[Asesinatu nel Orient Express (película)|Asesinatu nel Orient Express]] (Murder on the Orient Express)'' (1974) * ''[[Dog Day Afternoon]] (Dog Day Afternoon)'' (1975) * ''[[Network (película)|Network]] (Network)'' (1976) * ''[[Equus (película)|Equus]] (Equus)'' (1977) * ''[[El magu (película de 1978)|El magu]] (The Wiz)'' (1978) * ''[[Dimi lo que quies]] (Just Tell Me What You Want)'' (1980) * ''[[Prince of the City]] (Prince of the City)'' (1981) * ''[[La trampa de la muerte]] (Deathtrap)'' (1982) * ''[[Veredictu final]] (The Verdict)'' (1982) * ''[[Daniel (película de 1983)|Daniel]] (Daniel)'' (1983) * ''[[Garbo Talks]] (Garbo Talks)'' (1984) * ''[[Power (película de 1986)|Power]] (Power)'' (1986) * ''[[A la mañana siguiente]] (The Morning After)'' (1986) * ''[[Running on Empty]] (Running on Empty)'' (1988) * ''[[Negocios de familia]] (Family Business)'' (1989) * ''[[Q & A]] (Q & A)'' (1990) * ''[[Una estraña ente nós]] (A Stranger Among Us)'' (1992) * ''[[L'abogáu del diañu (película de 1993)|L'abogáu del diañu]] (Guilty as Ensin)'' (1993) * ''[[Night Falls on Manhattan]] (Night Falls on Manhattan)'' (1997) * ''[[N'estáu críticu]] (Critical Care)'' (1997) * ''[[Gloria (película de 1999)|Gloria]] (Gloria)'' (1999) * ''[[Find Me Guilty]] (Find Me Guilty)'' (2006) * ''[[Primero que el diañu sepa que morristi]] (Before the Devil Knows You're Dead)'' (2007) '''Como productor:''' * ''[[Llamada pal muertu (película)|Llamada pal muertu]] (The Deadly Affair)'' (1966) * ''[[La gavilueta (película)|La gavilueta]] (The Sea Gull)'' (1968) * ''[[Dimi lo que quies]] (Just Tell Me What You Want)'' (1980) * ''[[N'estáu críticu]] (Critical Care)'' (1997) '''Como guionista:''' * ''[[Q & A]] (Q & A)'' (1990) * ''[[Night Falls on Manhattan]] (Night Falls on Manhattan)'' (1997) == Premios == === [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] === {| {{tablaguapa}} border="1" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película'''|| '''Resultancia''' |- |'''2004'''||colspan=2|'''[[Óscar Honoríficu]]'''||'''Ganador''' |- |1982||[[Óscar a la meyor direición]]||''[[Veredictu final]]''||Candidatu |- |1981||[[Óscar al meyor guión adautáu]]||''[[Príncipe de la ciudá]]''||Candidatu |- |1976||[[Óscar a la meyor direición]]||''[[Network]]''||Candidatu |- |1975||[[Óscar a la meyor direición]]||''[[Tarde de Perros]]''||Candidatu |- |1957||[[Óscar a la meyor direición]]||''[[12 Angry Men (película de 1957)|12 Angry Men]]''||Candidatu |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Sidney Lumet}} {{wikiquote|Sidney Lumet}} *{{IMDb nome}} *{{iobdb|Sidney|Lumet}} {{NF|1924|2011|Lumet, Sidney}} [[Categoría:Persones de Filadelfia]] [[Categoría:Productores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Guionistes de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Direutores de teatru d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar honoríficu]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru al meyor direutor]] [[Categoría:Militares de la Segunda Guerra Mundial d'Estaos Xuníos]] a8g65hxi0c0p2kphmdlgeservhfclc1 0 57890 4379632 4059403 2025-06-26T10:13:51Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379632 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Vanessa Marcil}} {{persona}} '''Sally Vanessa Marcil''' (n. [[15 d'ochobre]] de [[1968]])<ref name="birth">Según l'estáu de California. ''California Birth Index, 1905-1995''. Center for Health Statistics, California Department of Health Services, Sacramento, California. en Ancestry.com</ref> meyor conocida como '''Vanessa Marcil''', ye una [[actriz]] d'[[Estaos Xuníos]] d'ascendencia Mexicana conocida poles sos interpretaciones en ''[[General Hospital]]'', ''[[Beverly Hills, 90210]]'' y la serie de televisión ''[[Las Vegas (serie de televisión)|Las Vegas]]''. == Biografía == === Primeros años === Marcil, la más nueva de cuatro hermanos, nació col nome de '''Sally Vanessa Ortiz''',<ref name="birth"/> n'[[California|Indio, California]], fía de Patricia Marcil, una yerbolera, y Pedro Ortiz, un millonariu [[contratista]];<ref>{{cita web|url=http://generalhospital.about.com/cs/articles/a/sodvanessa.htm|títulu=Vanessa Marcil|idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.filmreference.com/film/0/Vanessa-Marcil.html|títulu=Biografía de Vanessa Marcil (1969-)|idioma=inglés}}</ref> pero los sos padres atópense separaos.<ref>{{cita web|url=http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800342529/bio|títulu=Biografía de Vanessa Marcil - Yahoo! Movies|idioma=inglés}}</ref> El so padre ye [[mexicanu]] y la so madre ye d'ascendencia [[Francia|francesa]], [[Italia|italiana]] y [[Portugal|portuguesa]].<ref>{{cita web|url=http://www.eonline.com/celebrities/profile/index.jsp?uuid=ba1bf713-6488-434d-aa0d-84227c2f85y7|títulu=Vanessa Marcil - Profile, Latest News and Related Articles|idioma=inglés|urlarchivu=http://archive.today/hELc|fechaarchivu=27 de mayu de 2012}}</ref> === Carrera === Marcil actuó nuna serie d'obres de [[teatru]] enantes d'apaecer nel papel de [[Brenda Barrett]] na serie ''[[General Hospital]]'' en [[1992]]. Llogró tres candidatures a los [[Premiu Emmy|premios emmy]] mientres los años de (1997, 1998 y 2003) pola so imaxe, ganando en [[2003]]. Dempués de seis años en ''[[General Hospital]]'', dexó'l show en 1998 (anque tornaría de volao en 2002) y participó con un papel recurrente nel drama policial ''[[Alto Incidente]]'' producíu por [[Steven Spielberg]]. Marcil xunir al repartu de ''[[Beverly Hills, 90210]]'' en payares de 1998, como [[Gina Kincaid]]. Fixo'l so debú nel llargumetraxe de 1996, na película ''[[The Rock (película)|The Rock]]'', la que protagonizó frente a [[Nicolas Cage]], [[Sean Connery]] y [[Ed Harris]]. En 1999, participó en dos películes independientes: ''Mozos bonos duermen solos'' con Sean O'Bryan y ''L'espaciu ente nós'', con [[Jeremy Sisto]]. En 2001, Marcil foi gallardoniada col Premiu de Serviciu d'Estancia y sofitó los servicios pa muyeres maltrataes y los sos fíos acoyendo eventos de caridá y faciendo apaiciones nel programa de la ''[[Wheel of Fortune|Rueda de la Fortuna]]'', xugando pa recaldar fondos pa la organización. Al traviés de los sos esfuercios de recaldación de fondos, espera aumentar la conciencia de la violencia doméstica y sirvir d'inspiración a les muyeres maltrataes pa tomar el control de les sos vides. Marcil protagonizó la [[serie de televisión]] de la [[National Broadcasting Company|NBC]] ''[[Las Vegas (serie de televisión)|Las Vegas]]'' como Samantha Jane "Sam" Marquez. Apaeció en delles revistes pa caballeros, incluyíes ''[[Stuff]]'', ''[[FHM]]'', y''[[Maxim (revista)|Maxim]]''. Foi nomada # 19 nes 100 más ''Hot'' del [[2005]] de la revista ''Maxim'', la llista presentar na portada qu'inclúi la llista, según # 92 nel [[2006]] de la llista Hot 100 de ''FHM''.<ref>{{cita web|url=http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_2005_May_10/ai_n13679947|títulu=MAXIM MAGACÍN Unveils Their ``Hot 100'' for 2005; Eva Longoria Crowned #1 This Year Business Wire | Find Articles at BNET.com<!-- Bot generated title -->}}</ref> Na seronda de 2008, Marcil foi una estrella convidada en ''[[Lipstick Jungle (serie de televisión)|Lipstick Jungle]]'', como una xestora de talentos. A partir de payares de 2008, ye la presentadora y xuez en xefe del programa de [[Lifetime Television]], ''[[Blush: la busca de la próxima Gran Artista Maquillaxe]] ''. En 2009 apaez en 3 episodios de la última temporada d'[[Without a Trace]] === Vida personal === Marcil tuvo casada con [[Corey Feldman]] de [[1989]] a [[1993]].<ref>{{cita web|url=http://www.soapoperadigest.com/features/wvanessamarcil93/index2.html|títulu=Va Va Va Vanessa!|apellíu=De Losh|nome=Lara |editorial=soapoperadigest.com|fechaaccesu=24 d'avientu de 2008}}</ref> Tuvo comprometida col so compañeru de ''General Hospital'' [[Tyler Christopher]], pero nunca se casaron. Más tarde saldría col so compañeru de ''Beverly Hills, 90210'' [[Brian Austin Green]] de [[1999]] hasta principios de [[2003]], con quien tien un fíu llamáu ''Kassius Lijah Marcil-Green'' nacíu'l [[30 de marzu]] de [[2002]].<ref>{{cita web|url=http://www.askmen.com/celebs/women/actress/39_vanessa_marcil.html|títulu=Vanessa Marcil Biography|editorial=askmen.com|fechaaccesu=25 d'avientu de 2008}}</ref> En [[2005]], Marcil empezó a salir col escritor y direutor [[Ben Younger]].<ref>{{cita web|url=http://www.eonline.com/celebrities/profile/index.jsp?uuid=ba1bf713-6488-434d-aa0d-84227c2f85y7|títulu=Vanessa Marcil Profile|editorial=eonline.com|fechaaccesu=25 d'avientu de 2008|urlarchivu=http://archive.today/hELc|fechaarchivu=27 de mayu de 2012}}</ref> La so meyor amiga ye [[Jillian Michaels (entrenadora personal)|Jillian Michaels]], quien ye madrina del so fíu Kassius. Marcil casóse col actor de [[CSI: NY]] [[Carmine Giovinazzo]], el 11 de xunetu de 2010. == Premios y nominaciones == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! style="background-color: #BCBCBC"|Añu ! style="background-color: #BCBCBC"|Premiu ! style="background-color: #BCBCBC"|Resultancia ! style="background-color: #BCBCBC"|Categoría ! style="background-color: #BCBCBC"|Serie |- | 1994 | rowspan=5|Soap Opera Digest Awards | rowspan=2|'''Nomada''' | Muyer debutante | rowspan=8|''[[General Hospital]] |- | 1995 | Meyor pareya de serie <small>(xunto a [[Maurice Benard]])</small> |-style="background-color: #EAEAEA;" | 1997 | rowspan=3|'''Ganadora''' | Rol femenín más sexy |-style="background-color: #EAEAEA;" | 1998 | Meyor actriz principal |-style="background-color: #EAEAEA;" | 2003 | Meyor torno |- | 1997 | rowspan=3|Daytime Emmy Award | rowspan=2|'''Nomada''' | Meyor actriz de repartu en serie de drama |- | 1998 | Meyor actriz de repartu en serie de drama |- #EAEAEA;" | 2003 | '''Ganadora''' | Meyor actriz de repartu en serie de drama |} == Referencies == {{llistaref}} {{NF|1968||Marcil, Vanessa}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] px8fum2pqybhfpznkq8ji29rissu8p4 0 58164 4379484 4269014 2025-06-25T16:23:10Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379484 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Julie Anne Smith''' ([[3 d'avientu]] de [[1960]], [[Fayetteville (Carolina del Norte)|Fayetteville]], [[Carolina del Norte]]), más conocida pol so nome artísticu '''Julianne Moore''', ye una [[actriz]] y [[productor de cine|productora]] d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe escocés, ganadora del [[Premios Óscar|Premiu Óscar]], de los [[Globos d'Oru]], del [[Premiu Primetime Emmy|Premiu Emmy]], del [[Premiu BAFTA]] y del [[Premiu del Sindicatu d'Actores]] poles sos interpretaciones en diversos papeles.<ref name="premios">{{Cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0000194/awards |títulu=Premiu y nominaciones de Julianne Moore |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2010 |obra=[[IMDb]] |idioma=inglés }}</ref> Tamién foi gallardoniada cola [[Copa Volpi a la meyor actriz]], el [[Premiu del Festival de Cannes a la meyor actriz]] y el [[Osu de plata]] del [[Festival Internacional de Cine de Berlín]]. Ye conocida pola so participación en películes como ''[[The Lost World: Jurassic Park]]'' (1997), ''[[Boogie Nights]]'' (1997), ''[[Magnolia (película)|Magnolia]]'' (1999), ''[[Hannibal (película)|Hannibal]]'' (2001), ''[[The Hours]]'' (2002), ''[[Far from Heaven]]'' (2002), ''[[Children of Men]]'' (2006), ''[[A Single Man (película de 2009)|A Single Man]]'' (2009), ''[[The Kids Are All Right]]'' (2011), ''[[Carrie (película de 2013)|Carrie]]'' (2013), ''[[Maps to the Stars]]'' (2014), ''[[Siempres Alice|Still Alice]]'' (2014), ''[[The Hunger Games: Mockingjay – Part 1]]'' (2014), ''[[The Hunger Games: Mockingjay – Part 2|Mockingjay – Part 2]]'' (2015) y ''[[Freeheld]]'' (2015). Ye embaxadora de la [[ONG]] [[Save the Children]].<ref name="ong">{{Cita web |url=http://articles.cnn.com/2010-12-16/entertainment/julianne.moore.charity_1_freckleface-strawberry-underprivileged-children-strong-reading-skills?_s=PM:SHOWBIZ |títulu=Julianne Moore plays big role in Save the Children charity |fechaaccesu=3 de payares de 2011 |autor=Cho, Alina |fecha=16 d'avientu de 2010 |obra=CNN Entertainment |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://articles.cnn.com/2010-12-16/entertainment/julianne.moore.charity_1_freckleface-strawberry-underprivileged-children-strong-reading-skills?_s=PM:SHOWBIZ|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> == Primeros años == Julianne Moore nació en [[Fayetteville (Carolina del Norte)|Fayetteville]], [[Carolina del Norte]], [[Estaos Xuníos]].<ref name="biografía">{{Cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0000194/bio |títulu=Biografía de Julianne Moore |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2010 |obra=[[IMDb]] |idioma=inglés }}</ref> Fía de Peter Moore Smith, [[xuez]] [[militar]] y [[coronel]] de l'[[Armada]], y Ann Love Smith, [[siquiatra]] y [[trabayador social|trabayadora social]] con ascendencia [[Escocia|escocesa]].<ref name="biografía" /> Tien dos hermanos menores, Peter Moore Smith y Valerie. Pola mor del trabayu del so padre, vivió na so mocedá en más d'una docena de sitios alredor del mundu llegáu a asistir a más de nueve colexos distintos. Tuvo mientres más d'un añu y mediu en [[Juneau]], [[Alaska]], onde allegó a la escuela ente 1971 y 1972.<ref name="biografía" /> Estudió nel [[American Institute]] de [[Frankfurt del Main]], [[Alemaña]] en 1979. Darréu llicencióse en [[Belles Artes]] na [[Boston University]]. Treslladar a [[Nueva York]] en 1983, onde trabayó como camarera hasta que-y llegó la oportunidá de convertise n'actriz.<ref name="biografía" /> Casóse en dos causes, la primera d'elles con John Gould Rubin el 3 de mayu de 1986, pero finalmente divorciáronse'l 25 d'agostu de 1995. La segunda producióse'l 23 d'agostu de 2003, con [[Bart Freundlich]], con quien tuvo dos fíos frutu de la rellación, Caleb Freundlich (nacíu'l 4 d'avientu de 1997) y Liv Freundlich (nacida'l 11 d'abril de 2002).<ref name="biografía" /><ref>{{Cita web |url=http://www.guardian.co.uk/lifeandstyle/2011/jan/29/julianne-moore-my-family-values |títulu=Julianne Moore: My family values |fechaaccesu=3 de payares de 2011 |autor=Lipworth, Elaine |fecha=29 de xineru de 2011 |obra=[[The Guardian]] |idioma=inglés }}</ref> Escribió dellos llibros infantiles, ente ellos ''Freckleface Strawberry'' (publicáu en 2007) y ''Freckleface Strawberry and the Dodgeball Bully'' (publicáu en 2009).<ref>{{Cita web |url=http://www.huffingtonpost.com/2011/10/13/julianne-moore-new-childrens-book_n_1009513.html |títulu=Julianne Moore Talks New Children's Book ''Freckleface Strawberry: Best Friends Forever'' |fechaaccesu=4 de payares de 2011 |autor=Gostin, Nicki |fecha=13 d'ochobre de 2011 |obra=[[Huffington Post]] |idioma=inglés }}</ref> Ye embaxadora de la [[ONG]] ''[[Save the Children]]''.<ref name="ong" /> Anguaño mora cola so familia na ciudá de Nueva York.<ref name="biografía" /> == Carrera == Unu de los primeros trabayos de Julianne Moore nel cine foi col personaxe de Marlene Craven na película ''[[The Hand That Rocks the Cradle]]'' (1992), protagonizada por [[Rebecca De Mornay]] y empobinada por [[Curtis Hanson]]. Al añu siguiente participó en ''[[Body of Evidence|El cuerpu del delitu]]'' (1993) na que tamién apaecíen [[Madonna]] y [[Willem Dafoe]]. Esi mesmu añu interpretó a la Dr. Anne Eastman en ''[[The Fugitive (película de 1993)|The Fugitive]]'', con [[Harrison Ford]] y [[Tommy Lee Jones]]. Darréu protagonizaría la [[comedia romántica]] ''[[Nueve meses]]'' (1995), con [[Hugh Grant]], y el filme d'[[cine d'aición|aición]] ''[[Asesinos]]'' (1995), xunto a [[Sylvester Stallone]] y [[Antonio Banderas]], siendo una de les películes peor valoraes de la so carrera pola prensa especializada.<ref name="rottentomatoes">{{Cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/celebrity/julianne_moore/ |títulu=Rotten Tomatoes Celebrity Profile |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2010 |obra=[[Rotten Tomatoes]] |idioma=inglés }}</ref> En 1997 trabayó a les órdenes de [[Steven Spielberg]] en ''[[The Lost World: Jurassic Park II|Jurassic Park: The Lost World]]'', de la que'l críticu James Kendrick dixo que: "''Jurassic Park: The Lost World'' ye una cinta d'aición y aventura tremendamente disfrutable”.<ref>{{Cita web |url=http://www.qnetwork.com/index.php?page=review&id=495 |títulu=Comentariu de Christopher Brandon |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2010 |autor=Christopher Brandon |obra=qnetwork.com |idioma=inglés }}</ref> Anguaño sigue siendo'l filme más taquilleru de la so trayeutoria n'Estaos Xuníos, con 229 millones de [[dólares]].<ref>{{Cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=jurassicpark2.htm |títulu=Recaudación de ''Jurassic Park: The Lost World'' |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2010 |obra=[[Box Office Mojo]] |idioma=inglés }}</ref>Esi mesmu añu protagonizó ''[[Boogie Nights]]'', dando vida a Amber Waves, una [[actriz porno]], interpretación que-y valió una candidatura al [[Óscar a la meyor actriz de repartu]] y al [[Globu d'Oru]] na mesma categoría.<ref name="premios" /> Compartió protagonismu con [[Mark Wahlberg]], [[Don Cheadle]] y [[Burt Reynolds]]. Tamién intervieno en ''[[The Big Lebowski]]'' (1998), de los [[hermanos Coen]], na que formó parte d'un repartu que taba encabezáu por [[Jeff Bridges]] y [[John Goodman]], y en ''[[A Map of the World]]'' (1999) al llau de [[Sigourney Weaver]]. [[Ficheru:Flickr - nicogenin - 66ème Festival de Venise (Mostra) (62).jpg|thumb|left|Julianne Moore xunto a [[Tom Ford]] y [[Colin Firth]] en [[Festival de Cine de Venecia]], el 10 de setiembre de 2009.<ref>{{Cita web |url=https://www.rtve.es/noticias/20090911/tom-ford-colin-firth-métense-venecia-bolsu-single-man/292052.shtml |títulu=Tom Ford y Colin Firth meter a Venecia nel bolsu con ''A Single Man'' |fechaaccesu=3 de payares de 2011 |autor=García de Francisco, Alicia |fecha=10 de setiembre de 2009 |obra=[[RTVE]]}}</ref>]] Volvió collechar candidatures en distintos premios como nos [[Premios Óscar|Óscar]], na categoría de [[Óscar a la meyor actriz|meyor actriz]], al [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Globu d'Oru a la meyor actriz en drama]], al [[premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista|Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz]] y al [[BAFTA a la meyor actriz]] pola so interpretación de Sarah Miles en ''[[The End of the Affair]]'' (1999).<ref name="premios" /> Nella compartía cartelu con [[Ralph Fiennes]] y de la que'l críticu cinematografíco Christopher Brandon dixo: “Moore y Fiennes realicen unes apasionaes y sexys interpretaciones.”<ref>{{Cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/1093671-end_of_the_affair/comments.php?reviewid=128111 |títulu=Comentariu de Christopher Brandon |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2010 |autor=Christopher Brandon |fecha=1 de xineru de 2000 |obra=[[Rotten Tomatoes]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.rottentomatoes.com/m/1093671-end_of_the_affair/comments.php?reviewid=128111|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> Tamién foi candidata en 1999 al [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de repartu]] por ''[[Magnolia (película)|Magnolia]]'' (1999).<ref name="premios" /> Dempués llegaríen ''[[Hannibal (película)|Hannibal]]'' (2001), al llau d'[[Anthony Hopkins]] y onde interpretó a Clarice Starling. Siguió-y la [[comedia]] ''[[Evolution (película)|Evolution]]'' (2001) dirixida por [[Ivan Reitman]]. En 2002 estrenó ''[[The Hours]]'', xunto a [[Meryl Streep]] y [[Nicole Kidman]], y ''[[Far from Heaven]]'', con [[Dennis Quaid]]. Foi nuevamente candidata al Óscar por dambes actuaciones, nes categoríes de meyor actriz y meyor actriz de repartu, siendo una de les poques actrices en consiguir una doble nominación nun mesmu añu.<ref name="biografía" /> Tamién collechó candidatures a los [[Premios del Sindicatu d'Actores]] como meyor actriz y meyor actriz de repartu y a los [[Globos d'Oru]] como meyor actriz en drama y como meyor actriz de repartu, respeutivamente.<ref name="premios" /> Jeffrey Overstreet escribió: “la meyor razón pa ver la película ye reparar una de les meyores interpretaciones de Julianne Moore”, arriendes de la so participación en ''Far from Heaven''.<ref>{{Cita web |url=http://lookingcloser.org/2008/12/far-from-heaven-2002/ |títulu=Comentariu de Jeffrey Overstreet |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2010 |autor=Jeffrey Overstreet |fecha=6 d'avientu de 2004 |obra=lookingcloser.org |idioma=inglés }}</ref> Nos años siguientes intervendría en películes como ''[[The Forgotten]]'' (2004) o ''[[Children of Men]]'' (2006), con [[Michael Caine]] y [[Clive Owen]].<ref>{{Cita web |url=http://www.helium.com/items/141905-Characters-Performances |títulu=Julianne Moore's performance in ''Children of Men'' |fechaaccesu=4 de payares de 2011 |autor=Scott, Darryl |fecha=30 de xineru de 2007 |obra=Helium |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.helium.com/items/141905-Characters-Performances|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> Tamién participó nel filme d'[[cine d'aición|aición]] ''[[Next (película)|Next]]'' (2007), onde compartía protagonismu con [[Nicolas Cage]]. En 2009 intervieno nun personaxe secundariu nel debú cinematográficu de [[Tom Ford]] con ''[[A Single Man (película de 2009)|A Single Man]]'', protagonizáu por [[Colin Firth]], siendo nuevamente candidata al [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu]].<ref name="premios" /> En 2010 estrenó ''[[The Kids Are All Right]]'', con [[Annette Bening]] y [[Mark Ruffalo]], siendo la cinta meyor valorada de carrera profesional.<ref name="rottentomatoes" /> El [[2 de payares]] de 2010 recibió'l [[Marco Aurelio Award]], nel [[Festival de Cine de Roma]], pola so carrera cinematográfica, convirtiéndose asina na actriz más nueva en recibir dichu gallardón.<ref>{{Cita web |url=http://www.fotogramas.es/Noticias/Julianne-Moore-gallardoniada-pola so trayeutoria-en-el Festival-de-Cine-de-Roma |títulu=Julianne Moore gallardoniada pola so trayeutoria nel Festival de Cine de Roma |fechaaccesu=7 de payares de 2010 |obra=[[Fotogrames]] }}</ref> Formó parte del repartu coral de la [[comedia romántica]] ''[[Crazy, Stupid, Love]]'' (2011), na qu'interpretaba a la esposa de [[Steve Carell]].<ref>{{Cita web |url=https://www.lavanguardia.com/20110729/54193502799/steve-carell-y-julianne-moore-protagonicen-la-romantica-crazy-stupid-love.html |títulu=Steve Carell y Julianne Moore protagonicen la romántica ''Crazy, Stupid, Love'' |fechaaccesu=3 de payares de 2011 |autor=EFE |fecha=29 de xunetu de 2011 |obra=[[La Vanguardia]] }}</ref> En 2013 participa na película Italiana ''666 espíritus'' onde encarna a una doctora que trata d'investigar l'estrañu comportamientu d'un paciente. El [[3 d'ochobre]] de [[2013]] foi gallardoniada con una Estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]].<ref>{{Cita web |url=http://uk.news.yahoo.com/julianne-moore-gets-star-hollywood-walk-fame-022700652.html |títulu=Web Citation |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131004165459/http://uk.news.yahoo.com/julianne-moore-gets-star-hollywood-walk-fame-022700652.html |fechaarchivu=2013-10-04 }}</ref> El [[22 de febreru]] de [[2015]] recibió'l [[Premios Óscar|Óscar]] a [[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]] pola so actuación en ''[[Siempres Alice|Still Alice]]''. == Filmografía == {| {{tablaguapa}} border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" | '''Añu''' || '''Títulu''' || '''Personaxe''' || '''Otros''' |- |[[2017]] |[[Kingsman: The Golden Circle]] |Poppy | |- | rowspan="2"| [[2015]] || ''[[The Hunger Games: Mockingjay – Part 2]]'' || [[Presidenta Alma Coin]] || |- || ''[[Freeheld]]'' || Lloréu Hester || |- | rowspan="6"| [[2014]] || ''[[El séptimu fíu]]'' || Madre Malkin || |- | ''[[The Hunger Games: Mockingjay – Part 1]]'' || Presidenta Alma Coin || |- | ''[[Maps to the Stars]]'' || Havana Segrand || |- | ''[[Siempres Alice|Still Alice]]'' || Alice Howland || [[2015]] - [[Óscar a la meyor actriz|Óscar a la Meyor actriz]] [[2015]] - [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Globu d'Oru a la Meyor actriz - Drama]] [[2015]] - [[BAFTA a la meyor actriz|BAFTA a la Meyor actriz]] [[2015]] - [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista|Premiu del Sindicatu d'Actores a la Meyor actriz]] |- | ''[[666 spirits]]'' || Cara Jessup || |- | ''[[Non-Stop (película)|Non-Stop]]'' || Jen Summers || |- | rowspan=3|[[2013]] || ''[[Carrie (película de 2013)|Carrie]]'' || Margaret White || |- | ''[[Don Jon]]'' || Esther || |- | ''[[The English Teacher]]'' || Linda Sinclair || |- | rowspan=3|[[2012]] || ''[[¿Qué faemos con Maisie?]]'' || Susanna || |- | ''[[Being Flynn]]'' || Jody Flynn || |- | ''[[Game Change]]'' (TV) || [[Sarah Palin]]|| [[2013]] - [[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme|Globu d'Oru a la Meyor actriz de miniserie o telefilme]] [[2013]] - [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Miniserie o telefilme|Premiu del Sindicatu d'Actores a la Meyor actriz de televisión - Miniserie o telefilme]] [[2013]] - [[Primetime Emmy a la meyor actriz - Miniserie o telefilme|Emmy a la Meyor actriz - Miniserie o telefilme]] |- | [[2011]] ||''[[Crazy, Stupid, Love.]]''|| Emily Weaver || |- | rowspan=3|[[2010]] ||''[[The Kids Are All Right]]''|| Jules || |- | ''[[Chloe]]''|| Dra. Catherine Stewart || |- |''[[Boone's Lick]]''|| Mary Margaret || |- | rowspan=3|[[2009]] ||''[[Shelter (película de 2010)|Shelter]]'' || Cara || |- | ''[[A single man (película de 2009)|A Single Man]]'' || Charley || |- | ''[[The Private Lives of Pippa Lee]]'' || Kat || |- | [[2008]] || ''[[Blindness]]'' || Esposa del médicu || |- | rowspan=3|[[2007]] || ''[[I'm Not There]]'' || Alice Fabian || |- | ''[[Next (película)|Next]]'' || Callie Ferris || |- | ''[[Savage Grace]]'' || Barbara Daly Baekeland || |- | rowspan=2|[[2006]] || ''[[Children of Men]]'' || Julian || |- | ''[[Freedomland]]'' || Brenda Martin || |- | rowspan=2|[[2005]] || ''[[The Prize Winner of Defiance, Ohio]]'' || Evelyn Ryan || |- | ''[[Trust the Man]]'' || Rebecca || |- | rowspan=3|[[2004]] || ''[[Marie and Bruce]]'' || Tom Cairns || Productora executiva.<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0000194/#Producer |títulu=Filmografía como productora |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2010 |obra=[[IMDb]] |idioma=inglés }}</ref> |- | ''[[The Forgotten]]'' || Telly Paretta || |- | ''[[Laws of Attraction]]'' || Audrey Woods || |- | rowspan=2|[[2002]] || ''[[The Hours]]'' || Laura Brown || |- | ''[[Far from Heaven]]'' || Cathy Whitaker || |- | rowspan=3|[[2001]] || ''[[The Shipping News]]'' || Wavey Prowse || |- | ''[[Evolution (película)|Evolution]]'' || Dra. Allison Reed || |- | ''[[Hannibal (película)|Hannibal]]'' || Axente Clarice Starling || |- | [[2000]] || ''[[The Ladies Man]]'' || Audrey || |- | rowspan=5|[[1999]] || ''[[Magnolia (película)|Magnolia]]'' || Linda Partridge || |- | ''[[The End of the Affair]]'' || Sarah Miles || |- | ''[[A Map of the World]]'' || Theresa Collins || |- | ''[[Un home ideal (película de 1999)|Un home ideal]]'' || Mrs. Laura Cheveley || |- | ''[[Cookie's Fortune]]'' || Cora Duvall || |- | rowspan=2|[[1998]] || ''[[Psycho (película 1998)|Psycho]]'' || Lila Crane || |- | ''[[The Big Lebowski]]'' || Maude Lebowski || |- | rowspan=3|[[1997]] || ''[[Boogie Nights]]'' || Amber Waves || |- | ''[[The Myth of Fingerprints]]'' || Mia || |- | ''[[The Lost World: Jurassic Park]]'' || Dra. Sarah Harding || |- | [[1996]] || ''[[SurvivingPicasso]]'' || Dora Maar || |- | rowspan=4|[[1995]] || ''[[Asesinos]]'' || Electra || |- | ''[[Nueve meses]]'' || Rebecca Taylor || |- | ''[[Safe]]'' || Todd Haynes || |- | ''[[Roommates]]'' || Beth Holzcek || |- | [[1994]] || ''[[Vanya on 42th Street]]'' || Yelena || |- | rowspan=4|[[1993]] || ''[[Short Cuts (película)|Short Cuts]]'' || Marian Wyman || |- | ''[[The Fugitive (película de 1993)|The Fugitive]]'' || Dra. Anne Eastman || |- | ''[[Benny & Joon]]'' || Ruthie || |- | ''[[Body of Evidence]]'' || Sharon Dulaney || |- | rowspan=2|[[1992]] || ''[[The Gun in Betty Lou's Handbag]]'' || Elinor || |- | ''[[The Hand That Rocks the Cradle]]'' || Marlene Craven || |- | [[1990]] || ''[[Tales from de Darkside: The Movie]]'' || Susan || |- | [[1988]] || ''[[sLaughterhouse II]]'' || Julie || |- | [[1982]] || ''[[Timerider]]'' || Téunica || |} == Premios == ;[[Premiu Óscar|Premios Oscar]] {| class=wikitable |- ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2015||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Siempres Alice|Still Alice]]''||{{Celda|Ganadora}} |- |rowspan=2|2003||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Far from Heaven]]''||{{celda|Nomada}} |- |[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||''[[The Hours]]''||{{celda|Nomada}} |- |2000||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[The End of the Affair]]''||{{celda|Nomada}} |- |1998||[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||''[[Boogie Nights]]''||{{celda|Nomada}} |- |} ;[[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]] {| class=wikitable |- ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |rowspan=2|2015||[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]]||''[[Siempres Alice|Still Alice]]''||{{celda|Ganadora}} |- |[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]]||''Maps to the Stars''||{{celda|Nomada}} |- |2013||[[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme|Meyor actriz de miniserie o telefilme]]||''[[Game Change]]''||{{celda|Ganadora}} |- |2011||[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]]||''[[The Kids Are All Right]]''||{{celda|Nomada}} |- |2010||[[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||''[[A Single Man (película de 2009)|A Single Man]]''||{{celda|Nomada}} |- |2003||rowspan=2|[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]]||''[[Far from Heaven]]''||{{celda|Nomada}} |- |rowspan=2|2000||''[[The End of the Affair]]''||{{celda|Nomada}} |- |[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]]||''Un home ideal''||{{celda|Nomada}} |- |1998||[[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||''[[Boogie Nights]]''||{{celda|Nomada}} |- |} ;[[Premios BAFTA]] {| class=wikitable |- ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2015||[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Siempres Alice|Still Alice]]''||{{Celda|Ganadora}} |- |2011||[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[The Kids Are All Right]]''||{{celda|Nomada}} |- |2003||[[BAFTA a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||''[[The Hours]]''||{{celda|Nomada}} |- |2000||[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[The End of the Affair]]''||{{celda|Nomada}} |- |} ;[[Premios del Sindicatu d'Actores]] {| class=wikitable |- ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2015||[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista|Meyor actriz]]||''[[Siempres Alice|Still Alice]]''||{{Celda|Ganadora}} |- |2013||[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Miniserie o telefilme|Meyor actriz de televisión - Miniserie o telefilme]]||''[[Game Change]]''||{{celda|Ganadora}} |- |2011||[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]]||''[[The Kids Are All Right]]''||{{celda|Nomada}} |- |rowspan=3|2003||[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista|Meyor actriz]]||''[[Far from Heaven]]''||{{celda|Nomada}} |- |[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]] || rowspan=2|''[[The Hours]]''||{{celda|Nomada}} |- |[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||{{celda|Nomada}} |- |rowspan=3|2000||[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista|Meyor actriz]]||''[[The End of the Affair]]''||{{celda|Nomada}} |- |[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]]||rowspan=2|''[[Magnolia (película)|Magnolia]]''||{{celda|Nomada}} |- |[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||{{celda|Nomada}} |- |rowspan=2|1998||[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]] ||rowspan=2|''[[Boogie Nights]]''||{{celda|Nomada}} |- |[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||{{celda|Nomada}} |- |} ;[[Premios Primetime Emmy|Premios Emmy]] {| class=wikitable |- ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2013||[[Primetime Emmy a la meyor actriz - Miniserie o telefilme|Meyor actriz - Miniserie o telefilme]]||''[[Game Change]]''||{{celda|Ganadora}} |} ;[[Premios de la Crítica Cinematográfica]] {| class=wikitable |- ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2015||[[Premiu de la Crítica Cinematográfica a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Siempres Alice|Still Alice]]''||{{Celda|Ganadora}} |- |2010||[[Premiu de la Crítica Cinematográfica a la meyor actriz de repartu Meyor actriz de repartu]]||''[[A Single Man (película de 2009)|A Single Man]]''||{{Celda|Nomada}} |- |2003||[[Premiu de la Crítica Cinematográfica a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Far from Heaven]]''||{{Celda|Ganadora}} |} ;[[Premios Independent Spirit]] {| class=wikitable |- ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2015||rowspan=2|[[Independent Spirit Award a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Siempres Alice|Still Alice]]''||{{Celda|Ganadora}} |- |2003||''[[Far from Heaven]]''||{{Celda|Ganadora}} |- |1994||[[Independent Spirit Award a la meyor actriz de repartu Meyor actriz de repartu]]||''[[Short Cuts (película)|Short Cuts]]''||{{Celda|Nomada}} |} ;'''[[Festival de Cannes]]''' {| class=wikitable |- ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2015||[[Premiu del Festival de Cannes a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''Maps to the Stars''||{{celda|Ganadora}} |- |} ;[[Festival de Cine de Venecia]] {| class=wikitable |- ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2003||[[Copa Volpi a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Far from Heaven]]''||{{celda|Ganadora}} |- |} ;[[Festival de Cine de Berlín]] {| class=wikitable |- ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2003||[[Lleón de plata a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[The Hours]]''||{{celda|Ganadora}} |- |} ;[[Festival de Cine de Sitges]] {| class=wikitable |- ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2014||[[Premiu a la meyor actriz del Festival de Cine de Sitges|Meyor actriz]]||''[[Maps to the Stars]]''||{{celda|Ganadora}} |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons|Julianne Moore}} * {{IMDb|0000194}} {{NF|1960||Moore, Julianne}} {{Tradubot|Julianne Moore}} [[Categoría:Persones de Carolina del Norte]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz dramática (cine)]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme]] [[Categoría:Ganadores del premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Emmy]] [[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA]] [[Categoría:Paséu de la Fama de Hollywood]] [[Categoría:Productores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] evxkf9va07ebd4pocr434qk8452xy8a 0 58303 4379567 4320679 2025-06-26T10:05:39Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379567 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Alessandro Nivola}} {{persona}} '''Alessandro Antine Nivola''' {{nym}} ye un [[actor]] d'[[Estaos Xuníos]]. Ye conocíu poles sos actuaciones en ''[[Best Laid Plans]]'', ''[[Jurassic Park III]]'', ''[[Face/Off]]'', ''[[The Eye (película de 2008)|The Eye]]'' y ''[[Goal!]]''. == Biografía == Nivola nació en Boston (Massachusetts). El so padre, Pietro Nivola, yera un [[politólogu]] y la so madre yera una [[artista]]. El so güelu paternu foi l'[[escultor]] [[Italia|italianu]] [[Costantino Nivola]] y la so güela paterna, Ruth Guggenheim, yera una [[Asilu humanitariu|abellugada]] [[xudía]] d'[[Alemaña]].<ref>{{cita web|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1248/is_5_92/ai_n6036832|títulu=Costantino Nivola: public and private: a selection of Nivola's sculptures, soon to leave the U.S. for a permanent home in a museum devoted to the artist in Sardinia, provided a rare overview of his work at the Parrish Museum|fechaaccesu=15 de payares de 2008|apellíu=Brach|nome=Paul|añu=2004|mes=mayu|editorial=[[BNET]]|idioma=inglés}}</ref> Tien un hermanu llamáu Adrian. Nivola asistió a la ''[[Phillips Exeter Academy]]'' y más tarde llogró un diploma n'inglés na [[Universidá Yale]]. Nivola ta casáu cola actriz [[Emily Mortimer]] con quien tien un fíu, Samuel, nacíu'l [[23 de setiembre]] de [[2003]]. Anguaño viven en [[Boerum Hill]], [[Brooklyn]], [[Nueva York]]. === Carrera === Nivola empecipió la so carrera mientres estudiaba en Yale, realizando'l papel principal nuna producción de la obra d'[[Athol Fugard]] ''[[Master Harold...and the Boys]]'' en [[Seattle]]. En [[1995]], depués de terminar los sos estudios universitarios, Nivola debutó en [[Broadway]] en ''[[Un mes nel campu]]'' xunto a [[Helen Mirren]]. Al añu siguiente, apaeció na miniserie de la [[National Broadcasting Company|NBC]] ''The Ring'' y llogró'l so primer papel cinematográficu en ''[[Inventing the Abbotts]]''. Tamién foi escoyíu pa interpretar al hermanu del personaxe de [[Nicolas Cage]] na película de [[John Woo]] ''Face/Off''. En [[1998]], Nivola actuó xunto a [[Rachel Weisz]] nel filme ''[[I Want You (película)|I Want You]]'', pal cual tuvo qu'adoptar un acentu inglés. Tamién apaeció en ''Best Laid Plans'' y ''[[Mansfield Park (película)|Mansfield Park]]''. En [[2002]], participó nel filme de [[Lisa Cholodenko]] ''[[Laurel Canyon (película)|Laurel Canyon]]''. Nivola ye conocíu poles sos actuaciones na triloxía de ''Goal!'' onde interpreta a Gavin Harris. == Filmografía == * ''[[The Neon Demon]]'' (2016) * ''[[A Most Violent Year]]'' (2014) * ''[[Selma (película)|Selma]]'' (2014) * ''[[Devil's Knot (película)|Devil's Knot]]'' (2013) * ''[[American Hustle]]'' ([[Cine en 2013|2013]]) * ''[[Ginger & Rosa]]'' ([[Cine en 2012|2012]]) * ''[[Janie Jones (Película)|Janie Jones]] ([[Cine en 2010|2010]]) * ''[[Howl (película)|Howl]]'' (2010) * ''[[Coco avant Chanel]]'' ([[Cine en 2009|2009]]) * ''[[Who Do You Love? (película de 2008)|Who Do You Love?]]'' ([[Cine en 2008|2008]]) * ''[[Five Dollars a Day]]'' (2008) * ''[[The Eye (película de 2008)|The Eye]]'' (2008) * ''[[The Girl in the Park]]'' ([[Cine en 2007|2007]]) * ''[[The Company (miniserie)|The Company]]'' ([[Televisión en 2007|2007]], miniserie) * ''[[¡Goool! 2: Viviendo'l suañu]]'' (2007) * ''[[Grace Is Gone (película)|Grace Is Gone]]'' (2007) * ''[[The Darwin Awards (película)|The Darwin Awards]]'' ([[Cine en 2006|2006]]) * ''[[The Sisters (película de 2005)|The Sisters]]'' ([[Cine en 2005|2005]]) * ''[[Goal!]]'' (2005) * ''[[Junebug (película)|Junebug]]'' (2005) * ''[[The Clearing]]'' ([[Cine en 2004|2004]]) * ''[[Carolina (película)|Carolina]]'' ([[Cine en 2003|2003]]) * ''[[Laurel Canyon (película)|Laurel Canyon]]'' ([[Cine en 2002|2002]]) * ''[[Jurassic Park III]]'' ([[Cine en 2001|2001]]) * ''[[Timecode (película)|Timecode]]'' ([[Cine en 2000|2000]]) * ''[[Love's Labour's Lost (película)|Love's Labour's Lost]]'' (2000) * ''[[Mansfield Park (película)|Mansfield Park]]'' ([[Cine en 1999|1999]]) * ''[[Best Laid Plans]]'' (1999) * ''[[Reach the Rock]]'' ([[Cine en 1998|1998]]) * ''[[I Want You (película)|I Want You]]'' (1998) * ''[[Face/Off]]'' ([[Cine en 1997|1997]]) * ''[[Inventing the Abbotts]]'' (1997) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome|0005273}} {{NF|1972||Nivola, Alessandro}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Massachusetts]] [[Categoría:Persones de Boston]] f0mwa62pl5hek21jhhebrkg2ulal00i 0 58409 4379475 4312351 2025-06-25T16:22:10Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379475 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Geraldine Sue Page''' {{nym}} Foi una actriz d'[[Estaos Xuníos]] ganadora d'un [[Premiu Óscar|Premiu de l'Academia]] y considerada como una de les meyores actrices estauxunidenses de teatru y cine de tolos tiempos. Los sos colegues llamar "Gerry" o la moteyaben "Primer Dama del Teatru Americanu" título antes lleváu por [[Helen Hayes]]. Page dicía ''"Nun quiero ser una actriz de Hollywood que cada tantu trabaya en Broadway sinón una actriz de Broadway que cada tantu fai cine."''<ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0656183/bio |títulu=Geraldine Page - Biography <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor= |enllaceautor= |idioma= }}</ref> Como actriz de repertoriu apaeció en 28 llargumetraxes y 16 pieces teatrales en Broadway, 10 fuera del circuitu y foi la fundadora del Teatru Sancturay, "off-Broadway". Mereció 8 nominaciones al Oscar (ganando en 1985), 2 [[BAFTA]] Awards, 9 al [[Globu d'Oru]] (ganó 2), 3 Emmys, 4 nominaciones al [[Premiu Tony]] y otros.<ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0656183/awards |títulu=Geraldine Page - Awards <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor= |enllaceautor= |idioma= }}</ref> Cuando finalmente llegó'l Oscar en 1986, l'actor encargáu d'anuncialo (F. Murray Abraham) esclamó emocionáu "''Considero a esta muyer la más grande actriz en llingua inglesa''". El siete vegaes perdedora Page venció la octava vegada siendo aclamada por una llarga ovación polos sos pares del mundu del espectáculu.<ref>{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=XKw6el so_y6Z0 |títulu=YouTube - Geraldine Page Winning Best Actress <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor= |enllaceautor= |idioma= }}</ref> == Biografía == ===Entamos=== Nació en Kirksville, [[Missouri]] nel centru d'Estaos Xuníos. Allegó a clases na "Goodman Theatre Dramatic School" de [[Chicago]] y estudió interpretación cola famosa actriz y profesora [[Uta Hagen]], onde s'entrenó nel métodu de [[Stanislavski]] con [[Lee Strasberg]] del [[Actor's Studio]]. Debutó a la edá de 17 años en teatru en 1941. ===Teatru=== Debutó en Nueva York en 1948, en ''Siete espejo'', trabayu en radio y en teatros de branu en [[Nueva Jersey]]. La consagración teatral llegó "Off-Broadway" en 1952 como "Alma" nel revival de ''Branu y fumu'' de [[Tennessee Williams]] dirixida por José Quintero, ganando'l ''Drama Award'' de los críticos teatrales neoyorkinos que per primer vegada conceder a una producción fora de Broadway. En 1953 debutó en Broadway na obra ''Mid-Summer'', siguida por ''The rainmaker'' y ''The inmoralist'' xunto a [[James Dean]]. Depués xunto a [[Paul Newman]] en ''[[Sweet Bird of Youth (obra de teatru)|Sweet Bird of Youth]]'' (1959), de [[Tennessee Williams]], pola que recibió la so primer nominación al [[Premiu Tony]]. La versión fílmica supondrá-y una nominación al Oscar. En 1964 protagonizó ''[[Los trés hermanes]]'' d'[[Antón Chéjov]] dirixida por Lee Strasberg y en 1967 ''[[Black Comedy (obra)|Black Comedy]]'' de [[Peter Shaffer]] colos debúes en Broadway de [[Lynn Redgrave]] y Michael Crawford. En 1966 refugó'l papel de Martha na producción orixinal de ''[[¿Quién-y tarrez a Virginia Woolf?]]'' d'[[Edward Albee]] La so segunda nominación al Tony foi por ''[[Absurd Person Singular]]'' (1974) con [[Sandy Dennis]]. En 1982 fixo 699 representaciones en Broadway de ''[[Agnes of God]]'' ganando la so tercer nominación al Tony como la Madre Miriam Ruth frente a la debutante [[Amanda Plummer]] como Agnes. La so última apaición en Broadway foi como ''Madame Arcati'' nel revival de ''Espíritu burllón'' (''[[Blithe Spirit]]'') de [[Noel Coward]] con [[Richard Chamberlain]], [[Blythe Danner]] y Judith Ivey. Foi la so última nominación al Tony y la favorita pero perdió. Dias dempués morrió por causa de un [[ataque cardiacu]] en 1987 a la edá de 62 años. Desempeñábase como maestra de teatru nel ''Actor's Studio'', el ''Pelican Theater'' de Nueva York y el ''Ahmason Theater'' en Los Angeles. En 1983 fundara'l ''Mirror Repertory Company''. == Cine == A pesar del so relativamente corta filmografía, Page recibió la friolera de 8 nominaciones a los [[Premiu Óscar|Premios de l'Academia]]. El so debú nel cine foi en 1947 en ''Out of the night'' y en 1953 la película ''[[Hondo]]'' con [[John Wayne]], dio-y el so primer nominación al [[Premios Óscar|Óscar]] na categoría de [[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]. En ''Branu y fumu'' (1961) repitió la so monumental interpretación teatral ganando una nominación al Oscar y nuevamente en ''[[Sweet Bird of Youth]]'' (1962) onde volvería ser nomada. Na década del 60 y 70 tamién trabayó en películes de menor valía o en curties apaiciones siempres recordaes, como en ''[[La moza del llunes]]'' (1967), ''El día de la llagosta'', ''Harry's War'', ''What ever happened to Aunt Alice?'', ''You are a big boy now'', y otres. Recordar como la madre desequilibrada en ''[[Interiores]]'' de [[Woody Allen]] pola que foi nomada como actriz principal xunto al so colega [[Maureen Stapleton]] (como actriz de repartu nel mesmu filme). Perdió magar ser firme candidata, el Oscar recién llegó depués na so última nominación pol so papel na película ''Regresu a Bountiful'' (1985). En 1970, refugó'l papel de la madre en ''[[The Exorcist (película)|The Exorcist]]'' que cayó en manes d'[[Ellen Burstyn]]. == Televisión == Actuó en diversos shows televisivos de los 50 y 60, en [[Kojak]], Hawaii-5-0, Galería Nocherniega, etc. Tuvo memorables apaiciones en producciones pa la [[televisión]] y ganó dos [[Premios Emmy]] pola so interpretación en dos obres de [[Truman Capote]], ''A Christmas Memory'' (1967) y ''The Thanksgiving Visitor'' (1969). == Vida privada == Tuvo casada col violinista Alexander Schneider ente [[1954]] y [[1957]]. En 1963 casóse col actor texanu [[Rip Torn]], siete años más nuevu, con quien tuvo casada hasta'l día de la so muerte, a pesar de que poco primero de la so muerte fíxose pública una rellación estramatrimonial de Torn cola actriz [[Amy Wright]], a quien dexó embarazada. Page y Torn tuvieron trés fíos: l'actriz Angelica Torn, y dos ximielgos (l'actor Tony Torn y el profesor de la Universidá d'Arizona, Jon Torn). La so muerte d'un infartu -sufría d'una grave condición renal- foi súbita, Geraldine Page nunca llegó a la función de teatru (''Blythe Spirit'') onde la aguardaba'l públicu. == Premios == === [[Premios Óscar|Óscar]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |'''1985'''||'''[[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]] '''||'''''[[Regresu a Bountiful]]'''''||'''Ganadora''' |- |1984||[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor Actriz de Repartu]]||[[Sei de poder]]||Candidata |- |1978||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]] ||[[Interiores]]||Candidata |- |1972||[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor Actriz de Repartu]]||[[Rises y llárimes]]||Candidata |- |1966||[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor Actriz de Repartu]]||[[Yá yes un gran mozu]]||Candidata |- |1962||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]] ||[[Sweet Bird of Youth]]||Candidata |- |1961||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]] ||[[Branu y fumu]]||Candidata |- |1953||[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor Actriz de Repartu]]||[[Hondo]]||Candidata |- |} == Biografía == * "The Scribner Encyclopedia of American Lives", 1986-1990, páx.677-679. New York: Charles Scribner's Sons, 1999. {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome|0656183}} * {{IBDB nome|68487}} * [http://www.youtube.com/watch?v=XKw6el so_y6Z0 Aceptación del Oscar en 1985] {{NF|1924|1987|Page, Geraldine}} {{Tradubot|Geraldine Page}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Candidates al premiu Óscar a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz]] kkpusqjs69rwrjl1bwdkz6lewjqa0ae 0 58453 4379598 4253424 2025-06-26T10:09:49Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379598 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Hunter Parrish}} {{persona}} '''Hunter Parrish''' {{nym}} ye un [[actor]] y [[cantante]] d'[[Estaos Xuníos]]. Conózse-y por interpretar a Silas Botwin na serie de televisión ''[[Weeds]]'' creada por [[Showtime (televisión)|Showtime]]. == Vida personal == Hunter Parrish nació en [[Richmond (Virxinia)|Richmond]], [[Virxinia]] y crióse en [[Plano (Texas)|Plano]], [[Texas]].<ref>{{cita web| url =http://findarticles.com/p/articles/mi_m1285/is_5_38/ai_n25470220/ |títulu = Hunter Parrish: straight outta planu &#124; Interview - Find Articles at BNET |obra= findarticles.com/ |idioma= inglés}}<!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--></ref> Nel añu 2007, graduar nel [[Texas Tech University Independent School District]].<ref>{{cita web|url=http://today.ttu.edu/2007/05/%E2%80%98friday-night-lights%E2%80%99-star-others-earn-diplomes-at-a-distance-through-texas-tech-university-independent-school-district|títulu=''Friday Night Lights'' Star, Others, Earn Diplomes at a Distance Through Texas Tech University Independent School District|obra=Texas Tech University|fechaaccesu= 21 d'abril de 2008|idioma= inglés}}</ref> El 13 de setiembre de 2015 casóse con Kathryn Walh en Flying Caballos Ranch en [[San Luis Obispo]], [[California]].<ref>{{cita noticia |url=http://www.people.com/article/hunter-parrish-marries-kathryn-wahl |títulu=Hunter Parrish Is Married to Kathryn Wahl |periódicu=[[People]] |fecha=16 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=24 de setiembre de 2015 |idioma=inglés}}</ref> == Carrera == Parrish apaeció en delles series de televisión ente les que destaquen ''[[Weeds]]'', ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'', ''[[Close to Home]]'', ''[[Law & Order: Special Victims Unit]]'' y ''[[Summerland]]''. Tamién participó nes películes ''[[Sleepover]]'' (2004) y ''[[RV (película)|RV]]'' (2006). Ente 2005 y 2012 interpretó a Silas Botwin en ''Weeds'', serie de televisión que tuvo ocho temporaes. El so papel de Ben Samuels na película ''[[Freedom Writers]]'' (2007), quien ye l'únicu estudiante blancu nun institutu de [[California]], foi allabáu pol críticu [[Thomas Hibbs]].<ref name="Parrish1">{{cita noticia |apellíu= Hibbs |nome= Thomas |títulu= Inspiring Schlock |obra= article.nationalreview.com/ |fecha = 5 de xineru de 2007 | url = http://article.nationalreview.com/?q=Mjc5ZDRlNDY5ODM0ZDNiNThkOTcyZTZhOTNjZGQ1OTQ|fechaaccesu= 6 de xineru de 2007 |idioma=inglés}}</ref> Dende 2008 hasta 2009 Parrish interpretó'l papel principal de Melchior Gabor nel musical ''[[Spring Awakening]]'', que ganó'l premiu [[Premios Tony|Tony]]. Esti musical tuvo en cartel hasta xineru de 2009 y tuvo gran ésitu ente la crítica.<ref>{{cita web |url= http://www.playbill.com/news/article/119237-Weeds-Star-Parrish-to-Join-Broadways-Spring-Awakening |títulu= "Weeds" Star Parrish to Join Broadway's Spring Awakening |fechaaccesu=21 de febreru de 2014 |apellíu= Gans |nome=Andrew |fecha= 7 de xunetu de 2008|obra=playbill.com/ |idioma=inglés }}</ref> Tamién puede vese a Parrish nun videu de la páxina d'Internet Funny or die, tituláu «Cougar 101 with Hunter Parrish».<ref>{{cita web |url= http://www.funnyordie.com/videos/f864dd6cf8/cougar-101-with-hunter-parrish-from-hunter-parrish-rachael-harris-and-laura-kightlinger |títulu= Cougar 101 with Hunter Parrish |fechaaccesu= 21 de febreru de 2014 |fecha= 15 d'agostu de 2008 |obra= funnyordie.com/ |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20140228172342/http://www.funnyordie.com/videos/f864dd6cf8/cougar-101-with-hunter-parrish-from-hunter-parrish-rachael-harris-and-laura-kightlinger |fechaarchivu= 2014-02-28 }}</ref> == Filmografía == === Cine === {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! Añu !! Títulu !! Papel !! Notes |- | 2004 |''[[Sleepover]]'' |Lance Greggory | |- |rowspan="3"| 2005 |''Steal Me'' |Tucker | |- | ''Premonition'' |Charlie | |- | ''[[Down in the Valley]]'' | Kris | |- |rowspan="3"| 2006 |''In Justice'' |Kevin Rounder | |- | ''[[RV (película)|RV]]'' |Earl Gornicke | |- | ''[[Campus Ladies]]'' |Médicu en práutiques | |- |2007 |''[[Freedom Writers]]'' |Ben Daniels | |- |rowspan="3"| 2009 |''[[17 Again]]'' |Stan | |- | ''[[It's Complicated]] '' |Luke | |- | ''[[Paper Man]]'' |Bryce | |- | 2012 | ''[[Gone (película de 2012)|Gone]]'' | Trey | |- |2014 |''[[A Rising Tide]]'' |Sam Caña | |- |2014 |''[[Still Alice]]'' |Tom Howland | |- |} === Televisión === {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! Añu !! Títulu !! Papel !! Notes |- | 2003 | ''The Guardian'' | Hank | Rol debú |- |rowspan="2"| 2005 | ''[[Summerland]]'' |Tracy Hart | |- | ''[[CSI: Crime Scene Investigation]]'' |Jeremy McBride | |- | 2005—2012 |''[[Weeds]]'' |Silas Botwin | Principal |- | 2006 | ''[[Close to Home]]'' |Jay Stratton | |- | 2007 | ''[[Law & Order: Special Victims Unit]]'' | Jordan Owens | |- | 2013 | ''[[The Good Wife]]'' | Jeffrey Grant | |- |2015 |''[[The Following]]'' |Kyle | |- |} == Discografía == En 2012 Parrish grabó'l so primer EP llamáu ''Guessing Games'', con seis canciones. El primer senciellu del EP, «Sitting At Home», foi llanzáu en iTunes el 7 de xunu de 2012 y el EP foi llanzáu'l 26 de xunu del mesmu añu. === EP "Guessing Games" === {{Llista de cantares | headline = | writing_credits = yes | Duración_total = 20:59 | title1 = Oh Mother | writer1 = Hunter Parrish | length1 = 4:02 | title2 = Down So Low | writer2 = Hunter Parrish | length2 = 4:07 | title3 = Sitting At Home | writer3 = Hunter Parrish | length3 = 2:51 | title4 = Easy | writer4 = Hunter Parrish | length4 = 3:02 | title5 = Guessing Games | writer5 = Hunter Parrish | length5 = 3:15 | title6 = Heart of Stone | writer6 = Hunter Parrish | length6 = 3:42 }} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome|id=1446060|name=Hunter Parrish}} {{NF|1987||Parrish, Hunter}} [[Categoría:Actores y actrices de Virxinia]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de Virxinia]] dfgtv38n0o2nijfcvgixbw27e7g8ylb 0 58459 4379584 4368552 2025-06-26T10:07:56Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379584 wikitext text/x-wiki {{persona}} {{Tradubot|Dolly Parton}} '''Dolly Rebecca Parton''' {{nym}} ye una [[cantante]], [[compositor|compositora]], [[actriz]], [[productor discográficu|productora]], [[escritora]], [[filántropa]] y [[empresaria]] d'[[Estaos Xuníos]]. Figura importante de la [[música country]] mientres más de cuatro décades, Parton ye considerada una innovadorasobremanera polos sos trabayos de les [[Años 1970|décades de 1970]] y [[Años 1980|1980]] y pola so peculiar [[Voz (música)|voz]]; faise referencia a ella frecuentemente como «la Reina del country».<ref name="Dolly!">{{cita web |url= http://www.whartondc.com/article.html?aid=1488|títulu=Dolly Parton, Grammy-Award Winning Singer/Songwriter, Actress, Entrepreneur, Luncheon, 2/10 |fechaaccesu=10 d'avientu de 2010 |idioma= Inglés}}</ref> A pesar de llanzar un álbum (''[[Hello, I'm Dolly]]'') y dellos senciellos enantes, Parton consiguió notoriedá a finales de 1967, cuando se xunió al programa de televisión presentáu pol músicu [[Porter Wagoner]].<ref name="Cantar">{{cita web |url= http://www.whosdatedwho.com/what/award_view.asp?ID=269&year=1981|títulu= 1981 Academy Awards |fechaaccesu= 10 d'avientu de 2010 |autor= Who's Dated Who?|idioma= inglés}}</ref> Al pie de Wagoner, formó una de les pareyes de compositores más esitoses del [[sieglu XX]], reconocida como la más comercialmente esitosa y críticamente aclamada na historia de la música country. Cuando'l dúu empezó a desintegrarse hasta la so disolución en 1976, Parton solidificó la so carrera como solista, marcada por dellos álbumes aclamaos pola crítica, incluyendo ''[[Jolene (álbum)|Jolene]]'' y ''[[All I Can Do]]'', y cantares d'iconos como «[[Jolene (cantar)|Jolene]]» y «[[I Will Always Love You]]». Esta postrera algamaría ésitu planetariu dos décades dempués, interpretada por [[Whitney Houston]]. Parton consiguió, en 1977, el so primer ésitu dientro del [[country pop]], gracies al so senciellu «Here You Come Again», perteneciente al so discu ''[[Here You Come Again]]'', que llogró vender más d'un millón de copies, cifra qu'algamaron delles de les sos siguientes grabaciones. Llogró númberos unu n'[[América del Norte]] col senciellu «9 to 5» y el so correspondiente álbum, ''[[9 to 5 and Odd Jobs]]''. Collaboró con [[Kenny Rogers]] nel númberu unu de les llistes de venta «Islands in the Stream» para, pocu dempués, volver consiguir ésitu comercial dientro del country tradicional colos sos discos ''[[Trio (álbum)|Trio]]'' (1987), que grabó xunto a [[Linda Ronstadt]] y [[Emmylou Harris]], y ''[[White Limozeen]]'' (1989), del que s'estrayxeron senciellos como «Why'd You Come in Here Lookin' Like That» y «Yellow Roses». De la mesma, dio en dedicase a filmar películes pa [[Hollywood]] y bandes sonores, dalgunes d'elles valoraes pola crítica. Dempués de disparejos ésitos comerciales a lo llargo de tola década de 1990, Parton confundió tanto a los críticos como a los sos siguidores col discu ''[[The Grass Is Blue]]'', el primeru d'una triloxía d'álbumes de [[bluegrass]] que llanzó sol respaldu del sellu independiente [[Sugar Hill Records]] ente 1999 y 2002. Toos estos álbumes entraron nel ''Top 10'' [[Reinu Xuníu|británicu]], amás de que recibieron aponderamientos de la crítica. Dempués d'esto, siguió esperimentando con distintos estilos musicales, incluyendo [[gospel]], ''[[adult contemporary]]'', [[Música pop|pop]], [[rock]] y [[folk-rock]].<ref name="Cantar">{{cita web |url= http://www.whosdatedwho.com/what/award_view.asp?ID=269&year=1981|títulu= 1981 Academy Awards |fechaaccesu= 10 d'avientu de 2010 |autor= Who's Dated Who?|idioma= inglés}}</ref> A lo llargo de la so carrera, Parton foi reconocida y honrada poles sos composiciones, interpretaciones y grabaciones. Los sos discos valiéron-y siete [[premios Grammy]], según delles nominaciones a los [[Globos d'Oru]] y a los [[premios de l'Academia]], y el so nome topar nel [[Salón de la Fama de Compositores de Nashville]] y el [[Salón de la Fama de los Compositores]]. En total, toles sos ventes superen los 100 millones d'álbumes, lo cual convirtióse nuna de les [[Artistes musicales con mayores ventes|artistes que más discos vendió a lo llargo de la historia]]. En 2004, la revista ''[[Rolling Stone]]'' asítiase nel puestu númberu 73 de la so llista de los meyores cantantes de tolos tiempos.<ref name="UR">{{cita web |url= http://www.amcuruguay.com/dollyparton1.htm |títulu=Biografía de Dolly Parton |fechaaccesu= 10 d'avientu de 2010 |idioma= castellanu}}</ref> == Biografía == === 1946–1979: Primeros años === Dolly Parton nació'l [[19 de xineru]] de [[1946]] en Sevierville, [[Tennessee]]. Fía de Robert Lee Parton y Avie Lee Owens, ye la cuarta de doce hermanos. Los sos hermanos son: Willadeene "Will" Parton (poeta), David Parton, Denver Parton, Robert "Bobby" Parton, Stella Parton (cantante), Cassandra "Cassie" Parton, Larry Parton (quien morrió pocu dempués de nacer), Randy Parton (cantante), los ximielgos Floyd Parton (compositor) y Freida Parton, y Rachel Dennison (actriz).<ref name="Familia">{{cita web |url= http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800011733/bio|títulu= Family |fechaaccesu= 4 d'agostu de 2008 |autor= [[Yahoo!]] |idioma= inglés}}</ref><ref name="CNN" />Según lo que dixo ella mesma, la so familia yera "probe y puerca".<ref name="CNN">{{cita web |url=http://archives.cnn.com/2002/SHOWBIZ/Music/07/09/dolly.parton.cnna/index.html |títulu= Dolly Parton talks new album, tour|fechaaccesu= 3 de febreru de 2009 |autor= [[CNN]] |idioma= Inglés}}</ref> Vivíen nuna rústica cabaña d'una sola habitación en Great Smocky Mountains, cerca de Locust Ridge. Los padres de Dolly yeren feligreses de la ilesia Asamblea de Dios, una denominación [[Pentecostal]], y la música formaba parte de la so esperiencia na ilesia.<ref >{{cita web |url= http://www.nndb.com/people/088/000023019/ |títulu= Dolly Parton |fechaaccesu= 19 de xunetu de 2009 |autor= NNDB |idioma= inglés}}</ref> Parton empezó a demostrar interés pola [[música]] a bien temprana edá. Ingresó al ámbitu musical en 1955 cantando en programes de [[Radio (mediu de comunicación)|radio]] de la estación [[WIVK Radio]] y nel programa de televisión ''The Cas Walker Show'', que emitíase en direuto dende la ciudá de [[Knoxville (Tennessee)|Knoxville]]. Poco dempués robló un contratu col sellu discográficu [[Goldband Records]] y en 1959 publicó'l so primer [[senciellu]], tituláu «Puppy Love», ensin algamar l'ésitu. Nesi mesmu añu apaeció per primer vegada nel ciclu ''[[Grand Ole Opry]]'', un conocíu programa de [[música country]]. Ellí conoció a [[Johnny Cash]], quien vio'l potencial que tenía la voz de Parton y nun duldar n'animala a escorrer los sos suaños.<ref >{{cita web |url= http://www.cbsnews.com/stories/2009/04/02/60minutes/main4914137.shtml |títulu= Dolly Parton: The Real Queen Of All Media |fechaaccesu= 15 de xunetu de 2009 |autor= CBS News |idioma= inglés}}</ref> Parton treslladóse a [[Nashville (Tennessee)|Nashville]], [[Tennessee]], nel añu 1964, un día dempués de rematar los sos estudios nel colexu secundariu.<ref>{{Harvnb|Cash|1998|p=98}}.</ref> Ellí instalóse na casa del so tíu [[Bill Owens]], un [[músicu]] que la ayudar a ingresar al circuitu musical de Nashville. Mientres la dómina, Parton compunxo cantares con influencies de xéneros [[Música country|country]] y [[folk]] pa los cantantes [[Hank Williams Jr.|Hank Williams]] y [[Skeeter Davis]].<ref>{{Harvnb|Whitburn|2005|pp=108, 422}}.</ref> A finales de 1965, Parton robló un contratu col [[sellu discográficu]] [[Monument Records]]. Primeramente los executivos de la discográfica intentaron presentala como cantante [[Música pop|pop]]. El so primer senciellu, "Happy, Happy Birthday Baby", nun llegó a entrar nes llistes d'ésitos.<ref>{{Harvnb|Nash|1978|pp=64–70}}</ref> Alcordaron entós que se dedicara a la música country, dempués de que compunxera la tema "Put It Off Until Tomorrow" para [[Bill Phillips]].<ref name="Lirics">{{cita web |url= http://www.metrolyrics.com/put-it-off-until-tomorrow-lyrics-dolly-parton.html |títulu= Dolly Parton : Put It Off Until Tomorrow Lyrics|fechaaccesu= 2 de xunu de 2009 |autor= Metro Lirycs |idioma= inglés}}</ref> Anque participó nes harmoníes de "Put It Off Until Tomorrow", nun apaeció nos creitos. Pela so parte, el cantar llegó al sestu puestu de les llistes country en 1966.<ref name="YouTube">{{cita web |url= http://www.youtube.com/watch?v=k62QEZb6ZM8 |títulu= ll Phillips & Dolly Parton - Put It Off Until Tomorrow|fechaaccesu= 2 de xunu de 2009 |autor= YouTube |idioma= inglés}}</ref> El so siguiente senciellu foi "Dumb Blonde", cantar compuestu por [[Curly Putman]] qu'algamó'l puestu 24 de les llistes country en 1966. A empiezos de 1967, publicó un senciellu tituláu "Something Fishy", que llegó a la posición númberu 17 de les llistes country. Dambes temes ayudaron a la publicación del so primer [[álbum d'estudiu]], ''[[Hello, I'm Dolly]]''. Gran parte de los cantares incluyíos nél fueron compuestes por Parton y Bill Owens. L'álbum llogró escasu ésitu comercial, polo que Monument Records rescindió'l so contratu.<ref name="I'm">{{cita web |url= http://www.answers.com/topic/hello-i-m-dolly-2|títulu= Hello I'm Dolly Parton |fechaaccesu= 5 de xunetu de 2009 |autor=Answers|idioma= inglés}}</ref> === 1967–1974: Con Porter Wagoner === Les perspectives de la carrera musical de Parton empezaron a ameyorar cuando en 1967 aceptó xunise al [[Programa de televisión|programa]] selmanal de [[música country]] de [[Porter Wagoner]] y al roblar un contratu discográficu con [[RCA Victor]].<ref name="Celebrity">{{cita web |url= http://www.film.com/celebrities/dolly-parton/14645312|títulu= Dolly Parton|fechaaccesu= 5 de xunetu de 2009 |autor= Film Celebrities|idioma= inglés}}</ref> Darréu, ella y Wagoner empecipiaron una esitosa trayeutoria como dúu, sumando les carreres que dambos teníen como solistes.<ref name="HerStory">{{cita web |url= http://www.divasthesite.com/Singing_Dives/Stories/Bio_Dolly_Parton.htm|títulu= Dolly Parton - Her Story|fechaaccesu= 5 de xunetu de 2009 |autor= Singing Dives|idioma= inglés}}</ref> El primer [[senciellu]] que publicaron xuntos foi "The Last Thing on my Mind", una nueva versión del cantar interpretáu orixinalmente por [[Tom Paxton]]. Llegó al top 10 de les llistes country a finales de 1967 y formó parte del primer [[álbum d'estudiu]] que llanzaron xuntos, llamáu ''[[Just Between You And Me]]''. Permaneció nel programa de Wagoner y siguió grabando duetos con él mientres siete años más.<ref name="HerStory" /> Parton llanzó'l so segundu álbum d'estudiu en solitariu en 1968, tituláu ''[[Just Because I'm a Woman]]''.<ref >{{cita web |url=http://www.answers.com/topic/just-because-i-m-a-woman-1968-album|títulu= Album Review: Just Because I'm a Woman|fechaaccesu= 13 de setiembre de 2009 |autor= Answers|idioma= inglés}}</ref> Coles mesmes, la cantante collaboró na interpretación vocal de dos senciellos con Porter Wagoner, "Just Someone I Used To Know" y "Daddy Was An Old Time Preacherman" en 1969 y 1970, respeutivamente. Los intérpretes fueron nomaos al [[premiu Grammy]] na categoría de "Meyor actuación country d'un dúu o grupu" por dambos cantares.<ref name="HerStory" /> A mediaos de 1970 llanzó ''[[A Real Live Dolly]]'', una coleición de cantares en direuto sacaes d'un conciertu que brindó en [[Tennessee|Sevierville, Tennessee]] n'abril d'esi mesmu añu. ''A Real Live Dolly'' algamó como máxima posición el númberu 154 na llista estauxunidense ''[[Billboard 200]]''. Los sos siguientes cuatro álbumes d'estudiu (''[[In the Good Old Days (When Times Were Bad)]]'', ''[[My Blue Ridge Mountain Boy]]'', ''[[The Fairest of Them All]]'' y ''[[Golden Streets of Glory]]'') tuvieron un escasu ésitu comercial.<ref >{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/r93505|títulu= A Real Live Dolly|fechaaccesu= 13 de setiembre de 2009 |autor= Allmusic|idioma= inglés}}</ref><ref >{{cita web |url=http://www.answers.com/topic/a-real-live-dolly-1970-album-by-dolly-parton-porter-wagoner|títulu= Album Review A Real Live Dolly|fechaaccesu= 13 de setiembre de 2009 |autor= Answers|idioma= inglés}}</ref> Coles mesmes, el so séptimu álbum, ''[[Joshua (álbum)|Joshua]]'', publicáu en febreru de 1971, sirvió a Parton pa crecer como cantante y especialmente como compositora. Gran parte de los cantares incluyíos nel álbum fueron inspiraes nos humildes oríxenes de l'artista y en personaxes personaxes y eventos de la so infancia. El [[Joshua (senciellu)|senciellu homónimu al álbum]] foi la primera de los sos cantares en llegar al primer puestu de la llista d'ésitos ''[[Hot Country Songs]]''. Nel mesmu añu llanzó l'álbum ''[[Coat of Many Colors]]'', tamién con gran aceptación per parte de los críticos musicales.<ref name="HerStory" /> En 1974, Parton llanzó l'álbum ''[[Jolene (álbum)|Jolene]]'', que tuvo un gran ésitu de ventes n'[[Estaos Xuníos]] y [[Canadá]]. El primer senciellu del álbum, "Jolene", algamó'l primer llugar de la llista ''Hot Country Songs''. Ésti tema, amás, foi nomáu pola revista ''[[Rolling Stone]]'' como una de los meyores cantares de tolos tiempos.<ref >{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/news/coverstory/500songs|títulu= The RS 500 Greatest Songs of All Time |fechaaccesu= 13 de setiembre de 2009 |autor= [[Rolling Stone]]|idioma= inglés}}</ref> El segundu senciellu foi "[[I Will Always Love You]]", una balada romántica que llegó al primer puestu del llistáu ''Hot Country Songs''. Dempués de llanzar la placa ''Say Forever You'll Be Mine'' en 1975 xunto a Wagoner, que'l so senciellu homónimu algamó'l puestu númberu unu de les llistes country de Canadá, fixo una posa pa solidificar la so carrera como solista.<ref name="LoveYou">{{cita web |url= http://listing-index.ebay.com/actors/I_Will_Always_Love_You.html|títulu= Actors - I Will Always Love You |fechaaccesu= 5 de xunetu de 2009 |autor= EBAY|idioma= inglés}}</ref> Mientres esti periodu, [[Elvis Presley]] señaló que deseyaba versionar la tema compuesta por Parton "I Will Always Love You". La cantante interesóse primeramente na idea, hasta que'l representante del músicu, [[Tom Parker]], díxo-y que tenía de vencer más de la metá de los derechos publicitarios si Presley grababa la tema, a lo que Parton negóse.<ref name="DP">{{cita web |url=http://www.cmt.com/artists/news/1535871/20060707/presley_elvis.jhtml |títulu= Dolly Parton Reflects on Her Greatest Moments|fechaaccesu= 1 de febreru de 2009 |autor= CMT |idioma= inglés}}</ref> === 1975–1979: Nueves direiciones musicales === N'abandonando'l programa de [[Porter Wagoner]], Parton axuntar por última vegada col productor [[Bob Ferguson]] pa grabar un nuevu álbum dedicáu a la [[música country]], ''[[The Bargain Store]]'', publicáu en marzu de 1975. D'esta producción estrayxo un senciellu númberu unu na llista ''[[Hot Country Songs]]'', «The Bargain Store». El so siguiente trabayu d'estudiu, ''[[Dolly: The Seeker/We Used To]]'', vio la lluz en payares del mesmu añu y cuntó cola participación de Wagoner como productor. Pa esa dómina, pretendía ampliar el so públicu y el so primer pasu escontra esta meta foi crear un programa televisivu de [[variedaes]] tituláu ''[[Dolly! (serie de 1976)|Dolly!]]'' (1976-1977), nel cual ver faer comedia y actuaciones dafechu en direuto con distintes celebridaes convidaes, ente elles [[Emmylou Harris]], [[Linda Ronstadt]], [[Karen Black]] y [[Kenny Rogers]]. Anque'l ciclu tuvo altos índices d'audiencia, duró namái una temporada, una y bones l'[[estrés]] qu'esperimentó Parton afectó-y el so cuerdes vocales, polo que pidió rescindir el contratu.<ref name="Parton">{{cita web |url= http://www.answers.com/topic/dolly-parton/|títulu= Biography:Dolly Parton|fechaaccesu= 19 de febreru de 2014 |autor= Answer |idioma= Inglés}}</ref> Cuando pasó de ser co-presentadora de ''The Porter Wagoner Show'' a ser presentadora del so propiu ciclu, Parton formó la so primer banda a los sos trenta años. Travlin' Family Band, con una formación que variaba dende cuatro hastes ocho miembros, toos familiares sos, acompañó en conciertos a músicos como [[Willie Nelson]] y [[Mac Davis]]. Los ésitos empezaron a asocedese cola publicación de los sos siguientes álbumes. En 1977 consolidó'l so ésitu cola venta de más d'un millón de copies de ''[[Here You Come Again]]'', un álbum de [[música country]] comercial nel que combinó composiciones propies con cantares de [[Bobby Goldsboro]], [[John Sebastian]], [[Barry Mann]] y [[Cynthia Weil]].<ref name="Here">{{cita web |url= http://www.poetryconnection.net/B000005YUC/Here_You_Come_Again.html|títulu= Here You Come Again |fechaaccesu= 4 de xunetu de 2009 |autor= Poetry Connection|idioma= Inglés}}</ref><ref name="HereCome">{{cita web |url= http://www.billboard.com/bbcom/discography/index.jsp?aid=72052&pid=2465|títulu= Here You Come Again |fechaaccesu= 4 de xunetu de 2009 |autor= [[Billboard]]|idioma= Inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/20090205154010/www.billboard.com/bbcom/discography/index.jsp?aid=72052&pid=2465|fechaarchivu=5 de febreru de 2009}}</ref>Pa la so promoción llanzar a la venta dos senciellos: «Two Doors Down» y «Here You Come Again», que algamaron los primeros puestos de les llistes d'ésitos ''Hot Country Singles'' y ''Hot Adult Contemporary Tracks''. La segunda facer acreedora del so primer [[premiu Grammy]] na categoría de [[Premiu Grammy a la Meyor Interpretación Vocal Femenina - Country|meyor vocalista country]].<ref name="PrimerGrammy">{{cita web |url= http://www.metrolyrics.com/1978-grammy-awards.html|títulu= 1978 Grammy Awards |fechaaccesu= 4 de xunetu de 2009 |autor= Metro Lyrics|idioma= Inglés}}</ref> A raigañu del ésitu de ''Here You Come Again'', los sos álbumes empezaron a desenvolvese nel estilu [[country pop]]. En mayu de 1979, publicó otru granible álbum, llamáu ''[[Great Balls of Fire]]'', que llegó al puestu númberu unu de les llistes country de [[Canadá]] y foi certificáu como discu d'oru pola [[RIAA]]. L'álbum tuvo dos senciellos: «You're the Only One» y «Sweet Summer Lovin'», cantares que s'asitiaron nos primeros puestos de les llistes de country y pop.<ref name="HerStory" /> N'abril de 1978, Parton apaeció nel programa televisivu de [[Cher]], ''[[Cher...Special]]'', cantando en direuto «Two Doors Down». Pola so participación foi nomada al [[premiu Emmy]] como meyor actriz de repartu d'un programa de música, comedia o variedaes.<ref name="cher">{{cita web |url= http://www.whosdatedwho.com/topic/6279/cher-special.htm|títulu= Cher... Special (1978) |fechaaccesu= 4 de xunetu de 2009 |autor= whosdatedwho|idioma= Inglés}}</ref> === 1980–1986: D'estrella a superestrella === {{Caxa de cita |alliniación=derecha | ''9 to 5'' siempres va ser especial pa mi porque foi la mio primer película. Ye como'l mio primer amor. Y a pesar de que fixi otres coses y espero faer más, esa va ser especial porque foi la mio primer vegada. Nunca viera cómo se faía una película. Cometí munchos errores tontos y ríense de mi. Ensin saber, me memoricé tol guión, pensando que faíen una película como una obra de teatru. Nun sabía qu'unu paraba y empezaba munches vegaes. Pero, toes maneres, lo memoricé. <br />—Dolly Parton (2006).<ref name="CMTNews">{{cita web |url= http://www.cmt.com/news/country-music/1535871/dolly-parton-reflects-on-her-greatest-moments.jhtml|títulu= Dolly Parton Reflects on Her Greatest Moments |fechaaccesu= 15 de febreru de 2014 |autor=CMT News |idioma= Inglés}}</ref>}} En 1980, Parton nel [[cine]] na película ''[[Nine to Five|9 to 5]]'' (''Nine to Five'') como Doralee Rhodes, onde interpretó a una de les trés secretaries qu'entamen el secuestru del so esplotador, sexista y abusivu xefe. Ellí foi dirixida por [[Colin Higgins]] y compartió creitos con [[Jane Fonda]] y [[Lily Tomlin]]. Pola so interpretación recibió reseñes mayoritariamente positives y foi nomada al [[Globu d'Oru]] como [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|meyor actriz de comedia]] y [[Globu d'Oru a la nueva estrella del añu - Actriz|nueva estrella del añu]]. P'acompañar al filme compunxo y grabó el cantar «9 to 5», que la so lletra taba inspirada pola temática de la película, que consiguió ser nomada al Globu d'Oru y al [[Óscar al meyor cantar orixinal]]. El cantar foi incluyida nel so siguiente álbum d'estudiu, ''[[9 to 5 and Odd Jobs]]'', que foi producíu por [[Mike Post]] y [[Greg Perry]]. El críticu d'[[Allmusic]], William Ruhlmann aclamar diciendo «... l'álbum más recomendable que Parton llanzó sol respaldu de RCA». Trés senciellos fueron llanzaos del álbum, destacando «9 to 5», que se convirtió convertir na primer tema de la cantante n'encabezar trés llistes de popularidá de ''Billboard'': ''Hot 100'', ''Hot Country Singles'' y ''Hot Adult Contemporary Tracks''; y «But You Know I Love You».<ref name="Academy">{{cita web |url= http://www.tiooscar.com/200905051127blogsintermezzo/repasada-polos cantares-de-los-oscar-1970-1989|títulu= Repaso polos cantares de los Óscar (1970-1989) |fechaaccesu= 1 de xunu de 2009 |autor= Tíu Óscar |idioma= castellanu}}</ref> Coles mesmes, na ceremonia de 1982 de los premios Grammy, la cantante ganó nes categoríes de meyor vocalista country y meyor cantar country pola so tema musical «9 to 5».<ref name="allMusicGuide">{{cita web |url= http://allmusic.com/cg/amg.dll?p=amg&searchlink=DOLLY PARTON&sql=11:wiftxql5ldde~T1 Dolly Parton biography |títulu= Dolly Parton biography at Allmusic |fechaaccesu= 4 de xunetu de 2009 |autor=[[Allmusic]] |idioma= Inglés}}</ref> [[Ficheru:Dolly Parton 2.jpg|right|thumb|Dolly Parton en [[Honolulu]], [[Ḥawai]], 1983.]] El so siguiente papel foi en ''[[The Best Little Whorehouse in Texas]]'' (1982), un [[Cine musical|musical]] ambientáu na década de 1930 que recaldó más de 60 millones de dólares; Parton interpretó a Mona Stangley, la propietaria d'un [[cabaré]] que'l so principal veceru ye'l personaxe de [[Burt Reynolds]]. Esta actuación valió-y una nominación a los premios Globu d'Oru na categoría de «Meyor actriz de comedia o musical». De la banda sonora esprendiéronse dos senciellos: «Hard Candy Christmas» y una nueva versión del so cantar «I Will Always Love You», que al igual que la grabación orixinal de 1974, encabezó la llista ''Hot Country Songs''.<ref name="Musical">{{cita web |url= http://es.geocities.com/cineymas/Globos/80/Globos82.htm |títulu= Globu d'Oru 1982|fechaaccesu= 1 de xunu de 2009 |idioma= castellanu|urlarchivu=https://web.archive.org/20080907003443/ye.geocities.com/cineymas/Globos/80/Globos82.htm|fechaarchivu=7 de setiembre de 2008}}</ref> N'abril de 1982, poner a la venta'l so siguiente álbum d'estudiu, ''[[Heartbreak Express]]'', qu'algamó'l quintu puestu de la llista ''Top Country Albums''. Tanto'l cantar homónimu, como «Single Women» llegaron al visu les llistes de country en [[Canadá]].<ref >{{cita web |url= http://waddywachtelinfo.com/DollyParton.html|títulu= Heartbreak Express|fechaaccesu= 20 de xunetu de 2009 |autor=Waddy Wachtel |idioma= Inglés}}</ref>Meses dempués, publicóse'l [[Álbum recopilatorio|recopilatorio]] ''[[Dolly Parton's Greatest Hits]]'', que foi foi certificáu con discu de platín pola RIAA. En 1983, la cantante collaboró con [[Kenny Rogers]] nel senciellu «Islands In The Stream», que llegó al primer puestu de la publicación ''Billboard Hot 100'', permaneciendo ellí mientres dos selmanes. Por dicha collaboración recibieron una nominación al premiu Grammy como meyor actuación pop d'un dúu o grupu. Siguiendo nel estilu [[Música country|country pop]], Parton publicó ''[[Burlap & Satin]]'' (1983) y ''[[The Great Pretender (álbum de Dolly Parton)|The Great Pretender]]'' (1984), que recibieron crítiques mistes y algamaron el top de la llista de ''Billboard'' d'álbumes de xéneru country más vendíos. A finales de 1984, publicó xunto a [[Kenny Rogers|Rogers]] l'álbum de temática navidiega ''[[Once Upon a Christmas]]'', que foi certificáu con dellos discos de platín per parte de la [[RIAA]] y [[CRIA]].<ref >{{cita web |url= http://www.discogs.com/Dolly-Parton-Burlap-Satin/release/748050|títulu= Dolly Parton - Burlap & Satin|fechaaccesu= 20 de xunetu de 2009 |autor=Discogs |idioma= Inglés}}</ref> En 1984, Parton protagonizó xunto a [[Sylvester Stallone]] la [[comedia romántica]] ''[[Rhinestone]]'', dirixida por [[Bob Clark]], onde interpretó'l papel d'una cantante. Dellos especialistes criticaron negativamente a ''Rhinestone'', pero la mayoría destacó l'actuación de Parton. El periódicu ''[[New York Times]]'' describió la película como «una comedia terriblemente pocu chistosa, nel que namái destaca la interpretación de la señorita Parton sobremanera la repartida». De la banda sonora llanzáronse dellos senciellos, destacando «Tennessee Homesick Blues» y «God Won't Get You», qu'algamaron top 10 de les llistes ''Hot Country Songs'' y otres llistes de country. Al añu siguiente, llanzó'l so últimu álbum d'estudiu sol sellu RCA Victor tituláu ''[[Real Love (álbum)|Real Love]]'', que cuntó cola producción de [[David Malloy]]. Pa promocionar l'álbum escoyeron cuatro senciellos: «Don't Call It Love», «Real Love» (que cantó a dúu xunto a Kenny Rogers), «Think About Love» y «Tie Our Love (In a Double Knot)». A mediaos de 1985, Parton empezó la xira ''Real Love Tour'', presentándose en diverses ciudaes d'Estaos Xuníos y Canadá acompañada de Rogers. Coles grabaciones de los conciertos de la xira, realizóse un programa especial emitíu na cadena [[HBO]] denomináu ''Kenny Rogers and Dolly Parton: Together''. En 1986 fixo'l papel de Lorna Davis na película pa televisión ''A Smoky Mountain Christmas'', al llau de [[Lee Majors]] como protagonista. Nesi mesmu añu fundó la so propia compañía d'entretenimientu, Dollywood, compuesta por un [[parque temáticu]] ([[Dollywood]]), un restorán ([[Dolly Parton's Dixie Stampede]]) y un parque acuáticu ([[Dollywood's Splash Country]], allugada en [[Pigeon Forge]]. Tres expirar el so contratu con RCA Victor, Parton robló [[Columbia Records]] en 1987.<ref name="muaskv">{{cita web |url= http://allmusic.com/cg/amg.dll?p=amg&searchlink=DOLLY PARTON&sql=11:wiftxql5ldde~T1 Dolly Parton biography at Allmusic |títulu= Dolly Parton biography at Allmusic |fechaaccesu= 4 de xunetu de 2009 |autor=Allmusic |idioma= Inglés}}</ref> === 1987–1989: Torna a los raigaños del country tradicional === Les interpretaciones incluyíes nel so primer trabayu pa [[Columbia Records|Columbia]], tituláu ''[[Rainbow]]'' y espublizóse en 1987, consistía en material de [[música country]] y [[pop]] combináu con dos composiciones propies, «Could I Have Your Autograph» y «More Than I Can Say». L'álbum llogró escasu ésitu comercial y asitióse nel puestu 153 de la llista ''[[Billboard 200]]''. A pesar de les sos baxes ventes, el so contratu nun foi rescindíu, anque ésti sería los primeru y últimu álbum de xéneru ''country'' pop que llanzaría pa esi sellu discográficu. En marzu d'esi añu, tuvo llugar la publicación del álbum que grabó xunto a [[Emmylou Harris]] y [[Linda Ronstadt]]: ''[[Trio (1987)|Trio]]'', que la so preparación llevó cerca de diez años. Pa promocionalo, el tercetu apaeció en programes d'entretenimientu como ''[[The Rosie O'Donnell Show]]'', ''[[Tonight Show]]'' y ''[[Late Show with David Letterman]]''.<ref >{{cita web |url=http://www.cmt.com/artists/az/emmylou_harris/bio.jhtml|títulu= Emmylou Harris Biography|fechaaccesu= 3 de mayu de 2012 |autor=CMT |idioma= inglés}}</ref> El discu algamó'l primer llugar na llista d'álbumes de xéneru country más vendíos de ''Billboard'', yá que ocupó mientres cinco selmanes consecutives, y llogró vender más de cuatro millones de copies. Foi tamién llargamente allabáu polos críticos musicales y consiguió dos tales nominaciones a los [[premios Grammy]]. ''Trio'' alzar col Grammy a la «[[Premiu Grammy a la meyor collaboración vocal country|Meyor collaboración vocal country]]» en 1988.<ref >{{cita web |url=http://www.cmt.com/artists/az/ronstadt_llinda/bio.jhtml|títulu= Linda Ronstadt Biography|fechaaccesu= 3 de mayu de 2012 |autor=CMT |idioma= inglés}}</ref> Mientres esa dómina, Parton volvió probar suerte como presentadora. Ye asina qu'en setiembre de 1987 volvió a la televisión con un nuevu programa de [[variedaes]] selmanal de la cadena [[American Broadcasting Company|ABC]], tituláu ''[[Dolly (serie de 1987)|Dolly]]''. Nel programa, la cantante escoyía cantares clásicos que diben dende la década de los años 1960 d'equí p'arriba, combinando a artistes tan variaos como los músicos [[Kenny Rogers]], [[Willie Nelson]] o [[Loretta Lynn]] con actores como [[Whoopi Goldberg]] o [[Burt Reynolds]]. El programa foi allabáu por críticos y siguidores como'l postreru gran programa de variedaes tradicional» al incluyir una dinámica habitual con hestories rellataes pola mesma Parton y referencies a la so imaxe pública y a les sos conocencies musicales. Foi gallardoniáu con dos [[People's Choice Awards|premios People's Choice]], nes categoríes de «Meyor intérprete nuna nueva serie televisiva» y «Meyor artista femenina». Al marxe de les bones reseñes que recibió, tuvo una baxa audiencia, polo que lo retiró de la programación al rematar la primer temporada.<ref >{{cita web |url= http://www.nytimes.com/1987/09/26/arts/tv-dolly-parton-s-variety-show.html|títulu= TV: Dolly Parton's Variety Show|fechaaccesu= 9 de febreru de 2014 |autor=[[New York Times]] |idioma= inglés}}</ref> Los siguientes años supunxeron la torna de Parton a los sos raigaños musicales, con un álbum de marcáu calter de música country tradicional: ''[[White Limozeen]]'' (1989), qu'incluyía cantares tradicionales interpretaes con [[guitarra]] acústica.<ref name="Music">{{cita web |url= http://music.aol.com/album/white-limozeen/71637 |títulu= White Limozeen – Dolly Parton|fechaaccesu= 1 de xunu de 2009 |autor= aol music |idioma= inglés}}</ref> Esta producción tuvo un gran impautu n'[[América del Norte]], particularmente nos [[Estaos Xuníos]] onde debutó nel tercer puestu de les llistes de country. D'esti álbum salió'l senciellu «Yellow Roses» que se convirtió nun gran ésitu internacional llegando al visu de les llistes de popularidá. A esti ésitu siguiéronlu senciellu como «Why'd You Come in Here Lookin' Like That», «He's Alive» y «Time for Me to Fly».<ref name="White">{{cita web |url= http://mykindofcountry.wordpress.com/2009/04/12/album-review-dolly-parton-white-limozeen/ |títulu= Album Review: Dolly Parton – 'White Limozeen'|fechaaccesu= 1 de mayu de 2012 |autor=My Kind of Country |idioma= inglés}}</ref> En 1989, interpretó a Truvy Jones, una carismática peluquera, na [[comedia dramática]] ''[[Steel Magnolias (película)|Steel Magnolias]]'' (1989), adautación cinematográfica de la obra de teatru homónima escrita por [[Robert Harling]], so la direición de [[Herbert Ross]]. El repartu de la película taba conformáu por un repartu femenín de primer llinia, compuestu por [[Sally Field]], [[Shirley Mc Laine]], [[Daryl Hannah]], [[Julia Roberts]] y [[Olympia Dukakis]]. Apreciada pola crítica, ''Steel Magnolias'' foi un ésitu de taquilla y recaldó 80 millones de dólares en tol mundu.<ref name="Aceru">{{cita web |url= http://www.decine21.com/Peliculas/Magnolies-de-aceru-4252.asp?id=4252 |títulu= Steel Magnolias|fechaaccesu= 9 de febreru de 2014 |autor=De cine 21 |idioma= castellanu}}</ref> === 1990–1999: Altibaxos comerciales === La década de los noventa foi un tiempu críticu tantu nel planu musical como nel actoral. En 1991, llanzó ''[[Eagle When She Flies]]'', discu dedicáu principalmente a la [[música country]]. El primer senciellu del álbum foi «Rockin' Years», que grabó a dúu xunto a [[Ricky Van Shelton]] y algamó el primer puestu de la llista d'ésitos ''[[Hot Country Songs]]''.<ref >{{cita web |url=http://www.billboard.com/album/dolly-parton/home-for-christmas/102067#/album/dolly-parton/home-for-christmas/102067|títulu=Home for Christmas (1990) .|fechaaccesu= 24 de febreru de 2014 |autor=Billboard |idioma= Inglés}}</ref> El [[videu musical]] qu'acompañó'l cantar, dirixíu por [[Michael Salomon]], foi gallardoniáu con un premiu TNN Music City News.<ref name=autogenerated1>{{cita web |url= http://www.cowboylyrics.com/lyrics/parton-dolly/rockin-years-dolly-parton-with-ricky-van-shelton-7592.html|títulu= Dolly Parton, Rockin' Years (Dolly Parton with Ricky Van Shelton) |fechaaccesu= 24 de febreru de 2014 |autor= Cowboy Lyrics|idioma= Inglés}}</ref><ref name="RockinYears">{{cita web |url= http://espanol.videu.yahoo.com/watch/1114600395/|títulu= ''Rockin' Years'' |fechaaccesu= 24 de febreru de 2014 |autor= Yahoo!|idioma= Inglés}}</ref> El segundu senciellu del discu foi'l cantar tituláu «Silver and Gold», a la que lu siguieron «Eagle When She Flies» y «Country Road». Amás de «Rockin' Years», l'álbum incluyó otros duetos, como'l que realizó cola cantante [[Lorrie Morgan]] (tituláu «Best Woman Wins») y col cantautor [[Mac Davis]] («Wildest Dreams»). Tocantes a la so receición comercial, tuvo altes ventes. Tres el so estrenu consiguió certificase como discu d'oru en [[Canadá]] y platino nos [[Estaos Xuníos]]. Amás algamó'l primer puestu del conteo ''Top Country Albums'' de los álbumes de música country más vendíos. Na publicación de los discu más vendíos ''[[Billboard 200]]'' algamó a lo más allugamientu'l númberu 24. Parton pasó gran parte de 1991 y de 1992 de xira promocionando ''Eagle When She Flies''. N'años posteriores, Parton tuvo socesives apaiciones en películes pa televisión, como ''[[Wild Texas Wind]]'', ''[[Unlikely Angel]]'' y ''[[Blue Valley Songbird]]''. Amás, en 1992 tuvo llugar llanzamientu'l llanzamientu de la [[comedia]] ''[[Straight Talk]]'', onde fixo'l papel a Shirlee Kenyon, una llocutora de radio a que'l so programa llamen los oyentes pa cuntar los sos problemes. El llargumetraxe recibió reseñes mistes y munchos criticaron negativamente l'actuación de Parton. De la banda sonora de ''Straight Talk'', publicada sol sellu [[Hollywood Records]], llanzáronse dos senciellos: «Straight Talk» y «Light of a Clear Blue Morning». En febreru de 1993, llanzó'l so siguiente trabayu d'estudiu, ''[[Slow Dancing with the Moon]]'', que al igual que'l so anterior discu de 1991 tuvo dedicáu a la música country. Nesti nuevu discu interpretó doce canciones, de les cualos compunxo ocho, y tuvo como senciellos les temes «Romeo» (que grabó xunto a [[Mary Chapin Carpenter]], [[Pam Tillis]], [[Billy Ray Cyrus]], [[Kathy Mattea]] y [[Tanya Tucker]]), «More Where That Came From» y «Full Circle». Tres el so llanzamientu consiguió certificase como discu d'oru en Canadá y platino nos Estaos Xuníos.<ref name="Slow">{{cita web |url= http://www.rhapsody.com/dolly-parton/slow-dancing-with-the-moon|títulu= Slow Dancing With The Moon |fechaaccesu= 24 de febreru de 2014 |autor= Rhapsody|idioma= inglés}}</ref><ref name="Moon">{{cita web |url= http://www.answers.com/topic/slow-dancing-with-the-moon|títulu= Album Review: Slow Dancing with the Moon |fechaaccesu= 24 de febreru de 2014|autor= Answers|idioma= Inglés}}</ref> Meses dempués, publicó ''[[Honky Tonk Angels]]'' xunto a [[Loretta Lynn]] y [[Tammy Wynette]], algamando un gran ésitu comercial y demostrando l'ampliu rangu vocal de Parton a la de versionar una nueva coleición de cantares tradicionales de música country. D'equí esprendiéronse los senciellos «Silver Threads and Golden Needles» y «It Wasn't God Who Made Honky Tonk Angels», que recibieron crítiques mayormente positives. Tocantes a la so receición comercial, l'álbum llogró bien llueu certificase como discu d'oru n'Estaos Xuníos, asitiándose nel puestu 42 de los discos más vendíos del añu, d'alcuerdu a datos de la publicación ''Billboard 200''.<ref name="cmt">{{cita web |url= http://www.cmt.com/artists/az/parton_dolly/bio.jhtml Dolly Parton biography=|títulu=Biography|fechaaccesu= 24 de febreru de 2014 |autor=Country Music Television (CMT) |idioma= Inglés}}</ref> El mesmu añu, contribuyó nel cantar de [[James Ingram]] «The Day I Fall In Love» pa la banda sonora del filme ''[[Beethoven's 2nd]]''.<ref name="Box">{{cita web |url= http://www.boxofficemojo.com/oscar/chart/?view=allcategories&yr=1993&p=.htm |títulu= ACADEMY AWARDS > 1993 |fechaaccesu= 24 de febreru de 2014 |autor=Box office |idioma= Inglés}}</ref><ref name="Óscar">{{cita web |url= http://www.mfiles.co.uk/filme-oscars.htm| títulu= Film Music Óscars - overview |fechaaccesu= 24 de febreru de 2014 |autor= M Files |idioma= Inglés}}</ref> Anque la bona receición crítica siguió mientres la segunda parte de la década de 1990, el so ésitu comercial empezó a aparrar de forma paulatina cola publicación de nuevos trabayos.<ref >{{cita web |url=http://www.discogs.com/Dolly-Parton-Treasures/release/1902393|títulu=Dolly Parton - Treasures.|fechaaccesu= 14 de setiembre de 2009 |autor=Discogs|idioma= inglés}}</ref> N'agostu de 1995, publicó ''[[Something Special]]'', que llogró reseñes entusiastes per parte de la crítica musical. Inclúi un dúu xunto a [[Vince Gill]] na tema «[[I Will Always Love You]]», según otros dos vieyes composiciones sos y siete nueves pieces escrites especialmente pa esti discu.<ref >{{cita web |url=http://bettylou.zzruss.com/partonbiography.htm |títulu=Dolly Parton Biography|fechaaccesu= 14 de setiembre de 2014 |idioma= inglés}}</ref>Los siguientes álbumes que llanzó nesos años seríen solu fracasos comerciales como ''[[Treasures (álbum)|Treasures]]'' en 1996 y ''[[Hungry Again]]'' en 1998, daqué que reconoció inclusive la mesma cantante.<ref >{{cita web |url=http://musica.mysofa.es/disco/hungry_again|títulu=Hungry Again.|fechaaccesu= 24 de febreru de 2014 |autor=Mysofa|idioma= inglés}}</ref> Remató la década con un repique na so carrera gracies al llanzamientu de la esperada secuela de ''[[Trio (1987)|Trio]]'': ''[[Trio II]]'' (1999), onde s'axuntó nuevamente con [[Emmylou Harris]] y [[Linda Ronstadt]]. Esti álbum, magar foi certificáu pola [[RIAA]] como discu d'oru, nun algamar l'ésitu de ventes del so antecesor.<ref name="Trio2">{{cita web |url= http://sharedmusic.net/emmylou_harris_llinda_ronstadt_dolly_parton_-_trio_ii_1999_.html |títulu= Emmylou Harris, Linda Ronstadt, Dolly Parton - Trio II (1999)|fechaaccesu= 24 de febreru de 2014 |autor= Shared Music |idioma= Inglés}}</ref><ref name="Trio">{{cita web |url= http://www.thefilter.com/Music/4046-Dolly-Parton |títulu= Dolly Parton |fechaaccesu= 28 de febreru de 2014 |autor= The Filter |idioma= Inglés}}</ref>Cabo señalase que ''Trio II'' recibió dos nominaciones na [[Premios Grammy de 2000|42ª entrega de los premios Grammy]], ganando na categoría de [[Premiu Grammy a la meyor collaboración vocal country|meyor collaboración vocal country]] pola nuevu versión que fixeron de la tema de [[Neil Young]] «[[After the Gold Rush (cantar)|After the Gold Rush]]».<ref name=Grammy2000>{{Cita publicación|añu=2000|títulu=Final Nominations For The 42nd Ammual Grammy Awards|publicación=[[Billboard]]|editorial=[[Prometheus Global Media]]|volume=112|númberu=3|páxina=72|url=https://books.google.com/books?id=oQ0EAAAAMBAJ&source=gbs_navlinks_s|fechaaccesu=24 de febreru de 2014|idioma=Inglés}}</ref>1999 tamién marcó la so entrada nel [[Muséu y Salón de la Fama del Country]]. === 1999–2003: Reinvención musical === La publicación n'ochobre de 1999 de ''[[The Grass Is Blue]]'' supunxo un saltu estilísticu fundamental na so carrera al tratase del primeru d'una de triloxía d'álbumes de xéneru [[bluegrass]] que llanzó sol respaldu de [[sellu discográficu]] [[Sugar Hill Records]] (ente 1999 y 2002). L'álbum, producíu por [[Steve Buckingham]], recibió reseñes positives de diverses fontes y ganó'l [[premiu Grammy]] na categoría «[[Premiu Grammy al Meyor Álbum Bluegrass|Meyor álbum bluegrass]]».<ref name="Library">{{cita web |url=http://lcweb2.loc.gov/diglib/ihas/html/dollyparton/dolly-timeline.html|títulu=Timeline of Parton's Career|fechaaccesu= 14 de setiembre de 2009 |autor= The Library of Congress|idioma= inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070703103342/http://lcweb2.loc.gov/diglib/ihas/html/dollyparton/dolly-timeline.html|fechaarchivu=3 de xunetu de 2007}}</ref> El socesor de ''The Grass Is Blue'', ''[[Little Sparrow]]'', foi llanzáu a la venta'l 16 de xineru de 2001. Grabáu nes ciudaes de [[Nashville]] y [[Los ánxeles (California)|Los Angeles]], l'álbum foi producíu por Steve Buckingham ya inclúi cantares qu'amplíen la paleta de rexistros de Parton escontra'l [[gospel]] y el [[folk]]. Resultó ser un gran ésitu comercial nel [[Reinu Xuníu]], onde vendió más de 250.000 d'unidaes. Debutó nel primer puestu de la llista británica d'álbumes de música country con mayores ventes, llamada ''Top Country Albums'', onde permaneció mientres ocho selmanes consecutives. Na llistes estauxunidenses ''[[Billboard 200]]'' y ''Top Country Albums'' algamó los allugamientos númberu 97 y 12 respeutivamente. Pa promocionalo llanzáronse dos senciellos: «Little Sparrow», cantar compuestu pola mesma Parton, y «[[Shine (cantar de Collective Soul)|Shine]]», una nueva versión del cantar orixinalmente grabada pela banda [[Collective Soul]]. Por «Shine» ganó un premiu Grammy na categoría de «[[Premiu Grammy a la Meyor Interpretación Vocal Femenina - Country|Meyor vocalista country]]». Dempués foi incluyida nel [[Salón de la Fama de los Compositores Salón de la fama de los compositores]].<ref >{{cita web |url=http://www.songwritershalloffame.org/index.php/exhibits/bio/C137|títulu=Biography.|fechaaccesu= 14 de setiembre de 2009 |autor=Songwriters Hall of Fame |idioma= inglés}}</ref> La triloxía d'álbumes de bluegrass completar cola publicación en mayu de 2002 de ''[[Halos & Horns]]'', qu'amás contuvo xéneros musicales country y folk.<ref name="H&H">{{cita web |url= http://www.acousticmusic.com/fame/p02133.htm |títulu= Halos & Horns|fechaaccesu= 30 de mayu de 2009 |autor= Acoustic Music|idioma= inglés}}</ref> En xunetu d'esi añu, empezó'l ''[[The Halos & Horns Tour|Halos & Horns Tour]]'', xira cola que visitó más d'una decena de ciudaes estauxunidenses. Esti tour foi'l primeru que realizó l'artista en diez años.<ref >{{cita web |url= http://www.artistdirect.com/nad/store/artist/album/0,,1697233,00.html|títulu= "HALOS & HORNS TOUR"|fechaaccesu= 26 de mayu de 2009 |autor= Artist Direct |idioma= Inglés}}</ref> Pa la promoción del álbum llanzáronse cuatro senciellos, ente 2002 y 2003: "If", "Hello God", "Dagger Through The Heart" ya I'm Gone". ''Halos & Horns'' recibió mayoritariamente crítiques positives y llogró dos tales nominaciones a los premios Grammy. === 2003–2007: Años esperimentales === En xunu de 2003, publicóse un nuevu álbum de [[grandes ésitos]] de Parton, tituláu ''[[Ultimate Dolly Parton]]'', que foi bien valoráu pola crítica.<ref name="Ultimate">{{cita web |ultimate-dolly-parton-1-cd-r642296/review|títulu=''Ultimate Dolly Parton''|autor=Stephen Thomas Erlewine|editorial=[[Allmusic]]|fechaaccesu=20 de febreru de 2014|idioma=Inglés}}</ref>En payares, llanzó ''[[For God and Country]]'', que foi producíu pola mesma cantante, [[Kent Wells]] y [[Tony Smith]]. Sobre'l mesmu, depués comentó: «Taba faciendo unos demos, cuando de sópitu pensé: este ye'l momentu de faer un álbum patrióticu tipu [[gospel]]. Asina nació ''For God and Country''». Sicasí, esti álbum nun consiguió ser tan esitosu como los anteriores, por cuenta de les baxes ventes y a la escasa promoción que recibió, polo que-y lo consideró como un fracasu». Nesi mesmu añu, rindiéron-y un homenaxe un grupu de cantantes de [[Música country|country]] y [[Música pop|pop]], ente elles, [[Melissa Etheridge]], [[Alison Krauss]], [[Shelby Lynne]], [[Emmylou Harris]], [[Kasey Chambers]], [[Allison Moorer]], [[Shania Twain]], [[Norah Jones]] y [[Sinéad O'Connor]], nel [[CD]] que se tituló: ''[[Just Because I'm a Woman: Songs of Dolly Parton]]'', puestu a la venta nel mes d'ochobre.<ref name="Álbum Tributo">{{cita web|url=https://www.elpais.com/articulo/espectaculos/Doce/mujer/interpreten/cantares/Dolly/Parton/elpepiept/20031116elpepiesp_5/Tes/ |títulu= Doce muyeres interpreten los cantares de Dolly Parton |fechaaccesu= 20 de febreru de 2014 |autor= Diariu EL PAÍS|idioma= castellanu}}</ref> [[Ficheru:Dolly Parton in Nashville 2.jpg|thumb|Dolly Parton mientres una actuación nel ''[[Grand Ole Opry]]'' en 2005.]] En setiembre de 2004, publicó un álbum en formatu de [[CD]] y [[DVD]] tituláu ''[[Live and Well]]'', una coleición de cantares en direuto sacaes de la [[Xira musical|xira]] de 2002 ''[[The Halos & Horns Tour|Halos & Horns tour]]'', más precisamente de dos conciertos que brindó nel mes d'avientu en [[Pigeon Forge]], [[Tennessee]]. Col propósitu de promocionar el discu, la cantante embarcar nuna xira denomada ''[[Hello I'm Dolly Tour]]'', cola cual percorrió delles ciudaes d'[[Estaos Xuníos]] y [[Canadá]].<ref name="HelloDolly">{{cita web |url= http://findarticles.com/p/articles/mi_pwwi/is_200409/ai_n8557810/|títulu= "Hello, I'm Dolly!" |fechaaccesu= 29 de mayu de 2009 |autor= Market Wire|idioma= inglés}}</ref> El ''tour'' tuvo una bona receición tanto crítica como comercial, con ingresos cimeros a los seis millones de [[Dólar de los Estaos Xuníos|dólares]].<ref name="LasVegas">{{cita web |url= http://www.countrymusicplanet.com/septemberoctober200412.html |títulu= Country Music Legend Dolly Parton Performs at The Colosseum at Caesars Palace December 7 "Hello, I'm Dolly!" |fechaaccesu= 29 de mayu de 2009 |autor= Country Music Planet |idioma= inglés}}</ref> Coles mesmes, foi gallardoniada pola cadena [[Country Music Television]] al nomar la so tema musical «[[I Will Always Love You]]» como'l «Meyor cantar d'amor de tolos tiempos».<ref name="Love">{{cita web |url= http://www.los40.com/articulo/noticias/Dolly-Parton-encabeza-llista-meyores-cantares-country-amor/l40actn01/20040611l40l40not_3/Tes|títulu=Dolly Parton encabeza la llista de les 100 meyores cantares country |fechaaccesu= 4 de febreru de 2009 |autor= CMT |idioma= castellanu}}</ref> ''[[Those Were the Days (álbum)|Those Were the Days]]'' (2005), álbum estremáu ente los xéneros [[Música rock|rock]] y [[Música folk|folk]], cuntó cola collaboración de [[Norah Jones]], [[Keith Urban]], [[Kris Kristofferson]], [[Alison Krauss]], [[Nickel Creek]] y [[Roger McGuinn]], ente otros. Contién na so totalidá cantares versionadas, ente elles l'ésitu de 1971 de [[John Lennon]] «[[Imagine|Imagine (cantar)]]» y el cantar de [[Bob Dylan]] «[[Blowin' in the wind]]».<ref >{{cita web|url= http://www.billboard.com/bbcom/discography/index.jsp?pid=2465&aid=734358|títulu= Those Were the Days|fechaaccesu= 20 de xunetu de 2009 |autor= Billboard|idioma= inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/20090207001213/www.billboard.com/bbcom/discography/index.jsp?pid=2465&aid=734358|fechaarchivu=7 de febreru de 2009}}</ref> L'álbum tuvo reseñes xeneralmente positives de los críticos, quien emponderaron la so variedá d'estilos y la voz de Parton. Más tarde, col fin de promover el discu, la cantante empezó la xira ''[[The Vintage Tour]]'', visitando ciudaes d'Estaos Xuníos ente agostu y avientu de 2005, que los sos conciertos fueron etiquetaos como una «retrospectiva musical» al reinsertar delles de les sos vieyes composiciones nel repertoriu.<ref name="YE">{{cita web|url=http://www.lahiguera.net/musicalia/notidesc.php?noticia=8168 |títulu=Dolly Parton llanza nuevu álbum n'España|autor= La Figal|idioma= castellanu}}</ref> La cantante siguió los sos proyeutos musicales y llanzó «Imagine» y «The Twelfth of Never» como senciellos de ''Those Were the Days'', amás de grabar cantares con artistes como [[George Jones]] y [[Brad Paisley]]. El cantar grabáu con Jones foi escrita por [[Hank Williams, Jr.]] y titular «The Blues Man», ente que la so participación vocal na tema de Paisley «When I Get Where I'm Going» foi bien emponderáu y algamó el primer puestu de la llista ''[[Hot Country Songs]]''. Esi mesmu añu, fixo un [[caméu]] na comedia ''[[Miss Congeniality 2: Armed and Fabulous]]'' y foi nomada depués al [[Premios Óscar|Óscar]] y al [[Globu d'Oru]] al meyor cantar orixinal pola tema «[[Travellin' thru]]», compuesta pa la película ''[[Transamérica]]''.<ref name="Filmica">{{cita web |url= http://www.filmica.com/hardasmal/archivos/002930.html |títulu= OSCARS 2005: TOU sobre estos gallardones |fechaaccesu= 29 de mayu de 2009 |autor= Filmica |idioma= inglés}}</ref> En 2006, Parton recibió'l premiu [[Kennedy Center]] pola so contribución a les artes escéniques», xunto a [[Zubin Mehta]], [[Steven Spielberg]], [[Smokey Robinson]] y [[Andrew Lloyd Webber]].<ref >{{cita web |url=http://www.cbsnews.com/elements/2006/12/04/entertainment/photoessay2224288.shtml?tag=page|títulu= Kennedy Center Honors |fechaaccesu= 19 de xunetu de 2009 |autor= CBS News |idioma= inglés}}</ref> Realizóse-y un homenaxe especial, lleváu a cabu na [[Casa Blanca]], que tuvo como maestres de ceremonia a [[Reba McEntire]] y [[Reese Witherspoon]] y cuntó coles actuaciones en direuto d'artistes como [[Carrie Underwood]], que cantó la tema «Islands in the Stream» xunto con [[Kenny Rogers]]; [[Alison Krauss]], qu'interpretó en solitariu «Jolene» y a dúu con [[Shania Twain]] el cantar «Coat of Many Colors»; y [[Vince Gill]], qu'interpretó «[[I Will Always Love You]]».<ref >{{cita web |url=http://www.gactv.com/gac/nw_headlines/article/0,,GAC_26063_5192004,00.html|títulu= Dolly Parton Receives Kennedy Center Honor|fechaaccesu= 19 de xunetu de 2009 |autor= GAC TV |idioma= inglés}}</ref><ref >{{cita web |url=http://www.zimbio.com/pictures/jpWIjZJ5wUL/CMT+Giants+Honoring+Reba+McEntire+Show/3y67HneOTPd/Dolly+Parton|títulu=CMT Giants Honoring Reba McEntire - Show|fechaaccesu= 14 de setiembre de 2009 |autor= Zimbio|idioma= inglés}}</ref> En 2007, Parton volvió realizar una apaición especial como actriz convidada na serie televisiva de [[Disney]] ''[[Hannah Montana]]''. En febreru d'esi mesmu añu empezó la so xira ''[[The European Tour|A Evening with Dolly Parton Tour]]'', que siguió hasta marzu. El tour visitó ciudaes d'[[Estaos Xuníos]], [[Canadá]], [[Irlanda]], [[Inglaterra]], [[Países Baxos]], [[Noruega]], [[República d'Irlanda]], [[Irlanda del Norte]], [[Dinamarca]], [[Escocia]] y [[Gales]] y foi una de les xires más taquilleres de la so trayeutoria, ganando 16 millones de dólares en 20 espectáculos. Mientres taba de xira, Parton participó interpretando la tema musical «[[I Will Always Love You]]» nel homenaxe que'l programa de televisión ''[[Grand Ole Opry]]'' realizó-y a los so colega [[Porter Wagoner]]. Nesi mesmu añu foi gallardoniada pola [[Smithsonian Institution]] col [[Woodrow Wilson Awards|premiu Woodrow Wilson]] en reconocencia al so llabor humanitariu. === 2008–2011: De ''Backwoods Barbie'' a ''Better Day'' === [[Ficheru:Dolly Parton accepting Liseberg Applause Award 2010 portrait.jpg|thumb|left|Parton recibiendo'l premiu Liseberg Applause (2010).]] El senciellu «[[Better Get to Livin']]», qu'algamó'l puestu 38 del conteo ''[[Hot Country Songs]]'',<ref name="Better">{{cita web |url= http://www.countrystandardtime.com/news/newsitem.asp?xid=867&t=Dolly_Parton_releases_new_single|títulu= Dolly Parton releases new single |fechaaccesu= 24 de marzu de 2014 |autor= Country Standard Time |idioma= inglés}}</ref> y l'álbum ''[[Backwoods Barbie]]'', devolvieron a Parton a la conciencia popular tres cuasi una década d'esperimentación con otros musicales. El susodichu álbum d'estudiu, ''Backwoods Barbie'', foi llanzáu n'abril de 2008 y tuvo dedicáu principalmente a la [[música country]]. Llegó al visu de la llistes ''Country Albums Chart'' y ''Independient Albums'', l'álbum tamién debutó nel númberu 17 nel ''Billboard 200'' y vendió más de 300.000 copies nos dos primeres selmanes de publicación.Dempués de llanzar el segundu senciellu del discu, «Jesus & Gravity», Parton embarcar na xira ''[[The Backwoods Barbie Tour|Backwoods<ref name="Billboard">{{cita web |url= http://www.billboard.com/bbcom/search/google/article_display.jsp?vnu_content_id=1003719609|títulu= Janet Dethrones Jack To Top Billboard 200 |fechaaccesu= 3 de febreru de 2009 |autor= Billboard |idioma= inglés|urlarchivu=https://archive.today/07TB|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}</ref>Barbie Tour]]'', presentándose n'Estaos Xuníos, Canadá y Europa. La xira tuvo una audiencia global de 113 000 persones y recaldó más de nueve millones de dólares.<ref name="Con">{{cita web |url= http://www.country2.com/novedades/2008/noti/0315_int.htm |títulu= Nuevu discu de Dolly Parton |fechaaccesu= 26 de mayu de 2009 |autor= Country 2 |idioma= castellanu}}</ref><ref >{{cita web |url= http://www.countrymusicstop.com/dolly-parton-extends-backwoods-barbie-tour/|títulu= Dolly Parton Extends “Backwoods Barbie” Tour|fechaaccesu= 4 de xunetu de 2009 |autor= Country Music Stop|idioma= inglés}}</ref> L'álbum produció otros trés senciellos: «Shinola», «Drives Me Crazy» y d'últimes «Backwoods Barbie», pero nengunu d'ellos ingresó na llista ''[[Billboard Hot 100]]''. Nesi mesmu añu, la escoyeta ''The Very Best of Dolly Parton'' convertir nun gran ésitu nel Reinu Xuníu, onde vendió más de 300.000 copies y foi certificada como discu de platín.<ref name="LIVE">{{cita web |url= http://www.theboot.com/2009/06/30/dolly-parton-goes-platinum-readies-live-dvd/|títulu= Dolly Parton Goes Platinum, Readies Live DVD |fechaaccesu= 15 de xunetu de 2009 |autor= The Boot |idioma= inglés}}</ref> Mientres s'atopaba de xira, Parton preparó'l repertoriu musical de la obra teatral ''[[9 to 5:The Musical|9 to 5]]'', adautación de la [[Cómo esaniciar a la so xefe|película del mesmu nome]] na qu'ella debutara como actriz en 1980. El musical, estrenáu a finales de 2008 nel teatru Ahmanson de la ciudá de [[Los Angeles]], cuntó cola direición de [[Joe Mantello]], arreglos vocales de [[Stephen Oremus]] y coreografíes d'[[Andy Blankenbuehler]].<ref name=autogenerated2>{{cita web |url= http://www.palco5.com/noticias/estrenu-de-9-to-5-the-musical.html |títulu= Estrenóse "9 to 5:The Musical" |fechaaccesu= 29 de mayu de 2009 |autor= Palcu 5 |idioma= castellanu}}</ref> Al añu siguiente, la obra treslladar al teatru Marquis de [[Broadway]], [[Nueva York]], debutando nel mes d'abril, con un gran ésitu de crítica y públicu.<ref name="TonyAwards">{{cita web |url= http://www.nme.com/news/poison/45083 |títulu= Poison, Dolly Parton for 2009 Tony Awards |fechaaccesu= 4 de xunetu de 2009 |autor= NME News |idioma= inglés}}</ref><ref name=autogenerated2 /> El 8 de mayu de 2009, recibió un doctoráu honorariu en lletres humanes y musicales de la [[Universidá de Tennessee]], en [[Knoxville]].<ref name="Dra.">{{cita web |url=http://latercera.com/contenido/671_125854_9.shtml |títulu= Dolly Parton recibe un doctoráu |fechaaccesu= 25 de mayu de 2009 |autor= La tercer |idioma= castellanu}}</ref><ref name="D">{{cita web |url=http://www.efeeme.com/noticias/noticias_ficha.aspx?id=4267|títulu= Dolly Parton recibe un doctoráu honoríficu |fechaaccesu= 25 de mayu de 2009 |autor= efe eme |idioma= castellanu}}</ref> El 30 de xunu del mesmu añu, cinco díes dempués de la muerte del cantante [[Michael Jackson]], Parton xubió al sitiu d'Internet [[YouTube.com]] un videu nel qu'espresó'l so dolor ante'l fallecimientu del llamáu "rei del pop". Aseguró que Jackson yera un xeniu musical y una persona realmente bien duce, con un corazón d'ánxel.<ref name="MJ">{{cita web |url=http://www.popcrunch.com/dolly-parton-video-tribute-to-michael-jackson/|títulu= Dolly Parton Videu Tribute To Michael Jackson |fechaaccesu= 12 de setiembre de 2009 |autor= Pop Crunch |idioma= Inglés}}</ref><ref name="MJackson">{{cita web |url=http://popwatch.ew.com/2009/06/30/dolly-parton-remembers-michael-jackson/|títulu= Dolly Parton remembers Michael Jackson |fechaaccesu= 12 de setiembre de 2009 |autor= PopWatch |idioma= Inglés}}</ref> Dempués d'esto, nel mes d'ochobre, publicó un álbum en direutu tituláu ''[[Live from London]]'', en formatu de [[Discu compactu|CD]] y [[DVD]]. En payares d'esi añu, llanzó per primer vegada una [[caxa recopilatoria]], que foi titulada ''Dolly'' y contuvo 99 cantares del so catálogu musical. Parton empezó la nueva década ufiertando delles apaiciones televisivu y simultáneu conciertos, col fin d'espublizar los nuevos xuegos y atraiciones que s'inauguraron en [[Dollywood]] como parte de los festexos del 25° aniversariu de la so apertura.<ref name="25aniversariu">{{cita web |url= http://entretenimiento.latino.msn.com/noticias/articulos.aspx?cp-documentid=23887627|títulu= Dolly Parton celebra 25 años del so parque Dollywood|fechaaccesu= 23 de mayu de 2010 |autor= Llatín.msn.com |idioma= castellanu}}</ref> En febreru de 2010 apaeció nel programa de [[Larry King]] y faló de la so historia y la so vida con [[Porter Wagoner]], onde reveló lo que pensaba sobre otros cantantes y compositores, según l'amor que sentía pol so maríu, y en mayu del mesmu añu participó en ''[[The Oprah Winfrey Show]]'' ya interpretó'l cantar «[[I Will Always Love You]]».<ref name="White">{{cita web |url=http://es.news.launch.yahoo.com/dyna/article.html?a=/08022010/183/dolly-parton-sera-producida-jack-white.html&y=l_news|títulu= Dolly Parton va ser producida por Jack White|fechaaccesu= 23 de mayu de 2010 |autor= [[Yahoo!]] |idioma= castellanu}}</ref>Amás, presentar por tercera y última vegada como convidada na [[comedia de situación]] protagonizada por [[Miley Cyrus]] ''[[Hannah Montana]]''.<ref name="oprah">{{cita web |url= http://top40-charts.com/news/Country/Hallmark-Channel-Presents-Dolly-Celebrates-25-Years-Of-Dollywood--World-Premiere-Original-Special-July-3/56037.html|títulu= Hallmark Channel Presents 'Dolly Celebrates 25 Years Of Dollywood,' World Premiere Original Special, July 3 |fechaaccesu= 23 de mayu de 2010 |autor= Top40-charts.com |idioma= inglés}}</ref> Pasaos dos años del so últimu trabayu, Parton anunció en payares de 2010 qu'empezara a trabayar nel so siguiente álbum d'estudiu. Dos meses dempués, publicó na so web que, tres los rumores d'una nueva publicación, diba dar un mensaxe d'optimismu», y el 9 de de xineru de 2011 reveló'l títulu del nuevu trabayu, ''[[Better Day (álbum de Dolly Parton)|Better Day]]'', publicáu finalmente'l 28 de xunu de 2011. ''Better Day'' llogró encabezar diverses llistes de popularidá, ente elles ''Australian Country Albums Chart'' y ''UK Country Albums Chart'', y foi bien recibíu pola crítica musical.<ref>{{cita web|url=http://www.musicacountry.es/articulos/criticas-de-discos/dolly-parton-better-day-2011.html|títulu= Crítica a ''Better Day''|fechaaccesu= 9 de marzu de 2012|obra= MúsicaContry.com}}</ref> Col propósitu de promocionar el discu embarcar nel ''[[Better Day World Tour]]'', que dio empiezu'l 17 de xunetu de 2011 y visitó ciudaes del sur d'[[Estaos Xuníos]] y estendióse darréu a [[Australia]] y a [[Europa]]. Al respective de la xira, Parton dixo que «toi bien emocionada por volver a salir de xira. Amu a los mios fanáticos y estrañé el cantar en direuto pa ellos. Voi ufierta-yos munches coses nueves con esti espectáculu, como cantares inéditos de (el mio álbum) ''Better Day'' y segmentos bien risonderos». Con una recaldación neta de 34 millones de dólares, convertir na so xira más rentable. Cabo añader qu'a principios de 2011, la cantante foi gallardoniada na [[Premios Grammy de 2011|53° entrega de los premios Grammy]] con un premiu en reconocencia a la so trayeutoria. Tres seis años d'inactividá a nivel cinematográficu, púnxo-y la so voz a un [[gnomu]] na [[película d'animación]] ''[[Gnomeo & Juliet]]'' y realizó un curtiu [[caméu]] nel llargumetraxe independiente ''[[The Year Dolly Parton Was My Mom]]''. === De 2012 d'equí p'arriba: ''Blue Smoke'' === En 2012 estrenóse'l [[cine musical|película musical]] ''[[Joyful Noise]]'', escrita y empobinada por [[Todd Graff]], na que Parton apaeció interpretando a G. G. Sparrow, una cantante [[gospel]], xunto a actores de la talla de [[Queen Latifah]], [[Keke Palmer]], [[Courtney B. Vance]] y [[Kris Kristofferson]].<ref name="Joyful">{{cita web |url=http://www.gossipcop.com/dolly-parton-queen-latifah-joyful-noise|títulu=Dolly Parton Returns to Film, Stars with Queen Latifah|fechaaccesu= 26 de marzu de 2014 |autor= Gossip Cop|idioma=inglés}}</ref> El llargumetraxe llogró reseñes mistes: dellos críticos tacharon a la película de «pocu auténtica», mientres otros tratar como un musical con cantares pegadizos.<ref>{{cita web |url=http://www.observer.com/2012/01/joyful-noise-rex-reed-queen-latifah-dolly-parton-kris-kristofferson/|títulu=Joyful Noise Has Them Singin' for the Weekend|autor=[[The New York Observer]]|fechaaccesu=26 de marzu de 2014|idioma=inglés}}</ref> Nesi mesmu añu, llanzó'l so primer llibru d'[[autoayuda]] sol títulu de ''Dream More'', que se publicar al traviés de la editorial ''G.P. Putnam's Sons''.<ref>{{cita web |url=http://www.efeeme.com/dolly-parton-edita-un llibru-de-autoayuda/|títulu=Dolly Parton edita un llibru de autoayuda|autor=efe eme|fechaaccesu=26 de marzu de 2014|idioma=castellanu}}</ref> En 2013, participó nel llargumetraxe ''A Country Christmas Story'' como parte d'un repartu qu'incluyó actores como [[Nathan Forshey]] y [[Ryan Roets]]. Amás, grabó con [[Willie Nelson]] una nueva versión del so cantar «From Here to the Moon and Back», incluyida nel álbum de Nelson ''[[To All the Girls...]]'', publicáu'l 15 d'ochobre de 2013, y participó nel cantar «You Can't Make Old Friends» del álbum de [[Kenny Rogers]] ''You Can't Make Old Friends''. == Carrera actoral == {{AP|Filmografía de Dolly Parton}} Parton debutó nel [[cine]] en 1980, representando'l papel de Doralee Rhodes na película ''[[Nine to Five|9 to 5]]'' (''Nine to Five''), algamando una bona acoyida en tol mundu. Ellí foi dirixida por [[Colin Higgins]] y compartió creitos con [[Jane Fonda]] y [[Lily Tomlin]]. Pola so interpretación recibió reseñes mayoritariamente positives y foi nomada al [[Globu d'Oru]] como «[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz de comedia o musical]]» y como «Nueva estrella del añu».<ref name="Academy">{{cita web |url= http://www.tiooscar.com/200905051127blogsintermezzo/repasada-polos cantares-de-los-oscar-1970-1989|títulu= Repaso polos cantares de los Óscar (1970-1989) |fechaaccesu= 1 de xunu de 2009 |autor= Tíu Óscar |idioma= castellanu}}</ref> En siguiente llargumetraxe protagonizáu por Parton foi la comedia ''[[Straight Talk]]'', dirixida por [[Barnet Kellman]]; ellí personificó a Shirlee Kenyon, una llocutora de radio a que'l so programa llamen los oyentes pa cuntar los sos problemes. La película recibió reseñes mistes y munchos criticaron negativamente la interpretación de Parton. Poco dempués fixo una apaición a manera de [[caméu]] na película ''[[The Beverly Hillbilies]]'', de 1993, que resultaría ser la so última apaición nel cine na década de 1990. Coles mesmes, Parton interpretó a Ruby Diamond, una cantante que al morrer afaya que pa entrar nel [[Cielu]] precisa faer bones obres, asina que se convierte en [[ánxel]] y vuelve a la [[Tierra]] p'ayudar a una familia, na película pa televisión de [[CBS]] ''[[Ángel pa tou|Unlikely angel]]''. Poco dempués protagonizó una nueva película pa televisión, titulada ''[[Blue Valley Songbird]]'' y estrenada en 1999. Tiempu dempués, en 2000, presentóse como convidada na [[comedia de situación]] ''[[Bette]]'', de la cadena CBS. En 2002, participó na película de [[The Walt Disney Company|Disney]] ''[[Frank McKlusky, C.I.]]'', una comedia onde representó'l papel de Edith McKlusky, la madre d'un detective (interpretáu por [[Dave Sheridan]]), que recibió reseñes negatives y n'[[América del Norte]] salió a la venta direutamente en [[DVD]]. Cabo añader que fizo una curtia apaición na película ''[[Miss Congeniality 2: Armed and Fabulous]]'', de 2005. Figuró en tres episodios de la serie de [[Disney Channel]] ''[[Hannah Montana]]'' ente 2006 y 2010 nel rol de Dolly Stewart, la tía de Miley Stewart —interpretada por [[Miley Cyrus]]—. Más tarde, l'artista declaró qu'aceptar esi papel fuera una de les meyores decisiones de la so carrera.<ref name=>{{cita web|url= http://www2.esmas.com/entretenimiento/cine/042357/dolly-parton-nun actuara-cinta-hannah-montana|títulu=Nun hai 'Hannah Montana' pa Dolly Parton |fechaaccesu= 20 de febreru de 2009 |autor= ESMAS |idioma= castellanu}}</ref> == Otros proyeutos == [[Ficheru:Dollywoodsign1.jpg|thumb|right|Ingreso del [[parque temáticu]] [[Dollywood]], propiedá de Parton.]] A empiezos de 1978, Parton llanzó una coleición llindada de muñeques col so nome, inspiraes polos vistíos qu'usó mientres la so estadía nel programa musical ''The Porter Wagoner Show''. En 1986, convertir na copropietaria del [[parque temáticu]] Silver Dollar City Tennessee, allugáu en Pigeon Forge, [[Tennessee]], [[Estaos Xuníos]]. Nesti periodu, remocicar cuasi por completu y llamar [[Dollywood]].<ref>{{cita web |url= http://themeparks.about.com/od/findusthemeparks/p/Dollywood.htm|títulu= Dollywood|fechaaccesu= 19 de xunetu de 2009 |autor= About.com|idioma= inglés}}</ref> Dende la so apertura resultó ser tou un ésitu. Al día güei ye visitáu por más de tres millones de persones cada añu. Nesti parque, Parton realizó numberosos conciertos, festivales y presentaciones pa recaldar fondos pa la so fundación de beneficencia, la [[Fundación Dollywood]].<ref name="Atraición">{{cita web |url= http://mujer.orange.es/el to_espaciu/ociu_y_entretenimientu/dollywood_atracciones_les_montanas_2913_1.html|títulu= Dollywood: atraiciones nos montes|fechaaccesu= 28 de mayu de 2008 |autor= Orange|idioma= inglés}}</ref> N'avientu de 2006, donó $500.000 dólares a un hospital del so pueblu natal pa honrar al Dr.Robert F. Thomas, el médicu qu'atendió a la so madre mientres el partu.<ref name="Hola">{{cita web |url= http://www.hola.com/noticias-de-actualidad/14-12-2006/44272/musica/ |títulu= Dolly Parton va faer un donativo al hospital del so pueblu natal |fechaaccesu= 26 de mayu de 2009 |autor= Hola.com |idioma= castellanu}}</ref> Pa financiar esti proyeutu la cantante realizó un conciertu pa recaldar fondos, al qu'allegaron alredor d'ocho mil persones.<ref>{{cita publicación |títulu= Parton pledges $500,000 to hospital |url = http://www.usatoday.com/life/people/2006-12-13-parton_x.htm |publicación= USA Today |fecha= 2006}}</ref> Nesi mesmu añu, publicó un llibru de cocina tituláu ''Dolly's Dixie Fixin's''. La recaldación de les ventes fueron donaes a la Fundación Dollywood.<ref name="Dixie">{{cita web |url= http://www.dollysdixiefixins.com/ |títulu= Dolly's Dixie Fixin's |fechaaccesu= 28 de mayu de 2008 |autor= Dolly's Dixie Fixin's |idioma= inglés}}</ref><ref name="Today">{{cita web |url= http://localexpert.today.com/2008/11/30/dolly-parton/ |títulu= Dolly Parton-Where I Live |fechaaccesu= 28 de mayu de 2008 |autor= Today|idioma= inglés}}</ref> == Discografía == {{AP|Discografía de Dolly Parton|l1=Discografía de Dolly Parton}} {{multicol}} * 1967: ''[[Hello, I'm Dolly]]'' * 1968: ''[[Just Because I'm a Woman]]'' * 1969: ''[[In the Good Old Days (When Times Were Bad)]]'' * 1969: ''[[My Blue Ridge Mountain Boy]]'' * 1970: ''[[The Fairest of Them All]]'' * 1971: ''[[Joshua (álbum)|Joshua]]'' * 1971: ''[[Golden Streets of Glory]]'' * 1971: ''[[Coat of Many Colors]]'' * 1972: ''[[Touch Your Woman]]'' * 1972: ''[[My Favorite Songwriter: Porter Wagoner]]'' * 1973: ''[[My Tennessee Mountain Home]]'' * 1973: ''[[Bubbling Over]]'' * 1974: ''[[Jolene (álbum)|Jolene]]'' * 1974: ''[[Love Is Like a Butterfly]]'' {{Nueva columna}} * 1975: ''[[The Bargain Store]]'' * 1975: ''[[Dolly: The Seeker/We Used To]]'' * 1976: ''[[All I Can Do]]'' * 1977: ''[[New Harvest - First Gathering|New Harvest... First Gathering]]'' * 1977: ''[[Here You Come Again]]'' * 1978: ''[[Heartbreaker (álbum de Dolly Parton)|Heartbreaker]]'' * 1979: ''[[Great Balls of Fire (álbum de Dolly Parton)|Great Balls of Fire]]'' * 1980: ''[[Dolly, Dolly, Dolly]]'' * 1980: ''[[9 to 5 and Odd Jobs]]'' * 1982: ''[[Heartbreak Express]]'' * 1983: ''[[Burlap & Satin]]'' * 1984: ''[[The Great Pretender (álbum de Dolly Parton)|The Great Pretender]]'' * 1985: ''[[Real Love (álbum)|Real Love]]'' * 1987: ''[[Rainbow (álbum de Dolly Parton)|Rainbow]]'' {{Nueva columna}} * 1989: ''[[White Limozeen]]'' * 1991: ''[[Eagle When She Flies]]'' * 1993: ''[[Slow Dancing with the Moon]]'' * 1996: ''[[Something Special]]'' * 1996: ''[[Treasures (álbum)|Treasures]]'' * 1998: ''[[Hungry Again]]'' * 1999: ''[[The Grass Is Blue]]'' * 2001: ''[[Little Sparrow]]'' * 2002: ''[[Halos & Horns]]'' * 2003: ''[[For God and Country]]'' * 2005: ''[[Those Were the Days (álbum)|Those Were the Days]]'' * 2008: ''[[Backwoods Barbie]]'' * 2011: ''[[Better Day (álbum de Dolly Parton)|Better Day]]'' * 2014: ''[[Blue Smoke (álbum de Dolly Parton)|Blue Smoke]]'' {{Final columnes}} == Xires == * 1984–85: ''[[Real Love (álbum)|Real Love]] Tour'' * 1986: ''[[Think About Love]] Tour'' * 1989: ''[[White Limozeen]] Tour'' * 1990–1991: ''[[Eagle When She Flies]] Tour'' * 2002: ''[[The Halos & Horns Tour|Halos & Horns Tour]]'' * 2004: ''[[Hello I'm Dolly Tour]]'' * 2005: ''[[The Vintage Tour]]'' * 2006–2007: ''[[An Evening with Dolly Parton]]'' * 2008: ''[[The Backwoods Barbie Tour|Backwoods Barbie Tour]]'' * 2011: ''[[Better Day World Tour]]'' * 2014: ''[[Blue Smoke World Tour]]'' == Ver tamién == * [[Filmografía de Dolly Parton]] * [[Premios de Dolly Parton|Premios y nominaciones de Dolly Parton]] * [[Artistes musicales con mayores ventes]] * [[Muséu y Salón de la Fama del Country]] * [[Tammy Wynette]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{Cita llibru|apellíos=Cash|nome=Johnny|enllaceautor=Johnny Cash|títulu=CASH; the Autobiography|añu=1998}} * {{Cita llibru|apellíos=Nash|nome=Alanna|títulu=Dolly|editorial=Reed Books|añu=1978|allugamientu=Los Angeles, CA|isbn=0891695230}} * {{Cita llibru|apellíos=Parton|nome=Dolly|títulu=Dolly: My Life And Other Unfinished Business|editorial=Harper Collins|añu=1994|isbn=0060177209}} * {{Cita llibru|apellíos=Whitburn|nome=Joel|títulu=Top Country Songs 1944-2005|editorial=[[Billboard]]/Record Research Inc.|añu=2005|isbn=0898201659}} == Enllaces esternos == {{wikiquote}} {{commons}} * [http://www.dollyparton.com Sitiu web oficial] * {{IMDb nome|0000573}} * {{tcmdb name|148174}} * {{tv.com person|3289}} {{NF|1946||Parton, Dolly}} [[Categoría:Dolly Parton| ]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de Tennessee]] [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de pop d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de country]] [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Compositores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Filántropos y filántropes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Feministes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Grammy]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Kennedy]] [[Categoría:Presentadores de televisión d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Sopranos d'Estaos Xuníos]] 7mews1a7zils8hzbiegtmaj299cgz0u 0 58810 4379483 4375227 2025-06-25T16:23:03Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379483 wikitext text/x-wiki {{Correxir}} {{persona}} '''Julia Fiona Roberts''' {{nym}} ye una [[Actuación|actriz]] de [[cine]] y [[televisión]] d'[[Estaos Xuníos]], ganadora del [[Premiu Óscar|premiu Óscar]] a la [[Óscar a la meyor actriz|meyor actriz]],<ref name="Óscar">{{Cita web |url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/oscarlegacy/2000-present/73nominees.html |títulu=Nominees & Winners for the 73rd Academy Awards |fechaaccesu=26 de xunu de 2010 |editorial=[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.oscars.org/awards/academyawards/oscarlegacy/2000-present/73nominees.html|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> lo mesmo que de trés [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]] nes categoríes de [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|meyor actriz en drama]], [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|meyor actriz en comedia o musical]] y [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|meyor actriz de repartu]], un [[Premios BAFTA|BAFTA]] a la [[BAFTA a la meyor actriz|meyor actriz]] y un [[Premios del Sindicatu d'Actores|premiu del Sindicatu d'Actores]] a la [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista|meyor actriz protagonista]].<ref name="SAG">{{Cita web |url=http://www.sagawards.org/7_award_rec |títulu=7th Annual Screen Actors Guild Award Recipients |fechaaccesu=26 de xunu de 2010 |editorial=[[Sindicatu d'Actores de Cine]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.sagawards.org/7_award_rec|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> Conocida poles sos intervenciones en películes como ''[[Steel Magnolias (película)|Steel Magnolias]]'' ([[Cine en 1989|1989]]), ''[[Pretty Woman]]'' ([[Cine en 1990|1990]]), ''[[The Pelican Brief (película)|The Pelican Brief]]'' ([[Cine en 1993|1993]]), ''[[My Best Friend's Wedding]]'' ([[Cine en 1997|1997]]), ''[[Notting Hill]]'' ([[Cine en 1999|1999]]), ''[[Runaway Bride]]'' ([[Cine en 1999|1999]]) y ''[[Ocean's Eleven (película de 2001)|Ocean's Eleven]]'' ([[Cine en 2001|2001]]), convertir na actriz meyor pagada nel añu 2000, añu nel que protagonizó la película ''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' y pola que cobró venti millones de [[Dólar de los Estaos Xuníos|dólares]].<ref name="venti">Consultáu en 2010[http://www.lagaceta.com.ar/vernota.asp?id_seccion=7&seccion=&id_nota=138077 Julia Roberts, l'actriz que más cobra] ''lagaceta.com'' (n'español)</ref> Ye considerada la octava muyer más rica del mundu del entretenimientu, con una fortuna envalorada en 170 millones de dólares.<ref>Consultáu en 2010[http://www.forbes.com/2007/01/17/richest-women-entertainment-tech-media-cz_lg_richwomen07_0118womenstars_lander.html The 20 Richest Women In Entertainment] ''[[Forbes]]'' (n'inglés)</ref> En 1999 convertir na primer muyer en ser considerada la intérprete más rentable del añu polos distribuidores norteamericanos, gracies a los ésitos de ''Notting Hill'' y ''Runaway Bride'', calteniendo'l lideralgu femenín mientres diez años hasta que [[Sandra Bullock]] consiguir en 2009 gracies a ''[[The Proposal|La Propuesta]]'' y ''[[The Blind Side]]''.<ref name="rentable">Consultáu en 2010[http://www.cinematical.es/2010/01/04/sandra-bullock-foi-la estrella-mas-rentable-del-2009/ Sandra Bullock foi la estrella más rentable del 2009] ''cinematical.es'' (n'español)</ref><ref name="Sandra Bullock -y 'roba' el títulu a Julia Roberts">{{Cita web |títulu=Sandra Bullock -y 'roba' el títulu a Julia Roberts |url=http://www.vanitatis.com/noticias/sandra-bullock-julia-roberts-actriz-mas-rentable-2009-reina-taquilla-20100105.html |fechaaccesu=5 de xineru de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101108095819/http://www.vanitatis.com/noticias/sandra-bullock-julia-roberts-actriz-mas-rentable-2009-reina-taquilla-20100105.html |fechaarchivu=2010-11-08 }}</ref> == Biografía == Julia Roberts nació en [[Smyrna (Georgia)|Smyrna]], [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]], el [[28 d'ochobre]] de [[1967]] y foi bautizada como Julia Fiona Roberts.<ref name="biografía">Consultáu en 2010[https://www.imdb.com/name/nm0000210/bio Biografía de Julia Roberts] ''[[IMDb]]'' (n'inglés)</ref> Los sos padres, primero que ella naciera, caltuvieren un taller d'interpretación. Casar en [[1965]] y divorciáronse en [[1972]]. La so madre, Betty Lou Bredemus (1934-2015<ref>{{Cita web |títulu=Fina madre de Julia Roberts |url=http://article.wn.com/view/2015/02/20/Fina_madre_de_Julia_Roberts/ |editorial=www.wn.com |fechaaccesu=20 de febreru de 2015 }}</ref>), casóse de nuevo esi mesmu añu con Michael Llamátigos, divorciándonde d'él en [[1983]]. El padre, Walter Grady Roberts (1933-1977), yera vendedor y caltuvo siempres con Julia una rellación bien fonda. Darréu'l so padre finó de [[cáncer]] de [[farinxe]] en 1977, cuando l'actriz apenes cuntaba con diez años, lo que la afectó fondamente.<ref>[http://www.mirror.co.uk/3am/celebrity-news/julia-roberts-pictured-michael-llamátigos-2800516 Mirror]</ref> Julia tien dos hermanos, [[Eric Roberts]] (1956) y [[Lisa Roberts]] (1965), dambos actores, ye tía de la tamién actriz [[Emma Roberts]]. Julia tuvo una hermana per parte de madre llamada Nancy Llamátigos (c.1977), quien finó'l 10 de febreru de 2014 d'una aparente sobredosis.<ref>[http://www.telecinco.es/informativos/cultura/Julia_Roberts-Nancy_Montes-mediohermana-muerte-droga-sobredosis_0_1746675648.html Telecinco]</ref> Siempres recuerda que na so casa l'ambiente yera totalmente lliberal y tolos hermanos calteníen ente sigo una estrecha rellación.<ref>Consultáu en 2010[http://www.biografiasyvidas.com/biografia/r/roberts_julia.htm Julia Roberts] ''biografíasyvidas.com'' (n'español)</ref> Julia asistió a la escuela primaria de Fitzhugh, siguió los sos estudios en Griffin y rematar na High School de Campbell, toes elles na mesma Smyrna. Siempres quixo ser [[veterinaria]], pero terminó estudiando [[periodismu]]. Treslladar con Lisa a [[Nueva York]] y empecipió la so carrera d'actriz en 1987 con un pequeñu papel en ''Firehouse'', na que nin siquier tuvo acreitada. Costó-y consiguir otru trabayu, hasta que'l so hermanu Eric, faló con [[Peter Masterson]] por que-y diera un papel nel drama ''[[Blood Red]]'' (1989), que nun trunfó. La película dir a dirixir el mesmu Eric y xunto al fináu [[Dennis Hopper]]. Según [[Y!]], Julia comparábase asina mesma col personaxe protagonista que realizó en ''Runaway Bride'' yá que tuvo comprometida delles vegaes, y fuxía antes de casase.<ref name="biografía" /> == Carrera artística == === 1988-1999 === Dempués de participar en numberosos proyeutos que nun tuvieron demasiada repercusión, Julia Roberts tuvo la so primer oportunidá col personaxe de ''Daisy Arujo'' na [[comedia]] ''[[Mystic Pizza]]'' (1988), dirixida por [[Donald Petrie]], amás d'intervenir n'unu de los episodios de la serie de gran ésitu ''[[Miami Vice]]'', onde encarnaba a la esposa d'un [[narcotraficante]]. Dempués d'esta oportunidá llegó-y el so primer gran papel con ''[[Steel Magnolias (película)|Steel Magnolias]]'' (1989) na que compartía cartelu con actrices como [[Sally Field]] o [[Shirley MacLaine]], suponiéndo-y el so primer [[Globu d'Oru]] a la [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|meyor actriz de repartu]] y la so primer candidatura al [[Premios Óscar|Óscar]] na categoría de [[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]].<ref name="Primer nominación">{{Cita web |url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/oscarlegacy/1990-1999/62nominees.html |títulu=Nominees & Winners for the 62nd Academy Awards |fechaaccesu=26 de xunu de 2010 |editorial=[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.oscars.org/awards/academyawards/oscarlegacy/1990-1999/62nominees.html|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> [[Ficheru:JuliaRoberts12.JPG|thumb|250px|Julia Roberts en 1990.]] Darréu encarnó a la prostituta ''Vivian Ward'' na comedia romántica ''[[Pretty Woman]]'' ([[1990]]), que protagonizó xunto a [[Richard Gere]]. La cinta recaldó daqué más de 460 millones de dólares en tol mundu<ref>{{Cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=prettywoman.htm |títulu=Pretty Woman (1990) |fechaaccesu=26 de xunu de 2010 |editorial=[[Box Office Mojo]] |idioma=inglés}}</ref> y pol cual ganó otra vegada'l premiu [[Globu d'Oru]], esta vegada na categoría de [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz de comedia o musical]], según una nueva candidatura al [[Premios Óscar|Óscar]] como [[Óscar a la meyor actriz|meyor actriz]].<ref name="Segunda nominación">{{Cita web |url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/oscarlegacy/1990-1999/63nominees.html |títulu=Nominees & Winners for the 63rd Academy Awards |fechaaccesu=26 de xunu de 2010 |editorial=[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.oscars.org/awards/academyawards/oscarlegacy/1990-1999/63nominees.html|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> Tres esti nuevu ésitu na so carrera profesional vendría'l primer fracasu de la mano del [[Thriller (xéneru)|thriller]] ''[[Flatliners|Llinia Mortal]]'' (1990) con [[Kiefer Sutherland]] y [[Kevin Bacon]]; sicasí volvió atinar col [[Drama (cine)|drama]] ''[[Sleeping with the Enemy]]'' (1991) na qu'interpretaba a una muyer que yera maltratada pol so home, sumó 174 millones de [[dólares]] nes taquilles de tol planeta, pero la crítica dio-y el llombu.<ref>Consultáu en 2010[http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=sleepingwiththeenemy.htm Recaldación de ''Sleeping with the Enemy''] ''[[Box Office Mojo]]'' (n'inglés)</ref><ref>Consultáu en 2010[http://www.rottentomatoes.com/m/sleeping_with_the_enemy/ Respuesta crítica a ''Sleeping with the Enemy''] ''[[Rotten Tomatoes]]'' (n'inglés)</ref> Depués trabayaría con [[Steven Spielberg]], [[Robin Williams]] y [[Dustin Hoffman]] en ''[[Hook (película)|Hook]]'' (1991) qu'afaía al cine n'imaxe real y con actores reales el cuentu de [[Peter Pan]] y onde Julia interpretaba al personaxe de [[campaniella]]. La cinta nun recibió'l sofitu de la prensa especializada pero aun así sumó más de 300 millones mundialmente. Más tarde participaría nel thriller ''[[The Pelican Brief]]'' (1993), xunto a [[Denzel Washington]], la película basar na novela de [[John Grisham]] del mesmu nome; sumó 200 millones nes taquilles.<ref>Consultáu en 2010[http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=pelicanbrief.htm Recaldación de ''The Pelican Brief''] ''[[Box Office Mojo]]'' (n'inglés)</ref> Dempués d'esta película y mientres dellos años Roberts encadenó títulos ensin demasiada repercusión como ''[[I Love Trouble|Gústenme los llíos]]'' (1994), con [[Nick Nolte]], este ye'l filme peor valoráu de tola so trayeutoria; el drama románticu ''[[Something to Talk About|Daqué de que falar]]'' (1995) xunto a [[Dennis Quaid]] o ''[[Mary Reilly]]'' (1996) pola que foi candidata nos premios [[Razzie]].<ref>Consultáu en 2010[http://www.rottentomatoes.com/celebrity/1013229/?items=25&sort_column=year&sort_dir=desc&page=3 Julia Roberts Celebrity Profile] ''[[Rotten Tomatoes]]'' (n'inglés)</ref><ref>{{Cita web |url=http://razzies.com/asp/content/XcNewsPlus.asp?cmd=view&articleid=36 |títulu=1996 Archive |fechaaccesu=26 de xunu de 2010 |autor=WILSON, John |fecha=23 d'agostu de 2000 |editorial=Golden Raspberry Award Foundation |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120426070604/http://razzies.com/asp/content/XcNewsPlus.asp?cmd=view&articleid=36 |fechaarchivu=2012-04-26 }}</ref> Participaría nel musical de [[Woody Allen]] ''[[Everyone Says I Love You|Toos dicen I Love You]]'' (1996) na que compartió cartelu con actores como [[Drew Barrymore]], [[Edward Norton]], [[Natalie Portman]] y [[Goldie Hawn]] ente otros. [[Ficheru:Jim Langevin and Julia Roberts in May 2002.jpg|thumb|270px|Julia Roberts y el congresista Jim Langevin en mayu de [[2002]].]]Tres una etapa ensin grandes proyeutos volvió recuperar el favor del públicu y la prensa cola comedia ''[[My Best Friend's Wedding]]'' (1997), xunto a [[Dermot Mulroney]], [[Rupert Everett]] y [[Cameron Diaz]], na que daba vida a ''Julianne Potter'' una muyer empeñada en destruyir la boda del so meyor amigu p'asina poder casase con él. Recibió una nueva candidatura al [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Globu d'Oru a la meyor actriz de comedia o musical]], llogró sofitu de la prensa cinematográfica y recaldó casi 300 millones nes taquilles de tol mundu. Amás la película recibió candidatures al [[Globu d'Oru a la meyor película-Comedia o musical|Globu d'Oru a la meyor película comedia o musical]] y al [[Óscar a la meyor banda sonora]].<ref>Consultáu en 2010[http://www.rottentomatoes.com/m/my_best_friends_wedding/ Respuesta crítica a ''My Best Friend's Wedding''] ''[[Rotten Tomatoes]]'' (n'inglés)</ref><ref>Consultáu en 2010[http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=mybestfriendswedding.htm Recaldación de ''My Best Friend's Wedding''] ''[[Box Office Mojo]]'' (n'inglés)</ref><ref>Consultáu en 2010[https://www.imdb.com/title/tt0119738/awards Premios y nominaciones de ''My Best Friend's Wedding''] ''[[IMDb]]'' (n'inglés)</ref> Tamién esi mesmu añu estrenó'l thriller ''[[Conspiracy Theory (película)|Conspiracy Theory]]'' (1997) xunto a [[Mel Gibson]] y empobináu por [[Richard Donner]]. A finales de la [[década de los 90]] collechó numberosos ésitos como'l drama ''[[Stepmom]]'' (1998) na que compartía cartelu con [[Susan Sarandon]] y [[Ed Harris]] y que la que participó como [[productor executivu|productora executiva]]; y les comedies romántiques ''[[Notting Hill (película)|Notting Hill]]'' (1999) y ''[[Runaway Bride]]'' (1999). En ''Notting Hill'' interpretaba a ''Anna Scott'' una actriz de cine bien famosa que se namoraba d'un home común de [[Londres]], encarnáu por [[Hugh Grant]]. La película foi allabada pola prensa especializada, sumó más de 360 millones de [[dólares]] nes taquilles del planeta y supúnxo-y el so cuarta nominación a los [[Globos d'Oru]], nuevamente na categoría de [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Globu d'Oru a la meyor actriz de comedia o musical]]. Amás recibió otros dos candidatures a dichos premios, incluyendo [[Globu d'Oru a la meyor película-Comedia o musical|Globu d'Oru a la meyor película comedia o musical]].<ref>Consultáu en 2010[http://www.rottentomatoes.com/m/notting_hill/ Respuesta crítica a ''Notting Hill''] ''[[Rotten Tomatoes]]'' (n'inglés)</ref><ref>Consultáu en 2010[http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=nottinghill.htm Recaldación de ''[[Notting Hill (película)|Notting Hill]]'', ''[[Box Office Mojo]]'' (n'inglés)</ref><ref>Consultáu en 2010[https://www.imdb.com/title/tt0125439/awards Premios y dominaciones de ''Notting Hill''] ''[[IMDb]]'' (n'inglés)</ref> En ''Runaway Bride'' volvió axuntase con [[Richard Gere]] y [[Héctor Elizondo]] siete años dempués de ''[[Pretty Woman]]'' (1990) consiguiendo una nueva taquillada de 310 millones.<ref>Consultáu en 2010[http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=runawaybride.htm Recaldación de ''[[Runaway Bride]]'' ''[[Box Office Mojo]]'' (n'inglés)</ref> Gracies a estos dos últimes cintes convertir na primer muyer en ser considerada la más rentable del añu polos distribuidores americanos.<ref name="rentable" /> Nesi mesmu añu participó en ''[[Law & Order]]'' na so novena temporada nel episodiu 20 llamáu "Empire" (Imperiu), como ''Katrina Ludlow'', amigu de la víctima. === 2000-2005 === [[Ficheru:Julia Roberts at Incirlik.jpg|thumb|230px|Julia Roberts con un [[soldáu]] estauxunidense nel hospital de la base aérea de Incirlik (Turquía), n'avientu de 2001.]] Julia protagonizó'l drama basáu en fechos reales ''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' (2000) nel qu'interpreta a una muyer que trataba d'investigar les causes de porqué l'agua faía que les persones carecieren nuna pequeña llocalidá d'[[Estaos Xuníos]]. La so interpretación valió-y el [[Óscar a la meyor actriz]],<ref name="Julia Roberts recoyó'l Oscar con un vistíu estrenáu va nueve años">{{Cita web |títulu=Julia Roberts recoyó'l Oscar con un vistíu estrenáu va nueve años |url=http://www.hola.com/cine/2001040532061/cine/juliavestido/juliavestido/ |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150421125307/http://www1.hola.com/cine/2001040532061/cine/juliavestido/juliavestido/ |fechaarchivu=2015-04-21 }}</ref> el [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Globu del Oru a la meyor actriz de drama]], el [[BAFTA a la meyor actriz]] y el [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista]]. Per otru llau la película recibió entusiastes comentarios y sumó 256 millones en tol mundu.<ref name="SAG"/><ref>Consultáu en 2010[http://www.rottentomatoes.com/m/erin_brockovich/ Respuesta crítica a ''Erin Brockovich''] ''[[Box Office Mojo]]'' (n'inglés)</ref><ref>Consultáu en 2010[http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=erinbrockovich.htm Recaldación de Erin Brockovich] ''Box Office Mojo'' (n'inglés)</ref> Amás pola so participación nesta película convertir na primer muyer en cobrar venti millones de dólares, siendo l'actriz meyor pagada de la historia.<ref name="venti" /> Tres esta interpretación encadenó dellos títulos como ''[[The Mexican|La Mexicana]]'' (2001), na que compartía cartelu con [[Brad Pitt]] y na qu'apenes apaecíen xuntos en pantalla; o nun papel secundariu na comedia sobre la vida de los actores en [[Hollywood]] titulada ''[[America's Sweethearts]]'' (2001) con [[Catherine Zeta-Jones]], [[John Cusack]] y [[Billy Crystal]]. Participó nel [[remake]], ''[[Ocean's Eleven]] '' (2001), interpretando a ''Tess Ocean'', la muyer del lladrón ''Danny Ocean'' que na película ye encarnáu por [[George Clooney]]. Nella participaben tamién actores como Brad Pitt, [[Matt Damon]], [[Andy García]] y [[Don Cheadle]] ente otros. La cinta funcionó crítica y comercialmente con 450 millones de dólares recaldaos.<ref>Consultáu en 2010[http://www.rottentomatoes.com/m/oceans_eleven/ Respuesta crítica a ''Ocean's Eleven''] ''[[Rotten Tomatoes]]'' (n'inglés)</ref><ref>consultáu en 2010[http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=oceanseleven.htm Recaldación de ''Ocean's Eleven''] ''Box Office Mojo'' (n'inglés)</ref> Depués intervieno na secuela titulada '' [[Ocean's Twelve]]'' (2004), a la que se xunió [[Catherine Zeta-Jones]]. Roberts tomóse un descansu tres la so maternidá y volvió al cine col drama ambientáu nos años 50 ''[[Mona Lisa Smile]]'' (2004) na que compartía escenes con [[Julia Stiles]] y [[Kirsten Dunst]]. Tamién apaeció nun papel secundariu nel drama ''[[Closer (película)|Closer]]'' (2004) xunto a [[Jude Law]], [[Clive Owen]] y [[Natalie Portman]], collechando bonos comentarios per parte de la prensa especializada.<ref>Consultáu en 2010[http://www.rottentomatoes.com/m/closer/ Respuesta crítica a ''Closer''] ''[[Rotten Tomatoes]]'' (n'inglés)</ref> Coles mesmes la cinta recibió dos candidatures a los [[Premios Óscar|Óscar]].<ref>Consultáu en 2010[https://www.imdb.com/title/tt0376541/awards Premios y nomnaciones de ''Closer''] ''Box Office Mojo'' (n'inglés)</ref> === 2006-Actualidá === [[Ficheru:Julia Roberts 2010.jpg|200px|left|thumb|Julia Roberts en París en [[2010]].]]Roberts emprestó la so voz a les cintes animaes ''[[The Ant Bully]]'' (2006) y '' [[Charlotte's Web]]'' (2006), esta postrera protagonizada por [[Dakota Fanning]]. Dempués vendríen títulos como'l drama políticu ''[[Charlie Wilson's War]]'' (2007) xunto a [[Tom Hanks]] y [[Philip Seymour Hoffman]], na qu'interpretaba a ''Joanne Herring'' una dama de l'alta sociedá. Pola participación nesti filme foi nuevamente candidata al [[Globu d'Oru]] na categoría de [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu]]. Amás la película recibió otros cuatro nominaciones incluyendo [[Globu d'Oru a la meyor película-Comedia o musical|Globu d'Oru a la meyor película comedia o musical]].<ref>Consultáu en 2010[https://www.imdb.com/title/tt0472062/awards Premios y nominaciones de ''Charlie Wilson's War''] ''[[IMDb]]'' (n'inglés)</ref> Más tarde llegaríen el thriller ''[[Duplicity]]'' (2009) xunto a [[Clive Owen]], na qu'interpretaba a una axente de la [[CIA]].<ref name="Julia Roberts vuelve al cine con 'Duplicity'">{{Cita web |títulu=Julia Roberts vuelve al cine con 'Duplicity' |url=http://peru21.pe/noticia/256546/julia-roberts-vuelve-al |fechaaccesu=9 de marzu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160308050308/http://peru21.pe/noticia/256546/julia-roberts-vuelve-al |fechaarchivu=2016-03-08 }}</ref><ref name="Julia Roberts y Clive Owen, dos espíes namoraos na intrigante 'Duplicity'">{{Cita web |títulu=Julia Roberts y Clive Owen, dos espíes namoraos na intrigante 'Duplicity' |url=http://www.20minutos.es/noticia/447519/0/duplicity/roberts/owen/ |fechaaccesu=2 de febreru de 2009}}</ref> Pola participación nesti filme foi nuevamente candidata al [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Globu d'Oru a la meyor actriz de comedia o musical]].<ref name="Globos d'Oru 2010 – Llista de nomaos">{{Cita web |títulu=Globos d'Oru 2010 – Llista de nomaos |url=http://tierradecinefagos.com/2009/12/16/globos-de-oro-2010-llista-de-nomaos/ }}</ref> Amás na ceremonia 67ᵘ de los premios presentó la terna [[Globu d'Oru a la meyor película dramática|Meyor película - drama]].<ref name="Jennifer y Julia van dirixir los Globos d'Oru 2010">{{Cita web |títulu=Jennifer y Julia van dirixir los Globos d'Oru 2010 |url=http://archivo.elheraldo.hn/Ediciones/2009/12/28/Noticias/Jennifer-y-Julia-dirigiran-los Globos-de-Oru-2010 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2009}}</ref> Tamién participó na comedia romántica coral ''[[Valentine's Day (película)|Día de San Valentín]]'' (2010) na que compartía cartelu con actores como [[Jessica Alba]], [[Bradley Cooper]], [[Ashton Kutcher]], [[Jennifer Garner]], [[Jamie Foxx]], [[Taylor Lautner]] y [[Kathy Bates]], ente otros.<ref name="Julia Roberts protagoniza la comedia Valentine's Day">{{Cita web |títulu=Julia Roberts protagoniza la comedia "Valentine's Day" |url=http://eleconomista.com.mx/notes-online/entretenimientu/2009/05/12/julia-roberts-protagoniza-comedia-valentines-day |fechaaccesu=12 de mayu de 2009 }}</ref><ref name="La historia d'amor de Julia Roberts y Ashton Kutcher">{{Cita web |títulu=La historia d'amor de Julia Roberts y Ashton Kutcher |url=http://archivo.elheraldo.hn/Ediciones/2009/05/18/Noticias/La historia-de-amor-de-Julia-Roberts-y-Ashton-Kutcher |fechaaccesu=17 de mayu de 2009}}</ref> El filme foi estrozáu pola crítica especializada, pero recaldó 56 millones de dólares na so primer fin de selmana convirtiéndose nuna de les comedies romántiques más taquilleres nel fin de selmana d'estrenu.<ref>Consultáu en 2010[http://www.rottentomatoes.com/m/valentines_day_2010/ Respuesta crítica a ''Valantine's Day''] ''[[Rotten Tomatoes]]'' (n'inglés)</ref><ref>Consultáu en 2010[http://www.boxofficemojo.com/showdowns/chart/?id=romcomopeners.htm Romantic Comedy's Top Openers] ''Box Office Mojo'' (n'inglés)</ref> Julia en 2009 convertir na nueva cara de la esitosa marca [[Lancôme]] y depués, en 2012, tresformar na embaxadora mundial del nuevu arume de la marca ''"La vie est belle"'' creación olfativa d'Olivier Polge, Dominique Ropion y Anne Flipo.<ref name="Julia Roberts, protagonista del anunciu del nuevu arume de Lancôme">{{Cita web |títulu=Julia Roberts, protagonista del anunciu del nuevu arume de Lancôme |url=http://www.cuorestilo.com/guapura/julia-roberts-protagonista-del anunciu-del-nuevu-arume-de-lancome }}</ref><ref name="Julia Roberts, imaxe de Lancôme">{{Cita web |títulu=Julia Roberts, imaxe de Lancôme |url=http://www.vanidades.com/guapura/533158/julia-roberts-imaxe-lancome/ }}</ref> Al respective de Roberts el Presidente de [[Lancôme|Lancôme Internacional]], Youcef Nabi dixo: {{cita|"La única persona que puede representar la femineidad del arume y que puede representar a toles muyeres (pola so honestidá) ye Julia Roberts".<ref name="Julia Roberts relluma nel anunciu del nuevu arume de Lancôme.">{{Cita web |títulu=Julia Roberts relluma nel anunciu del nuevu arume de Lancôme. |url=https://www.abc.es/20120904/estilo-gente/abci-julia-roberts-relluma-anunciu-201209041705.html |fechaaccesu=4 de setiembre de 2012 }}</ref>}} En 2010, foi gallardoniada col [[Premiu Donostia]] nel [[Festival de Cine de San Sebastián]]<ref name="Julia Roberts va ser premiada n'España">{{Cita web |títulu=Julia Roberts va ser premiada n'España |url=http://www.diarioveloz.com/notas/1800-julia-roberts-sera-premiada-espana}}</ref><ref name="Julia Roberts va recibir el Premiu Donostia del Festival de San Sebastián">{{Cita web |títulu=Julia Roberts va recibir el Premiu Donostia del Festival de San Sebastián |url=http://www.nacion.com/2010-08-15/Entretenimientu/NotasSecundarias/Entretenimientu2484843.aspx |fechaaccesu=15 d'agostu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.nacion.com/2010-08-15/Entretenimientu/NotasSecundarias/Entretenimientu2484843.aspx|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> onde se presentó la so película ''[[Comer, rezar, amar]]'' xunto a [[Javier Bardem]]. La historia narra la peripecia vital y amoroso de [[Elizabeth Gilbert|Liz Gilbert]], una acabante divorciar qu'a pesar de tenelo tou: Una casa, maríu y ésitu nel so oficiu, sentíase desnortiada. Decidida a volver atopase a sigo mesma, Liz va entamar un viaxe alredor del mundu. N'[[Italia]] va afayar el prestar de la comida, n'[[India]] el poder de la oración y l'amor verdadero en [[Bali]].<ref name="Javier Bardem y Julia Roberts, pareya romántica en 'Eat, Pray, Love'">{{Cita web |títulu=Javier Bardem y Julia Roberts, pareya romántica en 'Eat, Pray, Love' |url=http://www.20minutos.es/noticia/652897/0/bardem/roberts/romanticos/ |fechaaccesu=16 de marzu de 2010}}</ref><ref name="Javier Bardem seduz a Julia Roberts en 'Come reza ama', una historia de viaxes y busca">{{Cita web |títulu=Javier Bardem seduz a Julia Roberts en 'Come reza ama', una historia de viaxes y busca |url=http://www.cadenaser.com/cultura/articulo/javier-bardem-seduz-julia-roberts-come-reza-ama-historia-viaxes-busqueda/csrcsrpor/20100917csrcsrcul_3/Tes |fechaaccesu=17 de setiembre de 2010 }}</ref> En 2011, ella coprotagonizó como ''Mercedes Tainot'' xunto a [[Tom Hanks]] quien dirixó y desempeñó el papel protagonista na comedia romántica ''[[Larry Crowne]]''.<ref name='Julia Roberts protagoniza "Larry Crowne, nunca ye tarde", dirixida por Tom Hanks.'>{{Cita web |títulu=Julia Roberts protagoniza "Larry Crowne, nunca ye tarde", dirixida por Tom Hanks. |url=https://www.abc.es/20110930/cultura/abci-juliaroberts-201109291330.html |fechaaccesu=30 de setiembre de 2011}}</ref><ref name="Tom Hanks va dirixir a Julia Roberts nuna película protagonizada por dambos">{{Cita web |títulu=Tom Hanks va dirixir a Julia Roberts nuna película protagonizada por dambos |url=http://www.eluniversal.com.co/cartagena/gente-y-tv/tom-hanks-dirigira-julia-roberts-en-una-pelicula-protagonizada-por-dambos |fechaaccesu=13 de xineru de 2010 }}</ref> La película recibió males crítiques polo xeneral, con solo'l 35&nbsp;% de los 175 comentarios de [[Rotten Tomatoes]].<ref name='Critica de "Larry Crowne".'>{{Cita web |títulu=Critica de "Larry Crowne". |url=http://www.todaslascriticas.com.ar/pelicula/larry-crowne}}</ref> Julia Roberts protagoniza l'adautación 2012 Tarsem Singh de [[Blancanieve]], llamada ''[[Mirror mirror (película)|Mirror mirror]]'', xunto a [[Lily Collins]] y [[Armie Hammer]] ente otros, interpretando a la ''Reina Malvada''.<ref name='Julia Roberts va ser la malvada reina en nueva adautación de "Blancanieve"'>{{Cita web |títulu=Julia Roberts va ser la malvada reina en nueva adautación de "Blancanieve" |url=http://elcomercio.pe/espectaculos/1314135/noticia-julia-roberts-malvada-reina-nueva-adaptacion-blancanieves |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2011}}</ref><ref name="Julia Roberts va ser la reina nuna adautación de Blancanieves.">{{Cita web |títulu=Julia Roberts va ser la reina nuna adautación de Blancanieve. |url=https://www.abc.es/20110209/cultura-cine/abci-blancanieves-julia-roberts-201102091027.html |fechaaccesu=3 de febreru de 2011}}</ref> American Girl films: Roberts dio vida a dalgunos de los llibros de American Girl, como películes, como productora executiva xunto a la so hermana Lisa. Julia Roberts ofició de presentadora de la terna [[Globu d'Oru a la meyor película dramática|Meyor película - drama]] na 70ª edición de los [[Premiu Globu d'Oru de 2012|Premios Globos d'Oru]]'l 13 de xineru de 2013.<ref name="Julia Roberts y Christian Bale, ente los 26 nuevos presentadores confirmaos pa los Globos d'Oru.">{{Cita web |títulu=Julia Roberts y Christian Bale, ente los 26 nuevos presentadores confirmaos pa los Globos d'Oru. |url=http://www.premiososcar.net/2013/01/julia-roberts-y-christian-bale-ente.html |fechaaccesu=12 de xineru de 2013}}</ref> A empiezos del mes de xineru del añu 2013 confirmar a Roberts pa protagonizar ''The Normal Heart'' película pa la cadena de televisión [[HBO]] que narra la historia d'una doctora parapléxica ''Emma Brookner'' (Roberts) que trata a dellos de los primeres pacientes con [[SIDA]] na [[década de los 80]] en [[Nueva York]]. La película ye l'adautación a la gran pantalla del drama ganador d'un [[premiu Tony]], ''The Normal Heart''. Va Tar so la direición de [[Ryan Murphy]] y co-protagonizada por [[Mark Ruffalo]]. El so estrenu ta previstu pal 2014.<ref name="'The Normal Heart', La tv movie protagonizada por Julia Roberts va estrenar en 2014">{{Cita web |títulu='The Normal Heart', La tv movie protagonizada por Julia Roberts va estrenar en 2014 |url=http://ecoteuve.eleconomista.es/series/noticias/4511834/01/13/The-Normal-Heart-La-tv-movie-protagonizada-por-Julia-Roberts-estrenar en-2014.html |fechaaccesu=7 de xineru de 2013}}</ref><ref name="Julia Roberts va protagonizar película sobre los primeros enfermos de SIDA">{{Cita web |títulu=Julia Roberts va protagonizar película sobre los primeros enfermos de SIDA |url=http://www.emol.com/noticias/magacine/2013/01/06/577833/julia-roberts-protagonizara-una-pelicula-sobre-el sida.html |fechaaccesu=6 de xineru de 2013}}</ref><ref name="Julia Roberts va protagonizar la película 'The Normal Heart'">{{Cita web |títulu=Julia Roberts va protagonizar la película 'The Normal Heart' |url=http://espanol.upi.com/Entretenimientu/2013/01/07/Julia-Roberts-protagonizar%C3%A1-la-pel%C3%ADcula-The-Normal-Heart/UPI-14861357549067/ |fechaaccesu=7 de xineru de 2013 }}</ref> == Vida privada == === Rellaciones === [[Ficheru:Julia Roberts and Judy Biggert at Capitol Hill.jpg|270px|thumb|Julia Roberts xunto a Judy Biggert nel [[Capitoliu de los Estaos Xuníos]].]] A Julia Roberts conócense-y numberosos romances, ente ellos con dellos compañeros de repartu como [[Daniel Day-Lewis]], [[Liam Neeson]], [[Dylan McDermott]], [[Kiefer Sutherland]], [[Jason Patric]], [[Matthew Perry (actor)|Matthew Perry]], y [[Benjamin Bratt]].<ref name="amor">Consultáu en 2010[http://www.whosdatedwho.com/celebrities/people/dating/julia-roberts.htm Julia Roberts Relationships] ''whosdatedwho.com'' (n'inglés)</ref> Tuvo comprometida con [[Dylan McDermott]], el so co-protagonista en ''[[Steel Magnolias (película)|Steel Magnolias]]'', la so rellación terminó mientres el rodaxe de ''[[Pretty Woman]]''. Foi prometida tamién del actor [[Kiefer Sutherland]], conocer en 1990 nel filme ''[[Flatliners|Llinia Mortal]].'' Roberts y Sutherland anunciaron el so compromisu, con una ellaborada planificación de la boda programada pal 14 de xunu de 1991. Pero Julia rompió'l compromisu tres díes antes de la boda debíu qu'él-y foi infiel con una baillarina de [[striptease]]. Roberts depués foi a [[Irlanda]] con [[Jason Patric]], un amigu de Sutherland. El 25 de xunu de 1993, casóse col [[cantante]] de country [[Lyle Lovett]]. La boda tuvo llugar en St. James Lutheran Church en [[Marion]], [[Indiana]], cerca d'onde Lovett apaecía en xira cola so banda. En marzu de 1995, la pareya dixebróse, y darréu divorciáronse.<ref name="amor" /> En 1998, Roberts empezó a salir cola estrella de ''[[Law & Order]]'', Benjamin Bratt, y él foi'l so acompañante'l 25 de marzu de 2001 na ceremonia de los premios de l'Academia na cual ganó la so [[ Óscar a la meyor actriz|Óscar a la meyor actriz]].<ref>Consultáu en 2010[http://www.people.com/people/article/0,,628128,00.html Their Separate Ways] ''[[People]]'' (n'inglés)</ref> En xunu de 2001, Roberts y Bratt, anunciaron que yá nun yeren una pareya: "Llegó a un atentu y tienru final", dixo de la so rellación.<ref name="Julia Roberts y Benjamin Bratt dixébrense dempués de casi cuatro años de novialgu">{{Cita web |títulu=Julia Roberts y Benjamin Bratt dixébrense dempués de casi cuatro años de novialgu |url=http://www.hola.com/cine/2001062832272/cine/juliarobertsruptura/juliarobertsruptura/ |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20190801175230/https://www.hola.com/cine/2001062832272/cine/juliarobertsruptura/juliarobertsruptura/ |fechaarchivu=2019-08-01 }}</ref> L'actriz atopó estabilidá xunto a [[Daniel Moder]], al que conoció mientres el rodaxe de ''[[The Mexican|El Mexicanu]]'' (2001), casóse en xunetu de 2002 nuna ceremonia en [[Nuevu Méxicu]].<ref name="Julia Roberts casóse col cámara Daniel Moder">{{Cita web |títulu=Julia Roberts casóse col cámara Daniel Moder |url=https://www.abc.es/hemeroteca/historico-05-07-2002/abc/Gente/julia-roberts-casar con-el-camara-daniel-moder_111379.html |fechaaccesu=5 de xunetu de 2002 }}</ref><ref name="Casóse l'actriz norteamericana Julia Roberts">{{Cita web|1=títulu casó l'actriz norteamericana Julia Roberts|url=http://www.lanacion.com.ar/410988-cásose-l'actriz norteamericana-julia-roberts}}</ref> Anguaño'l matrimoniu tien trés fíos de mancomún, los mellizos Phinnaeus Walter y Hazel Patricia, nacíos el [[28 de payares]] de [[2004]] en [[Los Angeles]], [[Estaos Xuníos]].<ref>Consultáu en 2010[http://www.terra.com.mx/entretenimientu/articulo/153848/Julia+Roberts+amuesa+a+los sos+bebes.htm Julia Roberts presenta a los sos ñácaros] ''terra.es'' (n'español)</ref> El so tercer fíu, llamáu Henry Daniel, nacíu'l 18 de xunu de 2007, tamién la ciudá de [[Los Angeles]], [[California]].<ref>Consultáu en 2010[http://www.terra.com/ocio/articulo/html/oci177958.htm Julia Roberts da a lluz al so tercer fíu] ''terra.es'' (n'español)</ref><ref name="Julia Roberts presentó al so fíu Henry Daniel">{{Cita web |títulu=Julia Roberts presentó al so fíu Henry Danie |url=http://peru21.pe/noticia/47645/julia-roberts-presento-el |fechaaccesu=20 de payares de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160307234044/http://peru21.pe/noticia/47645/julia-roberts-presento-el |fechaarchivu=2016-03-07 }}</ref> La familia suel morar dellos meses al añu nel ranchu que l'actriz tien en [[Nuevu Méxicu]], yá que sostién que ye una gran zona pa poder relaxase colos sos fíos y el so home.<ref name="biografía" /> Julia comentó en dalguna ocasión sobre les sos rellaciones lo siguiente: "A mi gústenme los homes vieyos. Cuanto más mayores son más esperiencia tienen y saben más que los mozos. Yo naguo por tar con un home de 80 años yá que ellos sí sabríen complaceme y non los mozos que nun saben nada" [[Ficheru:Julia Roberts F15.jpg|thumb|250px|Julia Roberts nun [[McDonnell Douglas F-15 Eagle|F-15]] xunto a unos soldaos na base aérea de Incirlik (Turquía).]] === Creencies === Roberts reveló nuna entrevista de [[2010]] pa la revista ''[[Elle]]'' que cree nel [[hinduismu]] y les sos práutiques. Julia ye una devota de [[Neem Karoli Baba]] (Maharaj-ji). Una semeya de [[Neem Karoli Baba]] atraxo a Roberts al hinduismu. === Caridaes === Roberts dio'l so tiempu y recursos pa [[UNICEF]], según a otres organizaciones de caridá. Roberts ye embaxadora de bona voluntá d'[[UNICEF]] dende'l 10 de mayu de 1995, cuando Roberts llegó a [[Port-au-Prince]], onde dixo: "educase a sigo mesma". La probeza qu'atopó foi apolmonante. "El mio corazón acaba de rompese", dixo. Los funcionarios d'[[UNICEF]] esperaben que la so visita de seis díes diera llugar a donativos de $ 10 millones pa l'ayuda solicitada nesi momentu. Nesi mesmu añu Roberts viaxó a [[Haití]] oficiando d'embaxadora: {{cita|"Toi equí con Unicef pa ver qué podemos faer pa llevar más amor y sofitu a los neños d'Haití, que creo son la esperanza y el corazón d'esti país"<ref name="Julia Roberts, embaxadora en Haiti.">{{Cita web |títulu=Julia Roberts, embaxadora en Haiti. |url=https://elpais.com/diario/1995/05/13/agenda/800316003_850215.html |fechaaccesu=13 de mayu de 1995}}</ref>}} En 2000, Roberts narra "Ánxeles Silent", un documental sobre'l [[síndrome de Rett]], un trestornu del desenvolvimientu neurolóxicu, que foi filmáu en Los Angeles, [[Baltimore]] y Nueva York. El documental foi diseñáu p'ayudar a aumentar la conciencia pública alrodiu de la enfermedá. En xunetu de 2006, la Tierra Biocombustibles anunció a Roberts como voceru de la compañía y como presidenta de l'acabante formar Xunta Asesora, pa la promoción del usu de combustibles anovables. == Filmografía completa == === Cine === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#D8BFD8" align="center"|- ! style="background:#D8BFD8;" | Añu !style="background:#D8BFD8;" | Película !style="background:#D8BFD8;" | Papel ! style="background:#D8BFD8;" | Notes |- | [[1987]] | ''Firehouse'' | Babs |Ensin acreitar |- |rowspan="3"| [[1988]] | ''Prestu'' | Daryle | |- | ''[[Mystic Pizza]]'' | Daisy Arujo | |- | ''Blood Red'' | Maria Collogero | |- |[[1989]] |''[[Steel Magnolias (película)|Steel Magnolias]]'' | Shelby Eatenton Latcherie | |- |rowspan="2"| [[1990]] | ''[[Pretty Woman]]'' | Vivian Ward | |- | ''[[Flatliners]]'' | Dra. Rachel Mannus | |- |rowspan="3"| [[1991]] | ''[[Sleeping with the Enemy]]'' | Laura Burney | |- | ''[[Dying Young]]'' | Hilary O'Neil | |- | ''[[Hook (película)|Hook]]'' | [[Tinkerbell]] | |- | [[1992]] |''[[The Player]]'' | |Cameo |- | [[1993]] | ''[[The Pelican Brief (película)|The Pelican Brief]]'' | Darby Shaw | |- |rowspan="2"| [[1994]] | ''[[I Love Trouble]]'' | Sabrina Peterson | |- | ''[[Prêt-à-porter (película)|Prêt-à-porter]]'' | Anne Eisenhower | |- | [[1995]] | ''[[Something to Talk About]]'' | Grace King Bichon | |- |rowspan="3"| [[1996]] | ''[[Mary Reilly]]'' | Mary Reilly | |- | ''[[Michael Collins (película)|Michael Collins]]'' | Kitty Kiernan | |- | ''[[Everyone Says I Love You]]'' | Von Sidell | |- |rowspan="2"| [[1997]] | ''[[My Best Friend's Wedding]]'' | Julianne Potter | |- | ''[[Conspiracy Theory (película)|Conspiracy Theory]]'' | Alice Sutton | |- | [[1998]] | ''[[Stepmom]]'' | Isabel Kelly | |- |rowspan="2"| [[1999]] | ''[[Runaway Bride]]'' | Maggie Carpenter | |- | ''[[Notting Hill (película)|Notting Hill]] '' | Anna Scott | |- | [[2000]] | ''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' | [[Erin Brockovich]] | |- |rowspan="3"| [[2001]] | ''[[The Mexican]]'' | Samantha Barzel | |- | ''[[America's Sweethearts]]'' | Kathleen "Kiki" Harrison | |- | ''[[Ocean's Eleven (película de 2001)|Ocean's Eleven]]'' | Tess Ocean | |- |rowspan="3"| [[2002]] | ''[[Grand Champion]]'' | Jolene | |- | ''[[Confessions of a Dangerous Mind]]'' | Patricia Watson | |- | ''[[Full Frontal]]'' | Francesca/Catherine | |- | [[2003]] | ''[[Mona Lisa Smile]]'' | Katherine Ann Watson | |- |rowspan="2"| [[2004]] | ''[[Closer (película)|Closer]]'' | Anna | |- | ''[[Ocean's Twelve]]'' | Tess Ocean | |- |rowspan="2"| [[2006]] | ''[[The Ant Bully]]'' | Hova |Voz |- | ''[[Charlotte's Web (película de 2006)|Charlotte's Web]]'' | L'Araña Charlotte | Voz |- | [[2007]] | ''[[Charlie Wilson's War]]'' | Joanne Herring | |- | [[2008]] | ''[[Fireflies in the Garden]]'' | Lisa Taylor | |- | [[2009]] | ''[[Duplicity]]'' | Claire Stenwick | |- |rowspan="2"| [[2010]] | ''[[Valentine's Day (película)|Valentine's Day]]'' | Capitana Kate Hazeltine | |- | ''[[Eat Pray Love]] '' | Liz Gilbert | |- |rowspan="2"| [[2011]] | ''[[Love, Wedding, Marriage]]'' | Terapeuta de Ava |Voz |- | ''[[Larry Crowne]]'' | Mercedes Tainot | |- | [[2012]] |''[[Mirror mirror (película)|Mirror mirror]]'' | [[Reina Grimhilde|La malvada Reina Clementianna]] | |- | [[2013]] | ''[[August: Osage County (película)|August: Osage County]]'' | Barbara Weston | |- | [[2014]] | ''[[The Normal Heart]]'' | Emma Brookner | |- | [[2015]] | ''[[Secret in Their Eyes]]'' | Jess | |- |rowspan="2"|[[2016]] | ''[[Money Monster]]'' | Patty Fenn | |- | ''[[Mother's Day (película de 2016)|Mother's Day]]'' | Miranda | |- |[[2017]] |''[[Smurfs: The Lost Village]]'' |Pitufisauce |Voz |} === Televisión === {| {{tablaguapa}} style="font-size:95%;" |- style="text-align:center;" ! style="background:#D8BFD8;" | Añu !style="background:#D8BFD8;" | Película !style="background:#D8BFD8;" | Papel ! style="background:#D8BFD8;" | Notes |- |1987 |''[[Crime Story]]'' |Tracy |Capítulu 1 ''The Survivor'' (1.19) |- |1988 |''[[Miami Vice]]'' |Polly Wheeler |Episodiu 22: ''Mirror Image'' |- |1988 |''Baxa Oklahoma'' |Candy Hutchins |Película pa TV |- |1996 |''[[Friends]]'' |Susie Moss |Episodiu ''The One After the Superbowl: Part 2'' (2.13) |- |1999 |''[[Law & Order]]'' |Katrina Ludlow |Episodiu ''Empire'' |- |2003 |''Freedom: A History Of Us'' |Virginia Eyewitness |Episodiu 1 ''What Is Freedom?'' (1.07).<br />Episodiu 2 ''Yearning to Breathe Free'' (1.10) |- |2010 |''[[Hope for Haiti Now: A Global Benefit for Earthquake Relief|Hope for Haiti Now]]'' |Ella mesma |[[Teletón]] [[filantropía|caritativu]] pa les víctimes del [[Terremotu d'Haití de 2010]] |} == Premios y nominaciones == {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !Premiu !Categoría !Títulu !Resultáu |- |rowspan=2|1989 |[[Young Artist Awards]] |Meyor Actriz Nueva nuna Película - Drama |rowspan=2|''[[Mystic Pizza]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[Independent Spirit Awards]] |Meyor Actriz |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |rowspan=6| 1991 |[[Premios Saturn]] |Meyor actriz de repartu |''[[Flatliners]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |David di Donatello Awards |Meyor Actriz Estranxera |rowspan=3|''[[Pretty Woman]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[Kids' Choice Awards]] |Meyor Actriz de película |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |rowspan=2|[[People's Choice Awards]] |Meyor actriz de película |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |Muyer favorita d'entretenimientu | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |ShoWest Convention |Estrella femenina del añu | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |rowspan=6|1992 |[[Premios Saturn]] |Meyor Actriz |''[[Sleeping with the Enemy]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |rowspan=2|[[MTV Movie Awards|Premios MTV de cine]] |Meyor Interpretación Femenina |rowspan=2|''[[Dying Young|Tou por Amor]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |Muyer Más Deseyada |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |rowspan=2|[[People's Choice Award]] |Actriz favorita de comedia | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |Actriz favorita de drama | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |[[Razzie Awards]] |Peor Actriz de repartu |''[[Hook (película)|Hook]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |1993 |[[People's Choice Award]] |Actriz Favorita | |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |rowspan=3|1994 |[[MTV Movie Awards|Premios MTV de cine]] |Meyor Interpretación Femenina | ''[[The Pelican Brief (película)|The Pelican Brief]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[National Board of Review]] |Meyor Actuación d'una Repartu <small>(Compartíu con [[Marcello Mastroianni]], [[Sophia Loren]], [[Jean-Pierre Cassel]], [[Kim Basinger]], [[Stephen Rea]] y [[Lili Taylor]] ente otros) </small> | ''[[Prêt-à-porter (película)|Pret-a-porter]]'' |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |rowspan=2|[[People's Choice Award]] |Actriz Favorita de Drama | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |1996 |Actriz favorita | |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |rowspan=2|1997 |Hasty Pudding Theatricals |Muyer del Añu | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |[[Razzie Awards]] |Peor Actriz de Repartu |''[[El secretu de Mary Reilly]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |rowspan=6|1998 |[[People's Choice Award]] | Actriz favorita | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |rowspan=2|[[Blockbuster Inc.|Blockbuster Entertainment Award]] |Actriz favorita - Suspensu |''[[Conspiracy Theory (película)|Conspiracy Theory]]'' |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |Actriz Favorita- Comedia |rowspan=3|''[[La boda del mio meyor amigu]]'' |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |[[MTV Movie Awards|Premios MTV de cine]] |Meyor Interpretación Femenina |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[Satellite Awards]] |[[Satellite a la meyor actriz - Musical o Comedia|Meyor actriz - Musical o Comedia]] |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |ShoWest Convention |Estrella Internacional del Añu | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |rowspan=3|1999 |[[Blockbuster Inc.|Blockbuster Entertainment Award]] |Meyor Actriz- Drama |rowspan=2|''[[Quédate al mio llau]]'' |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |[[Kids' Choice Awards]] |Actriz de película favorita |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[People's Choice Awards]] |Actriz favorita de película | |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |rowspan=15|2000 |[[Blockbuster Inc.|Blockbuster Entertainment Award]]| |Actriz favorita de comedia romántica |rowspan=4|''[[Runaway Bride]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |Csapnivalo Awards |Meyor Interpretación Femenina |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[MTV Movie Awards|Premios MTV de cine]] |Meyor Interpretación Femenina |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |rowspan=3|[[Kids' Choice Awards]] |rowspan=2|Actriz de película favorita |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |rowspan=4|''[[Notting Hill (película)|Notting Hill]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |Dúu Favoritu <small>(Compartíu con [[Hugh Grant|Hug Grant]])</small> |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[Blockbuster Inc.|Blockbuster Entertainment Award]] |Actriz favorita de comedia romántica |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[Satellite Awards]] |[[Satellite a la meyor actriz - Musical o Comedia|Meyor actriz - Musical o Comedia]] |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |Las Vegas Film Critics Society Awards |rowspan=6|Meyor Actriz |rowspan=6|''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[Boston Society of Film Critics Awards]] |3ᵉʳ Llugar |- |[[LAFCA|Los Angeles Film Critics Association Awards]] |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |[[National Board of Review]] |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |San Diego Film Critics Society Awards |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |[[Teen Choice Awards]] |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |[[People's Choice Award]] |Actriz favorita | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |rowspan=11|2001 |[[Blockbuster Inc.|Blockbuster Entertainment Award]] |Actriz Favorita- Drama |rowspan=10|''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |[[Broadcast Film Critics Association Awards]] |rowspan=4|Meyor Actriz |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |[[Asociación de Críticos de Cine de Chicago]] |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[Dallas-Fort Worth Film Critics Association|Dallas-Fort Worth Film Critics Association Awards]] |2ᵘ Llugar |- |[[Empire Awards]] |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |London Critics Circle Film Awards |Actriz del Añu |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |rowspan=2|[[MTV Movie Awards|Premios MTV de cine]] |Meyor Interpretación Femenina |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |Meyor llinia d'una película <small>"Bite my ass, Krispy Kreme!"</small> |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[Sociedá de Críticos de Cine Online]] |Meyor Actriz |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[Satellite Awards]] |[[Satellite a la meyor actriz dramática |Meyor Actriz nuna Película, Drama]] |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[Teen Choice Awards]] |Cine - Eleición Química <small>(Compartíu con [[Brad Pitt]])</small> |''[[The Mexican|La Mexicana]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |rowspan=2|2002 |[[Premios Phoenix Film Critics Society]] |Meyor Actuación de repartu <small>(Compartíu con [[Casey Affleck]], [[Scott Caan]], [[George Clooney]], [[Matt Damon]], [[Andy García]], [[Elliott Gould]], [[Bernie Mac]] y [[Brad Pitt]] ente otros)</small> |''[[Ocean's Eleven (película de 2001)|Ocean's Eleven]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |rowspan=3|[[People's Choice Awards]] |rowspan=3|Actriz Favorita | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |2003 | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |rowspan=2|2004 | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |[[National Board of Review]] |rowspan=2|Meyor Actuación de repartu <small>(Compartíu con [[Jude Law]], [[Clive Owen]] y [[Natalie Portman]]) </small> |rowspan=2|''[[Closer (película)|Closer]]'' |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |rowspan=3|2005 |rowspan=2|[[Broadcast Film Critics Association|Broadcast Film Critics Association Award]] |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |Meyor Actuación de repartu <small>(Compartíu con [[Don Cheadle]], [[George Clooney]], [[Matt Damon]], [[Andy García]], [[Bernie Mac]], [[Brad Pitt]] y [[Catherine Zeta-Jones]] ente otros) </small> | ''[[Ocean's Twelve]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |[[People's Choice Awards]] |Actriz Favorita | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |rowspan=2|2007 |[[Kids' Choice Awards]] |Voz favorita d'una película animada | ''[[The Ant Bully]]'' |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |American Cinematheque Gala Tribute |American Cinematheque Award | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |rowspan=2|2011 |[[People's Choice Awards]] |Actriz Favorita | |style="background-color: #FDD" | Nomada |- |Sociedá Americana de Direutores de Fotografía |Board of the Governors Award | |style="background-color:#CFC" |'''Ganadora''' |- |2012 |[[People's Choice Awards]] |Actriz Favorita | |style="background-color: #FDD" | Nomada |} === [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center"|- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu || Ref. |- | 1989 || [[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] || ''[[Steel Magnolias (película)|Steel Magnolias]]'' ||{{Celda|Nomada}}|| align=center |<ref name="Primer nominación"/> |- | 1991 || [[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]] || ''[[Pretty Woman]]'' ||{{Celda|Nomada}}|| align=center |<ref name="Segunda nominación"/> |- | 2000 || [[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]] || ''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' ||{{Celda|Ganadora}}|| align=center |<ref name="Óscar"/> |- | 2014 || [[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] || ''[[Agostu]]'' ||{{Celda|Nomada}}|| |- |} === [[Premiu Globu d'Oru]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center"|- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- | 1990 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] || ''[[Steel Magnolias (película)|Steel Magnolias]]'' ||{{Celda|Ganadora}} |- | 1991 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]] || ''[[Pretty Woman]]'' ||{{Celda|Ganadora}} |- | 1998 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]] || ''[[My Best Friend's Wedding]]''||{{Celda|Nomada}} |- | 2000 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]] || ''[[Notting Hill (película)|Notting Hill]]'' ||{{Celda|Nomada}} |- | 2001 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz- Drama]] || ''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' ||{{Celda|Ganadora}} |- | 2008 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] || ''[[La guerra de Charlie Wilson|Xuegu de Poder]]'' ||{{Celda|Nomada}} |- | 2010 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]] || ''[[Duplicity]]'' ||{{Celda|Nomada}} |- | 2014 || [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] || ''[[Agostu]]'' || {{Celda|Nomada}} |- |} === [[Premios BAFTA]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center"|- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- | 1990 || [[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]] || ''[[Pretty Woman]]'' ||{{Celda|Nomada}} |- | 2000 || [[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]] || ''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' ||{{Celda|Ganadora}} |- | 2014 || [[BAFTA a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] || ''[[August: Osage County (película)|August: Osage County]]'' ||{{Celda|Nomada}} |} === [[Premios del Sindicatu d'Actores]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center"|- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu || Ref. |- | 2000 || [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista|Meyor actriz protagonista]] || ''[[Erin Brockovich (película)|Erin Brockovich]]'' ||{{Celda|Ganadora}}|| align=center|<ref name="SAG"/> |- | 2014 || [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] || ''[[August: Osage County (película)|August: Osage County]]'' ||{{Celda|Nomada}}|| |} === [[Premios Primetime Emmy]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center"|- ! Añu || Categoría || Títulu || Resultáu |- |1999||Actriz Convidada Sobresaliente nuna Serie Dramática<br /> <small>(Episodiu "Empire"; Personaxe "Katrina Ludlow")</small>||''[[Law & Order]]'' ||{{Celda|Nomada}} |- |2014||Actriz de Repartu <small>(Dr. Emma Brookner)</small>||<br /> ''[[The Normal Heart]]'' ||{{Celda|Nomada}} |} === [[Festival Internacional de Cine de San Sebastián]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center"|- ! Añu || Categoría || Resultáu |- | 2010 || [[Premiu Donostia del Festival de San Sebastián|Premiu Donostia]] ||{{Celda|Ganadora}} |} == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == * {{Commons}} * {{IMDb nome|0000210|Julia Roberts}} {{NF|1967||Roberts, Julia}} {{Tradubot|Julia Roberts}} [[Categoría:Persones de Georgia]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Candidates al premiu Óscar a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de comedia o musical (cine)]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz dramática (cine)]] [[Categoría:Ganadores del premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz]] [[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Donostia]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] nn5x8pqtxsuhqqaqrfc5u0zwjjsm89p 0 58833 4379614 4373408 2025-06-26T10:11:31Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379614 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Michelle Rodriguez}} {{persona}} '''Mayte Michelle Rodriguez''' {{nym}} ye una [[actriz]] y [[Modelu (persona)|modelu]] d'[[Estaos Xuníos]] d'ascendencia domínico-portorricana. Arriendes del so primer papel protagonista na película independiente ''[[Girlfight]]'' nel 2000, ye conocida polos sos papeles de la típica moza dura y rebalba n'ésitos hollywoodenses como ''[[The Fast and the Furious (película de 2001)|The Fast and the Furious]]'', ''[[Resident Evil (película)|Resident Evil]]'', ''[[S.W.A.T. (película)|S.W.A.T.]]'', ''[[Avatar (película)|Avatar]]'', ''[[Machete (película)|Machete]]'', ''[[Battle: Los Angeles]]'', ''[[Resident Evil: Retribution]]'', ''[[Fast and Furious 6]]'' y ''[[Machete Kills]]''; según pol so papel d'[[Ana Lucía Cortez]] na serie de televisión ''[[Lost]]''. Rodríguez tamién realizó numberosos [[Actor de voz|doblaxes]] en [[videoxuegos]] como ''[[Call of Duty]]'' y ''[[Halo (serie)|Halo]]'' y emprestó la so voz pa la [[película animada]] en [[Cine 3D|3D]] ''[[Turbo (película)|Turbo]]'' y na televisión pa [[Immortal Grand Prix|IGPX]].<ref name="The Ghost Cast & Crew List">{{enllaz rotu|{{cita web|url=http://www.bcdb.com/cartoon_characters/90239-Ghost.html|títulu=The Ghost Cast & Crew List|fechaaccesu=23 d'avientu de 2010|editorial=The Big Cartoon Database}}|http://www.bcdb.com/cartoon_characters/90239-Ghost.html}}</ref> Les sos películes recaldaron más de $5 mil millones, y ''[[Entertainment Weekly]]'' calificar como "l'actriz llatina más esitosa de Hollywood".<ref>{{cita web|url=http://www.shewired.com/box-office/2013/09/27/michelle-rodriguez-speaks-openly-about-having-gone-both-ways|títulu='Machete Kills' Michelle Rodriguez Discusses Being Bisexual|fechaaccesu=30 de setiembre de 2013|obra=SheWired|allugamientu=United States}}</ref> == Primeros años == Michelle ye fía de Rafael Rodríguez, [[Puertu Ricu|puertorriqueñu]] que sirvió nel [[exércitu d'Estaos Xuníos]] y Carmen Milady, nativa de la [[República Dominicana]]. Tres el divorciu de los sos padres en 1986, camudar cola so madre a la República Dominicana y vivió en [[Puertu Ricu]] hasta que tuvo once años. Más tarde establecióse en [[Nueva Jersey]]. Foi educada como [[Testigos de Xehová|testigu de Jehová]]<ref>{{cita web |url =http://findarticles.com/p/articles/mi_m1285/is_8_33/ai_106914962/ |títulu = Michelle Rodriguez: in role after role, she has kicked the stereotype of the token female in the teeth, leaving an imprint all her own|idioma = inglés}}</ref><ref>{{cita web|url = http://www.adherents.com/people/pr/Michelle_Rodriguez.html|títulu = The Religious Affiliation of Actress Michelle Rodriguez|autor = adherents|idioma = inglés|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20111223154419/http://www.adherents.com/people/pr/Michelle_Rodriguez.html|fechaarchivu = 2011-12-23}}</ref> pola so güela materna, y tien un total de diez hermanos y hermanascos. == Carrera == Yera una aspirante a actriz cuando s'atopó con un anunciu qu'informaba alrodiu de un casting pa poder actuar na [[película independiente]] y de baxu presupuestu ''[[Girlfight]]''.<ref>{{cita web|url = http://www.charlierose.com/view/interview/3443|títulu = A Conversation About Girlfight|fecha = 27 d'ochobre de 2000|idioma = inglés|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20140908061202/http://www.charlierose.com/view/interview/3443|fechaarchivu = 2014-09-08}}</ref> Michelle ganó a les otres 350 moces qu'aspiraben al papel, y encarnó a Diana Guzmán, una adolescente con munchos problemes que decide enriar la so agresión entrenando pa convertise en [[boxeador]]a. Foi la so primer audición. El trabayu de Rodríguez foi reconocíu tantu pola crítica como pol públicu. Darréu, tuvo notables papeles n'otres películes d'ésitu, como ''[[The Fast and the Furious (película de 2001)|The Fast and the Furious]]'', ''[[Avatar]]'', ''[[Resident Evil (película)|Resident Evil]]'', ''[[Blue Crush]]'' y ''[[S.W.A.T. (película)|S.W.A.T.]]''. En 2004, Rodríguez emprestó la so voz pal videoxuegu [[Halo 2]], interpretando una infante de marina. Tamién foi la voz de Liz Ricarro na [[Serie de televisión|serie]] de ''[[Cartoon Network (Estaos Xuníos)|Cartoon Network]]'' [[Immortal Grand Prix|IGPX]]. De 2005 a 2006, interpretó a la policía [[Ana Lucía Cortez]] na serie de televisión ''[[Lost]]''. En 2008 actuó na película [[Battle in Seattle]] xunto a [[Charlize Theron]]. En 2009 volvió actuar na cuarta entrega de la película de [[Carrera illegal|carreres caleyeres]] [[Fast & Furious]].<ref>{{cita web |url =http://sfluxe.com/2008/12/10/universal-shuffles-2009-schedule/ |títulu = Universal Shuffles 2009 |autor= Schedule|fecha = 10 d'avientu de 2008| idioma = inglés}}</ref> Nesi mesmu añu interpretó al pilotu "Trudy Chacón" na película ''[[Avatar (película)|Avatar]]''. Depués esi mesmu añu terminó la filmación de [[Trópico de sangre]], una película independiente sobre'l secuestru y posterior asesinatu de les [[hermanes Mirabal]].<ref>{{cita web|url = http://www.diariodigital.com.do/articulo,26766,html|títulu = Michelle Rodríguez va ser Minerva Mirabal na película Trópico de sangre|autor = Diariu Dixital|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081006213216/http://www.diariodigital.com.do/articulo,26766,html|fechaarchivu = 2008-10-06}}</ref> Tamién tuvo un papel pa la película ''[[Machete (película)|Machete]]'', dirixida por [[Robert Rodríguez]], onde interpreta a Lluz, una moza mexicana que tien un negociu de Tacos pa poder sofitase y vive la esperiencia de tener que lluchar por ganar se un espaciu en territoriu d'Estaos Xuníos.<ref>{{cita web |url =http://www.ethiopianreview.com/articles/21709|títulu = 'Machete" Cast Confirmed|autor =ethiopianreview| idioma = inglés }}</ref> En 2011, ella apaeció xunto a [[Aaron Eckhart]] na película de ciencia ficción [[Battle: Los Angeles]], que recaldó más de $200 millones na taquilla mundial. Hasta'l 20 de xunetu de 2010, les películes de Rodríguez recaldaríen $1,272,734,719 nos Estaos Xuníos y $3,686,521,043 en tol mundu. En 2012, Rodríguez volvió actuar en ''[[Resident Evil: Retribution]]'' pa personificar el clon bonu y el clon malu de [[Rain Ocampo]]. En 2013 volvió interpretar el so papel de Leticia "Letty" Ortiz en ''[[Fast & Furious 6]]''. En 2013, Rodríguez apaeció na película ''[[Machete Kills]]'', de Robert Rodriguez. == Como guionista == Rodríguez alcuéntrase anguaño trabayando en dos guiones. Unu d'ellos ye sobre una película familiar basada nun conceutu qu'ella describe como "una hestoria de 2012 alrodiu de la pureza, animales y los neños"<ref>{{cita web |url =https://www.imdb.com/news/nin0569059/|títulu = Michelle Rodriguez Writing Kids Film|autor = Imbd|fecha = 18 de setiembre de 2008| idioma = inglés}}</ref> y la otra ye una revisión d'una [[Adautación (artes audiovisuales)|adautación]] d'Estaos Xuníos de la película alemána de 1997 Bandits, la qu'ella describe como una película "Sobre cuatro chiques que se fugaron de la cárcel y son escorríes al traviés del país polos federales y by this MTV-like representative". == Vida personal == [[Ficheru:Rodriguez crop.jpg|thumb|upright|Rodriguez en 2006.]] A principios de 2000, Rodríguez rompió col so noviu [[musulmán]], alegando que nun soportaba les normes que'l so noviu esixíalos por cuenta de la so relixón.<ref>{{cita web |url =http://www.cinema.com/news/item/3790/rodriguez-turned-down-muslim-marriage.phtml |títulu =Rodriguez Turned Down Muslim Marriage|autor =cinema| idioma = inglés }}</ref> Alredor de 2001, Rodríguez tuvo saliendo col actor [[Vin Diesel]], el so compañeru na película The Fast and the Furious.<ref>{{cita web |url =http://www.celebritygenius.com/Michelle-Rodriguez/ |títulu =Michelle Rodriguez Profile|autor =celebritygenius| idioma = inglés }}</ref> En 2002 apaeció na posición númberu 78 na llista de la revista ''[[Stuff]]'' de ''Les 102 Muyeres Más Sexys del Mundu'', y númberu 34 na llista de la revista ''[[Maxim (revista)|Maxim]]'' de Les 100 Muyeres Más Sexys, dambes nes sos ediciones d'Estaos Xuníos. En 2003, Rodríguez foi fotografiada dándose un besu col noviu de [[Kylie Minogue]], [[Olivier Martinez]], más tarde fueron fotografiaos en fiestes xuntos nel yate de [[Puff Daddy]], nel sur de Francia.<ref>{{cita web|url = http://www.contactmusic.com/new/xmlfeed.nsf/story/minogues-martinez-linked-to-rodriguez|títulu = KYLIE MINOGUE - MINOGUE'S MARTINEZ LINKED TO RODRIGUEZ|autor = Contactmusic|idioma = inglés|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100325035450/http://www.contactmusic.com/new/xmlfeed.nsf/story/minogues-martinez-linked-to-rodriguez|fechaarchivu = 2010-03-25}}</ref> En 2006, informóse que Rodríguez s'interesó nel actor irlandés [[Colin Farrell]].<ref>{{cita web |url =http://www.hollywood.com/news/Rodriguez_Dreams_of_Farrell_Relationship/3506423 |títulu= Rodriguez Dreams Of Farrell Relationship|autor =hollywood|idioma = inglés}}</ref> En xunetu d'esi mesmu añu, Rodríguez dixo a la revista británica [[Cosmopolitan (revista)|Cosmopolitan]] que nun yera [[gai]], pero había "esperimentáu con dambos sexos".<ref>{{cita web |url = http://www.michelle-rodriguez.com/articles/061406.htm |títulu = LOST girl |autor = Michelle Rodriguez |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070225024743/http://www.michelle-rodriguez.com/articles/061406.htm |fechaarchivu = 2007-02-25 }}</ref> En payares del mesmu añu, l'actriz [[Kristanna Loken]] quien ye abiertamente [[bisexual]] fixo comentarios a ''[[The Advocate]]'' que fueron llargamente sopelexaos pelos medios de comunicación dando a entender que los dos taben nuna rellación.<ref>{{cita web |url = http://www.26noticias.com.ar/kristanna-loken-y-michelle-rodriguez-xuntes-y-de-la mano-38993.html |títulu = Kristanna Loken y Michelle Rodríguez, xuntes y d'esquitar|autor = 26 Notiicas }}</ref> A principios de 2007 foi fotografiada de nuevu con Olivier Martinez. Esta vegada los dos fueron vistos cenando xuntos nel ''Chateau Marmont'' en [[Los Angeles]], onde s'agospiaba Martinez.<ref>{{cita web |url = http://www.dailytelegraph.com.au/news/nsw-act/kylie-and-oli-on-rocks-again/story-y6freuzi-1111112903156 |títulu = Kylie and Oli on rocks again|autor = Daily Telegraph|idioma = inglés}}</ref> En xunu d'esi mesmu añu, la revista [[Curve (revista)|Curve]] describir como una "bi bad girl" ("bi neña mala"), aludiendo a la so supuesta bisexualidá.<ref>{{Cita web |url=http://www.monstersandcritics.com/people/news/article_1296865.php/Michelle_Rodriguez_Curve_cover_controversial |títulu=Michelle Rodriguez 'Curve' cover controversial |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100110064615/http://www.monstersandcritics.com/people/news/article_1296865.php/Michelle_Rodriguez_Curve_cover_controversial |fechaarchivu=2010-01-10 }}</ref> Rodríguez nunca dio una entrevista a la revista, y poro, en respuesta utilizó la so [[blogue]] pa criticar a la revista.<ref>{{cita web |url = http://www.michelle-rodriguez.com/blogarchive.htm |autor = Michelle Rodriguez |títulu = Páxina Oficial |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120313040157/http://www.michelle-rodriguez.com/blogarchive.htm |fechaarchivu = 2012-03-13 }}</ref> El 12 d'agostu de 2010, confirmóse que Rodríguez va ser una activista de ''[[Sea Shepherd]]'' mientres la temporada de caza de ballenes 2010-2011, denomada ''Operation Non Compromise''.<ref>{{cita web|títulu=Twitter / Animal Planet: BREAKING NEWS: Michelle Rodriguez has officially been confirmed as a participant in the next SSCS anti-whaling campaign.|fechaaccesu=12 d'agostu de 2010|editorial=Animal Planet|url=https://twitter.com/WhaleWarsUS/status/21007204921}}</ref> == Problemes llegales == En marzu de 2002, Rodríguez foi detenida por afrellar a la so compañera de cuartu nuna disputa verbal que sostuvieron.<ref>[http://www.eonline.com/news/article/index.jsp?uuid=79f3694b-c300-4fe6-aab8-y09c738b8f41 ""Girlfight" Star Busted for Girl Fight"]</ref> Los cargos fueron retiraos dempués de que la supuesta afrellada negar a declarar nos tribunales.<ref>[http://www.eonline.com/news/article/index.jsp?uuid=89f85d24-93y3-4286-b831-befec686f62d ""Girlfight" Star Off the Hook"]</ref> En payares de 2003, foi a la corte pa faer frente a ocho cargos de [[Falta (Derechu)|delitu menor]] por dos incidentes de tránsitu, incluyendo fuga y conducir so les influencies del alcohol.<ref>[http://www.eonline.com/uberblog/b46315_Rodriguez_Way_2_Fast_2_Furious.html "Rodriguez: Way 2 Fast 2 Furious"]</ref> En xunu de 2004, Rodríguez [[Nolo contendere|nun confesó]] en [[Los Angeles]] a trés de los cargos: fuga, [[Ebriedad|conducir bebida]] y conducir con una [[Autorización pa la conducción de vehículos|llicencia]] suspendida. Más tarde foi encarcelada mientres 48 hores, realizando trabayu comuñal na morgue de dos hospitales de Nueva York, completó un programa d'alcohol de tres meses, y foi puesta en [[llibertá condicional]] mientres tres años.<ref>[http://www.eonline.com/news/article/index.jsp?uuid=cee4e1a9-2750-41de-a9d4-853c76eb6b5e "Rodriguez: Fast and Furious Driver"]</ref> En 2005, mientres el rodaxe de ''[[Lost]]'' en [[Ḥawai]], Rodríguez foi detenida pola policía de [[Honolulu]] delles vegaes, y foi citada por conducir a 83 mph (134 km/h) nuna zona de 55 mph (89 km/h) en [[Oahu]]'l 1 de payares y foi multada con 357 dólares, pagó una multa de 300 dólares por conducir a 90 mph (140 km/h) nuna zona de 35 mph (56 km/h) el 20 d'ochobre, foi multada con $ 197 por dir a 80 mph (130 km/h) nuna zona de 50 mph (80 km/h) el 24 d'agostu.<ref>[http://www.msnbc.msn.com/id/10466014/ "Michelle Rodriguez settles two traffic cases"]</ref> El 1 d'avientu d'esi mesmu añu, Rodríguez y la so compañera de Lost [[Cynthia Watros]] fueron deteníes (por separáu) y arrestaes por conducir so la influencia del alcohol.<ref>[http://www.msnbc.msn.com/id/10294957/ "Two 'Lost' stars charged with drunken driving"]</ref> N'abril de 2006, declaróse culpable d'un cargu por conducir so la influencia d'alcohol. Ella escoyó pagar una multa de 500 dólares y pasar cinco díes na cárcel en llugar de faer 240 hores de serviciu comuñal.<ref>[http://www.usatoday.com/life/people/2006-04-25-rodriguez_x.htm "'Lost' Actress Chooses Jail Over Service"]</ref> Rodríguez alegó les sos dosis elevaes d'[[esteroide]]s pa solliviar l'[[alerxa]], como parte de la razón del so comportamientu erráticu. Por cuenta de que l'incidente en [[Kailua-Kona|Kailua]] constituyó una violación de la so llibertá condicional de Los Angeles, Rodríguez foi condergada a 60 díes de cárcel, 30 díes del programa de rehabilitación d'alcohol, y otros 30 díes de serviciu comuñal, incluyida'l llabor de Mothers Against Drunk Driving, por un xuez en Los Angeles en mayu de 2006,<ref>[http://www.people.com/people/article/0,,1195153,00.html "Michelle Rodriguez Gets 60 Days in Jail"]</ref> pero foi puesta en llibertá'l mesmu día qu'entró. Ella escribió alrodiu de la esperiencia nel so blogue.<ref>{{Cita web |url=http://www.michelle-rodriguez.com/blogarchive.htm |títulu="Michelle Rodriguez Blogues About Arrest and Conviction" |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120313040157/http://www.michelle-rodriguez.com/blogarchive.htm |fechaarchivu=2012-03-13 }}</ref> En setiembre de 2007 Rodríguez violó la so llibertá condicional por non completar el so serviciu comuñal y nun siguir un programa d'educación sobre l'alcohol. Informóse que Rodríguez presentó un documentu qu'acredita que realizó serviciu comuñal el 5 de setiembre de 2006, pero más tarde confirmóse qu'en realidá taba en Nueva York esi día. El so abogáu alegó qu'hubo un error de trescripción.<ref>{{cita web |url = http://www.people.com/people/article/0,,20151810,00.html |títulu = Michelle Rodriguez Sentenced to Six Months in Jail wow|autor = People |idioma = inglés}}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.people.com/people/article/0,,20151810,00.html |títulu = Michelle Rodriguez Sentenced to Six Months in Jail wow|autor = People |idioma = inglés}}</ref> El 10 d'ochobre de 2007, tres una audiencia, foi condergada a 180 díes de cárcel dempués d'almitir violar la so llibertá condicional. Esperábase qu'ella completara'l periodu de 180 díes na cárcel.<ref>{{cita web |url = http://www.eonline.com/uberblog/b56413_Slammer_Time_for_Michelle_Rodriguez.html |títulu = Slammer Time for Michelle Rodriguez|autor = Eoline |idioma = inglés}}</ref> Sicasí, dempués de volver por sigo mesma pa empecipiar la pena de prisión nel ''"Century Rexonal Detention Facility"'' en [[Lynwood (California)|Lynwood]], [[California|CA]] el 23 d'avientu de 2007, Rodríguez foi lliberada 18 díes dempués, el 9 de xineru de 2008 debíu al hacinamiento.<ref>{{cita web |url = http://www.msnbc.msn.com/id/22594497 |títulu = Michelle Rodriguez out of jail after 18 days|autor = MSNBC |idioma =inglés}}</ref> == Filmografía == [[Ficheru:MichelleRodriguezDec09.jpg|thumb|upright|200px|Michelle Rodríguez na ceremonia de James Cameron pa recibir una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]], avientu 2009]] === Películes === {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! Personaxe |- | 2017 || ''[[Fast & Furious 8]]'' || Letty |- | 2016 || ''[[Resident Evil: The Final Chapter]]'' || [[Rain Ocampo]] |- | 2015 || ''[[Fast & Furious 7]]'' || [[Letty]] |- |rowspan="5"|2013|| ''[[Turbo (película)|Turbo]]'' || [[Paz]] |- | ''[[Unity]]'' || Narradora |- | ''[[Machete Kills]]'' || [[Lluz / Shé]] |- | ''[[Fast & Furious 6]]'' || [[Letty]] |- | ''[[InAPPropriate Comedy]]'' || [[Harriet]] |- |2012 || ''[[Resident Evil: Retribution|Resident Evil 5: La Vengación]]'' || [[Rain Ocampo]] |- |rowspan="2"|2011 || ''[[Citizen Jane]]'' || [[Charlotte Jane Foster]] |- | ''[[Battle: Los Angeles]]''<ref>{{cita web |url = http://www.dreadcentral.com/news/35141/eckhart-suited-up-alíen-ass-whipping-battle-los-angeles |títulu =Eckhart Suited-Up for Alien Ass Whipping in Battle: Los Angeles|autor=dreadcentral |idioma = inglés}}</ref> || [[Elena Santos]] |- | 2010 || ''[[Machete (película)|Machete]]'' || [[Lluz,(Aka. She)]] |- |rowspan="3"|2009|| ''[[Avatar (película)|Avatar]]'' || [[Trudy Chacon]] |- | ''[[Trópico de sangre]]'' || [[Minerva Mirabal]] |- | ''[[Fast & Furious 4]]'' || [[Letty]] |- |rowspan="2"|2008|| ''[[Garden of the Night]]'' || [[Lucy]] |- | ''[[A Cat's Tale]]'' || [[Jujube]] |- | 2007 || ''[[Battle in Seattle]]'' || [[Lou]] |- | 2006 || ''[[The Breed]]'' || [[Nikki]] |- | 2005 || ''[[BloodRayne: Vengación de sangre|BloodRayne]]'' || [[Katarin]] |- | 2004 || ''[[Control]]'' || [[Teresa]] |- | 2003 || ''[[S.W.A.T. (película)|S.W.A.T.]]'' || [[Chris Sanchez]] |- |rowspan="2"|2002|| ''[[Resident Evil (película)|Resident Evil]]'' || [[Rain Ocampo]] |- | ''[[Blue Crush]]'' || [[Eden]] |- |rowspan="2"|2001|| ''[[3 a.m.]]'' || [[Salgado]] |- | ''[[The Fast and the Furious (película de 2001)|The Fast and the Furious]]'' || [[Letty]] |- | 2000 || ''[[Girlfight]]'' || [[Diana Guzmán]] |} ===Televisión=== {| class=wikitable |- | '''Añu''' || '''Títulu''' || '''Personaxe''' |- |2005|| [[Punk'd]]|| Ella Mesma |- |2005|| [[Immortal Grand Prix]]|| Liz Ricarro |- |2005–2010|| [[Lost (serie de televisión)|Lost]]|| [[Ana Lucía Cortez]] |- |2007||[[Adventures in Voice Acting]]||Ella Mesma |- |2010||[[Top Gear]]||Ella Mesma |- |2011|| Curiosity || Ella Mesma |- |- |2013|| [[American Dad]] || Jenny Smith |} == Video xuegos == {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! Rol ! Notes |- | 2003 | ''[[True Crime: Streets of LA]]'' | Rosie Velasco | |- | 2003 | ''[[Driv3r]]'' | Calita | |- | 2004 | ''[[Halo 2]]'' | Marine | |- | 2009 | ''[[James Cameron's Avatar: The Game]]'' | Capitán Trudy Chacon | |- | 2012 | ''[[Call of Duty: Black Ops II]]'' | Strike Force Soldier | |} === Apaiciones en videos musicales === {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Titulo ! Artista ! Direutor |- | 2002 | ''If I Could Fall In Love''.<ref>{{cita web |url = http://www.allmusic.com/album/blue-crush-mw0000661203|títulu = If I Could Fall in Love |autor =allmusic|fecha =2002 |fechaaccesu = 2 de xunu de 2013}}</ref> | [[Lenny Kravitz]] | [[Jonas Akerlund]] |- | 2015 | ''[[Confident]]'' | [[Demi Lovato]] | [[Robert Rodriguez]] |} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikiquote}} *[https://www.imdb.com/name/nm0735442/ IMDb] {{NF|1978||Rodriguez, Michelle}} [[Categoría:Productores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de Puertu Ricu]] [[Categoría:Actores y actrices de Texas]] [[Categoría:Guionistes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Repartu de Lost]] [[Categoría:Persones de San Antonio (Texas)]] n6ikc5gc7aeqpaarbnutopexarsm5co 0 58994 4379627 4301828 2025-06-26T10:13:12Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379627 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Steve Schirripa}} {{persona}} '''Steven R. "Steve" Schirripa''' {{nym}}<ref>{{cita web|url=http://www.filmreference.com/film/73/Steve-Schirripa.html|títulu=Steve Schirripa Biography (1958?-)|editorial=''[[Filmreference]]''|fechaaccesu=22 de mayu de 2008}}</ref> ye un actor d'[[Estaos Xuníos]], conocíu por interpretar a [[Bobby Baccalieri]] na serie ''[[The Sopranos]]''. == Biografía == === Primeros años === De padre [[Italia|italianu]] y madre [[xudía]], Steve Schirripa nació como Steven R. Schirripa<ref>L'apellíu Schirripa ye de cutiu pronunciáu de forma errónea, la correuta pronunciación n'italianu ye ''ski-ri-pa''.</ref> en [[Bensonhurst]], [[Brooklyn]], [[Nueva York]]. === Carrera === Mientres trabayaba en Las Vegas consiguió un papel como extra en ''[[Casino (película)|Casino]]'' de [[Martin Scorsese]]. Interpretó a un veceru del chigre na famosa escena onde'l personaxe de [[Joe Pesci]] apuñala a un home con una lapicera. Dempués de decidir que quería ser actor, Schirripa consiguió pequeños papeles en películes como ''The Runner'' (1999) y ''Joe Dirt'' (2001). El so gran papel llegó en 2000, na serie de [[HBO]] ''[[The Sopranos]]'', na qu'interpretó al mafiosu [[Bobby Baccalieri]] mientres cinco temporaes. Amás trabayó en televisión, en numberoses series como ''[[Angel]]'', ''[[Casino Cinema]]'', ''[[Star Trek: Enterprise]]'', ''[[Hollywood Squares]]'', ''[[Joey (serie de televisión)|Joey]]'', ''[[Law & Order]]'', ''[[My Wife and Kids]]'', ''[[Ed (serie de televisión)|Ed]]'', ''[[Jeopardy!]]'', ''[[George Lopez Show]]'', ''[[Tim and Eric Awesome Show]]'', ''[[Great Job!]]'' y ''[[The King of Queens]]''.<ref>{{cita web |url= http://findarticles.com/p/articles/mi_m0NTQ/is_2007_April_6/ai_n18791822?lstpn=article_results&lstpc=search&lstpr=external&lstprs=other&lstwid=1&lstwn=search_results&lstwp=body_middle |títulu= The Sopranos: Final Season; Begins Sunday, April 8 | fecha = 6 d'abril de 2007 |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 |formatu= |obra= [[Washington Post]] }}</ref> Tamién apaeció en shows de xuegos como ''[[Million Dollar Password]]'' y ''[[Pyramid (programa de televisión)|Pyramid]]'', nesti postreru ayudó a unu de los concursantes a ganar 10 mil dólares. Dende'l 2008 interpreta'l papel de Leo Boykewich na serie [[The Secret Life of the American Teenager]].<ref>{{cita web |url= http://abcfamily.go.com/shows/secret-life-american-teenager/cast-details/steve-schirripa/423079 |títulu= Ficha na web oficial | fecha = 13 de xunetu de 2012 |fechaaccesu=13 de xunetu de 2012 |formatu= |obra= [[ABC Family]] }}</ref> === Vida privada === Steve Schirripa vive na ciudá de Nueva York xunto a la so esposa Laura Schirripa y los sos dos fíes, Bria y Ciara. Anque nunca perteneció a la mafia, Schirripa xaciar con xente "coneutada", y familiarizóse col estilu gánster. Antes de dedicase a l'actuación, trabayó en [[Las Vegas Strip]], nel [[Riviera (hotel y casino)|Riviera]] como direutor d'espectáculos. Sigue trabayando pal casino como asesor. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome|id=0771993|name=Steve Schirripa}} * [http://www.andthatsthat.com/stevenrschirripa.htm Sitiu de fans] {{NF|1957||Schirripa, Steve}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Humoristes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Productores de televisión d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Productores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Brooklyn]] mv6qvf6qpfx1jzy8ieiebqxto9btx66 0 59068 4379626 4224529 2025-06-26T10:13:04Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379626 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Stephanie Seymour}} {{persona}} '''Stephanie Michelle Seymour''' {{nym}}<ref>{{Cita web |url=http://www.tv.com/person/88186/summary.html |títulu=Seymour's bio at TV.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090523210543/http://www.tv.com/person/88186/summary.html |fechaarchivu=2009-05-23 }}</ref> ye una actriz y modelu d'Estaos Xuníos. Stephanie Seymour foi modelu pa munches revistes, alfayates y fotógrafos de sonadía. Ente estos postreros cabo citar a [[Herb Ritts]], [[Richard Avedon]], [[Gilles Bensimon]] y [[Mario Testino]]. == Vida profesional == === Modelu === Stephanie Seymour empezó siendo modelu pa tiendes y periódicos llocales a los 14 años. In 1983 participó na competición [[Elite Model Management]] ''Look of the Year'' (competición güei llamada [[Elite Model Look]]), pero nun ganó.<ref>[http://www.people.com/people/archive/article/0,,20108069,00.html People.com Stephanie Seymour]</ref> A finales de los 80 y primeros 90 Stephanie Seymour figuró en dellos númberos de la edición de traxes de bañu de la revista [[Sports Illustrated]], según na portada de ''[[Vogue (revista)|Vogue]]''. Na mesma dómina Stephanie Seymour foi modelu de ropa interior y medies pa la compañía (entós relativamente nueva) [[Victoria's Secret]] nos sos catálogos de venta per corréu y de tiendes. En marzu de 1991 y febreru de 1993 Stephanie Seymour posó pa ''[[Playboy]]''.<ref name=bio>{{cita web |url=http://nymag.com/fashion/models/sseymour/stephanieseymour/|títulu=Stephanie Seymour Biography|editorial=nymag.com|fechaaccesu=3 d'agostu de 2008}}</ref> En 1998 escribió "''Stephanie Seymour's Beauty Secrets for Dummies''", alrodiu de los sos "secretos de guapura".<ref>{{cita web |url=http://www.amazon.com/Beauty-Secrets-Dummies-Stephanie-Seymour/dp/0764550780|títulu=Beauty Secrets for Dummies|editorial=amazon.com|fechaaccesu=3 d'agostu de 2008}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_1999_May_7/ai_54575958|títulu=Mother's Day Is for Moms, So Pamper Yourself!|fecha=7 de mayu de 1999|editorial=''Business Wire''|fechaaccesu=3 d'agostu de 2008|urlarchivu=http://archive.today/3ghd|fechaarchivu=8 de xunetu de 2012}}</ref> Na portada de la edición estauxunidense de ''Vogue'' presentar como una de les "muses modernes". Nel 2000 la edición norteamericana de ''[[FHM]]'' axudicó-y el puestu 91 na so llista de les 100 muyeres más sexis del 2000. En 2006 figuró nuna campaña de [[Gap (ropa)|Gap]] colos sos fíos.<ref>{{cita web|url=http://www.gapinc.com/public/Media/Press_Releases/med_pr_GapHolidayMarketing110806.shtml|títulu=Common and a Star Studded cast Rock 'Peace Love Gap' In Gap's New Holiday Marketing Campaign|editorial=gapinc.com|fechaaccesu=3 d'agostu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080826045008/http://www.gapinc.com/public/Media/Press_Releases/med_pr_GapHolidayMarketing110806.shtml|fechaarchivu=2008-08-26}}</ref> La campaña promocional de [[Salvatore Ferragamo]] pa la so coleición de seronda-iviernu de 2007-2008 protagonizar Stephanie Seymour y [[Claudia Schiffer]]. Rodar n'Italia con [[Mario Testino]]. Les modelos interpretaben a estrelles de cine protexíes por guardaespaldes y acosaes por [[paparazzi]].<ref name="javnolifestyle">{{cita web | títulu=javno.com | obra=Javno - Lifestyle | url=http://www.javno.com/en/lifestyle/clanak.php?id=60770 | fechaaccesu=15 de xunetu de 2007 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070928100026/http://www.javno.com/en/lifestyle/clanak.php?id=60770 | fechaarchivu=2007-09-28 }}</ref> === Actriz === En 1991 Stephanie Seymour tuvo papeles principales en dos videos musicales de [[Guns N' Roses]]: "''[[Don't Cry]]''" y "''[[November Rain]]''" (nel añu 2011 el novenu más caru de la hestoria). Nel 2000 interpretó a [[Helen Frankenthaler]] na película ''[[Pollock (película)|Pollock]]''. En 2002 interpretó a Sara Lindstrom nel episodiu ''"Crazy''" de la serie ''[[Law & Order: Criminal Intent]]''. == Vida personal == Nació en [[San Diego (California)|San Diego]] ([[California]]). Ye la fía mediana d'un axente inmobiliariu y una peluquera. A los 16 años empezó a salir con [[John Casablancas]], direutor d'[[Elite Model Management]] y casáu entós cola modelu Jeanette Christjansen. La pareya convivió hasta que Stephanie Seymour cortó la rellación.<ref>{{cita llibru |apellíos=Gross|nome=Michael|títulu=Model: The Ugly Business of Beautiful Women|editorial=HarperCollins|añu=2003|páxines=449, 452, 456|isbn=0-0605-4163-6}}</ref> De 1989 a 1990 tuvo casada col guitarrista Tommy Andrews.<ref name=bio /> El matrimoniu fracasó, pero dio-y el so primer fíu, Dylan Thomas Andrews, en 1991. Tres el so divorciu Stephanie Seymour salió col actor [[Warren Beatty]]. A mediaos de 1991 empezó a salir con [[Axl Rose]], el cantante de [[Guns N' Roses]]. La pareya romper en febreru de 1993, dempués de que Axl Rose acusara a Stephanie Seymour d'infidelidá.<ref>{{cita llibru |apellíos=Gross|nome=Michael|títulu=Model: The Ugly Business of Beautiful Women|editorial=HarperCollins|añu=2003|páxines=456–457|isbn=0-0605-4163-6}}</ref> El voceru del actor [[Charlie Sheen]] confirmó los rumores d'una aventura del so veceru con Stephanie Seymour. N'agostu de 1993 Axl Rose denunció a Stephanie Seymour por malos tratos supuestamente asocedíos mientres una fiesta de Navidá en 1992, por maltratu físicu y mental y por retener xoyes valoraes en 100.000 dólares. Amás, Axl Rose declaró qu'él y Stephanie Seymour comprometiérense. Pela so parte, Stephanie Seymour punxo la so propia denuncia a Axl Rose por malos tratos y negó comprometese nunca.<ref>{{cita publicación |url=http://www.people.com/people/archive/article/0,,20106238,00.html|títulu=Axl's Christmas Surprise|fecha=13 de setiembre de 1993|editorial=''People''|fechaaccesu=3 d'agostu de 2008}}</ref><ref>{{enllaz rotu|{{cita publicación |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20000312/ai_n14296607|títulu=The Counter: three worst heavy metal bands|apellíu=Lacey|nome=Hester |fecha=12 de marzu de 2000|editorial=''The Independent''|fechaaccesu=3 d'agostu de 2008}}|http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20000312/ai_n14296607}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://www.people.com/people/archive/article/0,,20103471,00.html|títulu=Stephanie's Secret: Axl's Non Rose|editorial=''People''|fechaaccesu=3 d'agostu de 2008}}</ref> Poco dempués de la so rotura con Axl Rose, Stephanie Seymour empezó a salir col multimillonariu [[Peter Brant]], coles mesmes casáu y padre de cinco fíos. Peter Brant ye editor, axente inmobiliariu y coleicionista d'arte.<ref>{{cita web |url=http://adage.com/mediaworks/article?article_id=117204|títulu=A Celeb-Loving Mag Out of Sync With a Celeb-Loving Culture|apellíu=Dumenco|nome=Simon |fecha=11 de xunu de 2007|editorial=adage.com|fechaaccesu=3 d'agostu de 2008}}</ref> Dio a lluz al primer fíu de la pareya (el segundu d'ella), Peter Jr., n'avientu de 1993. Stephanie Seymour y Peter Brant casóse en xunetu de 1995 en París. En 1997 dio a lluz al segundu fíu de la pareya, Harry, y en 2004 a una neña, Lily Margaret.<ref name=bio /> En marzu de 2009, Stephanie Seymour empecipió los trámites pa divorciase de Peter Brant, dempués de casi 14 años de matrimoniu.<ref>{{cita web|url=http://lifestyle.sg.msn.com/Fashion/celebrity/article.aspx?cp-documentid=3287639|títulu=Stephanie Seymour's 'tough' divorce|fecha=7 de mayu de 2009|editorial=lifestyle.sg.msn.com|fechaaccesu=8 de mayu de 2009}}</ref> El 20 de setiembre de 2010 Brant y Seymour anunciaron qu'abandonaben los trámites de divorciu y que se reconciliaben. == Actuaciones na pantalla == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;" | Videu |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! Añu ! Película ! Papel ! Notes |- | 1991 | ''[[Don't Cry]]'' | amante |- | 1991 | ''[[November Rain]]'' | novia |- |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;" | Cine |- | 2000 | ''[[Pollock (película)|Pollock]]'' | Helen Frankenthaler |- |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;" | Televisión |- | 2002 | ''[[Law & Order: Criminal Intent]]'' | Sara Lindstrom | Episodiu "Crazy" |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref|en|Stephanie Seymour}} {{enllaces persona}} {{NF|1968||Seymour, Stephanie}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Modelos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Guns N' Roses]] [[Categoría:Persones de San Diego]] fd43h11i0412y0k2o0iezbmposbnc1t 0 59143 4379602 4375195 2025-06-26T10:10:10Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379602 wikitext text/x-wiki {{persona}} {{Tradubot|Jessica Simpson}} '''Jessica Ann Simpson''' {{nym}} ye una [[cantante]], [[Actuación|actriz]] y [[Diseñu de modes|diseñadora de moda]]. La so reconocencia nel mundu del espectáculu llegó a finales de los años noventa, cuando inda yera adolescente. En 1997 robló con [[Columbia Records]]<ref>http://www.democraticunderground.com/discuss/duboard.php?az=view_all&address=105x4695009</ref> y dos años más tarde llanzó'l so álbum debú, ''[[Sweet Kisses]]'',<ref>https://itunes.apple.com/us/album/sweet-kisses/id158614417</ref> el cual recibió doble certificación de platín por [[RIAA]], mientas senciellos como "[[I Wanna Love You Forever]]" y "[[I Think I'm In Love With You]]" convertir nun ésitos. El so segundu álbum d'estudiu ''[[Irresistible (álbum)|Irresistible]]''<ref>https://itunes.apple.com/us/album/irresistible/id192930954</ref> apaeció na [[primavera]] de 2001, esti álbum llogró ventes moderaes. En 2003, llanzó'l so tercer álbum, ''[[In This Skin]]''<ref>https://itunes.apple.com/us/album/in-this-skin/id193883100</ref> del onde s'esprendió "[[With You]]", l'álbum llogró llograr ventes multi-platinos a nivel mundial, siendo unos de los álbumes meyor vendíos dientro de la so carrera. Poco dempués en 2004, Simpson llanzó'l so cuartu álbum d'estudiu ''[[Rejoyce: The Christmas Album]]'',<ref>https://itunes.apple.com/us/album/rejoyce-the-christmas-album/id153445947</ref> un discu navidiegu, con covers de clásicos de cantares de Navidá. Dempués del llanzamientu del álbum, Jessica dixebrar del sellu discográficu, y firma con [[Epic Records]].<ref>http://www.prnewswire.com/news-releases/epic-records-and-jessica-simpson-create-the-first-ever-personalized-song-56037832.html</ref> Simpson nun volvió a la música hasta 2006, col llanzamientu de ''[[A Public Affair]]''<ref>https://itunes.apple.com/us/album/a-public-affair/id310901664</ref> el so quintu álbum d'estudiu. Nel álbum Simpson aventurar nos xéneros [[R&B]], [[electropop]], [[música discu]] y empobinada escontra un públicu más adultu. En setiembre de 2008, ''[[Do You Know]]'',<ref>https://itunes.apple.com/us/album/do-you-know/id287818467</ref> un discu que camuda radicalmente d'estilu ya incorpora influencies [[country]], convirtiéndose nun ésitos moderáu dientro del xéneru. Pa fines de 2010, Jessica vuelve grabar un discu de temática navidiega, ''[[Happy Christmas...|Happy Christmas]]''<ref>https://itunes.apple.com/us/album/happy-christmas/id402946227</ref> el so séptimu álbum d'estudiu, baxu [[Primary Wave Records]].<ref>{{Cita web |url=http://www.primarywavemusic.com/track/NDM3NTctNGNjOWJh/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131022063533/http://www.primarywavemusic.com/track/NDM3NTctNGNjOWJh/ |fechaarchivu=2013-10-22 }}</ref> D'alcuerdu a [[Billboard]], Simpson foi calificada Non.95 na llista d'artistes de la década 2000, y l'artista Non.86 de [[Billboard 200]] artistes, llista que namái se base nes ventes d'álbumes. Simpson tien un total de ventes de discos n'Australia de más de 426.000 copies y allugóse nel Non.113 na llista de 1.000 artistes d'ARIA Música (1980-2010). A partir de 2011, Simpson vendió más de 30 millones d'álbumes en tol mundu.<ref name=bornrich>{{cita web|url=http://www.bornrich.com/jessica-simpson.html|títulu=Simpson has sold 30 million albums worldwide|editorial=bornrich.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150923193911/http://www.bornrich.com/jessica-simpson.html|fechaarchivu=2015-09-23}}</ref> Amás de la so carrera musical, Simpson tamién hai incursionado nel mundu de l'actuación y [[Telerrealidad|reality show]]. El so reality, ''[[Newlyweds: Nick and Jessica]]'' al llau de [[Nick Lachey]] convirtióse rápido nun fenómenu de la [[pop|cultura pop]]. Ella fixo'l so debú cinematográficu na esitosa película ''[[The Dukes of Hazzard (película)|The Dukes of Hazzard]]'' (2005), onde encarno a Daisy Duke. Más tarde en 2006, ella apaeció como Amy na película de comedia ''Employee of the Month''. Ente 2007 y 2008, Simpson apaeció nes películes, ''[[Blonde Ambition]]'' y ''Private Valentine: Blonde & Dangerous''. En 2010, emítese'l segundu reality de Simpson ''[[The Price Of Beauty]]'', dos años dempués conviértese en mentora del show de moda, ''[[Fashion Star]]''. En 2005, llanza la so llinia de moda, ''[[Jessica Simpson Collection]]'', con ganancies por más de 1 millón de dólares añales.<ref>http://www.eonline.com/news/214854/wtf-jessica-simpson-s-empire-is-worth-1-billion</ref><ref>http://nymag.com/fashion/11/spring/71664/</ref> == Biografía == === 1980-1997: primeros años y entamos de la so carrera === Jessica Ann Simpson, nació'l 10 de [[xunetu]] de [[1980]] en Abilene, [[Texas]]. El so padre Joe Simpson yera [[Sicoloxía|sicólogu]] y ministru de la [[Ilesia Bautista]] local.<ref name=filmref>{{cita web |url=http://www.filmreference.com/film/72/Jessica-Simpson.html|títulu=Jessica Simpson Biography (1980-)|editorial=filmreference.com}}</ref> Ye hermana de la tamién cantante [[Ashlee Simpson]].<ref>http://radiofree.com/profiles/jessica_simpson/interview01.shtml</ref> Con esta redolada, yera normal pa Jessica participar n'actividaes de la ilesia y cantar nel coru, onde demostró la so voz. Simpson a la edá de doce años fizo una audición pa la temporada 6 de ''[[Mickey Mouse Club|The All New Mickey Mouse Club]]'' (M.M.C), (programa onde tamién audicionaron: [[Britney Spears]] y [[Christina Aguilera]]), cuando llegó a les finales, paralizóse, polo que nun consiguió entrar al programa. Más tarde una pequeña compañía discográfica ''Proclaim Records'' punxo-y atención al so ''[[voz (música)|voz]]'' y ufiertó-y grabar un ''[[álbum]]''.<ref name="peoplebio">{{cita web |url=http://www.people.com/people/jessica_simpson/biography|títulu=Jessica Simpson Biography|editorial=people.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref> Jessica graba dellos cantares, pero cuando l'álbum taba por salir a la venta, la empresa entró en bancarrota. Ensin rindise Joe Simpson llevó a la so fía al circuitu del ''Christian Youth Concert''. Jessica cantaba y depués vendía'l so álbum caseru depués de les actuaciones, tituláu: [[Jessica]]. Los comentarios sobre Simpson y el so discu caseru estendiéronse.<ref>[http://www.christianpost.com/news/jessica-simpson-mulls-religious-studies-35765/ "Jessica Simpson Mulls Religious Studies"]. ''Christian Post''. December 5, 2008.</ref><ref>[http://movies.yahoo.com/person/jessica-simpson/biography.html "ABOUT JESSICA SIMPSON"]. ''Yahoo!''</ref> Y lo más interesante foi: que non solo los fanáticos de la música [[cristiana]] escuchaben la so música, sinón tamién fanáticos del ''[[pop]]'', que quedaben impresionaos pola so voz.<ref>[http://www.vanityfair.com/culture/features/2009/06/jessica-simpson200906 "The Jessica Question"]. ''Vanity Fair''. June 2009.</ref> L'ésitu de la moza superó'l circuitu relixosu y atrapó l'atención de [[Tommy Mottola]], presidente de [[Columbia Records]]. Jessica dexó claro que solo trabayaría col si caltenía la so identidá. En 1997, Jessica robla contratu con [[Columbia Records]] empresa de [[Sony Music]].<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/music/artist/simpson_jessica/artist.jhtml#bio |títulu=Jessica Simpson &#124; Music Videos, News, Photos, Tour Dates, Ringtones, and Lyrics |editorial=MTV |fecha= |fechaaccesu=21 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110228112330/http://www.mtv.com/music/artist/simpson_jessica/artist.jhtml#bio |fechaarchivu=2011-02-28 }}</ref><ref name="foxnews">{{cita web |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,197060,00.html?sPage=fnc/entertainment/celebrity/simpson|títulu=Jessica Simpson Biography|fecha=3 de xineru de 2008|editorial=foxnews.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref> === 1998-2002: primeros ésitos (bubblegum pop) === {{VT|Sweet Kisses|Irresistible|This Is The Remix|}} [[Ficheru:Jessica Simpson 54th Presidential Inaugural Opening Celebration 2 cropped.jpeg|thumb|left|180px|Jessica na 54ª apertura de Celebración Inaugural Presidencial]] Simpson empezó a trabayar con productores como Louis Biancaniello, Robbie Nevil, Evan Rogers, y Cory Rooney. Biancaniello trabayó con Simpson en trés de los cantares del álbum, incluyendo "[[I Wanna Love You Forever]]", "[[Where You Are]]" y " Heart of Innocence". Rooney produció'l cantar "[[I Think I'm In Love With You]]", que más tarde foi llanzáu como tercer senciellu del álbum. Mientres esti tiempu, Simpson empezó a salir con [[Nick Lachey]]. Simpson y Lachey grabaron un dueto; "Where You Are", que más tarde se convirtió nel segundu senciellu del álbum. Ella tamién trabayó con Destiny's Child, nel cantar "[[Woman in Me]]".<ref>http://www.allmusic.com/song/woman-in-me-mt0032430336</ref><ref>http://www.allmusic.com/album/sweet-kisses-mw0000247597</ref><ref>http://www.amazon.com/gp/product/B00137KGTY/ref=dm_mu_dp_trk5</ref> Simpson tamién collaboró ​​con Sam Watters pal álbum. Watters producen los senciellos "I Wanna Love You Forever" y "Where You Are", según "Heart of Innocence". Watters tamién co-escribió'l cantar "I Wanna Love You Forever", xunto con Louis Biancaniello, Carl Sturken y Evan Rogers. A diferencia de los álbumes debú, d'Aguilera y Spears, ''[[Sweet Kisses]]'' l'álbum debú de Simpson, contendría una imaxe de "apelación contra'l sexu". El senciellu debú de Simpson, "I Wanna Love You Forever" foi llanzáu'l 28 de setiembre de 1999. El senciellu entró nel Top 10 del [[Billboard Hot 100]], onde algamó'l puestu Nᵘ3. "I Wanna Love You Forever" pasó a ser certificáu Platín pola [[RIAA]] menos de tres meses dempués del so llanzamientu. Fora de los [[Estaos Xuníos]], el senciellu foi un ésitu, yá que algamó'l Top-ten en [[Noruega]], [[Suecia]], [[Reinu Xuníu]], [[Suiza]], [[Bélxica]], [[Canadá]] y [[Australia]]. L'álbum debú de Simpson, ''Sweet Kisses'', foi llanzáu'l 23 de payares de 1999. L'álbum debutó nel númberu 63 nel [[Billboard 200]], vendiendo 65.000 copies na so primer selmana, significativamente más baxu de lo esperao por Columbia Records. Pa impulsar les ventes de discos, la discográfica llanzó un segundu senciellu, "Where You Are", pero nun pudo algamar l'ésitu del so predecesor "I Wanna Love You Forever".<ref>{{enllaz rotu|{{cita publicación |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1285/is_12_29/ai_57873773?tag=content;col1|títulu=Jessica Simpson - singer - Interview|apellíu=Rogers|nome=Ray |fecha=1999-12|editorial=''[[Interview (magacín)|Interview]]''|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}|http://findarticles.com/p/articles/mi_m1285/is_12_29/ai_57873773?tag=content;col1}}</ref> Mientres ''Sweet Kisses'' caltener nel top 60 mientres delles selmanes, la empresa decidió faer un últimu intentu de llanzar el tercer senciellu del álbum. "I Think I'm In Love With You" foi llanzáu en mayu de 2000, algamando'l puestu Nᵘ25 n'agostu de 2000. L'álbum foi certificáu 2x Platín pola RIAA. L'álbum vendió alredor de 2 millones de copies nos Estaos Xuníos, y más de 4 millones de copies en tol mundu. Simpson foi nomada a trés ''[[Teen Choice Awards]]''<ref>https://www.imdb.com/event/ev0000644/2000</ref><ref>https://www.imdb.com/title/tt0328804/</ref> del añu 2000, onde s'alzó con dos premios esa nueche, pocu dempués foi nomada a un ''[[American Music Awards]]'' na categoría Meyor artista pop nuevu.<ref>https://www.imdb.com/title/tt0278887/</ref> En 2000, Simpson empezó a grabar el siguimientu de ''Sweet Kisses'', colo que Colombia considera más pa la radio, y cantares más movides. El rendimientu comercial del so álbum de debú Simpson llevó a reevaluar la so carrera yá pesar de que taba esfrutando d'un pocu d'ésitu, ella sentía que podía ameyorar nesto. Sintiendo la so imaxe más "inocente" que suspendería la so carrera desenvuélvase entá ye más, Simpson adoptó una imaxe más sexy y la más recién de soníu, a suxerencia de los executivos de Columbia.<ref>{{cita publicación|url =http://www.highbeam.com/doc/1G1-76387495.html|títulu =Go Rock: Pop Princess Jessica Is So Irresistible|fecha =6 de xunetu de 2001|obra =[[Coventry Telegraph]]|editorial =[[Trinity Mirror]]|apellíu =Poole|nome =Alan|fechaaccesu =31 de mayu de 2011|archiveurl =https://web.archive.org/web/20121106012716/http://www.highbeam.com/doc/1G1-76387495.html|archivedate =2012-11-06}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.highbeam.com/doc/1G1-76387495.html |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121106012716/http://www.highbeam.com/doc/1G1-76387495.html |fechaarchivu=2012-11-06 }}</ref> El primer senciellu de tea segundu álbum, "Irresistible", foi llanzáu'l 12 d'abril de 2001. El cantar recibió crítiques xeneralmente negatives de los críticos musicales. En 2003, el cantar ganó un Broadcast Music Incorporated (IMC) "Premiu de la Música Pop". "[[Irresistible (cantar de Jessica Simpson)|Irresistible]]" convertir nun ésitu comercial moderáu, algamando'l Top 20 nos Estaos Xuníos y n'once países más. El cantar foi certificáu Oru pola Asociación de Música Australiana ([[ARIA]]). A finales de mayu de 2001 foi llanzáu l'álbum, ''Irresistible'' debutó nel Nᵘ6 en Billboard 200, con 127.000 de copies vendíes na so primer selmana. Más tarde foi certificáu Oru pola Asociación de la Industria de Grabación d'América (RIAA) pa la venta o unviaes de 500.000 exemplares o más. A la fecha, l'álbum vendió 3 millones de copies en tol mundu.<ref>http://www.billboard.com/#/album/jessica-simpson/irresistible/480102</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.hitsdailydouble.com/news/newsPage.cgi?news02313m01 |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130905050745/http://www.hitsdailydouble.com/news/newsPage.cgi?news02313m01 |fechaarchivu=2013-09-05 }}</ref><ref name=autogenerated1>{{cita web |url=http://www.billboard.com/bbcom/discography/index.jsp?pid=135890&aid=480102|títulu=Jessica Simpson: Album Chart History|editorial=billboard.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080423070957/http://www.billboard.com/bbcom/discography/index.jsp?pid=135890&aid=480102 <!-- Bot retrieved archive --> |fechaarchivu = 23 d'abril de 2008}}</ref> <ref>{{enllaz rotu|{{cita publicación |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1285/is_12_29/ai_57873773?tag=content;col1|títulu=Jessica Simpson - singer - Interview|apellíu=Rogers|nome=Ray |fecha=1999-12|editorial=''[[Interview (magacín)|Interview]]''|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}|http://findarticles.com/p/articles/mi_m1285/is_12_29/ai_57873773?tag=content;col1}}</ref> En setiembre de 2001 foi llanzáu'l segundu senciellu, "[[A Little Bit]]", pero por cuenta de los ataques de 11 de setiembre d'esi añu, foi atayáu la promoción del senciellu, al igual que nun pudo completar les feches de la so primer xira como artista principal, [[DreamChaser Tour]]. Pa xunetu de 2002, foi llanzáu'l primera recopilatorio remix, de la cantante ''[[This Is The Remix]]'', vendiendo más de 600 mil copies en tol mundu. <ref>{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1443172/20010426/destinys_child.jhtml|títulu=Destiny's Child To Headline 'TRL' Roadshow|apellíu=Moss|nome=Corey|editorial=MTV. MTV Networks (Viacom)|fecha=26 d'abril de 2001|fechaaccesu=2 de xunu de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090220233833/http://www.mtv.com/news/articles/1443172/20010426/destinys_child.jhtml|fechaarchivu=2009-02-20}}</ref><ref>{{cita web |autor=By Joe D'Angelo |url=http://www.mtv.com/news/articles/1445057/20010710/simpson_jessica.jhtml |títulu=Jessica Simpson Plans Trek With Eden's Crush, Youngstown - Music, Celebrity, Artist News |editorial=MTV |fecha=10 de xunetu de 2001 |fechaaccesu=21 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100427090156/http://www.mtv.com/news/articles/1445057/20010710/simpson_jessica.jhtml |fechaarchivu=2010-04-27 }}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1445292/20010719/destinys_child.jhtml|títulu=Destiny's Child, Eve, Nelly Get The Kids Riled On 'TRL' Tour Opener|apellíu=Reid|nome=Shaheem|editorial=MTV. MTV Networks (Viacom)|fecha=19 de xunetu de 2001|fechaaccesu=2 de xunu de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100325185449/http://www.mtv.com/news/articles/1445292/20010719/destinys_child.jhtml|fechaarchivu=2010-03-25}}</ref> === 2003—2005: televisión, cine y ésitu mediáticu === {{VT|In This Skin|Rejoyce: The Christmas Album|}} [[Ficheru:Jessica Simpson Miami.jpg|thumb|left|200px|Jessica Simpson llegando a la entrega de los [[MTV Video Music Awards 2004]],<ref>http://images.google.co.ve/imgres?imgurl=http://z.about.com/d/miami/1/0/D/6/51237083.jpg&imgrefurl=http://miami.about.com/od/photosofmiami/ig/Jessica-Simpson-Photos.--IL/Jessica-Simpson-2004-MTV-VMA.htm&usg=__d-Eldt7ztYdZW8ZZLMF5c4gasKQ=&h=594&w=402&sz=46&hl=es&start=1&um=1&itbs=1&tbnid=vJchBpA_CvsGVM:&tbnh=135&tbnw=91&prev=/images%3Fq%3Djessica%2Bsimpson%2Bmtv%2Bvma%2B2004%26um%3D1%26hl%3Deas%26sa%3DN%26tbs%3Disch:1</ref> onde foi nomada dos veces por [[With You]].]] Tres l'anunciu de la so boda, confirmóse que Simpson y Lachey seríen les estrelles del nuevu reality show [[Newlyweds: Nick and Jessica]], que empezó a emitise en [[MTV]]. Newlyweds convirtióse rápido nun fenómenu de la cultura [[pop]].<ref>{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,26334,625091,00.html|títulu=Lachey and Simpson Become Mr. and Mrs.|apellíu=Silverman|nome=Stephen M.|fecha=28 d'ochobre de 2002|editorial=people.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,150968,00.html|títulu=Fashion Takes a Vow of Chastity|apellíu=Beggs|nome=C. Spencer |fecha=21 de marzu de 2005|editorial=foxnews.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref><ref>Levy, Ariel (2004). [http://www.blender.com/guide/articles.aspx?id=665&src=blender_ed "Queen of the Boob Tube"] Blender.com (accessed 2007-01-30)</ref> En llográndose asitiase na industria musical del pop, a entamos de 2003 la cantante llanzó'l so tercer álbum d'estudiu, ''[[In This Skin]]'' el que d'alcuerdu a los críticos, reflexó'l maduror que Simpson vivía nesi momentu. Pela so parte, la producción de ''In This Skin'' tuvo al cargu de Billy Mann, Andy Marvel, Keith Thomas y otros más.<ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0640187/|títulu="Making the Video" Sweetest Ensin/Shut Up (TV episode 2003)|fecha=8 de xunetu de 2003|editorial=[[IMDb]]|fechaaccesu=13 de febreru de 2011}}</ref><ref>{{cita videu|people= |fecha=14 d'avientu de 2004 |títulu=Newlyweds - Nick & Jessica - The First Season |url= |format=DVD |medium= |idioma=inglés |publicación=MTV |ubicación= |urlarchivu=https://www.imdb.com/title/tt0380934/ |url=http://www.amazon.com/Newlyweds-Nick-Jessica-First-Season/dp/B00062IDZQ |fechaarchivu=2003}}</ref> La parte más importante de la promoción de ''In This Skin'' conformar los sos cuatro senciellos: "[[Sweetest Ensin]]", "[[With You]]", "[[Take My Breath Away (versión de Jessica Simpson)|Take My Breath Away]]" y "Angels"; amás de la xira musical nacional [[Reality Tour]] la que xeneró ganancies mayores a los $7 millones. Pela so parte "With You" y "Take My Breath Away" consiguió afarar a la industria musical.<ref name=popsongs>{{cita web |url=http://top40-charts.com/song.php?sid=7697&sort=chartid|títulu=Jessica Simpson - Sweetest Ensin USA Chart History|editorial=Top 40 Charts|fechaaccesu=13 de febreru de 2011}}</ref><ref name=bubbling>{{cita llibru |apellíos = Whitburn|nome = Joel|enllaceautor = Joel Whitburn|títulu = Bubbling Under the Billboard Hot 100: 1959-2004: Joel Whitburn Presents|editorial = Record Research|añu = 2005|isbn = 978-0-89820-162-8|ref = harv}}</ref> Con tou, ''In This Skin'' debutó en posición Nᵘ10 na [[Billboard 200]] d'Estaos Xuníos,<ref>{{cita web |url=http://www.hitsdailydouble.com/sales/archcht.cgi?cht884 |títulu=Previous Album Sales Chart |editorial=HITS Daily Double |fecha= |fechaaccesu=24 de febreru de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140906085742/http://www.hitsdailydouble.com/sales/archcht.cgi?cht884 |fechaarchivu=2014-09-06 }}</ref> onde se convirtió nel segundu consecutivu de la cantante en debutar dientro de Top 10.<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/bands/p/pop_stars_then/news_feature_012004/index3.jhtml |títulu=Girls 2 Women, Boys 2 Men: How Teen Pop Grew Up |editorial=MTV.com |fecha=9 de marzu de 2006 |fechaaccesu=24 de febreru de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20040125031737/http://www.mtv.com/bands/p/pop_stars_then/news_feature_012004/index3.jhtml |fechaarchivu=2004-01-25 }}</ref><ref name="billboard.com">{{cita web |url =http://www.billboard.com/#/song/jessica-simpson/with-you/4786030|títulu =With You – Jessica Simpson|obra =Billboard|editorial =Prometheus Global Media|fechaaccesu =12 d'abril de 2012}}</ref> Poco dempués y debíu al rellanzamientu d'álbum, este algamó la posición Nᵘ2, la so más alta hasta agora.<ref>{{cita web |url=http://www.billboard.biz/bbbiz/charts/yearendcharts/2004/tlptitl.jsp |títulu=Billboard.BIZ |editorial=Billboard.BIZ |fecha= |fechaaccesu=24 de febreru de 2012}}</ref><ref>{{cita web |url=http://jessicasimpson.com/bio/ |títulu=Jessica Simpson |editorial=Jessica Simpson |fecha= |fechaaccesu=21 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110713103929/http://jessicasimpson.com/bio/ |fechaarchivu=2011-07-13 }}</ref> <ref>{{cita web|url=http://www.flakmag.com/tv/nickandjessica.html|títulu=''The Nick and Jessica Variety Hour''|apellíu=Himes|nome=Stephen|editorial=''Flak''|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120423051530/http://www.flakmag.com/tv/nickandjessica.html|fechaarchivu=2012-04-23}}</ref> D'últimes, ''In This Skin'' vendió más de 7 millones de copies alredor del mundu, con más de 3.2 millones vendíes namái n'Estaos Xuníos, onde foi certificáu tres veces de Platín pola [[RIAA]]. Anque les sos ventes fueron alzaes, éstes fueron cimeres con al respective de les rexistraes polos sos dos antecesores.<ref name="RIAA.com">{{cita web |url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?resultpage=1&table=SEARCH_RESULTS&action=&title=with%20you&artist=jessica%20simpson&formatu=&debutLP=&category=&sex=&releaseDate=&requestNo=&type=&level=&label=&company=&certificationDate=&awardDescription=&catalogNo=&aSex=&rec_id=&charField=&gold=&platinum=&multiPlat=&level2=&certDate=&album=&id=&after=&before=&startMonth=1&endMonth=1&startYear=1958&endYear=2009&sort=Artist&perPage=25 |títulu=Gold & Platinum - July 28, 2010 |editorial=RIAA |fecha=22 d'ochobre de 2004 |fechaaccesu=28 de xunetu de 2010}}</ref><ref>http://wayback.archive.org/web/jsp/Interstitial.jsp?seconds=5&date=1110252392000&url=http%3A%2F%2Fwww.pollstaronline.com%2Fsf-ye2004-top100.asp&target=http%3A%2F%2Fweb.archive.org%2Fweb%2F20050308032632%2Fhttp%3A%2F%2Fwww.pollstaronline.com%2Fsf-ye2004-top100.asp</ref><ref name="RIAA Charts - Accreditations">{{cita web |títulu=RIAA Charts - Accreditations|url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?resultpage=1&table=SEARCH_RESULTS&action=&títulu=in%20this%20skin&artist=jessica%20simpson&formatu=&debutLP=&category=&sex=&releaseDate=&requestNo=&type=&level=&label=&company=&certificationDate=&awardDescription=&catalogNo=&aSex=&rec_id=&charField=&gold=&platinum=&multiPlat=&level2=&certDate=&album=&id=&after=&before=&startMonth=1&endMonth=1&startYear=1958&endYear=2009&sort=Artist&perPage=25 |fechaaccesu=10 de setiembre de 2009}}</ref><ref>{{cita web |autor=John Gerome |url=http://www.huffingtonpost.com/2009/04/14/jessica-simpsons-country-_n_186547.html |títulu=Jessica Simpson's Country Career Evaporates |editorial=Huffingtonpost.com |fecha= |fechaaccesu=24 de febreru de 2012}}</ref> A finales de 2004, Simpson llanzó'l so cuartu álbum d'estudiu, ''[[Rejoyce: The Christmas Album]]'', el so primer álbum de Navidá. Inclúyese un dúu cola so hermana, [[Ashlee Simpson]], nel cantar "Little Drummer Boy". Amás, tamién inclúi otru dueto con Nick Lachey, maríu de Simpson nel momentu, en "Baby, It's Cold Outside". ''Rejoyce'' foi certificáu oru pola RIAA en xineru de 2005. Pela so parte, les sos ventes mundiales envalórase en más de 1 millón de copies<ref>[http://www.foxnews.com/story/0,2933,327011,00.html FOXNews.com - Jessica Simpson in Dolly Parton Duet? - Celebrity Gossip | Entertainment News | Arts And Entertainment<!-- Bot generated title -->]</ref><ref>{{cita web|url=http://www.billboard.com/bbcom/discography/index.jsp?pid=135890&aid=657386|títulu=Jessica Simpson Rejoyce: The Christmas Album|editorial=billboard.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080601231459/http://www.billboard.com/bbcom/discography/index.jsp?pid=135890&aid=657386|fechaarchivu=2008-06-01}}</ref> D'álbum estrayxeron los senciellos "[[Let It Snow! Let It Snow! Let It Snow! (versión de Jessica Simspon)|Let It Snow! Let It Snow! Let It Snow!]]" y "What Christmas Means To Me". En 2005 Newlyweds: Nick and Jessica ganó un ''People's Choice Award'' na categoría de Meyor reality show.<ref>{{cita web |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,143882,00.html|títulu=Moore Controversy at People's Choice Awards|apellíu=Kuntzman|nome=Gersh |fecha=10 de xineru de 2005|editorial=foxnews.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref> Tres ello, la cantante fixo'l so debú como actriz en [[The Dukes of Hazzard]], interpretando a Daisy Duke. La película foi Nᵘ1 na taquilla la so primer selmana y recaldó $30.7 millones dólares en 3.785 pantalles. La película recueye finalmente 110,5 millones dólares en tol mundu. Amás contribuyó na banda sonora de la película «[[These Boots Are Made for Walkin' (Jessica Simpson)|These Boots Are Made for Walkin']]», cantar orixinal ''[[Nancy Sinatra]]'' en [[1966]]. La cantar llogróse un ésitu masivu con ventes mundiales superiores a los 4 millones de copies.<ref>{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,,696486,00.html|títulu=Jessica Simpson Nabs Daisy Duke Role|apellíu=Silverman|nome=Stephen M.|fecha=14 de setiembre de 2004|editorial=people.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref> <ref>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=dukesofhazzard.htm|títulu=''Dukes of Hazzard''|editorial=boxofficemojo.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=dukesofhazzard.htm|títulu=''Dukes of Hazzard''|editorial=boxofficemojo.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref><ref name=billboard>{{cita web |url=http://www.billboard.com/search/?keyword=jessica+simpson#/song/jessica-simpson/i-wanna-love-you-forever/2078491|títulu= Jessica Simpson: "I Wanna Love You Forever" Chart History|editorial=billboard.com|fechaaccesu=2 de febreru de 2010}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://www.usatoday.com/life/movies/movieawards/2006-01-11-peoples-choice-winners_x.htm|títulu=People's Choice Award winners|fecha=11 de xineru de 2006|editorial=usatoday.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref> Pela so parte, el so video musical, dirixíu por [[Brett Ratner]], consolidó como un «iconu sexual» a Jessica Simpson, quien gracies a «These Boots Are Made for Walkin'» se segundu People's Choice Award.<ref>{{enllaz rotu|1=[http://www.theresistancemanifesto.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=39 The Resistance Manifesto - Content]|http://www.theresistancemanifesto.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=39}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.msnbc.msn.com/id/8669398/|títulu=Has Sienna Miller found love in Bloom?|apellíu=Walls|nome=Jeannette |fecha=27 de xunetu de 2005|editorial=msnbc.msn.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref> === 2006—2009: asuntos públicos y música country === {{VT|A Public Affair (álbum)|Do You Know}} [[Ficheru:Signed Maxim magazine jessica simpson.jpg|200px|thumb|Simpson con un exemplar de la revista [[Maxim (revista)|Maxim]].]] Magar los problemes personales de Simpson por cuenta del so divorciu con Lachey, a finales del añu 2006, llanzó'l so quintu álbum d'estudiu, ''[[A Public Affair (álbum)|A Public Affair]]'' el que foi producíu, na so mayoría, pol dúu Jimmy Jam & Terry Lewis y Lester Méndez. Nel álbum Simpson aventurar nos xéneros [[R&B]], [[electropop]] y [[música discu]].<ref>http://bigbrothergame.com/2012/07/seths-review-of-the-new-big-brother-14-house-guests/</ref> Magar criticar mista que llogró l'álbum, fueron llanzáu dos senciellos: «[[A Public Affair (cantar)|A Public Affair]]» y «[[I Belong To Me]]» de los cualos solo sobresalió'l primeru, polos sos variaos llogros comerciales. D'ellos, «A Public Affair» algamó la posición Nᵘ4 de la Billboard Hot 100 d'Estaos Xuníos y alzóse como l'entós cuartu senciellu meyor asitiáu de Jessica Simpson en dichu ranking.<ref>http://www.billboard.com/#/charts/canadian-albums?chartDate=2006-09-16</ref> Pela so parte, n'Estaos Xuníos l'álbum debutó na posición Nᵘ de la Billboard 200, vendiendo 500 mil copies y más de 1.5 millones de copies en tol mundu. Finalmente, nel añu 2007 foi certificáu discu d'oru pola RIAA. Cabo mentar que l'álbum foi'l primer llanzamientu de Simpson sol sellu [[Epic Records]]. <ref>[http://www.billboard.com/#/album/jessica-simpson/a-public-affair/789269]</ref><ref>http://foro.univision.com/t5/M%C3%BAsica-Pop/I-NEED-ALL-ALBUMS-OF-SALES-OF-JESSICA-SIMPSON/m-p/379110895</ref> Simpson consigue'l so segundu protagónico cola película, Employee of the Month, foi publicada n'ochobre de 2006. Con males crítiques, la película recaldó 11,8 millones na so primer fin de selmana.<ref>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=employeeofthemonth.htm|títulu=''Employee of the Month''|editorial=boxofficemojo.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.nbc5.com/news/10459675/detail.html|títulu='Nervous' Jessica Simpson Tearful After Dolly Folly|fecha=4 d'avientu de 2006|editorial=nbc5.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.cbsnews.com/stories/2006/12/21/entertainment/main2289513.shtml|títulu=Jessica Simpson Out Of Parton Tribute|fecha=21 d'avientu de 2006|editorial=cbsnews.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref> N'avientu de 2007, vuelve a co-protagonizó xunto a Luke Wilson na so tercer película, Blonde Ambition, un fracasu en taquilles.<ref>{{cita web|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,20173568,00.html|títulu=''Blonde Ambition'' (2008)|apellíu=Tucker|nome=Ken|fecha=25 de xineru de 2008|editorial=ew.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141216140131/http://www.ew.com/ew/article/0,,20173568,00.html|fechaarchivu=2014-12-16}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.people.com/people/article/0,,20179155,00.html|títulu=Jessica Simpson Rules the Box Office – in Ukraine|apellíu=Orloff|nome=Brian |fecha=28 de febreru de 2008|editorial=people.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref> Con nuevos desafíos, Simpson llanzó'l so sestu álbum d'estudiu, ''[[Do You Know]]'', onde s'alloñar un pocu de la música pop y enfusar nel xéneru [[country]], que la so producción reclutó a los prestixosos na música country, Brett James, John Shanks, Gordie Sampson, y Hillary Lindsey. La promoción del álbum arreyó a trés senciellos: «[[Come on over (cantar de Jessica Simpson)|Come on Over]]», «[[Remember That]]» y «[[Pray Out Loud]]»: de los cualos el primeru alzóse, con un ésitu moderáu en Billboard Country Songs.<ref>http://www.billboard.com/#/news/ask-billboard-1003947916.story</ref><ref>http://www.billboard.com/#/column/chartbeat</ref> La so promoción tamién tomó presentaciones en munchos festivales de la música country como Country Thunder Festival y Monterey County Fair. Con tou, debutó y figuró mientres delles selmanes ente los álbumes más vendíos, Top Country Albums, y algamó la posición Nᵘ4 na Billboard 200. A nivel mundial vendió más de 500 mil de copies, con 300 mil vendíes namái n'[[Estaos Xuníos]].<ref>http://www.people.com/people/article/0,,20055782,00.html</ref><ref>http://www.billboard.com/#/album/jessica-simpson/do-you-know/1166806</ref> === 2010—2013: ''Happy Christmas'', recopilatorios y regresu al reality TV === {{VT|Playlist: The Very Best of Jessica Simpson|Happy Christmas...}} [[Ficheru:Jessica Simpson 2009.jpg|150px|thumb|Simpson en 2009.]] A finales de 2008 Simpson filma, la so última película hasta agora titulada, Major Movie Star (más tarde rebautizada como Private Valentine: Blonde & Dangerous) foi llanzáu direutamente en [[DVD]] el 3 de febreru de 2009.<ref>[http://www.usmagazine.com/news/jessica-simpsons-audrina-patridge-movies-straight-to-dvd Jessica Simpson's Movie Released Straight to DVD] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090415130553/http://www.usmagazine.com/news/jessica-simpsons-audrina-patridge-movies-straight-to-dvd |date=2009-04-15 }} US Magazine. 2009-02-03.</ref> En marzu de 2010, foi llanzáu «[[Who We Are]]», senciellu promocionar del segundu reality de Simpson [[The Price Of Beauty]].<ref>{{Cita web |url=http://hollywoodcrush.mtv.com/2010/02/16/jessica-simpson-talks-john-mayer-mom-jeans-backlash-and-a-new-album-in-allure-cover-story/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100504201424/http://hollywoodcrush.mtv.com/2010/02/16/jessica-simpson-talks-john-mayer-mom-jeans-backlash-and-a-new-album-in-allure-cover-story/ |fechaarchivu=2010-05-04 }}</ref><ref>https://web.archive.org/web/http://www.cromosomax.com/art/342-jessica_simpson_vuelve_con_una_cancion_non_apta_pa_diabeticos</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1634039/20100316/simpson_jessica.jhtml |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151022000000/http://www.mtv.com/news/articles/1634039/20100316/simpson_jessica.jhtml |fechaarchivu=2015-10-22 }}</ref> N'ochobre de 2010 [[Sony Music Entertainment|Legacy Recordings]], llanzó'l so primer álbum de [[grandes ésitos]] de Jessica tituláu; ''[[Playlist: The Very Best of Jessica Simpson]]''.<ref>http://www.amazon.com/Playlist-Very-Best-Jessica-Simpson/dp/B003XSWL0S/ref=sr_1_1?ie=UTF8&s=music&qid=1285582076&sr=8-1-spell</ref> Siendo este l'últimu álbum llanzáu por Simpson so la compañía Sony Music.<ref>http://www.amazon.com/Playlist-Very-Best-Jessica-Simpson/dp/B003XSWL0S/ref=sr_1_1?ie=UTF8&s=music&qid=1285582076&sr=8-1-spell</ref> Poco dempués revelóse que Jessica roblara contratu discográficu, con [[Primary Wave Records]] propiedá d'[[EMI]]. En payares de 2010, la cantante llanzó'l so séptimu álbum d'estudiu, ''[[Happy Christmas (álbum de Jessica Simpson)|Happy Christmas]]'', un álbum navidiegu, el so segundu polo xeneral dende 2004, so la producción de [[The Dream]] y [[Christopher Stewart|Tricky Stewart]]. L'álbum debutó na posición Nᵘ123 na Billboard 200, convirtiéndose na posición más baxa de Simpson. Hasta agora l'álbum vendió solo 103 mil n'en los [[Estaos Xuníos]] y más de 300 mil a nivel mundial. L'álbum tuvo como promocionar el programa "Jessica Simpson: Happy Christmas" tresmitíu a televisión abiertu por Direct TV.<ref>http://www.amazon.com/Happy-Christmas-Jessica-Simpson/dp/B0046W16BA/ref=sr_1_1?ie=UTF8&s=music&qid=1287354540&sr=1-1</ref><ref>http://www.popsugar.com/Video-Interview-Jessica-Simpson-About-Italy-Sharks-Price-Beauty-New-Holiday-Album-10052087</ref><ref>http://www.billboard.com/#/column/chartbeat</ref><ref>https://twitter.com/JessicaSimpson/status/13381955894644737</ref> A entamos d'añu 2011 Sony Music Camden, llanzó'l so segundu álbum recopilatorio de la cantante, ''Jessica Simpson: The Collection'', solo n'[[Europa]] y [[Asia]], a manera de celebración de diez años de carrera. A mediaos d'este mesmu añu dar a conocer que Simpson seria parte d'un nuevu reality show, dedicada a la caña diseño de modes, tituláu [[Fashion Star]], orixinal de la cadena [[National Broadcasting Company|NBC]].<ref>http://tiempolibre.eluniversal.com/arte-y-entretenimiento/television/111213/jessica-simpson-ganara-3-millones-pa-endelgazar-despues-del partu</ref> Primeramente'l programa diba ser estrenáu na seronda de 2011, pero dedico a causes desconocíes este saldría al aire en 2012.<ref>http://tiempolibre.eluniversal.com/arte-y-entretenimiento/television/111213/jessica-simpson-ganara-3-millones-pa-endelgazar-despues-del partu</ref><ref>{{cita web |url=http://www.indiantelevision.com/headlines/y2k11/july/july88.php |títulu= News Headlines >NBC signs up celebrity mentors for 'Fashion Star' |editorial=Indiantelevision.com |fecha=12 de xunetu de 2011 |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2011}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.nbc.com/fashion-star/about/|títulu=Fashion Star - About|obra=NBC.com|fechaaccesu=11 de mayu de 2012}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.radioformula.com.mx/notes.asp?Idn=184106 |títulu=Va Celebrar Jessica Simpson el so cumpleaños 31 con "reality" en puerta editorial=Radioformula.com.mx |fecha= |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2011 }}</ref> En marzu de [[2012]], ye estrenáu ''[[Fashion Star]]'' xunto a [[Nicole Richie]], [[Elle Macpherson]] y [[John Varvatos]]. Esi mesmu añu llogró una nominacion a los ''Teen Choice Awards 2012'' na categoria de Choice TV: Female Personality.<ref>http://www.cbsnews.com/news/teen-choice-awards-2012-list-of-winners/</ref> El 8 de marzu de 2013, la segunda temporada de ''Fashion Star'' estrenar na NBC.<ref>{{Cita web |url=http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2013/03/fashion-star-season-2-premiere-winning-looks-retail-for-6990-to-280.html |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130310151612/http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2013/03/fashion-star-season-2-premiere-winning-looks-retail-for-6990-to-280.html |fechaarchivu=2013-03-10 }}</ref><ref>http://www.theprovince.com/life/fashion-beauty/Friday+Fashion+Star+bigger+than+ever/8064430/story.html</ref> El 27 de xunetu de 2013, NBC atayó ''Fashion Star'' dempués de dos temporaes.<ref>{{cita web |url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/nbc-cancels-fashion-star-577826|títulu=NBC Cancels 'Fashion Star'|apellíu=Nordyke|nome=Kimberly|last2=Goldberg|first2=Lesley|obra=The Hollywood Reporter|fecha=27 de xunetu de 2013|fechaaccesu=27 de xunetu de 2013}}</ref> A finales 2013 [[VH1]] clasificáu a Simpson dientro de les ''"100 Artistes Más Sexy de Tolos Tiempos"'' na posición Nᵘ32.<ref>http://www.vh1.com/music/tuner/2013-03-05/vh1-100-sexiest-artists-complete-list/69/</ref> === 2014—presente: octavu álbum d'estudiu === A entamos del mes de mayu de 2014, revelo nuna entrevista pa la cadena [[NBC]], que desea volver a la música lo más aína posible, y que yá ta trabayando neso, quier crear un estudiu de grabación na so casa p'asina poder tar cerca de los sos fíos y a mesma vegada de la música. En febreru de 2015 la revista ''InTouch Weekly'' revelo que Simpson empezó a poner en marcha nuevamente la so carrera musical, según la publicacion; "El plan ye llanzar un nuevu álbum grabáu anguaño y salir de xira'l siguiente añu".<ref>http://primetime.unrealitytv.co.uk/jessica-simpson-working-new-album-details/</ref><ref>http://www.music-news.com/ShowNews.asp?nItemID=86939</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.spyghana.com/jessica-simpson-return-music-business/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150924105245/http://www.spyghana.com/jessica-simpson-return-music-business/ |fechaarchivu=2015-09-24 }}</ref> == Referencies artístiques == ==== Capacidá vocal ==== [[Ficheru:Jessica Simpson at the PGA.jpg|150px|thumb|left|Jessica na PGA]] Simpson ye de cutiu considerada como una de les voces más influyentes de la [[música]] pop.<ref>https://www.youtube.com/watch?v=qS7NDEw86d4&feature=youtu.be</ref> Foi descrita como una Princesa del Pop» pola so influencia na industria del discu mientres finales de la década de 1990, hasta na actualidá, xunto a otros artistes femenines, incluyendo [[Britney Spears]], [[Christina Aguilera]], [[Shakira]] y [[Mariah Carey]].<ref>http://voices.yahoo.com/jessica-simpson-quotes-her-top-ten-best-quotations-7544838.html</ref> La carauterística principal de la [[voz (música)|voz]] de Jessica Simpson ye que ye de tipu [[sopranu]] llírica. Sicasí, los intentos d'adoptar tipos clásicos de voz a otres formes de cantar foi recibíu con discutiniu. El so timbre foi descritu como llixeramente nasal, con un aspru rexistru más baxu y notes altes. El so rangu vocal ye de 3.5 Octaves, Notes Cimeres: ''(G#6-F6)'', Nota Inferior:''(D3)'', Vocal del Área de Distribución: 3,3 Octaves ''(D3-G#6)'', ''(G#6)''. Les sos notes más llargues fueron de diecisiete segundos, nel [[show]] de (''Live Regis and Kelly''), onde interpretó «[[Take My Breath Away (versión de Jessica Simpson)|Take My Breath Away]]»; dolce y once segundos en «Who will save your soul?» (a dúu con Jewel) y cola tema «[[Angels (versión de Jessica Simpson)|Angels]]» nos [[Grammy Llatín]], respeutivamente.<ref>http://www.rockonthenet.com/artists-s/jessicasimpson.htm</ref> ==== Inflúis ==== {{Imaxe múltiple|posición_tabla = right|direición = horizontal|testu = Cantantes como [[Whitney Houston]] (Izquierda) y [[Madonna]] (Derecha) fueron nomaes como ídolos y grandes influencies nel estilu musical de Simpson.|semeya1 = Whitney Houston Welcome Heroes 8.JPEG|anchu1 = 177|semeya2 = TurnUpTheRadioMDNA.jpg|anchu2 = 198}} Whitney Houston foi una persona base pa la carrera de Simpson, yá que a ella encantába-y el so música dende la niñez, Jessica sentíase identificada con Whitney. Na [[adolescencia]] grabó dos demos de los cantares más esitosos de Houston, que fueron «[[I Will Always Love You]]» y «[[I Have Nothing]]».<ref>http://www.bandbiographies.com/jessica_simpson/biography.htm</ref> El día de la tarrecible noticia de la muerte de Whitney Houston, Jessica publicó al traviés del twitter: {{cita|“I found my voice singing Whitney Houston's music. Today I lost my idol....” N'español: "Atopé la mio voz al cantar la música de Whitney Houston. Güei perdí al mio ídolu"|Jessica Simpson sobre la muerte de "Whitney Houston".<ref>http://www.justjared.com/2012/02/13/jessica-simpson-whitney-houston-was-my-idol/</ref><ref>http://www.rpp.com.pe/2012-02-11-famosos-llamenten-en-twitter-la muerte-de-whitney-houston-semeya_450239_6.html</ref>}} Acordies con delles afirmaciones, dende neña deseyaba ser cantante. Atribúi, mayoritariamente, como influencia musical a [[Toni Braxton]]. Les sos otres influencies musicales inclúin a les cantantes [[Aretha Franklin]], [[Cher]], Kim Burrell, [[Mariah Carey]] y [[Madonna]]. La gran mayoría de los cantares del so álbum ''A Public Affair'', son un tributu a Madonna y a otros cantantes del pop tradicional de los años 80s.<ref>http://www.vh1.com/artists/az/simpson_jessica/artist.jhtml</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.mtv.com/music/artist/simpson_jessica/artist.jhtml |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110228112330/http://www.mtv.com/music/artist/simpson_jessica/artist.jhtml |fechaarchivu=2011-02-28 }}</ref> Ella tamién declaró que [[Shania Twain]] y Martina McBride ayudaron a influyir nel so álbum country debú, ''Do You Know''.<ref>http://www.azcentral.com/thingstodo/music/articles/2009/03/09/20090309jsimpson.html</ref> ==== Estilu musical ==== Jessica Simpson, enfrentóse a munches crítiques, afirmen que la so música de cutiu retírase del pop y [[soul]] convencionales, y ta marcáu pol sentimentalismu escesivu. L'amor ye la tema de la mayoría de les lletres de Simpson, anque ella escribió sobre tarrezas como'l [[racismu]], la marxinación social escontra la muyer, y l'espiritualidá. Jessica ye una de les poques cantantes que tienen, en realidá ye un símbolu d'un ciertu tipu de sensibilidá pop. Los críticos afirmaron que la participación de Simpson nel aspeutu de la producción de la música ye fundamentalmente deficiente, lo que resulta nel so trabayu prodúcense por demás ya impersonalidá.<ref>http://www.azcentral.com/thingstodo/music/articles/2009/03/09/20090309jsimpson.html</ref> <ref>http://www.billboard.biz/bbbiz/charts/yearendcharts/2005/poptitl.jsp</ref><ref>http://www.ukchartsplus.co.uk/ChartsPlusYE2005.pdf</ref> ==== Legáu ==== Simpson recibió dellos títulos de la cultura pop, unu d'ellos cola "Princesa del Pop",<ref>http://voices.yahoo.com/pop-princesses-great-personalities-why-britney-christina-122170.html</ref><ref>http://www.musicbanter.com/pop/23684-fav-pop-princess-12.html</ref><ref>https://archive.today/20131030232201/www.cbsnews.com/2300-207_162-3066503-12.html</ref> convirtiéndose nun iconu internacional de la cultura pop dempués del so debú. Ella foi nomada como una de los meyores vocalistas del mundu. Simpson vendió 9,5 millones d'álbumes nos Estaos Xuníos, y más de 30 millones d'álbumes en tol mundu.<ref>http://popdust.com/2011/09/09/jessica-simpson-new-album/</ref><ref>http://crazyhorsesghost.hubpages.com/hub/Jessica_Simpson_Videos_and_Photos</ref> Los sos senciellos "I Wanna Love You Forever", "With You" y "These Boots Are Made for Walkin'" atópense dientro de los senciellos más vendíos. Simpson foi considerada como un ídolu adolescente y convirtióse nuna de les cantantes adolescentes más esitoses de la década de 1990 y principios de 2000. Siguió'l so ésitu convirtiéndose n'unu de los artistes más vendíos de la década y la venta cimera artista femenina del añu 2000 y 2003. D'alcuerdu a Billboard, Jessica foi calificada Non.95<ref>http://comunidadcfv.foroes.org/t4862-billboard-artistes-de-la-decada</ref> na llista d'artistes de la década 2000, y l'artista Non.86 de Billboard 200 artistes, llista que namái se base nes ventes d'álbumes. Simpson non solo llogró l'ésitu na música, sinón tamién dientro de la televisión, el reality show, ''[[Newlyweds: Nick and Jessica]]'' onde Simpson participó a llau del so maríu pa esi momentu, [[Nick Lachey]], convirtióse n'unu show más vistu na historia de la cultura pop, y de la mesma unu de los programes más vistu de la cadena [[MTV]]. Ente los videos musicales de Simpson, "These Boots Are Made for Walkin'" convirtióse unu de los videos más influyentes de la música pop, que MTV y [[VH1]], nomar como unu de los videos más sexy de tolos tiempos. En 2013, Simpson ocupó'l puestu Nᵘ32 de les 100 artistes más sexy según VH1, según nes revistes Maxim Magacín y FHM Magacín. En tola so carrera Simpson llogró llograr más de 150 nominaciones a premios intenacionales, alzadose como ganadora con más de 72 premios, dientro d'ellos atópense, siete ''[[Teen Choice Awards]]'', dos ''People Choice Awards''<ref>[http://www.sweetkisses.us/displayimage.php?album=2646&pos=35 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305010941/http://sweetkisses.us/displayimage.php?album=2646&pos=35 |date=2016-03-05 }} SweetKisses.net / SweetKisses.us GALLERY 75000+ Jessica Simpson Pictures - People's Choice Awards, January 9 2005 [HQ&#93;/36<!-- Bot generated title -->]</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.sweetkisses.us/displayimage.php?album=945&pos=1 |títulu=SweetKisses.net / SweetKisses.us GALLERY 75000+ Jessica Simpson Pictures - People's Choice Awards, January 10 2006/02<!-- Bot generated title --> |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150924112308/http://www.sweetkisses.us/displayimage.php?album=945&pos=1 |fechaarchivu=2015-09-24 }}</ref> y un ''VH1 Awards''.<ref>[[:en:VH1 Big in '05 Awards]]</ref> Simpson foi una de les cantantes influyentes dientro de la carrera musical de [[Victoria Acosta]], [[Brooke Hogan]], [[JoJo]] y [[Nicole Scherzinger]].<ref>https://itunes.apple.com/us/artist/victoria-acosta/id51258004</ref><ref>http://www.allmusic.com/artist/jessica-simpson-mn0000287407/related</ref> Ella foi emponderada por artista de la talla de; [[Cyndi Lauper]],<ref>http://www.tvguide.com/celebrities/cyndi-lauper/photos/145627/36903</ref> Britney Spears,<ref>https://www.youtube.com/watch?v=CK2aMd9Xths</ref> [[Christina Aguilera]],<ref>http://www.contactmusic.com/news/simpson-sings-aguileres-praises_1013569</ref> [[Tricky Stewart]],<ref>http://jjb.yuku.com/topic/647435/Tricky-Stewart-Praises-Jessica-Simpson-Christina-A-Too</ref> [[Kirstie Alley]],<ref>http://www.contactmusic.com/news/kirstie-alley-praises-jessica_1136303</ref> ente otros. == Otros proyeutos == === Mercáu, imaxe y productos === N'abril de 2004 foi puestu en marcha ''Jessica Simpson Dessert'', una llinia d'arumes, rellumu de llabios comestibles y otros productos de guapura so la marca de ''Dessert Beauty''. Una llinia paralela llamada ''Dessert Treats'' empecipióse l'añu siguiente, en febreru de 2005. La nueva llinia comercializar a un públicu muncho más nuevu.<ref>{{Cita web |url=http://www.jessicasimpsonperfume.com/dessert/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101127041132/http://www.jessicasimpsonperfume.com/dessert/ |fechaarchivu=2010-11-27 }}</ref>Simpson y Ken Paves el so estilita pa esi entós, llanzaron una llinia de productos pal pelo y la guapura nel ''Home Shopping Network''. Simpson creó tamién ''[[Jessica Simpson Collection]]'' una llinia de bolsos y zapatos y botes na cual ella diseña y comercializa. ''The Jessica Simpson's Intimates'' empezó a vendese en grandes almacenes y sitios de compres en llinia na [[primavera]] de 2009.<ref>{{cita publicación |títulu=Simpson and Pavés Doing Hair|apellíu=Edgar|nome=Michelle|fecha=26 de marzu de 2006|editorial=''Women's Wear Daily''|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref> Simpson tamién llanzó una llinia d'[[arume]]s. Los arumes fueron feches por ''Parlux Fragrances''. El so arume debú, ''"Fancy"'' poner en marcha en 2008. L'ésitu de la fantasía dio llugar a dos fragancies más, ''"Fancy Love"'' y ''"Fancy Nights"''.<ref>{{cita web |url=http://www.hollyscoop.com/style/jessica-simpson/jessica-simpsons-new-arume_691.aspx|títulu=Jessica Simpson's New Arume|editorial= Hollyscoop|fecha=|fechaaccesu=1 de setiembre de 2009}}</ref>''Jessica Simpson Collection'' llogró una ganancia 750 millones de dólares namái nel 2010.<ref>https://web.archive.org/web/http://www.sinflash.com/Celebridaes/0d54c092-b001-40ed-9824-bb2hala3d56995</ref> En xunetu de 2011 llanzó la so cuarta y últimu arume de la coleición "Fancy": ''"I Fancy You"''. Esti arume cunta cola collaboración de la so hermana [[Ashlee Simpson]]. N'ochobre de 2011 llanzó la so llinia de xoyes ''"Diamonds Are a Girl's Best Friend"'', siendo la primer estrella que collabora con ''"Firestar Diamonds"''. En diverses páxines d'Internet informóse que Jessica dio-y un toque especial a la coleición, pos nésta va haber pieces con grabaos de corazones diseñaos pola mesma cantante. La coleición inclúi collares, [[pendientes]], [[aniellos]], pulseres y brazaletes, que van tener un bañu d'oru ya incrustaciones de diamantes que Simpson definió como "una espresión personal d'estilu y bon gustu", amás de reflexar quien realmente ye, va ser una alcordanza pa tola vida.<ref>entretenimientu/farandula/326316/jessica-simpson-tendra-linea-xoyes</ref> Simpson fixo munchos anuncios, principalmente de ''[[Pizza Hut]]'' y ''Proactiv Solution''. Ella tamién tien un anunciu con ''Ice Breakers'', xunto cola so hermana Ashlee. De la mesma cunta con trés comerciales de Pizza Hut. En [[2005]], empezó la publicidá ''Proactiv Solution'', una de venta llibre [[acné]] medicina. En [[2006]], estrenó otru comercial de [[Pizza Hut]] emitíu nel ''[[Super Bowl]] XL'', ellí ella cantó «These Bites Are Made For Poppin'», en referencia al cantar «[[These Boots Are Made for Walkin']]», p'anunciar la nueva Cheesy Bites Pizza.<ref>{{cita publicación |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m3190/is_26_40/ai_n26700205|títulu=Little Caesars' ambitious growth plans add tension in battle for pizza market share|apellíu=Cebrzynski|nome=Gregg |fecha=26 de xunu de 2006|editorial=''Nation's Restaurant News''|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008|urlarchivu=http://archive.today/mH00|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}</ref><ref>{{enllaz rotu|{{cita web|url=http://www.etonline.com/tv/spotlight/2007/01/38491/|títulu=Jessica's Super Bowl Secrets!|fecha=25 de xineru de 2007|editorial=etonline.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}|http://www.etonline.com/tv/spotlight/2007/01/38491/}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://www.usatoday.com/money/advertising/adtrack/2007-03-25-direutv_N.htm|títulu=DirecTV goes for the guys' eyes as HD media-buying dollars 'spent more efficiently'|fecha=27 de marzu de 2007|editorial=usatoday.com|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008 | nome=Theresa | apellíu=Howard}}</ref> Amás Simpson apaez en comerciales de la tienda por departamentu ''Macy's'' na qu'ella tien la so coleición ''Jessica Simpson Coleection'', xunto a otros artistes como P Diddy, [[Jennifer Lopez]], [[Mariah Carey]] ente otros. === Filantropía === Simpson ye la Embaxadora de la Operación Sorrisa Internacional de la Mocedá.<ref>{{Cita web |url=http://jessicasimpson.com/biography |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110713103524/http://jessicasimpson.com/biography |fechaarchivu=2011-07-13 }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.operationsmile.org/about_us/our-supporters/smile-ambassadors/jessica-simpson.html |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101123230410/http://www.operationsmile.org/about_us/our-supporters/smile-ambassadors/jessica-simpson.html |fechaarchivu=2010-11-23 }}</ref> En marzu de 2007, Simpson donó una carroceta nueva Chrysler al orfanatu Elim en Nuevo Laredo. Simpson ganó un auto deportivu Chrysler Crossfire nos [[MTV Video Music Awards]] 2006, pero trocó'l vehículu de $50,000 pa una carroceta por que pudiera ayudar al orfanatu. == Vida personal == [[Ficheru:TheNewlyweds.jpg|thumb|derecha|150px|[[Nick Lachey]] exesposo de Simpson.]] Ella empezó a salir col miembru del grupu ''[[98 Degrees]]'', [[Nick Lachey]] en 1999. Dempués de salir mientres dos años, la rellación esfrecióse. Dempués del [[11 de setiembre]], la pareya reconcilióse. Simpson dixo: ''"Dempués del 9/11, yo sabía que nun podía tar lloñe de Nick, nunca pal restu de la mio vida"''. El 26 d'ochobre de 2002, Simpson casóse con Lachey. Simpson anunció que permaneciera virxe hasta'l so matrimoniu. En payares de 2005, dempués de meses d'especulación en tabloides, Simpson y Lachey anunciaron que se dixebraben. Simpson solicitó'l divorciu'l 16 d'avientu de 2005, citando ''"diferencies irreconciliables"''. El divorciu de la pareya tuvo repercusión mundial y terminóse según infórmase'l 30 de xunu de 2006. Simpson díxo-y a la revista ''Jane'' n'ochobre de 2006 qu'ella sabía que'l so matrimoniu con Lachey terminara cuando él negóse a xunise a ella nun viaxe de caridá a [[África]], a pesar de que taba nel so tercer aniversariu de bodes. La pareya vendió la so casona de Calabasas, onde se filmó ''Newlyweds'', a la estrella Justin Berfield por un monto non reveláu. [[Ficheru:JohnMayerCrossroads2007.jpg|thumb|right|180px|[[John Mayer]] exnovio de Simpson.]] Dempués del so divorciu Jessica foi venceyada amorosamente col vocalista de [[Maroon 5]], [[Adam Levine]] y [[Dane Cook]], co-estrella de Simpson na película ''Employee of the Month''. Simpson tuvo una rellación con [[John Mayer]] mientres cerca de nueve meses, empezando nel branu de 2006. Los rumores empezaron n'agostu d'esi añu con un artículu de la revista [[People]], pero la mayor movición foi cuando Mayer y Simpson asistieron a la fiesta del [[Añu Nuevu]] de [[Christina Aguilera]] xuntos en [[Nueva York]]. Na alfombra colorada de los [[Grammy]] de 2007, la prensa pregúnto-y a Mayer sobre la so rellación con Simpson, respondiendo él en xaponés pa tornar la entruga. A pesar de que delles traducciones primeramente tuvieron en conflictu, él dixo; ''"Jessica ye una muyer encantadora, y toi contentu de tar con ella"''. Sicasí, la pareya terminó en mayu de 2007. Dende 2008 hasta xunetu de 2009, Simpson caltuvo una rellación col xugador americanu [[Tony Romo]].<ref>http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2009/120444/6/jessica-simpson-y-tony-romu-terminen-el so-novialgu.htm</ref><ref>http://elobservador.rctv.net/Noticias/VerNoticia.aspx?NoticiaId=236978&Tipu=14</ref> En marzu de [[2010]] John Mayer declaró que Jessica pa él yera una ''"bomba sexual, ye como un crack"'', comentariu pol cual Jessica Simpson n'entrevista con [[Oprah]] afirmó tar decepcionada.<ref>https://web.archive.org/web/http://www.hollywoodosis.com/john-mayer-define-a-jessica-simpson-como-maquina-sexual-y-fala-de-la rotura-con-aniston</ref><ref>https://web.archive.org/web/http://globopop.com/john-mayer-jessica-simpson-droga-el mio</ref><ref>http://www.celestrelles.com/2010/03/03/jessica-simpson-fala-de-john-mayer-con-oprah/</ref> Dende mayu de 2010 caltién una rellación col xugador de la NFL [[Eric Johnson (fútbol americano)|Eric Johnson]].<ref>http://www.rpp.com.pe/2010-07-11-jessica-simpson-ye-captada-besando-apasionadamente-a-el so noviu casáu-noticia_279009.html</ref> El 14 de payares de 2010, Simpson anunció'l so compromisu con Johnson. El 19 d'ochobre de 2011 Simpson confirmó que ta embarazada del so primer fíu, con Johnson al traviés de la revista ''OK!''.<ref>http://www.okmagazine.com/news/cover-story-jessica-simpson-%25Y2%2580%2594-having-baby</ref> En marzu de 2012, confirmó que'l bebi qu'espera sería una neña.<ref>[http://www.nypost.com/p/pagesix/jessica_it_girl_tSsiUzQ6q0Pmw8NP4ixLBN "Jessica: It's a girl!"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120618222340/http://www.nypost.com/p/pagesix/jessica_it_girl_tSsiUzQ6q0Pmw8NP4ixLBN |date=2012-06-18 }}. ''New York Post''. March 7, 2012.</ref> Jessica y el so noviu Eric Johnson dio la bienvenida a la fía de Maxwell Drew Johnson el 1 de mayu de 2012. Ella pesó 9 llibres (13 oz 21 3/4). El 25 d'avientu de 2012, Simpson confirmó'l so segundu embaranzu.<ref>[http://celebritybabies.people.com/2012/12/25/jessica-simpson-pregnant-second-child-confirmed/ "Confirmed: Jessica Simpson Expecting Second Child"]. ''People''. December 25, 2012.</ref><ref>[http://abcnews.go.comblogsentertainment/2012/12/jessica-simpson-confirms-shes-pregnant-again/ "Jessica Simpson Confirms There's Another Baby On The Way"]. ''ABC''. December 25, 2012.</ref> Simpson dio a lluz al so segundu fíu Ace Knute Johnson, el 30 de xunu de 2013. La pareya casóse en xunetu de 2014. En setiembre de 2015, nel zarru de la CNBC Bell, Simpson díxo-y Kelly Evans mientres la entrevistaba, que'l so matrimoniu con Lachey yera unu de los sos mayores errores financieros. ''"¿Los errores más grandes de dineru? Nun lo sé. Por dalguna razón pensé nel mio primer matrimoniu"'', díxo-y Simpson a Evans.<ref>https://www.telemundo.com/entretenimiento/2015/09/11/segun-jessica-simpson-el so-matrimoniu-con-nick-lachey-foi-el so-mayor-error</ref> '''Rellación con otros artistes''' En 2006 dempués del ésitu de «[[These Boots Are Made for Walkin' (Jessica Simpson)|These Boots Are Made for Walkin']]», Jessica foi criticada pola cantante pop [[Pink]], ésta asonsaño a Simpson nel videu musical «[[Stupid Girls]]».<ref>http://archivo.univision.com/content/content.jhtml?cid=828038</ref> Cuatro años dempués Jessica vuelve ser víctima de Pink, esta vegada na lletra de la so tema «[[So What]]», a quien se dirixe direutamente: ''"El camareru da-y el mio mesa a Jessica ''Shi*tSimpson'' y tengo que sentame cola batería, qu'a lo menos va saber cantar"''.<ref>http://jenesaispop.com/2009/11/03/lletres-que-falen-mal-de-otros artistes/</ref> A éstes que Jessica Simpson recibió tamién d'[[Adam Green]], anque nun sabemos perbién el qué. L'actriz [[Reese Witherspoon]], hai critico a Simpson constantemente, asegurando que'l so comportamientu ye ''"irritante y desaxeradamente desaparente"''. L'actriz díxo-y a la revista ''EntertainmentWise'': ''"yo tengo ganes de dici-y que la mio güela nun lluchó polo que lluchó, solo por que ella diga que ye bonu ser estúpida"''.<ref>http://www.webconferencia.net/celebrities-bs/jessica-simpson-acusada-de roxa tonta-276105.html</ref><ref>{{Cita web |url=http://celebslam.celebuzz.com/2012/04/reese-witherspoon-anti-jessica.php |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120822075900/http://celebslam.celebuzz.com/2012/04/reese-witherspoon-anti-jessica.php |fechaarchivu=2012-08-22 }}</ref> A entamos de 2009, [[Eminem]] fai una xugada similar a la de Pink, nel videu musical «[[We Made You]]» esti burllar del sobre peso de Simpson. == Discografía == {{AP|Discografía de Jessica Simpson}} {{AP| Cantares Interpretaos por Jessica Simpson}} ;Álbumes d'estudiu * [[1999]]: ''[[Sweet Kisses]]'' * [[2001]]: ''[[Irresistible (álbum de Jessica Simpson)|Irresistible]]'' * [[2003]]: ''[[In This Skin]]'' * [[2004]]: ''[[Rejoyce: The Christmas Album]]'' * [[2006]]: ''[[A Public Affair (álbum)|A Public Affair]]'' * [[2008]]: ''[[Do You Know (álbum)|Do You Know]]'' * [[2010]]: ''[[Happy Christmas (álbum de Jessica Simpson)|Happy Christmas]]'' * [[2016]]: ''[[8vo album d'estudiu de Jessica Simpson|8º album]]'' == Filmografía == {|{{tablaguapa}} style="font-size: 90%;" border="2" cellpadding="4" background: #f9f9f9; |- align="center" ! colspan=4 style="background:#B0C4DE;" | Películes |- align="center" ! style="background: #CCCCCC;" | Añu ! style="background: #CCCCCC;" | Película ! style="background: #CCCCCC;" | Rol ! style="background: #CCCCCC;" | Nota |- | 2005 | ''[[The Dukes of Hazzard (película)|The Dukes of Hazzard]]'' | Daisy Duke | |- | 2006 | ''Employee of the Month'' | Amy Renfro | |- | 2007 |''[[Blonde Ambition]]'' | Katie Gregerstitch | |- |2008 |''The Love Guru'' | Herself | Caméu |- |rowspan="2"| 2010 |''Flowinhg Girls'' | Sonya | Encamada |- |''Major: movie star'' | Megan Valentine |- |- align="center" ! colspan=4 style="background:#B0C4DE;" | Televisión |- align="center" ! style="background: #CCCCCC;" | Añu ! style="background: #CCCCCC;" | Serie ! style="background: #CCCCCC;" | Rol ! style="background: #CCCCCC;" | Nota |- | 2003—2005 | ''[[Newlyweds: Nick and Jessica]]'' |Ella mesma | Reality Show |- | 2004 | ''Jessica'' | Jessica Sampson | Piloto |- | 2010 | ''[[The Price Of Beauty]]'' |Ella mesma | [[Reality Show]] |- | 2012-2013 | ''[[Fashion Star]]'' |Mentora | [[Reality Show]] |- |- align="center" ! colspan=4 style="background:#B0C4DE;" | Actuaciones Especiales |- align="center" ! style="background: #CCCCCC;" | Añu ! style="background: #CCCCCC;" | Serie ! style="background: #CCCCCC;" | Rol ! style="background: #CCCCCC;" | Nota |- |- | 2002 | rowspan=2 | ''[[That '70s Show]]'' | rowspan=2| Annette | (1 episodiu, 5 temporada) |- | rowspan=2 | 2003 | "Your Time Is Gonna Come" (13 episodiu, 5 temporada )<br />"Babe I'm Gonna Leave You" (14 episodiu, 5 temporada ) |- | ''[[The Twilight Zone]]'' | Miranda Evans | "The Collection" |- | 2009 | ''I Get That a Lot'' |Computer technician |Actuaciones Especiales |- | 2010 | ''[[The Price Of Beauty|PBS Christmas Special]] |Ella mesma Actuaciones Especiales |} == Premios == {{AP|Nominaciones y Premios de Jessica Simpson}} == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1980||Simpson, Jessica}} [[Categoría:Actores y actrices de Texas]] [[Categoría:Cantantes de pop d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Baillarinos y baillarines d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantautores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes n'inglés]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] 10jcodpnvjcfx7xqxzbodpp6ve1uzar 0 59335 4379487 4345711 2025-06-25T16:23:28Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379487 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Mary Louise Streep''' {{nym}},<ref name=RTEBirthday>{{cita publicación |url=http://www.rte.ie/ten/2011/0621/merylstreep.html |títulu=Happy Birthday, Meryl! |obra=rte.ie |fecha=21 de xunu de 2011 |fechaaccesu=14 d'agostu de 2011}}</ref> más conocida como '''Meryl Streep''', ye una gallardoniada [[Actuación|actriz]] d'[[Estaos Xuníos]] de [[teatru]], [[cine]] y [[televisión]], candidata en 20 ocasiones al premiu [[premiu Óscar|Óscar]]. Ye considerada una de «les meyores actrices de tolos tiempos», siendo reconocida anguaño como «la meyor del mundu».<ref name="la meyor actriz del mundu">{{cita web |url=http://lavozhispanact.com/reportajes/famosos/5379-meryl-streep-tal-vegada-la-mejor-actriz-del-mundo |títulu=Meryl Streep, seique la meyor actriz del mundu |fechaaccesu=8 d'avientu de 2012 |autor=Ricardo Albillos |fecha=22 de xineru de 2012 |editorial=lavozhispana.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://lavozhispanact.com/reportajes/famosos/5379-meryl-streep-tal-vegada-la-mejor-actriz-del-mundo|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref><ref>{{cita llibru |apellíos=Santes |nome=Constantine |títulu=Responding to Film |añu=2002 |editorial=Rowman & Littlefield? |isbn=0830415807 |páxina=187}}</ref><ref>{{cita llibru |apellíos=Hollinger |nome=Karen |títulu=The Actress: Hollywood Acting and the Female Star |añu=2006 |editorial=CRS Press |isbn=0415977924 |páxines=94-95}}</ref><ref>{{cita llibru |títulu=The Middle East |añu=2005 |editorial=Library Information and Research Service |páxina=204}}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=Llista de tolos nomaos de los Premios Oscar 2017 |url=https://www.elmundo.es/cultura/2017/01/24/58875fcf268y3y54748b4630.html |fechaaccesu=24 de xineru de 2017|periódicu=ELMUNDO}}</ref> Debutó nes tables con ''The Playboy of Seville'' en 1971 y foi nomada darréu al premiu [[Premios Tony|Tony]] por ''Alcordanza de dos llunes'' y ''27 vagones llenos d'algodón'' en 1976. Debutó na pantalla chica con ''The Deadliest Season'' y nel cine con ''[[Julia (película de 1977)|Julia]]'' en 1977. En 1978, recibió'l premiu [[Emmy]] pol so protagónico na serie ''[[Holocaustu (serie de televisión)|Holocaustu]]'' y foi candidata per primer vegada al Óscar por ''[[The Deer Hunter]]'' el mesmu añu, premiu que ganó darréu poles cintes ''[[Kramer vs. Kramer]]'' (1979), ''[[Sophie's Choice]]'' (1982) y ''[[La dama de fierro]]'' (2011). Streep ostenta'l mayor númberu de nominaciones a esti gallardón, venti, más que nengún otru actor o actriz na historia. Pertenez al pequeñu grupu d'actores, seis en total, que ganaron l'Óscar en siquier trés causes de forma competitiva. Tamién foi candidata gracies a les cintes: ''[[The French Lieutenant's Woman]]'', ''[[Silkwood]]'', ''[[Out of Africa]]'', ''[[A Cry in the Dark]]'', ''[[Postcards from the Edge]]'', ''[[The Bridges of Madison County|The Bridges Of Madison County]]'', ''[[Adaptation]]'', ''[[The Devil Wears Prada (película)|The Devil Wears Prada]]'', ''[[La dulda (película de 2008)|La dulda]]'' y ''[[August: Osage County (película)|Agostu]]'', ente otres. En 2003 volvió al teatru con ''[[La gavilueta]]'', tres 20 años d'ausencia y en 2004 realizó una destacada apaición na cinta de [[HBO]] ''[[Angels in America]]'', pola que foi estremada con otru Emmy. Meryl Streep ye conocida pol tecnicismu, la solidez, l'amplia espresividá y los distintos dialeutos que-y trescala a los sos personaxes. Recibió 30 nominaciones a los [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]], siendo ocho veces ganadora, atropando asina'l mayor númberu de candidatures que nenguna otra persona na historia. La so llarga carrera tamién-y dio dos [[premios del Sindicatu d'Actores|SAG]], dos [[Premios BAFTA|BAFTA]] y cinco nominaciones a los [[Premios Grammy|Grammy]]. En 2004 foi homenaxada pol [[American Film Institute]] pola so contribución a la cultura d'Estaos Xuníos al traviés de les artes interpretatives, siendo l'actriz más nueva en ser estremada. En 2010 foi reconocida cola [[Medaya Nacional de les Artes]] per parte de [[Barack Obama]].<ref>[http://www.nytimes.com/aponline/2010/04/12/arts/AP-US-Arts-Academy.html?_r=1]</ref> == Mocedá == Meryl Streep nació en [[Summit (Nueva Jersey)|Summit]], Nueva Jersey.<ref>{{cita web |url=http://freepages.genealogy.rootsweb.ancestry.com/~battle/celeb/streep.htm |títulu=Meryl Streep |autor=Robert Battle |editorial=Ancestry.com |fechaaccesu=16 de xineru de 2009}}</ref> La so madre, Mary Wolf (1915-2001), foi una artista comercial y editora artística, el so padre, Harry William Streep, Jr. (1910-2003), foi un executivu de la industria farmacéutico.<ref name="filmr">{{cita web |títulu=Meryl Streep Biography (1949–) |url=http://www.filmreference.com/film/65/Meryl-Streep.html |editorial=Film Reference.com |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2009}}</ref><ref name="ref0912">{{cita publicación |apellíu=ASSOCIATED PRESS |títulu=Artist Mary W. Streep, mother of actress Meryl, dies at 86 |editorial=The Star-Ledger |fecha=3 d'ochobre de 2001 |url=http://pqasb.pqarchiver.com/newsday/access/82788043.html?dids=82788043:82788043&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&fecha=Oct+03%2C+2001&autor=THE+ASSOCIATED+PRESS&pub=Newsday+(Combined+editions)&desc=OBITUARIES+%2F+Mary+Wilkinson+Streep%2C+Mother+of+the+Actress&pqatl=google |fechaaccesu=16 d'avientu de 2009 |archiveurl=https://archive.today/20140426214052/http://pqasb.pqarchiver.com/newsday/access/82788043.html?dids=82788043:82788043&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&fecha=Oct+03,+2001&autor=THE+ASSOCIATED+PRESS&pub=Newsday+(Combined+editions)&desc=OBITUARIES+/+Mary+Wilkinson+Streep,+Mother+of+the+Actress&pqatl=google |archivedate=2014-04-26 }}</ref><ref name=tlgpr>{{cita publicación |url=http://www.telegraph.co.uk/culture/film/baftas/9080244/Baftas-Meryl-Streeps-British-ancestor-helped-start-war-with-Native-Americans.html |allugamientu=London |obra=The Daily Telegraph |nome=Nick |apellíu=Britten |títulu=Baftas: Meryl Streep's British ancestor 'helped start war with Native Americans' |fecha=14 de febreru de 2012}}</ref> Tien dos hermanos: Dana David y Harry William III.<ref>{{cita web |url=http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800018835/bio |títulu=Meryl Streep Biography |editorial=Yahoo! Movies |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800018835/bio|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> Los sos ancestros paternos provienen de [[Loffenau]], [[Alemaña]], onde'l so bisagüelu, Gottfried Streep, foi'l primeru n'emigrar a Estaos Xuníos. Igualmente, otru de los sos ancestros sirvió como mayor del exércitu. Per otru llau, parte de la so familia ye orixinaria de [[Giswil]], una pequeña ciudá de [[Suiza]]. La so madre tenía ascendencia inglesa, alemana ya irlandesa. Dalgunos de los sos ancestros maternos fueron emigrantes ingleses del [[sieglu XVIII]].<ref name=tlgpr/><ref name="ref02101">{{cita publicación |títulu=Meryl Streep |editorial=Faces of America |añu=2010 |url=http://www.pbs.org/wnet/facesofamerica/profiles/meryl-streep/70/ |fechaaccesu=5 de febreru de 2010}}</ref> El so octavu bisagüelu foi unu de los primeros europeos n'asitiase en [[Rhode Island]]. Streep tamién ye pariente alloñada de [[William Penn]], fundador de [[Pennsylvania]], y diversos rexistros demuestren que la so familia foi una de les primeres n'adquirir tierres en dichu estáu. Una de les sos bisagüeles maternes ye orixinaria del [[Donegal|condáu de Donegal]], [[Irlanda]].<ref name="ref02101"/><ref>{{Cita web |url=http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_product=CSTB&p_theme=cstb&p_action=search&p_maxdocs=200&p_topdoc=1&p_text_direct-0=0EB423C2182A38C5&p_field_direct-0=document_id&p_perpage=10&p_sort=YMD_date:D&s_trackval=GooglePM |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20201112024805/http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_product=CSTB |fechaarchivu=2020-11-12 }}</ref><ref name="ref0210">{{cita publicación |apellíu=McKenzie |nome=Joi-Marie |títulu=Henry Louis Gates Says He Broke Meryl Streep's Heart |editorial=Niteside |fecha=4 de febreru de 2010 |url=http://www.nbcwashington.com/blogs/niteside/Henry-Louis-Gates-Explores-Immigrant-Origins-of-Famous-Americans-83509992.html |fechaaccesu=4 de febreru de 2010}}</ref><ref>[http://www.pbs.org/wnet/facesofamerica/profiles/meryl-streep/70/ "Faces of America: Meryl Streep"], PBS, ''Faces of America'' series, with Profesor [[Henry Louis Gates|Henry Louis Gates, Jr.]], 2010.</ref> Foi criada como [[Presbiterianismu|presbiteriana]] y creció en [[Bernardsville]], Nueva Jersey, onde asistió a la escuela Bernards High School.<ref>{{cita publicación |nome=Joy |apellíu=Horowitz |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D0CE7DA133BF934A25750C0A967958260 |títulu=That Madcap Meryl. Really! |obra=[[The New York Times]] |fecha=17 de marzu de 1991 |fechaaccesu=13 de xineru de 2009}}</ref><ref>{{cita web |url=http://simplystreep.com/press/press1992movieline.htm |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070929141718/http://simplystreep.com/press/press1992movieline.htm |fechaarchivu=29 de setiembre de 2007 |obra=Simply Streep.com |títulu=Press Archive}}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=N.J. Teachers Honor 6 Graduates |obra=[[The Philadelphia Inquirer]] |fecha=12 de payares de 1983 |fechaaccesu=20 de xunetu de 2007 |url=http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_product=PI&s_site=philly&p_multi=PI&p_theme=realcities&p_action=search&p_maxdocs=200&p_topdoc=1&p_text_direct-0=0EB29697FA2C7F62&p_field_direct-0=document_id&p_perpage=10&p_sort=YMD_date:D&s_trackval=GooglePM |cita=Streep is a graduate of Bernards High School in Bernardsville... |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180712025019/http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_product=PI&s_site=philly&p_multi=PI&p_theme=realcities&p_action=search&p_maxdocs=200&p_topdoc=1&p_text_direct-0=0EB29697FA2C7F62&p_field_direct-0=document_id&p_perpage=10&p_sort=YMD_date:D&s_trackval=GooglePM |archivedate=2018-07-12 }}</ref> Tenía munchos amigos [[católicu|católicos]] y regularmente asistía a [[misa]], pos almiraba dicha celebración.<ref>[http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/meryl-streep-movies-marriage-and-turning-sixty-1488485.html Meryl Streep: Movies, marriage, and turning sixty – Profiles – People]. The Independent (24 de xineru de 2009). Consultáu'l 24 de payares de 2011.</ref> Recibió un gradó [[Bachelor of Arts|B.A.]] en [[Drama (cine)|Drama]] nel [[Vassar College]] en 1971; ellí recibió una curtia instrucción per parte de [[Jean Arthur]]. Tamién allegó frecuentemente al [[Dartmouth College]]. Subsecuentemente, graduar con una [[Máster en Belles Artes|Maestría en Belles Artes]] na Escuela de Drama de la [[Universidá de Yale]]. Mientres la so permanencia en dicha universidá interpretó una gran variedá de roles n'escena,<ref>{{cita web |url=http://www.library.yale.edu/humanities/theater/Meryl_Streep's_roles.doc |títulu=Yale library's list of all roles played at Yale by Meryl Streep |fechaaccesu=7 de marzu de 2010}}</ref> dende'l papel d'Helena na obra ''[[A Midsummer Night's Dream]]'', hasta una vieya d'ochenta años en siella de ruedes nuna comedia escrita por [[Christopher Durang]] y [[Albert Innaurato]].<ref>[https://books.google.com/books?id=bkNrqBbGfTgC&pg=PA365&lpg=PA365&ots=38AriP8tb3&dq=%22the+idiots+Karamazov%22+gussow&ie=ISO-8859-1&output=html "1974 ''New York Times'' review"], reprinted in [[Mel Gussow]]'s ''Theatre on the Edge''. p. 365.</ref><ref>{{cita publicación |autor=[[Mel Gussow|Gussow, Mel]] |url=http://www.nytimes.com/1991/01/07/movies/critic-s-notebook-luring-actors-back-to-the-stage-they-left-behind.html?pagewanted=1 |títulu=Critic's Notebook; Luring Actors Back to the Stage They Left Behind |obra=[[The New York Times]] |fecha=7 de xineru de 1991 |fechaaccesu=7 de marzu de 2010}}</ref><ref>Brustein, Robert S. [https://books.google.com/books?id=3ejEl3_jNtUC&pg=PA61&lpg=PA60&dq=%22Meryl+Streep%22+Yale&ie=ISO-8859-1&output=html ''Letters to a Young Actor'', p. 61.] Esti llibru contién información sobre les sos interpretaciones en Yale.</ref> Na so adolescencia tomó clases d'opera, incentivada pola so madre, yá que tenía una voz digna de ser cantante, pero Streep siempres optó pola actuación; sicasí la so voz foi un gran complementu pa la so carrera d'actriz , que haber lleváu a interpretar dellos ésitos de taquilla, un exemplu claro ye Mamma Mia!. == Carrera == === Década de 1970: primeros papeles cinematográficos y prominencia como actriz de repartu === [[Ficheru:Meryl Streep by Jack Mitchell.jpg|left|thumb|160px|Semeya de l'actriz en 1976.]] En graduándose de Yale, Streep actuó en numberoses producciones teatrales en Nueva York y Nueva Jersey, incluyendo obres del festival ''Shakespeare al Parque'', tales como: ''[[Enrique V (teatru)|Enrique V]]'', ''[[La fierecilla domada]]'', xunto con [[Raúl Juliá]], y ''Measure for Measure'', xunto con [[Sam Waterston]] y [[John Cazale]].<ref>{{cita web |títulu=Magazines Archive |editorial=SimplyStreep.com |url=http://www.simplystreep.com/site/career/stage/ |fechaaccesu=7 de xunu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.simplystreep.com/site/career/stage/|fechaarchivu=28 de payares de 2015}} citing {{cita publicación |obra=TV Guide |fecha=Xunu de 1978 |títulu=From Homecoming Queen to Holocaust}}</ref><ref name=tca>{{cita episodiu |títulu=Meryl Streep |series=Inside the Actors Studio |serieslink=Inside the Actors Studio |network=Bravo |airdate=22 de payares de 1998 |season=5 |number=1 |url=https://www.imdb.com/title/tt0611276/}}</ref> Mientres aquel tiempu, Streep entabló una rellación con Cazale hasta la muerte d'este, trés años dempués. Protagonizó la obra de [[Broadway]] ''[[Happy End]]'' y ganó un premiu Obie pola so participación en ''Alice at the Palace''. Audicionó pa llograr un papel en películes cinematográfiques. Foi llamada por [[Dino De Laurentiis]] p'aspirar pol papel de Dwan en ''[[King Kong (película de 1976)|King Kong]]'' pero nun lu llogró. Streep respondió a la so negativa con un fluyíu acentu italianu dexando impactáu a De Laurentiis.<ref name="SimplyStreepDelayedProjects">{{cita web |títulu=Information, Considered & Delayed Projects |editorial=SimplyStreep.com |url=http://www.simplystreep.com/site/career/considered/ |fechaaccesu=7 de xunu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.simplystreep.com/site/career/considered/|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> En 1976, protagonizó les obres de Brodway ''Alcordanza de dos llunes'' y ''[[27 vagones d'algodón]]''; por esta postrera recibió una nominación al [[Premiu Tony|Tony]] como mejór actriz nuna obra. Tamién actuó en ''[[El xardín de les zrezales]]'', pola cual foi nomada al ''Drama Desk Award''. La so primer película foi ''[[Julia (película de 1977)|Julia]]'', en 1977, onde realizó un papel pequeño pero fundamental, compartiendo escena con [[Jane Fonda]] y [[Vanessa Redgrave]]. Mientres la so residencia en Nueva York, el so noviu John Cazale foi diagnosticáu con [[cáncer oseu primariu]].<ref>{{cita publicación |nome=Paul |apellíu=Gray |títulu=Cinema: A Mother Finds Herself |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,948649-3,00.html |obra=[[TIME]] |páxina=3 |fecha=3 d'avientu de 1979 |fechaaccesu=16 de febreru de 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110628231731/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,948649-3,00.html |archivedate=2011-06-28 }}</ref> Dambos fueron integraos al repartu de ''[[The Deer Hunter]]'' (1978), brindándo-y el prestu de poder permanecer cerca de Cazale mientres la filmación, sicasí, nun taba bien interesada nel papel, comentáu: «Precisaben una moza ente dos homes, y taba yo».<ref name="SimplyStreepMsMagazine1979">{{cita web |títulu=Magazines Archive |editorial=SimplyStreep.com |url=http://www.simplystreep.com/site/magazines/197902msmagazine/ |fechaaccesu=14 d'agostu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.simplystreep.com/site/magazines/197902msmagazine/|fechaarchivu=28 de payares de 2015}} citando {{cita publicación |obra=Ms. Magacín |fecha=Febreru de 1979 |títulu=Meryl Streep to the Rescue}}</ref> Protagonizó la miniserie ''[[Holocaustu (serie de televisión)|Holocaustu]]'' (1978), interpretando a una alemana casada con un artista xudíu na Alemaña Nazi. Tiempu dempués declaró que considerara participar en dicha producción por ser «implacablemente noble» y tomara el papel solu porque precisaba dineru.<ref name="SimplyStreepMsMagazine1979" /><ref name="SimplyStreepHorizonMagazine1978">{{cita web |títulu=Magazines Archive |editorial=SimplyStreep.com |url=http://www.www.simplystreep.com/magazines/197808horizon.htm |fechaaccesu=7 de xunu de 2009 }} citando {{cita publicación |obra=Horizon Magacín |fecha=agostu de 1978 |títulu=Star Treks}}</ref> Streep viaxó a Alemaña y Austria pa les grabaciones ente que Cazale quedar en Nueva York. Al so regresu, diose cunta que la enfermedá progresara y asistir hasta la so muerte'l 12 de marzu de 1978. Pa superar el so dolor, tuvo fe en que'l so trabayu traería-y diversión: aceptó participar en ''[[The Seduction of Joe Tynan]]'' (1979), al llau d'[[Alan Alda]]. Tiempu dempués comentó que tuviera en pilotu automáticu» mientres les grabaciones.<ref name="SimplyStreepMsMagazine1979" /> En teniendo una audiencia de 109 millones de persones, ''Holocaustu'' dio-y a Streep la reconocencia del públicu, descritu n'agostu de 1978 como «en cantu de la visibilidá nacional». Pola so actuación, ganó l'[[Emmy]] a la [[Primetime Emmy a la meyor actriz - Miniserie o telefilme|meyor actriz en miniserie o telefilme]].<ref name="SimplyStreepHorizonMagazine1978" /><ref>[http://www.emmys.com/celebrities/meryl-streep Meryl Streep Emmy Award Winner] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120303075228/http://www.emmys.com/celebrities/meryl-streep |date=2012-03-03 }} Emmys.com. (Consultáu'l 28 d'ochobre y 2013).</ref> ''[[The Deer Hunter]]'' foi estrenada un mes dempués, otorgándo-y a Streep la so primer nominación al [[Premiu|Óscar]] como [[Óscar a la meyor actriz de repartu|meyor actriz de repartu]]. Realizó un papel de repartu na cinta de [[Woody Allen]] ''[[Manhattan (película)|Manhattan]]'' (1979), onde declaró que nun se-y dexó ver más de seis fueyes del guión del so propiu personaxe y que nun se-y dexó improvisar nin una sola pallabra.<ref>{{cita web |títulu=Magazines Archive |editorial=SimplyStreep.com |url=http://www.www.simplystreep.com/magazines/197903lookmagazine.htm |fechaaccesu=7 de xunu de 2009 }} citando {{cita publicación |obra=Look Magacín |fecha=marzu de 1979 |títulu=Streep Year}}</ref><ref>{{cita llibru |url=https://books.google.com/?id=89W0QMDjA7gC&pg=PA71&dq=Meryl+Streep#PPA76,M1 |títulu=The Actress: Hollywood Acting and the Female Star |nome=Karen|apellíos=Hollinger |editorial=Routledge |añu=2006 |isbn=0-415-97792-4 |páxina=76}}</ref> Depués de ser consultada pol productor [[Stan Jaffee]], el direutor [[Robert Benton]] y l'actor [[Dustin Hoffman]] pa encarnar el rol femenín na cinta ''[[Kramer vs. Kramer]]'' (1979), declaró que dichu papel nun representaba a les muyeres qu'encaraben divorcios y batalles llegales pa la custodia de los sos fíos, considerándolo «demasiáu malu».<ref name="SimplyStreepMsMagazine1979" /> Jaffee, Benton y Hoffman coincidieron con Streep y decidieron reescribir tol personaxe.<ref name="SimplyStreepMsMagazine1979" /> Como preparación, Streep consultó a la so madre, preguntar sobre la so vida como ma y ama de casa con una carrera y frecuentó el vecinderu [[Upper East Side]], llugar onde la película sería filmada.<ref>Hollinger, p. 75</ref><ref name="SimplyStreepMsMagazine1979" /> Benton dexó-y escribir el so propiu diálogu en dos de les escenes de mayor importancia, a pesar de la oxeción de Hoffman. Más tarde, Jaffee y Hoffman comentaron alrodiu de la incansabilidad de Streep: «ye extraordinariamente trabayadora, al puntu en que ye obsesiva. Creo que nun piensa en namás amás de lo que ta faciendo».<ref>{{cita web |títulu=Magazines Archive |editorial=SimplyStreep.com |url=http://www.www.simplystreep.com/magazines/197911playgirl.htm |fechaaccesu=7 de xunu de 2009 }} citing {{cita publicación |obra=Playgirl Magacín |fecha=Payares de 1979 |títulu=The Freshest Face in Hollywood}}</ref> Foi aclamada pola crítica por caúna de les películes que realizó en 1979: la [[comedia romántica]] ''Manhattan'', el drama políticu ''The Seduction of Joe Tynan'' y el drama familiar ''Kramer vs. Kramer''.<ref name=tca/> Poles trés, foi premiada pola Asociación de Críticos de Los Angeles, la Sociedá Nacional de Críticos y pol Círculu de Críticos de Nueva York. Por ''Kramer vs. Kramer'', foi gallardoniada col so primer Óscar y un [[Globu d'Oru]], ente otres reconocencies.<ref name=tca/> === Década de 1980: afitamientu y consagración como protagonista === [[Ficheru:Meryl Streep (2071470089) (cropped).jpg|thumb|160px|Streep na entrega de los [[Premios Óscar|Óscar]] de [[Premiu Óscar de 1989|1989]].]] Depués de los sos prominentes papeles en dos de les cintes más esitoses de la década de 1970, y amás ganadores del [[Óscar a la meyor película]]: ''The Deer Hunter'' y ''Kramer vs. Kramer'', xunto con otros aponderamientos pola versatilidad de les sos interpretaciones, Streep incursionó exitosamente nos papeles protagónicos. La so primer película de la década foi ''[[The French Lieutenant's Woman]]'' en 1981. Un melodrama dientro d'otru melodrama ambientáu na [[dómina victoriana]] y l'actual, y onde compartió escena con [[Jeremy Irons]]. Un artículu del ''[[New York Magazine]]'' comentó que mientres otres estrelles femenines intentaben cultivar una identidá singular pa cada película, Streep yera un camaleón», dispuesta a encarnar cualquier rol.<ref name="NewYorkMagazineSep1981">{{cita publicación |apellíu=Denby |nome=David |títulu=Meryl Streep is Madonna and siren in ''The French Lieutenant's Woman'' |obra=New York Magazine |fecha=21 de setiembre de 1981 |url=https://books.google.com/books?id=-OUCAAAAMBAJ&pg=PA26&dq=Meryl+Streep&lr=#PPA26,M1 |fechaaccesu=15 de xunu de 2009 |páxina=27}}</ref> Pol so trabayu, foi premiada col [[BAFTA a la meyor actriz]]. El so siguiente filme foi'l thriller psicolóxicu ''[[Still of the Night (película)|Still of the Night]]'' (1982), onde s'axuntó per segunda vegada col direutor de ''Kramer vs. Kramer'' Robert Benton y que'l so repartu taba compuestu por [[Roy Scheider]] y [[Jessica Tandy]]. Vincent Canby, editor de ''[[The New York Times]]'', citó que la película yera un homenaxe al trabayu d'[[Alfred Hitchcock]], pero qu'una de les sos principales debilidaes yera la falta de química ente Streep y Scheider, concluyendo que Streep yera «impresionante, pero nun ta lo bastante cerca de la pantalla».<ref>{{cita publicación |apellíu=Canby |nome=Vincent |títulu='Still of the Night', in Hitchcock Manner |obra=[[The New York Times]] |fecha=20 de setiembre de 1985 |url=http://movies.nytimes.com/movie/review?res=9C02Y2D8123BF93AA25752C1A964948260 |fechaaccesu=6 de xunu de 2009}}</ref> El mesmu añu interpretó a una polaca sobreviviente del holocaustu en ''[[Sophie's Choice]]''. El so emocionalmente dramática interpretación y el so aparente dominiu del acentu polacu costáron-y l'aplausu de la crítica.<ref name=tca/> El guionista de la cinta, [[William Styron]], escribió la historia pa [[Ursula Andress]], pero Streep taba determinada a consiguir el papel. Dempués de consiguir una copia pirata del guión, foi hasta onde'l direutor [[Alan J. Pakula]] y clamió-y que-y diera'l papel. Pa la escena de «la decisión», parte fundamental de la película, Streep negar a filmarla más d'una vegada pos la declaró desaxeradamente doliosa y emocionalmente refecha.<ref>{{cita publicación |títulu=What Makes Meryl Magic |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,924815-8,00.html |fechaaccesu=15 de xunu de 2009 |fecha=7 de setiembre de 1981 |obra=TIME |nome=John |apellíu=Skow |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090904040813/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,924815-8,00.html |archivedate=2009-09-04 }}</ref> Llogró un gran númberu de premios internacionales, ente ellos, el so segundu Óscar, esta vegada como [[Óscar a la meyor actriz|meyor actriz]], según otru Globu d'Oru, ente otros. El críticu [[Roger Ebert]] declaró que sobre la so actuación: «Streep realiza escenes en Brooklyn con un encantador acentu polaco-norteamericanu (ye'l primer acentu que yo quixi abrazar), y realiza los sos diálogos n'alemán y polacu. Difícilmente nun hai una emoción que Streep non toque nesta película, aun así, nun somos conscientes del so esfuerciu. Esta ye una de les más sorprendentes y, sicasí, una de les más naturales interpretaciones que puedo imaxinar».<ref name="ebert" /> Depués del ésitu de ''Sophie's Choice'', encarnó a la sindicalista [[Karen Silkwood]] nel drama de [[Mike Nichols]] ''[[Silkwood]]''. Faló con Ebert alrodiu de la so preparación pal filme, declarando que conociera a xente cercano a Silkwood p'aprender más d'ella, y que al faelo, diose cuenta de que cada persona vía un aspeutu distintu sobre ella.<ref name="ebert">{{cita llibru |nome=Roger|apellíos=Ebert|coauthor=David Bordwell |títulu=Awake in the dark: the best of Roger Ebert: forty years of reviews, essays, and interviews |url=https://books.google.com/?id=YIU1jlgPjr8C&pg=PA64&dq=Meryl+Streep#PPA64,M1 |editorial=[[University of Chicago Press]] |añu=2006 |isbn=0-226-18200-2 |páxina=64}}</ref> Streep concentrar nos eventos importantes de la so vida, concluyendo: «nun traté de convertime en Karen. Solo traté de mirar lo que fixera. Xunté cada pieza d'información que pudi atopar sobre ella... Lo que fixi finalmente foi mirar los eventos de la so vida, y tratar d'entendela dende adientro».<ref name="ebert" /> La so siguientes películes fueron el drama románticu ''[[Falling in Love (película de 1984)|Falling in Love]]'' de 1984, xunto con [[Robert De Niro]], y el drama británicu ''[[Plenty]]'' de 1985. La so participación nesta postrera foi descrita como de «gran sotileza; ye difícil interpretar a una desbalanceada, neurótica y suicida muyer y faelo con tanta dulzura y encantu... Streep crea tou un personaxe alredor d'una muyer que pudo ser a cencielles solo un catálogu de síntomes».<ref>{{cita publicación |apellíu=Ebert |nome=Roger |títulu='Plenty' review |obra=Chicago Sun Times |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/19850920/REVIEWS/509200303/1023 |fecha=19 de payares de 1982 |fechaaccesu=6 de xunu de 1009}}</ref> El mesmu añu protagonizó ''[[Out of Africa]]'' (''Out of Africa''), encarnando a la escritora danesa [[Karen Blixen]] y compartiendo escena con [[Robert Redford]]. La película tuvo un ésitu de crítica significativu, recibiendo'l 63% d'aprobación por [[Rotten Tomatoes]].<ref>{{cita web |títulu=Out of Africa (1985) |url=http://www.rottentomatoes.com/m/out_of_africa/ |editorial=[[Rotten Tomatoes]] |fechaaccesu=6 de xunu de 2009}}</ref> Coprotagonizó xunto con [[Jack Nicholson]] los drames ''[[Heartburn]]'' (1986) y ''[[Ironweed]]'' (1987). En 1988, apaeció en ''[[A Cry in the Dark]]'', onde encarnó a [[Lindy Chamberlain]], una australiana acusada d'asesinar a la so propia fía de brazos, a pesar de clamar pola so inocencia y acusar a un [[dingo]] del asesinatu. Filmada n'Australia, Streep foi condecorada pola academia cinematográfica de dichu país, AACTA, según col premiu a la [[Premiu del Festival de Cannes a la meyor actriz|meyor actriz]] nel [[Festival de Cine de Cannes]] y una reconocencia per parte del Círculu de Críticos de Nueva York, ente otros. En 1989, realizó'l primer papel risible de la so carrera en ''[[She-Devil]]'', a llau de [[Roseanne Barr]]. Richard Corliss, editor de la revista ''[[TIME]]'', declaró que Streep yera «la única razón» pa ver la película y reparar como marcaba la so partida del tipu de papeles poles que fuera conocida, argumentando: «sorpresa! Dientro de los papeles tipu [[Greer Garson]] que Streep usualmente realiza, una lloba del estilu de [[Carole Lombard]] ta esperando ser lliberada».<ref>{{cita publicación |apellíu=Corliss |nome=Richard |títulu=Warty Worm, "She-Devil" review |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,959340,00.html |obra=Time magacín |fecha=11 d'avientu de 1989 |fechaaccesu=7 de xunu de 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090906045113/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,959340,00.html |archivedate=2009-09-06 }}</ref> === Década de 1990: incursión en comedia, aición, y otros xéneros === [[Ficheru:Meryl in 1990.jpg|thumb|160px|left|Streep nel añu 1990.]] Nos noventa, Streep yá cuntaba con ocho nominaciones al Óscar, siendo una de les actrices más nomaes pa dichos premios nesi entós. Ente 1984 y 1990 fuera gallardoniada con seis premios [[People's Choice Awards]] como actriz favorita, y en 1990 foi nomada como favorita del mundu. Consagrárase como una actriz de primera categoría, polo que mientres los noventa, incursionó en xéneros distintos con papeles bien diversos. La biógrafa Karen Hollinger describió esti periodu como una etapa de descensu na popularidá de les sos películes, declarando que la perceición de la crítica yera qu'había incursionado na comedia como un intentu de tresmitir una imaxe más clara, depués del fracasu comercial de dellos drames nos que participara, sumáu cola ausencia de papeles disponibles p'actrices que devasaben los cuarenta años.<ref name="Hollingerp78">p. 78</ref> Streep comentó que llindara les sos opciones de trabayu a Los Angeles, pos quería permanecer cerca de la so familia.<ref name="Hollingerp78" /> Yá comentara sobre esta situación anticipadamente, en 1981: «pal momentu en qu'una actriz llegue a los sos cuarenta y tantos, naide va tar interesáu nella nunca más. Y si quies tener un par de ñácaros mientres esi mesmu periodu, tienes que recoyer les tos coses con muncho curiáu».<ref name="NewYorkMagazineSep1981" /> El so primer papel de la década, en ''[[Postcards from the Edge]]'', foi'l d'una adicta a les drogues, al llau de [[Dennis Quaid]] y [[Shirley MacLaine]], pola que volvió ser nomada al Óscar. Tres entablar una amistá con [[Goldie Hawn]], intentaron buscar la posibilidá de realizar una película xuntes. Depués de considerar dellos proyeutos, escoyeron ''[[Thelma & Louise]]'', sicasí, Streep quedó embarazada y los productores decidieron reemplazales por [[Susan Sarandon]] y [[Geena Davis]].<ref name="SimplyStreepDelayedProjects" /> Subsecuentemente, Streep y Hawn filmaron la comedia negra ''[[Death Becomes Her]]'', tamién cola participación de [[Bruce Willis]]. Richard Corliss emponderó l'actitú hechizante» de Streep, anque desmeritó la cinta, llamándola «''She-Devil'' con maquillaxe».<ref>{{cita publicación |apellíu=Corliss |nome=Richard |títulu=Beverly Hills Corpse, "Death Becomes Her" review |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,976129,00.html |obra=Time magacín |fecha=3 d'agostu de 1992 |fechaaccesu=7 de xunu de 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090904022133/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,976129,00.html |archivedate=2009-09-04 }}</ref> En 1994 realizó la primer película d'aición de la so filmografía: ''[[Ríu selvaxe]]'', xunto con [[Kevin Bacon]] y [[John C. Reilly]]. ''Das Geisterhaus'' ye una película dramática de 1993 protagonizada por Jeremy Irons, Meryl Streep, Glenn Close, Winona Ryder y Antonio Banderas. El repartu inclúi a Vanessa Redgrave, María Conchita Alonso, Armin Mueller-Stahl y Jan Niklas. Foi dirixida por Bille August y ta basada na novela ''La casa de los espíritus'', de la escritora chilena [[Isabel Allende]]. En 1995, protagonizó xunto con [[Clint Eastwood]] una esitosa adautación de la novela de [[Robert James Waller]], ''[[The Bridges of Madison County]]''.<ref>McGilligan, p.492</ref> Trataba avera del amor aniciao ente un fotógrafu d'edá madura con una italiana d'igual edá nuna finca d'[[Iowa]]. Streep y Eastwood llevábense bárbaro bien mientres la producción y la so química en pantalla anició que muncha xente creyera que calteníen una rellación, sicasí, dambos negar.<ref name="McGilligan 1999, p.499">McGilligan, p.499</ref> La cinta demostró ser esitosa na taquilla norteamericana, recaldando cerca de setenta millones de dólares n'Estaos Xuníos. La película, a diferencia de la novela, sorprendió a los críticos de cine y foi recibida con prestu.<ref name="McGilligan, p.503">McGilligan, p.503</ref> Janet Maslin, editor de ''The New York Times'', escribió que Clint consiguiera crear «una conmovedora historia d'amor nel corazón descomanadamente autocomplaciente del Señor Waller», ente que [[Joe Morgenstern]], editor de ''[[The Wall Street Journal]]'', declaró a ''The Bridges of Madison County'' «una de les películes más placenteras de la historia recién».<ref name="McGilligan, p.503" /> En 1996 apaeció en ''[[Marvin's Room]]'', una adautación de la obra de Scott McPherson. Ellí compartió escena con [[Diane Keaton]] como la so desamorada hermana, y con [[Leonardo DiCaprio]], como'l so rebalbu fíu. Roger Ebert declaró que «Streep y Keaton, colos sos distintos estilos, atopen la manera de faer de Llei y Bessie más qu'una espresión de los sos problemes».<ref>Roger Ebert. [http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/19970110/REVIEWS/701100302/1023 Review- ''Marvin's Room'']. 10 de xineru de 1997. Consultáu'l 25 de marzu de 2006.</ref> Anque la cinta foi aclamada pola crítica, nun foi estrenada a gran escala. En 1999 encarnó a la violinista [[Roberta Guaspari]] nel drama ''[[Music of the Heart]]'', onde trató de infundir la pasión pol [[violín]] a neños del centru de [[Harlem del Este]]. Foi dirixida por [[Wes Craven]], conocíu pol so ampliu trabayu nel xéneru de terror. Streep reemplazó a la cantante [[Madonna]] pa interpretar a Guaspari, pos esta postrera abandonó'l proyeutu por cuenta de «diferencies creatives» con Craven. Como preparación pal papel, Streep tomó clases de violín por dos meses, con una intensidá de cuatro a seis hores per día.<ref>http://www.lifewhile.com/news/136587/detail.html</ref> === Década de 2000: incursión n'ésitos de taquilla === [[Ficheru:Meryl Streep in St-Petersburg.jpg|right|L'actriz en [[San Petersburgu]] en 2004.|thumb|160px]] Streep debutó na década de 2000 na cinta de ciencia ficción de [[Steven Spielberg]] ''[[Intelixencia artificial (película)|Intelixencia artificial]]'', que narraba la historia d'un nuevu androide, interpretáu por [[Haley Joel Osment]], que tenía la rara virtú d'amar; Streep emprestó la so voz a la Fada azul, quien ayuda a dichu androide a ver la realidá de la so situación.<ref>{{cita web |títulu=''A.I. Artificial Intelligence'' (2001) |url=http://boxofficemojo.com/movies/?id=ai.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=7 de febreru de 2009}}</ref> El mesmu añu condució xunto con [[Liam Neeson]] la ceremonia d'entrega del Premiu Nobel de la Paz, llevada a cabu'l 11 d'avientu de 2001.<ref>{{cita web |títulu=Previous Concerts (2001) |url=http://nobelpeaceprize.org/concert/history/2001.php |editorial=Nobelpeaceprize.org |fechaaccesu=7 de febreru de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://nobelpeaceprize.org/concert/history/2001.php|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> En 2002, tornó a les tables per primer vegada en venti años interpretando a Arkadina en ''[[La gavilueta|La Gavilueta]]'', dirixida por [[Mike Nichols]] y co-estelarizada por [[Kevin Kline]], [[Natalie Portman]] y [[Philip Seymour Hoffman]].<ref>{{cita publicación |nome=Ben |apellíu=Brantley |url=http://www.nytimes.com/2001/08/13/theater/theater-review-streep-meets-chekhov-up-in-central-park.html?src=pm |títulu=Theater Review: Streep Meets Chekhov, Up in Central Park |obra=[[The New York Times]] |fecha=31 d agostu de 2001 |fechaaccesu=13 de febreru de 2013}}</ref> El mesmu añu, realizó una destacada apaición de repartu nel drama de [[Spike Jonze]] ''[[Adaptation]]'', encarnando a la reportera [[Susan Orlean]]. Dicha interpretación valió-y l'aplausu de la crítica internacional , que premiar col so cuartu Globu d'Oru y con una nueva nominación al Óscar, ente otres distinciones.<ref>{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/adaptation/ |títulu=''Adaptation'' (2002) |editorial=[[Rotten Tomatoes]] |fechaaccesu=8 d'abril de 2008}}</ref><ref name="awards">{{cita web |títulu=Awards for Meryl Streep |url=https://www.imdb.com/name/nm0000658/awards |editorial=[[IMDb]].com |fechaaccesu=7 de febreru de 2009}}</ref> Tamién en 2002, protagonizó xunto con [[Nicole Kidman]] y [[Julianne Moore]] ''[[The Hours]]'', una cinta basada na [[The Hours (novela)|novela]] de [[Michael Cunningham]] y empobinada por [[Stephen Daldry]]. ''The Hours'' narra la historia de tres muyeres de distintes xeneraciones y que les sos vides tán interconectaes pola novela ''[[La señora Dalloway]]'' de [[Virginia Woolf]]. Tou un ésitu de crítica, la cinta premiu en numberoses formes a los trés protagonistes, otorgándo-yos l'[[Osu de Plata a la meyor interpretación femenina|Osu de Plata a la meyor actriz]] l'añu siguiente.<ref name="awards"/> En 2003 realizó un [[caméu]] na comedia de [[Peter Farrelly|Peter]] y [[Bobby Farrelly]] ''[[Stuck on You (película)|Stuck on You]]''. El mesmu añu axuntar con Mike Nichols na miniserie de HBO ''[[Angels in America]]'', al llau d'[[Al Pacino]] y [[Emma Thompson]]. Streep, quien interpretó cuatro papeles distintos, facer colos aponderamientos de la crítica, recibiendo'l so segundu Emmy y el so quintu Globu d'Oru.<ref name="awards"/> En 2004 foi reconocida con un [[American Film Institute#Premios honoríficos|premiu honoríficu]] pol ''[[American Film Institute]]''.<ref name="awards"/> El mesmu añu apaeció nel ''[[Suspense (xéneru)|thriller]]'' de [[Jonathan Demme]] ''[[The Manchurian Candidate (película de 2004)|The Manchurian Candidate]]'', onde interpretó a una senadora d'Estaos Xuníos quien manipolia despiadadamene al so fíu por que consiga la vicepresidencia del país.<ref>{{cita publicación |títulu=Terrorist attacks, corporate control, election controversy: Sound familiar? 'The Manchurian Candidate' has it all. |nome=Mick |apellíu=LaSalle |enllaceautor=Mick LaSalle |url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2004/07/30/DDGFD7V6NG1.DTL|newspaper=[[San Francisco Chronicle]] |fecha=30 de xunetu de 2004 |fechaaccesu=30 de mayu de 2010 |urlarchivu=http://www.webcitation.org/5q7FcZ2d6 |fechaarchivu=30 de mayu de 2010}}</ref><ref>{{cita web |títulu=''The Manchurian Candidate'' (2003) |url=http://boxofficemojo.com/movies/?id=manchuriancandidate.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=7 de febreru de 2009}}</ref> El mesmu añu encarnó a la tía Josephine en ''[[Lemony Snicket's A Series of Unfortunate Events]]'', xunto con [[Jim Carrey]] y basada na [[A Series of Unfortunate Events|saga]] del novelista [[Daniel Handler]]. Dicha comedia negra recibió crítiques mayormente positives y un [[Óscar al meyor maquillaxe]].<ref>{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/lemony_snicket/ |títulu=''Lemony Snicket's A Series of Unfortunate Events'' |obra=[[Rotten Tomatoes]] |fechaaccesu=8 d'abril de 2009}}</ref><ref>{{cita web |títulu=''Lemony Snicket's A Series of Unfortunate Events'' (2004) |url=http://boxofficemojo.com/movies/?id=lemonysnicket.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=10 de febreru de 2010}}</ref> La so primer cinta de 2005 foi la comedia de [[Ben Younger]], ''[[Prime]]''. Nella interpreta a Lisa Metzger, la psicóloga xudía d'una empresaria divorciada y solitaria interpretada por [[Uma Thurman]], quien entabla una rellación col fíu de Metzger (Bryan Greenberg), 28 años menor qu'ella. A pesar de nun ser recibida de bien bona forma en principiu, la cinta recaldó más de 60 millones de dólares nel mundu.<ref>{{cita web |títulu=''Prime'' (2004) |url=http://boxofficemojo.com/movies/?id=prime.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=10 de febreru de 2010}}</ref> Ente agostu y setiembre de 2006 participó en ''[[Madre Coraje y los sos fíos]]'', una producción del [[Teatru Públicu del Festival de Shakespeare de Nueva York]].<ref>{{cita publicación |url=http://theater2.nytimes.com/2006/08/22/theater/reviews/22moth.html |títulu=Mother Courage and Her Children |obra=[[The New York Times]] |fecha=22 d'agostu de 2006 |fechaaccesu=15 de xineru de 2009 |autor=[[Ben Brantley|Brantley, Ben]]}}</ref> Foi concebida por [[Tony Kushner]], acompañada por composiciones de [[Jeanine Tesori]] y empobinada por [[George C. Wolfe]]. En dicha obra de tres hores de duración, Streep compartió l'escenariu con [[Kevin Kline]] y [[Austin Pendleton]], cantando y actuando en casi toles escenes. El mesmu añu apaeció nel musical de [[Robert Altman]] ''[[A Prairie Home Companion]]'', a llau de reconocíos actores como [[Lily Tomlin]], [[Tommy Lee Jones]], [[Lindsay Lohan]] y [[Woody Harrelson]]. El filme recuaudó cerca de 26 millones de dólares, gran parte de los cualos proveníen de ganancies doméstiques.<ref>{{cita web |títulu=''A Prairie Home Companion'' (2006) |url=http://boxofficemojo.com/movies/?id=prairiehomecompanion.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=10 de febreru de 2009}}</ref> Llogró l'ésitu de taquilla y crítica cola so siguiente película: ''[[The Devil Wears Prada (película)|The Devil Wears Prada]]'', una aclamada comedia dramática basada nel [[The Devil Wears Prada (novela)|llibru]] de [[Lauren Weisberger]] de 2003. Streep interpretó a [[Miranda Priestly]], la editora principal y xefe d'una influyente revista de moda. Por dicha actuación, recibió un ensin númberu d'aponderamientos de la crítica internacional, amás de la so décima cuarta nominación al Óscar —convirtiéndose na actriz más nomada pa dichos premios na categoría de [[Óscar a la meyor actriz|meyor actriz]]—, amás d'otru Globu d'Oru. La cinta convertir nel mayor ésitu de taquilla de la so carrera hasta esi momentu, recaldando un pocu más de 326 millones de dólares.<ref>{{cita web |títulu=''The Devil Wears Prada'' (2006) |url=http://www.the-numbers.com/people/MSTRE.php |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=10 de febreru de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090918103136/http://www.the-numbers.com/people/MSTRE.php |fechaarchivu=2009-09-18 }}</ref> [[Ficheru:ABBA 2008 Av Daniel Åhs.jpg|left|thumb|375px|Streep xunto col repartu de ''[[Mamma Mia! (película)|Mamma Mia!]]'' y el grupu [[ABBA]] en 2008.]] En 2007, realizó tres películes. Interpretó a una adinerada mecenes nel pocu emponderáu filme ''[[Dark Matter (película)|Dark Matter]]'', un drama chinu que remembró'l tirotéu na [[Universidá d'Iowa]] de 1991 y que'l so llanzamientu oficial taba previstu pa 2007.<ref>{{cita publicación |url=http://today.msnbc.msn.com/id/23189744/ns/today-entertainment/ |títulu=Streep Film Delayed Because Of Campus Shooting |agency=Associated Press |editorial=[[MSN]] |fechaaccesu=17 de febreru de 2011 |fecha=15 de febreru de 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110623063112/http://today.msnbc.msn.com/id/23189744/ns/today-entertainment/ |archivedate=2011-06-23 }}</ref> Sicasí, l'estrenu foi atayáu depués del [[Masacre de Virginia Tech|tirotéu na Universidá de Virginia]], asocedíu'l 16 d'abril del mesmu añu. ''Dark Matter'' exhibir de forma llindada en dellos teatros en 2008, xenerando crítiques bien negatives.<ref>{{cita publicación |nome=Dalya |apellíu=Alberge |url=http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/film/article1706612.ece/ |títulu=Campus Massacre Films Face A Ban |obra=The Times |fechaaccesu=17 de febreru de 2011 |fecha=26 d'abril de 2007 |ubicación=Londres |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080516211434/http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/film/article1706612.ece |archivedate=2008-05-16 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/dark_matter/ |títulu=''Dark Matter'' (2007) |fechaaccesu=11 d'abril de 2008 |editorial=[[Rotten Tomatoes]]}}</ref> Na so siguiente película, el ''thriller'' políticu ''[[Rendition]]'', interpretó a una oficial del gobiernu d'Estaos Xuníos quien investigaba a un ciudadanu exipciu por terrorismu.<ref>{{cita publicación |apellíu=Markon |nome=Jerry |títulu=Lawsuit Against CIA Is Dismissed |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/05/18/AR2006051802107.html |obra=[[The Washington Post]] |fecha=19 de mayu de 2008 |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2010}}</ref> Como l'actriz tenía grandes deseos de participar nun proyeutu de suspensu y nun-y ufiertaben esti tipu de papeles bien recurrentemente, robló darréu.<ref>{{cita web |títulu=Meryl Streep Plays With Politics |url=http://www.youtube.com/watch?v=nerer1qI-zQ |obra=Artisan News Service |editorial=[[YouTube]] |fecha=12 de payares de 2007 |fechaaccesu=19 de febreru de 2011}}</ref> ''Rendition'' recibió crítiques mistes per parte de la crítica y nun llogró ésitu en taquilla.<ref>{{cita web |títulu=''Rendition'' (2007) |url=http://boxofficemojo.com/movies/?id=rendition.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=10 de febreru de 2010}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/rendition/ |títulu=''Rendition'' (2007) |fechaaccesu=11 d febreru de 2011 |editorial=Rotten Tomatoes}}</ref> Tamién en 2007, partició con un pequeñu papel y al llau de les aclamaes actrices [[Vanessa Redgrave]] y [[Glenn Close]], amás de la so fía [[Mamie Gummer]], nel drama de [[Lajos Koltai]] ''[[Evening]]'', basada na novela de [[Susan Minot]] de 1998. Ambientada ente'l pasáu y el presente, ''Evening'' cunta la historia d'una muyer postrada en cama, quien recuerda la so tumultosa vida mientres la metá de la década de los cincuenta.<ref name="pe">{{cita web |nome=Jay S. |apellíu=Jacobs |url=http://www.popentertainment.com/danesdancygummer.htm |títulu=Some Enchanted Evening |obra=Pop Entertainment |fechaaccesu=17 de febreru de 2011 |fecha=27 de xunu de 2007}}</ref> La cinta foi llanzada metanes diverses reaiciones de la crítica especializada, quien la consideraron «bellamente filmada, pero decididamente aburrida, [con] una colosal perda d'un repartu talentosu».<ref>{{cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/evening/ |títulu=''Evening'' (2007) |fechaaccesu=11 de febreru de 2011 |editorial=[[Rotten Tomatoes]]}}</ref><ref>{{cita web |títulu=''Evening'' (2007) |url=http://boxofficemojo.com/movies/?id=evening.htm |editorial=Box Office Mojo |fechaaccesu=10 de febreru de 2010}}</ref> La so siguiente película foi'l ''thriller'' de [[Robert Redford]] ''[[Lleones por corderos]]'', que narraba la conexón ente un pelotón de l'armada d'Estaos Xuníos n'[[Afganistán]], un senador de dichu país norteamericanu, un reporteru y un profesor d'una universidá en California. En 2008, Streep atopó nuevamente l'ésitu comercial al protagonizar ''[[Mamma Mia! (película)|Mamma Mia!]]'', una adautación cinematográfica empobinada por [[Phyllida Lloyd]] del musical del [[Mamma Mia!|mesmu nome]], y el cual taba basáu nos cantares del grupu suecu [[ABBA]]. Cuntó cola participación d'[[Amanda Seyfried]], [[Pierce Brosnan]], [[Stellan Skarsgård]] y [[Colin Firth]]. Streep interpreta a una madre soltera y miembru d'un grupu de muyeres cantantes, que la so fía (Seyfried) convida a trés potenciales candidatos, ente los cualos taría'l so padre, a la so boda nuna idílica islla griega.<ref>{{cita publicación |títulu=''Mamma Mia!'' Unfazed By The Fuss In Skopelos |obra=[[The Daily Telegraph]] |fecha=15 de mayu de 2008 |url=http://www.telegraph.co.uk/travel/artsandculture/2229868/Mamma-Mia---Unfazed-by-the-fuss-in-Skopelos.html |nome=Paul |apellíu=Mansfield |fechaaccesu=12 de mayu de 2010 |ubicación=Londres}}</ref> El musical convertir nun ésitu de taquilla al intre, convirtiéndose na producción más esitosa de l'actriz en tola so carrera, con una recaldación mundial de más de 600 millones de dólares.<ref>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=mammamia.htm |editorial=[[Box Office Mojo]] |títulu=''Mamma Mia!'' (2008) |fechaaccesu=5 de febreru de 2009}}</ref> Igualmente, convertir n'unu de los musicales de mayor ésitu de la historia.<ref>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/genres/chart/?id=musical.htm |editorial=[[Box Office Mojo]] |títulu=Genres: Musical |fechaaccesu=5 de febreru de 2009}}</ref> Streep recibió una nominación al Globu d'Oru, según comentarios xeneralmente bonos per parte de la crítica.<ref>{{cita publicación |títulu=Abba-cadabra |obra=[[Boston Globe]] |fecha=18 de xunetu de 2008 |url=http://www.boston.com/movies/display?display=movie&id=10190 |nome=Wesley |apellíu=Morris |fechaaccesu=20 de febreru de 2011}}</ref> El mesmu añu protagonizó ''[[La dulda (película de 2008)|La dulda]]'', xunto con [[Philip Seymour Hoffman]], [[Amy Adams]] y [[Viola Davis]]. Un drama ambientáu nuna escuela católica en 1964 y empobinada por una monxa ultra conservadora (Streep), quien acusa ciegamente a un popular sacerdote (Hoffman) de [[pedofilia]]. Anque la cinta non incursionó de forma satisfactoria na taquilla, foi considerada polos críticos como una de les meyores películes del añu.<ref>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=doubt.htm |editorial=[[Box Office Mojo]] |títulu=''Doubt'' (2008) |fechaaccesu=5 de febreru de 2009}}</ref><ref>{{cita web |url=http://apps.metacritic.com/film/awards/2008/toptens.shtml |editorial=[[Metacritic]] |títulu=Film Critic Top Ten List: 2008 Critics' Picks |fechaaccesu=21 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://apps.metacritic.com/film/awards/2008/toptens.shtml|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> ''La dulda'' recibió cinco nominaciones a los Óscar, ente elles, una pa Streep na categoría de meyor actriz.<ref name="awards"/> En 2009 encarnó a [[Julia Child]] na comedia de [[Nora Ephron]] ''[[Julie & Julia]]'', coestelarizada por Amy Adams y [[Stanley Tucci]]. Narra la historia de [[Julie Powell]], una moza chef quien decidió preparar les 524 recetes de Child conteníes nel so llibru ''[[Mastering the Art of French Cooking]]'' nun periodu d'un añu y el cual rellató nel so blogue personal sol títulu ''The Julie/Julia Project''. Streep foi nuevamente nomada al Óscar na categoría d'actuación principal.<ref>{{cita publicación |apellíu=Gans |nome=Andrew |títulu=Academy Award Nominations Announced Feb. 2; "Nine" Receives Four Noms |obra=Playbill.com |fecha=2 de febreru de 2010 |url=http://www.playbill.com/news/article/136504-Academy-Award-Nominations-Announced-Feb-2-Nine-Receives-Four-Noms |fechaaccesu=17 de xineru de 2012}}</ref> El mesmu añu apaeció na comedia romántica ''[[It's Complicated]]'' xunto con [[Alec Baldwin]] y [[Steve Martin]]. Dambes cintes xeneráron-y a l'actriz una nominación al Globu d'Oru, ganándolo por primer.<ref>{{cita web |url=http://www.goldenglobes.org/nominations/year/2009/ |títulu=Golden Globe Awards 2009 |editorial=Hollywood Foreign Press Association |fechaaccesu=26 de setiembre de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.goldenglobes.org/nominations/year/2009/|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> Adicionalmente, emprestó la so voz a Felicity Fox na película animada ''[[Fantastic Mr. Fox]]''. === Década de 2010: trabayu recién === [[Ficheru:Meryl Streep Crop 2.jpg|thumb|140px|right|L'actriz col Globu d'Oru que ganó por ''[[La dama de fierro]]'' en 2012.]] La so primer película de la década foi ''[[La dama de fierro]]'', una cinta británica biográfica de 2011 sobre [[Margaret Thatcher]], que rellataba diverses etapes de la so vida.<ref>{{cita publicación |nome=Tom |apellíu=Peck |títulu=Meryl Streep takes on her toughest role: the Iron Lady |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/news/meryl-streep-takes-on-her-toughest-role-the-iron-lady-2016400.html |editorial=[[The Independent]] |fecha=2 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=26 de xineru de 2011 |ubicación=Londres}}</ref> Streep, quien tuvo presente mientres los alderiques de los miembros de la [[Cámara de los Comunes del Reinu Xuníu|Cámara de los Comunes]] pa preparar el so personaxe, llamó la so participación na cinta como «un desafíu emocionante y d'enormes proporciones».<ref>{{cita publicación |títulu=Meryl Streep attends parliament for Thatcher research |url=http://www.independent.co.uk/news/people/news/meryl-streep-attends-parliament-for-thatcher-research-2189672.html |obra=The Independent |allugamientu=UK |fecha=12 de xineru de 2011 |fechaaccesu=29 de febreru de 2009 |nome=Bang |apellíu=Showbiz}}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=Image of Meryl Streep as Margaret Thatcher unveiled |url=https://www.bbc.co.uk/news/entertainment-arts-12393674 |editorial=BBC News |fecha=8 de febreru de 2011 |fechaaccesu=8 de febreru de 2011}}</ref> Anque ''La dama de fierro'' recibió comentarios mistos, la so personificación de Thatcher recibió los máximos aponderamientos y distinciones de la industria cinematográfica alredor del mundu, ente ellos, el so primer [[BAFTA]] en trenta años, un Globu d'Oru y el so tercer Óscar, el primeru en ventinueve años.<ref>[http://broadwayworld.com/article/2012-GOLDEN-GLOBES-Are-Tonight-BroadwayWorld-to-Update-Winners-LIVE-20120115 2012 GOLDEN GLOBES Nominees and Winners - Complete List!]</ref><ref>[http://insidemovies.ew.com/2012/02/12/bafta-winners-announced-2/ BAFTA winners announced]</ref><ref>[http://insidemovies.ew.com/2012/02/26/2012-oscar-winners/ Oscars winners list: 'The Artist,' Jean Dujardin, and Meryl Streep take home top awards]</ref> En 2012 axuntar col direutor de ''El diañu ver de Prada,'' [[David Frankel]], na comedia dramática ''[[Hope Springs]]'', xunto con [[Tommy Lee Jones]] y [[Steve Carell]]. Nella, una madura pareya de maríos (Streep y Jones) intenten reactivar la intimidá de la so rellación asistiendo a una asesoría matrimonial intensiva.<ref>{{cita web |títulu=Hollywood Gets Sex Right, For Once: The Surprisingly Honest Hope Springs |url=http://gawker.com/5932701/what-the-surprisingly-honest-hope-springs-gets-right-about-sex |obra=Gawker |fecha=7 d'agostu de 2012 |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://gawker.com/5932701/what-the-surprisingly-honest-hope-springs-gets-right-about-sex|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> La cinta foi xeneralmente emponderada pola crítica, que destacó «les fascinantes interpretaciones de Meryl Streep y Tommy Lee Jones», quien ufierten «a los espectadores delles rises madures [...] y una mirada reflexiva a les rellaciones na adultez». La cinta xeneró-y a Streep la so ventena séptima nominación al Globu d'Oru.<ref>{{cita web |títulu=Hope Springs (2012) |url=http://www.rottentomatoes.com/m/hope_springs_2012/ |editorial=[[Rotten Tomatoes]] |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2012}}</ref> En 2013, l'actriz encarnó a Violet, una muyer madura con problemes de drogadicción y alcoholismu nel drama ''[[August: Osage County (película)|August: Osage County]]'', xunto con [[Julia Roberts]]. Foi dirixida por [[John Wells]] y ta basada na obra teatral ''[[Agostu (Condáu de Osage)|Agostu: Condáu de Osage]],'' de [[Tracy Letts]]. Streep facer col aplausu de la crítica americana nuevamente y recibió delles nominaciones en reconocencia, ente ellos la so décima octava nominación al Óscar. A entamos del 2014 interpretó a Chief Elder, compartiendo escenariu con [[Brenton Thwaites]] y [[Jeff Bridges]] na película [[The Giver (película)|''The Giver'']], dirixida por [[Phillip Noyce]]. Nel mes d'avientu del 2014 Streep interpretó a La Bruxa, compartiendo escenariu con [[Emily Blunt]], [[James Corden]], [[Anna Kendrick]], [[Chris Pine]], [[Johnny Depp]], [[Christine Baranski]] y [[Tracey Ullman]], na película ''[[Into the Woods]]'', dirixida por [[Rob Marshall]]; esta película llevar a la nominación d'Actriz de Drama Favorita pa los [[People's Choice Awards]], la so ventena novena nominación a los [[Golden Globes]] y el so décimu novena nominación a los Óscar, dambes como meyor actriz de repartu. [[Ficheru:Meryl Streep with the Emersons February 2016 (cropped).jpg|thumb|left|140px|Streep en 2016.]] N'agostu del 2015 protagonizó la película ''Ricki and the Flash''. Meryl Streep aceptó'l papel de Ricki Rendazzo/Llinda, una muyer que dexa a la so familia pa convertise nuna estrella de rock, y que más tarde tien la oportunidá de faer les paces. Meryl Streep destacó cantando ''covers'' como «Bad romance», «American girl» y «Drift away», ente otres. Hai de solliñar qu'aprendió a tocar la guitarra llétrica pa la filmación y los ''covers'' que cantó nun fueron editaos p'ameyorar la so voz. A finales del 2015, participó na cinta británica ''[[Suffragette (película)|Suffragette]],'' que se centra nes primeres participantes nel movimientu británicu en favor del sufraxu femenín de finales del sieglu XIX y principios del sieglu XX, onde foi escoyida pa interpretar a la líder sufraxista británica [[Emmeline Pankhurst]]. Mientres la promoción de la película volvió convertise nun altavoz de la igualdá de xéneru, declarando que s'identifica como una humanista que busca l'equilibriu.<ref>{{cita publicación |apellíu=País |nome=Ediciones El títulu=Meryl Streep: “Nun soi feminista, soi humanista” |url=https://elpais.com/elpais/2015/10/01/estilu/1443701168_042381.html |fecha=1 d'ochobre de 2015 |fechaaccesu=5 de marzu de 2017 |periódicu=EL PAÍS }}</ref> En 2016 foi xuráu de la sesentena sesta -66°- edición del [[Festival de Cine de Berlín]]. La so única película del añu, ''[[Florence Foster Jenkins (película)|Florence Foster Jenkins]]'' foi inspirada na vida de la [[Florence Foster Jenkins|cantante d'ópera del mesmu nome]] que, a pesar del so inhabilidad pal cantar, aportunó en convertise n'intérprete.<ref>{{cita web |autor=Child, Ben |url=https://www.theguardian.com/film/2014/oct/22/meryl-streep-hugh-grant-opera-singer-florence-foster-jenkins-biopic |títulu=Meryl Streep on for biopic of off-key opera singer Florence Foster Jenkins |obra=The Guardian |fechaaccesu=11 de payares de 2014}}</ref> La comedia tamién cuntó cola participación de [[Hugh Grant]] y [[Simon Helberg]].<ref>{{cita web |títulu=Meryl Streep in 'Florence Foster Jenkins' Biopic Debúes May 6 in O.K. |url=http://www.classicalite.com/articles/37713/20160216/meryl-streep-florence-foster-jenkins-biopic-debúes-6-o-k.htm |sitiuweb=Classicalite |fecha=16 de febreru de 2016 |fechaaccesu=17 de febreru de 2016}}</ref> Por esti trabayu, Streep ganó'l premiu de la [[Premiu de la Crítica Cinematográfica a la meyor actriz de comedia Crítica Cinematográfica a la meyor actriz de comedia]] y foi candidata al BAFTA, el Globu d'Oru y l'Óscar.<ref>{{cita web |títulu=2016 Critics' Choice Awards: 'La La Land' Leads With 8 Wins Including Best Picture; Donald Glover Unveils Lando Calrissian 'Stache |url=http://deadline.com/2016/12/tj-miller-la-la-land-hbo-2016-critics-choice-awards-the-complete-winners-list-live-1201868363/ |editorial=Deadline |fecha=11 d'avientu de 2016 |fechaaccesu=8 de xineru de 2017}}</ref><ref>{{cita web |url=http://variety.com/2017/film/news/2017-oscar-nominations-academy-awards-nominees-1201968107/ |títulu=Oscar Nominations: Complete List |editorial=''[[Variety (magacín)|Variety]]'' |fecha=24 de xineru de 2017 |fechaaccesu=24 de xineru de 2017}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.hollywoodreporter.com/lists/golden-globes-nominees-2017-list-955075 |títulu=Golden Globes 2017: The Complete List of Nominations |editorial=''[[The Hollywood Reporter]]'' |fecha=12 d'avientu de 2016 |fechaaccesu=8 de xineru de 2017}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.hollywoodreporter.com/news/sag-awards-2017-complete-list-nominations-956034 |títulu=SAG Awards 2017: The Complete List of Nominations |editorial=''[[The Hollywood Reporter]]'' |fecha=14 d'avientu de 2016 |fechaaccesu=8 de xineru de 2017}}</ref><ref>{{cita web |url=http://ew.com/awards/2017/01/10/bafta-nominations-2017-full-list/ |títulu=La La Land dominates BAFTA nominations with 11 nods |editorial=''[[Entertainment Weekly]]'' |fecha=10 de xineru de 2017 |fechaaccesu=10 de xineru de 2017}}</ref> En 2017 axuntóse nuevamente col direutor Rob Marshall na película ''[[Mary Poppins Returns]]'', protagonizada por [[Emily Blunt]];<ref>{{cita publicación |apellíu1=Kroll |nome1=Justin |títulu=Meryl Streep Joins Emily Blunt in 'Mary Poppins' Sequel |url=http://variety.com/2016/film/news/meryl-streep-joins-emily-blunt-in-mary-poppins-sequel-exclusive-1201825001/ |fechaaccesu=2 d'agostu de 2016 |obra=Variety |fecha=28 de xunetu de 2016}}</ref> y foi confirmada na cinta ''[[The Papers]]'', dirixida por [[Steven Spielberg]] ya inspiráu nel casu de los [[Pentagon Papers|Papeles del Pentágonu]].<ref>{{cita publicación |apellíu1=Kroll |nome1=Justin |títulu=Steven Spielberg, Tom Hanks and Meryl Streep Team Up for Pentagon Papers Movie |url=http://variety.com/2017/film/news/steven-spielberg-tom-hanks-meryl-streep-pentagon-papers-movie-1202002762/ |fechaaccesu=6 de marzu de 2017 |obra=Variety |fecha=6 de marzu de 2017}}</ref> == Otros proyeutos == === Música y audiollibros === L'actriz tamién grabó una serie d'audiollibros pa neños, que, posterioremente, xeneráron-y nominaciones al premiu [[Grammy]]. Foi nomada en 1986 por ''El Coneyu de Peluche'' na categoría de meyor álbum pa neños. Repitió na categoría en 1989 con ''[[The Tailor of Gloucester]]'' y ''[[The Tale of Peter Rabbit]]''. Foi nomada na categoría de meyor álbum faláu pa neños por ''The One and Only Shrek'' en 2008.<ref name="awards"/> El mesmu añu, quedó nomada al Grammy a la [[Premiu Grammy a la meyor escoyeta de banda sonora pa película, televisión o otru mediu visual|meyor escoyeta de banda sonora pa película, televisión o otru mediu visual]] pola so participación na banda sonora de la película ''[[Mamma Mia! (película)|Mamma Mia!]]''. La so interpretación del cantar del mesmu nome llevar a incursionar hasta la octava posición nes llistes d'ésitu de Portugal.<ref>{{cita web |títulu=Portuguese Music Charts |url=http://acharts.us/portugal_singles_top_50/2008/43}}</ref> Igualmente, foi premiada na trentena quinta edición de los premios ''People's Choice Awards'' na categoría de cantar favoritu nuna banda sonora.<ref>{{cita web |títulu=People Choice Awards Results |url=http://www.peopleschoice.com/pca/awards/nominees/index.jsp?añu=2009 |editorial=[[People's Choice Awards]]}}</ref> === Filantropía === Streep ye la vocera del Muséu d'Historia Nacional de la Muyer d'Estaos Xuníos, polo cual donó un monto de dineru significativo (incluyendo'l so pagu pola cinta ''La dama de fierro'') y dirixó numberosos eventos.<ref>{{cita web |url=http://www.nwhm.org/about-nwhm/press/featured-press/meryl-streep/ |títulu=About |editorial=National Women's History Museum |fechaaccesu=11 de xineru de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111105202706/http://www.nwhm.org/about-nwhm/press/featured-press/meryl-streep/ |fechaarchivu=2011-11-05 }}</ref> El 4 d'ochobre de 2012, donó 1 millón de dólares al [[Teatru Públicu del Festival de Shakespeare de Nueva York|Teatru Públicu]] n'honor del so postreru fundador [[Joseph Papp]], según a la so amiga, l'autora [[Nora Ephron]].<ref>{{cita web |títulu=Meryl Streep donates $1M to The Public Theatre |url=http://news.yahoo.com/meryl-streep-donates-1m-public-theatre-163830911.html |editorial=Yahoo News |fechaaccesu=6 d'ochobre de 2012}}</ref> Tamién sofitó la campaña «Chime For Change» de [[Gucci]], que tien l'oxetivu d'espublizar el empoderamiento femenín.<ref>{{cita web |apellíu=Karmali |nome=Sarah |títulu=Beyoncé Leads New Gucci Empowerment Campaign |url=http://www.vogue.co.uk/news/2013/02/28/beyonce-knowles-salma-hayek-gucci-chime-for-change-campaign-frida-giannini |obra=[[Vogue (revista)|Vogue]] |fecha=28 de febreru de 2013 |fechaaccesu=22 d'abril de 2013}}</ref> == Acentos y dialeutos == [[Ficheru:CavayeroMichael 6.jpg|thumb|right|220px|Obra sobre l'actriz, basáu na portada qu'ufiertó pa la revista ''[[Rolling Stone]]'' en 1981.<ref name="portada rs">{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/pictures/leading-ladies-on-the-cover-of-rolling-stone-20090916/meryl-streep-0854945 |títulu=Leading Ladies on the Cover of Rolling Stone |fechaaccesu=26 de febreru de 2017 |autor=Annie Leibovitz |fecha=15 d'ochobre de 1981 |editorial=''[[Rolling Stone]]'' |idioma=inglés}}</ref>]] Meryl Streep ye bien conocida pola so habilidá d'asonsañar un gran númberu d'acentos, dende'l danés inglés en ''[[Out of Africa]]'' (1985), al [[Pronunciación recibida|inglés británicu]] en ''[[The French Lieutenant's Woman]]'' (1981), ''[[Plenty]]'' (1985) y ''[[La dama de fierro]]'' (2011); y del italianu en ''[[A Prairie Home Companion]]'' (2006), al irlandés en ''[[Ironweed]]'' (1987) o hasta'l bultable acentu del [[Bronx]] de [[Nueva York]] en ''[[La dulda (película de 2008)|La dulda]]'' (2008). En 1988, la crítica especializada notó llargamente la capacidá de l'actriz d'emular l'acentu australianu con traces del inglés neozelandés.<ref>{{cita publicación |títulu=Trial by fury |url=http://www.smh.com.au/articles/2004/11/22/1100972318463.html |editorial=[[The Sydney Morning Herald]] |fecha=23 de payares de 2004}}</ref> Pal so papel na cinta ''[[Sophie's Choice]]'', actuó sol acentu polacu, y amás, tomó clases d'alemán y polacu yá que'l so papel falaba con fluidez estes dos llingües. En ''La dama de fierro'', emuló l'estilu retóricu de [[Margaret Thatcher]] antes del momentu en que se convirtió en primer ministra y depués de que camudó'l so tonu de voz y pronunciación cuando llegó al cargu. A pesar de les numberoses reconocencies que recibió por esto, Streep siempres fixo fincapié en que l'adoptar un acentu ye un elementu que considera obviu na creación d'un personaxe. Cuando se-y preguntar si los acentos ayudábenlu a entrar nos personaxes, respondió: «Siempres me sospriendo por esta entruga, ¿Cómo voi faer un papel y a falar como yo?». Cuando se-y preguntar en [[Belfast]] avera del cómo los reproducía, respondió a cencielles: «escucho», col acentu típicu d'[[Úlster]], propiu de la rexón.<ref>Newsletter (20 August 2007) [http://www.newsletter.co.uk/news/local/oscar_winner_boosts_new_arts_centre_plan_1_1857735 Oscar winner boosts new arts centre plan]. Johnston Publishing. Consultáu'l 12 de xunu de 2011.</ref> == Vida personal == Meryl Streep vivió col actor [[John Cazale]] mientres trés años hasta la so muerte en marzu de 1978.<ref>[http://www.kansascity.com/2010/12/01/2487206/john-cazales-brief-brilliant-career.html John Cazale's brief, brilliant career]. KansasCity.com. Consultáu'l 24 de payares de 2011.</ref> Casóse col escultor [[Don Gummer]] el 30 de setiembre del mesmu añu.<ref>[https://news.google.com/newspapers?id=Hw4gAAAAIBAJ&sjid=pmUFAAAAIBAJ&pg=1223,438388&dq=meryl+streep+don+gummer&hl=en The Lewiston Daily Sun, 3 d'ochobre de 1978]. News.google.com. Consultáu'l 24 de payares de 2011.</ref> La pareya tuvo cuatro fíos: [[Henry Wolfe Gummer]] (n. 1979), [[Mamie Gummer]] (n. 1983), [[Grace Gummer]] (n. 1986) y [[Louisa Jacobson Gummer]] (n. 1991). Tanto Mamie y Grace son actrices, ente que Henry ye músicu.<ref name="filmr"/><ref>[https://web.archive.org/web/20121018215836/http://www.henrywolfe.com/about/bio/ Henry Wolfe bio]. Henry Wolfe. Consultáu'l 24 de payares de 2011.</ref> Nuna entrevista en 2009, cuando-y preguntar a l'actriz si la relixón faía parte de la so vida, ella respondió: «nun sigo nenguna doctrina. Nun pertenezo nin a una ilesia nin a un templu nin a una sinagoga nin a un [[ashram]]».<ref>"Movies, Marriage, and Turning Sixty'. ''[[The Independent]]''. 24 de xineru de 2009.</ref> Tamién amestó: «siempres tuvi realmente, fondamente interesada na fe, porque creo que puedo entender el consuelu que ta presente na construcción d'una relixón». Tampoco refuga la posibilidá de la esistencia de Dios, alegando: «tengo la sensación de tratar de faer meyor les coses. ¿D'ónde vien eso?».<ref name="The Week">{{cita web |apellíu=Dennis |nome=Felix |títulu=Meryl Streep's struggle with faith |url=http://theweek.com/article/index/91777/meryl-streeps-struggle-with-faith |editorial=The Week |fechaaccesu=18 d'avientu de 2008}}</ref> == Filmografía == {{AP|Filmografía de Meryl Streep|l1=Filmografía de Meryl Streep}} == Premios == {{AP|Premios y nominaciones de Meryl Streep|l1=Premios y nominaciones de Meryl Streep}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía y llectures adicionales == * Davi Napoleón (1991). ''Chelsea on the Edge: The Adventures of an American Theater.'' Inclúi un discutiniu alrodiu de l'actuación de l'actriz na producción de Robert Kalfin ''Happy End'' nel Teatru Chelsea y en Broadway. Iowa State University Press. ISBN 0-8138-1713-7. * ''[https://web.archive.org/web/20090309070509/http://www.filmlinc.com/fcm/mj08/streep.htm Finding Herself: The Prime of Meryl Streep]'' por Molly Haskell, ''Film Comment'', mayu/xunu de 2008. * {{cita llibru |url=https://books.google.com/?id=89W0QMDjA7gC&pg=PA71&dq=Meryl+Streep#PPA76,M1 |títulu=The Actress&nbsp;– Hollywood Acting and the Female Star |autor=Hollinger, Karen |editorial=Routledge |añu=2006 |isbn=0-415-97792-4}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{wikiquote}} {{NF|1949||Streep, Meryl}} {{Tradubot|Meryl Streep}} [[Categoría:Actores y actrices de Nueva Jersey]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de comedia o musical (cine)]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz dramática (cine)]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Kennedy]] [[Categoría:Ganadores del premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista]] [[Categoría:Ganadores del premiu César Honoríficu]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Donostia]] [[Categoría:Paséu de la Fama de Hollywood]] [[Categoría:Ganadores del premiu del Festival de Cannes a la meyor actriz]] [[Categoría:Persones de Nueva Jersey]] [[Categoría:Premiu Princesa d'Asturies de les Artes]] 2dmqmj7lxyeppozctdty8578oghupf4 0 59498 4379571 4367104 2025-06-26T10:06:12Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379571 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Ashley Tisdale}} {{persona}} '''Ashley Michelle Tisdale''' {{nym}}, más conocida como '''Ashley Tisdale''', ye una [[actriz]], [[cantante]], [[compositor|compositora]], [[Productor de televisión|productora]] y [[Modelu (persona)|modelu]] d'[[Estaos Xuníos]]. Ye famosa pol so papel coprotagónico de [[Sharpay Evans]] na serie de películes de Disney, ''[[High School Musical (serie)|High School Musical]]'' y pol so papel na serie de Disney ''[[The Suite Life of Zack and Cody]]''. Empecipió la so carrera musical a principios de [[2007]] col llanzamientu de ''[[Headstrong]]''. El so segundu álbum d'estudiu ''[[Guilty Pleasure (álbum de Ashley Tisdale)|Guilty Pleasure]]'', foi llanzáu'l [[28 de xunetu]] de [[2009]]. Anguaño apurre la so voz pal personaxe de [[Candace Flynn]] na serie de [[Disney Channel]] ''[[Phineas y Ferb]]''. == Primeros años y empiezu de la so carrera == Ashley Tisdale nació en West Deal, nel condáu de Monmouth, asitiáu nel estáu de [[Nueva Jersey]]. Ye la segunda fía de Lisa Morris y Mike Tisdale. Tien una hermana [[Jennifer Tisdale]], cuatro años mayor qu'ella y tamién [[actriz]]. Ye prima alloñada del multimillonariu [[inventor]] Ron Popeil per parte del so güelu maternu Arnold Morris, distribuidor de los cuchiellos ''Ginsu''. Ashley mentó les sos rellaciones familiares con dichu inventor na emisión del día 9 de mayu de 2006 del programa de televisión ''The Jimmy Kimmel Show''. Empezó a rondar los escenarios a los trés años d'edá gracies a Bill Perlman, quien la afayó y convirtióse nel so representante,<ref>[https://web.archive.org/web/http://www.ashleytisdale.com/bion.asp Biografía nel so sitiu oficial]. Trescripción de la primer oración del cuartu párrafu: ''Manager Bill Perlman, who continues to represent her today, discovered Ashley at the age of three in her hometown mall in Monmouth County, NJ.'' - '''Traducción''': ''El so manager Bill Perlman, quien la representa hasta'l día de güei, afayar a la edá de 3 años mientres caminaba pel centru comercial de la so ciudá natal, en Monmouth County, Nueva Jersey''</ref> y consiguió-y una actuación nun espectáculu de la comunidá xudía local. El so meyor papel hasta'l momentu consiguir interpretando a la pequeña Cosette na obra musical de [[Broadway]] ''[[Los miserables (musical)|Los miserables]]''. Esta producción llevar per innumberables teatros alredor del mundu con tan solu diez años. A los dolce años yá cantara na Casa Blanca pal presidente [[Bill Clinton]]. Nuna entrevista dada a la revista ''[[People]]'', Tisdale comentó que la so primer apaición en televisión foi a los trés años d'edá pa un anunciu de la empresa [[JCPenney]].<ref name="JCPenney">{{cita web | url=http://www.people.com/people/archive/article/0,,20061857,00.html | títulu=Estrella de High School Musical, Ashley Tisdale | editorial=[[People]] | fechaaccesu=12 de febreru de 2009}}</ref> Tisdale tamién foi una modelu de l'axencia [[Ford Models]] xunto a [[Lindsay Lohan]] y [[Mischa Barton]].<ref name="Ford-Nove2008">[http://www.superiorpics.com/ashley_tisdale/ "High School Musical Girl"]. (11 de xunu de 2008) ''SuperiorPics''. Retiráu: 2008-11-09.</ref> Yá sobre finales de la década de los [[Años 1990|90]], Ashley empezó a tener papeles pequeños en reconocíes series de televisión como ''El séptimu cielu'', ''[[Boston Public]]'' o ''[[Charmed]]'' ente otres, amás de llograr una participación na película ''[[Donnie Darko]]'', protagonizada por [[Jake Gyllenhaal]]. Más tarde ver n'otres como ''The Hughleys'' o ''Still Standing''. En [[2002]] protagonizó un anunciu de televisión, bien recordáu n'[[Estaos Xuníos]] pola risible tresformamientu de la so cabeza nuna naranxa. Naquellos años camudar a la llocalidá de [[Valencia (California)|Valencia]], [[California]] onde estudió y graduóse en [[2003]]. == Música, carrera nel cine y televisión == === 2004-2006: The Suite Life of Zack and Cody y ''High School Musical'' === [[Ficheru:Ashley Tisdale 12.jpg|thumb|200px|right|Ashley Tisdale presentando en vivu'l cantar "Bop To The Top" na xira de conciertos ''[[High School Musical: El Conciertu]]''.]] Dos años más tarde decidió presentase al casting de la serie de [[Disney Channel]] '''''[[The Suite Life of Zack and Cody]]''''' pa los papeles de ''Maddie Fitzpatrick'' y ''London Tipton'', consiguiendo finalmente'l primeru d'ellos qu'interpreta a una vendedora de carambelos del hotel onde se desenvuelve la serie,<ref>Trescripción de la so declaración nuna [http://www.thestarscoop.com/archives/ashley-tisdale.php entrevista del sitiu The StarScoop]. El testu pertenez a la primer parte de la so cuarta respuesta, na cual preguntar como consiguió'l rol de Maddie na serie ''[[The Suite Life of Zack and Cody]]'': ''"I audiotioned for it. I did a couple pilots for a network series, and finally went out for a Disney pilot. I worked with the producer and creator on Smart Guy, I did an episode before, so I went in and actually tested for both roles, London and Maddie."'' - ''"Presentéme a l'audición pa la serie. Fixi episodios piloto enantes, y finalmente fui a probar pa un episodiu piloto de Disney. Yá trabayara col productor y el creador na serie Smart Guy y rodáramos un episodiu enantes y de fechu presentéme pa los papeles de London y Maddie."''</ref> nesta mesma serie infantil más tarde compartió escenes con artistes como [[Jesse McCartney]], [[Miley Cyrus]], [[The Cheetah Girls (banda)|The Cheetah Girls]] y [[Chris Brown (cantante)|Chris Brown]]. A midida que avanzaba l'ésitu de la serie Ashley aprovechaba pa llanzar la so carrera realizando diversos anuncios de la canal y participando n'especiales. Tamién llogró un papel adicional como la voz d'un personaxe de la serie de [[manga]] ''Whisper of the Heart''. A principios de [[2005]] decidió presentase al casting del [[musical]] que s'estrenó en xineru de [[2006]] pa la TV ''[[High School Musical]]'', siendo la so primer intención consiguir el papel principal de ''Gabriella Montez''. Finalmente consiguió'l papel co-protagonista de ''[[Sharpay Evans]]'', que darréu repitió en '' [[High School Musical 2]]'' y'' [[High School Musical 3: Senior Year]]'', y col cual interpretaría cantares como "Bop To The Top" y "What I've Been Looking For" ente otres. Adicionalmente grabó cantares pa [[The Walt Disney Company|Disney]], una de les cualos "Kiss The Girl", incluyir nun [[videu musical]] protagonizáu por ella mesma na edición Platino en DVD de la película ''La Serenita''. Amás grabó una versión de "A Dream Is A Wish Your Heart Makes" xunto col restu de les por esi entós estrelles de la canal denominaes ''[[Disney Channel|Círculu d'Estrelles de Disney Channel]]'' onde tamién taba [[Hilary Duff]] y [[Raven-Symoné]]. Tamién participó nos ''[[Disney Channel]] '' en dos ediciones (2006 y 2007), na primera d'elles desempeñó'l papel de capitana del equipu verde, ente que na segunda formó parte del equipu coloráu xunto con otres estrelles de Disney Channel como [[Brenda Song]] y [[Mitchel Musso]]. La carrera musical d'esta artista espublizar a partir del ésitu de '''''[[High School Musical]]''''', cola cual algamó la fama definitiva y llogró importantes llogros, como'l faer hestoria na música al ser la primer cantante femenina n'allugase nel [[Billboard Hot 100]] con dos canciones coles mesmes (''"Bop to the Top"'' y ''"What I've been looking for"''), a pesar de qu'antes yá participara con otros cantares pa [[The Walt Disney Company|Disney]], como "Some Day My Prince Will Come", "[[Last Christmas (cantar de Ashley Tisdale)|Last Christmas]]" (esta postrera incluyida a finales del 2007 nel álbum de cantares navidiegos ''[[A Disney Channel Holiday]]''), amás de ser el primer single col que forma parte de la discográfica [[Warner Bros. Records]]. Tisdale llanzó una xira mundial col restu del repartu de ''High School Musical'' a finales de 2006, coles mires de promocionar les cintes, ella equí presentó los cantares de la banda sonora, amás de cantar tres canciones del so álbum solista, llanzáu meses más tarde.<ref name="high">{{cita web | url=https://web.archive.org/web/http://highschoolmusical.aeglive.com/tour.php | títulu= High School Musical The Concert | editorial=[[The Walt Disney Company|Disney]] | fechaaccesu=20 de xunetu de 2008}}</ref> Un DVD y un álbum en direuto llamáu ''[[High School Musical: The Concert]]'' foi realizáu en 2007, colos cantares "We'll Be Together", "[[He Said She Said (cantar)|He Said She Said]]" y "[[Headstrong]]". Tisdale realizó un EP de tres canciones sol sellu discográficu [[Warner Bros. Records]] el [[12 d'avientu]] de [[2006]], coles mires de promocionar tempránamente lo que sería más tarde el so álbum debú. El EP foi llamáu "He Said She Said" y tamién incluyó los cantares "[[Headstrong]]" y el so senciellu navidiegu "[[Last Christmas]]", Este foi llanzáu pa promocionar esti álbum. El EP foi puestu a disposición pa descarga dixital mientres el ''[[High School Musical: The Concert]]''.<ref name="tree songs ep">{{cita web | url=http://findarticles.com/p/articles/mi_pwwi/is_200611/ai_n16854478 | títulu=Ashley Tisdale Realiza un EP de tres canciones sol sellu Warner Bros. Records | editorial=Bnet | fechaaccesu=1 d'avientu de 2008|urlarchivu=http://archive.today/5mJe|fechaarchivu=8 de xunetu de 2012}}</ref> === 2007-2008: ''Headstrong'' y despegue de la so carrera === El [[6 de febreru]] de [[2007]] llanzó'l so primer álbum, tituláu '''''[[Headstrong]]''''' al traviés de la distribuidora [[Warner Bros. Records]]. El discu consiguió rápido los primeros puestos nos principales charts mundiales, vendiendo solo na so primer selmana 64.000 copies y llegando al quintu puestu del Billboard 200,<ref>De [http://www.billboard.com/bbcom/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1003545534 Billboard], tercer párrafu: ''""High School Musical" star Ashley Tisdale opens at Non. 5 with her Warner Bros. solo debú, "Headstrong," which sold 64,000. She previously became the first female artist to debú with two on the Hot 100 at the same time, with a pair of tracks culled from the filme's soundtrack."'' - ''"La estrella de High School Musical Ashley Tisdale abre nel puestu númberu cinco nel so debú en solitariu ''Headstrong'' con 64.000 copies vendíes. Enantes foi la primer artista femenina en debutar con dos - ''"La estrella de High School Musical Ashley Tisdale abre nel puestu númberu cinco nel so debú en solitariu ''Headstrong'' con 64.000 copies vendíes. Enantes foi la primer artista femenina en debutar con dos singles nel Hot 100 coles mesmes, con dos canciones de la banda sonora de la película"''</ref> Mientres el so discu esa selmana debutó na posición 14 de la llista mundial de discos, siendo'l segundu meyor debú de la selmana. El so primer single foi "[[Be Good to Me (cantar)|Be Good To Me]]", llanzáu n'avientu de [[2006]] nes radios d'[[Estaos Xuníos]] y por ventes dixitales en [[iTunes]], algamando'l puestu 80 en [[Billboard Hot 100]], depués dio pasu a "[[He Said She Said (cantar)|He Said She Said]]", llanzáu tamién n'avientu de [[2006]] llegando a debutar en xineru de [[2007]] na posición 77 del [[Billboard Hot 100]], solo con descargues dixitales convirtiéndose amás n'unu de los meyores entraes de la selmana a tala llista, pero esti single foi re-llanzáu en setiembre de [[2007]] xunto a un [[videu musical]] con gran acoyida del públicu y col llanzamientu masivu n'emisores de radiu y canales de música, algamando asina meyores posiciones qu'enantes en distintes llistes mundiales incluyendo les [[Billboard]]. El tercer senciellu foi "[[Not Like That (cantar)|Not Like That]]" realizáu solamente n'[[Europa]] y [[Chile]]. En [[mayu]] de [[2008]] llanzóse oficialmente'l cuartu senciellu del so discu, la balada "[[Suddenly (cantar)|Suddenly]]" n'[[Alemaña]] y como promoción televisiva en [[Brasil]], esti cantar foi la encargada de cerrar la era [[Headstrong]], una y bones la discográfica nun tien pensáu siguir la promoción del álbum. [[Ficheru:Ashley tisdale 3.jpg|thumb|200px|left|Ashley Tisdale mientres la xira de conciertos ''[[High School Musical: El Conciertu]]''.]] N'abril del [[2007]], Tisdale apaeció en dos episodios de [[Punk'd]] de [[MTV]] nel primeru foi la víctima, nesti capítulu produció una gran discutiniu por qu'en él, ver a Ashley cantando'l so cantar "Kiss The Girl", que por derechos d'autor [[MTV]] nun taba autorizáu a reproducir, por esto na parte onde ella canta, la so voz foi reemplazada por un soníu qu'interfería. Más tarde participó como cómpliz na chancia preparada pol mesmu programa al so amigu y co-protagonista [[Zac Efron]]. En [[payares]] de [[2007]] Ashley llanzó un Musical llamáu ''[[There's Something About Ashley]]''.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=uC7ny7-9DXY/ DVD Tréiler]</ref> N'[[ochobre]] y [[payares]] de [[2007]] Ashley empezó una pequeña xira de conciertos per distintes ciudaes d'[[Estaos Xuníos]], actuando en dellos centros comerciales d'esi país col fin de promocionar el so discu y el nuevu [[DVD]], la xira denominóse ''[[Headstrong Tour Across America]]''. L'álbum hasta la fecha vendió más de 1 millón de copies alredor del Mundu, amás el [[3 de xunu]] de [[2008]], l'álbum foi certificáu cola categoría ''Oru'' pola [[RIAA]] n'[[Estaos Xuníos]] por vender más 500.000 copies nesi país.<ref>[https://web.archive.org/web/http://www.billboard.com/bbcom/riaa/index.jsp RIAA].</ref> En xunetu de 2008 el so videoclip del cantar "[[He Said She Said (cantar)|He Said She Said]]" resulta pre-nomáu pa los premios ''[[MTV Video Music Awards]]'' que tendríen llugar el día [[7 de setiembre]] de 2008, el videu llegó al quintu puestu de la llista de reproducciones, pero a la fin nun resultó nomáu pa dichos premios. El [[25 de xunetu]] de [[2008]], dar a conocer los primeros datos de votaciones a los pre-nomaos y a pesar de que Ashley taba bien allugada nos Pre-Nomaos nun algamar a tar na llista oficial,<ref>[https://web.archive.org/web/http://www.eonline.com/uberblog/marc_malkin/b147909_britney_spears_nabs_mtv_nom_piece_of_me.html Y!Online.com] Primeros Nomaos pa los [[MTV Video Music Awards]] [[2008]]</ref> Lo mesmo asocedió nes otres trés categoríes nes cualos apaecía dientro de les opciones principales, ''"Best Pop Videu"'' ''(Meyor Videu Pop)'', ''"Best Dancing in a Videu"'' ''(Meyor baille nun videu)'' y ''"Video of the Year"'' ''(Videu del Añu)'' Sicasí ella va formar parte del esclusivu grupu de presentadores de los premios según informó [[MTV]], xunto con [[Miley Cyrus]], [[Lindsay Lohan]], [[Michael Phelps]], [[Ciara]], [[Scarlett Johansson]], ente otros.<ref>[http://www.mtv.com/news/articles/1593696/20080828/cyrus__miley.jhtml MTV.com] MTV News! - Miley Cyrus, Michael Phelps, Lindsay Lohan y la estrella de ''[[High School Musical]]'' Nomaos como presentadores nos [[MTV Video Music Awards 2008]] - Retiráu: [[29 d'agostu]] de [[2008]].</ref> El [[17 d'ochobre]] de [[2008]] va ser llanzáu n'[[Alemaña]] el postreru senciellu oficial del so álbum Headstrong nesi país "[[Be Good to Me]]", col cual terminara de promocionar aquel álbum, tamién realizó una nueva versión del videu musical d'esi cantar pa promocionalo nel país [[Européu]], que foi estrenáu'l [[5 d'ochobre]] de [[2008]] en ''Viva TV Alemaña'' y qu'incluyía imáxenes del DVD y de Ashley mientres la grabación y promoción del discu. A finales del [[2007]] Ashley empezó coles grabaciones de ''[[Picture This|Picture This!]]'' y el so lanzanzamiento foi direutamente nel día 22 de [[xunetu]] de [[2008]], nesti últimu añu tamién se confirmó la so participación n'otra película de nome ''[[They Came From Upstairs]]'', que se grabó en [[xineru]] y [[febreru]] de [[2008]]. Coles mesmes empieza a trabayar como Chelsea Franks na serie ''Powers'' y tamién apurre la so voz pal personaxe de Candace Flynn de la serie de dibuxos animaos de [[Disney Channel]] ''[[Phineas y Ferb]]''. En [[2008]], Ashley según dellos informes de la prensa va protagonizar un Remake del clásicu del cine ''"Teen Witch"'' en [[2009]] y ''"You Wish"'',<ref>[http://www.peliculas.info/18-04-2008/dellos/ashley-tisdale-de-highscholl-musical-protagonizara-la-remake-de-teen-witch Películes.info] Ashley Tisdale de [[High School Musical]] va protagonizar la remake de Teen Witch.</ref> amás empecipió los sos proyeutos como productora de televisión formando parte de la producción executiva de la so acabante estrenar película ''[[Picture This|Picture This!]]'', como tamién empecipio los sos trabayos na producción d'un nuevu show pa [[Disney Channel]].<ref>[http://www.webconferencia.net/ashley-tisdale/ashley-tisdale-producira-mesmu show-disney-419575.html WebConferencia.net] Ashley Tisdale va producir el so propiu show en Disney Channel</ref> Ashley espresu a finales de [[2007]] en distintes entevistes a medios de comunicación como [[MTV]],<ref>http://www.mtv.com/overdrive/?id=1576167&vide=195357 Entrevista MTV- Detalles del so segundu discu</ref> [[TV Guide]] y la revista OK! Magacín el deséu de grabar un segundu discu.<ref>http://okmagazine.com/news/view/2572/OK!-Interview:-Ashley-Tisdale en OK! Weekly - Ashley fala alrodiu del so segundu álbum</ref> En marzu de 2008 grabó dellos covers pa versiones de clásicos de los 80' y 90'. Dos d'ellos peneráronse n'Internet el [[1 d'abril]] pa promocionar un productu al que l'artista empresta la so cara: "''Heaven is a Place On Earth''" de [[Belinda Carlisle]] y "''Time After Time''" de [[Cyndi Lauper]], anque nun se confirmó si formaren parte del so segundu discu, estos si formen parte del [[Extended play|EP]] '''''[[Degree Girl: OMG! Jams]]''''' disponible en descarga gratuita nel sitiu web oficial de la compañía ''Degree''. [[Ficheru:Ashley tisdale abc 2007.jpg|thumb|200px|right|Ashley Tisdale nos estudios de la televisora estauxunidense [[American Broadcasting Company|ABC]] en xunetu de 2007.]] El [[3 d'agostu]] de [[2008]], Ashley xunto con [[Miley Cyrus]] y [[Jonas Brothers]], fueron les estrelles convidaes al nuevu programa de [[Disney Channel]] llamáu ''Studio DC: Almost Live'' que nel so formatu ye bien similar al antiguu show ''[[The Muppets]]'', inclusive onde agora tamién participen personaxes d'aquel Show, como [[Kermit the Frog]] y Miss Piggy.<ref>[https://www.imdb.com/title/tt1258161/fullcredits#cast IMDb.com] Páxina de ''Studio DC: Almost Live'' en IMDb, creitos y apaiciones.</ref> Ella tamién participó na banda sonora d'[[High School Musical 3: Senior Year (álbum)|High School Musical 3: Senior Year]], un de los cantares ye "I Want It All", que foi estrenada'l vienres [[8 d'agostu]] de [[2008]] por [[Radio Disney]], pero foi retardada pal [[15 d'agostu]] de [[2008]].<ref>[http://radio.disney.go.com/music/planet_premiere.html RadioDisney.com] Planet Premiere de "[[I Want It All (cantar de High School Musical)|I Want It All]]" de Ashley Tisdale en [[Radio Disney]]. Retiráu: [[9 d'agostu]] de [[2008]].</ref> El [[7 de setiembre]] de [[2008]] penerar n'[[internet]] el cantar tituláu "I'm Back", que posiblemente sea incluyida nel próximu álbum de Ashley Tisdale. Tisdale tamién asisitio a los [[MTV Video Music Awards]] [[2008]] xunto col restu del cast de ''High School Musical 3'', onde introdució l'actuación de la cantante [[Christina Aguilera]].<ref name="vma08">{{cita web | url=http://buzzworthy.mtv.com/2008/08/28/more-2008-vma-vips-high-school-musical-3-cast-to-present-a-moonman/ | títulu=More 2008 VMA VIPs: 'High School Musical 3′ Cast To Present A Moonman| editorial=[[MTV]] | fechaaccesu=29 de xunetu de 2008}}</ref> Tisdale formó parte d'una xira promocional per Europa coles estrelles de ''High School Musical 3'' pa promocionar la película.<ref name="hsm3tour">{{cita web | url=http://justjared.buzznet.com/2008/09/22/ashley-tisdale-europe/ | títulu=Ashley Tisdale Prepara la Xira Europea| editorial=JustJared | fechaaccesu=27 de setiembre de 2008}}</ref> El [[12 d'avientu]] de [[2008]], ella animó l'eventu ''Jingle Ball'' de la estación radial Z100 nel [[Madison Square Garden]], [[Nueva York]], n'anguaño ella condució l'eventu en compañía de [[Nick Lachey]] y compartió escenariu con [[The Veronicas]] y [[Katy Perry]].<ref name="jingleball">{{cita web | url=http://justjared.buzznet.com/2008/12/13/ashley-tisdale-zips-to-z100/ | títulu=Ashley Tisdale en Z100| editorial=JustJared | fechaaccesu=13 d'avientu de 2008}}</ref> El [[14 d'avientu]] de ''2008'', Tisdale tambiñen participó nel mesmu eventu pero esta vegada de la estación radial Q102's nel Susquehanna Center de [[Camden (Nueva Jersey)|Camden, Nueva Jersey]].<ref name="jingleballq102">{{cita web | url=https://web.archive.org/web/http://events.nbcphiladelphia.com/camden-nj/events/show/85369920-q102-jingle-ball-2008-ft-pussycat-dolls-jesse-mccartney | títulu=Q102 Jingle Ball 2008 con Pussycat Dolls, Jesse McCartney | editorial=NBC Philadelphia | fechaaccesu=13 d'avientu de 2008}}</ref> El 31 d'avientu de 2008, Tisdale con V Factory y el segundu llugar de la séptima temporada del programa ''[[American Idol]]'' [[David Archuleta]] participaron na fiesta d'añu nuevu ''NewPhoria'' nel McKay Events Center; ella tuvo'l rol de anfitriona.<ref name="newyear2008">{{cita web | url=http://justjaredjr.buzznet.com/2008/12/24/ring-new-year-v-factory/ | títulu=Ring in the New Year With V Factory! | editorial=JustJaredJr. | fechaaccesu=28 d'avientu de 2008}}</ref> "[[I Want It All (cantar de High School Musical)|I Want It All]]", cantada por Tisdale, y otros once cantares de la banda sonora de ''[[High School Musical 3: Senior Year (soundtrack)|High School Musical 3]]'' fueron pre-nomaes na categoría "Best Original Song" pa los [[Premiu Oscar de 2008]]. Les nominaciones finales fueron anunciaes el [[22 de xineru]] de [[2009]], pero nengún cantar de la película algamó una nominación.,<ref name="bestsongoscar">{{cita web | url=https://web.archive.org/web/http://www.thehollywoodnews.com/artman2/publish/movie_news/49-Best-Song-Oscar-hopefuls-announced-12171208_printer.php | títulu=49 Best Song Oscar prontamente anunciaes| editorial=The Hollywood News | fechaaccesu=19 d'avientu de 2008}}</ref> pero según [[Billboard (magacín)|Billboard]], el cantar tuvo de ser nomada.<ref name="academyawardsnomination">{{cita web |autor=Ann Donahue |fecha=21 de xineru de 2009|url=http://www.billboard.com/bbcom/hear_now/index.jsp|editorial=[[Billboard (magacín)|Billboard]] |títulu=y los nomaos a Best Original Song deberian ser... |fechaaccesu=21 de setiembre de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/20051101064128/www.billboard.com/bbcom/hear_now/index.jsp|fechaarchivu=1 de payares de 2005}}</ref> === 2009-2012: ''Guilty Pleasure'' y proyeutos === Nuna entrevista a ''Extra! TV'' confirmó tar trabayando nel so nuevu álbum, al que va poner mayor atención una vegada terminada la grabación y promoción de ''[[High School Musical 3]]'' y nel qu'asegura tener mayor participación na composición de los cantares.<ref>[http://extratv.warnerbros.com/2008/04/more_with_ashley_tisdale.php Extra interview]</ref> Nuna entrevista qu'dio nos ''"American Music Awards"'' dio a conocer el so interés por trabayar xunto a [[Sean Kingston]], un artista que tamién trabaya col productor [[J.R. Rotem]].<ref>[https://web.archive.org/web/http://www.youtube.com/watch?v=StxTI7PUD5I Entrevista nes AMA 07]</ref> Nuna entrevista a la revista People, confirmó tar trabayando con dichu productor, amás de tener llistes dos cantares que van formar parte del nuevu material. Tamién comentó tar escribiendo cantares mientres la grabación de ''[[High School Musical 3: Senior Year]]'',<ref>[https://web.archive.org/web/http://www.ohashley.net/index.php?subaction=showcomments&id=1207525491&archive=&start_from=&ucat=1& Entrevista pa People]</ref> [[Ficheru:AshleyTisdale2011.jpg|200px|izquierda|thumb|Ashley Tisdale en 2011.]] Tisdale dixo tener el 80% del álbum yá llistu, que seria muncho más "[[Pop Rock]] y maduru".<ref name="albumfebruary">{{cita web | url=http://www.popeater.com/music/article/ashley-tisdale-talks-hsm-zac-and-fergie/215912 | títulu=Ashley Tisdale fala alrodiu de'' [[High School Musical 3]]'', los sos futuros proyeutos y más| editorial=PopEater | fechaaccesu=19 d'ochobre de 2008}}</ref><ref name="80%">{{cita web | url=http://www.mtv.com/news/articles/1597788/20081023/story.jhtml | títulu='High School Musical' Stars Ready New Albums| autor=Jocelyn Vena| fecha=24 d'ochobre, 2008 |editorial=MTV | fechaaccesu=24 d'ochobre de 2008}}</ref> Tommy Page informó na so páxina web oficial, tar trabayando nel segundu material musical de la cantante. Tamién, el comentó nesti mesmu sitiu que'l nuevu senciellu musical va tar en radios prontamente.<ref name="tommypage">{{cita web | url=https://web.archive.org/web/http://www.tommy-page.com/ | títulu=Tommy Page sitiu web oficial| autor=Tommy Page| fecha=30 d'ochobre, 2008 | fechaaccesu=30 d'ochobre de 2008}}</ref> [[Ficheru:Ashleytisdalecometawards2.jpg|thumb|200px|left|Tisdale cantando "[[It's Alright, It's OK]]" nos ''Comet Awards 2009'' n'[[Alemaña]].]] ''The Hollywood Reporter'' reportó que Tisdale protagoniza la película de [[20th Century Fox]], que ye una Comedia-Aventura llamada ''[[Aliens In The Attic]]'', xunto con [[Robert Hoffman]] y [[Carter Jenkins]], la cinta foi realizada nos cines el [[31 de xunetu]] de [[2009]] nos [[Estaos Xuníos]] y el [[Reinu Xuníu]].<ref>{{cita web |títulu= Tisdale climbs to filme in "Upstairs"|url= http://www.hollywoodreporter.com/hr/content_display/film/news/y3i3fd4ee13311f0402cc4f33aeb4254a72|fechaaccesu= 12 de xineru de 2008}}</ref> Ella torna col so papel de [[Maddie Fitzpatrick]] como estrella convidada nun episodiu de la seri [[The Suite Life on Deck]] l'episodiu foi estrenáu n'[[Estaos Xuníos]] el [[16 de xineru]] de [[2009]].<ref>{{cita web |url= http://justjaredjr.buzznet.com/2008/12/22/ashley-tidsale-ss-tipton/|títulu= Ashley Tisdale Boards The S.S.Tipton |fechaaccesu= 28 d'avientu de 2008|fecha= 22 d'avientu de 2008|editorial= JustJaredJr.|cita= Former Suite Life of Zack and Cody star Ashley Tisdale lounges on the deck of the S.S. Tipton with Brenda Song and Debby Ryan as she returns to her roots in the spin-off show, The Suite Life on Deck.}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.nytimes.com/2008/09/26/arts/television/26suit.html?scp=3&sq=suite%20life&st=cse|títulu= Students Book Passage to Comedic Ports of Call|fechaaccesu= 4 d'ochobre de 2008|autor= Jacques Steinberg|fecha= 25 de setiembre de 2008|editorial= [[New York Times]]|cita= Gone from the new show are Kim Rhodes, who played the boys' mother, and Ashley Tisdale, who, when she was not making the “High School Musical” movies, portrayed Maddie, a candy-shop cashier. Both are expected to return as guest stars.}}</ref> Tisdale empezó los sos proyeutos na so nueva faceta de [[Productor de televisión productora executiva]], que llevar a tratar y producir programes pa televisión, y tener un papel fundamental detrás de cámares. Tisdale fundó la so propia productora llamada ''Blondie Girl Productions'' y agora ta trabayando nun par de nuevu proyeutos, d'ente los cualos destaca, el nuevu programa pa [[Disney Channel]], producíu interinamente por Tisdale.<ref name="washington">{{cita web |autor=Melinda Newman |fecha=19 d'ochobre, 2008|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/10/17/AR2008101700562_2.html?sid=ST2008102302275&s_pos= |editorial=[[Washington Post]] |títulu='He's Too Much Like My Brother' |fechaaccesu=6 d'avientu de 2007}}</ref> Nuna entrevista al programa ''Live with Regis & Kelly'', el [[23 d'ochobre]] de [[2008]], ella espresó tar anguaño trabayando para [[Disney Channel]] nuna serie. Tisdale tamién robló pa la productora [[FremantleMedia]] (creadora de ''[[American Idol]]'') equí ella trabayaría produciento un nuevu [[reality show]] con ellos.<ref name="tvproducing">{{cita web | url=http://justjared.buzznet.com/2008/10/23/ashley-tisdale-tv-producer/ | títulu=Ashley Tisdale ye agora Productora de televisión - con videu de la entrevista editorial=JustJared | fechaaccesu=23 d'ochobre de 2008}}</ref> A finales de xineru de 2009, Tisdale ldejó l'axencia Gersh Agency y robló poles más importante axencia de talentos en [[Hollywood]] y una de les líderes nel mundu del entretenimientu, Creative Artists Agency.<ref name="caa">[http://www.caatouring.com/Public/ArtistRoster.aspx?role= "Ashley Tisdale is CAA"]. (30 de xineru de 2009) ''Creative Artists Agency''. Retiráu: 2009-01-30.</ref> ''The Hollywood Reporter'' anunció en febreru de 2009 que Tisdale ta collaborando na producción xunto a Jessica Horowitz y James Krieg dambos escritores de la película orixinal de [[Nickelodeon]] ''[[Nickelodeon|Spectacular!]]'', pa crear una nueva serie animada ''After Midnight'' qu'anguaño s'atopa en conversaciones pa la so districubión.<ref name="After Midnight">{{cita web | url=https://web.archive.org/web/http://www.hollywoodreporter.com/hr/content_display/television/news/y3i935c93ae37661420b115bedc793y4788 | títulu=Nickelodeon prepara secuela de 'Spectacular!'. | editorial=The Hollywood Reporter | fechaaccesu=9 de febreru de 2009}}</ref> Nuna recién entrevista pa ''[[Cosmopolitan (revista)|Cosmopolitan]]'', Tisdale anunció que l'álbum lleva por nome '''''[[Guilty Pleasure (álbum de Ashley Tisdale)|Guilty Pleasure]]''''' y que ye muncho más "sexy y roqueru" que la so anterior producción.<ref>{{cita web |títulu= Bienveníu al nuevu sitiu web AshleyMusic.com + información del álbum|url= http://www.ashleymusic.com/news/2009/03/02/welcome-new-ashleymusic-com|fechaaccesu= 2 de marzu de 2009}}</ref> Ella tamién dio a concoer dos nomes de cantares incluyíos nesti discu "Hot Mess" y "How Do You Love Someone?". L'álbum salió a la venta'l próximu [[28 de xunetu]] de [[2009]] n'[[Estaos Xuníos]], ensin emabrgo un mes enantes el [[12 de xunu]] tuvo disponible n'[[Alemaña]] y el [[15 de xunu]] de [[2009]] nel [[Reinu Xuníu]].<ref>{{cita publicación |títulu = Ashley Tisdale ye una Fiera|apellíu = Heyman|nome = Marshall|publicación = Cosmopolitan|fecha = Abril de 2009|páxines = 30+|fechaaccesu = 1 de marzu de 2009}} <!--Verified via scans posted at https://web.archive.org/web/http://www.tisdale-fan.com/gallery/displayimage.php?album=657&pos=2; delete this link once somebody has verified from hard copy--></ref> Tisdale anunció que'l primer senciellu oficial del álbum "[[It's Alright, It's OK]]" foi llanzáu en para descarga dixital en [[iTunes]] el [[14 d'abril]] de 2009 n'[[Estaos Xuníos]].<ref name="itsalrightbutok">{{cita web | url=https://web.archive.org/web/http://www.ashleytisdale.com/news/2009/03/03/new-single-its-alright-its-ok | títulu=Nuevu Senciellu - "It's Alright, It's OK"| editorial=AshleyTisdale.com | fechaaccesu=3 de marzu de 2009}}</ref><ref name="fmqbradio">{{cita web | url=http://fmqb.com/Article.asp?id=16691 | títulu=Próximos llanzamientos en radios FMQB| editorial=FMQB radio | fechaaccesu=3 de marzu de 2009}}</ref> na primer selmana de sulanzamiento llogró rápido'l debú na posición númberu 99 del ''[[Billboard]]'' [[Hot 100]]. El cantar foi llanzada oficialmente en radios el [[28 d'abril]] de 2009. Tisdale amás participa na [[banda sonora]] de la película ''[[Aliens In The Attic]]'', tamién protragonizada por ella, col cantar "Switch", que xunto a esto va ser incluyida como la pista númberu 14 del so segundu álbum ''[[Guilty Pleasure (álbum de Ashley Tisdale)|Guilty Pleasure]]''. Tisdale protagoniza'l videu del senciellu "Love Drunk" de [[Boys Like Girls]]. Na selmana del [[5 d'agostu]] de [[2009]], ''[[Guilty Pleasure (álbum de Ashley Tisdale)|Guilty Pleasure]]'', debuta númberu 12 na llista [[Billboard 200]] d'[[Estaos Xuníos]], con pocu más de 25.000 copies vendíes na primer selmana convirtiéndose nel segundu meyor debú de la selmana.<ref name="Fabolous Tops Billboard 200">{{cita web |url=http://www.billboard.com/#/news/fabolous-tops-billboard-200-jackson-s-ones-1004000186.story|títulu=Fabolous Tops Billboard 200; Jackson's "Ones" Now 2009's Second-Best Seller|editorial=Billboard|fecha=5 d'agostu de 2009|fechaaccesu=5 d'agostu de 2009}}</ref> [[Ficheru:Tisdalehellcats 2.jpg|thumb|200px|right|Tisdale mientres les filmaciones de ''Hellcats'' en [[Vancouver]], [[Canadá]].]] El [[1 d'ochobre]] de [[2009]], Tisdale foi confirmada pal remake del clásicu ''[[La Bella Durmiente]]'', xunto a l'actriz nomada a los [[Globos d'Oru]] [[Meg Ryan]]. La cinta va empezar a rodase'l [[25 de payares]] de [[2009]].<ref name="bella durmiente">{{cita web |url=http://www.woodtv.com/dpp/entertainment/Producer_brings_three_new_films_to_GR|títulu=Three more are coming to Grand Rapids, starring Meg Ryan, Forest Whitaker, Ashley Tisdale, and Curtis “50 Cent” Jackson.|editorial=WoodTV|fecha=1 d'ochobre de 2009|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2009}}</ref> El [[16 d'ochobre]] de [[2009]], foi llanzáu como segundu senciellu de ''[[Guilty Pleasure (álbum de Ashley Tisdale)|Guilty Pleasure]]'' el cantar "[[Crank It Up (cantar de Ashley Tisdale)|Crank It Up]]" en formatu [[Radio (mediu de comunicación)|radial]] y [[descarga dixital|dixital]] n'[[Alemaña]] y el restu d'[[Europa]] central,<ref name="nuevafecha">{{cita web | url=https://web.archive.org/web/http://misstisdale.net/2009/09/15/crank-it-up-to-be-released-in-october/ | títulu="Crank It Up" va ser llanzáu n'ochobre editorial=[[Warner Bros. Records|Warner Bros. Alemaña]] | fechaaccesu=15 de setiembre de 2009}}</ref> pa los [[Estaos Xuníos]] esperábase'l so llanzamientu sea mientres el [[2010]] nesti país sería llanzada na so versión remix xunto al cantante de [[R&B]] británicu [[Jay Sean]], sicasí Tisdale por tar focalizada na producción de los sos nuevos roles en [[televisión]] y [[cine]], el llanzamientu del single foi canceláu.<ref name="llanzamientu crank it up">{{cita web | url=http://dean-kelly.com/index.php/2009/08/19/ashley-gets-ready-for-second-single/ | títulu=Ashley llista pa "CrankIt Up"| editorial=Dean-Kelly.com | fechaaccesu=28 d'agostu de 2009}}</ref> El [[18 de marzu]] de [[2010]], Tisdale foi confirmada pal personaxe de Sierra na próxima [[serie de televisión]] de la cadena norteamericana [[The CW Network]], llamada ''[[Hellcats]]'', producida por [[Tom Welling]] onde amás va compartir repartida al pie d'[[Alyson Michalka]], la serie estrena'l [[8 de setiembre]] de [[2010]].<ref name="hellcats">{{cita web | url=http://hollywoodinsider.ew.com/2010/03/18/ashley-tisdale-cw-hellcats/ | títulu=Ashley Tisdale joins CW pilot about cheerleaders.| editorial=Entertainment Weekly | fechaaccesu=18 de marzu de 2010}}</ref> Tisdale va repitir el so rol de [[Sharpay Evans]] na película titulada ''[[High Stakes (película de 2011)|High Stakes]]'' [[serie derivada|derivada]] de la franquicia de ''[[High School Musical]]'', que va estrenase mientres el 2011 por [[Disney Channel]], nesti proyeutu tamién va tar al cargu de la producción executiva, amás participa na [[banda sonora]] de la mesma cinta.<ref name="highstakes">{{cita web | url=http://www.tvsquad.com/2010/04/01/ashley-tisdale-prepares-sharpays-fabulous-adventure/ | títulu=Ashley prepara "Sharpay's Fabulous Adventure"| editorial=TVSquad.com | fechaaccesu=23 de xunetu de 2010}}</ref> El [[21 de mayu]] de [[2010]], l'actor [[Jason Fuchs]] confirmó que Tisdale va tener el papel de la so namorada na so próxima película titulada ''[[The Last First Time]]'', que espérase qu'empecipie los sos filmaciones a finales de 2010.<ref name="thelastfirsttime">{{cita web | url=http://www.nypost.com/pblogspopwrap/get_to_know_jason_fuchs_go0ggrvxL5d5JZxGlYgouO | títulu=Jason Fuchs: 'Holy Rollers' hopes to be the 'Avatar' of Hasidic drug dealing films| editorial=[[New York Post]] | fechaaccesu=23 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://archive.today/wAMU|fechaarchivu=5 de setiembre de 2012}}</ref> Tisdale y la so compañía de producción llamada "Blondie Girl Production" foi fichada con Relativity Media en 2010, pa crear y producir [[series de televisión]].<ref name="variety">{{cita web | url=http://www.variety.com/article/VR1118013243.html?categoryid=14&cs=1 | títulu=Ashley Tisdale in producing deal| editorial=[[Variety]] | fechaaccesu=23 de xunetu de 2010}}</ref> === 2013—Presente: Nuevos proyeutos y regresu a la música === En [[2013]] interpretó'l papel de Jody na [[Scary MoVie|quinta entrega]] de la saga [[Scary Movie (saga)|Scary Movie]]. En setiembre, Tisdale confirmó que taba grabando nueva música, y el [[6 d'avientu]] anunció per mediu de la so cuenta en Twitter que faltaben diez díes pal so nuevu senciellu, con una semeya d'ella nel estudiu de grabación y el númberu diez nel centru d'ésta, colo que dio a entender que'l [[16 d'avientu]] llanzaría'l so nuevu senciellu dempués de cuatro años d'ausencia musical. El cantar llamáu [[You're Always Here]] ye una balada a mediu tiempu y esta dedicada al so güelu, que recién finó apenes unos meses tras. El cantar foi finalmente llanzada al mercáu de forma independiente nes tiendes dixitales el mesmu mes. Por cuenta de esto, los rumores apunten a que Ashley Tisdale podría llanzar el so tercer discu d'estudiu nel primer trimestre de 2014; el cual créese va traer un soníu distintu a lo que fizo hasta agora. Amás, en [[2014]], va producir la so primer serie de televisión pa la cadena estauxunidense [[ABC Family]], llamada ''[[Young & Hungry]]'' que va tener como protagonista a la tamién Disney Girl, [[Emily Osment]]. == Música ya influyencies == Tisdale tien un tipu de voz [[soubrette]].<ref name="tisdalevoicetype">{{cita web |url=http://www.netglimse.com/celebs/pages/ashley_tisdale/index.shtml |editorial=NetGlimse |títulu=Biografía de Ashley Tisdale |fechaaccesu=20 de xineru de 2009}}</ref> La so música ye predominantemente considerada [[música pop|pop]], pero dientro del so estilu inclúi genreos como [[música pop|dance pop]], [[balaes]] and [[R&B|R&B contemporaneu]]. Ella comentó que nel so nuevu álbum va incluyir más cantares con un estilu [[pop rock]], lo cual demostrara nesti álbum al tener un cambéu considerable con al respective del so anterior primer discu.<ref name=repitida_3>{{cita web | url=http://www.popeater.com/music/article/ashley-tisdale-talks-hsm-zac-and-fergie/215912 | títulu=Ashley Tisdale fala alrodiu de [[High School Musical 3]], los sos futuros proyeutos y más.| editorial=PopEater | fechaaccesu=19 d'ochobre de 2008}}</ref><ref name=repitida_5>{{cita web | url=http://www.mtv.com/news/articles/1597788/20081023/story.jhtml | títulu='High School Musical' Stars Ready New Albums| autor=Jocelyn Vena| fecha=24 d'ochobre de 2008 |editorial=MTV | fechaaccesu=24 d'ochobre de 2008}}</ref> Ella tamién trabayó enantes con esti estilu [[pop rock]] nun cantar pa la [[banda sonora]] de la so propia película ''[[Picture This]]''. Tisdale ye tamién compositora de los sos propios cantares. Pal so álbum debú, Tisdale escribió cuatro canciones - los senciellos "[[Not Like That]]" y "[[Suddenly (cantar)|Suddenly]]" amás el cantar "Over It" y el bonus track "It's Life". Pal so segundu álbum, ella comentó que tuvo co-escribiendo cantares hasta ochobre de 2008, cuando ella yá tenía preparada les lletres pa trés de los sos próximos cantares. Les sos influyencies musicales son [[Britney Spears]], [[Lady Gaga]], [[Katy Perry]], [[Boys Like Girls]], [[The Used]], [[The All-American Rejects]], [[Michael Jackson]], [[Christina Aguilera]] y [[Elton John]],{{ensin referencies}} amás de los cantares de 80's. Tisdale comentó nuna entrevista que se siente inspirada por artistes como [[Katy Perry]], [[P!nk]] y [[Pat Benatar]], declarando: «''Fui una gran fan de P!nk dende los sos entamos, encántame'l sentíu del humor de Katy Perry y la so onda Pop/Rock. Pat Benatar ye tamién la mio inspiración. Toes elles son una gran inspiración pa mi''.{{ensin referencies}} === Rangu vocal === * '''Nota más aguda''': C<sub>6</sub> (''What If''). * '''Duración nota más llarga''': 11 segundos (''We'll Be Together'' en [[Chile]]). * '''Nota más grave''': C<sup>#</sup><sub>3</sub> (''Overrated''). * '''Nota más aguda voz de cabeza''': A<sub>5</sub> (''Masquerade''). * '''Nota más grave voz de cabeza''': F<sub>3</sub> (''Masquerade''). == Apaiciones como modelu y artículos dedicaos == [[Ficheru:Ashleytisdaleq100.jpg|thumb|200px|right|Ashley Tisdale como anfitriona del ''Q100 Jingle Ball 2008'' en [[Nueva York]], [[Estaos Xuníos]].]] Les primeres apaiciones profesionales d'esta artista fueron participaciones n'anuncios publicitarios de televisión, anque una vegada empecipiaes les sos facetes d'[[actriz]] y [[cantante]] nun abandonó'l so llabor apaeciendo en reconocíes revistes de moda, musicales o televisives. Amás, foi presentadora de dellos eventos. Tisdale foi modelu pa l'axencia de modelaje [[Ford Models]] xunto con [[Lindsay Lohan]] y la so amiga d'infancia [[Mischa Barton]].<ref name=repitida_2>[http://www.superiorpics.com/ashley_tisdale/ La Moza de "High School Musical"]. ([[11 de xunu]] de 2008) ''SuperiorPics''. Retiráu: [[9 de payares]] de 2008.</ref> Numberosos periódicos y revistes especializaes dedicáron-y espacios. El primeru sería'l prestixosu ''Miami Herald'' en xunetu de 2005, que inclúi una pequeña entrevista falando de los sos entamos, los sos gustos y la so vida personal. Darréu apaecería nes ediciones d'agostu del mesmu añu de ''Pop Star'' y ''Sophisticate's Hairstyle'', y ''Tiger Beat'' en payares. En [[2006]], la so creciente fama que la so ebullición algamar con ''[[High School Musical]]'' asitiar nuna gran cantidá de revistes dedicaes pa ''fans'', siendo portada de les xuveniles ''Seventeen'', ''Disney Adventures'', ''Girls Life'', ''Teen'' y ''Bop'' ente otres más prestixoses como ''People'' o nuna seición del reconocíu periódicu [[The New York Times]].<ref>[https://web.archive.org/web/http://www.ashleytisdale.com/interviewsn.asp Toles sos apaiciones en revistes]</ref> N'abril de 2007, dos revistas norteamericanes especializaes en moda trabayaron con ella, una de les cualos (''Star Magacín'') optó por asitiala en portada.<ref>[http://www.ashleytisdale.com/interviews/star/star.asp. Apaición na portada de ''Star Magacín'']</ref> Per otra parte, la revista norteamericana de ropa femenín ''Blender'' dedicó-y una entrevista biográfica, onde-y la puede ver fotografiada en tou tipu de poses y actitúes presentando la moda femenina del momentu.<ref>[https://web.archive.org/web/http://www.ashleytisdale.com/interviews/blender/blender.asp Ashley posa pa la revista ''Bender'']</ref> Esta nota apaez amás na edición especial d'iviernu del mesmu añu de ''Cosmo Prom'', quien tamién la alluga en portada.<ref>[https://web.archive.org/web/http://www.ashleytisdale.com/interviews/cosmo_prom/cosmo_prom.asp Ashley, portada de la edición especial d'iviernu de ''Cosmo Prom'']</ref> En [[2007]] Ashley Tisdale foi la nueva cara pa la campaña de publicidá de Red by Mark Ecko, una marca de calzáu y ropa d'[[Estaos Xuníos]] dirixida al públicu preadolescente, que tamién cargar de promocionar y espublizar el mini "Tour Headstrong" per centros comerciales de dellos Estaos. Amás Mark Ecko encargar de sofitar distintos concursos de Ashley referentes a ella y el so discu. Tamién participaron nestes campañes [[JoJo]], [[Vanessa Anne Hudgens]] y [[Brenda Song]].<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=b7cUYSrJhK4/ Anunciu d'Ecko Red por Ashley Tisdale]</ref> En [[2008]], Ashley robló pa ser la cara oficial de la campaña n'[[Estaos Xuníos]] de la empresa de desodorantes Rexona pal so productu empobinaos a moces adolescentes "Degree Girl", onde constaba d'una millonaria campaña de marketing publicitarios, incluyíu anuncios de televisión, sesiones fotográfiques, concursos, l'anunciu grabáu por Ashley foi espublizáu ampliamante poles cadenes televisives, tamién Ashley grabó 5 covers d'ésitos de los años 1990, onde s'atopaben temes de [[Whitney Houston]], [[Belinda Carlisle]], [[Cindy Lauper]], ente otros, que fueron incluyíos nun [[Extended play|EP]] llamáu ''[[Degree Girl: OMG! Jams]]'', nome rellacionáu al nome de la campaña ''Degree Girls: OMG! Moment'', estos cantares tán disponibles pa descarga gratuita nel sitiu oficial de la empresa, solo ingresando'l códigu incluyíu nos productos.<ref>{{cita web |url=http://www.degreegirl.com |títulu=Degree® Girl OMG <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |añoacceso=2009 }}</ref> Nel [[2009]], Tisdale robló un contratu por cinco años pa una marca de [[ropa]] [[italiana]] ''Puercu Espin'' pa ser la so nueva cara de campaña. Esti proyeutu foi llanzáu'l [[22 de marzu]] de [[2009]], en [[Milán]], nuna presentación esclusiva nesa ciudá italiana, onde tamién cantó. Tisdale tamién va ser la próxima portada de la revista de modes "PE Magazine" n'[[Italia]], que va tar disponible na mayores tiendes naquel país.<ref name="puercoespin">{{cita web | url=http://www.mediakey.tv/index.php?id=leggi-news&tx_ttnews[tt_news]=6305&tx_ttnews[backPid]=61&cHash=d55928ba38 | títulu=Ashley Tisdale: una estrella pa ''Puercu Espin'' | editorial=mediakey.tv | fechaaccesu=25 de febreru de 2009}}</ref><ref name="puercoespinsearch">{{cita web | url=http://www.mediakey.tv/index.php?id=cerca | títulu=Ashley Tisdale: una estrella pa Puercu Espin - Buscar na database por Ashley Tisdale. | editorial=mediakey.tv | fechaaccesu=25 de febreru de 2009}}</ref> Nuna de les ediciones de la revista ''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]'', Tisdale apaeció posando pa un "remake" fotográficu del clásicu ''[[West Side Story]]'', xunto a otres celebridaes como [[Jennifer Lopez]] y [[Robert Pattinson]]. El [[24 de payares]] de [[2009]], salió a la venta l'álbum navidiegu ''A Very Special Christmas Volume 7'', que ye un compilado de cantares navidiegos cantaes por dellos artistes, esti álbum foi llanzáu en beneficiu de los deportistes olímpicos, Tisdale participa nel material cola so versión del clásicu "[[Last Christmas]]" de [[Wham!]].<ref name="special christmas">{{cita web | url=https://web.archive.org/web/http://www.ashleytisdale.com/news/2009/11/23/very-special-christmas-featuring-ashley | títulu=A Very Special Christmas Volume 7 con Ashley Tisdale | editorial=Ashley Tisdal.com | fechaaccesu=24 de payares de 2009}}</ref> El 3 de Setiembre de 2015, Ashley sorprendíanos con [https://twitter.com/ashleytisdale/status/639528747557740544 una nueva sesión de semeyes], díes dempués confirmó que se trataba d'un nuevu proyeutu, Tisdale sería la direutora creativa de Signorelli (marca de ropa), nel qu'a lo último empezaría a vender los sos propios diseños. Ashley publicó na so cuenta de Snapchat (thehautemess) que llevaba esperando 2 años pa faer daqué asina. Tisdale nun sorprendió enforma, pos ella siempres suxirió querer tener la so propia marca de ropa, y al paecer Signorelli gustó-y yá que "va pa llargu". == Blondie Girl Production == En 2008 creó la so propia productora, Blondie Girl Production. "Encántame ser creativa... Producir ye una gran esperiencia que toi aprendiendo. Sé que tengo bien bonos instintos. Sé lo que-y gusta a un fan, y tamién lo que quier. Soi la primer actriz de [[Disney Channel]] que participó na producción executiva de los sos programes de televisión. Toi trabayando nun reality show sobre la mio vida cuando trabayaba nun centru comercial. Tamién toi trabayando con [[Fremantle Media]] pa crear un reality show. Delles películes o series producíes o co-producíes por tala productora son: After Midnight (serie de dibuxos), [[High Stakes (película de 2011)|High Stakes]], [[Picture This]], y películes y programes que'l so estrenu previu ye en 2011 y 2012 como por casu ''[[Under Construction]]'' una comedia pa televisión semi-autobiográfica protagonizada Tisdale, qu'amás tamién s'encarga de la producción executiva. == The Haute Mess == El 30 de xunu de 2015, Ashley abrió la so propia páxina web de Lifestyle, dando conseyos pa les muyeres d'ente 20 y 30 años sobre comida, guapura, moda, exerciciu y decoración. ''The Haute Mess'' describe como se siente Ashley (y toles muyeres) en dalgún momentu de la so vida. Tisdale quixo reflexar en The Haute Mess que toes nos sentimos un desastre de xemes en cuando, asina que pidió collaboradores, na so mayoría bloggers que quixeren compartir los sos conseyos pa una vida más fácil. The Haute Mess collabora con docenes de "Girl Bosses" y n'aumentu. En delles entrevistes, Ashley anunció qué deseyaba llanzar esti proyeutu anque tuvo qu'esperar un añu pa la so apertura. Collaboraron delles celebrities, ente elles [https://en.wikipedia.org/wiki/Iris_Apfel Iris Apfel] (estilista) y [[Lea Michele|Lea Michelle]] (Actriz). == Vida personal ya imaxe pública == Ashley carecía un pequeñu problema na so ñariz que se manifestaba nuna esviación del 80% del so tabique y el frayatu del mesmu por dos sitios. Col tiempu esti problema empezó a perxudicar la so respiración y el 30 de payares de 2007 someter a una [[rinoplastia]]. Ashley cuntó que tenía esti problema na revista People diciendo de la mesma que yera bien importante pa ella ser sincera coles sos fans.<ref>[http://www.farandulista.com/2007/12/15/la-nueva-ñariz-de-ashley-tisdale/ Ashley y la so nueva ñariz]</ref> [[Ficheru:Ashley tisdale q100 2008.jpg|thumb|300px|left|Ashley Tisdale comparte colos sos siguidores tres bambalinas del eventu ''Q100 Jingle Ball 2008''.]] Foi nomada la segunda muyer más curiosa del ''[[Pop]]/[[R&B]]'', publicada pola Revista Blender en xineru de 2007 xunto a otres varies artistes del mesmu xéneru. Na mesma revista dicíase "Tisdale tien un don. Non una voz anxelical o una personalidá esllumante, pero una virtú entá más estraña: millones de pre-adolescentes ansiosos por mercar el so álbum de debú". En marzu de 2007, Ashley Tisdale dixo a la revista Blender que nun tomaba drogues nin alcohol y añadió ''La mio madre me inculcó enfotu nel mio mesma, asina que nun soi daquién que pueda vencer a la presión d'un grupu''.<ref>[https://web.archive.org/web/http://www.blender.com/HottestWomenofPopRB/articles/11169.aspx/ Llista de les muyeres más Hot del Pop/R&B según Blender]</ref> En [[mayu]] de [[2008]], foi votada y asitiada nel númberu 10 de les muyeres más curioses pola revista pa homes na so llista ''Top 100 2008''.<ref>[https://web.archive.org/web/http://www..com/Girls/10Ashleytisdale/slideshow/25182/2463.aspx Tisdale's page on Hot 100 list], Maximonline.com.</ref> El 11 de xunu de 2008, Ashley Tisdale taba clasificada nel puestu #94 de la llista Top 100 de famosos de [[Forbes]]. El [[5 d'agostu]] de [[2008]], Ashley Tisdale foi incluyida nel "Top 10" de la llista de Forbes de "Adolescentes de Hollywood meyor pagos". Taba asitiada en sestu llugar polos 5,5 millones de dólares que ganó polos sos papeles en ''[[High School Musical 3: Senior Year]]'' y ''[[Phineas y Ferb]]'', según poles ventes del so álbum ''Headstrong'' y los contratos de publicidá pa los productos de ''Degree Girl'' y ''Red by Mark Ecko''. Ashley Tisdale ganó 2,8 millones de dólares por ''[[High School Musical 3]]''. <ref name=ForbesList-June2008>[http://www.forbes.com/lists/2008/53/celebrities08_Ashley-Tisdale_DGZY.html "#94 Ashley Tisdale"]. ''[[Forbes]]''. [[11 de xunu]] de [[2008]]. Retiráu [[11 de xunu]] de [[2008]].</ref><ref name=Forbes-June2008> [https://web.archive.org/web/http://www.forbes.com/celebrities/2008/06/11/most-powerful-celebrities-lists-celebrities08-cz_mm_0611celeb_intro.html "The World's Most Powerful Celebrities"]. ''[[Forbes]]''. [[11 de xunu]] de [[2008]]. Retiráu [[11 de xunu]] de [[2008]].</ref> <ref name=Forbes-August2008>[http://archive.today/20130410195805/http://www.forbes.com/2008/08/04/celebrity-radcliffe-cirus-biz-media-cx_lr_0804tweens_slide_7.html?thisSpeed=25000 "Hollywood's 10 Top-Paid Tweens"]. ''[[Forbes]]''. [[5 d'agostu]] de [[2008]]. Retiráu [[6 d'agostu]] de [[2008]].</ref> En [[xunu]] de [[2008]], Tisdale foi azotada por una fola de rumores peneraos en dellos sitios internacionales como Just Jared y otros, nos que se faía referencia a que l'artista arimárase col virus del [[VIH]] en sometiéndose a la [[rinoplastía]], el 30 de payares de 2007. La noticia tuvo inmediata repercusión nel mundu de la prensa rosa, llegando al puntu que rápido apaecieron dellos videos en YouTube llamando a "rezar por Ashley". En tantu, l'hospital ''Cedros-Sinai Medical Center'', de [[Los Angeles]], citáu por dellos portales como'l llugar onde se-y diagnosticó la enfermedá, emitió un comunicáu asegurando que la noticia yera dafechu falsa.<ref>[http://www.terra.cl/entretencion/index.cfm?id_cat=2471&id_reg=982151 Terra.cl] Ashley Tisdale niega ser diagnosticada con VIH</ref> Tisdale foi apocayá nomada pola revista ''Teen People'' como una de les ''"25 estrelles más sexies menores de 25 años."''<ref name=repitida_4>[http://www.superiorpics.com/ashley_tisdale/ La Moza de "High School Musical"]. (11 de xunu de 2008) ''SuperiorPics''. Reetirado: [[9 de payares]] de 2008.</ref> El [[12 d'avientu]] de 2008, Tisdale apaeció na posición númberu 17 de la llista de la revista ''[[Forbes]]'', ''"Les estrelles más riques menores de 30 años"''.<ref name="Forbes-December2008">[http://uk.real.com/videu/browse/movie/17382/Beyonce_Knowles_tops_rich_list/ "High Earners Under 30"]. ([[12 d'avientu]] de [[2008]]) ''[[Forbes]]''. Retrieved 2008-12-13.</ref> y foi considerada pola revista ''US Magazine'' como una de les celebridaes meyores vistíes d'ochobre de 2008.<ref name="usmagazine">[http://www.usmagazine.com/photos/best-dressed-stars-of-2008?slideshow_id=937&o=8 "US Magazine Meyores vistíes de 2008"]. (Avientu de 2008) ''Us Magacín''. Retiráu: 2008-12-19.</ref> Nuna entrevista que dio Ashley pa la revista [[Seventeen (revista)|Seventeen]] aseguró qu'ella, [[Zac Efron]] y [[Vanessa Hudgens]] son bien bonos amigos.<ref>[http://www.seventeen.com/fun-stuff/17-buzz/ashley-tisdale-picture-this-dvd?click=main_sr Seveenten.com] N'inglés: On Zac & Vanessa: "I knew them each separately first. Zac three years before and Vanessa one year before ''[[High School Musical]]''. She just glows when she's on stage with him. I get teary-eyed when they do songs together. They're so romantic. They're my best friends." N'español: Alrodiu de [[Zac Efron]] & [[Vanessa Hudgens]]: "Conocer por separáu. A Zac conocer tres años enantes y a Vanessa un añu enantes del rodaxe de High School Musical. Ella ye impresionante cuando ta nel escenariu xunto a él. Sáquenme unes cuantes llárimes cuando interpreten xuntos dellos cantares. Son tan románticos. Son los mios meyores amigos".</ref> Dende avientu de 2012, Ashley sale col músicu Christopher French y el 8 d'agostu de 2013, la pareya comprometióse.<ref>http://la.eonline.com/mexico/2013/semeya-ashley-tisdale-se-comprometiocon-el so-noviu-christopher-french-mira-l'aniellu/</ref><ref>http://www.usmagazine.com/celebrity-news/news/ashley-tisdale-engaged-to-christopher-french-201398</ref> El 8 de Setiembre del 2014 llevar a cabu la so boda con Christopher French. == Filmografía == === Películes === {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! Personaxe ! class="unsortable" | Notes |- | rowspan=2|1998 | ''[[La Navidá de tolos perros]]'' | Voz | Película direuta a videu |- | ''[[Bichos, una aventura en miniatura]]'' | Blueberry Scout | Voz |- | 2001 | ''[[Donnie Darko]]'' | Kim | |- | rowspan=2|2002 | '' Nathan's Choice '' | Stephanie | |- | ''The Mayor of Oyster Bay'' | Jennifer | Película pa televisión |- | rowspan=2|2006 | ''[[High School Musical]]'' | [[Personaxes de High School Musical|Sharpay Evans]] | [[Películes orixinales de Disney Channel|Película orixinal de Disney Channel]] [[Billboard Music Award|Premiu Billboard Music a la banda sonora del añu]] (compartíu col repartu)<br />[[Premios Primetime Emmy|Premiu Primetime Emmy al destacáu programa infantil]] (compartíu col repartu)<br />Nomada—[[Premios American Music|Premiu American Music al meyor álbum de pop]] (compartíu col repartu)<br /> Nomada—[[Billboard Music Award|Premiu Billboard Music al álbum del añu]] (compartíu col repartu) |- | ''[[Xuxurios del corazón (película)|Xuxurios del corazón]]'' | Yuko Harada | Voz nel doblaxe estauxunidense |- | rowspan=2|2007 | ''[[High School Musical 2]]'' | Sharpay Evans | Película orixinal de Disney Channel<br />[[Premios American Music|Premiu American Music a la meyor banda sonora]] (compartíu col repartu)<br /> |- | ''[[Bring It On: In It to Win It]]'' | Ella mesma Película direuta a DVD |- | rowspan=2|2008 | ''[[Picture This]]'' | Mandy Gilbert | Película orixinal d'[[ABC Family]] |- |''[[High School Musical 3: Senior Year]]'' | Sharpay Evans | Película orixinal de Disney Channel<br />[[MTV Movie Awards|Premiu MTV Movie a l'actriz revelación]]<br />Nomada—[[Teen Choice Awards|Premiu Teen Choice a la Meyor actriz: música/baille]] |- | 2009 | ''[[Pequeños Invasores]]'' | Bethany Pearson | Nomada—[[Teen Choice Awards|Premiu Teen Choice a la estrella de cine femenina del branu]] |- | rowspan=2|2011 | ''[[Sharpay's Fabulous Adventure]]'' | Sharpay Evans | Película orixinal de Disney Channel |- | ''[[Phineas and Ferb: Across the Second Dimension in Fabulous 2D]]'' | [[Candace Flynn]] | Película orixinal de Disney Channel. Voz |- | rowspan=2|2013 | ''[[Scary Movie 5]]'' | Jody | Protagonista |- | ''Saving Santa''<ref>{{cita web |url= https://www.imdb.com/title/tt2204315/ |títulu= Saving Santa |fechaaccesu=17 de marzu de 2014 |fecha= 2013 |obra= IMDb.com/ |idioma= inglés }}</ref> | Shiny | Voz |- | 2014 | ''Birds of Paradise'' | Aurora | Voz |- | 2015 | ''Drive, She Said'' | Fallon | Post-produccion |- | 2016 | ''Charming'' | Cenicienta | Voz Post-produccion |- |} === Televisión === {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! Personaxe ! class="unsortable" | Episodios y notes |- | 1997 | ''Smart Guy'' | Amy | "A Little Knowledge" (Temporada 1, episodiu 6) |- | 1997 | ''[[7th Heaven]]'' | Janice | "Breaking Up Is Hard to Do" (Temporada 2, episodiu 6) |- | 2000 | ''[[Beverly Hills, 90210]]'' | Nicole Loomis | "Fertile Ground" (Temporada 10, episodiu 15) |- | 2000 | ''Movie Stars'' | Estudiante | "Stand By Me" (Temporada 2, episodiu 10) |- | 2000 | ''The Amanda Show'' | Miembru de l'audiencia<br />Fan d'Amanda<br />Cold-Curer | "Episode #2.16" (Temporada 2, episodiu 16) <br /> "Episodiu #2.17" (Temporada 2, episodiu 17) <br /> "Vitamin C" (Temporada 4, episodiu 1) |- | 2000 | ''The Geena Davis Show'' | Tracy | "Motherly Advice" (Temporada 1, episodiu 5) |- | 2000 | ''[[Boston Public]]'' | Carol Prader | "Chapter Five" (Temporada 1, episodiu 5) |- | 2001 | ''Bette'' | Jessica | "The Invisible Mom" (Temporada 1, episodiu 14) |- | 2001 | ''100 Deeds for Eddie McDowd'' | Wendy | "Matchmaking Mutt" (Temporada 2, episodiu 6) |- | 2001 | ''Once and Again'' | Marni | "Best of Enemies" (Temporada 2, episodiu 18) |- | 2001 | ''Kate Brasher'' | Winona | "Georgia" (Temporada 1, episodiu 6) |- | 2001 | ''[[Charmed]]'' | Runaway Teen | "Look Who's Barking" (Temporada 3, episodiu 21) |- | 2002 | ''The Hughleys'' | Stephanie | "I Have a Scheme" (Temporada 4, episodiu 13)<br />"Bored of the Rings" (Temporada 4, episodiu 16)<br />"You've Got Male" (Temporada 4, episodiu 18) |- | 2002 | ''[[Malcolm in the Middle]]'' | Neña | "Jury Duty" (Temporada 3, episodiu 20) |- | 2003 | ''[[Strong Medicine]]'' | Sherry Lowenstein | "Addicted to Love" (Temporada 3, episodiu 20) |- | 2003 | ''[[Grounded for Life]]'' | Leah | "Just Like a Woman" (Temporada 3, episodiu 5) |- | 2003 | ''[[George Lopez (serie)|George Lopez]]'' | Olivia | "I Only Have Eyes for You" (Temporada 2, episodiu 21) |- | 2003 | ''Still Standing'' | Bonnie | "Still Romancing" (Temporada 1, episodiu 15)<br />"Still Hairdressing" (Temporada 1, episodiu 16)<br />"Still the Bad Parents" (Temporada 2, episodiu 3)<br />"Still Interfering" (Temporada 2, episodiu 8) |- | 2005—2008 | ''[[The Suite Life of Zack & Cody]]'' | [[Maddie Fitzpatrick]] | Rol principal (Temporaes 1—3) |- | 2006 | ''[[Hannah Montana]]'' | Maddie Fitzpatrick | "On the Road Again" (Temporada 1, episodiu 12) |- | 2007 | ''[[Punk'd]]'' | Ella mesma | "Hilary Swank/Ashley Tisdale/Chamillionaire" (Temporada 8, episodiu 2)<br />"Evangeline Lilly/Chuck Liddell/Zac Efron" (Temporada 8, episodiu 3) |- | 2007 | ''[[Kim Possible]]'' | Camille Leon<br />Voces adicionales<br />(voz) | "Trading Cares" (Temporada 4, episodiu 3)<br />"Fashion Victim" (Temporada 4, episodiu 10)<br />"Chasing Rufus" (Temporada 4, episodiu 19a) |- | 2007—2015 | ''[[Phineas y Ferb]]'' | [[Candace Flynn]] (voz) / Constance (voz) | Rol principal, serie de TV [[Disney Channel]] |- | 2009 | ''[[The Suite Life on Deck]]'' | Maddie Fitzpatrick | "Maddie on Deck" (Temporada 1, episodiu 13) |- | 2010 | ''The Cleveland Show'' | Lacey Stapleton (voz) | "The Curious Case of Jr. Working at The Stool" (Temporada 1, episodiu 14) |- | 2010 | ''[[Family Guy]]'' | Priscilla / Kelly (voz) | "[[And Then There Were Fewer]]" (Temporada 9, episodiu 1) <br /> "Brian Writes a Bestseller" (Temporada 9, episodiu 6) |- | 2010 | ''[[Glenn Martin, DDS]]'' | Katie (voice) | "Dad News Bears" (Temporada 2, episodiu 11) |- | 2010 | ''[[Fish Hooks]]'' | Clamantha (voz) | "Bea Stays in the Picture" (Temporada 1, episodiu 1) |- | 2010—2011 | ''[[Hellcats]]'' | Savannah Monroe | Rol principal (22 episodios) |- | 2010—2011 | ''[[Take Two with Phineas and Ferb]]'' | Candace | Rol principal (20 episodios) |- | 2012 | ''[[Raising Hope]]'' | Mary Louise |"Jimmy's Fake Girlfriend" (Temporada 2, episodiu 14) |- | 2012 | ''[[Punk'd]]'' | Ella mesma |"Nick Cannon/New Boyz/Ashley Tisdale/Demi Lovato" (Temporada 9, episodiu 6) |- | 2012 | ''[[Sons of Anarchy]]'' | Emma Jean |"Sovereign" (Temporada 5, episodiu 1)<br />"Laying Pipe" (Temporada 5, episodiu 3) |- | 2013 | ''Sabrina: Secrets of a Teenage Witch'' | [[Sabrina Spellman]] (voz) | Papel principal |- | 2013—2014 | ''[[Super Fun Night]]''<ref>https://www.imdb.com/title/tt2298477/fullcredits#cast</ref> | Jazmine Boubier | ''Engagement Party'' (Temporada 1, episodiu 4) <br /> ''Pilot'' (Temporada 1, episodiu 8) <br /> ''Dinner Party'' (Temporada 1, episodiu 11) |- | 2013—2014 | ''[[The Crazy Ones]]'' | Kelsi Lasker |"The Intern" (Temporada 1, episodiu 11) |- | 2014 | ''Review'' | Ella mesma Invitada especial (1 episodiu) |- | 2014—2015 | ''[[Young & Hungry]]'' | Logan | Estrella convidada, 2 episodios serie de TV [[ABC Family]] |- | 2015—presente | ''[[Clipped]]'' | Danni | Protagonista, serie de TV [[TBS]] |- | 2015 | ''[[Truth be told]]'' | Sam | TBA, serie de TV [[NBC]] |- |} === Curtios === {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! Personaxes ! class="unsortable" | Notes |- | 2011 | ''Toddlers and Tiaras: Where Are They Now?'' | Mackenzie | Estrenada online el 27 de setiembre de 2011 |- |} === Como productora === {| class="wikitable sortable" |- ! Añu ! Títulu ! class="unsortable" | Notes |- | 2008 | ''[[Picture This|Picture This!]]'' | Película orixinal d'[[ABC Family]] |- | 2011 | ''[[Sharpay's Fabulous Adventure]]'' | Película orixinal de [[Disney Channel]] |- | 2012 | ''Miss Advised'' | Serie improvisada de [[w:en:Bravo (US TV channel)|Bravo]] |- |rowspan="2"| 2013 | ''[[Cloud 9]]'' | Película orixinal de [[Disney Channel]] |- | ''Inner Circle''<ref>https://twitter.com/BlondieGirlProd/status/326806917865414656</ref> | Serie orixinal de [[Y!]] |- | 2014-Presente | ''[[Young & Hungry]]'' | Serie de Televisión [[ABC Family]] |- |} == Discografía == {{AP|Discografía de Ashley Tisdale|l1=Discografía de Ashley Tisdale}} {{Columnes}} ;Álbumes d'estudiu * 2007: ''[[Headstrong]]'' * 2009: ''[[Guilty Pleasure (álbum de Ashley Tisdale)|Guilty Pleasure]]'' ;Xires de conciertos * 2006/2007: ''[[High School Musical: El Conciertu]]'' * 2007: ''[[Headstrong Tour Across America]]'' {{Nueva columna}} ;Bandes sonores * 2006: ''[[High School Musical (álbum)|High School Musical]]'' * 2007: ''[[High School Musical 2 (banda sonora)|High School Musical 2]]'' * 2008: ''[[High School Musical 3: Senior Year (banda sonora)|High School Musical 3: La Graduación]]'' * 2009: ''[[Phineas y Ferb (banda sonora)|Phineas y Ferb]]'' * 2011: ''[[Sharpay's Fabulous Adventure (Soundtrack)|Sharpay's Fabulous Adventure]]'' ;DVD * 2007: ''[[There's Something About Ashley]]'' {{Final columnes}} == Premios y nominaciones == {| {{tablaguapa}} id="mwAxo" ! id="mwAx0" | Añu ! id="mwAx4" | Premiu ! id="mwAx8" | Categoría ! id="mwAyA" | Trabayu ! id="mwAyE" | Resultáu ! id="mwAyI" | Ref. |- id="mwAyM" | id="mwAyQ" |2000 | id="mwAyU" |[[Young Artist Award]] | id="mwAyc" | Meyor Actuacion nuna serie dramática de televisión | id="mwAyg" | ''Boston Public''||{{celda|Nomada}}. | id="mwAyw" |<ref name="yaa22">{{cita web |url=http://www.youngartistawards.org/noms22A.htm|títulu=22nd Annual Young Artist Awards|fechaaccesu=4 de mayu de 2009|obra=[[Young Artist Award]]|editorial=The Young Artist Foundation}}</ref> |- id="mwAy4" | id="mwAy8" | 2006 | id="mwAzA" | [[Billboard Music Awards]] | id="mwAzI" | Meyor Album Banda Sonora del Añu | id="mwAzM" | ''High School Musical'' <small id="mwAzY">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} | id="mwAzg" |<ref name="billboard">{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/56513/the-2006-billboard-music-award-winners|títulu=The 2006 Billboard Music Award Winner|fechaaccesu=20 de febreru de 2013|fecha=4 d'avientu de 2006|obra=Billboard|editorial=Prometheus Global Media}}</ref> |- id="mwAzo" | id="mwAzs" | 2006 | id="mwAzw" | Billboard Music Awards | id="mwAz0" |Album del Añu | id="mwAz4" |''High School Musical'' <small id="mwA0A">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Nomada}} | id="mwA0I" |<ref name="billboard" /> |- id="mwA0Q" | id="mwA0O" | 2006 | id="mwA0Y" |[[American Music Awards of 2006|American Music Awards]] | id="mwA0g" | Meyor Album Pop | id="mwA0k" |''High School Musical'' <small id="mwA0s">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Nomada}} | id="mwA00" |<ref>{{cita web |url=http://www.accesshollywood.com/the-2006-american-music-awards-nominees-announced_article_1659|títulu=The 2006 American Music Awards Nominees Announced|fechaaccesu=12 de setiembre de 2014|fecha=19 de setiembre de 2006|obra=[[Access Hollywood]]|editorial=NBCUniversal}}</ref> |- id="mwA08" | id="mwA1A" |2006 | id="mwA1Y" |[[ASTRA Awards]] | id="mwA1M" | Programa Internacional Favoritu | id="mwA1Q" |''High School Musical'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2006 | id="mwA1Y" |[[Nickelodeon Australian Kids' Choice Awards]] | id="mwA1M" | Pelicula Favorita | id="mwA1Q" |''High School Musical'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2006 | id="mwA1Y" |[[Satellite Awards|Satellite Award]] | id="mwA1M" | Meyor Pelicula Fecha Pa Televisión | id="mwA1Q" |''High School Musical'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Nomada}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2006 | id="mwA1Y" |[[Television Critics Association Awards]] | id="mwA1M" | Llogros Sobresalientes en Programación | id="mwA1Q" |''High School Musical'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2006 | id="mwA1Y" |[[Teen Choice Awards]] | id="mwA1M" | Pelicula pa TV de Comedia Musical | id="mwA1Q" |''High School Musical'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2006 | id="mwA1Y" |[[58th Primetime Emmy Awards|Primetime Emmy Awards]] | id="mwA1M" | Meyor Programa Infantil | id="mwA1Q" |''High School Musical'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} | id="mwA1g" |<ref name="hsm emmy" /> |- id="mwA1o" | id="mwA1s" | 2007 | id="mwA1w" | [[Nickelodeon UK Kids' Choice Awards]] | id="mwA14" | Meyor Actriz de TV | id="mwA18" | ''High School Musical 2''||{{Celda|Ganadora}} | id="mwA2M" |<ref name="ukkca2007" /> |- id="mwA2O" | id="mwA2Y" | 2007 | id="mwA2c" |[[Premios Oi!]] | id="mwA2k" | Meyor Artista Internacional | id="mwA2o" |''Headstrong''||{{Celda|Nomada}} | id="mwA24" |<ref>{{cita web |url=http://www.terra.com/ocio/articulo/html/oci184326.htm|títulu=Complete list of Premios Oi! nominees|fechaaccesu=4 de mayu de 2009|fecha=22 d'agostu de 2007|obra=[[Terra Networks|Terra]]|editorial=[[Telefónica]]}}</ref> |- id="mwA3A" | id="mwA3Y" | 2007 | id="mwA3I" |[[American Music Awards of 2007|American Music Awards]] | id="mwA3Q" | Meyor Album Banda Sonora del Añu | id="mwA3O" | ''High School Musical 2'' <small id="mwA3g">(Compartíu col Repartu)</small> || {{Celda|Ganadora}} | id="mwA3o" |<ref name="ama2007">{{cita web |url=http://www.latimes.com/env-ama-nom9oct09-htmlstory.html|títulu=2007 American Music Awards Nominees and Winners|fechaaccesu=20 de febreru de 2013|obra=Los Angeles Times|editorial=Eddy Hartenstein}}</ref> |- id="mwA3w" | id="mwA1A" |2007 | id="mwA1Y" |[[Casting Society of America]] | id="mwA1M" | Meyor Programa pa Neños de TV | id="mwA1Q" |''High School Musical'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2007 | id="mwA1Y" |[[Image Award]] | id="mwA1M" | Programa Sobresaliente pa Neños | id="mwA1Q" |''High School Musical'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Nomada}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2007 | id="mwA1Y" |[[Young Artist Award]] | id="mwA1M" | Meyor Pelicula o Especial Familiar | id="mwA1Q" |''High School Musical'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Nomada}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2007 | id="mwA1Y" |[[Nickelodeon Australian Kids' Choice Awards]] | id="mwA1M" | So Hot Agora mesmu | id="mwA1Q" |''High School Musical 2'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2007 | id="mwA1Y" |[[Teen Choice Awards]] | id="mwA1M" | Película pa TV del Añu | id="mwA1Q" |''High School Musical 2'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2008 | id="mwA1Y" |[[ASTRA Awards]] | id="mwA1M" | Programa Internacional Favoritu | id="mwA1Q" |''High School Musical 2'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2008 | id="mwA1Y" |[[Image Awards]] | id="mwA1M" | Programa Sobresaliente pa Neños | id="mwA1Q" |''High School Musical 2'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Nomada}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2008 | id="mwA1Y" |[[Primetime Emmy Award]] | id="mwA1M" | Programa Sobresaliente pa Neños | id="mwA1Q" |''High School Musical 2'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Nomada}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2008 | id="mwA1Y" |[[Phoenix Film Critics Society Awards]] | id="mwA1M" | Meyor Film Familiar | id="mwA1Q" |''High School Musical 3'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2008 | id="mwA1Y" |[[Television Critics Association Awards]] | id="mwA1M" | Llogros Sobresalientes en Programación | id="mwA1Q" |''High School Musical 2'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Nomada}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2008 | id="mwA1Y" |[[Young Artist Award]] | id="mwA1M" | Meyor Pelicula o Especial Familiar | id="mwA1Q" |''High School Musical'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Nomada}} |- id="mwA1o" | id="mwA30" |2008 | id="mwA34" | [[Nickelodeon Australian Kids' Choice Awards 2008#Fave International TV Stars|Nickelodeon Australian Kids' Choice Awards]] | id="mwA4A" | Estrella Internacional Favorita de TV | id="mwA4Y" |''The Suite Life of Zack & Cody''||{{Celda|Nomada}} | id="mwA4Q" |<ref name="aussie nick">{{cita web |url=http://www.mtv.com/movies/news/articles/1610518/20090504/story.jhtml|títulu='Twilight,' 'Slumdog Millionaire' Lead MTV Movie Awards Nominees|fechaaccesu=5 d'abril de 2009|autor=Ditzian, Eric|fecha=4 de mayu de 2009|obra=MTV|editorial=Viacom|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090505182541/http://www.mtv.com/movies/news/articles/1610518/20090504/story.jhtml|fechaarchivu=5 de mayu de 2009|deadurl=no}}</ref> |- id="mwA4Y" | id="mwA4c" | 2009 | id="mwA4g" | [[2009 MTV Movie Awards|MTV Movie Awards]] | id="mwA4o" | Meyor Actuación de Revelación Femenina | id="mwA4s" | ''High School Musical 3: Senior Year''||{{Celda|Ganadora}} | id="mwA48" |<ref name="aussie nick" /> |- id="mwA5Y" | id="mwA1A" |2009 | id="mwA1Y" |[[MTV Movie Awards]] | id="mwA1M" | Pelicula Favorita | id="mwA1Q" |''High School Musical 3'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Nomada}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2009 | id="mwA1Y" |[[BAFTA Awards]] | id="mwA1M" | BAFTA Votación: Meyor Film | id="mwA1Q" |''High School Musical 3'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2009 | id="mwA1Y" |[[ASCAP Film and Television Music Awards]] | id="mwA1M" | Pelicula Taquillera del Añu | id="mwA1Q" |''High School Musical 3'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2009 | id="mwA1Y" |[[Nickelodeon Kids' Choice Awards]] | id="mwA1M" | Pelicula Favorita | id="mwA1Q" |''High School Musical 3'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2009 | id="mwA1Y" |[[UK Kermode Awards]] | id="mwA1M" | Meyor Actriz de Sofitu | id="mwA1Q" |''High School Musical 3''||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2009 | id="mwA1Y" |[[Teen Choice Awards]] | id="mwA1M" | Meyor Banda Sonora | id="mwA1Q" |''High School Musical 3'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Nomada}} |- id="mwA1o" | id="mwA5I" | 2009 | id="mwA5M" | [[2009 Teen Choice Awards|Teen Choice Awards]] | id="mwA5O" |Meyor Actriz: Música/Baille | id="mwA5Y" |''High School Musical 3: Senior Year''||{{Celda|Nomada}} | id="mwA5k" |<ref name="tca">{{cita web |url=http://latimesblogs.latimes.com/awards/2009/06/teen-choice-awards-2009-nominees.html|títulu=2009 Teen Choice Awards list of nominees|fechaaccesu=29 de setiembre de 2013|fecha=15 de xunu de 2009|obra=Los Angeles Times|editorial=Eddy Hartenstein}}</ref> |- id="mwA5s" | id="mwA5w" | 2009 | id="mwA50" |Teen Choice Awards | id="mwA54" |Branu: Estrella de Pelicula Femenina | id="mwA58" |''Aliens in the Attic''||{{Celda|Nomada}} | id="mwA6M" |<ref name="tca" /> |- id="mwA6O" | id="mwA6Y" | 2009 | id="mwA6c" |Teen Choice Awards | id="mwA6g" |Meyor Pelicula Música/Baille | id="mwA6k" |''High School Musical 3: Senior Year'' <small id="mwA6s">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Ganadora}} | id="mwA60" |<ref name="tca" /> |- id="mwA68" | id="mwA7A" | 2009 | id="mwA7Y" |[[Los Premios MTV Llatinoamérica 2009|Los Premios MTV Llatinoamérica]] | id="mwA7M" | Meyor Nueva Artista Internacional | id="mwA7Q" | ''Guilty Pleasure''||{{Celda|Nomada}} | id="mwA7g" |<ref>{{cita web |url=http://latinmusic.about.com/od/musicawards/a/ARTMTV2009.htm|títulu=Los Premios MTV — MTV Latin America Award Winners 2009|fechaaccesu=1 de setiembre de 2009|fecha=23 de setiembre de 2009|editorial=Warner Bros. Records}}</ref> |- id="mwA7o" | id="mwA1A" |2009 | id="mwA1Y" |[[Billboard Readers' Poll]] | id="mwA1M" | Album de la Decada (7) | id="mwA1Q" |''Guilty Pleasure''||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2009 | id="mwA1Y" |[[Billboard Readers' Poll]] | id="mwA1M" | Album del Añu (7) | id="mwA1Q" |''Guilty Pleasure''||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2009 | id="mwA1Y" |[[Academy Awards]] | id="mwA1M" | Meyor Cantar Orixinal | id="mwA1Q" |''I Want It All'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Prenominada}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2009 | id="mwA1Y" |[[Academy Awards]] | id="mwA1M" | Meyor Cantar Orixinal | id="mwA1Q" |''A Night to Remember'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Prenominada}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2009 | id="mwA1Y" |[[Academy Awards]] | id="mwA1M" | Meyor Cantar Orixinal | id="mwA1Q" |''Senior Year Spring Musical'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Prenominada}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2009 | id="mwA1Y" |[[Academy Awards]] | id="mwA1M" | Meyor Cantar Orixinal | id="mwA1Q" |''High School Musical'' <small id="mwA1Y">(Compartíu col Repartu)</small>||{{Celda|Prenominada}} |- id="mwA1o" | id="mwA7A" | 2011 | id="mwA7Y" |[[People's Choice Awards]] | id="mwA7M" | Nueva Serie Dramatica Favorita | id="mwA7Q" | ''Hellcats''||{{Celda|Nomada}} | id="mwA7g" |<ref>{{cita web |url=http://www.peopleschoice.com/pca/awards/nominees/index.jsp?year=2011|títulu=Display nominees/winners for the year: 2011|fechaaccesu=14 de xineru de 2012|añu=2011|editorial=[[People's Choice Awards]]}}</ref> |- id="mwA7o" | id="mwA1A" |2014 | id="mwA1Y" |[[Teen Choice Awards]] | id="mwA1M" | Programa de Televisión del Branu | id="mwA1Q" |''Young & Hungry''||{{Celda|Nomada}} |- id="mwA1o" | id="mwA7s" | 2014 | id="mwA7w" | [[41st Daytime Emmy Awards|Daytime Emmy Awards]] | id="mwA74" | [[Premiu Emmy Diurnu al Meyor Intérprete nun Programa d'Animación Artista Sobresaliente nun Programa d'Animación]] | id="mwA8A" |''Sabrina: Secrets of a Teenage Witch''||{{Celda|Nomada}} | id="mwA8Q" |<ref name="sabrina emmy">{{cita web |url=http://cdn.emmyonline.org/day_41st_nominations_v03.7.pdf|títulu=The National Academy of Television Arts & Sciences Announces the 41st Annual Daytime Emmy Award Nominations|fechaaccesu=1 de mayu de 2014|fecha=1 de mayu de 2014|formatu=PDF|obra=Emmy Award|editorial=Academy of Television Arts and Sciences}}</ref> |- id="mwA8Y" | id="mwA8c" | 2014 | id="mwA8g" | [[Young Hollywood Awards]] | id="mwA8o" | [[2014 Young Hollywood Awards|Super estrella nes Redes Sociales]] | id="mwA8w" |Ella Mesma||{{Celda|Ganadora}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2015 | id="mwA1Y" |[[People's Choice Awards]] | id="mwA1M" | Programa de Televisión Per Cable Favoritu de Comedia | id="mwA1Q" |''Young & Hungry''||{{Celda|Nomada}} |- id="mwA1o" | id="mwA1A" |2015 | id="mwA1Y" |Teen Choice Awards 2015 | id="mwA1M" |Lladrón d'escena | id="mwA1Q" |''Young & Hungry'' | {{celda|Pendiente}} |- id="mwA1o" |- |} == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == {{commons}} {{wikiquote}} * [http://www.ashleytisdale.com/ Ashley Tisdale] - Sitiu web oficial * {{IMDb nome|0864308}} {{NF|1985||Tisdale, Ashley}} [[Categoría:Persones de Nueva Jersey]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de pop d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantautores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Productores de televisión d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de Nueva Jersey]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] f9227nh8uofwozeceeho4n2quwijerx 0 59598 4379469 4088379 2025-06-25T16:20:26Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379469 wikitext text/x-wiki {{persona}} {{Tradubot|Brenda Vaccaro}} {{referencies|t=20131112}} '''Brenda Vaccaro''' {{nym}} ye una [[actriz]] de [[cine]], [[televisión]] y [[teatru]] d'[[Estaos Xuníos]] d'ascendencia [[Inmigración italiana n'Estaos Xuníos|italiana]]. Vaccaro protagonizó xunto a [[Dustin Hoffman]] y [[Jon Voight]] la película ''[[Midnight Cowboy]]'' de 1969. En 1976 foi candidata a un [[Premiu Óscar|premiu Óscar]] na categoría de [[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] y ganó'l [[Premios Globu d'Oru|Globu d'Oru]] a la [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] pol so papel na película ''[[Jacqueline Susann's Once Is Not Enough]]'' de 1975, protagonizada por [[Kirk Douglas]]. En 1981 participó nuna comedia sobre'l personaxe d'[[El Foín]], ''[[Zorro, the Gay Blade]]'', con [[George Hamilton (actor)|George Hamilton]], y en 1984 na película ''[[Supergirl]]''. Yá en 1996 tuvo un papel en ''[[The Mirror Has Two Faces]]'', filme empobináu por [[Barbra Streissand]]. Como peracabada intérprete teatral, en [[Broadway]] representó'l papel orixinal de Cynthia na obra ''How Now, Dow Jones'' y foi nomada a trés [[premios Tony]] a la Meyor actriz. Intervieno, ente otros montaxes, en ''[[Jake's Women]]'' (1992), de [[Neil Simon]]. Tamién tuvo apaiciones episódiques en series de televisión como ''[[Les moces d'oru]]'' y ''[[Friends]]''. == Premios == === [[Premios Óscar|Óscar]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |1975||[[Óscar a la meyor actriz de repartu]]||''[[Jacqueline Susann's Once Is Not Enough]]'' || Candidata |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1939||Vaccaro, Brenda}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Emmy]] [[Categoría:Persones de Brooklyn]] hfzzsfp7t1y5elx3j2t0pyalbpfv3nz 0 70221 4379453 3868199 2025-06-25T15:59:58Z YoaR 37624 4379453 wikitext text/x-wiki {{Ficha de taxón | status = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Arthropoda]] | subphylum = [[Hexapoda]] | classis = [[Insecta]] | subclassis = [[Pterygota]] | infraclassis = [[Neoptera]] | superordo = [[Endopterygota]] | ordo = [[Coleoptera]] | subordo = [[Polyphaga]] | infraordo = [[Scarabaeiformia]] | familia = [[Lucanidae]] | genus = [[Velutinodorcus]] | species = V. carinulatus | subspecies = | binomial = '''''Velutinodorcus carinulatus''''' | binomial_authority = Nagel, [[1941]] | synonyms = }} '''''Velutinodorcus carinulatus''''' ye una [[especie]] de [[coleoptera|coleópteru]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Lucanidae]]. == Distribución xeográfica == Alcuéntrase en [[Taiwán]] (China).<ref>{{en}} {{Biology Catalog|Lucanidae|consultáu=15 de xineru de 2012}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} {{wikispecies}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Velutinodorcus|Carinulatus]] [[Categoría:Coleópteros de China]] p05jlewukjw8h1ii62rl4l849l7hb6a 4379454 4379453 2025-06-25T16:00:04Z YoaR 37624 4379454 wikitext text/x-wiki {{Ficha de taxón | status = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Arthropoda]] | subphylum = [[Hexapoda]] | classis = [[Insecta]] | subclassis = [[Pterygota]] | infraclassis = [[Neoptera]] | superordo = [[Endopterygota]] | ordo = [[Coleoptera]] | subordo = [[Polyphaga]] | infraordo = [[Scarabaeiformia]] | familia = [[Lucanidae]] | genus = [[Velutinodorcus]] | species = V. carinulatus | subspecies = | binomial = '''''Velutinodorcus carinulatus''''' | binomial_authority = Nagel, [[1941]] | synonyms = }} '''''Velutinodorcus carinulatus''''' ye una [[especie]] de [[coleoptera|coleópteru]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Lucanidae]]. == Distribución xeográfica == Alcuéntrase en [[Taiwán]] (China).<ref>{{en}} {{Biology Catalog|Lucanidae|consultáu=15 de xineru de 2012}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Velutinodorcus|Carinulatus]] [[Categoría:Coleópteros de China]] pi83dm20hcuif8wswfigvc1h5itbm5t 0 71465 4379534 4312257 2025-06-26T09:52:34Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379534 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Coracias benghalensis}} {{nova}} {{Ficha de taxón | Carraca india | status = LC | status_system = IUCN3.1 | status_ref = | image = Indian Roller (Coracias benghalensis)2.jpg | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Coraciiformes]] | familia = [[Coraciidae]] | genus = ''[[Coracias]]'' | species = '''''C. benghalensis''''' | binomial = ''Coracias benghalensis'' | binomial_authority = ([[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758) | synonyms = ''Corvus benghalensis''<br />''Coracias indica'' | range_map = Coracias_benghalensis_distr.png }} '''''Coracias benghalensis'''''<ref>{{Nomes aves SEO 6 |fechaaccesu =2 de mayu de 2013}}</ref> ye una [[especie]] d'[[ave]] [[coraciiforme]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Coraciidae]] que vive nel sur d'[[Asia]]. Suel atopase en hábitats yerbáceos y de carba, y puede reparase posada en cañes y cables. Nun ye una ave [[Migración de les aves|migratoria]], pero puede realizar dellos desplazamientos estacionales. == Descripción == [[Ficheru:Indian Roller, Attappadi, Palakkad District, Kerala.jpg|thumb|upright|left|Subespecie nominal. Nótese'l so llargu picu cola punta en forma de gabitu.]] [[Ficheru:CoraciasFoot.png|thumb|left|upright|Los trés deos delanteros tán fundíos pola base.]] [[Ficheru:Indian Roller Eating Indian Red Scorpion.jpg|thumb|Carraca india comiendo un escorpión.]] La carraca india ye una ave robusta de 26–27&nbsp;cm de llargu, que solo puede confundise cola [[carraca europea]], anque'l so pechu ye parduzu y non azul como'l de la carraca europea. El so llombu tamién ye parduza ente que la so [[Píleo (ave)|pileu]], so banduyu y zona cloacal son azules. Los sos [[plumes primaries]] son de color azul violáceo con una banda azul clara. La so cola ye azul celeste con una llista na punta de color [[azul de Prusia]] y les plumes centrales verdoses. El so pescuezu y gargüelu son violáceos con delles estríes clares. Tien una pequeña zona desnuda alredor del güeyu de color ocre. Los sos trés deos delanteros tán xuníos pola base.<ref name=pcr>{{Cita llibru|autor=Rasmussen PC & JC Anderton |añu=2005 | títulu=Birds of South Asia: The Ripley Guide. |editorial= Smithsonian Institution & Lynx Edicions|volume=2|páxines=270}}</ref> Tienen un picu llargo y robusto cola punta de la parte cimera curvada en forma de gabitu. Los sos narinas son llargues y descubiertes y presenta llargues [[Pluma#Clasificación|cerdes]] en forma de [[vibrisa|vibrises]] na base del picu.<ref name=baker/><ref name=whistler>{{cita llibru|url=http://www.archive.org/stream/popularhandbooko033226mbp#page/n342/mode/1up/ |autor=Whistler, Hugh|añu=1949|títulu=Popular handbook of Indian birds|páxines=293–295|edición=4| editorial=Gurney and Jackson, Londres}}</ref> Reconócense trés [[subespecie|subespecies]]. La forma nominal que s'atopa n'Asia occidental (dende [[Iraq]] y [[Arabia]] hasta [[Bangladex]] y el norte de los montes [[Vindhyas]]). La subespecie ''indicus'' atópase na [[India]] peninsular y [[Sri Lanka]]. Esta forma sureña tien tien una banda más escura y acoloratada na parte posterior del pescuezu que nun tien la nominal. La forma ''affinis'' de la India nororiental y el [[sureste asiáticu]] ([[Tailandia]], [[Indochina]] y sur de [[China]]) dacuando considérase una especie separada, pero na rexón india reparar [[intergradación]] con ''benghalensis''. La subespecie ''affinis'' ye más escura, de mayor tamañu y tien la cara y pechu de color pardu violáceo ensin llixos.<ref name=pcr/> Tien les coberteres de la parte inferior de les ales d'un tonu azul más intensu.<ref name=baker/><ref name=hbk>{{Cita llibru|autor=Ali, S & S D Ripley| títulu=Handbook of the birds of India and Pakistan|edición=2|editorial=Oxford University Press|volume= 4|añu= 1983 |páxines =116–120 }}</ref> == Distribución y hábitat == [[Ficheru:Coracias benghalensis -India -flying-8.jpg|thumb|left|En vuelu amuesa plumes de color azul brillante, turquesa y añil.]] La carraca india estender pola mayor parte del sur d'Asia, dende'l sur d'[[Iraq]], por tol [[subcontinente indiu]] y [[Sri Lanka]] hasta'l [[sureste asiáticu]] y el sur de China, incluyida [[Hainan]], amás de les islles [[Lakshadweep]] y [[Maldives]].<ref name=hbk/> Los sos principales hábitats son los yerbazales, montes pocu mestos y les tierres de cultivu. == Comportamientu == Reparar de cutiu posaes en cañes desnudes y los cables llétricos que bordien les carreteres.<ref name=pcr/> Baxen al suelu pa prindar a les sos preses, ente les que s'atopen los inseutos, arácnidos,<ref>{{cita publicación|autor=Sharga, U.S. |añu=1936 |títulu= Indian Roller or Blue Jay (''Coracias benghalensis'' Linn.) feeding on a scorpion |publicación=Journal of the Bombay Natural History Society|volume=39|númberu=1|page=179}}</ref> pequeños reptiles (como ''[[Calotes versicolor]]''<ref>{{cita publicación|autor=Evans, G.H. |añu=1921|títulu= The food of the Burmese Roller (''C. affinis'') and of the Ashy Drongo (''D. nigrescens'') |publicación=Journal of the Bombay Natural History Society|volume= 27|númberu=4|páxines=955–956}}</ref> y pequeñes culiebres)<ref>{{cita publicación|autor=Biddulph, C.H. |añu=1937 |títulu= The Southern Indian Roller or Blue Jay ''Coracias benghalensis indica'' (Linn.) killing a small snake |publicación=Journal of the Bombay Natural History Society |volume=39|númberu=4|page= 865}}</ref> y anfibios. Atráen-yos los quemes,<ref name=pcr/> y siguen a los tractores p'atrapar a los invertebraos qu'axoricen. Nos campos de cultivu del sur de la India, alcuéntrase en densidaes de 50 individuos per km². Escueyen posaderos principalmente ente los 3&mdash;10 metros d'altor y aliméntase principalmente d'inseutos terrestres. Cerca del 50% de les sos preses son escarabayos y el 25% componer saltapraos y grillos.<ref>{{cita publicación|autor=Sivakumaran, N & K. Thiyagesan|añu=2003|títulu=Population, diurnal activity patterns and feeding ecology of the Indian Roller ''Coracias benghalensis'' (Linnaeus, 1758)|publicación=Zoos' Print Journal|volume=18|númberu=5|páxines=1091&ndash;1095|url=http://www.zoosprint.org/ZooPrintJournal/2003/May/1091-1095.pdf|formatu=PDF|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180602152127/http://www.zoosprint.org/ZooPrintJournal/2003/May/1091-1095.pdf|archivedate=2018-06-02|fechaaccesu=2015-11-12}}</ref><ref name="Mathew,DN; Narendran,TC; Zacharias,VJ 1978 1178–1197">{{cita publicación|autor=Mathew, D.N.; Narendran, T.C.; Zacharias, V.J. |añu=1978|títulu= A comparative study of the feeding habits of certain species of Indian birds affecting agriculture|publicación= Journal of the Bombay Natural History Society |volume= 75|númberu=4|páxines=1178–1197}}</ref><ref>{{cita publicación|títulu=Anatomy and evolution of the feeding apparatus in the avian orders Coraciiformes and Piciformes|autor=Burton, PKJ| páxines=331–443|añu=1984|volume=47|númberu=6|publicación=Bulletin of the British Museum. Zoology series|url=http://www.archive.org/stream/bulletinofbritis47zoollond#page/331/mode/1up}}</ref> El comportamientu alimenticiu y l'usu del hábitat ye bien paecida al del [[Dicrurus macrocercus|drongo real]].<ref>{{cita publicación|autor=Asokan, S. and A.M.S. Ali|publicación=Journal of Threatened Taxa|volume=2|númberu=2|páxines=690–694|url=http://threatenedtaxa.org/ZooPrintJournal/2010/February/o220126ii10690-694.pdf|títulu=Foraging behavior of selected insectivorous birds in Cauvery Delta region of Nagapattinam District, Tamil Nadu, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110728105656/http://threatenedtaxa.org/ZooPrintJournal/2010/February/o220126ii10690-694.pdf|archivedate=2011-07-28|fechaaccesu=2015-11-12}}</ref> Mientres el branu pueden alimentase hasta l'anochar y usar les lluces artificiales p'atrapar inseutos qu'atraen.<ref>{{cita publicación|autor=Bharos, A.M.K. |añu=1992|títulu= Feeding by Common Nightjar ''Caprimulgus asiaticus'' and Indian Roller ''Coracias benghalensis'' in the light of mercury vapour lamps |publicación=Journal of the Bombay Natural History Society|volume= 89|númberu=1|page=124}}</ref> Aprovechen ensamar de termines alaes y viéronse posaes hasta 40 aves nun tramu de cable de 70 metros.<ref>{{cita publicación|autor=Bharos, A.M.K. |añu=1990|títulu= Unusually large congregation and behaviour of Indian Rollers ''Coracias benghalensis''|publicación= Journal of the Bombay Natural History Society |volume= 87|númberu=2|page=300}}</ref> Como suel alimentase na redoma de les carreteres pueden resultar atropellaes con frecuencia.<ref>{{cita publicación|autor=Goenka, D. |añu=1986 |títulu= Lack of traffic sense amongst Indian Rollers |publicación=Journal of the Bombay Natural History Society|volume= 83|númberu=3|page=665}}</ref><ref>{{cita publicación|autor=Sundar, K.S.G.|añu=2004| títulu=Mortality of herpetofauna, birds and mammals due to vehicular traffic in Etawah District, Uttar Pradesh, India|publicación=Journal of the Bombay Natural History Society|volume=101|númberu=3|páxines=392–398}}</ref> Nel norte de la India percibióse un descensu de les poblaciones d'estes aves nos márxenes de les carreteres.<ref>{{cita publicación|autor=Saiduzzafar, H. |añu=1984| títulu= Some observations on the apparent decrease in numbers of the Northern Roller or Blue Jay ''Coracias benghalensis''|publicación=[[Newsletter for Birdwatchers]] | volume= 24| númberu=5&6|páxines=4–5|url=http://www.archive.org/stream/NLBW24#page/n25/mode/1up}}</ref> La exhibición nupcial de la carraca india consiste principalmente n'acrobacies aérees. La so dómina de cría ye de mayu a xunu, llixeramente enantes nel sur de la India. Cuando tán posaos tamién realicen exhibiciones como alzamientos del picu, reverencies, acicalamiento mutuu, y postures coles ales cayíes y la cola esplegada.<ref name=pcr/> Los sos llugares de anidamiento favoritos son los buecos fechos polos picatueros o los inseutos [[xilófagu|xilófagos]] en palmeres y otros árboles.<ref name="Mathew,DN; Narendran,TC; Zacharias,VJ 1978 1178–1197"/> Tamién pueden añerar en buecos abiertos en tueros podres o los edificios.<ref name=baker>{{Cita llibru|páxines=224–227|url=http://www.archive.org/stream/BakerFbiBirds4/BakerFBI4#page/n252/mode/1up|títulu= The Fauna of British India, Including Ceylon and Burma. Birds. Volume 4|edición=2|autor=Baker, ECS|editorial=Taylor & Francis, London|añu=1927}}</ref> El cuévanu xeneralmente nun ta forrada interiormente y suel tar llena de restos madera. La puesta normal suel componese de 3 a 5 güevos. Los güevos son blancos con forma oval ancha o cuasi esféricos.<ref name=whistler/> Dambos sexos guaren la puesta ente 17 y 19 díes.<ref name=hbk/> Los mozos tarden un mes en desenvolvese y dexen el nial. Cerca del 80% de los güevos lleguen a eclosionar y desenvolvese.<ref>{{cita publicación|publicación=World Journal of Zoology |volume=4 |númberu=4| páxines= 263–269| añu=2009|títulu=Preliminary Investigations on Diet and Breeding Biology of the Indian Roller ''Coracias benghalensis'' in a Portion of Cauvery Delta, Tamil Nadu, India|autor=Asokan S; AMS Ali & R Manikannan|url=http://idosi.org/wjz/wjz4%284%292009/3.pdf}}</ref> La llamada de la carraca india ye un soníu aspru en forma de ''chack'' similar a un cuervu. Emiten dellos soníos más, incluyíu llamaes metáliques tipu ''boink''. Ye especialmente ruidosu mientres la estación de cría. [[Ficheru:Indian Roller I IMG 7963.jpg|thumb|Inmaduru.]] Estes aves bañar n'agües abiertes realizando somorguiaes, un comportamientu que de cutiu s'interpreta como que pesquen.<ref>{{cita publicación|autor=Tiwari, N.K. |añu=1930|títulu= Bathing habit of the Indian Roller (''Coracias benghalensis'') |publicación=Journal of the Bombay Natural History Society|volume= 34|númberu=2|páxines=578–579}}</ref><ref>{{cita publicación|autor=Dalgliesh, G. |añu=1911|títulu= Roller catching its prey in the water |publicación=Journal of the Bombay Natural History Society |volume= 20 |númberu=3 |page=853}}</ref> <ref>{{cita publicación|autor=Radcliffe, H. D.|añu=1910|títulu=Roller catching its prey in the water |publicación=Journal of the Bombay Natural History Society|volume=20 |númberu=1|páxines=225–226}}</ref> Anque dacuando pueden intentar pescar.<ref name=hbk/> Atopáronse parásitos sanguíneos ''Leucocytozoon'' de la familia [[Plasmodiidae]] nel so texíu pulmonar.<ref>{{cita publicación|autor=De Mello, IF & Emidio Afonso|añu=1935|títulu=Blood parasites of Coracias b. benghalensis with special remarks on its two types of Leucocytozoon|publicación= Proceedings of the Indian Academy of Sciences (B) |volume=2|páxines=67–73|url=http://www.ias.ac.in/jarch/procb/2/00000076.pdf}}</ref> Tamién se rexistraron que los parasitan los viérbenes [[helmintos]] ''Hadjelia truncata'' y ''Synhimantus spiralis''.<ref>{{cita publicación|autor=Junker, K. and Boomker, J.|añu=2007|títulu=A check list of the helminths of guineafowls (Numididae) and a host list of these parasites|publicación=Onderstepoort Journal of Veterinary Research|volume=74|páxines=315–337|url=http://www.up.ac.za/dspace/bitstream/2263/5124/1/Junker_Check(2007).pdf|formatu=PDF|pmid=18453241|númberu=4|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110606180643/http://www.up.ac.za/dspace/bitstream/2263/5124/1/Junker_Check(2007).pdf|archivedate=2011-06-06|fechaaccesu=2015-11-12}}</ref><ref>{{cita llibru|url=http://www.archive.org/stream/ProtozoaFBI1/BhatiaSporozoa1938#page/n260/mode/1up|páxines=240–241|títulu= The Fauna of British India, Including Ceylon and Burma. Protozoa. Volume 1|editorial=Taylor and Francis, Londres|autor=Bhatia, B.L.|añu=1938}}</ref> ==Na cultura== Al ser bien común nes poblaes planicies de la India incluyir en delles lleendes. El nome llocal ye ''neelkanth'' (que significa «gargüelu azul»),<ref>{{cita publicación|títulu=Vernacular Names of the Birds of the Indian Subcontinent|publicación=Buceros|autor=Anonymous|añu=1998|volume=3|númberu=1|url=http://www.bnhsenvis.nic.in/pdf/vol%203%20(1).pdf|formatu=PDF|páxines=53–109}}</ref> un nome que s'acomuñar cola deidá [[Shiva]] (que bebió venenu que-y punxo la gargüelu azul). Nel pasáu los gobernantes locales lliberaben carraques cautives mientres delles festividaes como Dussera y Durga Puya.<ref>{{Cita llibru|autor=Blanford, WT|añu=1889|editorial=Taylor & Francis, London|títulu= The Fauna of British India, Including Ceylon and Burma. Birds Volume 3|páxina=105|url=http://www.archive.org/stream/faunaofbritishin03oate#page/105/mode/1up}}</ref><ref>{{Cita llibru|páxina=33| url=http://www.archive.org/stream/beastmaninindiap00kipliala#page/33/mode/1up/| títulu=Beast and man in India|autor=Kipling JL|añu=1904| editorial=Macmillan and Co.|place=London}}</ref> Creíase qu'añader les sos plumes molíes a la yerba cola que s'alimentaba a les vaques aumentaba la so producción de lleche.<ref>{{Cita llibru|títulu=Omens and superstitions of southern India|autor=Thurston, Y|añu=1912|editorial=McBride, Nast and Company|place =New York|url=http://www.archive.org/stream/omenssuperstitio00thur#page/88/mode/1up|páxina=88}}</ref> La carraca india ye l'ave oficial escoyida polos estaos indios d'[[Andhra Pradesh]], [[Bihar]], [[Karnataka]] y [[Odisha]]. == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * Stonor, C.R. (1944) A note on the breeding habits of the Indian Roller, ''Coracias benghalensis'' (Linnaeus). Ibis 86(1), 94-97. * {{cita publicación|autor=Biswas,B |enllaceautor=Biswamoy Biswas|añu=1961| títulu= Proposal to designate a neotype for ''Corvus benghalensis'' Linnaeus, 1758 (Aves), under the plenary powers Z.N. (S) 1465| publicación=Bull. Zool. Nomen. |volume=18|númberu=3|páxines=217–219|url=http://www.archive.org/stream/bulletinofzoolog18inte#page/217/mode/1up}} Also [http://www.archive.org/stream/bulletinofzoolog20inte#page/194/mode/1up Opinion 663] * Lamba, B.S. (1963) The nidification of some common Indian birds. 5. The Indian Roller or Blue Jay (''Coracias benghalensis'' Linn.). Res. Bull. Panjab Univ. 14(1-2):21-28. == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} * [http://ibc.lynxeds.com/species/indian-roller-coracias-benghalensis Ficha de videos, semeyes y soníos] n'Internet Bird Collection {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Coraciidae|Benghalensis]] [[Categoría:Aves d'Asia]] [[Categoría:Animales descritos en 1758]] [[Categoría:Especies descrites por Linnaeus]] [[Categoría:TBSpecies]] gsjh853h8z7sjaf5flas6w3avnukxb0 0 71645 4379537 4141702 2025-06-26T09:52:54Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379537 wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20210310192236}} {{noaves}} {{Ficha de taxón | | image = Asian Koel (Eudynamys scolopaceus) Male - Tirunelveli.jpg | status = LC | status_system = iucn3.1 | status_ref =<ref name=iucn>{{IUCN|asesores=BirdLife International|añu=2012|edición IUCN=2014.3|consultáu=14 de mayu de 2015}}</ref> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Cuculiformes]] | familia = [[Cuculidae]] | genus = ''[[Eudynamys]]'' | species = '''''Y. scolopaceus''''' | binomial = ''Eudynamys scolopaceus'' | binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758 | range_map = KoelMap.svg | range_map_caption = Esta especie alcuéntrase na zona en negru. }} [[Ficheru:Asian Koel (Eudynamys scolopacea)- Female in Hyderabad, AP W IMG 2589.jpg|thumb|240px|Fema de koel.]] [[File:Eudynamys scolopaceus MHNT.ZOO.2010.11.152.12.jpg|thumb|''Eudynamys scolopaceus'' + ''Corvus splendens'']] '''''Eudynamys scolopaceus''''' ye una [[especie]] d'[[ave]] [[cuculiforme]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Cuculidae]] llargamente distribuyida por [[Asia]] y [[Oceanía]]. Atópase dende la [[India]] hasta'l sur de [[China]] y de [[Sri Lanka]] a les [[Islles de la Sonda]], [[Papúa Nueva Guinea]] y [[Australia]]. En la India considérase'l ave estatal de [[Jharkhand]] y [[Puducherry]]. <ref>[https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?avibaseid=6150358815172A12 ''Eudynamys scolopaceus'', avibase.bsc-eoc.org/]</ref> == Subespecies == Conócense 13 [[subespecie|subespecies]] de ''Eudynamys scolopaceus'': * ''[[Eudynamys scolopaceus scolopaceus]]'' - de [[Nepal]] a [[Paquistán]], [[India]], [[Sri Lanka]], [[Lakshadweep]] y [[Maldives]]. * ''[[Eudynamys scolopaceus chinensis]]'' - sur de [[China]] y [[Indochina]]; invernante hasta [[Borneo]]. * ''[[Eudynamys scolopaceus harterti]]'' - [[Hainan]] (sur de China). * ''[[Eudynamys scolopaceus malayanus]]'' - del nordeste de la [[India]] hasta [[Tailandia]], [[Malasia]], [[Sumatra]], [[Borneo]] y [[islles menores de la Sonda]]. * ''[[Eudynamys scolopaceus simalurensis]]'' - islla [[Simeulue]]. * ''[[Eudynamys scolopaceus frater]]'' - norte de [[Filipines]] ([[Calayan]] y [[Fuga]]). * ''[[Eudynamys scolopaceus mindanensis]]'' - Filipines, [[Islla de Palawan|Palawan]], islles [[Sulu]], [[Sangihe]] ya islles [[Talaud]]. * ''[[Eudynamys scolopaceus corvinus]]'' - norte de [[Moluques]] ([[Morotai]], [[Halmahera]], [[Ternate]], [[Tidore]] y [[Bacan]]). * ''[[Eudynamys scolopaceus orientalis]]'' - sur de Moluques ([[Buru]], [[Manipa]], [[Isla Kelang|Kelang]], [[Seram]], [[Ambon]], [[Watubela]]). * ''[[Eudynamys scolopaceus picatus]]'' - dende les [[islles Kai]] y [[Sumba]] hasta [[Timor]] y [[Roma (isla)|Roma]]. * ''[[Eudynamys scolopaceus rufiventer]]'' - [[Papúa Nueva Guinea]]. * ''[[Eudynamys scolopaceus salvadorii]]'' - [[archipiélagu Bismarck]]. * ''[[Eudynamys scolopaceus alberti]]'' - [[islles Salomón]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{wikispecies}} {{commonscat|Eudynamys scolopacea}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Eudynamys|Scolopaceus]] [[Categoría:Aves d'Asia]] [[Categoría:Animales descritos en 1758]] [[Categoría:Especies descrites por Linnaeus]] i59ef1ujpdjxxwg92wr8sshvmdcpuv4 0 73509 4379583 4371594 2025-06-26T10:07:49Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379583 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Llocalidá}} '''Dhaka'''{{cartafueyu|países}} (en [[idioma bengalín|bengalín]]: ঢাকা ''Dhaka'', [[Alfabetu Fonéticu Internacional|AFI]]: [ɖʱaka]), ye la [[Capital (política)|capital]] de [[Bangladex]] y del [[Distritu de Dhaka]], asitiada a veres del ríu [[Buri Ganga|Buriganga]]. Dhaka y el so área metropolitana tienen una población de 14.399.000 d'habitantes, lo que la fai la ciudá más grande de Bangladex y una de les ciudaes más poblaes del mundu. Sol [[Imperiu mogol|reináu mogol]], la ciudá foi conocida como Jahangir Nagar. La ciudá moderna, foi desenvuelta, en gran parte, poles [[Raj Británicu|autoridaes britániques]] y llueu aportó a la segunda ciudá más grande de [[Bengala]], depués de [[Calcuta]]. Cola independencia de la [[India]], Dhaka pasó a ser la capital alministrativa del [[Paquistán]] Oriental, enantes de convertise en capital de Bangladex al independizase en [[1972]]. Mientres esti periodu Dhaka foi testigu d'estensu tracamundiu políticu, incluyendo munchos periodos de [[llei marcial]], de la declaración de la independencia de Bangladex y de la supresión militar y la devastación causada por guerres y calamidaes naturales. La Dhaka moderna ye'l centru de la vida política, cultural y económica en Bangladex, y esfruta de la tasa d'alfabetización más alta de Bangladex y una economía diversa. Amás, la infraestructura urbana ye la más desenvuelta nel país. Pero Dhaka tamién s'enfrenta a grandes problemes como la [[contaminación]], los grandes atascos, la escasez de suministru, la [[probeza]] y la [[delincuencia]]. Nes últimes décades Dhaka vivió una modernización de los tresportes, comunicaciones y trabayos públicos de la ciudá. La capital de Bangladex tamién atrai a numberosos turistes y a grandes empreses. == Historia == [[Ficheru:Mausoleum of Ziaur Rahman (11).jpg|thumb|left|Mausoleum of Ziaur Rahman, Chaandrima Uddan, Dhaka.]] [[Ficheru:Hatirjheel 2nd-bridge.jpg|thumb|left|Hatirjheel]] [[Ficheru:Sunrise in Dhaka (03).jpg|thumb|Sunrise in Dhaka.]] [[Ficheru:Crescent Lake - Chandrima Uddan (03).jpg|thumb|Crescent Lake - Chandrima Uddan, Dhaka]] La esistencia d'establecimientos urbanos nel área de Dhaka data del [[sieglu VII]]. L'área de la ciudá foi gobernada pol reinu [[budista]] de [[Kamarupa]] y l'[[Imperiu Pala]] enantes de la llegada al poder de la [[dinastía Sena]] nel [[sieglu IX]].<ref name="Historia">{{Cita web |nome= Dhaka City Corporation |fecha= [[15 de febreru|15-2]]-[[2007]] |url= http://www.dhakacity.org/his_pre_mughal.html |títulu= Historia |formatu= PHP |fechaaccesu= 15 de febreru de 2007 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20080410184215/http://www.dhakacity.org/his_pre_mughal.html |fechaarchivu= 2008-04-10 }}</ref> Munchos creen que'l nome de la ciudá aniciar nel [[sieglu XII]], cuando Ballal Sena estableció'l templu de la diosa [[Dhakeshwari]]. Dhaka y la so contorna fueron identificaos como ''Bengalla'' alredor d'aquel periodu. La ciudá d'aquella dómina allugaba dellos mercaos o bazares como'l bazar [[Lakshmī]], el bazar [[Shankhari]], el bazar Tanti, Patuatuli, Kumartuli, Bania Nagar y l'arcu de Nagar. Dempués de la dinastía Sena, Dhaka foi rexida por gobernadores [[pueblos túrquicos|túrquicos]] y [[Afganistán|afganistanos]], que baxaben del [[sultanatu de Delhi]], enantes de la llegada de los mogoles en [[1608]].<ref name="Historia"/> [[Ficheru:লালবাগ কেল্লা - ৭.jpg|thumb|[[La fortaleza de Lalbagh]], construyida sol dominiu de Shaista Khan.]] El desenvolvimientu del conceyu y una crecedera significativa na población fueron dalgunes de les causes poles que la ciudá foi proclamada la capital de Bengala, por orde del reinu mogol, en 1608. El mogol Islam Khan foi'l primer alministrador de la ciudá.<ref name="UMR">{{Cita web |nome= Dhaka City Corporation |fecha= [[16 de febreru|16-2]]-[[2007]] |url= http://www.dhakacity.org/his_under_mughal.html |títulu= Historia |formatu= PHP |fechaaccesu= 16 de febreru de 2007 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070926224033/http://www.dhakacity.org/his_under_mughal.html |fechaarchivu= 2007-09-26 }}</ref> Khan llamó a la ciudá " Jahangir Nagar " (‘ciudá de Yajanguir'), n'honor al emperador mogol [[Jahangir]]; anque esti nome foi dau pocu dempués de la muerte de Jahangir. La mayor espansión de la ciudá so dominiu mongol tuvo llugar sol mandu del xeneral Shaista Khan. La Dhaka d'entós tenía unes dimensiones de 19 por 13&nbsp;[[quilómetru|quilómetros]], con una población de cuasi un millón d'habitantes.<ref name="UMR"/> En [[1765]], tres la [[Batalla de Plassey]], la ciudá pasó a tar baxu control de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]]. La población de la ciudá menguó drásticamente mientres esti periodu, coles mesmes que la de [[Calcuta]] aumentó sustancialmente,<ref name="EIC">{{Cita web |nome= Dhaka City Corporation |fecha= [[16 de febreru|16-2]]-[[2007]] |url= http://www.dhakacity.org/his_under_company.html |títulu= Historia |formatu= PHP |fechaaccesu= 16 de febreru de 2007 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070926223910/http://www.dhakacity.org/his_under_company.html |fechaarchivu= 2007-09-26 }}</ref> pero la urbanización y la modernización de Dhaka siguieron el so cursu. Un modernu sistema de suministru cívicu d'agua foi presentáu en [[1874]] y el suministru d'electricidá foi llanzáu en [[1878]].<ref name="BR">{{Cita web |nome= Dhaka City Corporation |fecha= [[16 de febreru|16-2]]-[[2007]] |url= http://www.dhakacity.org/his_under_britist.html |títulu= Historia |formatu= PHP |fechaaccesu= 16 de febreru de 2007 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20080410184221/http://www.dhakacity.org/his_under_britist.html |fechaarchivu= 2008-04-10 }}</ref> L'Acantonamientu Dhaka foi establecíu cerca de la ciudá, sirviendo como una base pa soldaos británicos ya indios. [[Ficheru:Jatiyo Sangshad Bhaban (Roehl).jpg|thumb|left|[[Jatiyo Sangshad Bhaban]], sede del parllamentu nacional.]] Tres la división de Bengala en [[1905]], Dhaka declaróse capital del acabante crear estáu de [[Primer partición de Bengala|Bengala Oriental y Assam]]; anque [[Bengala]] foi restituyida en [[1912]]. Tres la división de la [[India]] en [[1947]], Dhaka foi nomada capital de [[Bengala Oriental]], que yera parte del nuevu estáu musulmán de [[Paquistán]]. Nesa dómina, la ciudá guardó una serie d'actos terroristes que dexaron miles de persones muertes. La gran mayoría de la población hindú de la ciudá, colar a la India, ente que la ciudá recibió cientos de miles d'inmigrantes musulmanes. La población de la ciudá se catapultó en bien pocu tiempu, creando escaseces severes y problemes infraestructurales.<ref name="EP">{{Cita web |nome= Dhaka City Corporation |fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]] |url= http://www.dhakacity.org/his_dhaka_pakistan.html |títulu= Historia |formatu= PHP |fechaaccesu= 18 de febreru de 2007 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20080329071900/http://www.dhakacity.org/his_dhaka_pakistan.html |fechaarchivu= 2008-03-29 }}</ref><ref name="Historia de Dhaka">{{Cita web |nome= Banglapedia |fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]] |url = http://banglapedia.search.com.bd/HT/D_0145.HTM |títulu= Historia de Dhaka |formatu= PHP |fechaaccesu= 18 de febreru de 2007 }}</ref> Como centru de la política rexonal, Dhaka vivió un gran númberu de fuelgues polítiques ya incidentes de violencia. L'adopción del [[urdú]] como la única llingua oficial de Paquistán, condució a la realización de marches a les qu'allegó un gran ensame. Esti movimientu foi conocíu como'l movimientu de la Llingua de 1952. Nuna d'estes marches produció un tirotéu, per parte de la policía, contra unos estudiantes que se manifestaben pacíficamente.<ref name="CALC">{{Cita web |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qa4014/is_200201/ai_n9028755/pg_2 |títulu= Calcuta y Dhaka: Una historia, dos ciudaes |fechaaccesu= 18 de febreru de 2007 |apellíu= Richards |nome= John |formatu= HTML |editorial= Inroads }}</ref> A lo llargo de los [[años 1950]] y los [[años 1960]], dexar en Dhaka un pebidal d'actividá política y demandes d'autonomía per parte de la población bengalí. El [[ciclón Bhola]] afaró en [[1970]] la mayor parte de la rexón. Más de la metá de la ciudá de Dhaka resultó anubierta, y morrieron mediu millón de persones y otru millón sumieron. Amás, tres la catástrofe produció una epidemia de cólera que produció delles decenes de miles de muertos más. Col cólera, creció'l númberu de persones que taben contra la [[discriminación étnica]], y aumentaron los esfuercios per parte del gobiernu central pa solliviar los daños causaos. El xeque políticu bengalí Mujibur Rahman, sostuvo una xunta nacionalista'l [[7 de marzu]] de [[1971]] nel Race Course Ground. El [[26 de marzu]] de [[1971]] aproximao un millón de persones asistieron a la xunta na que l'alministración proclamó la independencia de [[Bangladex]].<ref name="REF">{{Cita web |url = http://banglapedia.search.com.bd/HT/R_0022.HTM |títulu= Mujib (Bangabandhu) Sheikh Mujibur |fechaaccesu= 18 de febreru de 2007 |apellíu= Rashid |nome= Harun-or |formatu= HTML |publicación= Banglapedia |editorial= Sociedá Asiática de Bangladex }}</ref><ref name="CALC2">{{Cita web |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qa4014/is_200201/ai_n9028755/pg_3 |títulu= Calcuta y Dhaka: Una historia, dos ciudaes |fechaaccesu= 18 de febreru de 2007 |apellíu= Richards |nome= John |formatu= HTML |editorial= Inroads }}</ref> En respuesta, l'exércitu paquistanín realizó la ''Operación Reflector'', que condució a les detenciones, tortura y posterior matanza de cientos de miles de persones, principalmente hindús ya intelectuales bengalíes.<ref name="SelectiveGenocide">[[Archer Blood]]: [http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB79/BEBB1.pdf Trescripción por télex del xenocidiu selectivu], [[Departamentu d'Estáu d'Estaos Xuníos]].</ref> La cayida de la ciudá en manes del exércitu indiu'l [[16 d'avientu]] del mesmu añu, marcó la creación del estáu independiente de Bangladex. Nel periodu de postindependencia hubo una crecedera rápida de la población de la ciudá, atrayendo a los trabayadores de les árees rurales de Bangladex.<ref name="Historia de Dhaka"/> Una puxanza inmobiliaria foi'l causante de la estensión de les llendes de ciudá y del desenvolvimientu de nuevos barrios como los de Gulshan, Banani y Motijheel.<ref name="Historia de Dhaka"/> == Xeografía y clima == {{AP|Xeografía de Bangladex}} [[Ficheru:Satellite image of Bangladesh in October 2001.jpg|thumb|Imaxe de Bangladex captada por un satélite de la [[NASA]].]] Dhaka ye una ciudá asitiada nel centru de [[Bangladex]]. Esta ciudá tien unes coordenaes de {{coord|23|42|0|N|90|22|30|E|type:city_region:BD}} y alcuéntrase alcontrada na vera este del ríu [[Buriganga|Buri Ganga]]. La ciudá ta emplazada cerca del [[Delta del Ganges]] y cubre una área total de 815.85 km².<ref name="Geo">{{Cita web |nome= Bangladex Online |fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]] |url = http://www.bangladeshonline.com/tourism/spots/dhaka.htm |títulu= Geografía y clima |formatu= PHP |fechaaccesu= 18 de febreru de 2007 }}</ref> La ciudá tien ocho ''thanas'' principales: Dhanmondi, Kotwali, Motijheel, Paltan, Ramna, Mohammadpur, Sutrapur y Tejgaon; y 14 ''thanas'' menores - Gulshan, Lalbagh, Mirpur, Pallabi, Sabujbagh, Acantonamientu de Dhaka, Demra, Hazaribagh, Shyampur, Badda, Kafrul, Kamrangir char, Khilgaon y Uttara. En total la ciudá tien 130 ''shalas'' y 725 ''mohallas''.<ref name="CPH">{{Cita web |nome= Banglapedia |fecha= [[18 de febreru|18-2]]-[[2007]] |url = http://banglapedia.search.com.bd/HT/D_0156.htm |títulu= División de Dhaka |formatu= PHP |fechaaccesu= 18 de febreru de 2007 }}</ref> El distritu de Dhaka tien una superficie de 1.463,60 km² y llenda colos distritos de Gazipur, Tangail, Munshiganj, Rajbari, Narayanganj y Manikganj.<ref name="CPH"/> Esta zona asiática ta carauterizada por una vexetación [[Trópicu|tropical]] y un suelu húmedu, que s'atopa al nivel del mar. Esto fai que Dhaka seya susceptible a hinchentes, mientres les dómines de [[monzón|monzones]], según a fuertes agües y ciclones. Dhaka esperimenta un clima calorosu, lluviosu y húmedu. La ciudá alcuéntrase dientro de la zona climática de los monzones. Dhaka tien una temperatura medio de 25&nbsp;°C, que varia de 18&nbsp;°C en xineru a 29&nbsp;°C n'agostu.<ref name="Geo"/> Cerca del 80% de les agües, con un permediu de 1.854 mm, producir ente mayu y setiembre.<ref name="Geo"/> El mediu ambiente de Dhaka alcuéntrase seriamente amenaciáu pola polución causada pola rápida espansión de la ciudá, pola conxestión y poles actividaes industriales. La contaminación del aire y l'agua va n'aumentu por causa de los frecuentes atascos y de los deschos industriales, y ésti ye un problema qu'afecta a la salú pública y a la calidá de vida na ciudá.<ref name="Geo2">{{cita publicación |apellíu= Mondal |nome= M. Abdul Latif |fecha= [[6 de marzu|6-3]]-[[2007]] |url = http://www.thedailystar.net/suppliments/2006/15thanniv/ourcities/ourcities28.htm |títulu= Les nueses ciudaes: Especial quince aniversariu (The Daily Star) |formatu= HTML |fechaaccesu= 6 de marzu de 2007 }}</ref> Los acuíferos y les güelgues de la contorna de Dhaka enfrentar a una estinción debida a diverses causes. La polución y la erosión de los hábitats naturales amenacien con destruyir la biodiversidá de la rexón.<ref name="Geo2"/> {{clima |location = Dhaka |metric first = Yes |single line = Yes |collapsed = yes |Xin record high C = 32.0 |Feb record high C = 34.4 |Mar record high C = 40.9 |Abr record high C = 42.2 |May record high C = 41.8 |Xun record high C = 40.4 |Xnt record high C = 39.3 |Ago record high C = 38.5 |Set record high C = 37.8 |Och record high C = 36.2 |Pay record high C = 34.7 |Avi record high C = 31.2 |year record high C = 42.2 |Xin high C = 25.4 |Feb high C = 28.1 |Mar high C = 32.5 |Abr high C = 33.7 |May high C = 32.9 |Xun high C = 32.1 |Xnt high C = 31.4 |Ago high C = 31.6 |Set high C = 31.6 |Och high C = 31.6 |Pay high C = 29.6 |Avi high C = 26.4 |year high C = 30.6 |Xin mean C = 19.1 |Feb mean C = 21.8 |Mar mean C = 26.5 |Abr mean C = 28.7 |May mean C = 28.7 |Xun mean C = 29.1 |Xnt mean C = 28.8 |Ago mean C = 29.0 |Set mean C = 28.8 |Och mean C = 27.7 |Pay mean C = 24.4 |Avi mean C = 20.3 |year mean C = 26.1 |Xin low C = 12.7 |Feb low C = 15.5 |Mar low C = 20.4 |Abr low C = 23.6 |May low C = 24.5 |Xun low C = 26.1 |Xnt low C = 26.2 |Ago low C = 26.3 |Set low C = 25.9 |Och low C = 23.8 |Pay low C = 19.2 |Avi low C = 14.1 |year low C = 21.5 |Xin record low C = 1.1 |Feb record low C = 0.0 |Mar record low C = 7.4 |Abr record low C = 12.6 |May record low C = 12.1 |Xun record low C = 19.2 |Xnt record low C = 17.0 |Ago record low C = 17.5 |Set record low C = 15.5 |Och record low C = 10.1 |Pay record low C = 8.3 |Avi record low C = 4.0 |year record low C = 0.0 |precipitation colour = green |Xin precipitation mm = 7.7 |Feb precipitation mm = 28.9 |Mar precipitation mm = 65.8 |Abr precipitation mm = 156.3 |May precipitation mm = 339.4 |Xun precipitation mm = 340.4 |Xnt precipitation mm = 373.1 |Ago precipitation mm = 316.5 |Set precipitation mm = 300.4 |Och precipitation mm = 172.3 |Pay precipitation mm = 34.4 |Avi precipitation mm = 12.8 |year precipitation mm = 2148.0 |unit precipitation days = 0.1 mm |Xin precipitation days = 1 |Feb precipitation days = 1 |Mar precipitation days = 3 |Abr precipitation days = 6 |May precipitation days = 11 |Xun precipitation days = 16 |Xnt precipitation days = 12 |Ago precipitation days = 16 |Set precipitation days = 12 |Och precipitation days = 7 |Pay precipitation days = 1 |Avi precipitation days = 0 |year precipitation days = 86 |Xin humidity = 46 |Feb humidity = 37 |Mar humidity = 38 |Abr humidity = 42 |May humidity = 59 |Xun humidity = 72 |Xnt humidity = 72 |Ago humidity = 74 |Set humidity = 71 |Och humidity = 65 |Pay humidity = 53 |Avi humidity = 50 |year humidity = 57 |Xin sun = 279 |Feb sun = 226 |Mar sun = 217 |Abr sun = 180 |May sun = 155 |Xun sun = 90 |Xnt sun = 62 |Ago sun = 62 |Set sun = 90 |Och sun = 186 |Pay sun = 240 |Avi sun = 279 |year sun = 2066 |source 1 = Weatherbase (normals, 30 yr period)<ref name = weatherbase>{{cita web|url = http://www.weatherbase.com/weather/weatherall.php3?s=32914&units=|títulu = Weatherbase: Historical Weather for Dhaka, Bangladex|publisher = Weatherbase|fechaaccesu = 23 de febreru de 2013}}</ref> |source 2 = Sistema de Clasificación Bioclimática Mundial (estremes),<ref name=estremes>{{cita web | url = http://www.globalbioclimatics.org/station/ba-dacca.htm|títulu = Bangladex – Dhaka|publisher = Centro d'Investigaciones Fitosociológicas|language = Spanish|fechaaccesu = 23 de febreru de 2013}}</ref> BBC Weather (humidity and sun)<ref name=BBCWeather>{{cita web | url = https://www.bbc.co.uk/weather/1185241|títulu = Average Conditions – Bangladex – Dhaka|publisher = BBC|fechaaccesu = 23 de febreru de 2013}}</ref> |date=November 2012 }} [[Ficheru:Shahid Sriti Stombho (Proposed).jpg|thumb|300px|right|<center>Shahid Sriti Stombho - Sohrawardy Uddan.</center>]] == Subdivisiones en Dhaka == Dhaka tien siete principales [[Thanas]] y catorce [[Thanas Auxiliares]] so la so xurisdicción. {|class="prettytable" width="360px" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"|Subdivisiones de Dhaka |rowspan="1" align="center" width="37%" bgcolor="#ccccff"|'''[[Thana]]'''||rowspan="1" align="center" width="20%" bgcolor= "#ccccff"|'''Superficie<br />(en km²)'''||rowspan="1" align="center" width="24%" bgcolor= "#ccccff"|'''Población<br />(Censu 1991)'''||rowspan="1" align="right" width="19%" bgcolor= "#ccccff"|'''Densidá<br />(hab/km²)''' |- |- align="left" |[[Badda (Distritu de Dhaka)|Badda]]||align=right|16,78||align=right|157.924||align=right|9.411 |- align="left" |[[Cantonment (Distritu de Dhaka)|Cantonment]]||align=right|29,9||align=right|190.472||align=right|6.362 |- align="left" |[[Demra (Distritu de Dhaka)|Demra]]||align=right|47,3||align=right|521.160||align=right|11.007 |- align="left" |[[Dhanmondi (Distritu de Dhaka)|Dhanmondi]]||align=right|9,74||align=right|201.529||align=right|20.691 |- align="left" |[[Gulshan (Distritu de Dhaka)|Gulshan]]||align=right|53.59||align=right|281.337||align=right|5.250 |- align="left" |[[Hazaribagh (Distritu de Dhaka)|Hazaribagh]]||align=right|3,58||align=right|52.338||align=right|35.247 |- align="left" |[[Kafrul (Distritu de Dhaka)|Kafrul]]||align=right|17,8||align=right|164.396||align=right|9.236 |- align="left" |[[Kamrangir Char (Distritu de Dhaka)|Kamrangir Char]]||align=right|2,67||align=right|25.827||align=right|8.999 |- align="left" |[[Khilgaon (Distritu de Dhaka)|Khilgaon]]||align=right|14,0||align=right|59.248||align=right|9.861 |- align="left" |[[Kotwali (Distritu de Dhaka)|Kotwali]]||align=right|2,07||align=right|210.504||align=right|101.693 |- align="left" |[[Lalbagh (Distritu de Dhaka)|Lalbagh]]||align=right|9,14||align=right|401.387||align=right|43.915 |- align="left" |[[Mirpur (Distritu de Dhaka)|Mirpur]]||align=right|58,66||align=right|641.630||align=right|10.938 |- align="left" |[[Mohammadpur (Distritu de Dhaka)|Mohammadpur]]||align=right|11,65||align=right|316.203||align=right|27.142 |- align="left" |[[Motijheel (Distritu de Dhaka)|Motijheel]]||align=right|4,69||align=right|223.676||align=right|47.692 |- align="left" |[[Pallabi (Distritu de Dhaka)|Pallabi]]||align=right|17,0||align=right|364.000||align=right|21.412 |- align="left" |[[Ramna (Distritu de Dhaka)|Ramna]]||align=right|7,85||align=right|195.167||align=right|24.862 |- align="left" |[[Sabujbagh (Distritu de Dhaka)|Sabujbagh]]||align=right|18,2||align=right|354.989||align=right|19.526 |- align="left" |[[Shyampur (Distritu de Dhaka)|Shyampur]]||align=right|2,32||align=right|60.152||align=right|25.927 |- align="left" |[[Sutrapur (Distritu de Dhaka)|Sutrapur]]||align=right|4,38||align=right|307.483||align=right|70.202 |- align="left" |[[Tejgaon (Distritu de Dhaka)|Tejgaon]]||align=right|8,75||align=right|220.012||align=right|25.144 |- align="left" |[[Uttara (Distritu de Dhaka)|Uttara]]||align=right|36,91||align=right|108.077||align=right|2.928 |- align="left" |Dhaka||align=right|'''815.85'''||align=right|'''5.057.371'''||align=right|'''6.918''' |} == Alministración cívica == [[Ficheru:Nagar Bhaban.A.M.R.jpg|thumb|Edificiu del conceyu de Dhaka.]] El conceyu de Dhaka foi fundáu'l [[1 d'agostu]] de [[1864]] al estatus de corporación en [[1978]].<ref name="CityCorp">{{Cita web |nome= Dhaka City Corporation |fecha= [[6 de marzu|6-3]] de [[2007]] |url= http://www.dhakacity.org/aboutdcc.html |títulu= Corporación de la ciudá |formatu= PHP |fechaaccesu= 6 de marzu de 2007 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070207100714/http://www.dhakacity.org/aboutdcc.html |fechaarchivu= 2007-02-07 }}</ref> La Corporación de Dhaka ye un conceyu autónomu que s'encarga de llevar los asuntos de la ciudá. L'área entendida ta estremada en dellos distritos eleutorales, que tienen los sos respeutivos comisarios eleutorales. L'[[alcalde]] ye escoyíu pol votu popular cada cinco años, el puestu ye ocupáu anguaño por Sadeque Hossain Khoka.<ref name="Mayor">{{Cita web |nome= Dhaka City Corporation |fecha= [[6 de marzu|6-3]] de [[2007]] |url = http://www.dhakacity.org/ |títulu= Alcalde |formatu= PHP |fechaaccesu= 6 de marzu de 2007 }}</ref> La Xunta d'Educación de Dhaka ye responsable de l'alministración de los colexos públicos y de la mayor parte de los colexos privaos, cola esceición de los colexos billingües ingleses y de les [[madraza|madraces]]. Toles madrasas de [[Bangladex]] son gobernaes por una xunta central, ente que los colexos billingües ingleses tán dixebraos de les estructures educatives y gubernatives. Dhaka carez una alta tasa de criminalidad, y frecuentemente asoceden incidentes violentos, por causa relixoses y polítiques.<ref name="Rel1">{{cita publicación |apellíu= BBC |nome= World News |fecha= [[6 de marzu|6-3]] de [[2007]] |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/1167650.stm |títulu= Cuatro asesinatos nunos disturbios en Dhaka |formatu= HTML |fechaaccesu= 6 de marzu de 2007 }}</ref> La esistencia d'una policía escasa de personal y mal fornida fixo que'l gobiernu, de xemes en cuando, esplegue l'exércitu de Bangladex y fuercies paramilitares pa intentar contener el crime.<ref name="Tr2">{{cita publicación |apellíu= Lawson |nome= Alistair |fecha= [[7 de marzu|7-3]] de [[2007]] |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/1321003.stm |títulu= La policía de Dhaka tarrez a la fola criminal |formatu= PHP |fechaaccesu= 7 de marzu de 2007 }}</ref><ref name="Tro">{{cita publicación |apellíu= World News |nome= BBC |fecha= [[7 de marzu|7-3]] de [[2007]] |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/2784105.stm |títulu= 'Troop trials' en llucha criminal en Dhaka |formatu= PHP |fechaaccesu= 7 de marzu de 2007 }}</ref> Amás de [[Chittagong]], Dhaka ye la única ciudá de Bangladex que cunta con un sistema de [[cloaques]], pero ésti namái sirve al 25% de la población: el 30% sirvir de tanques sépticos, y el 45% restante nun tien nin unu nin otru.<ref name="Geo2"/> Un tercer parte de les cases de Dhaka nun tán coneutaes al sistema de suministru d'agua de la ciudá. Cada añu na ciudá de Dhaka prodúcense cuasi 10&nbsp;millones de tonelaes de basures sólides. Otra manera, los esfuercios priváu y gubernamental tuvieron ésitu na basura coleutiva, que ye usada como cuchu; la mayoría de les basures sólides que se refuguen y que nun tán trataes, de cutiu, van parar a los suburbios y a los cuerpos d'agua.<ref name="Geo2"/><ref name="Geo2A">{{cita publicación |apellíu= Mondal |nome= M. Abdul Latif |fecha= [[7 de marzu|7-3]] de [[2007]] |url = http://www.thedailystar.net/suppliments/2006/15thanniv/ourcities/ourcities28.htm |títulu= Les nueses ciudaes: Especial quince aniversariu (The Daily Star) |formatu= HTML |fechaaccesu= 7 de marzu de 2007 }}</ref> Dhaka tien una de les tases más altes de mortalidá por causa d'enfermedaes infeicioses ente les ciudaes [[Asia|asiátiques]].<ref name="EDemo1">{{Cita web |apellíu= McGee |nome= Terry |fecha= [[7 de marzu|7-3]] de [[2007]] |url= http://www.prb.org/Template.cfm?Section=PRB&template=/ContentManagement/ContentDisplay.cfm&ContentID=3931 |títulu= La urbanización asume les nueves dimensiones nos xigantes de la población d'Asia. |formatu= PHP |fechaaccesu= 7 de marzu de 2007 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20061203181903/http://www.prb.org/Template.cfm?Section=PRB&template=%2FContentManagement%2FContentDisplay.cfm&ContentID=3931 |fechaarchivu= 2006-12-03 }}</ref> La ciudá ta estremada en 10 distritos eleutorales parllamentarios. Los dos partíos políticos principales son la [[Lliga de Awami]] y el [[Partíu Nacionalista Bangladexín]]. El distritu de Ramna contién la secretaría qu'agospia la mayoría de los ministerios gubernamentales. La Corte Suprema de Bangladex y l'Alta Corte de Dhaka alcontrar na ciudá. El palaciu de Bangabhaban sirvió como residencia oficial del virréi de la India, del gobernador de Paquistán Oriental y del actual presidente de Bangladex. El Jatiyo Sangshad Bhaban, diseñáu pol renombráu arquiteutu [[Louis Kahn]],<ref name="CALC3">{{Cita web |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qa4014/is_200201/ai_n9028755/pg_4 |títulu= Calcuta y Dhaka:la historia de dos ciudaes |fechaaccesu= 27 de setiembre de 2006 |apellíu= Richards |nome= John |formatu= HTML |editorial= Inroads }}</ref> ye la casa del parllamentu nacional. El [[Baitul Mukarram]], desenvueltu con un planu paecíu al de la [[Kaaba]] de [[La Meca]], ye la [[mezquita]] nacional. Otros monumentos históricos de la ciudá son el palaciu Bara Katra, el fuerte Lal Bagh, el Hoseni Dalan y el [[Ahsan Manzil]]. == Economía == [[Ficheru:Dhaka skyline1.jpg|thumb|Imaxe del Dhaka comercial.]] Dhaka ye'l centru comercial de Bangladex. El poder adquisitivo de Dhaka ye grande y la población de clase media ye significativamente más alta que nel restu del país, per otra parte, tamién aumenta'l mercáu pal consumidor modernu y el xéneru de bienes de luxu.<ref name="CiE">{{cita publicación |apellíu= Lawson |nome= Alistair |fecha= ([[7 de marzu|7-3]]-[[2007]]) |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/2018535.stm |títulu= Bonos tiempos pa la burguesía bangladexina |formatu= PHP |fechaaccesu= 7 de marzu de 2007 }}</ref><ref name="CiE2">{{cita publicación |apellíu= Buerk |nome= Roland |fecha= ([[7 de marzu|7-3]]-[[2007]]) |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/3759396.stm |títulu= Compradores se reunen nel mega centru comercial de Dhaka |formatu= PHP |fechaaccesu= 7 de marzu de 2007 }}</ref> La mayoría de los trabayadores calificaos de Bangladex tán emplegaos nos negocios ya industries alcontraes nel área metropolitana de Dhaka. Históricamente la ciudá atraxo a un gran númberu de trabayadores migratorios.<ref name="EDemo1"/> == Notes == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{Cita llibru |apellíos= Pryer|nome= Jane |títulu= Pobreza y vulnerabilidá de los suburbios de Dhaka: estudiu del sustentu urbanu |editorial= Ashgate Publishing |id= ISBN 0-7546-1864-1 }} * {{Cita llibru |apellíos= Ahmed|nome= Sharifuddin |títulu= Dhaka: Pasáu, Presente y Futuru |editorial= Dhaka, 1991 }} * {{Cita llibru |apellíos= Sarkar|nome= Sir Jadunath |títulu= Historia de Bengala (II) |editorial= Dhaka, 1948 }} * {{Cita llibru |apellíos= Karim|nome= Abdul |títulu= Historia de Bengala, periodu mongol (I) |editorial= Rajshahi, 1992 }} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{info|Dhaka|wikt|q|s|commons}} {{Tradubot|Daca}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Bangladex]] c81uhiubhjpeybayeihb7y9n5r8xydz 0 73558 4379474 4379357 2025-06-25T16:22:02Z YoaR 37624 4379474 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{mal traducíu}} {{Correxir}} {{Llocalidá}} '''Kinxasa'''{{cartafueyu|países}}, conocida hasta [[1966]] como '''Léopoldville''' {{Etimoloxía|francés|Léopoldville}} o {{Etimoloxía|neerlandés|Leopoldstad}}, ye la [[capital (política)|capital]] y la mayor ciudá de la [[República Democrática d'El Congu]].<ref>{{cita web |url=http://population-statistics.com/wg.php?x=&lng=en&des=wg&geo=-46&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500&men=gcis&lng=es |títulu=Congo (Rep. Dem.): Les ciudaes más grandes con estadístiques de población |fechaaccesu=24 de marzu de 2009 |editorial=World Gazetteer |idioma=castellanu}}</ref> Trátase del centru alministrativu, económicu y cultural del país. Según l'artículu 2 de la Constitución de la República Democrática d'El Congu de [[2006]] tien l'estatus alministrativu de ciudá y [[Provincies de la República Democrática d'El Congo|provincia]].<ref name=constitucion>{{cita web |url=http://fr.wikisource.org/wiki/Constitution_de_la_R%C3%A9publique_d%C3%A9mocratique_du_Congo#Article_2 |títulu=Constitution de la République démocratique du Congo |fechaaccesu=23 de marzu de 2009 |fecha=18 de febreru de 2006 |editorial=Wikisource |idioma=francés}}</ref> Atópase na vera sur del [[ríu Congu]], primero que'l ríu llegue a les [[tabayones Livingstone]], y asitiada enfrente de [[Brazzaville]], la capital d'[[El Congu]], de la que namái la dixebra'l ríu. Estimaciones pa [[2009]] cifraben en 9.518.988 el númberu d'habitantes de la ciudá. Cabero la capital esiste un área metropolitana con 1,5 millones d'habitantes.<ref>{{cita web |url=http://www.cnsee.org/Donnees/structurelle/Démographie/RepartPop.htm |títulu=Répartition de la population par Départements et Communes en 1984 et projetée de 2000 à 2015 |editorial=Centre National de la Statistique et des Etudes Economiques (CNSEE) |fechaaccesu=30 de xunu de 2007|idioma=francés }}</ref> Esti área axuntase col de la ciudá de Brazzaville faciendo l'[[Área metropolitana de Kinshasa-Brazzaville|Área metropolitana de Kinxasa-Brazzaville]], que con una población calculada para [[2009]] de más de diez millones d'habitantes,<ref>{{cita web |url=http://population-statistics.com/wg.php?x=1237890901&lng=en&des=gamelan&geo=-1048676&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500&men=gpro&lng=es |títulu=Kinshasa-Brazzaville - perfil de la entidá xeográfica y variantes de los nomes |fechaaccesu=24 de marzu de 2009 |editorial=World Gazetteer |idioma=castellanu}}</ref> ye la tercer [[conurbación]] más grande d'África.<ref name="poblacion2009">{{cita web |url=http://population-statistics.com/wg.php?x=&lng=en&des=wg&geo=308503532&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500&men=gpro&lng=es |títulu=Kinshasa - perfil de la entidá xeográfica y variantes de nomar |autor=World Gazetteer |idioma=castellanu |fechaaccesu=16 de marzu de 2009}}</ref><ref name="poblacionbrazaville2009">{{cita web |url=http://population-statistics.com/wg.php?x=&lng=en&des=wg&geo=308719526&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&men=gpro&lng=es |títulu=Brazzaville - perfil de la entidá xeográfica y variantes de nomar |autor=World Gazetteer |idioma=castellanu |fechaaccesu=16 de marzu de 2009}}</ref><ref name="aglomeraciones">{{cita web |url=http://population-statistics.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=es&des=wg&geo=-1&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&va=&pt=a |títulu=Africa: aglomeraciones |autor=World Gazetteer |idioma=castellanu |fechaaccesu=16 de marzu de 2009}}</ref> Zarra aredor de 30 km d'este a oeste y 15 km de norte a sur. Una parte importante de la superficie de la rexón de Kinshasa ye rural, cubierta por una [[sabana]] arbolada con dellos arbustos. La comuña rural de Maluku, na parte oriental de la provincia, ocupa'l 79% del territoriu. Ello ye que ésta ye una ciudá de fuertes contrastes, con elegantes sectores residenciales, comerciales y universidaes como tamién barrios de chabolos, y polo tanto de vastes zones «rurales» envolubrando la ciudá, hasta'l puntu de formar esplotaciones agrícoles y botániques na mesma ciudá. == Historia == === Sieglos X e.C. al XIX === Los trazos d'ocupación humana nel África central remontar al [[I mileniu e.C.]] Los sieglos previos a la colonización europea ven la instalación de los pueblos [[Bantú|bantús]] na rexón del mediu y so Congu, primeramente ocupáu puramente por [[Pigméu|pigmeos]]. Distintes tribus y pueblos componíen la nueva población. Al altor del estanque Malebo los [[tio]] poblaben la ribera derecha (norte) del ríu, ente que pueblos asimilaos a los tíu, humbu y mfinu poblaben la izquierda (sur). La rexón foi víctima de la [[esclavitú|trata d'esclavos]] y protagonista del comerciu de [[marfil]]; dambes actividaes arriquecieron al pueblu tio, entós alzáu nel reinu.<ref>''Vie matérielle, échanges et capitalisme sur la rive méridionale du Pool du fleuve Congo (1815-1930)'', Première partie : [http://www.mmsh.univ-aix.fr/iea/Clio/numbero/18/Partie%201%2018.html les structures du quotidien et les jeux de l'échange sur la rive méridionale du Pool Malebo (1815-1881)]</ref> === Colonización europea === [[Ficheru:Hw-stanley.jpg|thumb|125px|left|[[Henry Morton Stanley]], fundador de la ciudá.]] Sir [[Henry Morton Stanley]] foi'l primer européu en visitar l'enclave nel qu'anguaño s'asitia la ciudá al llegar a Ntamo el [[12 de marzu]] de [[1878]], metanes la so travesía pol continente africanu, cuando entamaba percorrelo dende la mariña atlántica nel oeste hasta l'Océanu Índicu nel este. En [[1881]], robló'l Tratáu de l'amistá» con un xefe tio, [[Ngalyema]], llogrando asina'l derechu de construyir un campamentu en [[Stanley Pool]]. Al cabu de cuatro meses de termináu'l camín qu'arrodiaba les [[tabayones Livingstone]] y enllazaba col campamentu de [[Manyanga]], terminárase'l nuevu campamentu. Esti atópase na actual comuña de Kintambo, sobre los cantos de la [[badea de Ngaliema]], ente les aldegues de Ntamo y Kinxasa. Foi llamáu Leopoldville n'honor del rei [[Leopoldu II de Bélxica]], financiador de la espedición de Stanley. Leopolville yera'l mayor campamentu que se construyera hasta aquel momentu y cuntaba cola ventaya de tar asitiáu nel estrechu onde'l ríu Congu empieza a ser navegable hasta 1.500&nbsp;km ríu arriba.<ref name=Forbath>{{cita llibru |apellíos=Forbath |nome=Peter |títulu=El ríu Congu |añu=2002 |editorial=Turner - Fondu de Cultura Económica |ubicación=Madrid |idioma=castellanu |isbn=84-7506-508-2 |páxines=383-446}}</ref> El sitiu, espaciosu y bono de defender yá taba poblada por 66 aldees enantes de la llegada de Stanley con una población total envalorada en 30.000 habitantes.<ref>[http://www.congonline.com/geo/kinshasa.htm Kinshasa], congonline.com</ref> Stanley fundó asina mesmu otra estación, cerca de l'aldega de Kinshasa (''nshasa'' significa «mercáu»), con un alcuerdu col xefe Ntsuvila. Esti pueblu dio-y el so nome a la ciudá actual, desenvolviéndose col aumentu de l'aldega Mpumba, onde güei s'alcuentra'l distritu de negocios. Cuando Stanley tornó al Congu en [[1882]] el campamentu atopar nunes condiciones llamentables y tuvo que reconstruyilo mientres dellos meses.<ref name=Forbath /> [[Ficheru:Leopoldville 92.jpg|250px|thumb|Leopoldville en 1896.]] El puestu espolletó al ser el primer puertu fluvial navegable del [[ríu Congu]] agües enriba de les [[tabayones Livingstone]], una serie de [[rabiones]] que s'estienden por más de 300 quilómetros ríu abajo de Kinshasa. Nun principiu, toles mercancíes que dende l'interior yeren llevaes al mar y viceversa teníen de ser porteadas por persones ente Leopoldville y la ciudá de [[Matadi]], un puertu fluvial asitiáu ríu abajo de los rabiones, a unos 150 quilómetros de la mariña. Los inversores y comerciantes europeos crearon una agrupación internacional pa construyir un ferrocarril qu'arrodiara los tabayones Livingstone y que xuniera Matadi con Livingstone. La llinia empezar a construyir en [[1890]] y en [[1898]] foi terminada.<ref name=Forbath /> La so importancia económica amontóse y el ferrocarril dio l'impulsu definitivu a la crecedera de la ciudá, sicasí en [[1910]] cuntaba con apenes 10.000 habitantes. === Crecedera de la capital === En [[1929]], la ciudá foi nomada capital del [[Congu Belga]], asocediendo a la ciudá qu'hasta esi momentu yera la capital, [[Boma]], asitiada nel estuariu del ríu Congu. Esti cambéu diose dempués de la puesta n'aplicación del Real Decretu del [[1 de xunetu]] de [[1923]] emitíu en [[Bruxeles]]. Nesta dómina, Leopoldville taba confinada a les comuñes de Kintambo y del Gombe actual, desenvueltes en redol de la Badea de Ngaliema, depués xuniéronse los conceyos de Kinshasa, Braumbu y Lingwala. Nos años 1930 construyéronse la mayoría de les viviendes pa los emplegaos de la Chanic, la Filstisaf y la Utex Africa. [[Ficheru:Stanley pool01.jpg|thumb|250px|right|Mapa de la rexón de Kinshasa y del Stanley Pool nel sieglu XIX. Yá pueden identificase notablemente Kintambo, Lemba, Kallina (actual Gombe) y la comuña de Kinshasa, puede ver igualmente'l pueblu de Kindolo.]] Leopoldville nun se convirtió en ciudá dende'l puntu de vista xurídicu hasta'l 25 de xunu de 1941 (con 5.000 hectárees y 53.000 habitantes). Dende 1923 yera un meru « distritu urbanu ». Na mesma ocasión convertir na capital de la colonia, cabecera de la provincia del Congu-Kasai y del distritu de Mediu-Congu. Taba estremada en dos zones: La zona urbana, partida de la mesma en Léo (abreviatura de Léopold, remembrando a los distintos reis de los belgues) II, Léo-Ouest, Kalina, Léo-I o Léo Est y Ndolo, y la zona indíxena al sur. La crecedera de la ciudá empezó en 1945, tres el final del trabayu forzáu, que dexó qu'aumentara la población negra. La ciudá convirtióse asina nel destín de numberosos habitantes de los sectores rurales en busca d'un emplegu, quien s'asitiaron nes cases de la zona indíxena. La ciudá empezó a poblase sobremanera de miembros de la etnia Bakongo. Na [[años 1950|década de 1950]] les ciudaes planiaes de Lemba, Matete y una parte de Ndjili fueron diseñaes p'acoyer a los emplegaos de la zona industrial de Limete. En [[1954]], la ciudá abrió la [[Lovanium University]], institución especial pa los nativos y que taba fiscalizada pa evitar qu'a los sos alumnos llegárenlos influencia estranxeres. En [[1955]], el rei [[Balduín I de Bélxica]] visitó Leopoldville y afirmó «Va Llegar el momentu en que se-y garantice a toos, blancos o negros, la parte que-y correspuende nel gobiernu del país, según les cualidaes y capacidaes que tenga».<ref name=Forbath /> La ciudá cuntaba con 11 comuñes y 6 zones amiestes en 1957: Les comuñes de Kalamu, Dendale (actual Kasa-Vubu), San Juan (actual Lingwala), Ngiri-Ngiri, Kintambo, Limete, Bandalungwa, Léopoldville (actual Gombe), Barumbum, Kinshasa y Ngaliema, pela so parte les zones amiestes yeren Lemba, Binza, Makala, Kimwenza, Kimbanseke y Kingasaani, a les que se-yos sumaron Ndjili y Matete. Colos disturbios de xineru de [[1959]] la independencia política empezó a tomar solidez. Les eleiciones municipales, parllamentaries y presidenciales dieron llugar a tensiones étniques qu'implicaron la intervención de la fuercia público. Los bakongos vencieron sicasí nes eleiciones municipal y presidencial. La guerra civil que lu siguió a la independencia en [[1960]] reforzó la inmigración de los balubas. Con tomar de poder del mariscal Mobutu, en 1965 el lingala convertir na llingua rexonal, enseñada al par del francés. [[Ficheru:Kinshasa 2001.jpg|thumb|250px|left|Mapa de Kinshasa, 2001.]] Cabo notar que ye nesta ciudá onde se produció la primer infeición documentada del [[VIH]], lo qu'asocedió en [[1959]]. La enfermedá foi afayada nel sangre caltenida d'un residente local.{{Añedir referencies}} En [[1965]] [[Mobutu Sese Seko]] tomó control del país tres la [[Crisis d'El Congu]] y el so segundu [[Golpe d'Estáu]] y empecipió una política de ''Africanización'' que promovía el cambéu de nomes de persones y llugares del país. Asina, en [[1966]] la ciudá camudó'l so nome pol de Kinshasa, tomando'l nome la población de [[Kinchassa]], una población asitiada a unos dos hores al este de Leopoldville y onde la [[Compañía Comercial Belga]] creara'l so principal puestu comercial.<ref>{{cita web |url=http://www.archive.org/stream/actualafricaorco00vinc/actualafricaorco00vinc_djvu.txt |títulu=Actual Africa; or, The coming continent; a tour of exploration |fechaaccesu=16 de marzu de 2009 |apellíu=Vincent |nome=Frank |añu=1895 |editorial=Internet Archive |idioma=inglés }}</ref> La ciudá creció rápido sol gobiernu de Mobutu, atrayendo xente de tol país que llegaba en busca de fortuna o tratando d'escapar de conflictos étnicos d'otres zones. Esto traxo un inevitable cambéu na composición étnica de la ciudá. Anque Kinshasa asitiar nun territoriu que tradicionalmente pertenez a los [[bateke]] y a los [[bahumbu]], la ''[[llingua franca]]'' en Kinshasa anguaño ye'l [[Idioma lingala|lingala]]. En [[1991]], y de nuevu en [[1993]], Kinshasa foi víctima de [[Saqueos de Kinshasa|saqueos]], que les sos consecuencies entá yeren visibles tanto material como humanitariamente a finales de los [[años 2000]]. Estos saqueos fueron siguíos por una crisis económica provocada por un sistema políticu y económicu ineficaz y corruptu en tol país. Kinshasa sufrió gravemente polos escesos, la corrupción, el [[nepotismu]] del gobiernu de Mobutu y pola [[Primer guerra d'El Congu]], que favoreció la so cayida. Sicasí, Kinshasa sigue siendo unu de los principales centros culturales ya intelectuales d'[[África Central]], con una creciente comunidá de músicos y artistes. Tamién ye'l principal centru industrial del país, onde se procesen munchos de les materies primes que lleguen del interior. == Xeografía == [[Ficheru:Kinshasa 15.32343E 4.32974S.jpg|230px|thumb|Vista satelital de Kinshasa.]] La ciudá-provincia abarca un área de 9.965 km². Compónse d'un gran altiplanu (pandu Kwango), una cadena de montes (montes Ngaliema, Amba, Ngafula), un terrenu llanu, y les güelgues nel cantu de [[Pool Malebo]] (dende antiguo se le conoció como ''Stanley Pool''). El llano es el más poblado y se extiende en forma de media luna desde la badea, nel este, hasta'l pandu Kwango Ngaliema, al oeste de Pool Malebo. La ciudad se desenvuelve ente'l pueblo de Gombe, el Pool Malebo y la badea de Ngaliema en antes de las [[tabayones Livingstone]] y las llombes del sur a sitios cerca del río (al oeste del Monte Ngaliema), quince quilómetros al sur de Pool Malebo. Kinshasa es una ciudad de contrastes, con lujosas áreas residenciales y comerciales, tres universidades, y barrios de chabolas. Está situada a la rivera del [[ríu Congu]], direutamente opuesta de la ciudad de [[Brazzaville]], capital d'[[El Congu]]. Como sucede con Buenos Aires y Montevideo que es el único lugar en el mundo donde dos capitales nacionales están frente a frente separadas por un río, aunque en este caso están mucho más cercanas y a la vista la una de la otra. === Clima === <center> {{Clima |metric_first=Yes |single_line= Yes |llugar= Kinshasa |Xin record high C = 36 |Feb record high C = 36 |Mar record high C = 36 |Abr record high C = 36 |May record high C = 35 |Xun record high C = 34 |Xnt record high C = 32 |Ago record high C = 35 |Set record high C = 36 |Och record high C = 36 |Pay record high C = 34 |Avi record high C = 36 |year record high C = 36 |Xin high C = 31 |Feb high C = 31 |Mar high C = 32 |Abr high C = 32 |May high C = 31 |Xun high C = 29 |Xnt high C = 27 |Ago high C = 29 |Set high C = 31 |Och high C = 31 |Pay high C = 31 |Avi high C = 30 |year high C = 30 |Xin low C = 21 |Feb low C = 22 |Mar low C = 22 |Abr low C = 22 |May low C = 22 |Xun low C = 19 |Xnt low C = 18 |Ago low C = 18 |Set low C = 20 |Och low C = 21 |Pay low C = 22 |Avi low C = 21 |year low C = 21 |Xin record low C = 18 |Feb record low C = 18 |Mar record low C = 18 |Abr record low C = 19 |May record low C = 18 |Xun record low C = 15 |Xnt record low C = 14 |Ago record low C = 14 |Set record low C = 16 |Och record low C = 15 |Pay record low C = 17 |Avi record low C = 17 |year record low C = 14 |Xin rain days= 11 |Feb rain days= 11 |Mar rain days= 12 |Abr rain days= 16 |May rain days= 12 |Xun rain days= 1 |Xnt rain days= 0 |Ago rain days= 1 |Set rain days= 5 |Och rain days= 11 |Pay rain days= 16 |Avi rain days= 15 |Xin rain mm = 135 |Feb rain mm = 145 |Mar rain mm = 196 |Abr rain mm = 196 |May rain mm = 159 |Xun rain mm = 8 |Xnt rain mm = 3 |Ago rain mm = 3 |Set rain mm = 30 |Och rain mm = 119 |Pay rain mm = 222 |Avi rain mm = 142 |Xin sun= 124 |Feb sun= 140 |Mar sun= 155 |Abr sun= 150 |May sun= 155 |Xun sun= 120 |Xnt sun= 124 |Ago sun= 155 |Set sun= 120 |Och sun= 155 |Pay sun= 150 |Avi sun= 124 |source 1 = BBC Weather<ref name="weather1">{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/weather/2314302|títulu=Average Conditions Kinshasa, Congo Democratic Republic|fechaaccesu=27 de marzu de 2011 |publicación=BBC Weather}}</ref> |fecha=agostu de 2010 }} </center> == Demografía == {| border="1" style="float:right; margin: 1em;border-collapse:collapse;" |+ '''Evolución de la población de Kinxasa''' | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Añu ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1920]]<sup>*</sup> || align="right" | 1.600 |----- | [[1936]] || align="right" | 40.300 |----- | [[1938]] || align="right" | 35.900 |----- | [[1939]] || align="right" | 42.000 |----- | [[1947]] || align="right" | 126.100 |----- | [[1957]] || align="right" | 299.800 |----- | [[1959]] || align="right" | 402.500 |----- | [[1967]] || align="right" | 901.520 |----- | [[1968]] || align="right" | 1.052.500 |} | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Añu ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1970]] || align="right" | 1.323.039 |----- | [[1974]] || align="right" | 1.990.700 |----- | [[1976]] || align="right" | 2.443.900 |----- | [[1984]] || align="right" | 2.664.309 |----- | [[1991]] || align="right" | 3.804.000 |----- | [[1994]] || align="right" | 4.655.313 |----- | [[2003]] || align="right" | 6.786.000 |----- | [[2005]] || align="right" | 7.500.000 |----- | ''2015'' || align="right" | ''est. 12.000.000'' |} |- | colspan="2" | <small>''Fonte: [http://www.library.uu.nl/wesp/populstat/Africa/congokit.htm Populstat], [http://www.gazetteer.de/c/c_cd.htm World Gazetteer]''</small><br /><small>(*) namái se tuvieron en cuenta les comuñes que pertenecíen en cada dómina a Leopoldville</small> |} En [[1945]] la capital del [[Congu Belga]], Leopoldville, tenía unos 100.000 habitantes. Tres la independencia del país, en [[1960]], esa cifra elevóse a 400.000 persones, siendo la principal ciudá del [[África central]]. Quince años más tarde, depués de que la ciudá fuera rebautizada como Kinxasa en [[1966]], la población algamaba una cifra que rondaba los dos millones d'habitantes. La ciudá creció de forma considerable, pasando de mediu millón d'habitantes a finales de los [[años 1960]] a 4.787.000 en [[1998]]. Les últimes estimaciones de [[2005]] dan una cifra que ronda los 7.500.000 d'habitantes. Según les estimaciones, podría superar los 10 millones d'habitantes en [[2015]], sitiándose ente les 30 mayores ciudaes del mundu. Según el [[Bancu Mundial]], el volume de los emplegos creaos de forma illegal ye inigualable con respeuto al restu de les zones urbanes d'África, con un 95% (contra el 45 y 50% de ciudaes como [[Freetown]] o [[Uagadugú]]). Según un estudiu que la Rede d'educadores de neños y nuevos de la cai (''Réseaux des éducateurs des enfants et jeunes de la rue'', REEJER) ellaboró nel [[2006]], 13.877 neños viven y trabayen nes cais de Kinxasa, principalmente nes comuñes de Masina, Kimbanseke y Limete. == Organización territorial == [[Ficheru:DCongoKinshasa06.png|thumb|Provincia de Kinxasa na República Democrática d'El Congu.]] Según l'artículu 2 de la Constitución de la República Democrática d'El Congu de [[2006]], Kinxasa tien l'estatus alministrativu de ciudá (''ville'' en [[idioma francés|francés]]) y de [[Provincies de la República Democrática d'El Congu|provincia]] (''province'').<ref name=constitucion /> === División alministrativa === La ciudá-provincia de Kinxasa ta estremada en 4 distritos y 24 comuñes o conceyos.<ref>{{cita web |url=http://www.afdevinfo.com/htmlreports/prv/prv_cg_06.html |títulu=Kinshasa Province - Congo (DRC) |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |fecha=18 d'abril de 2007 |editorial=AfDevInfo |idioma=inglés}}</ref> El centru comercial y alministrativu de la capital congolesa ye [[La Gombe]]. La comuña de [[Kinxasa (comuña)|Kinxasa]] da'l so nome a tola ciudá, pero nun ye'l centru comercial nin alministrativu de la metrópolis. {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="200"|Distritu !width="500"|Comuñes |-align=center |[[Funa (Kinxasa)|Funa]]<ref>{{cita web |url=http://www.afdevinfo.com/htmlreports/dis/dis_cg_06_1.html |títulu=Funa Administrative Zone - Congo (DRC) |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |fecha=18 d'abril de 2007 |editorial=AfDevInfo |idioma=inglés}}</ref> |[[Bandalungwa]], [[Bumbu]], [[Kalamu (Kinxasa)|Kalamu]], [[Kasa-Vubu (Kinxasa)|Kasa-Vubu]], [[Makala]], [[Ngiri-Ngiri]] y [[Selembao]] |-align=center |[[Lukunga]]<ref>{{cita web |url=http://www.afdevinfo.com/htmlreports/dis/dis_cg_06_2.html |títulu=Lukunga Administrative Zone - Congo (DRC) |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |fecha=18 d'abril de 2007 |editorial=AfDevInfo |idioma=inglés}}</ref> |[[Barumbu]], [[La Gombe (Kinxasa)|La Gombe]], [[Kinxasa (comuña)|Kinxasa]], [[Kintambo]], [[Lingwala]], [[Mont Ngafula]] y [[Ngaliema]] |-align=center |[[Mont Amba]]<ref>{{cita web |url=http://www.afdevinfo.com/htmlreports/dis/dis_cg_06_4.html |títulu=Mont Amba Administrative Zone - Congo (DRC) |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |fecha=18 d'abril de 2007 |editorial=AfDevInfo |idioma=inglés}}</ref> |[[Kisenso]], [[Lemba (Kinxasa)|Lemba]], [[Limete]], [[Matete]] y [[Ngaba]] |-align=center |[[Tshangu]]<ref>{{cita web |url=http://www.afdevinfo.com/htmlreports/dis/dis_cg_06_3.html |títulu=Tshangu Administrative Zone - Congo (DRC) |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |fecha=18 d'abril de 2007 |editorial=AfDevInfo |idioma=inglés}}</ref> |[[Kimbanseke]], [[Maluku (República Democrática d'El Congu)|Maluku]], [[Masina]], [[Ndjili]] y [[Nsele]] |} <br /> <center> {| id="kinshasa" cellspacing=0 style="width: 200px; margin: 0 0 5px 1em; background-color:#f7f8ff; padding:5px; border:1px solid #8888aa; border-right-width: 2px; border-bottom-width: 2px; line-height: 1.5em" | style="padding: 0.5em" | {| align="center" style="background-color: #ccccff" width="95%" | align="center" width="100%" | '''Les 24 comuñes de Kinxasa<br />''' | style="padding: 5px 10px 5px 5px" | [[Ficheru:Kinshasa-flag.png|60px|Bandera de Kinxasa]] |} |- | <div style="width:100%;position:relative;text-align:left">[[Ficheru:Kinshasa-communes.svg|500px|]] <!-- centre-ville --> <div style="position:absolute; font-size:12px; border:none ;left:50px; top:22px;">[[Brazzaville]]</div> <div style="position:absolute; font-size:12px; border:none ;left:155px; top:42px">''[[Ríu Congu]]''</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none ;left:260px; top:66px">''[[Pool Malebo]]''</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:6px; top:85px; text-align:center;">''[[Badea de Ngaliema|Badea<br />de Ngaliema]]''</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:112px; top:86px">[[La Gombe (Kinxasa)|Gombe]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:180px; top:95px">[[Barumbu]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:162px; top:105px">[[Kinxasa (comuña)|Kin.]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:140px; top:120px">[[Lingwala|Ling.]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:148px; top:143px">[[Kasa-Vubu (Kinxasa)|K.-V.]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:130px; top:171px">[[Ngiri-Ngiri|Ng.-Ng.]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:176px; top:157px">[[Kalamu (Kinxasa)|Kal.]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:100px; top:130px">[[Bandalungwa|Banda-<br />lungwa]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:62px; top:115px">[[Kintambo]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:25px; top:180px">[[Ngaliema]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:100px; top:243px">[[Selembao]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:120px; top:200px">[[Bumbu]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:150px; top:220px">[[Makala]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:185px; top:210px">[[Ngaba]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:170px; top:257px">[[Lemba (Kinxasa)|Lemba]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:220px; top:143px">[[Limete]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:238px; top:230px">[[Matete]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:212px; top:280px">[[Kinsenso]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:325px; top:205px">[[Masina]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:281px; top:255px">[[Ndjili]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:325px; top:280px">[[Kimbanseke]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:425px; top:243px">[[Nsele]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:140px; top:315px">[[Mont Ngafula]]</div> <!-- carte provinciale --> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:402px; top:30px">[[Nsele]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:420px; top:12px">[[Maluku (República Democrática d'El Congu)|Maluku]]</div> </div> |- | <div style="font-size:11px;">Abreviatures: Kalamu (Kal.), Kinxasa (Kin.), Kasa-Vubu (K.-V.), Lingwala (Ling.) y Ngiri-Ngiri (Ng.-Ng.)</div> |} </center> == Educación == === Nivel universitariu === [[Ficheru:Université de Kinshasa (Unikin1).JPG|thumb|260px|Edificiu del rectoráu de la [[Universidá de Kinxasa]].]] En Kinxasa funciona la [[Universidá de Kinxasa]] (sigles UNIKIN), establecimientu francófono d'enseñanza cimera na ciudá. Asitiada sobre'l Monte Amba, na actual comuña de Lemba, onde ocupa 400 hectárees. Fundada nos sos empiezos como Universidá Lovanium (en llatín Lovaina, remembrando a esta importante ciudá belga) tomó'l so nome actual cuando foi nacionalizada pola ordenanza-llei n°&nbsp;81-142 el 3 d'ochobre de 1891. Ta compuesta por 10 facultaes: Derechu, Lletres y Ciencies humanes, Ciencies económiques y de xestión, Ciencies sociales, polítiques y alministratives, Ciencies, Farmacia, Medicina, Psicoloxía y Ciencies de la Educación, Agronomía y Politéunica. Dependen de la mesma d'ella seis unidaes descentralizaes: Les Clíniques universitaries, el Centru neuropsicopatológico, el Centru hospitalariu de Monte Amba, l'Institutu Téunicu Médicu, l'Academia de construcción y la Escuela postuniversitaria de planificación y xestión integrada de montes y territorios. Enseñar n'idioma francés, tenía 23&thinsp;000 estudiantes en 2006, y el so actual rector ye Lututala Mumpasi. Ye la mayor, la más antigua y la más prestixosa universidá de la República Democrática d'El Congu. Constitúi de la mesma un centru d'investigación ya importante formador de profesores de níveles cimeros. === Nivel escolar === El colexu Saint-Joseph de Kinxasa foi fundáu'l 9 de marzu de 1917 pol padre [[Raphaël de la Kethulle de Ryhove|Raphaël de la Kethulle]]. La so sede atopar nel n°&nbsp;1 de l'avenida Isoro na comuña de Gombe. D'antiguo el so nome yera Sainte-Anne, y foi la primer escuela pa indíxenes en Leopoldville, hasta mediaos de los años 1950 foi una escuela primaria. Ye anguaño un establecimientu d'enseñanza secundaria masculina. En 1971 camudóse-y el nome a colexu Elikya, que siguió teniendo hasta empiezos de los años 1990. «Pro Deo - Pro Patria» (por Dios - pola patria) ye la so divisa. Mobutu Sese Seko estudió nesti institutu. Otros colexos son el Colexu Bonsomi, fundáu polos jesuítas y el Boboto. == Cultura == Kinxasa ta considerada como una capital artística.<ref name="Review">{{cita publicación | autor = Vellut, Jean-Luc | títulu = Review of 60 ans de peinture au Zaïre | añu = 1990 | revista = 60 ans de peinture au Zaïre | volume = 3 | númberu = 31 | id = 507-508 | url = http://www.sil.si.edu/SILPublications/ModernAfricanArt/maaprint.cfm?subcategory=Congo%20(Democratic%20Republic) }}</ref> El términu la "escuela de Kinxasa" (''École de Kinshasa''), ye utilizáu p'arrexuntar a les distintes agrupaciones artístiques que faen vida na ciudá. El corazón d'esti movimientu ye l'Academia de Belles Artes (l'Académie des Beaux-Arts),<ref name="Review" /> fundada en [[1943]] pol misioneru [[Bélxica|belga]] [[Marc Wallenda]], sol nome de ''École Saint-Luc''.<ref>{{cita llibru | apellíos = Ekanga Botombele | nome = Dr. Bokonga | editorial = The Unesco Press | títulu = Cultural policy in the Republic of Zaire | url = http://unesdoc.unesco.org/images/0001/000190/019083eo.pdf | añu = 1976 | allugamientu = París | isbn = }}</ref> Orixinalmente allugada en Gombe-Matadi, funcionó primeramente como una clase d'escultura. La exhibiciones d'arte de los sos estudiantes tuvieron tanto ésitu, qu'en [[1949]] solicitóse-y que tresfiriera la escuela a Kinxasa, y en [[1957]] recibió'l so nome actual. Wallenda evitó que los sos primeros aprendices estudiaren arte europeo, coles mires de nun alteriar la so interpretación africana de la naturaleza. Lufwa Mawidi tuvo l'honor de ser el primer graduáu d'esta escuela. Eventualmente, cola llegada de nuevos maestros, la intención orixinal de Wallenda foi atayada.<ref name="Review" /> Ente les principales instituciones artístiques y culturales de Kinxasa destaquen ''L'école de Stanley Pool'', ''L'école Alhadeff'', ''l'école Saint-Luc'', ''Le Grand Atelier'', la seición congolesa de ''l'Association Internationale des Critiques d'Art'', ''-yos Sablistes'', y la denomada "La Nueva Xeneración".<ref name="Review" /> Dellos pintores famosos de Kinxasa son: Mongita, Domba, Nkusu Felelo, Mavinga, Kamba Luesa, Konde Bila y Nduku a Nzambi.<ref name="Review" /> == Economía == El Gran Mercáu de Kinxasa, llamáu tamién Mercáu central, ye'l mayor mercáu nel centru de la ciudá. Ta asitiada al este del Xardín Botánicu na comuña de Kinxasa. Foi'l mercáu más grande de tola ciudá hasta l'apertura del Mercáu de Llibertar na comuña de Mesina. Ésti últimu foi construyíu so la presidencia de [[Laurent-Désiré Kabila]] pa compensar a los habitantes del distritu de Tshangu por aguantar a l'agresión de los rebeldes n'agostu de 1998. Otros mercaos importantes son el de Gambela y el de Somba Zikita. == Relixón == Les principales relixones en Kinxasa son el [[catolicismu]], traíu al país mientres la colonización [[Bélxica|belga]], anque nel [[Congu Belga]] foi más importante la presencia [[Flandes|flamenca]], de relixón predominantemente [[Protestantismu|protestante]], que la [[Valonia|valona]], de relixón principalmente católica, y el [[animismu]], na rexón dende va munchos sieglos. La ciudá ye la sede de l'[[Arquidócesis de Kinxasa|Archidiócesis católica de Kinxasa]] (''Archidioecesis Kinshasanus'' en [[llatín]]). La archidiócesis toma una rexón de 8.500 km² y cuenta con una población de 7.203.000 habitantes ([[2006]]) de los cualos, el 50% son católicos. El so arzobispu ye [[Laurent Monsengwo Pasinya]], nomáu'l [[6 d'avientu]] de [[2007]] tres la muerte de la so prodecesor, [[Frédéric Etsou-Nzabi-Bamungwabi]]. La archidiócesis cuntaba con 125 parroquies en 2006, y della dependíen ocho diócesis sufragáneas: [[Diócesis de Boma|Boma]], [[Diócesis de Idiofa|Idiofa]], [[Diócesis de Inongo|Inongo]], [[Diócesis de Kenge|Kenge]], [[Diócesis de Kikwit|Kikwit]], [[Diócesis de Kisantu|Kisantu]], [[Diócesis de Matadi|Matadi]] y [[Diócesis de Popokabaka|Popokabaka]].<ref name=ch>{{cita web |url=http://www.catholic-hierarchy.org/diocese/dkins.html |títulu=Archdiocese of Kinshasa |fechaaccesu=23 de marzu de 2009 |apellíu=Cheney |nome=David M. |fecha=11 de payares de 2008 |editorial=Catholic-Hierarchy |idioma=inglés}}</ref> La archidiócesis estrémase en tres rexones apostóliques (Centru, Este y Oeste) y el Vicariato de les Fuercies Armaes.<ref>{{cita web |url=http://www.archikinshasa.org/ |títulu=Archidiocèse de Kinshasa |fechaaccesu=23 de marzu de 2009 |editorial=Archidiocèse de Kinshasa |idioma=francés}}</ref> Los oríxenes de la archidiócesis remontar al [[22 de payares]] de [[1886]], cuando se creó la [[Misión Independiente|misión ''Sui Iuris'']] del [[Congu Belga]]. El [[11 de mayu]] de [[1888]] creóse'l Vicariato Apostólicu de Leopoldville, del que darréu se segregaron los vicariatos apostólicos de Boma, Lulua y Katanga Central, Kole y Inongo. El [[10 de payares]] de [[1959]] el vicariato apostólicu foi alzáu a archidiócesis y el [[30 de mayu]] de [[1966]] foi rebautizada como Archidiócesis de Kinxasa.<ref name=ch /> == Tresporte ya infraestructures == Kinxasa ta coneutada por [[ferry]] dende'l puertu fluvial (llamáu'l "Beach Ngobila"), travesando'l [[ríu Congu]], hasta [[Brazzaville]]. Tamién esisten otres llinies de tresporte fluvial que conducen ríu arriba escontra ciudaes del interior del país como [[Kisangani]], o que darréu tomen otros ríos de la [[cuenca hidrográfica del Congu]], como'l [[Ríu Ubangui|Ubangui]] hasta llegar a [[Bangui]], capital de la [[República Centroafricana]].<ref>{{cita web |url=http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6V93-4FY9M58-1&_user=1595635&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_acct=C000053934&_version=1&_urlVersion=0&_userid=1595635&md5=3d272f1265b8y9y35b0b23fb401a807a |títulu=Physiogeographic features of the Oubangui catchment and environmental trends reflected in discharge and floods at Bangui 1911–1999, Central African Republic |fechaaccesu=23 de marzu de 2009 |apellíu=Runge |nome=Jürgen |coautores=Nguimalet, Cyriaque-Rufin |fecha=15 d'abril de 2005 |editorial=Elsevier B.V. |idioma=inglés}}</ref> Tamién esisten carreteres y ferrocarriles que conecten la ciudá colos puertos marítimos principales nel [[Océanu Atlánticu]], como [[Matadi]]. [[Ficheru:Aéroport International de N'djili Kinshasa(A).JPG|thumb|200px|Vista del Aeropuertu de N'Djili.]] L'aeropuertu de Kinxasa ye'l [[Aeropuertu de Kinxasa|Aeropuertu de N'Djili]]. Munches compañíes privaes ufierten el so serviciu al traviés de la Sociedá de tresporte urbanu (STUC) y la sociedá pública City train (12 buses en 2002): * Selembaô - Mercáu central. * UPN - Selembaô. * Estación de trenes central – Kingasani (comuña de Kimbanseke, reabierta en setiembre de 2005). * Kingasani–Mercáu central. * Matete-Royale (reabierta en xunu de 2006). * Matete–UPN (reabierta en xunu de 2006). * Rotonda Ngaba–UPN (reabierta en xunu de 2006). * Rotonda Victoria–clínica Ngliema (abierta en marzu de 2007). Otra sociedaes provisores de tresporte urbanu son: Urbaco, Tshatu, Socogestra , Fesac y MB Sprl. Los servicios d'autobuses urbanos de la ciudá tresporten un máximu de 67.000 viaxeros al día. Munches sociedaes alministren de la mesma taxis y taxis-buses. La mayoría (95,8 %) del tresporte públicu ye lleváu a cabu por particulares. [[Ficheru:Head office of ONATRA in Kinshasa (east of boulevard du 30 juin).jpg|thumb|190px|Sede de la Oficina Nacional de Tresportes (ONATRA).]] La ciudá encaró la creación d'una tranvía en collaboración cola Sociedá Bruselense de Tresporte Intercomunales (STIB), que los sos trabayos de construcción podríen empezar en 2009, pa terminase ente 2012 y 2015. La cuestión de la lletricidá permanez en suspensu.<ref>{{cita web |url= http://www.7sur7.be/hlns/cache/fr/det/art_471230.html?wt.bron=hlnRPArtikels |títulu= ''La STIB au Congo ?'' |idioma=francés}}</ref> La ONATRA esplota tres llinies de ferrocarriles qu'enllacen el centru coles comuñes perifériques. Una d'elles va a Baxu Congu:<ref>{{cita web |url=http://www.lepotentiel.com/afficher_article.php?id_edition=&id_article=10906 |títulu= ''L'enfer des chemins de fer urbains kinois'' |autor= -y Potentiel |fecha= 25 de xunetu |añu=2005 |idioma=francés}}</ref> * La llinia principal enllaza la Estación central de trenes col Aeropuertu de Ndjili, y cuenta con 9 estaciones : Estación central, Ndolo, Amicongo, Uzam, Masina/Petro-Congo, Masina a seques, Masina/Mapela, Masina/Barriu III, Masina/Siforco, Campu Badara y l'aeropuertu de Ndjili. * La segunda llinia enllaza la Estación de trenes central con Kasagulu, nel Baxu Congu, pasando por Matete, Riflart y Kimwenza. * La tercer llinia xune la Estación central con Kinsula-Pompage, na comuña de Ngaliema. === El Puertu de Kinxasa === [[Ficheru:Port de Kinshasa01.jpg|thumb|150px|El Puertu de Kinxasa en Limete.]] El Puertu de Kinxasa tien un papel destacáu, coles mesmes, na unviada y receición de mercaderías d'esportación ya importación dende'l puertu de Matadi, qu'acueye a los navíos que lleguen dende alta mar. De cutiu ye consideráu como l'interior del puertu de Matadi. Entamáu alministrativamente nel Departamentu homónimu, nel senu de la Oficina Nacional de Tresportes (ONATRA), el puertu de Kinxasa ye'l puntu de partida y la terminal de la navegación sobre'l ríu Congu ente, per una parte Kinxasa y Kisangani, sobre'l mesmu ríu, y por otru Kinxasa y [[Ilebo]], sobre'l [[ríu Kasai]]. == Deporte == === Fútbol === [[Ficheru:Martyrs stadium.jpg|thumb|Vista esterior del [[Estadiu de los Mártires]].]] Na comuña de [[Lingwala]] alcuéntrase'l [[Estadiu de los Mártires]] (''Stade des Martyrs de la Pentecôte'' en francés), inauguráu en [[1994]] y qu'enantes se llamaba «Kamanyola», el segundu mayor estadiu d'África, con una capacidá pa 80.000 espectadores. Alluga partíos de la [[Seleición de fútbol de la República Democrática d'El Congu]] y los principales partíos de los equipos locales, amás d'usase pa otros eventos culturales.<ref>{{cita web |url=http://www.fussballtempel.net/caf/listecaf.html |títulu=Football stadiums of the world - Stadium List Africa |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |editorial=fussballtempel |idioma=alemán/inglés/francés}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.leopardsfoot.com/index.php?page=stademartyrs |títulu=Stade des Martyrs |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Makuwa |nome=Kisaki |añu=2009 |editorial=Leopardsfoot |idioma=francés}}</ref> Amás, la ciudá de Kinxasa cunta con otros dos estadios de gran capacidá, l'[[Estadiu Tata Raphaël]], enantes llamadado «del 20 de mayu», con una capacidá pa unos 30.000 espectadores y anováu en [[2006]], y l'[[Estadiu Municipal de Kinxasa]], con capacidá pa unos 20.000 espectadores.<ref>{{cita web |url=http://www.fussballtempel.net/caf/COD.html |títulu=Football stadiums of the world - Stadiums in Democratic Republic Congo |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |editorial=fussballtempel |idioma=alemán/inglés/francés}}</ref> D'antiguo apostábase'l Campeonatu del Congo-Leopoldville, qu'apostaben los equipos de Leopoldville y contorna;<ref>{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/leopoldchamp.html |títulu=DR Congo (Zaire) - Congo-Léopoldville Champions |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Schöggl |nome=Hans |fecha=15 de febreru de 2006 |editorial=RSSSF |idioma=inglés}}</ref> Ente [[1923]] y [[1950]], los clubes ganadores apostaba colos de [[Brazzaville]] el [[Campeonatu de Stanley Pool]].<ref>{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tabless/stanleypool.html |títulu=Stanley Pool Championship |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Kungler |nome=Peter |coautores=Schöggl, Hans |fecha=12 de xineru de 2007 |editorial=RSSSF |idioma=inglés}}</ref> La provincia-ciudá de Kinxasa cunta con una Lliga de [[fútbol]] que depende de la [[Federación de fútbol de la República d'El Congu]]. Dicha lliga, la EPKIN (''Entente Provinciale de Football de Kinshasa'') cuenta con 20 equipos participantes na temporada [[2008]]-[[2009|09]], que van ser amenorgaos a 18 dende la temporada [[2009]]-[[2010|10]].<ref>{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesz/zaire-regchamp.html |títulu=Congo-Kinshasa (DR Congo; formerly Zaire) - Rexonal Champions |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Schöggl |nome=Hans |coautores=Stokkermans, Karel |fecha=12 de febreru de 2009 |editorial=RSSSF |idioma=inglés}}</ref><ref name=futbol /> El campeón y el subcampeón de cada lliga provincial, amás d'otros equipos por méritos contraíos la temporada anterior, pasen a apostar la [[Linafoot]], la máxima categoría del fútbol congolés; en [[2009]] yeren cuatro los clubes de la ciudá nesa competición.<ref>{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesz/zairechamp.html |títulu=Congo-Kinshasa (DR Congo; formerly Zaire) Champions |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Schöggl |nome=Hans |fecha=27 de payares de 2008 |editorial=RSSSF |idioma=inglés}}</ref><ref name=futbol /> Kinxasa cunta amás con una división inferior a la EPKIN, la EUFKIN, que cunta con seis grupos (EUFKIN-Kilimani, EUFKIN-Lipopo, EUFKIN-Lukunga, EUFKIN-Malebo, EUFKIN-Plateau y EUFKIN-Tshangu). Na ciudá tamién s'apuesta, dende [[2001]], la [[Supercopa de Kinxasa]].<ref name=futbol>{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesz/zaire09.html |títulu=Congo-Kinshasa (DR Congo) 2008/09 |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Schöggl |nome=Hans |fecha=6 de marzu de 2009 |editorial=RSSSF |idioma=inglés}}</ref> Los dos clubes con más títulos de lliga de la República Democrática d'El Congu son de Kinxasa: el [[Daring Club Motema Pembe]], que ganó una [[Recopa Africana]] en [[1994]], y l'[[Association Sportive Vita Club]], club que ganó la [[Lliga de Campeones del CAF|Copa Africana de Clubes Campeones]] en [[Copa Africana de Clubes Campeones 1973|1973]] y foi subcampeón n'otra edición. Amás, tamién ye de Kinxasa el [[Amicale Sportive Bilima]], agora llamáu [[Amicale Sportive Dragons]], dos veces subcampeón de la Copa Africana de Clubes Campeones. Otros clubes de la ciudá son el [[Athletic Club Sodigraf]], subcampeón de la Recopa, o l'[[Association Sportive Canon Buromeca]].<ref name=futbol /> En Kinxasa nacieron dellos futbolistes profesionales que fixeron carrera en lligues europees como [[Hérita Ilunga]], [[Blaise Nkufo]], [[Péguy Luyindula]], [[Steve Mandanda]], [[Claude Makélélé]], [[Ariza Makukula]] o [[Kiki Musampa]]. === Otros deportes === [[Ficheru:Dikembe Mutombo.jpg|thumb|[[Dikembe Mutombo]], quien fuera xugador de [[baloncestu]] na [[NBA]] foi unu de los deportistes más famosos nacíos en Kinxasa.]] En [[baloncestu]], la Entente Provincial de Baloncestu de Kinxasa (EPROBAKIN) y la Entente Urbana de Baloncestu de Kinxasa (EUBAKIN) estrémense los equipos. El [[B. C. Onatra]] de Kinxasa foi'l primer equipu de [[Dikembe Mutombo]], baloncestista orixinariu de la ciudá y unu de los meyores defensores de la [[historia de la NBA]], ganador en cuatro causes del premiu al [[Meyor Defensor de la NBA]] y participante en 8 [[All-Star Game de la NBA]].<ref>{{cita web |url=http://www.ultimatenba.com/fichas/estadisticas/premios/nba/jugador/DikembeMutombo-78.html |títulu=Dikembe Mutombo |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Belmonte |nome=Demian |coautor=Calvo, Sergio |fecha=19 de xineru de 2009 |editorial=ultimatenba.com |idioma=castellanu}}</ref> El [[31 d'ochobre]] de [[1974]], Kinxasa allugó'l combate de [[boxéu]] ente [[Muhammad Ali]] y [[George Foreman]], conocíu como ''[[The Rumble in the Jungle]]'' y consideráu'l meyor combate de la hestoria, nel que Ali ganó a Foreman nel octavu asaltu pa reconquistar el títulu mundial de los pesos pesaos. El combate foi guardáu por unos 60.000 espectadores.<ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2004/10/30/masdeporte/1099126555.html |títulu=El míticu combate ente Ali y Foreman cumple 30 años |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |autor=Europa Press |fecha=30 d'ochobre de 2004 |editorial=elmundo.es |idioma=castellanu}}</ref> == Bandera y nomatu == [[Ficheru:Kinshasa-flag.png|thumb|Bandera de Kinxasa.]] [[Ficheru:Flag of the Congo Free State.svg|thumb|Bandera del [[Estáu Llibre del Congu]].]] La bandera de Kinxasa ye azul con una llinia horizontal ondulada de color blancu y sobre ella, la lletra K y una estrella de cinco puntes a cada llau de la lletra de color mariellu. Una variante de la mesma ye la qu'amuesa la lletra K na parte esquierda, colos dos estrelles, una enriba de la otra, a la so derecha. Ente [[1960]] y [[1967]], cuando la ciudá llamábase Leopoldville, había una L en cuenta de una K. Enantes, ente [[1925]] y [[1960]], la bandera yera similar a l'actual, pero con una corona real sobre la K en llugar de les dos estrelles.<ref>{{cita web |url=http://flagspot.net/flags/cd-ksh.html |títulu=Kinshasa city (DR Congo) |fechaaccesu=20 de marzu de 2009 |editorial=Flagspot.net |idioma=inglés}}</ref> La K ye la inicial del nome de la ciudá, la llinia blanca representa'l [[ríu Congu]] y les dos estrelles tienen el mesmu significáu que la qu'apaez na [[bandera de la República Democrática d'El Congu]] y que supuestamente foi diseñada por [[Henry Morton Stanley]], representando lo que la sociedá imperialista de la dómina vía como la lluz de la civilización allumando a la África Negra. La bandera de Kinxasa ye bien similar a la del [[Estáu Llibre del Congu]] y del [[Congu Belga]], les que curiosamente son idéntiques a la [[bandera de la Rexón d'Atacama]], ([[Chile]]), la que foi creada en 1859. El nomatu de la ciudá ye ''Kin la belle'', qu'en francés significa «Kin la bella». Sicasí, tres el colapsu de los servicios públicos en [[2004]], dalgunos de los sos habitantes se refieron irónicamente a la ciudá col nomatu de ''Kin la Poubelle'', que significa «Kin el cubu de la basura».<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4002967.stm |títulu=Kinshasa begins clean-up |fechaaccesu=20 de marzu de 2009 |apellíu=Chitera |nome=Patrice |fecha=11 de payares de 2004 |editorial=BBC |allugamientu=Kinxasa |idioma=inglés}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{Tradubot|Kinsasa}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:República Democrática d'El Congu]] fl3pspb9ar6wfo3fms030i481xeo6ge 4379477 4379474 2025-06-25T16:22:20Z XabatuBot 43102 iguo testu: Arquidócesis => Archidócesis 4379477 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{mal traducíu}} {{Correxir}} {{Llocalidá}} '''Kinxasa'''{{cartafueyu|países}}, conocida hasta [[1966]] como '''Léopoldville''' {{Etimoloxía|francés|Léopoldville}} o {{Etimoloxía|neerlandés|Leopoldstad}}, ye la [[capital (política)|capital]] y la mayor ciudá de la [[República Democrática d'El Congu]].<ref>{{cita web |url=http://population-statistics.com/wg.php?x=&lng=en&des=wg&geo=-46&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500&men=gcis&lng=es |títulu=Congo (Rep. Dem.): Les ciudaes más grandes con estadístiques de población |fechaaccesu=24 de marzu de 2009 |editorial=World Gazetteer |idioma=castellanu}}</ref> Trátase del centru alministrativu, económicu y cultural del país. Según l'artículu 2 de la Constitución de la República Democrática d'El Congu de [[2006]] tien l'estatus alministrativu de ciudá y [[Provincies de la República Democrática d'El Congo|provincia]].<ref name=constitucion>{{cita web |url=http://fr.wikisource.org/wiki/Constitution_de_la_R%C3%A9publique_d%C3%A9mocratique_du_Congo#Article_2 |títulu=Constitution de la République démocratique du Congo |fechaaccesu=23 de marzu de 2009 |fecha=18 de febreru de 2006 |editorial=Wikisource |idioma=francés}}</ref> Atópase na vera sur del [[ríu Congu]], primero que'l ríu llegue a les [[tabayones Livingstone]], y asitiada enfrente de [[Brazzaville]], la capital d'[[El Congu]], de la que namái la dixebra'l ríu. Estimaciones pa [[2009]] cifraben en 9.518.988 el númberu d'habitantes de la ciudá. Cabero la capital esiste un área metropolitana con 1,5 millones d'habitantes.<ref>{{cita web |url=http://www.cnsee.org/Donnees/structurelle/Démographie/RepartPop.htm |títulu=Répartition de la population par Départements et Communes en 1984 et projetée de 2000 à 2015 |editorial=Centre National de la Statistique et des Etudes Economiques (CNSEE) |fechaaccesu=30 de xunu de 2007|idioma=francés }}</ref> Esti área axuntase col de la ciudá de Brazzaville faciendo l'[[Área metropolitana de Kinshasa-Brazzaville|Área metropolitana de Kinxasa-Brazzaville]], que con una población calculada para [[2009]] de más de diez millones d'habitantes,<ref>{{cita web |url=http://population-statistics.com/wg.php?x=1237890901&lng=en&des=gamelan&geo=-1048676&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500&men=gpro&lng=es |títulu=Kinshasa-Brazzaville - perfil de la entidá xeográfica y variantes de los nomes |fechaaccesu=24 de marzu de 2009 |editorial=World Gazetteer |idioma=castellanu}}</ref> ye la tercer [[conurbación]] más grande d'África.<ref name="poblacion2009">{{cita web |url=http://population-statistics.com/wg.php?x=&lng=en&des=wg&geo=308503532&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500&men=gpro&lng=es |títulu=Kinshasa - perfil de la entidá xeográfica y variantes de nomar |autor=World Gazetteer |idioma=castellanu |fechaaccesu=16 de marzu de 2009}}</ref><ref name="poblacionbrazaville2009">{{cita web |url=http://population-statistics.com/wg.php?x=&lng=en&des=wg&geo=308719526&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&men=gpro&lng=es |títulu=Brazzaville - perfil de la entidá xeográfica y variantes de nomar |autor=World Gazetteer |idioma=castellanu |fechaaccesu=16 de marzu de 2009}}</ref><ref name="aglomeraciones">{{cita web |url=http://population-statistics.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=es&des=wg&geo=-1&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&va=&pt=a |títulu=Africa: aglomeraciones |autor=World Gazetteer |idioma=castellanu |fechaaccesu=16 de marzu de 2009}}</ref> Zarra aredor de 30 km d'este a oeste y 15 km de norte a sur. Una parte importante de la superficie de la rexón de Kinshasa ye rural, cubierta por una [[sabana]] arbolada con dellos arbustos. La comuña rural de Maluku, na parte oriental de la provincia, ocupa'l 79% del territoriu. Ello ye que ésta ye una ciudá de fuertes contrastes, con elegantes sectores residenciales, comerciales y universidaes como tamién barrios de chabolos, y polo tanto de vastes zones «rurales» envolubrando la ciudá, hasta'l puntu de formar esplotaciones agrícoles y botániques na mesma ciudá. == Historia == === Sieglos X e.C. al XIX === Los trazos d'ocupación humana nel África central remontar al [[I mileniu e.C.]] Los sieglos previos a la colonización europea ven la instalación de los pueblos [[Bantú|bantús]] na rexón del mediu y so Congu, primeramente ocupáu puramente por [[Pigméu|pigmeos]]. Distintes tribus y pueblos componíen la nueva población. Al altor del estanque Malebo los [[tio]] poblaben la ribera derecha (norte) del ríu, ente que pueblos asimilaos a los tíu, humbu y mfinu poblaben la izquierda (sur). La rexón foi víctima de la [[esclavitú|trata d'esclavos]] y protagonista del comerciu de [[marfil]]; dambes actividaes arriquecieron al pueblu tio, entós alzáu nel reinu.<ref>''Vie matérielle, échanges et capitalisme sur la rive méridionale du Pool du fleuve Congo (1815-1930)'', Première partie : [http://www.mmsh.univ-aix.fr/iea/Clio/numbero/18/Partie%201%2018.html les structures du quotidien et les jeux de l'échange sur la rive méridionale du Pool Malebo (1815-1881)]</ref> === Colonización europea === [[Ficheru:Hw-stanley.jpg|thumb|125px|left|[[Henry Morton Stanley]], fundador de la ciudá.]] Sir [[Henry Morton Stanley]] foi'l primer européu en visitar l'enclave nel qu'anguaño s'asitia la ciudá al llegar a Ntamo el [[12 de marzu]] de [[1878]], metanes la so travesía pol continente africanu, cuando entamaba percorrelo dende la mariña atlántica nel oeste hasta l'Océanu Índicu nel este. En [[1881]], robló'l Tratáu de l'amistá» con un xefe tio, [[Ngalyema]], llogrando asina'l derechu de construyir un campamentu en [[Stanley Pool]]. Al cabu de cuatro meses de termináu'l camín qu'arrodiaba les [[tabayones Livingstone]] y enllazaba col campamentu de [[Manyanga]], terminárase'l nuevu campamentu. Esti atópase na actual comuña de Kintambo, sobre los cantos de la [[badea de Ngaliema]], ente les aldegues de Ntamo y Kinxasa. Foi llamáu Leopoldville n'honor del rei [[Leopoldu II de Bélxica]], financiador de la espedición de Stanley. Leopolville yera'l mayor campamentu que se construyera hasta aquel momentu y cuntaba cola ventaya de tar asitiáu nel estrechu onde'l ríu Congu empieza a ser navegable hasta 1.500&nbsp;km ríu arriba.<ref name=Forbath>{{cita llibru |apellíos=Forbath |nome=Peter |títulu=El ríu Congu |añu=2002 |editorial=Turner - Fondu de Cultura Económica |ubicación=Madrid |idioma=castellanu |isbn=84-7506-508-2 |páxines=383-446}}</ref> El sitiu, espaciosu y bono de defender yá taba poblada por 66 aldees enantes de la llegada de Stanley con una población total envalorada en 30.000 habitantes.<ref>[http://www.congonline.com/geo/kinshasa.htm Kinshasa], congonline.com</ref> Stanley fundó asina mesmu otra estación, cerca de l'aldega de Kinshasa (''nshasa'' significa «mercáu»), con un alcuerdu col xefe Ntsuvila. Esti pueblu dio-y el so nome a la ciudá actual, desenvolviéndose col aumentu de l'aldega Mpumba, onde güei s'alcuentra'l distritu de negocios. Cuando Stanley tornó al Congu en [[1882]] el campamentu atopar nunes condiciones llamentables y tuvo que reconstruyilo mientres dellos meses.<ref name=Forbath /> [[Ficheru:Leopoldville 92.jpg|250px|thumb|Leopoldville en 1896.]] El puestu espolletó al ser el primer puertu fluvial navegable del [[ríu Congu]] agües enriba de les [[tabayones Livingstone]], una serie de [[rabiones]] que s'estienden por más de 300 quilómetros ríu abajo de Kinshasa. Nun principiu, toles mercancíes que dende l'interior yeren llevaes al mar y viceversa teníen de ser porteadas por persones ente Leopoldville y la ciudá de [[Matadi]], un puertu fluvial asitiáu ríu abajo de los rabiones, a unos 150 quilómetros de la mariña. Los inversores y comerciantes europeos crearon una agrupación internacional pa construyir un ferrocarril qu'arrodiara los tabayones Livingstone y que xuniera Matadi con Livingstone. La llinia empezar a construyir en [[1890]] y en [[1898]] foi terminada.<ref name=Forbath /> La so importancia económica amontóse y el ferrocarril dio l'impulsu definitivu a la crecedera de la ciudá, sicasí en [[1910]] cuntaba con apenes 10.000 habitantes. === Crecedera de la capital === En [[1929]], la ciudá foi nomada capital del [[Congu Belga]], asocediendo a la ciudá qu'hasta esi momentu yera la capital, [[Boma]], asitiada nel estuariu del ríu Congu. Esti cambéu diose dempués de la puesta n'aplicación del Real Decretu del [[1 de xunetu]] de [[1923]] emitíu en [[Bruxeles]]. Nesta dómina, Leopoldville taba confinada a les comuñes de Kintambo y del Gombe actual, desenvueltes en redol de la Badea de Ngaliema, depués xuniéronse los conceyos de Kinshasa, Braumbu y Lingwala. Nos años 1930 construyéronse la mayoría de les viviendes pa los emplegaos de la Chanic, la Filstisaf y la Utex Africa. [[Ficheru:Stanley pool01.jpg|thumb|250px|right|Mapa de la rexón de Kinshasa y del Stanley Pool nel sieglu XIX. Yá pueden identificase notablemente Kintambo, Lemba, Kallina (actual Gombe) y la comuña de Kinshasa, puede ver igualmente'l pueblu de Kindolo.]] Leopoldville nun se convirtió en ciudá dende'l puntu de vista xurídicu hasta'l 25 de xunu de 1941 (con 5.000 hectárees y 53.000 habitantes). Dende 1923 yera un meru « distritu urbanu ». Na mesma ocasión convertir na capital de la colonia, cabecera de la provincia del Congu-Kasai y del distritu de Mediu-Congu. Taba estremada en dos zones: La zona urbana, partida de la mesma en Léo (abreviatura de Léopold, remembrando a los distintos reis de los belgues) II, Léo-Ouest, Kalina, Léo-I o Léo Est y Ndolo, y la zona indíxena al sur. La crecedera de la ciudá empezó en 1945, tres el final del trabayu forzáu, que dexó qu'aumentara la población negra. La ciudá convirtióse asina nel destín de numberosos habitantes de los sectores rurales en busca d'un emplegu, quien s'asitiaron nes cases de la zona indíxena. La ciudá empezó a poblase sobremanera de miembros de la etnia Bakongo. Na [[años 1950|década de 1950]] les ciudaes planiaes de Lemba, Matete y una parte de Ndjili fueron diseñaes p'acoyer a los emplegaos de la zona industrial de Limete. En [[1954]], la ciudá abrió la [[Lovanium University]], institución especial pa los nativos y que taba fiscalizada pa evitar qu'a los sos alumnos llegárenlos influencia estranxeres. En [[1955]], el rei [[Balduín I de Bélxica]] visitó Leopoldville y afirmó «Va Llegar el momentu en que se-y garantice a toos, blancos o negros, la parte que-y correspuende nel gobiernu del país, según les cualidaes y capacidaes que tenga».<ref name=Forbath /> La ciudá cuntaba con 11 comuñes y 6 zones amiestes en 1957: Les comuñes de Kalamu, Dendale (actual Kasa-Vubu), San Juan (actual Lingwala), Ngiri-Ngiri, Kintambo, Limete, Bandalungwa, Léopoldville (actual Gombe), Barumbum, Kinshasa y Ngaliema, pela so parte les zones amiestes yeren Lemba, Binza, Makala, Kimwenza, Kimbanseke y Kingasaani, a les que se-yos sumaron Ndjili y Matete. Colos disturbios de xineru de [[1959]] la independencia política empezó a tomar solidez. Les eleiciones municipales, parllamentaries y presidenciales dieron llugar a tensiones étniques qu'implicaron la intervención de la fuercia público. Los bakongos vencieron sicasí nes eleiciones municipal y presidencial. La guerra civil que lu siguió a la independencia en [[1960]] reforzó la inmigración de los balubas. Con tomar de poder del mariscal Mobutu, en 1965 el lingala convertir na llingua rexonal, enseñada al par del francés. [[Ficheru:Kinshasa 2001.jpg|thumb|250px|left|Mapa de Kinshasa, 2001.]] Cabo notar que ye nesta ciudá onde se produció la primer infeición documentada del [[VIH]], lo qu'asocedió en [[1959]]. La enfermedá foi afayada nel sangre caltenida d'un residente local.{{Añedir referencies}} En [[1965]] [[Mobutu Sese Seko]] tomó control del país tres la [[Crisis d'El Congu]] y el so segundu [[Golpe d'Estáu]] y empecipió una política de ''Africanización'' que promovía el cambéu de nomes de persones y llugares del país. Asina, en [[1966]] la ciudá camudó'l so nome pol de Kinshasa, tomando'l nome la población de [[Kinchassa]], una población asitiada a unos dos hores al este de Leopoldville y onde la [[Compañía Comercial Belga]] creara'l so principal puestu comercial.<ref>{{cita web |url=http://www.archive.org/stream/actualafricaorco00vinc/actualafricaorco00vinc_djvu.txt |títulu=Actual Africa; or, The coming continent; a tour of exploration |fechaaccesu=16 de marzu de 2009 |apellíu=Vincent |nome=Frank |añu=1895 |editorial=Internet Archive |idioma=inglés }}</ref> La ciudá creció rápido sol gobiernu de Mobutu, atrayendo xente de tol país que llegaba en busca de fortuna o tratando d'escapar de conflictos étnicos d'otres zones. Esto traxo un inevitable cambéu na composición étnica de la ciudá. Anque Kinshasa asitiar nun territoriu que tradicionalmente pertenez a los [[bateke]] y a los [[bahumbu]], la ''[[llingua franca]]'' en Kinshasa anguaño ye'l [[Idioma lingala|lingala]]. En [[1991]], y de nuevu en [[1993]], Kinshasa foi víctima de [[Saqueos de Kinshasa|saqueos]], que les sos consecuencies entá yeren visibles tanto material como humanitariamente a finales de los [[años 2000]]. Estos saqueos fueron siguíos por una crisis económica provocada por un sistema políticu y económicu ineficaz y corruptu en tol país. Kinshasa sufrió gravemente polos escesos, la corrupción, el [[nepotismu]] del gobiernu de Mobutu y pola [[Primer guerra d'El Congu]], que favoreció la so cayida. Sicasí, Kinshasa sigue siendo unu de los principales centros culturales ya intelectuales d'[[África Central]], con una creciente comunidá de músicos y artistes. Tamién ye'l principal centru industrial del país, onde se procesen munchos de les materies primes que lleguen del interior. == Xeografía == [[Ficheru:Kinshasa 15.32343E 4.32974S.jpg|230px|thumb|Vista satelital de Kinshasa.]] La ciudá-provincia abarca un área de 9.965 km². Compónse d'un gran altiplanu (pandu Kwango), una cadena de montes (montes Ngaliema, Amba, Ngafula), un terrenu llanu, y les güelgues nel cantu de [[Pool Malebo]] (dende antiguo se le conoció como ''Stanley Pool''). El llano es el más poblado y se extiende en forma de media luna desde la badea, nel este, hasta'l pandu Kwango Ngaliema, al oeste de Pool Malebo. La ciudad se desenvuelve ente'l pueblo de Gombe, el Pool Malebo y la badea de Ngaliema en antes de las [[tabayones Livingstone]] y las llombes del sur a sitios cerca del río (al oeste del Monte Ngaliema), quince quilómetros al sur de Pool Malebo. Kinshasa es una ciudad de contrastes, con lujosas áreas residenciales y comerciales, tres universidades, y barrios de chabolas. Está situada a la rivera del [[ríu Congu]], direutamente opuesta de la ciudad de [[Brazzaville]], capital d'[[El Congu]]. Como sucede con Buenos Aires y Montevideo que es el único lugar en el mundo donde dos capitales nacionales están frente a frente separadas por un río, aunque en este caso están mucho más cercanas y a la vista la una de la otra. === Clima === <center> {{Clima |metric_first=Yes |single_line= Yes |llugar= Kinshasa |Xin record high C = 36 |Feb record high C = 36 |Mar record high C = 36 |Abr record high C = 36 |May record high C = 35 |Xun record high C = 34 |Xnt record high C = 32 |Ago record high C = 35 |Set record high C = 36 |Och record high C = 36 |Pay record high C = 34 |Avi record high C = 36 |year record high C = 36 |Xin high C = 31 |Feb high C = 31 |Mar high C = 32 |Abr high C = 32 |May high C = 31 |Xun high C = 29 |Xnt high C = 27 |Ago high C = 29 |Set high C = 31 |Och high C = 31 |Pay high C = 31 |Avi high C = 30 |year high C = 30 |Xin low C = 21 |Feb low C = 22 |Mar low C = 22 |Abr low C = 22 |May low C = 22 |Xun low C = 19 |Xnt low C = 18 |Ago low C = 18 |Set low C = 20 |Och low C = 21 |Pay low C = 22 |Avi low C = 21 |year low C = 21 |Xin record low C = 18 |Feb record low C = 18 |Mar record low C = 18 |Abr record low C = 19 |May record low C = 18 |Xun record low C = 15 |Xnt record low C = 14 |Ago record low C = 14 |Set record low C = 16 |Och record low C = 15 |Pay record low C = 17 |Avi record low C = 17 |year record low C = 14 |Xin rain days= 11 |Feb rain days= 11 |Mar rain days= 12 |Abr rain days= 16 |May rain days= 12 |Xun rain days= 1 |Xnt rain days= 0 |Ago rain days= 1 |Set rain days= 5 |Och rain days= 11 |Pay rain days= 16 |Avi rain days= 15 |Xin rain mm = 135 |Feb rain mm = 145 |Mar rain mm = 196 |Abr rain mm = 196 |May rain mm = 159 |Xun rain mm = 8 |Xnt rain mm = 3 |Ago rain mm = 3 |Set rain mm = 30 |Och rain mm = 119 |Pay rain mm = 222 |Avi rain mm = 142 |Xin sun= 124 |Feb sun= 140 |Mar sun= 155 |Abr sun= 150 |May sun= 155 |Xun sun= 120 |Xnt sun= 124 |Ago sun= 155 |Set sun= 120 |Och sun= 155 |Pay sun= 150 |Avi sun= 124 |source 1 = BBC Weather<ref name="weather1">{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/weather/2314302|títulu=Average Conditions Kinshasa, Congo Democratic Republic|fechaaccesu=27 de marzu de 2011 |publicación=BBC Weather}}</ref> |fecha=agostu de 2010 }} </center> == Demografía == {| border="1" style="float:right; margin: 1em;border-collapse:collapse;" |+ '''Evolución de la población de Kinxasa''' | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Añu ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1920]]<sup>*</sup> || align="right" | 1.600 |----- | [[1936]] || align="right" | 40.300 |----- | [[1938]] || align="right" | 35.900 |----- | [[1939]] || align="right" | 42.000 |----- | [[1947]] || align="right" | 126.100 |----- | [[1957]] || align="right" | 299.800 |----- | [[1959]] || align="right" | 402.500 |----- | [[1967]] || align="right" | 901.520 |----- | [[1968]] || align="right" | 1.052.500 |} | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Añu ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1970]] || align="right" | 1.323.039 |----- | [[1974]] || align="right" | 1.990.700 |----- | [[1976]] || align="right" | 2.443.900 |----- | [[1984]] || align="right" | 2.664.309 |----- | [[1991]] || align="right" | 3.804.000 |----- | [[1994]] || align="right" | 4.655.313 |----- | [[2003]] || align="right" | 6.786.000 |----- | [[2005]] || align="right" | 7.500.000 |----- | ''2015'' || align="right" | ''est. 12.000.000'' |} |- | colspan="2" | <small>''Fonte: [http://www.library.uu.nl/wesp/populstat/Africa/congokit.htm Populstat], [http://www.gazetteer.de/c/c_cd.htm World Gazetteer]''</small><br /><small>(*) namái se tuvieron en cuenta les comuñes que pertenecíen en cada dómina a Leopoldville</small> |} En [[1945]] la capital del [[Congu Belga]], Leopoldville, tenía unos 100.000 habitantes. Tres la independencia del país, en [[1960]], esa cifra elevóse a 400.000 persones, siendo la principal ciudá del [[África central]]. Quince años más tarde, depués de que la ciudá fuera rebautizada como Kinxasa en [[1966]], la población algamaba una cifra que rondaba los dos millones d'habitantes. La ciudá creció de forma considerable, pasando de mediu millón d'habitantes a finales de los [[años 1960]] a 4.787.000 en [[1998]]. Les últimes estimaciones de [[2005]] dan una cifra que ronda los 7.500.000 d'habitantes. Según les estimaciones, podría superar los 10 millones d'habitantes en [[2015]], sitiándose ente les 30 mayores ciudaes del mundu. Según el [[Bancu Mundial]], el volume de los emplegos creaos de forma illegal ye inigualable con respeuto al restu de les zones urbanes d'África, con un 95% (contra el 45 y 50% de ciudaes como [[Freetown]] o [[Uagadugú]]). Según un estudiu que la Rede d'educadores de neños y nuevos de la cai (''Réseaux des éducateurs des enfants et jeunes de la rue'', REEJER) ellaboró nel [[2006]], 13.877 neños viven y trabayen nes cais de Kinxasa, principalmente nes comuñes de Masina, Kimbanseke y Limete. == Organización territorial == [[Ficheru:DCongoKinshasa06.png|thumb|Provincia de Kinxasa na República Democrática d'El Congu.]] Según l'artículu 2 de la Constitución de la República Democrática d'El Congu de [[2006]], Kinxasa tien l'estatus alministrativu de ciudá (''ville'' en [[idioma francés|francés]]) y de [[Provincies de la República Democrática d'El Congu|provincia]] (''province'').<ref name=constitucion /> === División alministrativa === La ciudá-provincia de Kinxasa ta estremada en 4 distritos y 24 comuñes o conceyos.<ref>{{cita web |url=http://www.afdevinfo.com/htmlreports/prv/prv_cg_06.html |títulu=Kinshasa Province - Congo (DRC) |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |fecha=18 d'abril de 2007 |editorial=AfDevInfo |idioma=inglés}}</ref> El centru comercial y alministrativu de la capital congolesa ye [[La Gombe]]. La comuña de [[Kinxasa (comuña)|Kinxasa]] da'l so nome a tola ciudá, pero nun ye'l centru comercial nin alministrativu de la metrópolis. {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="200"|Distritu !width="500"|Comuñes |-align=center |[[Funa (Kinxasa)|Funa]]<ref>{{cita web |url=http://www.afdevinfo.com/htmlreports/dis/dis_cg_06_1.html |títulu=Funa Administrative Zone - Congo (DRC) |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |fecha=18 d'abril de 2007 |editorial=AfDevInfo |idioma=inglés}}</ref> |[[Bandalungwa]], [[Bumbu]], [[Kalamu (Kinxasa)|Kalamu]], [[Kasa-Vubu (Kinxasa)|Kasa-Vubu]], [[Makala]], [[Ngiri-Ngiri]] y [[Selembao]] |-align=center |[[Lukunga]]<ref>{{cita web |url=http://www.afdevinfo.com/htmlreports/dis/dis_cg_06_2.html |títulu=Lukunga Administrative Zone - Congo (DRC) |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |fecha=18 d'abril de 2007 |editorial=AfDevInfo |idioma=inglés}}</ref> |[[Barumbu]], [[La Gombe (Kinxasa)|La Gombe]], [[Kinxasa (comuña)|Kinxasa]], [[Kintambo]], [[Lingwala]], [[Mont Ngafula]] y [[Ngaliema]] |-align=center |[[Mont Amba]]<ref>{{cita web |url=http://www.afdevinfo.com/htmlreports/dis/dis_cg_06_4.html |títulu=Mont Amba Administrative Zone - Congo (DRC) |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |fecha=18 d'abril de 2007 |editorial=AfDevInfo |idioma=inglés}}</ref> |[[Kisenso]], [[Lemba (Kinxasa)|Lemba]], [[Limete]], [[Matete]] y [[Ngaba]] |-align=center |[[Tshangu]]<ref>{{cita web |url=http://www.afdevinfo.com/htmlreports/dis/dis_cg_06_3.html |títulu=Tshangu Administrative Zone - Congo (DRC) |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |fecha=18 d'abril de 2007 |editorial=AfDevInfo |idioma=inglés}}</ref> |[[Kimbanseke]], [[Maluku (República Democrática d'El Congu)|Maluku]], [[Masina]], [[Ndjili]] y [[Nsele]] |} <br /> <center> {| id="kinshasa" cellspacing=0 style="width: 200px; margin: 0 0 5px 1em; background-color:#f7f8ff; padding:5px; border:1px solid #8888aa; border-right-width: 2px; border-bottom-width: 2px; line-height: 1.5em" | style="padding: 0.5em" | {| align="center" style="background-color: #ccccff" width="95%" | align="center" width="100%" | '''Les 24 comuñes de Kinxasa<br />''' | style="padding: 5px 10px 5px 5px" | [[Ficheru:Kinshasa-flag.png|60px|Bandera de Kinxasa]] |} |- | <div style="width:100%;position:relative;text-align:left">[[Ficheru:Kinshasa-communes.svg|500px|]] <!-- centre-ville --> <div style="position:absolute; font-size:12px; border:none ;left:50px; top:22px;">[[Brazzaville]]</div> <div style="position:absolute; font-size:12px; border:none ;left:155px; top:42px">''[[Ríu Congu]]''</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none ;left:260px; top:66px">''[[Pool Malebo]]''</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:6px; top:85px; text-align:center;">''[[Badea de Ngaliema|Badea<br />de Ngaliema]]''</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:112px; top:86px">[[La Gombe (Kinxasa)|Gombe]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:180px; top:95px">[[Barumbu]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:162px; top:105px">[[Kinxasa (comuña)|Kin.]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:140px; top:120px">[[Lingwala|Ling.]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:148px; top:143px">[[Kasa-Vubu (Kinxasa)|K.-V.]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:130px; top:171px">[[Ngiri-Ngiri|Ng.-Ng.]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:176px; top:157px">[[Kalamu (Kinxasa)|Kal.]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:100px; top:130px">[[Bandalungwa|Banda-<br />lungwa]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:62px; top:115px">[[Kintambo]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:25px; top:180px">[[Ngaliema]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:100px; top:243px">[[Selembao]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:120px; top:200px">[[Bumbu]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:150px; top:220px">[[Makala]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:185px; top:210px">[[Ngaba]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:170px; top:257px">[[Lemba (Kinxasa)|Lemba]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:220px; top:143px">[[Limete]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:238px; top:230px">[[Matete]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:212px; top:280px">[[Kinsenso]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:325px; top:205px">[[Masina]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:281px; top:255px">[[Ndjili]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:325px; top:280px">[[Kimbanseke]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:425px; top:243px">[[Nsele]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:140px; top:315px">[[Mont Ngafula]]</div> <!-- carte provinciale --> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:402px; top:30px">[[Nsele]]</div> <div style="position:absolute; font-size:11px; border:none; left:420px; top:12px">[[Maluku (República Democrática d'El Congu)|Maluku]]</div> </div> |- | <div style="font-size:11px;">Abreviatures: Kalamu (Kal.), Kinxasa (Kin.), Kasa-Vubu (K.-V.), Lingwala (Ling.) y Ngiri-Ngiri (Ng.-Ng.)</div> |} </center> == Educación == === Nivel universitariu === [[Ficheru:Université de Kinshasa (Unikin1).JPG|thumb|260px|Edificiu del rectoráu de la [[Universidá de Kinxasa]].]] En Kinxasa funciona la [[Universidá de Kinxasa]] (sigles UNIKIN), establecimientu francófono d'enseñanza cimera na ciudá. Asitiada sobre'l Monte Amba, na actual comuña de Lemba, onde ocupa 400 hectárees. Fundada nos sos empiezos como Universidá Lovanium (en llatín Lovaina, remembrando a esta importante ciudá belga) tomó'l so nome actual cuando foi nacionalizada pola ordenanza-llei n°&nbsp;81-142 el 3 d'ochobre de 1891. Ta compuesta por 10 facultaes: Derechu, Lletres y Ciencies humanes, Ciencies económiques y de xestión, Ciencies sociales, polítiques y alministratives, Ciencies, Farmacia, Medicina, Psicoloxía y Ciencies de la Educación, Agronomía y Politéunica. Dependen de la mesma d'ella seis unidaes descentralizaes: Les Clíniques universitaries, el Centru neuropsicopatológico, el Centru hospitalariu de Monte Amba, l'Institutu Téunicu Médicu, l'Academia de construcción y la Escuela postuniversitaria de planificación y xestión integrada de montes y territorios. Enseñar n'idioma francés, tenía 23&thinsp;000 estudiantes en 2006, y el so actual rector ye Lututala Mumpasi. Ye la mayor, la más antigua y la más prestixosa universidá de la República Democrática d'El Congu. Constitúi de la mesma un centru d'investigación ya importante formador de profesores de níveles cimeros. === Nivel escolar === El colexu Saint-Joseph de Kinxasa foi fundáu'l 9 de marzu de 1917 pol padre [[Raphaël de la Kethulle de Ryhove|Raphaël de la Kethulle]]. La so sede atopar nel n°&nbsp;1 de l'avenida Isoro na comuña de Gombe. D'antiguo el so nome yera Sainte-Anne, y foi la primer escuela pa indíxenes en Leopoldville, hasta mediaos de los años 1950 foi una escuela primaria. Ye anguaño un establecimientu d'enseñanza secundaria masculina. En 1971 camudóse-y el nome a colexu Elikya, que siguió teniendo hasta empiezos de los años 1990. «Pro Deo - Pro Patria» (por Dios - pola patria) ye la so divisa. Mobutu Sese Seko estudió nesti institutu. Otros colexos son el Colexu Bonsomi, fundáu polos jesuítas y el Boboto. == Cultura == Kinxasa ta considerada como una capital artística.<ref name="Review">{{cita publicación | autor = Vellut, Jean-Luc | títulu = Review of 60 ans de peinture au Zaïre | añu = 1990 | revista = 60 ans de peinture au Zaïre | volume = 3 | númberu = 31 | id = 507-508 | url = http://www.sil.si.edu/SILPublications/ModernAfricanArt/maaprint.cfm?subcategory=Congo%20(Democratic%20Republic) }}</ref> El términu la "escuela de Kinxasa" (''École de Kinshasa''), ye utilizáu p'arrexuntar a les distintes agrupaciones artístiques que faen vida na ciudá. El corazón d'esti movimientu ye l'Academia de Belles Artes (l'Académie des Beaux-Arts),<ref name="Review" /> fundada en [[1943]] pol misioneru [[Bélxica|belga]] [[Marc Wallenda]], sol nome de ''École Saint-Luc''.<ref>{{cita llibru | apellíos = Ekanga Botombele | nome = Dr. Bokonga | editorial = The Unesco Press | títulu = Cultural policy in the Republic of Zaire | url = http://unesdoc.unesco.org/images/0001/000190/019083eo.pdf | añu = 1976 | allugamientu = París | isbn = }}</ref> Orixinalmente allugada en Gombe-Matadi, funcionó primeramente como una clase d'escultura. La exhibiciones d'arte de los sos estudiantes tuvieron tanto ésitu, qu'en [[1949]] solicitóse-y que tresfiriera la escuela a Kinxasa, y en [[1957]] recibió'l so nome actual. Wallenda evitó que los sos primeros aprendices estudiaren arte europeo, coles mires de nun alteriar la so interpretación africana de la naturaleza. Lufwa Mawidi tuvo l'honor de ser el primer graduáu d'esta escuela. Eventualmente, cola llegada de nuevos maestros, la intención orixinal de Wallenda foi atayada.<ref name="Review" /> Ente les principales instituciones artístiques y culturales de Kinxasa destaquen ''L'école de Stanley Pool'', ''L'école Alhadeff'', ''l'école Saint-Luc'', ''Le Grand Atelier'', la seición congolesa de ''l'Association Internationale des Critiques d'Art'', ''-yos Sablistes'', y la denomada "La Nueva Xeneración".<ref name="Review" /> Dellos pintores famosos de Kinxasa son: Mongita, Domba, Nkusu Felelo, Mavinga, Kamba Luesa, Konde Bila y Nduku a Nzambi.<ref name="Review" /> == Economía == El Gran Mercáu de Kinxasa, llamáu tamién Mercáu central, ye'l mayor mercáu nel centru de la ciudá. Ta asitiada al este del Xardín Botánicu na comuña de Kinxasa. Foi'l mercáu más grande de tola ciudá hasta l'apertura del Mercáu de Llibertar na comuña de Mesina. Ésti últimu foi construyíu so la presidencia de [[Laurent-Désiré Kabila]] pa compensar a los habitantes del distritu de Tshangu por aguantar a l'agresión de los rebeldes n'agostu de 1998. Otros mercaos importantes son el de Gambela y el de Somba Zikita. == Relixón == Les principales relixones en Kinxasa son el [[catolicismu]], traíu al país mientres la colonización [[Bélxica|belga]], anque nel [[Congu Belga]] foi más importante la presencia [[Flandes|flamenca]], de relixón predominantemente [[Protestantismu|protestante]], que la [[Valonia|valona]], de relixón principalmente católica, y el [[animismu]], na rexón dende va munchos sieglos. La ciudá ye la sede de l'[[Archidócesis de Kinxasa|Archidiócesis católica de Kinxasa]] (''Archidioecesis Kinshasanus'' en [[llatín]]). La archidiócesis toma una rexón de 8.500 km² y cuenta con una población de 7.203.000 habitantes ([[2006]]) de los cualos, el 50% son católicos. El so arzobispu ye [[Laurent Monsengwo Pasinya]], nomáu'l [[6 d'avientu]] de [[2007]] tres la muerte de la so prodecesor, [[Frédéric Etsou-Nzabi-Bamungwabi]]. La archidiócesis cuntaba con 125 parroquies en 2006, y della dependíen ocho diócesis sufragáneas: [[Diócesis de Boma|Boma]], [[Diócesis de Idiofa|Idiofa]], [[Diócesis de Inongo|Inongo]], [[Diócesis de Kenge|Kenge]], [[Diócesis de Kikwit|Kikwit]], [[Diócesis de Kisantu|Kisantu]], [[Diócesis de Matadi|Matadi]] y [[Diócesis de Popokabaka|Popokabaka]].<ref name=ch>{{cita web |url=http://www.catholic-hierarchy.org/diocese/dkins.html |títulu=Archdiocese of Kinshasa |fechaaccesu=23 de marzu de 2009 |apellíu=Cheney |nome=David M. |fecha=11 de payares de 2008 |editorial=Catholic-Hierarchy |idioma=inglés}}</ref> La archidiócesis estrémase en tres rexones apostóliques (Centru, Este y Oeste) y el Vicariato de les Fuercies Armaes.<ref>{{cita web |url=http://www.archikinshasa.org/ |títulu=Archidiocèse de Kinshasa |fechaaccesu=23 de marzu de 2009 |editorial=Archidiocèse de Kinshasa |idioma=francés}}</ref> Los oríxenes de la archidiócesis remontar al [[22 de payares]] de [[1886]], cuando se creó la [[Misión Independiente|misión ''Sui Iuris'']] del [[Congu Belga]]. El [[11 de mayu]] de [[1888]] creóse'l Vicariato Apostólicu de Leopoldville, del que darréu se segregaron los vicariatos apostólicos de Boma, Lulua y Katanga Central, Kole y Inongo. El [[10 de payares]] de [[1959]] el vicariato apostólicu foi alzáu a archidiócesis y el [[30 de mayu]] de [[1966]] foi rebautizada como Archidiócesis de Kinxasa.<ref name=ch /> == Tresporte ya infraestructures == Kinxasa ta coneutada por [[ferry]] dende'l puertu fluvial (llamáu'l "Beach Ngobila"), travesando'l [[ríu Congu]], hasta [[Brazzaville]]. Tamién esisten otres llinies de tresporte fluvial que conducen ríu arriba escontra ciudaes del interior del país como [[Kisangani]], o que darréu tomen otros ríos de la [[cuenca hidrográfica del Congu]], como'l [[Ríu Ubangui|Ubangui]] hasta llegar a [[Bangui]], capital de la [[República Centroafricana]].<ref>{{cita web |url=http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6V93-4FY9M58-1&_user=1595635&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_acct=C000053934&_version=1&_urlVersion=0&_userid=1595635&md5=3d272f1265b8y9y35b0b23fb401a807a |títulu=Physiogeographic features of the Oubangui catchment and environmental trends reflected in discharge and floods at Bangui 1911–1999, Central African Republic |fechaaccesu=23 de marzu de 2009 |apellíu=Runge |nome=Jürgen |coautores=Nguimalet, Cyriaque-Rufin |fecha=15 d'abril de 2005 |editorial=Elsevier B.V. |idioma=inglés}}</ref> Tamién esisten carreteres y ferrocarriles que conecten la ciudá colos puertos marítimos principales nel [[Océanu Atlánticu]], como [[Matadi]]. [[Ficheru:Aéroport International de N'djili Kinshasa(A).JPG|thumb|200px|Vista del Aeropuertu de N'Djili.]] L'aeropuertu de Kinxasa ye'l [[Aeropuertu de Kinxasa|Aeropuertu de N'Djili]]. Munches compañíes privaes ufierten el so serviciu al traviés de la Sociedá de tresporte urbanu (STUC) y la sociedá pública City train (12 buses en 2002): * Selembaô - Mercáu central. * UPN - Selembaô. * Estación de trenes central – Kingasani (comuña de Kimbanseke, reabierta en setiembre de 2005). * Kingasani–Mercáu central. * Matete-Royale (reabierta en xunu de 2006). * Matete–UPN (reabierta en xunu de 2006). * Rotonda Ngaba–UPN (reabierta en xunu de 2006). * Rotonda Victoria–clínica Ngliema (abierta en marzu de 2007). Otra sociedaes provisores de tresporte urbanu son: Urbaco, Tshatu, Socogestra , Fesac y MB Sprl. Los servicios d'autobuses urbanos de la ciudá tresporten un máximu de 67.000 viaxeros al día. Munches sociedaes alministren de la mesma taxis y taxis-buses. La mayoría (95,8 %) del tresporte públicu ye lleváu a cabu por particulares. [[Ficheru:Head office of ONATRA in Kinshasa (east of boulevard du 30 juin).jpg|thumb|190px|Sede de la Oficina Nacional de Tresportes (ONATRA).]] La ciudá encaró la creación d'una tranvía en collaboración cola Sociedá Bruselense de Tresporte Intercomunales (STIB), que los sos trabayos de construcción podríen empezar en 2009, pa terminase ente 2012 y 2015. La cuestión de la lletricidá permanez en suspensu.<ref>{{cita web |url= http://www.7sur7.be/hlns/cache/fr/det/art_471230.html?wt.bron=hlnRPArtikels |títulu= ''La STIB au Congo ?'' |idioma=francés}}</ref> La ONATRA esplota tres llinies de ferrocarriles qu'enllacen el centru coles comuñes perifériques. Una d'elles va a Baxu Congu:<ref>{{cita web |url=http://www.lepotentiel.com/afficher_article.php?id_edition=&id_article=10906 |títulu= ''L'enfer des chemins de fer urbains kinois'' |autor= -y Potentiel |fecha= 25 de xunetu |añu=2005 |idioma=francés}}</ref> * La llinia principal enllaza la Estación central de trenes col Aeropuertu de Ndjili, y cuenta con 9 estaciones : Estación central, Ndolo, Amicongo, Uzam, Masina/Petro-Congo, Masina a seques, Masina/Mapela, Masina/Barriu III, Masina/Siforco, Campu Badara y l'aeropuertu de Ndjili. * La segunda llinia enllaza la Estación de trenes central con Kasagulu, nel Baxu Congu, pasando por Matete, Riflart y Kimwenza. * La tercer llinia xune la Estación central con Kinsula-Pompage, na comuña de Ngaliema. === El Puertu de Kinxasa === [[Ficheru:Port de Kinshasa01.jpg|thumb|150px|El Puertu de Kinxasa en Limete.]] El Puertu de Kinxasa tien un papel destacáu, coles mesmes, na unviada y receición de mercaderías d'esportación ya importación dende'l puertu de Matadi, qu'acueye a los navíos que lleguen dende alta mar. De cutiu ye consideráu como l'interior del puertu de Matadi. Entamáu alministrativamente nel Departamentu homónimu, nel senu de la Oficina Nacional de Tresportes (ONATRA), el puertu de Kinxasa ye'l puntu de partida y la terminal de la navegación sobre'l ríu Congu ente, per una parte Kinxasa y Kisangani, sobre'l mesmu ríu, y por otru Kinxasa y [[Ilebo]], sobre'l [[ríu Kasai]]. == Deporte == === Fútbol === [[Ficheru:Martyrs stadium.jpg|thumb|Vista esterior del [[Estadiu de los Mártires]].]] Na comuña de [[Lingwala]] alcuéntrase'l [[Estadiu de los Mártires]] (''Stade des Martyrs de la Pentecôte'' en francés), inauguráu en [[1994]] y qu'enantes se llamaba «Kamanyola», el segundu mayor estadiu d'África, con una capacidá pa 80.000 espectadores. Alluga partíos de la [[Seleición de fútbol de la República Democrática d'El Congu]] y los principales partíos de los equipos locales, amás d'usase pa otros eventos culturales.<ref>{{cita web |url=http://www.fussballtempel.net/caf/listecaf.html |títulu=Football stadiums of the world - Stadium List Africa |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |editorial=fussballtempel |idioma=alemán/inglés/francés}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.leopardsfoot.com/index.php?page=stademartyrs |títulu=Stade des Martyrs |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Makuwa |nome=Kisaki |añu=2009 |editorial=Leopardsfoot |idioma=francés}}</ref> Amás, la ciudá de Kinxasa cunta con otros dos estadios de gran capacidá, l'[[Estadiu Tata Raphaël]], enantes llamadado «del 20 de mayu», con una capacidá pa unos 30.000 espectadores y anováu en [[2006]], y l'[[Estadiu Municipal de Kinxasa]], con capacidá pa unos 20.000 espectadores.<ref>{{cita web |url=http://www.fussballtempel.net/caf/COD.html |títulu=Football stadiums of the world - Stadiums in Democratic Republic Congo |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |editorial=fussballtempel |idioma=alemán/inglés/francés}}</ref> D'antiguo apostábase'l Campeonatu del Congo-Leopoldville, qu'apostaben los equipos de Leopoldville y contorna;<ref>{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/leopoldchamp.html |títulu=DR Congo (Zaire) - Congo-Léopoldville Champions |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Schöggl |nome=Hans |fecha=15 de febreru de 2006 |editorial=RSSSF |idioma=inglés}}</ref> Ente [[1923]] y [[1950]], los clubes ganadores apostaba colos de [[Brazzaville]] el [[Campeonatu de Stanley Pool]].<ref>{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tabless/stanleypool.html |títulu=Stanley Pool Championship |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Kungler |nome=Peter |coautores=Schöggl, Hans |fecha=12 de xineru de 2007 |editorial=RSSSF |idioma=inglés}}</ref> La provincia-ciudá de Kinxasa cunta con una Lliga de [[fútbol]] que depende de la [[Federación de fútbol de la República d'El Congu]]. Dicha lliga, la EPKIN (''Entente Provinciale de Football de Kinshasa'') cuenta con 20 equipos participantes na temporada [[2008]]-[[2009|09]], que van ser amenorgaos a 18 dende la temporada [[2009]]-[[2010|10]].<ref>{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesz/zaire-regchamp.html |títulu=Congo-Kinshasa (DR Congo; formerly Zaire) - Rexonal Champions |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Schöggl |nome=Hans |coautores=Stokkermans, Karel |fecha=12 de febreru de 2009 |editorial=RSSSF |idioma=inglés}}</ref><ref name=futbol /> El campeón y el subcampeón de cada lliga provincial, amás d'otros equipos por méritos contraíos la temporada anterior, pasen a apostar la [[Linafoot]], la máxima categoría del fútbol congolés; en [[2009]] yeren cuatro los clubes de la ciudá nesa competición.<ref>{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesz/zairechamp.html |títulu=Congo-Kinshasa (DR Congo; formerly Zaire) Champions |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Schöggl |nome=Hans |fecha=27 de payares de 2008 |editorial=RSSSF |idioma=inglés}}</ref><ref name=futbol /> Kinxasa cunta amás con una división inferior a la EPKIN, la EUFKIN, que cunta con seis grupos (EUFKIN-Kilimani, EUFKIN-Lipopo, EUFKIN-Lukunga, EUFKIN-Malebo, EUFKIN-Plateau y EUFKIN-Tshangu). Na ciudá tamién s'apuesta, dende [[2001]], la [[Supercopa de Kinxasa]].<ref name=futbol>{{cita web |url=http://www.rsssf.com/tablesz/zaire09.html |títulu=Congo-Kinshasa (DR Congo) 2008/09 |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Schöggl |nome=Hans |fecha=6 de marzu de 2009 |editorial=RSSSF |idioma=inglés}}</ref> Los dos clubes con más títulos de lliga de la República Democrática d'El Congu son de Kinxasa: el [[Daring Club Motema Pembe]], que ganó una [[Recopa Africana]] en [[1994]], y l'[[Association Sportive Vita Club]], club que ganó la [[Lliga de Campeones del CAF|Copa Africana de Clubes Campeones]] en [[Copa Africana de Clubes Campeones 1973|1973]] y foi subcampeón n'otra edición. Amás, tamién ye de Kinxasa el [[Amicale Sportive Bilima]], agora llamáu [[Amicale Sportive Dragons]], dos veces subcampeón de la Copa Africana de Clubes Campeones. Otros clubes de la ciudá son el [[Athletic Club Sodigraf]], subcampeón de la Recopa, o l'[[Association Sportive Canon Buromeca]].<ref name=futbol /> En Kinxasa nacieron dellos futbolistes profesionales que fixeron carrera en lligues europees como [[Hérita Ilunga]], [[Blaise Nkufo]], [[Péguy Luyindula]], [[Steve Mandanda]], [[Claude Makélélé]], [[Ariza Makukula]] o [[Kiki Musampa]]. === Otros deportes === [[Ficheru:Dikembe Mutombo.jpg|thumb|[[Dikembe Mutombo]], quien fuera xugador de [[baloncestu]] na [[NBA]] foi unu de los deportistes más famosos nacíos en Kinxasa.]] En [[baloncestu]], la Entente Provincial de Baloncestu de Kinxasa (EPROBAKIN) y la Entente Urbana de Baloncestu de Kinxasa (EUBAKIN) estrémense los equipos. El [[B. C. Onatra]] de Kinxasa foi'l primer equipu de [[Dikembe Mutombo]], baloncestista orixinariu de la ciudá y unu de los meyores defensores de la [[historia de la NBA]], ganador en cuatro causes del premiu al [[Meyor Defensor de la NBA]] y participante en 8 [[All-Star Game de la NBA]].<ref>{{cita web |url=http://www.ultimatenba.com/fichas/estadisticas/premios/nba/jugador/DikembeMutombo-78.html |títulu=Dikembe Mutombo |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |apellíu=Belmonte |nome=Demian |coautor=Calvo, Sergio |fecha=19 de xineru de 2009 |editorial=ultimatenba.com |idioma=castellanu}}</ref> El [[31 d'ochobre]] de [[1974]], Kinxasa allugó'l combate de [[boxéu]] ente [[Muhammad Ali]] y [[George Foreman]], conocíu como ''[[The Rumble in the Jungle]]'' y consideráu'l meyor combate de la hestoria, nel que Ali ganó a Foreman nel octavu asaltu pa reconquistar el títulu mundial de los pesos pesaos. El combate foi guardáu por unos 60.000 espectadores.<ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2004/10/30/masdeporte/1099126555.html |títulu=El míticu combate ente Ali y Foreman cumple 30 años |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |autor=Europa Press |fecha=30 d'ochobre de 2004 |editorial=elmundo.es |idioma=castellanu}}</ref> == Bandera y nomatu == [[Ficheru:Kinshasa-flag.png|thumb|Bandera de Kinxasa.]] [[Ficheru:Flag of the Congo Free State.svg|thumb|Bandera del [[Estáu Llibre del Congu]].]] La bandera de Kinxasa ye azul con una llinia horizontal ondulada de color blancu y sobre ella, la lletra K y una estrella de cinco puntes a cada llau de la lletra de color mariellu. Una variante de la mesma ye la qu'amuesa la lletra K na parte esquierda, colos dos estrelles, una enriba de la otra, a la so derecha. Ente [[1960]] y [[1967]], cuando la ciudá llamábase Leopoldville, había una L en cuenta de una K. Enantes, ente [[1925]] y [[1960]], la bandera yera similar a l'actual, pero con una corona real sobre la K en llugar de les dos estrelles.<ref>{{cita web |url=http://flagspot.net/flags/cd-ksh.html |títulu=Kinshasa city (DR Congo) |fechaaccesu=20 de marzu de 2009 |editorial=Flagspot.net |idioma=inglés}}</ref> La K ye la inicial del nome de la ciudá, la llinia blanca representa'l [[ríu Congu]] y les dos estrelles tienen el mesmu significáu que la qu'apaez na [[bandera de la República Democrática d'El Congu]] y que supuestamente foi diseñada por [[Henry Morton Stanley]], representando lo que la sociedá imperialista de la dómina vía como la lluz de la civilización allumando a la África Negra. La bandera de Kinxasa ye bien similar a la del [[Estáu Llibre del Congu]] y del [[Congu Belga]], les que curiosamente son idéntiques a la [[bandera de la Rexón d'Atacama]], ([[Chile]]), la que foi creada en 1859. El nomatu de la ciudá ye ''Kin la belle'', qu'en francés significa «Kin la bella». Sicasí, tres el colapsu de los servicios públicos en [[2004]], dalgunos de los sos habitantes se refieron irónicamente a la ciudá col nomatu de ''Kin la Poubelle'', que significa «Kin el cubu de la basura».<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4002967.stm |títulu=Kinshasa begins clean-up |fechaaccesu=20 de marzu de 2009 |apellíu=Chitera |nome=Patrice |fecha=11 de payares de 2004 |editorial=BBC |allugamientu=Kinxasa |idioma=inglés}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{Tradubot|Kinsasa}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:República Democrática d'El Congu]] 2i4wne29i4e0x84ojqmwif61welems9 0 73619 4379479 4342106 2025-06-25T16:22:31Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379479 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Ingrid Bergman''' {{nym}})<ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/0829.html |títulu=Ingrid Bergman, Winner of 3 Óscars Is Dead |fechaaccesu=12 de mayu de 2013 |fecha=31 d'agostu de 1982 |obra=[[The New York Times]]|idioma=inglés}}</ref> foi una [[actriz]] [[Suecia|sueca]] gallardoniada con 3 [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] —igualada por [[Meryl Streep]] en 2012 y namái superada por [[Katharine Hepburn]] con cuatro estatuilles— y 5 [[Globos d'Oru|Globu d'Oru]], amás foi la primer ganadora del [[Premiu Tony a la meyor actriz principal nuna obra de teatru|Premiu Tony]] como meyor actriz. Considerada unu de los [[mitu|mitos]] del [[séptimu arte]], según la llista realizada pol [[American Film Institute]] ye la cuarta estrella más importante na historia del cine. Ye probablemente una de les actrices más prolífiques del sieglu XX, debíu en parte a que desenvolvió la so carrera en cinco idiomes ([[Idioma suecu|suecu]], [[Idioma alemán|alemán]], [[Idioma inglés|inglés]], [[Idioma italianu|italianu]] y [[Idioma francés|francés]]) y actuó en cine, teatru y televisión en [[Suecia]], [[Alemaña]], [[Estaos Xuníos]], [[Canadá]], [[Inglaterra]], [[Italia]], [[Francia]], [[España]] ya [[Israel]]. Finó'l día del so 67ᵘ cumpleaños, en llibrando una llarga batalla contra'l [[cáncer de mama]]. == Biografía == Foi fía de Justus Samuel Bergman, un suecu quien yera un pequeñu empresariu de fotografía y de la so esposa Friedel Adler, nativa de la ciudá alemana de [[Hamburgu]]. Quedó güérfana de madre cuando tenía tres años y el so padre, Justus, morrió once años dempués. La so infancia trescurrió na casa paterna, depués con una de les hermanes del so padre quien morrió seis meses más tarde y finalmente con otru tíu paternu, Otto Bergman, y la so familia. === Entamos en Suecia === Decidió faese actriz pa combatir la so estrema cobardura, «soi más yo mesma cuando soi otra persona» —dicía—,<ref name="test">{{cita web|url=http://estrellesdecineclasico.blogspot.com/2011/03/ingrid-bergman-i.html|títulu=Ingrid Bergman I|idioma=inglés|fechaaccesu=29 d'agostu de 2015|fecha=20 de marzu de 2011}}</ref>y dio los sos primeros pasos nel cine como extra a los 16 años, pero la so verdadera meta yera'l trabayu teatral. La so primer oportunidá p'actuar dar Greta Danielsson, una antigua amiga del so padre, quien-y ufiertó un papel como extra. En 1933 foi escoyida ente cientos d'aspirantes pa estudiar en The Royal Dramatic Theater School, onde tamién estudió [[Greta Garbo]]. El so padre, al morrer, dexar tou a la so fía asegurándose de qu'ella tuviera dineru pa convertise n'actriz.<ref name="test" /> Cuando Ingrid díxo-y al so tíu Otto que quería ser actriz, esti opúnxose, pos naquella dómina ser actriz taba mal vistu. Él pensaba que como tenía bones calificaciones nos sos estudios de secundaria, nun precisaba ser actriz, pero como Ingrid aportunaba, el so tíu prometiólu que si presentar pa una audición y nun yera escoyida, nun lo volvería intentar. La institución ''The Royal Dramatic Theater School'' riquía a cada actor que representara tres pieces, dempués de lo cual, los xueces escoyeríen dos d'elles, si l'aspirante yera refugáu dábase-y un sobre marrón y si yera aceptáu, un sobre blancu. Ingrid decidió representar una comedia. Mientres actuaba, los miembros del xuráu nun paecíen ve-y la gracia, nin siquier emprestaben muncha atención. De secute, tres la primer llectura, dixéron-y que podía retirase ensin da-y la oportunidá de la segunda. Más de mediu sieglu dempués Ingrid recordaba'l so desengañu: [[Ficheru:Bergman first role.jpg|thumb|left|Escena de la so participación na so primer película, ''Munkbrogreven'' (1934) con 19 años.]] {{cita|''Cuando abandonaba l'escenariu taba de llutu, atopábame nun funeral. El míu. Yera la muerte del mio yo creativu. Tenía'l corazón rotu daveres. Al salir a la cai, [[Estocolmu]], que siempres me paeció tan formosu, yá nun lo yera, y los actores y actrices qu'esperaben a recoyer el so sobre, ríense y burllaben del mio, ¨¿Por qué nun lo coyisti?'preguntábenme ente rises. Cada vez me sentía peor. Anque casi nun vía nada porque tenía los güeyos llenos de llárimes. Cuando llegué a casa, taben esperándome les mios primes, dixéronme que llamara un actor amigu d'elles que participara nes pruebes. Él consiguiera un sobre blancu y preguntó que por qué yo nun recoyera'l míu. Pregunté-y si sabía de qué color yera'l mio sobre. Díxome que yera blancu. Salí volando. Corrí tol ratu hasta recoyer el mio sobre blancu. Taba entusiasmada. Llevada pol baturiciu, rompí'l papel de dientro al abrir el sobre. Años dempués conocí a unu de los miembros del xuráu y pregunté-y por qué atayaren la mio llectura tan llueu. Él díxome: “Encantónos la so seguridá y la so impertinencia. Falamos y nun vimos nenguna necesidá de perder el tiempu. Sabíamos que yera fabulosa y tenía un talentu innato. El so futuru como actriz taba aseguráu”. Aquella nueche, cuando m'enteré de lo del sobre blancu, foi la nueche que camudó la mio vida''.}} La so primer película foi ''Munkbrogreven'' de Edvin Adolphson. En [[1937]] cásase col dentista Petter Lindström, rellación de la que naz la so fía Pia Lindström. Petter animar a faer una película n'Alemaña. Mientres el rodaxe de ''El pactu de los cuatro'', Ingrid conoz al ministru pa la Ilustración Pública y Propaganda de l'Alemaña nazi [[Joseph Goebbels]], quien intenta convencela por que faiga películes pal III Reich, yá que yera mediu alemana y sabía l'idioma, pero nun aceptó. La so sesta película [[Intermezzo (película de 1936)|Intermezzo]] tuvo enforma ésitu y fixo que'l productor cinematográficu [[David O. Selznick]] mercara los derechos de la película por que Ingrid volviera protagonizar n'idioma inglés.<ref name="test" /> === Debú n'Estaos Xuníos === [[Ficheru:Ingrid Bergman - Gaslight 44.jpg|thumb|Ingrid Bergman en ''[[Gaslight]]'' (1944), película cola que llogró'l so primer [[Óscar a la meyor actriz]].]] En [[1939]], y dempués de protagonizar una docena de películes en [[Suecia]], treslladóse a los [[Estaos Xuníos]] pa protagonizar la nueva versión de ''Intermezzo''. En [[1942]] protagonizó xunto a [[Humphrey Bogart]] la película de [[Michael Curtiz]] ''[[Casablanca (película)|Casablanca]]'', estrenada en 1943, añu nel que foi postulada per vegada primera a los [[Premios Óscar|Óscar]], nesti casu pol so brillosu llabor na película ''[[For Whom the Bell Tolls]]'', anque nun lo ganó. Sicasí, Ingrid Bergman amosóse satisfecha col so llabor y declara públicamente frente a l'actriz Jennifer Jones, ganadora del premiu: ''El to Bernadette ye meyor que la mio María...''. Sicasí, al añu siguiente llogra'l [[Óscar a la meyor actriz]], esta vegada pol so papel en ''[[Gaslight]]''. En [[1945]] recibe la so tercer candidatura consecutiva a los Óscar, esta vegada pola película ''[[The Bells of St. Mary's]]''. L'actriz recibiría la so cuarta candidatura a los Óscar na categoría de meyor actriz en [[1948]], pol so papel en ''[[Xuana d'Arcu (película de 1948)|Xuana d'Arcu]]''. === Escándalu con Roberto Rossellini === En 1949 Ingrid Bergman decidió escribir una carta<ref>{{cita web|títulu=8 de mayu: Una carta pa la hestoria|url=http://estrellesdecineclasico.blogspot.com/2011/05/8-de-mayu-una carta-pa-la historia.html|fecha=9 de mayu de 2011|fechaaccesu=29 d'agostu de 2015}}</ref> empobinada al direutor italianu [[Roberto Rosellini]] espresándo-y el so deséu de trabayar en dalguna de les sos películes. Cuando Rossellini recibe la carta va a Estaos Xuníos pa conocer a Petter y a Ingrid.<ref name="test" /> En [[1949]] treslladóse a [[Italia]] con 300 dólares pensando volver nunos meses, pa rodar a les órdenes de Rossellini la película ''[[Stromboli (película)|Stromboli]]''. Mientres el rodaxe, empieza una rellación col direutor italianu. Frutu d'esta rellación, Bergman queda embarazada y tien al so fíu [[Roberto Ingmar Rossellini|Roberto]], quien nació'l [[2 de febreru]] de [[1950]], lo que provocó un gran escándalu n'Estaos Xuníos. El vicepresidente y direutor de Códigos de Producción, Joseph Breen, pidiólu que desmintiera los rumores de que taba a puntu de divorciase y abandonar a la so primer fía pa casase con Rossellini. Foi criticada pola [[Ilesia Luterana de Suecia]] y sacerdotes de la [[Ilesia Católica]], sobremanera n'Estaos Xuníos, y tamién recibió cartes de persones que pensaben que tenía de ser quemada na foguera, non como Xuana d'Arcu, sinón como una bruxa.<ref name="test" /> L'escándalu foi de tal magnitú qu'inclusive provocó que l'actriz fuera declarada ''[[persona non prestosa]]'' en territoriu d'Estaos Xuníos, lo que fizo que s'exiliara n'Italia, dexando al so primer home y a la so primer fía n'Estaos Xuníos. Tal como declaró dempués: {{cita|''Llegábenme cartes bederres, cada sobre diba llenu d'odiu. En dalgunes ponía que yo amburaría nel infiernu por tola eternidá. Otres dicíen que yera una axente del diañu y que'l mio pequeñu yera fíu del diañu. Y entá otres que'l mio ñácaru nacería muertu o sería gorrumbu. Falaben de toa clase d'horroroses deformaciones qu'afectaríen al mio fíu. Llamábenme puta y fulana. Nun podía creer que m'odiara tanta xente. Al marxe de lo que pensaren sobre la mio vida, tratar de la mio vida privada, y yo nun-yos fixera nada. Taba n'estáu de shock. Llegaben cartes de toes partes, pero la mayoría d'América. América ye bien grande, asina qu'había xente pa escribir cartes de toes clases. Roberto preguntábame por qué les lleía si afectábenme tantu. Dicía que yera como lleer reseñes de críticos a quien nunca-yos gusta'l to trabayu. ¿Qué sentíu tien? Yo respondía-y que yera la única manera p'atopar cartes d'amigos que m'animaben y sofitábenme''.<ref name="test" /> [[Ficheru: ingrid bergman.jpg|thumb|Ingrid Bergman en [[1945]].]] Dempués de dixebrase de Lindström y tres la nacencia del so fíu, l'actriz y Rosellini casáronse'l [[24 de mayu]] de [[1950]]. Col direutor italianu tuvo amás otres dos fíos en 1952, les ximielgues [[Isabella Rossellini|Isabella]] y [[Isotta Ingrid Rossellini|Isotta]]. Finalmente, dixebrar de Rossellini en [[1957]]. Mientres la so estancia n'Italia trabayó en cinco películes más empobinaes pol so home: ''Europa '51'', ''Siamo Donne'', ''Viaggio in Italia'', ''Giovanna d'Arcu al Rogo'' y ''La Paura''; nel so momentu, estes películes representaron fracasos de públicu y de crítica, anque más tarde fueron revalorizaes, especialmente gracies a la crítica europea y a los creadores del movimientu francés [[Nouvelle vague]]. === Regresu al cine internacional === Los fracasos del so trabayu conxuntu con Rossellini llevaron al matrimoniu a una crisis artístico y financiero, y asina foi qu'en 1956 Rossellini dexó-y trabayar so les órdenes del direutor francés [[Jean Renoir]] en ''Elena et les hommes'' col que volvió tener ésitu. Esi añu protagoniza n'Inglaterra la película ''[[Anastasia (película de 1956)|Anastasia]]'' pola que ganaría la so [[Óscar a la meyor actriz#Década de 1950|segundo Óscar como meyor actriz]], que'l so amigu y colega [[Cary Grant]] recibió nel so nome. L'ésitu doblar col so trunfu nes tables en París, en ''Té y simpatía'' de Robert Anderson, mientres la temporada 1956-1957. En [[1959]] volvió a Hollywood pa presentar la [[Óscar a meyor película]] na [[Óscar 1958|31ª Edición de la ceremonia d'entrega de los Premios de l'Academia]]. Na sala, el públicu recibir con una zarrada ovación. El 23 d'avientu de 1958, cásase col productor teatral suecu Lars Schmidt. A partir d'entós, empezó a alternar películes n'[[Estaos Xuníos]] y n'[[Europa]], según apaiciones ocasionales en drames televisivos y n'obres de teatru. D'esi periodu destaquen los sos llabores en ''Otra vuelta de tuerca'' (1959), pola que recibe'l so primer premiu Emmy; ''Hedda Gabler'' (1962); ''La visita'' (1964); ''Stimulantia'' (episodiu "''El collar''", filmáu a fines de 1964 sobre un rellatu de [[Guy de Maupassant]], na cual axuntóse col so antiguu compañeru de la Escuela d'Arte Dramático, Gunnar Björnstrand y l'antiguu mentor de Bergman, Gustaf Molander, na que fuera'l so últimu llabor pal cine); ''La voz humana'' (1966); ''Cactus Flower'' (1969); ''Cuestión de tiempu'' (1976, película tamién titulada ''Nina'', xunto a [[Liza Minnelli]], dirixida por [[Vincente Minnelli]], na qu'actuaba la so propia fía, Isabella Rossellini nel so debú nes pantalles y yera maquillada pola so hermana ximielga, Ingrid Isotta Rossellini; ''Sonata de seronda'' de 1978, dirixida por Ingmar Bergman. En [[1974]], l'actriz recibió'l so tercer Óscar, esta vegada na categoría de [[Óscar a la meyor actriz de repartu|meyor actriz de repartu]], pola so participación na película ''[[Asesinatu nel Orient Express (película)|Asesinatu nel Orient Express]]''. En [[1975]] diagnosticóse-y un cáncer de mama y nesi mesmu añu divorcióse de Lars Schmidt. A pesar del so fráxil salú, siguió trabayando a tiempu completu.<ref name="test" /> [[Ficheru:MONI 051.jpg|thumb|Ingrid Bergman al pie del so colega Yossi Graber mientres una sesión de maquillaxe pa la cinta ''[[Una muyer llamada Golda]]'' ([[1982]]). Con esti trabayu, Bergman llogró un [[Premios Emmy|Premiu Emmy]] y un [[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme]].]] La so última postulación a los Premios Óscar recibir en [[1978]] pol so papel en ''[[Sonata de seronda]]'', del direutor suecu [[Ingmar Bergman]]. A finales de 1981, treslladóse a Israel pa la filmación de la miniserie televisiva ''Una muyer llamada Golda'' sobre la vida de la primer ministra d'Israel [[Golda Meir]]. Los nueve selmanes de rodaxe, que concluyeron en Londres, significaron un enorme desafíu pa la salú debilitada de l'actriz, daquella na etapa terminal del cáncer del cual morrería meses dempués de rematada la filmación, el día en que cumplía 67 años. A lo llargo de la so vida, trés direutores marcaron la so carrera cinematográfica: Gustaf Molander, quien la dirixó en siete películes y col que foi proclamada meyor promesa del cine suecu en [[1935]]; Rossellini, quien la dirixó en seis películes y foi'l so home; y [[Alfred Hitchcock]], que la dirixó en trés causes siendo yá una consolidada actriz. Recibió'l gallardón italianu ''Ruban d'Argento'' a la meyor actriz estranxera en dos causes, poles películes ''Stromboli'', de [[1950]], y ''[[Europa 51]]'', de [[1952]]. Tamién ganó'l [[Premios Emmy|Premiu Emmy]] (Óscar televisivu) polos sos trabayos en ''Turn of the screw'' ([[1959]]) y ''[[Una muyer llamada Golda]]'' ([[1982]]). Por esta miniserie (el so últimu papel) llogró amás el [[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme]]. === En teatru === El so llabor nes tables foi igualmente reconocida tantu en Suecia, onde debutó nos años 30, como n'Estaos Xuníos na avenida de [[Broadway]] en [[Nueva York]] onde interpretó ''[[Liliom]]'' de [[Ferenc Molnár]] (1940); ''[[Xuana de Lorena]]'' de [[Maxwell Anderson]] (1946-47) y ''[[Casones señoriales]]'' d'[[Eugene O'Neill]] (1967-68). Los sos ésitos teatrales estender en xires nos Estaos Xuníos con ''[[Anna Christie (obra de teatru)|Anna Christie]]'' d'O'Neill (1941); en toa Europa con ''[[Xuana d'Arcu na foguera]]'' de [[Paul Claudel|Claudel]] y [[Arthur Honegger|Honegger]] (1953-55); n'Inglaterra, Estaos Xuníos y Canadá con ''[[La conversión del Capitán Brassbound]]'' de [[George Bernard Shaw]] (1971-72) y ''La esposa constante'' de [[Somerset Maugham]] (1973-75) amás de los sos ésitos en Francia con ''[[Té y simpatía]]'' de [[Robert Anderson]] (1956-57) y ''[[Hedda Gabler]]'' d'[[Henrik Ibsen|Ibsen]] (1962-63) y nel [[Teatros del West End|West End]] de Londres con ''[[Un mes nel campu]]'' d'[[Iván Turguénev]] (1965-66) y ''[[Les agües de la lluna]]'' de Norman Charles Hunter (1977-78). == Trescendencia de Ingrid Bergman == Según la llista ellaborada pol [[American Film Institute]]<ref>{{cita web|títulu=AFI's 100 YEARS...100 STARS|url=http://www.afi.com/100Years/stars.aspx|idioma=inglés|fechaaccesu=29 d'agostu de 2015}}</ref>, Ingrid Bergman ye la cuarta estrella femenina más importante na historia del cine, precedida por [[Katharine Hepburn]], [[Bette Davis]] y [[Audrey Hepburn]]. Per otru llau, una y bones l'actriz falaba de manera fluyida los idiomes suecu, inglés, italianu, alemán y francés, pudo participar en diversos trabayos cinematográficos rodaos nestos idiomes y llograr otros premios. Bergman foi considerada tamién como la segunda actriz con más premios Óscar de la historia del cine con 3 premios: 2 como Meyor Actriz y 1 como Meyor Actriz de Repartu.<ref>{{cita web|títulu=Ingrid Bergman Awards|url=https://www.imdb.com/name/nm0000006/awards|editorial=Imdb.com|idioma=inglés|fechaaccesu=29 d'agostu de 2015}}</ref>, siendo la quinta actriz con más candidatures al Óscar, yá que de 7 nominaciones, ganó 3 vegaes. == Filmografía == === Cine === [[Ficheru:Casablanca, Trailer Screenshot.JPG|thumb|Escena promocional de la película ''Casablanca'' xunto a [[Humphrey Bogart]].]] <div style="margin:auto; text-align:left; background-color:#FFFFFF; border: 0px #aaa solid; font-size:90%; width:100%;"> {| class="wikitable centre" |- ! align="center" style="background: #DCDCA7;"| Añu !! align="center" style="background: #DCDCA7;"| Títulu de la película !! align="center" style="background: #DCDCA7;"| Direutor !! align="center" style="background: #DCDCA7;"|Papel !! align="center" style="background: #DCDCA7;"| Detalles |- |[[1932]] |''Landskamp'' |Gunnar Skoglund | |non acreditáu |- |rowspan=4|[[1935]] |''Munkbrogreven'' |Edvin Adolphson |Elsa Edlund | |- |''Bränningar'' |Ivar Johansson |Karin Ingman | |- |''Swedenshielms'' |[[Gustaf Molander]] |Astrid | |- |''Valborgsmassoafton'' |[[Gustaf Molander]] |Ḷḷena Bergström | |- |rowspan=2|[[1936]] |''[[Intermezzo (película de 1936)|Intemezzo]]'' |[[Gustaf Molander]] |Anita Hoffman | |- |''Pa Solsidan'' |[[Gustaf Molander]] |Eva Bergh | |- |rowspan=3|[[1938]] |''[[Dollar (película)|Dollar]]'' |[[Gustaf Molander]] |Miss Balzar | |- |''[[''El pactu de los cuatro/Die vier Gesellen'']] |[[Carl Froelich]] |Marianne Kruge | |- |''En kvinnas ansikte'' |[[Gustaf Molander]] |Anna Holm, aka Anna Paulsson | |- |rowspan=2|[[1939]] |''Destín/En enda natt'' |[[Gustaf Molander]] |Eva Beckman | |- |''[[Intermezzo: A Love Story]]'' ({{lang|en|''Intermezzo: A Love Story''}}) |[[Gregory Ratoff]] |Anita Hoffman | |- |[[1940]] |''Nueche de xunu/Juninatten'' |Per Lindberg |Kerstin Norbäc - aka Sara Nordanå | |- |rowspan=3|[[1941]] |''[[Los cuatro fíos d'Adán]]'' ({{lang|en|''Adam Had Four Sons''}}) |[[Gregory Ratoff]] |Emilie Gallatin | |- |''[[Alma na solombra]]'' ({{lang|en|''Rage in Heaven''}}) |[[W.S. Van Dyke]] |Stella Bergen Monrell | |- |''[[Dr. Jekyll and Mr. Hyde]]'' ({{lang|en|''Dr. Jekyll and Mr. Hyde''}}) |[[Victor Fleming]] |Ivy Peterson | |- |[[1942]] |''[[Casablanca (película)|Casablanca]]'' |[[Michael Curtiz]] |Ilsa Lund | |- |[[1943]] |''[[For Whom the Bell Tolls (película)|For Whom the Bell Tolls]]'' ({{lang|en|''For Whom the Bell Tolls''}}) |[[Sam Wood]] |María | |- |[[1944]] |''[[Gaslight (película de 1944)|Gaslight]]'' ({{lang|en|''Gaslight''}}) |[[George Cukor]] |Paula Alquist Anton |[[Óscar a la meyor actriz]], [[Golden Globe Award|Globu d'oru]] |- |rowspan=3|[[1945]] |''[[Spellbound (película de 1945)|Spellbound]]'' (''Recuerda'' n'España, ''Cúntame la to vida'' n'Arxentina) |[[Alfred Hitchcock]] |Dr. Constance Petersen | |- |''[[Saratoga Trunk]]'' ({{lang|en|''Saratoga Trunk''}}) |[[Sam Wood]] |Clio Dulaine | |- |''[[The Bells of St. Mary's]]'' ({{lang|en|''The Bells of St. Mary's''}}) |[[Leo McCarey]] |Sœur Mary Benedict |[[Golden Globe Award|Globu d'oru]] |- |rowspan=2|[[1946]] |''American Creed'' | |Ella mesma |Curtiu |- |''[[Encadenaos (película)|Encadenaos]]'' ({{lang|en|''Notorious''}}) |[[Alfred Hitchcock]] |Alicia Huberman | |- |rowspan=2|[[1948]] |'''[[Arcu de trunfu]]''' ({{lang|en|''Arch of Triumph''}}) |[[Lewis Milestone]] |Joan Madou |- |''[[Xuana d'Arcu (película de 1948)|Xuana d'Arcu]]'' ({{lang|en|''Joan of Arc''}}) |[[Victor Fleming]] |[[Xuana de Arco|Xuana d'Arcu (Jeanne d'Arc)]] | |- |[[1949]] |''[[Under Capricorn|Acoradada]]'' ({{lang|en|''Under Capricorn''}}) |[[Alfred Hitchcock]] |Lady Henrietta Flusky | |- |[[1950]] |''[[Stromboli (película)|Stromboli]]'' ({{lang|en|''Stromboli''}}) |[[Roberto Rossellini]] |Karin | |- |[[1952]] |''[[Europe 51]]'' ({{lang|en|''Europa '51''}}) |[[Roberto Rossellini]] |Irene Girard | |- |rowspan=3|[[1954]] |''[[Viaggio in Italia]]'' ({{lang|en|''Viaggio in Italia''}}) |[[Roberto Rossellini]] |Katherine Joyce | |- |''[[La paura]]'' ({{lang|en|''La paura''}}) |[[Roberto Rossellini]] |Irene Wagner | |- |''[[Xuana d'Arcu na foguera]]'' ({{lang|en|''Giovanna d'Arcu al rogo''}}) |[[Roberto Rossellini]] |[[Xuana de Arco|Xuana d'Arcu (Jeanne d'Arc)]] | |- |rowspan=2|[[1956]] |''[[Elena y los homes]]'' ({{lang|en| ''Elena et les hommes''}}) |[[Jean Renoir]] |Miss Sokorowska | |- |''[[Anastasia (película de 1956)|Anastasia]]'' |[[Anatole Litvak]] |Anastasia |[[Óscar a la meyor actriz]], [[Golden Globe Award|Globu d'oru]] |- |rowspan=2|[[1958]] |''[[Indiscreta (película)|Indiscreta]]'' ({{lang|en|''Indiscreet''}}) |[[Stanley Donen]] |Anna Kalman | |- |''[[L'albergue de la sesta felicidá]]'' ({{lang|en|''The Inn of the Sixth Happiness''}}) |[[Mark Robson]] |Gladys Aylward | |- |[[1961]] |''[[Aimez-vous Brahms ? (película)|Aimez-vous Brahms ?]]'' ({{lang|en|''Goodbye Again''}}) |[[Anatole Litvak]] |Paula Tessier | |- |rowspan=2|[[1964]] |''[[The visit]]'' ({{lang|en|''The Visit''}}) |[[Bernhard Wicki]] |Kadira Zachanassian | |- |''[[The Yellow Rolls-Royce]]'' ({{lang|en|''The Yellow Rolls-Royce''}}) |[[Anthony Asquith]] |Gerda Millett | |- |[[1967]] |''[[Stimulantia]]'' ({{lang|en|''Goodbye Again''}}) |Hans Abramson et Hans Alfredson |Mathilde Hartman | |- |[[1969]] |''[[Cactus Flower]]'' ({{lang|en|''Cactus Flower''}}) |[[Gene Saks]] |Stephanie Dickinson | |- |[[1970]] |''Secretos d'una esposa'' ({{lang|en|''A Walk in the Spring Rain''}}) |[[Guy Green]] |Libby Meredith | |- |[[1973]] | ''De los archivos revueltos de la señora Basil Y. Frankweiler'' ({{lang|en|''From the Mixed-Up Files of Mrs. Basil Y. Frankweiler''}}) |[[Fielder Cook]] |Mrs. Frankweiler | |- |[[1974]] |''[[Asesinatu nel Orient Express (película)|Asesinatu nel Orient Express]]'' ({{lang|en|''Murder on the Orient Express''}}) |[[Sidney Lumet]] |Greta Ohlsson |[[Óscar a la meyor actriz de repartu]], [[Golden Globe Award|Globu d'oru]] |- |[[1976]] |''[[Nina (filme, 1976)|Nina]]'' ({{lang|en|''A Matter of Time''}}) |[[Vincente Minnelli]] |Comtesse Sanziani | |- |[[1978]] |''[[Sonata de seronda]]'' ({{lang|en|''Höstsonaten''}}) |[[Ingmar Bergman]] |Charlotte Andergast | |- |} </div> === Televisión === <div style="margin:auto; text-align:left; background-color:#FFFFFF; border: 0px #aaa solid; font-size:90%; width:100%;"> {| class="wikitable centre" |- ! align="center" style="background: #DCDCA7;"| Añu !! align="center" style="background: #DCDCA7;"| Títulu !! align="center" style="background: #DCDCA7;"|Direutor !! align="center" style="background: #DCDCA7;"| Papel !! align="center" style="background: #DCDCA7;"| Detalles |- |[[1959]] |''Startime: The Turn of the Screw'' |[[John Frankenheimer]] |Institutriz | |- |[[1961]] |''24 Hours in a Woman's Life'' |Silvio Narizzano |Clare Lester | |- |[[1963]] |''[[Hedda Gabler]]'' |[[Alex Segal]] |[[Hedda Gabler]] | |- |[[1966]] |''[[La voz humana]]'' |[[Ted Kotcheff]] | |(monologo) |- |[[1977]] |''Great Performances: Childhood'' | |Invitada | |- |[[1979]] |''[http://www.afi.com/tvevents/laa/laasite/bio.asp?lname=Hitchcock&fName=Alfred&id=4419 The American Film Institute Salute to Alfred Hitchcock]'' | |Ella mesma | |- |[[1982]] |''[[Una muyer llamada Golda]]'' ({{lang|en|''A Woman Called Golda''}}) |[[Alan Gibson]] |[[Golda Meir]] | |- |} </div> == Teatru == <div style="margin:auto; text-align:left; background-color:#FFFFFF; border: 0px #aaa solid; font-size:90%; width:100%;"> {| class="wikitable centre" |- ! align="center" style="background: #DCDCA7;"| Añu !! align="center" style="background: #DCDCA7;"| Títulu !! align="center" style="background: #DCDCA7;"|Direutor |- |[[1940]] |''Liliom'' |[[Ferenc Molnár]] |- |[[1941]] |''Anna Christie (película)|Anna Christie'' |[[Eugene O'Neill]] |- |[[1946]] |''Xuana de Lorena'' |[[Maxwell Anderson]] |- |[[1953]] |''[[Xuana d'Arcu na foguera]]'' |[[Arthur Honegger]] y [[Paul Claudel]] |- |[[1956]] |''[[Té y simpatía]]'' |[[Robert Anderson]] |- |[[1962]] |''[[Hedda Gabler]]'' |[[Henrik Ibsen]] |- |[[1965]] |''[[Un mes nel campu]]'' |[[Iván Turguénev]] |- |[[1967]] |''Casones señoriales'' | [[Eugene O'Neill]] |- |[[1972]] |''La conversión del Capitán Brassbound'' |[[George Bernard Shaw]] |- |[[1975]] |''La esposa constante'' |[[Somerset Maugham]] |- |[[1979]] |''Les agües de la lluna'' |[[Norman Charles Hunter]] |- |} </div> == Premios y nominaciones == ;[[Premios Óscar|Óscar]] {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |1979||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Sonata de seronda]]''||style="background: #ffdddd"|Candidata |- |1974||[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||''[[Asesinatu nel Orient Express (película)|Asesinatu nel Orient Express]]''||style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' |- |1957||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Anastasia (película de 1956)|Anastasia]]''||style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' |- |1949||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Xuana d'Arcu]]''||style="background: #ffdddd"|Candidata |- |1946||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[The Bells of St. Mary's]] ''||style="background: #ffdddd"|Candidata |- |1945||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Gaslight]]''||style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' |- |1944||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[For Whom the Bell Tolls]]''||style="background: #ffdddd"|Candidata |- |} ;Resume de premios {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Premiu || Categoría || Resultáu || Película |- | 1944 | [[Premios Óscar|Óscar]] | [[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]] | style="background: #ffdddd"|Candidata | ''[[For Whom the Bell Tolls]]'' |- | 1945 | [[Premios Óscar|Óscar]] | [[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Gaslight]]'' |- | 1945 | [[Globu d'Oru]] | [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Gaslight]]'' |- | 1946 | [[Premios Óscar|Óscar]] | [[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]] | style="background: #ffdddd"|Candidata | ''[[The Bells of St. Mary's]]'' |- | 1946 | [[Globu d'Oru]] | [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[The Bells of St. Mary's]]'' |- | 1946 | [[New York Film Critics Circle Awards|NYFCC Award]] | [[Meyor actriz]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Recuerda (película)|Recuerda]]'' |- | 1947 | [[Tony]] | [[Meyor actriz principal nuna obra de teatru]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Xuana de Lorena]]'' |- | 1949 | [[Premios Óscar|Óscar]] | [[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]] | style="background: #ffdddd"|Candidata | ''[[Xuana d'Arcu (película)|Xuana d'Arcu]]'' |- | 1956 | [[NYFCC Award]] | [[Meyor actriz]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Anastasia (película de 1956)|Anastasia]]'' |- | 1957 | [[Premios Óscar|Óscar]] | [[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Anastasia (película de 1956)|Anastasia]]'' |- | 1957 | [[Globu d'Oru]] | [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - drama]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Anastasia (película de 1956)|Anastasia]]'' |- | 1958 | [[National Board of Review of Motion Pictures|NBR Award]] | [[Meyor actriz]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[L'albergue de la sesta felicidá]]'' |- | 1959 | [[British Academy of Film and Television Arts|BAFTA]] | [[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]] | style="background: #ffdddd"|Candidata | ''[[L'albergue de la sesta felicidá]]'' |- | 1959 | [[Globu d'Oru]] | [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - drama]] | style="background: #ffdddd"|Candidata | ''[[L'albergue de la sesta felicidá]]'' |- | 1959 | [[Globu d'Oru]] | [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - comedia o musical]] | style="background: #ffdddd"|Candidata | ''[[Indiscreta (película)|Indiscreta]]'' |- | 1960 | [[Emmy]] | [[Meyor actriz - Miniserie o Película]] | style="background: #ffdddd"|Candidata | ''[[The Turn of the Screw|Turn of the Screw]]'' |- | 1961 | [[Emmy]] | [[Meyor actriz - Miniserie o Película]] | style="background: #ffdddd"|Candidata | ''24 Hours in a Woman's Life'' |- | 1970 | [[Globu d'Oru]] | [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - comedia o musical]] | style="background: #ffdddd"|Candidata | ''[[Cactus Flower]]'' |- | 1975 | [[Premios Óscar|Óscar]] | [[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Asesinatu nel Orient Express (película)|Asesinatu nel Orient Express]]'' |- | 1975 | [[BAFTA]] | [[BAFTA a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Asesinatu nel Orient Express (película)|Asesinatu nel Orient Express]]'' |- | 1976 | [[Premiu César|César]] | Honoríficu | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | |- | 1978 | [[NBR Award]] | [[Meyor actriz]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Sonata de seronda]]'' |- | 1978 | [[NYFCC Award]] | [[Meyor actriz]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Sonata de seronda]]'' |- | 1979 | [[Premios Óscar|Óscar]] | [[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]] | style="background: #ffdddd"|Candidata | ''[[Sonata de seronda]]'' |- | 1979 | [[Globu d'Oru]] | [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - drama]] | style="background: #ffdddd"|Candidata | ''[[Sonata de seronda]]'' |- | 1979 | [[National Society of Film Critics|NSFC Award]] | [[Meyor actriz]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Sonata de seronda]]'' |- | 1982 | [[Emmy]] | [[Meyor actriz - Miniserie o Película]] | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Una muyer llamada Golda]]'' |- | 1983 | [[Globu d'Oru]] | [[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme|Meyor actriz de miniserie o telefilme]] Póstumu | style="background: #ddffdd"|'''Ganadora''' | ''[[Una muyer llamada Golda]]'' |} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{wikiquote|Ingrid Bergman}} {{commonscat}} {{IMDb nome|0000006}} * [http://www.ingridbergman.com Páxina oficial de l'actriz] (N'inglés) * [http://www.thegoldenyears.org/bergman.html Classic Movies (1939 - 1969): Ingrid Bergman] * Filmografía de Ingrid Bergman en [http://www.youtube.com/watch?v=LUhKWARlxSs YouTube] * [http://estrellesdecineclasico.blogspot.com/2011/03/ingrid-bergman-ii-royal-dramatic.html Anéudota del ingresu de Ingrid Bergman en The Royal Dramatic Theater School ] * [http://www.youtube.com/watch?v=LfIPdRNV7cg Billy Bragg canta "Ingrid Bergman"] * [http://estrellesdecineclasico.blogspot.com/2011/03/ingrid-bergman-i.html Los entamos de Ingrid Bergman] * a) [http://www.youtube.com/watch?v=VWePxwk8vnM Óscar por Gaslight] * b) [http://www.youtube.com/watch?v=6W83QYxqRFA Óscar por Anastasia] * c) [http://www.youtube.com/watch?v=ky5sW4non_cg Óscar por Asesinatu nel Orient Express] {{NF|1915|1982|Bergman, Ingrid}} {{Tradubot|Ingrid Bergman}} [[Categoría:Persones d'Estocolmu]] [[Categoría:Actores y actrices de Suecia]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA]] q522vwlsnv5loppsfx98fqg2p06vyfe 0 73645 4379580 4368559 2025-06-26T10:07:26Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379580 wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20201105141535}} {{persona}} '''Deborah Kerr''' /ˌdebrə ˈkɑr/ <small>[[Orde del Imperiu Británicu|CBE]]</small> ([[30 de setiembre]] de [[1921]] – [[16 d'ochobre]] de [[2007]]) foi una [[actriz]] [[Reinu Xuníu|británica]], una de les cares más conocíes del cine de [[Hollywood]] nos [[años 1950|años cincuenta]].<ref name="car">{{cita noticia |idioma=en |url=http://www.nytimes.com/2007/10/19/movies/19kerr.html?_r=1&scp=1&sq=Deborah%20Kerr%20obituary&st=cse&oref=slogin|títulu=Deborah Kerr, Actress Known for Genteel Grace and a Sexy Beach Kiss, Dies at 86 |fecha=19 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2007 |autor=New York Times}}</ref> Tamién ye unu de los mitos femeninos del séptimu arte. == Biografía y carrera == Deborah Jane Kerr-Trimmer nació en [[Helensburgh]], una pequeña población [[Escocia|escocesa]], el [[30 de setiembre]] de [[1921]].<ref name="herald">{{cita web |url=http://www.theherald.co.uk/features/features/display.var.1771494.0.0.php |títulu=Deborah Kerr |fechaaccesu=19 de payares de 2007 |autor=The Herald }}</ref> El so padre yera un militar que sufría les consecuencies de les firíes causaes mientres la [[Primer Guerra Mundial]].<ref>{{cita web |url=http://www.filmreference.com/film/30/Deborah-Kerr.html|títulu= Deborah Kerr Biography (1921–2007)|fechaaccesu=29 d'ochobre de 2007|autor=Filmreference.com}}</ref> Siendo una moza tímida, afayó na interpretación un mediu pa espresase. La so tía, que yera profesora d'actuación, consiguió-y dellos papeles n'obres teatrales mientres yera entá adolescente.<ref>{{cita noticia |títulu='Road rage' killer's appeal win |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/west_midlands/4861328.stm |editorial=BBC News |fecha=30 de marzu de 2006}}</ref><ref>{{cita noticia |títulu=Killer's term cut |url=http://archive.worcesternews.co.uk/2006/4/5/408116.html |editorial=Worcester News |fecha=5 d'abril de 2006}}</ref> [[Ficheru:Deborah Kerr in Quo Vadis.jpg|thumb|200px|left|Deborah Kerr en ''Quo Vadis'']] Mientres una d'estes interpretaciones Kerr foi afayada por un productor de cine británicu, que contratóla pa dos películes en [[1941]] (una d'elles el clásicu de [[Gabriel Pascal]] ''Mayor Barbara''<ref name="Telegraph" /><ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_gx5212/is_2000/ai_n19128627 |títulu=Kerr, Deborah |añu=2000 |obra=International Dictionary of Film and Filmmakers |editorial=FindArticles.com|urlarchivu=http://archive.today/v08y|fechaarchivu=28 de xunu de 2012}}</ref> xunto a [[Rex Harrison]], sobre la obra teatral de [[George Bernard Shaw]]). Kerr tuvo ésitu y convirtióse rápido nuna incipiente estrella del cine británicu de la mano de la compañía cinematográfica [[Rank]],<ref name="Powell">Powell, Michael. ''A Life In Movies''. Heinemann, 1986. ISBN 0-434-59945-X</ref> interviniendo en títulos del calibre de ''Hatter's castle'' ([[1942]], Lance Comfort), adautación d'una novela d'[[A. J. Cronin]],<ref name="Powell" /> en compañía de James Mason, [[Robert Newton]] o [[Emlyn Williams]];<ref name="Powell" /> la célebre ''[[Coronel Blimp]]'' ([[1943]], [[Michael Powell (direutor)|Michael Powell]] y [[Emeric Pressburger]]) xunto a [[Anton Walbrook]],<ref name="Powell" /> considerada pola crítica como una de los diez meyores películes de la historia del cine británicu; ''Separación peligrosa'' ([[1945]],<ref name="car" /><ref>[https://web.archive.org/web/20071021040118/http://www.iht.com/articles/2007/10/18/asia/obits.php "Deborah Kerr, versatile British actress, dies at 86."] ''International Herald Tribune''. 18 October 2007. Retrieved on 11 November 2007.</ref> [[Alexander Korda]]) al llau de [[Robert Donat]], ''I see a dark stranger'' ([[1946]], Frank Launder) empareyada xunto al notable actor [[Trevor Howard]]; o ''Black Narcissus'' ([[1947]], Michael Powell),<ref name="Deborah" /> nun cast completáu por [[Jean Simmons]], [[Flora Robson]] y [[Sabu (actor)|Sabu]].<ref name="Deborah">Braun, Eric. ''Deborah Kerr''. St. Martin's Press, 1978. ISBN 0-312-18895-1.</ref> Poco dempués, la [[Metro-Goldwyn-Mayer]] contratóla y Kerr treslladóse a Hollywood onde empieza una esitosa etapa de imborrable alcordanza pa tolos amantes del bon cine.<ref name="Telegraph">{{cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/1566509/Deborah-Kerr.html |títulu= Deborah Kerr |obra=The Daily Telegraph |fecha=19 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2007}}</ref> Asina, por citar dellos títulos, destaquen ''If winter comes'' ([[1947]],<ref name="Deborah" /> [[Victor Saville]]), interesante drama onde Kerr formaba parte d'un cast que completen [[Walter Pidgeon]], [[Angela Lansbury]] y [[Janet Leigh]]; ''The hucksters'' ([[1947]], [[Jack Conway]]), thriller onde compartía protagonismu con [[Clark Gable]], [[Adolphe Menjou]] y [[Ava Gardner]]; ''[[Edward, My Son]]'' ([[1949]],<ref name="Showbuzz">{{cita web|autor=Associated Press |url=http://www.cbsnews.com/stories/2007/10/18/entertainment/main3380186.shtml |títulu=Actress Deborah Kerr Dies At 86 |editorial=CBS News |fecha=19 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=10 de mayu de 2010}}</ref> [[George Cukor]]) con [[Spencer Tracy]]; ''[[Les mines del Rei Salomón (película)|King Solomon's Mines]]'' ([[1950]], [[Andrew Marton]] y [[Compton Bennett]]) compartiendo cartelu con [[Stewart Granger]] y [[Richard Carlson]];<ref name="Showbuzz" /> la célebre superproducción basada na novela de [[Henryk Sienkiewicz]] ''[[Quo Vadis? (película)|Quo Vadis?]]'' ([[1951]], [[Mervyn LeRoy]]) xunto a [[Robert Taylor (actor)|Robert Taylor]] o la estupenda versión de ''[[The Prisoner of Zenda (1952)|The Prisoner of Zenda]]'' que [[Richard Thorpe]] rodada en [[1952]] de nuevu con Stewart Granger y con [[James Mason]] y [[Jane Greer]].<ref>Granger, Stewart. ''Sparks fly Upward'', p 87-88. Putnam, 1981. ISBN 0-399-12674-0.</ref> Kerr sintióse, sicasí, encaxellada en ciertu tipu de personaxes femeninos un pocu estereotipaos, polo qu'aceutó en [[1953]] trabayar pa la [[Columbia Pictures|Columbia]] en ''[[From Here to Eternity]]'', encarnando a un personaxe más llibre ya independiente —magar tar casada con un mandu del exércitu y formar un aveníu matrimoniu—, y con una escena pasional y, pa la dómina,<ref>Buford, Kate. ''Burt Lancaster: An American Life''. New York, New York: Knopf, 2001. ISBN 0-679-44603-6</ref> abondo erótica con [[Burt Lancaster]], que raspió l'escándalu y cola que rompió la so imaxe d'heroína virxinal ya inocente.<ref name="ClarkM-USAT-obit">Clark, Mike. [http://www.usatoday.com/life/people/2007-10-18-kerr-obit_n.htm "Actress Deborah Kerr dies at age 86"]. ''[[USA Today]]''. 18 October 2007.</ref><ref name="CNN-obit">[http://www.cnn.com/2007/SHOWBIZ/Movies/10/18/obit.kerr.ap/index.html "''From Here to Eternity'' actress Kerr dies."] ''[[CNN]]''. 18 October 2007</ref><ref>{{cita noticia |títulu=Actress Deborah Kerr has died |editorial=[[Detroit Free Press]] |url=http://www.freep.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20071018/NEWS07/71018026/0/COL14 |fecha=18 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu= 18 d'ochobre de 2007}}</ref> La película tuvo gran ésitu pol so guión (basáu na novela de [[James Jones]]),<ref>[http://www.eeweems.com/peter_viertel/la tribuna_obit.html "Peter Viertel, writer and scriptwriter, passed away yesterday in Marbella at 86 years."] ''La Tribuna de Marbella''. (c/o&nbsp;— Erik Y. Weems&nbsp;— translated and paraphrased from Spanish). 6 November 2007. Retrieved: 2007-11-19.</ref> calidá artística y repartu ([[Frank Sinatra]], [[Montgomery Clift]], [[Donna Reed]], [[Ernest Borgnine]],...) y Kerr foi candidata al [[Premios Óscar|Óscar]] como meyor actriz principal.<ref>{{cita web|url=http://www.peterviertel.com/between_the_lines.html |títulu=Between The Lines A filme by Michael Scheingraber |editorial=eeweems.com |fecha= |fechaaccesu=10 de mayu de 2010}}</ref> A partir d'entós, l'actriz empezó a demostrar el so enorme talentu pa papeles dramáticos ricos en matices y con suxerentes implicaciones emocionales y/o psicolóxiques, aplicando la solidez adquirida nes sos esperiencies teatrales como base d'un métodu que abrió pasu na so manera d'interpretar pal cine. Alternó toa mena de papeles en películes tan destacaes como ''[[Julius Caesar (película 1953)|Julius Caesar]]'' ([[1953]], [[Joseph L. Mankiewicz]]) compartiendo cartelu con [[Marlon Brando]], James Mason, [[Greer Garson]] o [[Louis Calhern]]; ''[[Vivir un gran amor]]'' ([[1954]], [[Edward Dmytryk]]) al llau de [[Van Johnson]]<ref>{{cita noticia |nome=Brian |apellíu=Baxter |títulu=Deborah Kerr |url=http://www.guardian.co.uk/film/2007/oct/18/obituaries.news|formatu=obituary |editorial=Guardian Unlimited |fecha=18 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=10 de mayu de 2010}}</ref> nuna hestoria sobre una novela autobiográfica de [[Graham Greene]], versionada en [[1999]] por [[Neil Jordan]] con inda mayor fortuna en ''[[The End of the Affair]]''; ''[[El rei y yo (película de 1956)|El rei y yo]]'' ([[1956]], [[Walter Lang]]) con [[Yul Brynner]] y [[Rita Moreno]], tamién numberoses vegaes llevada a la pantalla (la más reconocida, en [[1946]] con [[Rex Harrison]] y [[Linda Darnell]], y la postrera en 1999 con [[Jodie Foster]]); ''Té y simpatía'' ([[1957]], [[Vincente Minnelli]]) xunto a [[Leif Erikson]] y [[John Kerr (actor)|John Kerr]] nuna comedia d'alta sociedá sacada d'una esitosa obra de teatru; ''Namái Dios lo sabe'' ([[1957]],<ref>{{cita web |url=http://www.ina.fr/archivespourtous/index.php?vue=notice&id_notice=CPB93005735 |títulu=Cannes Film Festival Tribute |fechaaccesu=24 de payares de 2007 |autor=Festival International de Cannes|idioma= In French }}</ref> [[John Huston]]), nuna de les sos meyores interpretaciones al llau de [[Robert Mitchum]]; la inolvidable ''[[An Affair to Remember (1957)|Tu y yo (Daqué pa recordar)]]'' ([[1957]], [[Leo McCarey]]) en compañía d'un [[Cary Grant]] inmensu, col que formó una de les meyores pareyes cinematográfiques que se recuerden;<ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/7051206.stm |títulu=British actress Kerr dies at 86 |editorial=BBC News |fecha=18 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=10 de mayu de 2010}}</ref> l'esitosu drama d'orixe teatral ''[[Meses separtaes]]'' ([[1958]], [[Delbert Mann]]) con [[Burt Lancaster]], [[David Niven]], [[Rita Hayworth]] y [[Wendy Hiller]] llogrando un Óscar; ''"Bonos díes, murnia"'' (1958, [[Otto Preminger]]), sobre la famosísima novela de [[Françoise Sagan]]; y l'escelente ''Beloved Infidel'' ([[1959]], [[Henry King]]), onde l'actriz fizo la so postrera gran interpretación de los años 50 como esposa del escritor Francis Scott Fitzgerald ([[Gregory Peck]]). [[Ficheru:Burt Lancaster and Deborah Kerr in From Here to Eternity trailer.jpg|thumb|280px|right|Con [[Burt Lancaster]] nel filme ''[[From Here to Eternity]]'']] Los más cinéfilos ver tamién en filmes de menor entidá pero onde l'actriz salvaba los sos papeles con elegancia, como ''Torbonada n'Oriente'' (1951, [[Charles Vidor]]) con [[Charles Boyer]] y [[Alan Ladd]]; ''La esposa suañada'' (1953, Sidney Sheldon) al llau de Cary Grant y Walter Pidgeon; ''La reina virxe'' (1953, [[George Sidney]]), ente [[Charles Laughton]], Jean Simmons y Stewart Granger; ''Los héroes tamién lloren'' (1956, [[George Seaton]]), nun repartu que completen [[William Holden]] y [[Thelma Ritter]]; o ''Coloráu atapecer'' (1959, [[Anatole Litvak]] metanes [[Anouk Aimée]] y [[Yul Brynner]]. Los años 60 amuesen que, magar la calidá de les sos interpretaciones y al ésitu comercial de les películes en qu'intervien, los críticos y l'academia de cine nun paecen dase por enteraos. Dalgunos de los sos meyores trabayos apaecen en títulos d'esta dómina tales como: ''The Sundowners'' ([[1960]], Fred Zinnemann), de nuevu con Robert Mitchum pero agora nun sobeyosu drama d'aventures; ''Páxina en blancu'' (1960, [[Stanley Donen]]) nun duelu interpretativu con Cary Grant, Jean Simmons y Robert Mitchum; ''[[¡Suspense!]]'' ([[1961]], [[Jack Clayton]]) o la meyor versión de la célebre novela de [[Henry James]] ''[[The Turn of the Screw|Otra vuelta de tuerca]]'', nel papel de madura institutriz nuna casona onde s'escuende un escuru secretu, xunto al gran [[Michael Redgrave]] y [[Pamela Franklin]]; ''Solombres de barruntu'' (1961, Michael Anderson), acompañando a Gary Cooper na so última apaición na pantalla; o ''[[La nueche de la iguana]]'' ([[1964]], [[John Huston]]), sobre la obra teatral de [[Tennessee Williams]], con [[Richard Burton]], [[Ava Gardner]] y [[Sue Lyon]]. Tamién destaquen, en menor midida, obres como ''Muyer ensin pasáu'' (1964, [[Ronald Neame]]), con [[John Mills]] y la so fía Hayley; ''El güeyu del diañu'' ([[1966]], [[J. Lee Thompson]]), la fallida superproducción paródica ''[[Casino Royale (1967)|Casino Royale]]'' ([[1967]], John Huston, [[Robert Parrish]], [[Val Guest]]), ''Temerarios del aire'' (1969, [[John Frankenheimer]]), al pie de Burt Lancaster y [[Gene Hackman]]; y ''The Arrangement'' ([[1969]], [[Elia Kazan]]) con [[Kirk Douglas]], [[Faye Dunaway]] y [[Hume Cronyn]], siendo este l'añu en que se retiró. [[Ficheru:Deborah Kerr 3.jpg|thumb|200px|left|Deborah Kerr n'[[Namái Dios saber|Heaven Knows, Mr. Allison]]]] A lo llargo de la so carrera foi candidata seis vegaes al Óscar, pero nun lu ganó en nenguna ocasión. Por ello, l'Academia de Cine concedió-y en [[1994]] un [[Óscar honoríficu|Óscar en reconocencia a tola so carrera]]. A mediaos de los años 80, remaneció na TV británica, con dos notables papeles nel telefilme ''Xunta en Fairborough'' (el so últimu trabayu al pie de Robert Mitchum) y na recordada miniserie ''"A Woman of Substance"'' ("Toa una muyer"), basada nel Bestseller de 1979 escritu por [[Barbara Taylor Bradford]] que lleva'l mesmu nome que narra la vida d'Emma Harte. Kerr tuvo casada per primer vegada ente [[1945]] y [[1959]], y tuvo dos fíos d'esti matrimoniu. Volvió casase en [[1962]] col escritor y guionista de Hollywood [[Peter Viertel]]. Viertel foi autor del guión de ''[[La reina d'África]]'' de [[John Huston]] lo mesmo que de ''[[Cazador blancu, corazón negru]]'' de [[Clint Eastwood]]. El matrimoniu vivió mientres la so última etapa en [[Suiza]], anque dende los años 70 solíen pasar llargues estancies en [[Marbella]]. Morrió'l martes [[16 d'ochobre]] de [[2007]] a los 86 años d'edá na so casa de [[Suffolk]], [[Inglaterra]].<ref>[https://www.elmundo.es/elmundo/2007/10/18/cultura/1192719096.html Fina l'actriz Deborah Kerr a los 86 años]</ref> Carecía la [[enfermedá de Parkinson]] dende diba dellos años. El so vilbu [[Peter Viertel]] morrió en [[Marbella]] apenes 19 díes dempués. === Filmografía === * ''[[Emma Harte]]'' (1984) (miniserie de TV) de [[Don Sharp]] * ''[[The Assam Garden]]'' (1985) * ''[[Reunion at Fairborough]]'' (1985) * ''[[The Arrangement]]'' (''The Arrangement'', 1969) d'[[Elia Kazan]] * ''[[The Gypsy Moths]]'' (''The Gypsy Moths'', 1969) de [[John Frankenheimer]] * ''[[¡Prudencia!... Prudencia]]'' (''Prudence and the Pill]]'' (1968) * ''[[El güeyu del diañu]]'' (''Eye of the Devil'', 1967) de [[J. Lee Thompson]] * ''[[Casino Royale (1967)|Casino Royale]]'' (1967) de [[John Huston]], [[Val Guest]], [[Robert Parrish]],... * ''[[Marriage on the Rocks]]'' (''Marriage on the Rocks'', 1965) de [[Jack Donohue]] * ''[[La nueche de la iguana]]'' (''The Night of the Iguana'', 1964) de John Huston * ''[[Muyer ensin pasáu]]'' (''The Chalk Garden'', 1964) de [[Ronald Neame]] * ''[[¡Suspense!]]'' (''The Innocents'', 1961) de [[Jack Clayton]] * ''[[Solombres de barruntu]]'' (''The Naked Edge'', 1961) de [[Michael Anderson (direutor)|Michael Anderson]] * ''[[Páxina en blancu]]'' (''The Grass Is Greener'', 1960) de [[Stanley Donen]] * ''[[The Sundowners]]'' (''The Sundowners'', 1960) de [[Fred Zinnemann]] * ''[[Beloved Infidel]]'' (''Beloved Infidel'', 1959) de [[Henry King]] * ''[[El to home... esi desconocíu]]'' (''Count Your Blessings'') (1959) de [[Jean Negulesco]] * ''[[Coloráu atapecer]]'' (''The Journey'', 1959) d'[[Anatole Litvak]] * ''[[Meses separaes]]'' (''Separate Tables'', 1958) de [[Delbert Mann]] * ''[[Bonos díes, murnia]]'' (''Bonjour tristesse'', 1958) d'[[Otto Preminger]] * ''[[An Affair to Remember (1957)|Tu y yo]]'' (''An Affair to Remember'', 1957) de [[Leo McCarey]] * ''[[Namái Dios sabe]]'' (''Heaven Knows, Mr. Allison'', 1957) de [[John Huston]] * ''[[Té y simpatía]]'' (''Tea and Sympathy'', 1956) de [[Vincente Minnelli]] * ''[[El rei y yo (película de 1956)|El rei y yo]]'' ('''The King and I'', 1956) de [[Walter Lang]] * ''[[Los héroes tamién lloren]]'' (''The Proud and Profane'', 1956) de [[George Seaton]] * ''[[Vivir un gran amor]]'' (''[[The End of the Affair (película de 1955)|The End of the Affair]]'', 1955) d'[[Edward Dmytryk]] * ''[[From Here to Eternity]]'' (''From Here to Eternity'', 1953) de Fred Zinneman * ''[[La muyer suañada]]'' (''Dream Wife'', 1953) de [[Sidney Sheldon]] * ''[[Julius Caesar (película de 1953)|Julius Caesar]]'' (''Julius Caesar'', 1953) de [[Joseph L. Mankiewicz]] * ''[[La reina virxe]]'' (''Young Bess'', 1953) de [[George Sidney]] * ''[[Torbonada n'Oriente]]'' (''Thunder in the East'', 1952) de [[Charles Vidor]] * ''[[The Prisoner of Zenda (1952)|The Prisoner of Zenda]]'' (''The Prisoner of Zenda'', 1952) de [[Richard Thorpe]] * ''[[Quo Vadis? (película)|Quo Vadis?]]'' (''Quo Vadis?'', 1951) de [[Mervyn LeRoy]] * ''[[Les mines del Rei Salomón (película)|King Solomon's Mines]]'' (''King Solomon's Mines'', 1950) d'[[Andrew Marton]] y [[Compton Bennett]] * ''[[Please, Believe Me]]'' (1950) de [[Norman Taurog]] * ''[[Edward, My Son]]'' (''Edward, My Son'', 1949) de [[George Cukor]] * ''[[If Winter Comes]]'' (1947) de [[Victor Saville]] * ''[[The Hucksters]]'' (1947) de [[Jack Conway]] * ''[[Black Narcissus]]'' (''Black Narcissus'', 1947) de [[Michael Powell (direutor)|Michael Powell]] * ''[[I See a Dark Stranger]]'' (1946) de [[Frank Launder]] * ''[[Separación peligrosa]]'' (''Perfect Strangers'', 1945) d'[[Alexander Korda]] * ''[[El coronel Blimp]]'' (''The Life and Death of Colonel Blimp'', 1943) de Michael Powell y [[Emeric Pressburger]] * ''[[The Day Will Dawn]]'' (1942) de Harold French * ''[[Hatter's Castle]]'' (1942) de Lance Comfort * ''[[Penn of Pennsylvania]]'' (1942) de Lance Comfort * ''[[Love on the Dole]]'' (1941) de John Baxter * ''[[Mayor Bárbara]]'' (''Major Barbara'', 1941) de [[Gabriel Pascal]] * ''[[Contraband]]'' (1940) de [[Michael Powell]] == Premios == === [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] === {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu'''||'''Categoría'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |'''1994'''||colspan=2|'''''[[Óscar honoríficu|Óscar Honoríficu]]'''''||'''Ganadora''' |- |1960||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]]||''[[The Sundowners]]''||Candidata |- |1958||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]]||''[[Meses separaes]]''||Candidata |- |1957||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]]||''[[Namái Dios sabe]]''||Candidata |- |1956||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]]||''[[El rei y yo (película de 1956)|El rei y yo]]''||Candidata |- |1953||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]]||''[[From Here to Eternity]]''||Candidata |- |1949||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]]||''[[Edward, My Son]]''||Candidata |- |} === [[Premios BAFTA]] === {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu'''||'''Categoría'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |1964||[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor Actriz Británica]]||''[[Muyer ensin pasáu|The Chalk Garden]]''||Candidata |- |1961||[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor Actriz Británica]]||''[[The Sundowners]]''||Candidata |- |1957||[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor Actriz Británica]]||''[[Tea and Sympathy]]''||Candidata |- |1955||[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor Actriz Británica]]||''[[The End of the Affair (película de 1955)|The End of the Affair]]''||Candidata |- |} === [[Globos d'Oru]] === {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu'''||'''Categoría'''||'''Película'''||'''Resultáu''' |- |1964||[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor Actriz - Drama]]||''[[Meses separaes]]''||Candidata |- |1958||[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor Actriz - Drama]]||''[[Heaven Knows, Mr. Allison]] ''||Candidata |- |'''1957'''||'''[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor Actriz - Comedia o musical]]'''||'''''[[El rei y yo (película de 1956)|El rei y yo]]'''''||'''Ganadora''' |- |1950||[[Globu d'Oru a la meyor actriz|Meyor Actriz]]||''[[Edward, My Son]]''||Candidata |- |} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1921|2007|Kerr, Deborah}} [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Escocia]] [[Categoría:Actores y actrices de teatru d'Escocia]] [[Categoría:Actores y actrices de televisión d'Escocia]] [[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA]] [[Categoría:Ganadores del premiu Globu d'Oru]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar honoríficu]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] h2f8f9pf8r1b016d93inck1ur5lt63j 0 73771 4379610 4376262 2025-06-26T10:11:03Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379610 wikitext text/x-wiki {{persona}} Marcus Rothkowitz ([[Daugavpils]], [[Letonia]], [[25 de setiembre]] de [[1903]]-[[Nueva York]], [[Estaos Xuníos]], [[25 de febreru]] de [[1970]]), conocíu como '''Mark Rothko''' (en [[Idioma letón|letón]], ''Marks Rotko''), foi un [[Pintura artística|pintor]] y [[grabador]] nacíu en [[Letonia]], que vivió la mayor parte de la so vida nos [[Estaos Xuníos]]. Foi acomuñáu col [[Pintura contemporánea|movimientu contemporaneu]] del [[espresionismu astractu]], a pesar de qu'en delles ocasiones espresó'l so refugu a la categoría «alienante» de ''pintor astractu''.<ref>Fleming, p. 601.</ref> En [[1925]] empecipió la so carrera como pintor en [[Nueva York]] de manera autodidacta. Escontra [[1940]] realizó una pintura bien similar a la obra de [[Barnett Newman]] y [[Adolph Gottlieb]], próxima al surrealismu y llarada de formes bimórficas. A partir de [[1947]] el so estilu camudó y empezó a pintar grandes cuadros con capes fines de color. Col pasu de los años, la mayoría de les sos composiciones tomaron la forma de dos [[rectángulu|rectángulos]] confrontados y con cantos desdibuxaos por veladuras. Son frecuentes los grandes formatos qu'envolubren al espectador, cola cuenta de face-y parte d'una esperiencia mística, yá que Rothko daba un sentíu relixosu a la so pintura. A la fin de la so vida los sos cuadros son de tonalidaes escures, con bayura de marrones, violetes, granates y, sobremanera, negros. Correspuende a esta dómina la [[Capiya Rothko]] de la familia De Menil, en [[Houston]], un espaciu d'oración onde catorce cuadros arrodien un espaciu [[octógonu|octogonal]] dedicáu a la meditación. == Biografía == === Infancia === Mark Rothko nació nel senu d'una familia [[pueblu xudíu|xudía]] de [[Daugavpils]], nel [[Imperiu rusu]] (agora conocíu como [[Letonia]]). El so padre Jacob, yera un farmacéuticu ya intelectual, qu'educó a los sos fíos con idees seculares y polítiques, en cuenta de normes relixoses; y la so madre yera Anna Goldin Rothkowitz.<ref>Breslin, páxs. 15-16.</ref> Rothko foi'l cuartu fíu d'esti matrimoniu.<ref name="nga">{{cita web |url =http://www.nga.gov/feature/rothko/early1.shtm |títulu =The Early Years |fechaaccesu =[[1 de xunu]] |añoacceso =2008 |autor = |apellíu = |nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu =2008 |mes = |formatu =[[Galería Nacional d'Arte (Washington)]] |obra = |editorial = |páxina = |idioma =inglés |doi = |urlarchivu =https://web.archive.org/web/20080607143230/http://www.nga.gov/feature/rothko/early1.shtm |fechaarchivu =2008-06-07 |cita = }}</ref> Los sos hermanos yeren Sonia, Moise (quien camudó'l so nome más tarde a Maurice) y Albert. A los cinco años, foi inscritu nun [[Jéder]], onde estudió'l [[Talmud]] y foi l'únicu de los hermanos en recibir esti tipu d'educación relixosa.<ref name="Weiss1"/> Tolos sos hermanos mayores fueron educaos n'escueles públiques, so una doctrina llaica.<ref>Breslin, páx. 18.</ref> Mientres el periodu de la Rusia zarista, Daugavpils tuvo llibre de violencia, a pesar de que nel ambiente xeneral los xudíos yeren culpaos polos males que cayeren sobre Rusia.Sicasí, créese que'l so niñez tuvo llarada de mieu, por cuenta de que pudo guardar dalgún actu de violencia ocasional lleváu a cabu polos cosacos escontra los xudíos qu'intentaben faer llevantamientos revolucionarios. D'esti periodu esiste una memoria que foi manifestada en delles ocasiones por Rothko, na qu'espresa: {{cita|Los Cosacos llevar a los xudíos del pueblu escontra los montes y fixéron-yos cavar una fuesa común [...] Imaxiné esa tumba cuadrada tan claramente que nun taba seguru si realmente la masacre asocedió mientres la mio esistencia. Siempres tuvi acoradáu pola imaxe d'esa tumba y que de dalguna manera fonda taba zarrada na mio obra pictórica.<ref>Breslin, páx. 17.</ref>}} Dellos críticos interpretaron l'usu tardíu de les formes rectangulares na obra de Rothko como una representación d'estes tumbes. Sicasí les sos alcordances fueron cuestionaos por cuenta de que nenguna execución masiva cometer mientres esi periodu en Daugavpils o pela redolada.<ref>Breslin, páx. 18.</ref> === Emigración a los Estaos Xuníos === El so padre, Jacob, decidió emigrar a los Estaos Xuníos en 1910, cola ayuda financiera del so tíu Samuel —quien camudó'l so apellíu a Weinstein—, y partió cola medrana de que los sos fíos fueren reclutados nel exércitu zarista.<ref name="Weiss1">Weiss, p. 333.</ref><ref>Chave, páx. 51.</ref> Nesta dómina numberosos xudíos abandonaron Daugavpils debíu al entamu de les purgues [[Cosacu|cosaques]] y Jacob con dos de los sos hermanos llograron salir de [[Rusia]], pa establecerce en [[Portland (Oregón)|Portland]], [[Oregón]] como fabricantes de ropa. Sicasí, Mark, cola so madre Anna y la so hermana Sonia permanecieron en Rusia, y viaxaron en 1913 a Estaos Xuníos p'axuntase col so padre y colos sos hermanos Albert y Moise, que viaxaren en 1912. Finalmente llegaron a los Estaos Xuníos, el 17 d'agostu, nun barcu llamáu SS Czar, dempués d'una travesía de doce díes qu'empecipió na ciudá de [[Liepāja]].<ref name="Weiss1"/> El 27 de marzu de 1914, el so padre, Jacob, finó por causa de un [[Cáncer colorrectal|cáncer de colon]], dexando a la so familia ensin un soporte económicu. La familia viose obligada a trabayar nel negociu familiar de los Weinstein, ente que Rothko dedicar a vender periódicos na cai.<ref name="Weiss1"/> En 1913, foi inscritu na escuela [[Failing School]], onde nun había tutoría del idioma inglés pa los fíos de los inmigrantes.<ref>Breslin, páx. 32.</ref> Finalmente, en 1915, ingresó na escuela [[Shattuck Elementary School]] y nel ralu d'un añu llogró completar y acelerar la so educación de tercer grau a quintu grau.<ref>Breslin, páxs. 33-34.</ref> En 1918 ingresó a la secundaria [[Lincoln High School]], allugada en Portland, y graduóse a los diecisiete años en xunu de 1921.<ref name="Weiss1"/> Mientres el so periodu d'educación nun recibió clases formales d'arte, pero realizó esquises y dibuxos. Amás convirtióse en miembru del centru de la comunidá xudía, onde probó ser un espertu orador en discutinios sobre política. Al igual que'l so padre, Rothko yera lliberal y apasionáben-y los temes sobre los derechos del trabayador y el derechu de les muyeres a l'anticoncepción. Xeneralmente los xudíos lliberales sofitaben la [[Revolución rusa de 1917|Revolución Rusa]], a pesar de que'l so convencimientu políticu podría ser descrita como decorativa nel sentíu de que nunca tuvo comprometíu con actividaes polítiques.<ref>Breslin, páx. 35.</ref> Ente dalgunos de los pasatiempos de la so mocedá taben la so afición por tocar el [[pianu]] y la [[mandolina]], y coles mesmes dedicaba parte del so tiempu llibre a escribir poemes.<ref>Breslin, páx. 42.</ref> Alredor de 1921 a 1923 ingresó a la [[Universidá Yale|Universidá de Yale]] con una beca, pero abandonó los sos estudios enantes de graduase.<ref name="nga"/><ref>{{cita web |url =http://www.guggenheimcollection.org/site/artist_bio_138.html |títulu =Mark Rothko Biography |fechaaccesu =[[4 de xunu]] |añoacceso =2008 |autor = |apellíu = |nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu = |mes = |formatu = |obra = |editorial =Guggenheim Collection |páxina = |idioma =inglés |doi = |urlarchivu =https://web.archive.org/web/20080623103844/http://www.guggenheimcollection.org/site/artist_bio_138.html |fechaarchivu =2008-06-23 |cita = }}</ref> La intención inicial de Rothko yera estudiar les carreres de [[Derechu]] y [[Inxeniería]], y por esta razón tomó clases de [[física]], [[filosofía]] y [[economía]]. Empezó los sos estudios universitarios en compañía de dos de los sos amigos provenientes de Portland, [[Aaron Direutor]] y Max Naimark. Sicasí, la so beca y les beques de los sos amigos fueron atayaes a la fin del primer añu d'estudios. Esta situación obligó-y a realizar trabayos de media xornada, como ayudante de llavandería y mensaxeru, pa poder pagar los sos estudios.<ref name="Weiss1"/> Mientres los sos estudios en Yale, dizse que sufrió ataques [[Antisemitismu|antisemita]] de diversos miembros de la facultá.<ref>Breslin, páx. 50.</ref> Esto impulsó a Rothko, xunto colos sos amigos, a crear una revista clandestina titulada ''The Yale Saturday Evening Pest'' na que se faía sátira del sentimientu elitista de dellos miembros de la comunidá.<ref>Breslin, páx. 51.</ref><ref>Chave, páx. 53.</ref> Nel añu de 1923, Rothko abandonó los sos estudios en Yale, ensin recibir clases d'arte anque tornaría 46 años más tarde pa recibir un títulu honorariu.<ref name="Weiss1"/> == Carrera artística == En 1923, n'abandonando los sos estudios en Yale, decidió camudase a [[Nueva York]]. Nesta ciudá, tuvo'l so primer alcuentru col arte nel ''Art Students League'' de Nueva York, y describió la so esperiencia de la siguiente forma: {{cita|Entós un día resultó que guardé una clase d'arte, col motivu d'atopame con un amigu que taba asistiendo al cursu. Tolos estudiantes taben realizando una esquisa d'una modelu desnuda, y nesi momentu decidí qu'esa yera la vida pa mi.<ref>Breslin, p.54</ref>}} D'esta manera demostróse que la so afición al arte foi tardida, cuando cuntaba con venti años d'edá. Esta nueva afición pol arte, impulsar a matriculase nel [[Art Students League]] de Nueva York, pero a los dos meses decidió tornar a Portland a visitar a la so familia, y mientres el so viaxe resolvió xunise a un grupu de teatru empobináu pola esposa de [[Clark Gable]], llamada Josephine Dillon.<ref name="Weiss2">Weiss, p.334</ref> Sicasí, Rothko fracasó por cuenta de que nun tenía l'apariencia necesaria pa ser actor de cine.<ref>Breslin, p.55</ref> En 1925, Rothko tornó a Nueva York y empecipió la so formación artística nel institutu New School of Design, onde unu de los sos profesores foi l'artista [[Arshile Gorky]], quien yera miembru del movimientu [[vanguardismu|vanguardista]].<ref name="Weiss2"/> Na seronda del mesmu añu recibió clases nel Art Students League de Nueva York, impartíes pol artista de bodegones [[Max Weber (artista)|Max Weber]], d'orixe rusu. Al traviés de Weber, empezó a visualizar al arte como una ferramienta d'espresión emocional y relixosa, consecuentemente les sos pintures d'esti periodu demuestren la influencia del so instructor.<ref>{{cita web|url =http://www.huntfor.com/absoluteig/rothko.htm |títulu =Mark Rothko |fechaaccesu =[[29 de setiembre]] |añoacceso =2008 |autor = |apellíu = |nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu =2007 |mes = |formatu = |obra = |editorial =Huntfor |páxina = |idioma = inglés |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }}</ref><ref>Breslin, p.63</ref> === Círculu de Rothko === La mudanza a [[Nueva York]] somorguió-y nuna atmósfera fértil pa esperimentar col arte proveniente de toles cultures y tolos periodos. Los pintores modernos realizaben les sos exhibiciones nes galeríes d'arte neoyorquín, y los museos de dicha ciudá yeren recursos impagables de desenvolvimientu de la conocencia artística, la esperiencia y les habilidaes. Ente les sos influencies tempranes taben les obres de los espresionistes alemanes, los trabayos del surrealista [[Paul Klee]], y les pintures de [[Georges Rouault]]. En 1928, Rothko tuvo la so propia exhibición conxuntamente con un grupu de mozos artistes na ''Galería Oportunidá'' (n'[[idioma inglés|inglés]], ''Opportunity Gallery'').<ref>Ashton, p.16</ref><ref>{{cita web |url =http://www.westbrookgallery.com/showroom/artist/mark-rothko |títulu =Mark Rothko |fechaaccesu =[[29 de setiembre]] |añoacceso =2008 |autor = |apellíu = |nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu = |mes = |formatu = |obra = |editorial =Westbrook Gallery |páxina = |idioma =inglés |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }}</ref> Les sos pintures incluian interiores escuros, espresionistes, temperamentales, según escenes urbanes, y fueron llargamente aceptaos polos críticos y los sos colegues. A pesar de la so creciente fama, entá precisaba complementar los sos ingresos, asina qu'en 1929 empezó a dar clases de pintura y escultura en [[magre]] na academia ''Center Academy'' en [[Brooklyn]], onde permaneció como profesor hasta 1952.<ref>Seldes, p.15</ref> [[Ficheru:In the Tower - Mark Rothko.JPG|thumb|200px|In the Tower - Mark Rothko]] Nesta dómina conoció a [[Adolph Gottlieb]], quien conxuntamente con [[Barnett Newman]], [[Joseph Solman]] y [[John Graham]] formaben parte d'un grupu de mozos artistes siguidores del pintor [[Milton Avery]]. Avery estilizó les pintures rellacionaes con escenarios naturales per mediu d'una vasta conocencia de la forma y el color, convirtiéndose nuna importante influencia nel arte de Rothko, como puede apreciase na obra titulada ''Bañistas, o escena de sablera'' (n'[[idioma inglés|inglés]], ''Bathers, or Beach Scene''), de 1933.<ref>Rothko y López-Remiro, p.51</ref> Rothko, el so mentor Avery y los sos colegues pasaben llargues temporaes vacacionales nes llocalidaes de [[Lake George]] y [[Gloucester]], en [[Massachusetts]].<ref>Alloway, p.16-17</ref> Xeneralmente, de día dedicar a pintar y de nueche a aldericar sobre arte. Nuna visita a Lake George en 1932, conoció a Edith Sachar, una diseñadora de xoyes que se convertiría na so esposa'l [[12 de payares]] del mesmu añu. Nun principiu caltuvieron una estrecha rellación basaba nel sofitu mutuu.<ref>{{cita web|url =http://eaobjets.wordpress.com/2008/06/09/biography-mark-rothko-hamburger-kunsthalle/ |títulu = Biography of Mark Rothko|fechaaccesu =[[30 de setiembre]] |añoacceso =2008 |autor =Kunsthalle, Hamburger |apellíu =Kunsthalle |nome =Hamburger |enllaceautor = |coautores = |fecha =[[19 de xunu]], [[2008]] |añu =2008 |mes =xunu |formatu = |obra = |editorial =Espaces, Art & Objects |páxina = |idioma =inglés |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }}</ref><ref>{{cita web|url =https://www.artnet.com/galleries/Exhibitions.asp?gid=1108&cid=10451 |títulu =Mark Rothko "The Edith Sachar Collection: Paintings & Works on Paper from the 1930s & 1940s" |fechaaccesu =[[30 de setiembre]] |añoacceso =2008 |autor = |apellíu = |nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu =2007 |mes = |formatu = |obra = |editorial =Artnet |páxina = |idioma =inglés |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }}</ref> El siguiente branu, Rothko presentó la so primer esposición individual nel [[muséu d'arte de Portland]], onde exhibió mayoritariamente dibuxos y [[acuarela|acuareles]], y tamién dellos trabayos de los sos estudiantes preadolescentes del institutu ''Center Academy''. La so familia nunca entendió la so decisión de ser artista, especialmente, nuna dómina na que la economía taba en crisis por cuenta de la [[Gran Depresión]].<ref>{{cita web|url =http://www.portlandart.net/archives/2008/03/rothko_in_portl.html |títulu =Rothko in Portland |fechaaccesu =[[30 de setiembre]] |añoacceso =2008 |autor =Jahn, Jeff |apellíu =Jahn |nome =Jeff |enllaceautor = |coautores = |fecha = [[12 de marzu]], [[2008]]|añu =2008 |mes =marzu |formatu = |obra = |editorial =Portland Art |páxina = |idioma =inglés |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }}</ref><ref>{{cita web|url =http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/art-and-architecture/features/rothko-revealed-christopher-rothko-shares-troubled-memories-of-his-father-mark-934974.html |títulu = Rothko revealed: Christopher Rothko shares troubled memories of his father Mark|fechaaccesu =[[1 d'ochobre]] |añoacceso =2008 |autor = Dwyer Hogg, Clare|apellíu =Dwyer Hogg |nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha =[[21 de setiembre]], [[2008]] |añu =2008 |mes =setiembre |formatu = |obra = |editorial =The Independent |páxina = |idioma = inglés |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }}</ref> Dempués de sufrir dellos percances financieros, los sos familiares, los Rothkoviches, taben asoraos pol so aparente indiferencia poles necesidaes económiques; sentíen que taba perxudicando a la so madre, por non atopar una carrera más codalosa y realista.<ref>Breslin, p.57</ref> === Primer esposición === Cuando tornó a Nueva York, ensin el sofitu de la so familia, realizó la primer esposición individual de los sos trabayos artísticos na Contemporary Arts Gallery, del 21 de payares al 9 d'avientu de 1933, onde presentó quince [[pintura al oleu|pintures al oleu]], na so mayoría semeyes, con delles acuareles y dibuxos.<ref>{{cita web |url =http://www.nga.gov/press/2005/releases/rothko/chronology.shtm |títulu =Mark Rothko: A Chronology |fechaaccesu =[[1 d'ochobre]] |añoacceso =2008 |autor =Ziska, Deborah |apellíu =Ziska |nome =Deborah |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu = |mes = |formatu = |obra = |editorial =National Gallery of Art |páxina = |idioma =inglés |doi = |urlarchivu =https://web.archive.org/web/20081017072044/http://www.nga.gov/press/2005/releases/rothko/chronology.shtm |fechaarchivu =2008-10-17 |cita = }}</ref> Sicasí, fueron los [[Pintura al oleu|oleos]] los que captaron l'atención de los críticos d'arte pola riqueza del color y el so dominiu artísticu, devasando la influencia exercida por Avery. A finales de 1935, xunir a un grupu d'artistes conformáu por [[Ilya Bolotowsky]], [[Ben-Zion]], [[Adolph Gottlieb]], [[Lou Harris]], [[Ralph Rosenborg]], [[Louis Schanker]] y [[Joseph Solmon]]. El conxuntu d'artistes recibió'l nome de ''Los diez'' o ''Los diez disidentes de Whitney'' (n'[[idioma inglés|inglés]], ''The Ten'' o ''Whitney Ten Dissenters''), y la so misión, según el catálogu de 1937 de la galería Mercury Gallery, yera protestar contra la presunta equivalencia ente la pintura estauxunidense y la pintura lliteral.<ref>{{cita web|url =http://www.louisschanker.info/tendisc.htm |títulu =The Ten Whitney Dissenters |fechaaccesu =[[1 d'ochobre]] |añoacceso =2008 |autor =Berman, Avis |apellíu =Berman |nome =Avis |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu =1937 |mes = |formatu = |obra = |editorial =Louis Schanker |páxina = |idioma = inglés |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }}</ref><ref>{{cita web|url =http://findarticles.com/p/articles/mi_hb5087/is_199901/ai_n18474000 |títulu = 'The Ten': Rothko, Solman and the Birth of the American Avant|fechaaccesu =[[1 d'ochobre]] |añoacceso =2008 |autor = |apellíu = |nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu =1999 |mes = |formatu = |obra = |editorial =Bnet |páxina = |idioma = inglés |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }}</ref> == Fallecimientu == Un episodiu depresivu, posiblemente rellacionáu cola ingesta d'[[antidepresivos]], y la so gran adicción al [[alcohol]] llevaron a Rothko al [[suicidiu]]. Ciertes fontes aseguren que'l suicidiu del pintor ye un paralelismu col final de la so obra, siendo esta postrera de tonos más escuros, y que podría sirvir d'introducción al tráxicu final del autor. [[Ficheru:Rothko chapel.jpg|thumb|right|Capiya Mark Rothko en [[Houston]], [[Texas]].]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * {{Cita llibru| apellíos = Alloway | nome = Lawrence y Adolph Gottlieb| títulu = Adolph Gottlieb, a retrospective| añu = 1981| editorial = Nueva York: Husdson Hills| id = ISBN 0-939742-01-2}} * {{Cita llibru| apellíos = Ashton| nome = Dore| títulu = About Rothko| añu = 2003| editorial = Cambridge: Da Capo Press| id = ISBN 0-306-81264-9}} * {{Cita llibru| apellíos = Breslin| nome = James| títulu = Mark Rothko: A Biography| añu = 1998| editorial = Chicago: University of Chicago Press| id = ISBN 0-226-07406-4}} * {{Cita llibru| apellíos = Chave| nome = Anna| títulu = Mark Rothko: Subjects in Abstraction | añu = 2001| editorial = New Haven: Yale University Press| id = ISBN 0-300-04961-7}} * {{Cita llibru| apellíos = Fleming| nome = William| títulu = Arts & Idees Vol. 2| añu = 2005| editorial = Belmont, California: Thomson Wadsworth| id = ISBN 0-534-61383-7}} * {{Cita llibru| apellíos = Seldes| nome = Lee| títulu = The legacy of Mark Rothko| añu = 1996| editorial = Nueva York: Da Capo Press| id = ISBN 0-306-80725-4}} * {{Cita llibru| apellíos = Weiss| nome = Jeffrey| títulu = Mark Rothko| añu = 2000| editorial = New Haven: Yale University Press| id = ISBN 0-300-08193-6 }} * Vallespín Muniesa, Aurelio (2003). [http://oa.upm.es/289/ L'espaciu arquiteutónicu aprehendido dende la obra de Mark Rothko]. Tesis (Doctoral), E.T.S. Arquiteutura (UPM). Archivu Dixital UPM == Enllaces esternos == {{Wikiquote}} * [http://www.nga.gov/feature/rothko/ Biografía de Mark Rothko y obres d'arte] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170816141534/https://www.nga.gov/feature/rothko/ |date=2017-08-16 }} de la [[Galería Nacional d'Arte (Washington)|Galería Nacional d'Arte]] n'[[idioma inglés|inglés]]. * [http://www.guggenheimcollection.org/site/artist_bio_138.html Información sobre Mark Rothko] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080623103844/http://www.guggenheimcollection.org/site/artist_bio_138.html |date=2008-06-23 }} nel muséu [[Solomon R. Guggenheim Museum|Guggenheim]] n'[[idioma inglés|inglés]]. * [https://www.scribd.com/doc/17676881/Rothko-Chapel-La obra-d'arte total-del sieglu-XX Rothko Chapel - La obra d'arte total del sieglu XX] Artículu sobre la Capiya Rothko y la obra musical compuesta por Morton Feldman pa esti llugar. * María Dolores Jiménez-Blanco, {{Enllaz rotu|1=«Rothko sobre Rothko» |2=http://www.revistadelibros.com/articulo_completo.php?art=4342 |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }}, ''Revista de Libros'', 149, mayu de 2009. {{NF|1903|1970|Rothko, Mark}} {{Tradubot|Mark Rothko}} [[Categoría:Pintores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Pintores del Espresionismu astractu]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] jlv87hh2gc5y8cdkoqrea2sgm4t3ls4 0 73835 4379500 4356258 2025-06-25T16:24:47Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379500 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Vivien Leigh}} {{persona}} '''Vivian Mary Hartley''' {{nym}}, conocida artísticamente como '''Vivien Leigh''', foi una [[Actuación|actriz]] de [[teatru]] y [[cine]] [[Reinu Xuníu|británica]]. Gallardoniada con dos [[premios Óscar]] [[Óscar a la meyor actriz|a la meyor actriz]], recordar sobremanera polos sos papeles como [[Scarlett O'Hara]] en ''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'' (1939) y como [[Blanche DuBois]] en ''[[A Streetcar Named Desire (película)|A Streetcar Named Desire]]'' (1951), papel que yá desempeñara nos [[teatros del West End]] de Londres en 1949. En rematando los sos estudios d'arte dramático, desempeñó pequeños papeles en cuatro películes en 1935 y progresó hasta'l so papel protagonista en ''[[Fire Over England]]'' (1937). Emponderada pola so guapura, sintió que los sos atributos físicos n'ocasiones torgáben-y ser tomada en serio como actriz. A pesar de la so fama na gran pantalla, foi sobremanera una actriz de teatru; mientres la so carrera de 30 años, desempeñó papeles que fueron dende les comedies de [[Noël Coward]] y [[George Bernard Shaw]] hasta personaxes clásicos de [[William Shakespeare|Shakespeare]] como [[Ofelia (personaxe)|Ofelia]], [[Cleopatra]], [[Romeo y Julieta|Julieta]] y [[Lady Macbeth]]. Yá nos sos últimos años, desempeñó dellos papeles secundarios nunes poques películes. Mientres el so matrimoniu con [[Laurence Olivier]], col que tuvo casada en segundes nupcias ente 1940 y 1960, el públicu identificar de cutiu xunto al so home, col que coprotagonizó tres películes y numberoses producciones teatrales, de cutiu dirixíes pol mesmu Olivier. Tenía reputación de ser difícil trabayar con ella y mientres gran parte de la so vida adulta careció [[trestornu bipolar]], amás d'episodios recurrentes de [[tuberculosis]] crónica, que-y foi diagnosticada per primer vegada a mediaos de la década de 1940 y que finalmente foi la causa de la so muerte a los 53 años d'edá.<ref name="Laurence">Olivier 1982, p. 174.</ref> A pesar de que la so carrera tuvo periodos d'inactividá, en 1999 el [[American Film Institute]] clasificar como una de les [[AFI's 100 años... 100 estrelles|mayores estrelles del cine clásicu]] de Hollywood. == Primeros años == Nacida como Vivian Mary Hartley<ref name=Dict.>Briggs 1992, p. 338.</ref> el 5 de payares de [[1913]] nel campus del St. Paul's School de [[Darjeeling]], nel [[Raj británicu]], Leigh yera la única fía del financieru británicu Ernest Richard Hartley y la so esposa Gertrude Mary Frances (nacida Yackjee; tamién utilizó l'apellíu de soltera de la so madre, Robinson).<ref>Bean 2013, páxs. 20-21.</ref> El so padre nació n'[[Escocia]] en 1882, ente que la so madre, católica devota, nació en Darjeeling en 1888 y créese que pudo ser d'ascendencia [[Pueblu irlandés|irlandesa]] y [[parsi]].<ref name="Vickers6">Vickers 1988, p. 6.</ref> Los padres de Gertrude, que vivíen na India, yeren Michael John Yackjee (nacíu en 1840) y Mary Teresa Robinson (nacida en 1856), fía d'una familia indiu-irlandesa muerta mientres la [[rebelión na India de 1857]] y que creció nun orfanatu, onde conoció a Yackjee; casar en 1872 y tuvieron cinco fíos, de los cualos Gertrude yera la más nueva.<ref name="Vickers6"/> Ernest y Gertrude Hartley casar en 1912 nel barriu londinense de [[Kensington]].<ref>''Xeneral Register Office of England and Wales, Marriages'', June quarter 1912, Kensington vol. 1a, p. 426.</ref> En 1917 Ernest Hartley foi treslladáu a [[Bangalore]] como oficial na [[Exércitu Indiu Británicu|caballería india]], ente que Gertrude y Vivian quedar n'[[Udhagamandalam|Ootacamund]].<ref>Vickers 1988, p. 9.</ref> A la edá de trés años, la moza Vivian fixo la so primer apaición ante público nel grupu de teatru aficionáu de la so madre, recitando'l cantar infantil ''Little Bo Peep''.<ref>Walker 1987, p. 25.</ref> Gertrude Hartley trató de inculcar na so fía l'apreciu pola lliteratura y dio-y a conocer les obres de [[Hans Christian Andersen]], [[Lewis Carroll]] y [[Rudyard Kipling]], según hestories de la [[mitoloxía griega]] y el folclor indiu.<ref>Bean 2013, p. 21.</ref> A los seis años la so madre unviar al colexu del Conventu del Sagráu Corazón (na actualidá Woldingham School), daquella asitiáu en Roehampton, al suroeste de Londres, dende'l colexu del Conventu de Loreto en Darjeeling onde estudiaba.<ref>Taylor 1984, p. 32.</ref> Una de les sos amigues foi la futura actriz [[Maureen O'Sullivan]], dos años mayor qu'ella, a la que Vivian espresó'l so deséu de convertise en «una gran actriz».<ref>Walker 1987, p. 32.</ref><ref>Edwards 1978, páxs. 12-19.</ref> El so padre sacar de la escuela y viaxó colos sos padres mientres cuatro años, periodu mientres el cual asistió a escueles n'Europa, especialmente en [[Dinard]], [[Biarritz]], [[Sanremo]] y [[París]], y llegó a apoderar el francés y l'italianu.<ref>Taylor 1984, páxs. 33-34.</ref> La familia tornó a Gran Bretaña en 1931. Asistió a ''A Connecticut Yankee'', una de les películes d'O'Sullivan representada nel [[West End (Londres)|West End]] de Londres, y reveló-y a los sos padres la so intención de convertise n'actriz. Poco dempués, el so padre inscribir na [[Real Academia d'Arte Dramático]] (RADA) en Londres.<ref>Edwards 1978, páxs. 25-30.</ref> Vivian vio per primer vegada a Herbert Leigh Holman, conocíu como Leigh Holman, un abogáu 13 años mayor qu'ella, en 1931.<ref>Walker 1987, p. 39.</ref> A pesar de la so desaprobación escontra la xente de teatru», casáronse'l 20 d'avientu de 1932 y ella abandonó los sos estudios na RADA; la so asistencia ya interés n'actuar menguaren en conociendo a Holman.<ref>Walker 1984, páxs. 38-39.</ref> El 12 d'ochobre de 1933 dio a lluz en Londres a la so única fía, Suzanne, que más tarde se convertiría n'actriz como [[Suzanne Farrington]], tres el so matrimoniu con Robin Neville Farrington.<ref name="Leigh Profile">{{cita web |nome=Roger |apellíu=Fristoe |url=http://www.tcm.com/this-month/article/337185%7C0/Vivien-Leigh-Star-of-the-Month-.html |títulu=Vivien Leigh profile |sitiuweb=Turner Classic Movies |editorial=Time Warner company |fechaaccesu=18 d'agostu de 2017}}</ref>{{refn|A Holman concedióse-y la custodia de la so fía tres el divorciu.<ref>Capua 2003, p. 40.</ref> Leigh convertir en güela cuando Suzanne, décades dempués, tuvo trés fíos.<ref>Bean 2013, p. 167.</ref>|group=n}} == Entamos como actriz == Por suxerencia de los sos amigos desempeñó un pequeñu papel como escolina na película ''Things Are Looking Up'' (1935), no que foi'l so debú cinematográficu, anque nun figuró nos creitos.<ref>Bean 2013, p. 24.</ref><ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0027090/fullcredits#cast |títulu=Things Are Looking Up: Full Cast & Crew |sitiuweb=IMDb |fechaaccesu=19 d'agostu de 2017}}</ref> Contrató a un axente, John Gliddon, que consideró que Vivian Holman nun yera un nome fayadizu pa una actriz, polo que, dempués de refugar les sos numberoses suxerencies, ella decidió que'l so nome artísticu sería «Vivian Leigh».<ref name="Taylor 1984, p. 38">Taylor 1984, p. 38.</ref>{{refn|Como nome artísticu Gliddon propunxo «Susan», depués «Suzanne Hartley» y «Mary Hartley», antes de los más estravagantes «April Morn» y «April Maugham».<ref>Capua 2003, p. 19.</ref>|group=n}} Gliddon encamentar al productor y direutor [[Alexander Korda]] como posible actriz de cine, pero Korda refugar al considerar qu'escarecía de potencial.<ref>Edwards 1978, páxs. 30-43.</ref> Actuó na obra teatral ''The Mask of Virtue'', dirixida por Sidney Carroll en 1935, y recibió escelentes crítiques, lo que-y supunxo consiguir entrevistes y apaecer n'artículos de prensa. Unu d'esos artículos foi del ''[[Daily Express]]'', nel que la entrevistadora reparó que «un cambéu como un rayu apaeció na so cara», que foi la primer mención pública de los sópitos cambeos d'humor que s'habíen vueltu carauterísticos d'ella.<ref>Coleman 2005, p. 74.</ref> El futuru [[poeta gallardoniáu]] [[John Betjeman]] describir como «la esencia de la mocedá inglesa».<ref>Coleman 2005, p. 75.</ref> Korda asistió a la so actuación de la nueche d'estrenu, almitió'l so error, y robló con ella un contratu cinematográficu.<ref name="Taylor 1984, p. 38"/> Siguió con obrar pero, cuando Korda treslladar a un teatru más grande, Leigh foi incapaz de proyeutar la so voz afechiscamente o de caltener l'atención d'una audiencia tan grande, y la obra dexó de representase pocu dempués.<ref>Edwards 1978, páxs. 50-55.</ref> Nel cartelu de la obra, Carroll camudara la ortografía del so nome de pila a «Vivien».<ref>Taylor 1984, p. 40.</ref> En 1960 Leigh volvió dar muestres de la so ambivalencia ante la so primer esperiencia d'aclamación crítica y repentina fama, comentando que «dellos críticos consideraron conveniente ser tan tontos como pa dicir que yo yera una gran actriz. Y pensé qu'eso yera una tontura, daqué malváu, porque m'imponía esa obligación y esa responsabilidá, que nun podía soportar. Y llevóme años aprender lo suficiente pa tar al altor de lo que dicíen neses primeres crítiques.<ref>Bean 2013, páxs. 26-27.</ref> Atopar estúpidu. Alcordanza perbién al críticu y nunca-y perdoné».<ref name="ActorTalk">Funke y Boothe 1983, p. 82.</ref> == Conoz a Laurence Olivier == [[Laurence Olivier]] conoció a Leigh cuando allegó a ver una función de ''The Mask of Virtue'' y entablaron amistá cuando la felicitó pola so actuación. Empecipiaron un romance mientres la so representación nel papel d'amantes na película ''[[Fire Over England]]'' (1937), pero Olivier inda taba casáu cola actriz [[Jill Esmond]].<ref>Walker 1987, páxs. 75-76.</ref> Mientres esti periodu, Leigh lleó la novela de [[Margaret Mitchell]] ''[[Gone with the Wind (novela)|Gone with the Wind]]'' y dio-y instrucciones al so representante d'Estaos Xuníos por que lu encamentara a [[David O. Selznick]], que taba entamando una versión cinematográfica de la novela.<ref name="Taylor p. 14">Taylor 1984, p. 14.</ref> Ella comentó a un periodista: «Escoyí como Scarlett O'Hara»; el críticu de cine del ''[[The Observer]]'' C.&nbsp;A. Lejeune recordó una conversación del mesmu periodu na que Leigh «sorprendiónos a toos» cola afirmación de qu'Olivier «nun va faer el papel de [[Rhett Butler]], pero yo voi ser [[Scarlett O'Hara]]. Espera y vas ver.»<ref>Coleman 2005, páxs. 76-77, 90, 94-95.</ref> A pesar de la so relativa inesperiencia foi escoyida pa interpretar a Ofelia na adautación teatral d'Olivier de ''[[Hamlet]]'' nuna producción del [[Old Vic]] estrenada en [[Elsinor]], [[Dinamarca]].<ref>Coleman 2005, p. 92.</ref> Olivier recordó más palantre un incidente cuando'l so humor camudó rápido ente que ella tábase preparando pa entrar n'escena; ensin provocación aparente, empezó a glaya-y y de sópitu quedóse en silenciu y cola mirada perdida. Pudo llevar a cabu la representación ensin contratiempos y a otru día volviera a la normalidá ensin recordar l'incidente. Yera la primer vegada qu'Olivier guardaba nella esti comportamientu.<ref>Coleman 2005, páxs. 97-98.</ref> Empezaron a vivir xuntos, yá que los sos respeutivos maríos negárense a concede-yos el divorciu.<ref>Walker 1987, p. 92.</ref> Por causa de los estándares morales aplicaos daquella pola industria cinematográfica, la so rellación tenía que llevase a cabu al marxe de la opinión pública. Actuó xunto a [[Robert Taylor (actor)|Robert Taylor]], [[Lionel Barrymore]] y [[Maureen O'Sullivan]] en ''A Yank at Oxford'' (1938), que foi la primera de les sos películes en recibir atención nos Estaos Xuníos. Mientres la producción, adquirió una reputación de calter difícil y irrazonable, en parte porque-y disgustaba'l so papel secundariu, pero principalmente porque les sos coqueres escentricidaes paecíen resulta-y beneficioses.<ref>Walker 1987, p. 93.</ref> A pesar de llegar a un alcuerdu tres l'amenaza de presentar una demanda por un incidente frívolu, Korda díxo-y al so representante qu'alvirtiera a l'actriz que nun-y anovaríen el contratu si'l so comportamientu nun ameyoraba. El so siguiente papel foi en ''Sidewalks of London'' (1938), xunto a [[Charles Laughton]].<ref>Coleman 2005, p. 97.</ref> Olivier había intentando ampliar la so carrera cinematográfica, pero a pesar del so ésitu en Gran Bretaña nun yera bien conocíu nos Estaos Xuníos y los intentos anteriores de presentalo al públicu d'Estaos Xuníos fracasaren. En recibiendo una ufierta pal papel d'[[Heathcliff (Wuthering Heights)|Heathcliff]] na producción de [[Samuel Goldwyn]] ''[[Wuthering Heights (película de 1939)|Wuthering Heights]]'' (1939), viaxó a Hollywood dexando a Leigh en Londres. Goldwyn y el direutor de la película, [[William Wyler]], ufiertaron a l'actriz el papel secundariu de Isabella, pero ella refugó la ufierta porque prefería'l de Cathy, papel que finalmente desempeñó [[Merle Oberon]].<ref>Berg 1989, p. 323.</ref> == ''Gone with the Wind'' == [[Ficheru:Gable-Leigh GWTW-b.jpg|thumb|upright|Leigh y [[Clark Gable]] en ''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'' (1939).]] En Hollywood tábase taba llevando a cabu una enllargada busca acompañada de gran publicidá p'atopar a una actriz pal papel de [[Scarlett O'Hara]] na gran producción de [[David O. Selznick]] de ''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'' (1939).<ref name="Taylor p. 14"/> Entós daquella Myron Selznick, hermanu de David y axente teatral d'Estaos Xuníos de Leigh, yera'l representante en Londres de la Myron Selznick Agency. En febreru de 1938 Leigh pidió-y a Myron Selznick que la consideraren pa desempeñar el papel de Scarlett.<ref>Bean 2013, p. 52.</ref> Esi mesmu mes David O. Selznick vio les sos actuación en ''Fire Over England'' y ''A Yank at Oxford'' y pensó que yera una bona actriz, pero de nenguna manera una posible Scarlett porque yera «demasiáu británica». A pesar d'ello, Leigh viaxó a Los Angeles pa tar con Olivier y pa tratar de convencer a David Selznick de qu'ella yera la persona fayadiza pal papel. Myron Selznick tamién yera representante d'Olivier y cuando conoció a Leigh creyó que tenía les cualidaes que'l so hermanu taba buscando.<ref>Walker 1987, p. 113.</ref> Cúntase la hestoria de que Myron Selznick llevó a Leigh y a Olivier al plató onde se filmó la grabación de la escena de la quema d'Atlanta y orquestó un alcuentru onde presentó a Leigh y, dirixiéndose burlonamente al so hermanu menor, díxo-y «Hey, xeniu, te presento a la to Scarlett O'Hara».<ref>Bean 2013, páxs. 51-53.</ref> A otru día, Leigh lleó una escena pa Selznick, quien entamó una prueba de pantalla col direutor [[George Cukor]] y escribió a la so esposa «Ella ye la ganadora sorpresa pa Scarlett y vese perbién. Te comento esto ensin que lo digas a naide: la seleición amenorgar a Paulette [[Paulette Goddard|[Goddard]]], [[Jean Arthur]], [[Joan Bennett]] y Vivien Leigh».<ref>Taylor 1984 p. 15.</ref> Cukor tuvo d'alcuerdu y allabó la «increíble bravura» de Leigh y l'actriz consiguió'l papel pocu dempués.<ref>Haver 1980, p. 259.</ref><ref>{{cita llibru |nome=Marianne |apellíu=Walker |títulu=Margaret Mitchell and John Marsh: The Love Story Behind Gone With the Wind |añu=2011 |editorial=Peachtree Publishers |isbn=978-1-56145-617-8 |páxines=[https://books.google.com/books?id=quf-7VPsZWEC&pg=PA405 405-406]}}</ref> El rodaxe resultó difícil pa Leigh. Cukor foi despidíu y sustituyíu por [[Victor Fleming]], con quien l'actriz tenía frecuentes enfrentamientos. Ella y [[Olivia de Havilland]] axuntábense de callao con Cukor peles nueches y les fines de selmana pa oyer los sos conseyos sobre cómo teníen de desempeñar los sos papeles.<ref>Walker 1987, p. 124.</ref><ref name="Taylor p. 22">Taylor 1984, p. 22.</ref> Leigh entabló amistá con [[Clark Gable]], la so esposa [[Carole Lombard]] y Olivia de Havilland, pero nun tuvo bones rellaciones con [[Leslie Howard (actor)|Leslie Howard]], con quien tenía de rodar delles escenes bien emotives.<ref name="Taylor p. 22"/><ref>Howard 1984, p. 19.</ref> N'ocasiones tenía de trabayar los siete díes de la selmana, de cutiu hasta altes hores de la nueche, lo cual aumentaba la so congoxa; amás echaba de menos a Olivier.<ref name="Taylor 1984, páxs. 22-23"/>] Mientres una llamada telefónica de llarga distancia con Olivier, declaró: «... ¡cómo odio actuar nel cine! ¡Odiar, odiar, y nun quiero volver rodar nunca más una película!»<ref name="Taylor 1984, páxs. 22-23">Taylor 1984, páxs. 22-23.</ref> Nuna biografía d'Olivier de 2006, Olivia de Havilland defendió a Leigh contra les afirmaciones alrodiu de la so conducta maniaca mientres el rodaxe de la película: «Vivien foi impecablemente profesional, impecablemente disciplinada en ''Gone with the Wind''. Tenía dos grandes esmoliciones: faer el so meyor trabayu nun papel desaxeradamente difícil y tar dixebrada de Larry [Olivier], que taba en Nueva York»<ref>Thomas, Bob citando a Olivia de Havilland. «Official biography of Olivier benefits from cache of actor's letters». ''St. Louis Post-Dispatch'' (''The Associated Press''), 4 de xineru de 2006, p. Y1</ref> La película supúnxo-y a Leigh fama y atención inmediata, anque se la cita diciendo: «Nun soi una estrella de cine, soi actriz. Ser una estrella de cine, namái una estrella de cine, ye una vida falsa, vivida por falsos valor y pola publicidá. Les actrices trabayen enforma tiempu y siempres hai siempres papeles maraviyosos pa representar.»<ref name="Taylor 1984, páxs. 22-23"/> ''Gone with the Wind'' ganó diez [[premios Óscar]], incluyíu'l de [[Óscar a la meyor actriz|meyor actriz]] para Leigh,<ref name="Oscars1940">{{cita web |títulu=The 12th Academy Awards - 1940 |sitiuweb=Academy Awards database |editorial=Academy of Motion Picture Arts and Sciences |url=http://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1940 |fechaaccesu=20 d'agostu de 2017}}</ref> quien tamién ganó un [[Premios del Círculu de Críticos de Cine de Nueva York|premiu como meyor actriz]] concedíu pel Círculu de Críticos de Cine de Nueva York.<ref name=NYFCC1939>{{cita web |url=http://www.nyfcc.com/awards/?awardyear=1939 |títulu=1939 Awards |sitiuweb=New York Film Critics Circle Awards |editorial=New York Film Critics Circle |fechaaccesu=20 d'agostu de 2017}}</ref> == Matrimoniu y primeros trabayos con Olivier == En febreru de 1940 Jill Esmond aceptó divorciase de Laurence Olivier y Leigh Holman de Vivien, anque caltuvieron una estrecha amistá pol restu de la so vida. Esmond recibió la custodia de Tarquin, el so fíu con Olivier, y Holman recibió la custodia de Suzanne, la so fía con Leigh. El 31 d'agostu de 1940 casar nel complexu turísticu propiedá de [[Ronald Apinen]] San Ysidro Ranch en [[Santa Bárbara (California)]], nuna ceremonia a la qu'asistieron solamente les sos anfitriones, Ronald y Benita Apinen, y los testigos, [[Katharine Hepburn]] y [[Garson Kanin]].<ref>Walker 1987, pp. [https://books.google.es/books?id=lRugVwYkB0cC&pg=PA150#v=onepage&q&f=false 150-151].</ref> Leigh realizara una prueba de pantalla y esperaba coprotagonizar xunto al so home ''[[Rebecca (película)|Rebecca]]'' (1940), que diba ser dirixida por [[Alfred Hitchcock]] con Olivier nel papel principal. Dempués de ver la prueba de pantalla de Leigh, David Selznick señaló que «nun paez la fayadiza pa representar la sinceridá, edá o inocencia» del personaxe, una opinión compartida por Hitchcock y el mentor de Leigh, George Cukor,<ref>McGilligan 2003, p. 238.</ref> amás Selznick reparó que nun demostrara nengún entusiasmu pol papel hasta qu'Olivier foi confirmáu como protagonista, polo que-y dio'l papel a [[Joan Fontaine]], y tamién se negó a dexar que se xuniera a Olivier en ''[[Pride and Prejudice]]'' (''Pride and Prejudice'', 1940), polo que [[Greer Garson]] desempeñó'l papel que Leigh deseyaba pa ella mesma.<ref>Vickers 1988, p. 118.</ref> Olivier y Leigh diben protagonizar ''[[Waterloo Bridge (película de 1940)|Waterloo Bridge]]'' (''Waterllo Bridge'', 1940) pero Selznick substituyó a Olivier con [[Robert Taylor (actor)|Robert Taylor]], daquella nel cume del so ésitu como una de les estrelles masculines más populares de la [[Metro-Goldwyn-Mayer]];<ref>Bean 2013, páxs. 73-74.</ref> les sos recaldaciones en taquilla reflexaben la so estatus en Hollywood y la película tuvo gran acoyida ente l'audiencia y la crítica.<ref>{{cita web |url=https://movies.yahoo.com/person/vivien-leigh/biography.html |títulu=Vivien Leigh - Biography |sitiuweb=Yahoo! Movies |fechaaccesu=20 d'agostu de 2017}}</ref> [[Ficheru:Vivian Leigh Laurence Olivier That Hamilton Woman.jpg|left|thumb|Con [[Laurence Olivier]] en ''That Hamilton Woman'' (1941).]] Los Olivier montaron una producción teatral de ''[[Romeo y Julieta]]'' para [[Circuitu de Broadway|Broadway]]. La prensa de Nueva York dio a conocer la naturaleza adúltera de los entamos de la rellación ente Olivier y Leigh y cuestionó la so ética al nun tornar al Reinu Xuníu pa collaborar col esfuerciu bélicu del so país.<ref>Vickers 1988, p. 152.</ref>{{refn|Mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] Olivier apuntar na caña aérea de la [[Marina Real británica]], onde sirvió mientres dos años como pilotu, arrenunciando en 1943 como teniente-comandante;<ref>Spoto 2001, páxs. 147-148.</ref> [[Ralph Richardson]] y otros animar a faelo, convenciendo a Olivier de que la so contribución al esfuerciu bélicu tendría de tar nos escenarios teatrales y el cine.<ref>Walker 1987, p. 157.</ref>|group=n}} Les crítiques de ''Romeo y Julieta'' fueron desfavorables. Brooks Atkinson, del ''[[The New York Times]]'' escribió: «Anque la señorita Leigh y el señor Olivier son unos curiosos nuevos, práuticamente nun actúen».<ref>Edwards 1978, p. 127.</ref> Anque la mayor parte de la culpa atribuyir a l'actuación y direición d'Olivier, Leigh tamién foi criticada, como nel casu del historiador y críticu Bernard Grebanier, famosu polos sos estudios sobre la obra de Shakespeare.<ref>Holden 1989, páxs. 189-190.</ref> La pareya invirtiera casi tolos sos aforros, unos 40&nbsp;000 dólares, nel proyeutu y el fracasu foi un desastre financieru pa dambos.<ref>Taylor 1984, p. 59.</ref> El matrimoniu protagonizó ''That Hamilton Woman'' (1941) con Olivier como [[Horatio Nelson]] y Leigh como [[Emma Hamilton]]. Daquella los Estaos Xuníos inda nun s'incorporaren a la guerra en cursu, y esta foi una de películes que Hollywood realizó coles mires d'espertar un sentimientu pro británicu ente'l públicu d'Estaos Xuníos.<ref>Bean 2013, páxs. 80-81.</ref> La película foi popular nos Estaos Xuníos y un ésitu escepcional na [[Xunión Soviética]].<ref>Walker 1987, p. 65.</ref> [[Winston Churchill]] entamó una proyeición mientres una fiesta a la qu'asistió'l presidente d'Estaos Xuníos [[Franklin D. Roosevelt]] y al terminar dirixir a los asistentes diciendo: «Caballeros, pensé qu'esta película interesaría-yos, pos amuesa los grandes eventos similares a aquellos nos que tán tomando parte.» Los Olivier siguieron collaborando con Churchill, asistiendo a cenes y aquelles ocasiones pa les que fueron riquíos mientres el restu de la so vida.<ref>Holden 1989, páxs. 202, 205, 325.</ref> Los Olivier tornaron a Gran Bretaña en marzu de 1943;<ref name=Click.NPM>''Click: The National Picture Monthly'', «Hollywood's Manpower» (marzu de 1943), p. 17. Nun se cita al autor.</ref> Leigh percorrió'l norte d'África esi mesmu añu como parte d'una [[Revista (xéneru)|revista]] pa les fuercies armaes movíes na rexón. Según los informes, refugó un contratu d'un estudiu cinematográficu por valor de 5000 dólares selmanales de voluntaria como parte del esfuerciu bélicu.<ref name=Click.NPM/> Actuó pa les tropes antes de cayer enferma con una tos persistente y fiebre.<ref>Walker 1987, páxs. 166-167.</ref> En 1944 diagnosticóse-y [[tuberculosis]] nel pulmón esquierdu y pasó delles selmanes nel hospital. Leigh taba rodando ''[[César y Cleopatra (película)|César y Cleopatra]]'' cuando afayó que taba embarazada, pero pocu dempués sufrió un [[albuertu bonal]].<ref>Vickers 1988, p. 167.</ref> Entró temporalmente nuna fonda depresión que nel so peor momentu llevar a cayese al suelu papuxando nun ataque d'histeria.<ref>Walker 1987, p. 170.</ref> Este foi'l primeru de los munchos episodios del so [[trestornu bipolar]]. Olivier llegó a reconocer los síntomes d'un episodiu inminente: dellos díes de hiperactividad, siguíos d'un periodu de depresión y un colapsu nerviosu, dempués de lo cual Leigh nun recordaría l'incidente, pero taría por demás avergoñada y represa.<ref>Holden 1989, páxs. 221-222.</ref> [[Ficheru:Sir Laurence Olivier and Vivien Leigh on holiday in Queensland (3190855694).jpg|thumb|Leigh y Olivier n'Australia (xunu de 1948).]] Cola aprobación del so médicu, Leigh tuvo lo suficientemente bien como pa volver actuar en 1946, protagonizando la esitosa producción teatral de [[Thornton Wilder]] en Londres ''The Skin of Our Teeth''; sicasí les sos películes d'esti periodu, ''César y Cleopatra'' (1945) y ''Anna Karenina'' (1948), nun fueron grandes ésitos comerciales. Toles películes del Reinu Xuníu d'esti periodu viéronse afeutaes negativamente por un boicó de Hollywood a les películes britániques.<ref>Bean 2013, p. 115.</ref> En 1947 Olivier foi nomáu [[Knight Bachelor|caballeru]] y Leigh acompañar al [[palaciu de Buckingham]] pa la invistidura, convirtiéndose en Lady Olivier.<ref>Bean 2013, p. 111.</ref> Tres el so divorciu, según el costume que s'otorgada a la esposa divorciada d'un caballeru, conocer socialmente como Vivien, Lady Olivier.<ref>Spoto 2001, p. 327.</ref> En 1948 Olivier formaba parte de la xunta directiva del [[Old Vic|Old Vic Theatre]] y entamó xunto a la so esposa una xira de seis meses por [[Australia]] y [[Nueva Zelanda]] pa recaldar fondos pal teatru. Olivier desempeñó'l papel protagonista na obra teatral ''[[Ricardu III (obra de teatru)|Ricardu III]]'' y tamién actuó xunto a Leigh en ''The School for Scandal'' y ''The Skin of Our Teeth''. La xira foi un ésitu escepcional y, anque Leigh carecía de velea y dexó-y al so suplente reemplazala mientres una selmana mientres taba enferma, xeneralmente soportó los requerimientos que se-y imponíen, como los pidimientos d'atender a los medios, pos Olivier apreciaba la so habilidá pa «cautivar la prensa». Los miembros de la compañía recordaron más palantre delles engarradielles ente la pareya, y Olivier taba cada vez más resentíu poles demandes que recayíen sobre él mientres la xira.<ref>Spoto 2001, p. 216.</ref> El fregáu más dramáticu asocedió en [[Christchurch]], Nueva Zelanda, cuando nun atoparon los sos zapatos y Leigh negar a salir al escenariu ensin ellos. Olivier, exhausto y exasperado, glayó-y una obscenidad y dio-y una bofetada na cara, y Leigh dio-y devolvió otra bofetada, ablayada de que la cutiera públicamente; poco dempués dirixióse al escenariu con unos zapatos emprestaos y, en cuestión de segundos, ensugara « les sos llárimes y sonríu alegremente n'escena».<ref>Spoto 2001, páxs. 217-218.</ref> A la fin de la xira, dambos taben escosos y enfermos. Olivier díxo-y a un periodista: «Pue que nun lo sepas, pero tas falando con un par de cadabres andantes». Más tarde, repararía que «perdió a Vivien» n'Australia.<ref>Holden 1989, p. 295.</ref> L'ésitu de la xira animó a los Olivier a faer la so primer apaición nel West End xuntos, representando les mesmes obres y una más, ''[[Antígona (Sófocles)|Antígona]]'', incluyida ante la insistencia de Leigh porque deseyaba desempeñar un papel nuna [[traxedia]].<ref>Spoto 2001, p. 218.</ref> == ''A Streetcar Named Desire'' == [[Ficheru:Vivien Leigh in Streetcar Named Desire trailer 1.jpg|left|thumb|Como [[Blanche DuBois]] nel tráiler de la versión cinematográfica de ''[[A Streetcar Named Desire (película)|A Streetcar Named Desire]]''.]] Leigh consiguió'l papel de [[Blanche DuBois]] na producción teatral de la obra del dramaturgu [[Tennessee Williams]] ''[[A Streetcar Named Desire (obra de teatru)|A Streetcar Named Desire]]'' (''A Streetcar Named Desire'', 1947), dempués de que Williams y la productora de la obra, Irene Mayer Selznick (fía del fundador de la [[Metro-Goldwyn-Mayer|MGM]], [[Louis B. Mayer]]), ver actuando en ''The School for Scandal'' y ''Antígona''; pela so parte, Olivier foi contratáu como direutor.<ref>Bean 2013, páxs. 125-126.</ref> La obra incluyía una escena de violación y referencies a la promiscuidá y la homosexualidá, y taba claramente destinada a ser polémica; l'alderique nos medios de comunicación sobre la so pertinencia amontó l'ansiedá de Leigh. Sicasí, creía firmemente na importancia d'esta obra.<ref>Spoto 2001, páxs. 218-219.</ref> Cuando la producción de la obra nel West End estrenar n'ochobre de 1949, [[J. B. Priestley]] censuró la obra y l'actuación de Leigh, y el críticu [[Kenneth Tynan]], que tenía por costume refugar les sos actuaciones teatrales,<ref>Shellard 2003, p. [https://books.google.com/books?id=3O0q-DTHHDgC&pg=PA126 126].</ref> comentó que Leigh nun yera apoderada pal papel porque los actores británicos taben «demasiáu bien educaos pa exteriorizar sentimientos n'escena». Olivier y Leigh taben desilusionaos porque parte del ésitu comercial de la obra taba na asistencia d'espectadores que queríen ver lo que creíen sería una hestoria escabrosa, en llugar de lo qu'ellos concebíen como una [[traxedia griega]]. La obra tamién tuvo firmes defensores, como l'actor y dramaturgu [[Noël Coward]], quien describió a Leigh como «arrogante».<ref>Holden 1989, p. 312.</ref> Dempués de 326 representaciones Leigh dexó la obra, y llueu foi escoyida pa volver interpretar el so papel como Blanche DuBois na [[A Streetcar Named Desire (película)|versión cinematográfica]] de la obra.{{refn|Los honorarios de Leigh de 100&nbsp;000 dólares pol so papel en ''[[A Streetcar Named Desire (película)|A Streetcar Named Desire]]'' convertir na actriz británica meyor pagada daquella; el coprotagonista, [[Marlon Brando]], cobró 75&nbsp;000 dólares pol so papel como Stanley Kowalski.<ref name="Walker p. 167"/>|group=n}} El so irreverente y de cutiu obscenu sentíu del humor fizo que caltuviera una bona rellación col coprotagonista, [[Marlon Brando]], pero de primeres tuvo dificultaes pa trabayar col direutor, [[Elia Kazan]], una y bones ésti nun taba acordies cola direición qu'Olivier tomara al dar forma al personaxe de Blanche.<ref>Thomas 1974, p. 67.</ref> Kazan prefiriera a [[Jessica Tandy]] y más tarde a [[Olivia de Havilland]] primero que a Leigh, pero sabía que tuviera ésitu na producción teatral londinense desempeñando al personaxe.<ref name="Walker p. 167">Walker 1987, p. 167.</ref> Darréu comentó que nun la tenía en gran estima como actriz, considerando que «tenía poco talentu», sicasí a midida que el rodaxe avanzaba, pasó a sentir una «gran almiración» pola mayor determinación por sobresalir de cualquier actriz que conozo. Abasnaríase sobre cristales rotos si creyera qu'eso ayudaría a la so actuación». Leigh atopó'l papel cansosu y comentó en ''[[Los Angeles Times]]'': «Tuvi mientres nueve meses nel teatru como Blanche DuBois. Agora ella ta al mandu sobre mi».<ref>Coleman 2005, páxs. 233-236.</ref> Olivier acompañar a Hollywood, onde él diba a coprotagonizar xunto a [[Jennifer Jones]] la película ''Carrie'' (1952), dirixida por [[William Wyler]]. La so actuación na película recibió magnífiques crítiques, y llogró el so segundu Óscar como meyor actriz,<ref>Taylor 1984, p. 91.</ref> el Premiu de l'[[Academia Británica de les Artes Cinematográfiques y de la Televisión]] (BAFTA) a la meyor actriz británica y un [[Premios del Círculu de Críticos de Cine de Nueva York|premiu del Círculu de Críticos de Cine de Nueva York]] a la meyor actriz.<ref>Bean 2013, p. 145.</ref> Tennessee Williams comentó que Leigh dio al papel «tou lo qu'imaxiné pa él, y enforma de lo que nunca suañara». Leigh tenía sentimientos atopaos alrodiu de la so rellación col personaxe; n'años posteriores, dixo qu'interpretar a Blanche DuBois «volvióme lloca».<ref>Holden 1989, páxs. 312-313.</ref> == Llucha cola enfermedá == En 1951 Leigh y Laurence Olivier interpretaron dos obres teatrales sobre [[Cleopatra]], ''[[Antonio y Cleopatra]]'' de [[William Shakespeare]] y ''[[César y Cleopatra]]'' de [[George Bernard Shaw|Bernard Shaw]], alternando la obres cada nueche y llogrando bones crítiques.<ref>Walker 1987, páxs. 204-205.</ref> En 1952 llevaron les producciones a Nueva York, onde les representaron nel Ziegfeld Theatre mientres una temporada.<ref>Capua 2003, p. 119.</ref> Les crítiques tamién fueron positives, pero'l críticu de cine Kenneth Tynan los enfureció cuando suxirió que Leigh escarecía de talentu, lo qu'obligaba a Olivier a comprometer el suyu;<ref>Tynan 1961, p. 9.</ref> la diatriba de Tynan casi provocó otru colapsu de l'actriz, quien, apavorada pol fracasu y cola so intención d'algamar el grandor, encegolar con estos comentarios ya ignoró les crítiques positives d'otros críticos.<ref>Edwards 1978, páxs. 196-197.</ref> En xineru de 1953 viaxó a [[Sri Lanka|Ceilán]] para filmar ''[[La sienda de los elefantes]]'' xunto a [[Peter Finch]]. Poco dempués de qu'empezara'l rodaxe, sufrió un colapsu nerviosu y [[Paramount Pictures]] reemplazar con [[Elizabeth Taylor]].<ref>Taylor 1984, páxs. 93-94.</ref> Olivier llevar de regresu a la so casa en Gran Bretaña onde, n'unu de los sos periodos d'incoherencia, Leigh díxo-y que taba namorada de Finch y caltuviera un romance con él.<ref>Walker 1987, p. 213.</ref> Tres dellos meses consiguió recuperase. Como resultáu d'esti episodiu, munchos de los amigos de los Olivier enterar de los sos problemes. [[David Niven]] dixo que tuviera «abondo, abondo lloca». Noël Coward espresó sorpresa nel so diariu y que «les coses habíen estáu mal y empeoraben dende 1948 aproximao».<ref>Coleman 2005, páxs. 254-263.</ref> La rellación romántica de Leigh con Finch empezó en 1948 y creció y menguó, menguando la intermitencia a midida que la so condición mental deterioróse.<ref name=Brooks>{{cita web |apellíu=Brooks |nome=Richard |url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article552527.ece |títulu=Olivier Worn Out by Love and Lust of Vivien Leigh |sitiuweb=The Sunday Times |fecha=7 d'agostu de 2005 |fechaaccesu=27 de xunetu de 2008 |suscripción=sí }}</ref> En 1953 taba lo suficientemente recuperada como pa interpretar ''[[The Sleeping Prince]]'' xunto a Olivier y en 1955 actuó mientres una temporada en [[Stratford-upon-Avon]] representando les obres de Shakespeare ''[[Nueche de reis]]'', ''[[Macbeth]]'' y ''[[Tito Andrónico]]''.<ref>Capua 2003, p. 131.</ref> Enllenaron los aforos y recibieron polo xeneral bones crítiques, y la salú de Leigh paecía estable. En 1955 protagonizó la película d'[[Anatole Litvak]] ''The Deep Blue Sea'', na que'l coprotagonista [[Kenneth More]] nun se sintió a gustu con Leigh mientres el rodaxe.<ref>More 1978, páxs. 163-167.</ref> En 1956 actuó como protagonista na obra teatral de Noël Coward ''South Sea Bubble'', pero retirar de la producción cuando quedó embarazada. Delles selmanes más tarde albortó y entró nun periodu de depresión que duró meses.<ref>Capua 2003. páxs. 138-139.</ref> Xunir a Olivier pa una xira europea de ''Tito Andrónico'', pero la xira fracasó por causa de los sos frecuentes ataques contra Olivier y otros miembros de la compañía. Tornó a Londres, onde'l so exmarido, Leigh Holman, qu'inda podía exercer una gran influencia nella, quedar colos Olivier y ayudó a aselala.<ref>Walker 1987, p. 222.</ref> En 1958, considerando que'l so matrimoniu terminara, empecipió una rellación col actor [[John Merivale|Jack Merivale]], quien taba al tanto de la situación médica de Leigh y asegurólu a Olivier qu'él la curiaría. En 1959, tres el so ésitu cola comedia de Noël Coward ''Look After Lulu!'', un críticu que trabayaba pa ''The Times'' describir como «formosa, deliciosamente fresca y ello ye que ye la dueña de toles situaciones».<ref>Edwards 1978, páxs. 219-234, 239.</ref> En 1960 divorciáronse y Olivier llueu se casó cola actriz [[Joan Plowright]].<ref>Spoto 2001, p. 301.</ref> Na so autobiografía, Olivier faló de los años de tensión que sufrieren por cuenta de la enfermedá de Leigh: «A lo llargo de la so posesión por esa bisarma increíblemente malinu, la depresión maniaca, colos sos mortales y cada vez más estreches espirales, ella caltuvo'l so xacíu personal, una habilidá p'amarutar la so verdadera condición mental de casi toos sacante yo, pa quien difícilmente podríen esperase'l problema.»<ref name="Laurence"/> == Últimos años y muerte == La rellación con Merivale demostró ser una influyencia estabilizadora pa Leigh, pero a pesar de la so aparente allegría, el periodista Radie Harris la cita diciendo: «preferiría vivir una vida curtia con Larry [Olivier] qu'enfrentase a una llarga ensin él».<ref>Walker 1987, p. 290.</ref> El so primer home, Leigh Holman, tamién pasó enforma tiempu con ella. Merivale xunir a ella pa una xira per Australia, Nueva Zelanda y América Llatina, que duró dende xunetu de 1961 hasta mayu de 1962, na que l'actriz esfrutó de crítiques positives ensin compartir protagonismu con Olivier.<ref>Walker 1987, páxs. 258-259.</ref> A pesar de qu'inda sufría episodios de depresión, siguió trabayando nel teatru y, en 1963, ganó un [[Premios Tony|premiu Tony]] a la meyor actriz nun musical pol so papel en ''[[Tovarich (musical)|Tovarich]]''. Tamién apaeció nes películes ''The Roman Spring of Mrs. Stone'' (1961) y ''[[Ship of Fools]]'' (''Ship of Fools'', 1965).<ref>Edwards 1978, páxs. 266-272.</ref> La so última apaición en pantalla en ''Ship of Fools'' foi un trunfu y emblemática de les sos dolencies que taben enraigonando. Antes del rodaxe, el productor y direutor [[Stanley Kramer]] tenía cuenta de que Leigh protagonizar, anque primeramente nun taba al corriente del so fráxil estáu físicu y mental.{{refn|Mientres la preproducción, Katharine Hepburn foi considerada pal papel de Mary Treadwell, pero abandonó y foi reemplazada por Leigh.<ref>Andersen 1997, páxs. 552-553.</ref>|group=n}} Falando sobre'l so trabayu, Kramer recordó'l so valor al asumir el difícil papel: «Taba enferma, y el coraxe de siguir alantre, el coraxe pa faer la película - foi casi increíble».<ref name="Articles">{{cita web |apellíu=Steinberg |nome=Jay |url=http://www.tcm.com/tcmdb/title/27532/Ship-of-Fools/articles.html |títulu=Articles: Ship of Fools |sitiuweb=Turner Classic Movies |fechaaccesu=31 d'agostu de 2017}}</ref> El so papel taba cargáu de paranoya y tuvo de resultes crisis nervioses qu'afectaron a la so rellación con otros actores, anque tantu [[Simone Signoret]] como [[Lee Marvin]] fueron caritatibles y comprensivos.<ref>David 1995, p. 46.</ref> Nun casu puntual mientres la escena de violación, Leigh viose alteriada y cutió a Marvin con tanta fuercia con un zapatu de tacón, que-y marcó la cara.<ref>Walker 1987, p. 281.</ref> Leigh ganó'l premiu ''L'Étoile de Cristal'' a una actuación nun papel protagonista pol so papel na película.<ref name="Bean p. 279.">Bean 2013, p. 279.</ref>{{refn|''L'Étoile de Cristal'' yera un equivalente en Francia de los Premios Óscar.<ref name="Bean p. 279."/>|group=n}} En mayu de 1967 taba ensayando p'actuar xunta a [[Michael Redgrave]] na obra de teatru d'[[Edward Albee]] ''[[Un delicáu equilibriu]]'' (''A Delicate Balance'') cuando sufrió una recaída na so tuberculosis.<ref>{{cita web |url=https://news.google.com/newspapers?nid=1870&dat=19670709&id=NXIeAAAAIBAJ&sjid=nckEAAAAIBAJ&pg=3858,1664232 |títulu=Actress Vivien Leigh Dies At 53 In London |sitiuweb=Daytona Beach Sunday News-Journal |fecha=9 de xunetu de 1967 |fechaaccesu=31 d'agostu de 2017}}</ref> Tres delles selmanes de reposu paeció que se recuperaba. Mientres la nueche del 7 de xunetu de 1967, Merivale dexar como de costume nel so apartamentu de Eaton Square p'actuar nuna obra de teatru y tornó a casa poco primero de la medianueche atopándola dormida; alredor de 30 minutos más tarde, entró nel cuartu y afayó el so cuerpu nel suelu. Ella intentara dir al bañu y, cuando los sos pulmones enllenar de líquidu, colapsáronse y afogóse.<ref>Edwards 1978, páxs. 304-305.</ref> El so fallecimientu dar a conocer públicamente'l 8 de xunetu y les lluces de tolos teatros del centru de Londres apagar mientres una hora.<ref>{{cita web |apellíu=Edge |nome=Simon |url=http://www.express.co.uk/celebrity-news/440670/Salacious-secrets-lay-behind-the-glamorous-life-of-Gone-With-The-Wind-star-Vivien-Leigh |títulu=Salacious secrets lay behind the glamorous life of Gone With the Wind star Vivien Leigh |sitiuweb=Sunday Express |fecha=2 de payares de 2013 |fechaaccesu=31 d'agostu de 2017}}</ref> Celebróse un serviciu católicu na Ilesia de Santa María de Cadogan Street, en Londres, y al so funeral asistieron les celebridaes del teatru y el cine británicu.<ref>Spoto 2001, p. 346.</ref> Acordies coles sos últimes voluntaes, Leigh foi [[Cremación|incinerada]] nel [[crematoriu de Golders Green]] y les sos cenices fueron esvalixaes nel llagu xuntu la so casa de campu en Tickerage Mill, cerca de Blackboys, [[Sussex Oriental]].<ref>Walker 1987, p. 297.</ref> Celebróse un serviciu conmemorativo en [[St Martin-in-the-Fields]], nel que [[John Gielgud]] lleó un panexíricu.<ref>Bean 2013, p. 243.</ref> == Legáu == [[Ficheru:Vivien Leigh blue plaque.jpg|thumb|upright|Placa conmemorativa del [[English Heritage]] allugada nel nᵘ 54 de Eaton Square nel [[Barrios de Londres|barriu]] de [[Belgravia]], Londres, última casa de l'actriz.]] Taba considerada como una de les actrices más belles de la so dómina, y los direutores de les películes nes qu'actuó fixeron énfasis nesti fechu. Cuando se-y preguntar si ella creía que la so guapura fuera una torga pa ser tomada en serio como actriz, contestó: «La xente piensa que si te ves abondo aceptable, nun puedes actuar, y como namái m'interesa actuar, creo que la guapura puede ser una gran desventaxa, si realmente quies amosate como'l papel que tas desempeñando, que nun ye necesariamente como tu.»<ref name = "ActorTalk"/> El direutor [[George Cukor]] describir como una «peracabada actriz, atrabancada pola so guapura»,<ref>Shipman 1988, p. 126.</ref> y Laurence Olivier dixo que los críticos teníen de da-y creitu por ser actriz y nun dexar que los sos xuicios viérense aburuyaos pol so gran guapura».<ref>Coleman 2005, p. 227.</ref> El guionista y direutor Garson Kanin compartió esti puntu de vista y describió a Leigh como «una muyer espantanante que la so encantadora guapura de cutiu tendía a escurecer los sos sorprendentes llogros como actriz. Les grandes guapures son con poca frecuencia grandes actrices - a cencielles porque nun lo precisen. Vivien yera distintu; ambiciosa, perseverante, seria, de cutiu inspirada».<ref>Shipman 1988, p. 125.</ref> Leigh dixo que desempeñaba «tantos papeles distintos como-y yera posible» nun intentu d'aprender el so arte y estenar los prexuicios sobre les sos habilidaes. Consideraba que la comedia yera más malo d'interpretar que'l drama porque riquía un tiempu más precisu y dixo que se debería poner más énfasis na comedia como parte del aprendizaxe d'un actor. Al averase a la fin de la so carrera, que foi dende les comedies de Noël Coward hasta les traxedies de Shakespeare, reparó: «Ye muncho más fácil faer llorar a la xente que faela rir».<ref name = "ActorTalk"/> Les sos primeres actuaciones supunxéron-y un ésitu inmediatu en Gran Bretaña, pero foi relativamente desconocida n'otres partes del mundu hasta l'estrenu de ''Gone with the Wind''. N'avientu de 1939, el críticu de cine Frank Nugent escribió en ''The New York Times'': «La Scarlett de la señorita Leigh reivindicó l'absurda busca de talentu qu'indirectamente la arrodió. Ella ta tan perfectamente diseñada pal papel por arte y naturaleza que cualesquier otra actriz nel papel sería inconcebible»<ref>Haver 1980, p. 305.</ref> y pola mor de la medría de la so fama apaeció na portada de la revista ''[[Time]]'' carauterizada como Scarlett. En 1969, el críticu [[Andrew Sarris]] comentó que l'ésitu de la película deber en gran midida a «l'acertada eleición» de Leigh,<ref>{{cita llibru |nome=Andrew |apellíu=Sarris |títulu=The American Cinema: Directors and Directions 1929-1968}}</ref> y en 1998 escribió que «vive nes nueses mentes y alcordances como una fuercia dinámico más que como una presencia estática».<ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/books/98/05/03/reviews/980503.03woodlt.html |títulu=The Talkies |nome=Michael |apellíu=Wood |otros=Wood cita a Andrew Sarris en ''You Ain't Heard Nothin' Yet, The American Talking Film: History & Memory, 1927-1949'' |sitiuweb=The New York Times |fecha=3 de mayu de 1998 |fechaaccesu=31 d'agostu de 2017}}</ref> L'historiador y críticu de cine [[Leonard Maltin]] describió la película como una de les más grandes de tolos tiempos, escribiendo en 1998 que Leigh «desempeñó brillantemente» el so papel.<ref>Maltin 1997, p. 522.</ref> La so actuación na producción del [[Teatros del West End|West End]] de ''[[A Streetcar Named Desire (obra de teatru)|A Streetcar Named Desire]]'', descrita pola escritora Phyllis Hartnoll como «prueba de mayor fuercia como actriz de lo que demostrara hasta agora», supúnxo-y un llargu periodu mientres el cual foi considerada una de les meyores actrices del teatru británicu.<ref>Hartnoll 1972, p. 301.</ref> Refiriéndose a la [[A Streetcar Named Desire (película)|versión cinematográfica]] posterior, la crítica de cine Pauline Kael escribió que Leigh y Marlon Brando ufiertaron «dos de les meyores actuaciones de tolos tiempos nuna película» y que la de Leigh yera «una d'eses escases actuaciones que realmente se puede dicir que remembren mieu y compasión».<ref>Kael 1982, p. 564.</ref> El so mayor críticu foi [[Kenneth Tynan]], quien fixo risión l'actuación de Leigh xunto a Olivier na producción teatral de 1955 de ''[[Tito Andrónico]]''<ref>{{cita web |apellíu=Ellis |nome=Samantha |url=https://www.theguardian.com/stage/2003/jun/25/theatre.samanthaellis |títulu=Peter Brook's Titus Andronicus, August 1955 |sitiuweb=The Guardian |fecha=25 de xunu de 2003 |fechaaccesu=3 de setiembre de 2017}}</ref> y de la so reinterpretación de [[Lady Macbeth]] del mesmu añu, diciendo que la so actuación yera insustancial y escarecía de la roxura necesario esixida pola obra.<ref name="Bean p. 181">Bean 2013, p. 181.</ref> Sicasí, tres la muerte de l'actriz Tynan rectificó la so opinión, describiendo la so crítica anterior como «unu de los peores errores del xuiciu» que fixera nunca; creyó que la interpretación de Leigh, na que Lady Macbeth utiliza'l so curiosu sexual pa caltener a Macbeth cautiváu, «tenía más sentíu ... que la típica arpía» col que se solía interpretar el personaxe.{{refn|Nuna entrevista de 1983 la vilba de Tynan fixo risión la vengatible campaña del so maríu contra Leigh como «dafechu innecesaria». Olivier refugar nel so momentu calificándola de celos; Leigh, sicasí, sintióse bien afeutada polos sos comentarios.<ref name="Bean p. 181"/>|group=n}} Nuna encuesta d'opinión ente críticos teatrales realizada pocu dempués de la muerte de Leigh, dellos d'ellos citaron la so actuación como Lady Macbeth como unu de los sos mayores llogros nel teatru.<ref>Taylor 1984, p. 99.</ref> En 1969 asitióse una placa conmemorativa de Leigh na Actors' Church, St Paul, [[Covent Garden (Londres)|Covent Garden]], Londres. En 1985 apaeció una semeya cola so imaxe nuna serie de sellos postales del Reinu Xuníu, xunto con [[Alfred Hitchcock]], [[Charles Chaplin]], [[Peter Sellers]] y [[David Niven]] pa conmemorar l'Añu del cine británicu».<ref>Walker 1987, páxs. 303-304.</ref> N'abril de 2013 foi incluyida de nuevu n'otra serie de sellos, esta vegada conmemorando'l 100ᵘ aniversariu de la so nacencia, llogrando'l raru privilexu pa daquién non miembru de la realeza d'apaecer en sellos británicos en más d'una ocasión. [[The British Library]] en Londres mercó los documentos de Laurence Olivier en 1999; conocíu como «L'Archivu Laurence Olivier», la coleición inclúi munchos de los documentos personales de Vivien Leigh, incluyíes numberoses cartes qu'escribió a Olivier. Los documentos de Vivien Leigh, como cartes, fotografíes, contratos y diarios, son propiedá de la so fía, la Suzanne Farrington. En 1994 la [[Biblioteca nacional d'Australia]] mercó un álbum de fotografíes, col monograma "L & V O", que se cree que perteneció a los Olivier y contién 573 fotografíes de la pareya mientres la so xira de 1948 per Australia, consideráu anguaño como parte del rexistru de la hestoria de les artes escéniques d'Australia.<ref>{{cita web |url=http://www.nla.gov.au/ntwkpubs/gw/14/14.html |títulu=Laurence Olivier/Vivien Leigh |sitiuweb=Gateways: National Library of Australia |issn=1443-0568 |fecha=14 de marzu de 1995 |fechaaccesu=3 de setiembre de 2017 |urlarchivu=https://pandora.nla.gov.au/pan/11779/20040524-0000/www.nla.gov.au/ntwkpubs/gw/14/14.html |fechaarchivu=2004-05-24 }}</ref> En 2013 el [[Muséu de Victoria y Alberto]] de Londres adquirió un archivu de les cartes de Vivien Leigh, diarios, fotografíes, guiones anotaos y guiones de teatru y los sos numberosos premios.<ref>{{cita web |url=http://www.bbc.com/news/entertainment-arts-23692733 |títulu=Vivien Leigh archive acquired by V&A |sitiuweb=BBC News |fecha=14 d'agostu de 2013 |fechaaccesu=3 de setiembre de 2017}}</ref> == Filmografía == {{AP|Filmografía de Vivien Leigh|l1=Filmografía de Vivien Leigh}} == Premios y nominaciones == {| class="wikitable sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Añu !Obra !Premiu !Categoría !Resultancia !class="unsortable" | {{Abreviatura|Ref.|Referencia}} |- |style="text-align:center;" rowspan="2" |1939 | rowspan="2" |''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'' | [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] | [[Premiu Óscar de 1939|Meyor actriz]] | {{celda|Ganadora}} |<ref name="Oscars1940" /><ref name="awardsdatabase.oscars.org">{{cita web |url=http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/DisplayMain.jsp?curTime=1387029311094 |títulu=Awards won by Vivien Leigh |sitiuweb=Academy Awards database |editorial=Academy of Motion Picture Arts and Sciences |fechaaccesu=20 d'agostu de 2017}}</ref> |- | [[Premios del Círculu de Críticos de Cine de Nueva York]] | Meyor actriz | {{celda|Ganadora}} |<ref name=NYFCC1939 /> |- | style="text-align:center;" rowspan="5" |1951 | rowspan="5" |''[[A Streetcar Named Desire (película)|A Streetcar Named Desire]]'' | Premiu Óscar | [[Premiu Óscar de 1951|Meyor actriz]] | {{celda|Ganadora}} |<ref name="awardsdatabase.oscars.org"/> |- | [[Premios BAFTA]] | [[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz británica]] | {{celda|Ganadora}} |<ref name=BFI>{{cita web |url=http://awards.bafta.org/award/1953/film/british-actress |títulu=Film - British Actress in 1953 |sitiuweb=BAFTA Awards |editorial=British Academy of Film and Television Arts Awards |fechaaccesu=20 d'agostu de 2017}}</ref> |- | Premios del Círculu de Críticos de Cine de Nueva York | Meyor actriz | {{celda|Ganadora}} |<ref>{{cita web |url=http://www.nyfcc.com/awards/?awardyear=1951 |títulu=1951 Awards |sitiuweb=New York Film Critics Circle Awards |editorial=New York Film Critics Circle |fechaaccesu=20 d'agostu de 2017}}</ref> |- | [[Festival Internacional de Cine de Venecia]] | [[Copa Volpi|Copa Volpi a la meyor actriz]] | {{celda|Ganadora}} |<ref>{{cita web |títulu=Venice Film Festival 1951 |url=https://www.filmaffinity.com/en/awards.php?award_id=venice&year=1951 |sitiuweb=Filmaffinity |fechaaccesu=20 d'agostu de 2017}}</ref> |- | [[Premiu Globu d'Oru]] | [[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]] | {{celda|Nomada}} |<ref>{{cita web |títulu=Winners & Nominees 1952 |url=http://www.goldenglobes.com/winners-nominees/1952 |sitiuweb=The Golden Globes |editorial=The Hollywood Foreign Press Association |fechaaccesu=20 d'agostu de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180601210605/https://www.goldenglobes.com/winners-nominees/1952 |fechaarchivu=2018-06-01 }}</ref> |- | style="text-align:center;" |1963 |''[[Tovarich (musical)|Tovarich]]'' | [[Premios Tony]] | [[Premiu Tony a la meyor actriz principal nun musical Meyor actriz protagonista nun musical]] | {{celda|Ganadora}} |<ref>{{cita web |url=http://www.tonyawards.com/p/tonys_search |títulu=Vivien Leigh |sitiuweb=Tony Awards Database |fechaaccesu=20 d'agostu de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160831204617/http://www.tonyawards.com/p/tonys_search |fechaarchivu=2016-08-31 }}</ref> |} == Bibliografía utilizada == {{Refcomienza|2}} * {{cita llibru |apellíu=Andersen |nome=Christopher P. |títulu=An Affair to Remember: The Remarkable Love Story of Katharine Hepburn and Spencer Tracy |allugamientu=Glasgow, Escocia |editorial=William Morrow & Co. |añu=1997 |isbn=978-0-688-15311-3}} * {{cita llibru |apellíu=Bean |nome=Kendra |títulu=Vivien Leigh: An Intimate Portrait |allugamientu=Filadelfia, Pennsylvania |editorial=Running Press |añu=2013 |isbn=978-0-7624-5099-2}} * {{cita llibru |apellíu=Berg |nome=A. Scott |títulu=Goldwyn |ubicación=Londres |editorial=Sphere Books |añu=1989 |isbn=0-7474-0593-X}} * {{cita llibru |apellíu-editor=Briggs |nome-editor=Ruste |títulu=A Dictionary of Twentieth Century World Biography |ubicación=Londres |editorial=Book Club Associates |añu=1992 |isbn=978-0-19-211679-6}} * {{cita llibru |apellíu=Capua |nome=Michelangelo |títulu=Vivien Leigh: A Biography |allugamientu=Jefferson, Carolina del Norte editorial=McFarland& Company |añu=2003 |isbn=978-0-7864-1497-0 |url=https://books.google.es/books?id=KA6BCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false}} * {{cita llibru |apellíu=Coleman |nome=Terry |títulu=Olivier, the Authorised Biography |editorial=Bloomsbury Publishing |ubicación=Londres |añu=2005 |isbn=0-7475-8306-4}} * {{cita llibru |apellíu=David |nome=Catherine |títulu=Simone Signoret |allugamientu=Nueva York |editorial=Overlook Press |añu=1995 |isbn=978-0-87951-581-2}} * {{cita llibru |apellíu=Edwards |nome=Anne |títulu=Vivien Leigh, A Biography |editorial=Coronet Books |añu=1978 |ubicación=Londres |isbn=978-0-340-23024-X}} * {{cita llibru |apellíu-editor=Funke |nome-editor=Lewis |nome-editor2=John Y. |apellíu-editor2=Boothe |títulu=Actors Talk about Acting: Fourteen Intimate Interviews |volume=volume 2 |editorial=Avon Books |ubicación=Londres |añu=1983 |añu-orixinal=1961 |isbn=978-0-380-01006-6}} * {{cita llibru |apellíu=Fury |nome=David |títulu=Maureen O'Sullivan: Non Average Jane |allugamientu=Minneapolis, Minnesota |editorial=Artist's Press |añu=2006 |isbn=0-924556-06-4}} * {{cita llibru |apellíu=Hartnoll |nome=Phyllis |títulu=The Concise Companion to the Theatre |allugamientu=Peachtree City, Georgia, EE.&nbsp;UU. |editorial=Omega Books |añu=1972 |isbn=1-85007-044-X}} * {{cita llibru |apellíu=Haver |nome=Ronald |títulu=David O. Selznick's Hollywood |allugamientu=Nueva York |editorial=Bonanza Books |añu=1980 |isbn=0-517-47665-7}} * {{cita llibru |apellíu=Holden |nome=Anthony |títulu=Olivier |ubicación=Londres |editorial=Sphere Books Limited |añu=1989 |isbn=0-7221-4857-7}} * {{cita llibru |apellíu=Howard |nome=Ronald |títulu=In Search of My Father: A Portrait of Leslie Howard |ubicación=Londres |editorial=St. Martin's Press |añu=1984 |isbn=0-312-41161-8}} * {{cita llibru |apellíu=Kael |nome=Pauline |títulu=5001 Nights at the Movies |allugamientu=Minneapolis, Minnesota |editorial=Zenith Books |añu=1982 |isbn=0-09-933550-6}} * {{cita llibru |apellíu=Maltin |nome=Leonard |títulu=1998 Movie and Video Guide |allugamientu=Nueva York |editorial=Signet Books |añu=1997 |isbn=978-0-452-25993-5}} * {{cita llibru |apellíu=McGilligan |nome=Patrick |títulu=Alfred Hitchcock, A Life in Darkness and Light |allugamientu=Chichester, Sussex Occidental |editorial=Wiley Press |añu=2003 |isbn=0-470-86973-9}} * {{cita llibru |apellíu=More |nome=Kenneth |títulu=More or Less |ubicación=Londres |editorial=Hodder & Staughton |añu=1978 |isbn=978-0-340-22603-2}} * {{cita llibru |apellíu=Olivier |nome=Laurence |títulu=Confessions of an Actor |allugamientu=Nueva York |editorial=Simon & Schuster |añu=1982 |isbn=0-14-006888-0}} * {{cita llibru |apellíu=Selznick |nome=David O |nome-editor=Rudy |apellíu-editor=Behlmer |títulu=Avantu from David O. Selznick |allugamientu=Nueva York |editorial=Modern Library |añu=2000 |isbn=0-375-75531-4}} * {{cita llibru |apellíu=Shellard |nome=Dominic |títulu=Kenneth Tynan: A Life |ubicación=Londres |editorial=Yale University Press |añu=2003 |isbn=978-0-300-09919-5}} * {{cita llibru |apellíu=Shipman |nome=David |títulu=Movie Talk |allugamientu=Nueva York |editorial=St Martin's Press |añu=1988 |isbn=0-312-03403-2}} * {{cita llibru |apellíu=Spoto |nome=Donald |títulu=Laurence Olivier: A Biography |ubicación=Londres |editorial=Cooper Square Press |añu=2001 |isbn=978-0-8154-1146-8}} * {{cita llibru |apellíu=Taylor |nome=John Russell |títulu=Vivien Leigh |ubicación=Londres |editorial=Elm Tree Books |añu=1984 |isbn=0-241-11333-4}} * {{cita llibru |apellíu=Thomas |nome=Bob |títulu=Marlon: Portrait of the Rebel as an Artist |allugamientu=Nueva York |editorial=Random House |añu=1973 |isbn=978-0-394-48728-1}} * {{cita llibru |apellíu=Tynan |nome=Kenneth |títulu=Curtains: Selections from the Drama Criticism and Related Writings |ubicación=Londres |editorial=Atheneum |añu=1961}} * {{cita llibru |apellíu=Vickers |nome=Hugo |títulu=Vivien Leigh: A Biography |ubicación=Londres |editorial=Little, Brown and Company |añu=1988 |isbn=978-0-330-31166-3}} * {{cita llibru |apellíu=Walker |nome=Alexander |títulu=Vivien: The Life of Vivien Leigh |allugamientu=Nueva York |editorial=Grove Press |añu=1987 |isbn=0-8021-3259-6}} {{Reftermina}} == Bibliografía adicional == * {{cita llibru |apellíu=Madrid González |nome=José Manuel |añu=2013 |títulu=Vivien Leigh: la traxedia de Scarlett O'Hara |editorial=T&B Editores |isbn=978-84-15405-65-8}} == Notes y referencies == ;Notes {{llistaref|group=n}} ;Referencies {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1913|1967|Leigh, Vivien}} [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Inglaterra]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz]] [[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA]] [[Categoría:Paséu de la Fama de Hollywood]] eodjwwpwc4u6sniqjhwdjsixh74jk7m 0 73897 4379481 4185361 2025-06-25T16:22:46Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379481 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''John Barry''' [[Order of the British Empire|OBE]] {{nym}} foi un compositor [[Gran Bretaña|británicu]] de música de [[cine]] y ganador de cinco [[premiu Óscar|Óscars]]. == Biografía == Nació en [[York]], [[Yorkshire]], [[Gran Bretaña]] el [[3 de payares]] de 1933. El so nome completu yera John Barry Prendergast, y yera fíu de padre irlandés y madre inglesa. La so madre yera pianista clásica y el so padre, natural de Cork y que fuera proyeccionista de cine mudu, foi dempués propietariu de dellos cines pel norte d'Inglaterra. Por cuenta de ello, el mozu John creció influyíu poles películes que vía, como declararía dempués. Asistió al St Peter's School en York y tamién recibió clases de composición de Francis Jackson, organista de la catedral de York. El [[jazz]] influyó nes sos primeres composiciones y refléxase perfectamente tamién na música interpretada pol so primer grupu, ''The John Barry Seven''. La familia de Barry tuvo arreyada nel negociu del [[cine]], pero foi mientres el so Serviciu Nacional nel exércitu británicu qu'empezó a desempeñase como músicu (tocando la trompeta), dempués de tomar un cursu per correspondencia (col compositor de jazz, [[Bill Russo]]) y trabayar como arreglista pa delles de les bandes musicales d'aquel entós, cuando formó'l so propiu grupu, ''The John Barry Seven'', foi ende onde conoció al compositor [[Adam Faith]], y con ellos compunxo cantares y pieces pa delles películes. Estos llogros captarón l'atención de los productores de la película ''[[Dr. No (película)|Dr. No]]'', [[Albert R. Broccoli]] y [[Harry Saltzman]] quien amosaben un disgustu pola partitura escrita pol compositor [[Monty Norman]], polo que despidieron a Norman y encamentaron a Barry a componer el restu de la partitura de la cinta, amás d'iguar y face-y cambeos importantes al tema principal, lo que resultaría na creación del [[James Bond Theme|tema de James Bond]]. Ye de normal conocíu por tener un estilu que se basa nel estensivu usu de los [[instrumentos de vientu y metal]] y nes cuerdes exótiques, al par de ser un músicu innovador, siendo de los primeros n'utilizar [[sintetizador]]es nuna partitura pal cine (''[[On Her Majesty's Secret Service]]''). La orquestación de Barry combina la seición de les trompetes cola de les cuerdes creando un soníu fácilmente reconocible. La so música, de normal, realza la respuesta del públicu escontra una película como más notablemente puede vese en ''[[Midnight Cowboy]]'', ''[[Out of Africa]]'', y ''[[Dances with Wolves]]''. Non solo compunxo música pal cine, yá que la so collaboración cola televisión foi enorme, tanto en películes de cine como en series televisives. Una d'estes ye'l tema que creó pa la serie de televisión ''[[The Persuaders]]'' na que'l cantar se caracterizó pol usu del sintetizador [[Moog]]. So ye tamién la música pa dellos musicales, ente los que s'atopa l'esitosu ''[[West End]]'', ''[[The Little Prince and The Aviator]]'' y ''[[Lolita, My Love]]'', toos ellos teniendo a Alan Jay Lerner como lletrista. Mientres [[2006]] foi'l productor executivu del discu ''[[Here's to the Heroes]]'' del grupu australianu [[The Ten Tenors]]. L'álbum presenta dellos cantares escritos en collaboración col so lletrista habitual y amigu [[Don Black]]. John Barry foi incluyíu en [[1998]] nel [[Songwriters Hall of Fame]]. De siete candidatures a los [[Premios Óscar|Óscar]], ganó cinco estatuilles: ''[[Born Free]]'' ([[1966]]), pola que ganó'l premiu nes categoríes de [[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor banda sonora]] y [[Óscar al meyor cantar|Meyor cantar]]; ''[[The Lion in Winter]]'' ([[1968]]); ''[[Out of Africa]]'' ([[1985]]) y ''[[Dances with Wolves]]'' ([[1990]]). John Barry morrió d'un ataque al corazón el 30 de xineru de 2011, a la edá de setenta y ocho años. == Familia == John Barry vivió na so natal [[Inglaterra]] hasta la década de 1970. Pasó un tiempu n'[[España]] por cuestiones d'impuestos, pero finalmente establecióse n'Estaos Xuníos, n'[[Oyster Bay]], pela rodiada de [[Nueva York]]. Sufrió en 1988 una [[síndrome de Boerhaave|rotura nel esófagu]] que-y dexó espuestu a una [[neumonía]] y alloñó-y momentáneamente de la composición. Volvió los años siguientes col ésitu avezáu ganando nuevamente un Óscar (1990) cola banda sonora pa ''[[Dances with Wolves]]'' interpretada por [[Kevin Costner]] y col tema pa ''[[Chaplin]]'' que foi nomáu (1992) pa la estatuína. Declaró años dempués que les películes de los últimos tiempos nun merecíen la so música y, poro, dexó de componer nueves bandes sonores. Casóse cuatro veces, los sos trés primeros matrimonios terminaron en divorciu, [[Barbara Pickard]] ([[1969]] - [[1971|71]]), [[Jane Birkin]] ([[1965]]- [[1968|68]]). Casóse cola so última esposa, Laurie Barry, el [[3 de xineru]] de [[1978]]. Tuvo tres fíos, pertenecientes al so primeru, segundu y cuartu matrimoniu, respeutivamente. Na ceremonia de clausura de los [[Xuegos Olímpicos de Londres 2012]] na que se reconocieron con imáxenes y soníu a grandes músicos populares británicos, como [[The Beatles]], [[Bee Gees]], [[Queen]], etc, dieron a John Barry el momentu más importante del eventu, nel qu'al apagase la llapada olímpica se fixo col fondu musical d'una de les sos más recordaes obres, el cantar de la película ''Dances with Wolves''. == James Bond == Identifícase-y por ser el músicu qu'acompañaba les películes de [[James Bond]], anque nes últimes películes de la serie [[David Arnold]] encargóse d'escribir la música del 007 por encamientu del mesmu Barry. Dempués del ésitu de ''[[Dr. No (película)|Dr. No]]'', Barry volvería pa componer la música d'once de les siguientes catorce películes de James Bond. Mientres la so estancia na serie Barry dio-y a la mesma un soníu bien característicu basáu n'arreglos jazzísticos, l'usu de los instrumentos de vientu-metal nes escenes d'aición y un ciertu toque de sensualidá, siendo la película ''[[Goldfinger (película)|Goldfinger]]'' la primera de la serie na que fai apaición el llamáu "soníu Bond". Pa ''[[From Russia with Love (película)|From Russia with Love]]'' creó un tema-insinia pa Bond, alternativu al famosu tema de James Bond llamáu "007" y que repitiría en ''Thunderball'', ''You Only Live Twice'', ''Diamonds Are Forever'' y ''Moonraker''. Paralelamenta a la so maduración como compositor, na música de les películes de 007 concentróse más nes melodíes exótiques y nel aspeutu sinfónicu dexando un pocu de llau l'usu de los metales, como puede vese nes bandes sonores de ''Moonraker'' y ''Octopussy''. iama *[[1962]] - ''[Dr. No (película)|Dr. No]]'' (namái tema principal, non acreditáu) *[[1963]] - ''[[From Russia with Love (película)|From Russia with Love]]'' *[[1964]] - ''[[Goldfinger (película)|Goldfinger]]'' *[[1965]] - ''[[Operación Trueno (película)|Thunderball]]'' *[[1967]] - ''[[You Only Live Twice (película)|You Only Live Twice]]'' *[[1969]] - ''[[On Her Majesty's Secret Service]]'' *[[1971]] - ''[[Diamonds Are Forever]]'' *[[1974]] - ''[[The Man with the Golden Gun]]'' *[[1979]] - ''[[Moonraker (película)|Moonraker]]'' *[[1983]] - ''[[Octopussy (película)|Octopussy]]'' *[[1985]] - ''[[A View to a Kill]]'' *[[1987]] - ''[[The Living Daylights]]'' == Filmografía (non completa) == *[[1959]] - ''Beat girl'' *[[1960]] - ''Never Let Go'' *[[1962]] - The L-Shaped Room *[[1964]] - ''Séance on a Wet Afternoon'' *[[1964]] - ''Zulu'' *[[1964]] - ''Man in the Middle'' *[[1964]] - ''The Knack... and How to Get It'' *[[1965]] - ''The Ipcress File'' *[[1965]] - ''Mister Moses'' *[[1965]] - ''Four in the Morning'' *[[1965]] - ''King Rat'' *[[1965]] - ''Promise Her Anything'' *[[1966]] - ''The Wrong Box'' *[[1966]] - ''The Chase'' *[[1966]] - ''Born Free'' ('''[[premiu Óscar|Óscar]] a la meyor Banda Sonora Orixinal''' y al '''Meyor cantar''') *[[1966]] - ''The Quiller Memorandum'' *[[1968]] - ''Petulia'' *[[1968]] - ''Deadfall'' *[[1968]] - ''The Lion in Winter'' ('''[[premiu Óscar|Óscar]] a la meyor Banda Sonora Orixinal''') *[[1968]] - ''Boom'' *[[1969]] - ''Midnight Cowboy'' *[[1969]] - ''The Appointment'' *[[1970]] - ''The Last Valley'' *[[1970]] - ''Monte Walsh'' *[[1970]] - ''Murphy's War'' *[[1971]] - ''Mary, Queen of Scots'' ('''nomáu al [[premiu Óscar|Óscar]]''') *[[1971]] - ''Walkabout'' *[[1971]] - ''They Might Be Giants'' *[[1972]] - ''A Doll's House '' *[[1972]] - ''Alice's Adventures in Wonderland'' *[[1973]] - ''The Glass Menagerie'' *[[1973]] - ''Love Among the Ruins'' *[[1974]] - ''The Dove'' *[[1974]] - ''The Tamarind Seed'' *[[1974]] - ''The Day of the Locust'' *[[1976]] - ''Robin and Marian'' *[[1976]] - ''King Kong'' *[[1977]] - ''The White Buffalo'' *[[1977]] - ''The Betsy'' *[[1977]] - ''The Deep'' *[[1978]] - ''Game of Death'' *[[1978]] - ''Starcrash'' *[[1978]] - ''The Corn Is Green'' *[[1979]] - ''Hanover Street'' *[[1979]] - ''Night Games'' *[[1979]] - ''The Black Hole'' *[[1980]] - ''Raise the Titanic'' *[[1980]] - ''Max's Bar'' *[[1980]] - ''Somewhere in Time'' *[[1981]] - ''The Legend of the Lone Ranger'' *[[1981]] - ''Body Heat'' *[[1981]] - ''Bells'' *[[1982]] - ''Hammett'' *[[1982]] - ''Frances'' *[[1982]] - ''The Golden Seal'' *[[1983]] - ''High Road to China'' *[[1984]] - ''Mike's Murder'' *[[1984]] - ''The Cotton Club'' *[[1984]] - ''Until September'' *[[1985]] - ''Jagged Edge'' *[[1985]] - ''Out of Africa'' ('''[[premiu Óscar|Óscar]] a la meyor Banda Sonora Orixinal''') *[[1986]] - ''Peggy Sue Got Married'' *[[1986]] - ''A Killing Affair'' *[[1986]] - ''The Golden Child'' *[[1986]] - ''Howard the Duck'' *[[1987]] - ''Hearts of Fire'' *[[1987]] - ''Masquerade'' *[[1990]] - ''Dances with Wolves'' ('''[[premiu Óscar|Óscar]] a la meyor Banda Sonora Orixinal''') *[[1992]] - ''Chaplin'' ('''nomáu al [[premiu Óscar|Óscar]]''') *[[1992]] - ''Ruby Cairo'' *[[1993]] - ''Indecent Proposal'' *[[1994]] - ''My Life'' *[[1994]] - ''The Specialist'' *[[1995]] - ''The Scarlet Letter'' *[[1997]] - ''Swept from the Sea'' *[[1998]] - ''Mercury Rising'' *[[1999]] - ''Playing by Heart'' *[[2001]] - ''Enigma'' == Temes pa Televisión == *''[[The Adventurer]]'' *''Eleanor and Franklin'' *''The Newcomers'' *''[[The Persuaders!]]'' *''Vendetta'' == Otros Trabayos == *''The Americans'' *''The Beyondness of Things'' *''[[Eternal Echoes]]'' == Premios == === [[Premios Óscar|Óscar]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |1992||[[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||[[Chaplin]]||Candidatu |- |'''1990'''||'''[[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]'''||'''[[Dances with Wolves]]'''||'''Ganador''' |- |'''1985'''||'''[[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]'''||'''[[Out of Africa]]'''||'''Ganador''' |- |1971||[[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]] - Drama||[[Mary, Queen of Scots]]||Candidatu |- |'''1968'''||'''[[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]] - Non musical'''||'''[[The Lion in Winter]]'''||'''Ganador''' |- |'''1966'''||'''[[Óscar al meyor cantar orixinal|Meyor Cantar]]'''||'''[[Born Free]]'''||'''Ganador''' |- |'''1966'''||'''[[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]'''||'''[[Born Free]]'''||'''Ganador''' |- |} === [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |1992||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||[[Chaplin]]||Candidatu |- |1990||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||[[Dances with Wolves]]||Candidatu |- |'''1985'''||'''[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]'''||'''''[[Out of Africa]]'''''||'''Ganador''' |- |1985||[[Globu d'Oru al meyor cantar orixinal|Meyor Cantar]]||[[A View to a Kill]]||Candidatu |- |1980||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||[[Somewhere in Time]]||Candidatu |- |1977||[[Globu d'Oru al meyor cantar orixinal|Meyor Cantar]]||[[The Deep]]||Candidatu |- |1974||[[Globu d'Oru al meyor cantar orixinal|Meyor Cantar]]||[[The Dove]]||Candidatu |- |1971||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||[[Mary, Queen of Scots]]||Candidatu |- |1969||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||[[The Lion in Winter]]||Candidatu |- |1966||[[Globu d'Oru al meyor cantar orixinal|Meyor Cantar]]||[[Born Free]]||Candidatu |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|John Barry (composer)}} *[http://www.galeon.com/johnbarry Páxina de John Barry (Español)] *[http://www.epdlp.com/compbso.php?id=433 Barry nel Poder De La Pallabra] *[http://johnbarry.galeon.com/dialog.html Entrevistando a John Barry] {{NF|1933|2011|Barry, John}} {{Tradubot|John Barry}} [[Categoría:Compositores d'Inglaterra]] [[Categoría:Compositores de bandes sonores del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Direutores d'orquesta del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor banda sonora]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar al meyor cantar orixinal]] [[Categoría:Compositores de bandes sonores]] [[Categoría:Persones de York]] llc7qahncd1prtaid1p73jhlxevt5v1 0 73950 4379473 4333789 2025-06-25T16:21:40Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379473 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Ennio Morricone''' {{nym}} foi un [[compositor]] y [[direutor d'orquesta]] [[Italia|italianu]]. Ye mundialmente conocíu por haber compuestu la [[banda sonora]] de más de 500&nbsp;[[Película|películes]] y [[series de televisión]]. Les sos composiciones formaron parte de más de 20 películes gallardoniaes, como tamién pieces sinfóniques y corales. Destaquen, ente otros, los sos trabayos en películes del [[spaghetti western]], de la mano del so amigu [[Sergio Leone]], como ''[[Por un puñáu de dólares]]'' (1964), ''[[La muerte tenía un preciu]]'' (1965), ''[[El bonu, el feu y el malu]]'' (1966) o ''[[C'era una volta il West]]'' (1968). Sicasí, la so obra estender a ensame de xéneros de composición, convirtiéndolo asina n'unu de los compositores más versátiles de la historia del cine y tamién de los más influyentes del [[sieglu XX]]. Les sos composiciones pa ''[[Days of Heaven]]'', ''[[The Mission]]'' o ''[[Cinema Paradiso]]'' son catalogaes como auténtiques obres maestres.<ref>{{cita web |url=http://www.reuters.com/article/2007/02/25/music-morricone-dc-idUSN2320197220070225 |títulu=Italian composer Morricone scores honorary Oscar |fechaaccesu=11 de xunu de 2014 |apellíu=Crisafulli |nome=Chuck |fecha=23 de febreru de 2007 |obra=Reuters |idioma=Inglés |cita= }}</ref> == Biografía == Nacíu en [[Roma]], Morricone empezó a tocar la [[trompeta]] cuando yera neñu y estudiar na [[Academia Nacional de Santa Cecilia]] a la edá de nueve años. A los seis compunxera la so primer obra, polo tanto'l so padre, [[Mario Morricone]], que yera músicu inscribió-y nesta academia. Cuando tenía doce años entró nun [[conservatoriu]], inscribiéndose nun programa d'harmonía de cuatro años, qu'acabó en seis meses. El so diploma de trompeta recibir en 1946 y a partir d'esi añu empezó a trabayar profesionalmente componiendo la música de ''Il Mattino'' ''(La mañana)''. Dempués de graduase en 1954, empezó a ser un escritor pantasma, componiendo música pa películes, que s'atribuyíen a famosos músicos de la dómina. Llueu ganó popularidá por cuenta de la composición de música de fondu pa programes de radio y pocu dempués daría'l saltu a la gran pantalla. Nos [[años 1950|años cincuenta]] recibió un diploma n'instrumentación pa banda. Tamién-y foi dau pol tamién compositor [[Goffredo Petrassi]] un diploma en composición. En 1955, Morricone dedicar a iguar la música d'otros compositores que yá taben establecíos nel cine. Al poco tiempu, Sergio Leone, un amigu de la infancia de Morricone, riquir por que fuera el compositor de les bandes sonores de les sos películes. Xuntos crearon un puntu de vista distinta del [[Western]] tradicional cola película ''Un puñáu de dólares''. Nos [[años 1980|años 80]] y [[años 1990|90]], Morricone siguió componiendo pa Leone, como en ''[[Once Upon a Time in America]]'' (1984). Tamién compunxo pa otros direutores como [[Roland Joffé]] en ''[[The Mission]]'' (1986), [[Brian de Palma]] en ''[[The Untouchables]]'' (1987) o [[Giuseppe Tornatore]] en ''[[Cinema Paradiso]]'' (1988). Otres composiciones más recién de calter notable son nes películes ''[[Malèna]]'' (2000), ''[[Campos d'Esperanza]]'' (2005) o ''Baarìa'' (2009). Morricone recibió dos [[premios Grammy]], dos [[Globos d'Oru]], cinco [[BAFTA]], diez [[Premiu David de Donatello|David de Donatello]], once [[Nastro d'argento]] y el [[Premiu de Música Polar]] en 2010, consideráu esti postreru como'l [[Premiu Nobel|Nobel]] de la música. En 2007, recibió'l [[Óscar honoríficu]] «poles sos magnífiques y polifacétiques contribuciones nel arte de la [[música de cine]]», amás de ser nomáu al Óscar cinco veces na categoría de [[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor banda sonora orixinal]]. A lo llargo de la so carrera, Morricone vendió más de 70 millones de discos.<ref>{{cita web |url=http://musica.net1news.org/morricone-contro-metodo-di-insegnamento-della-musica-a-scuola.html |títulu=Morricone contro il metodo di insegnamento della musica a scuola |fechaaccesu=11 de xunu de 2014 |apellíu= |nome= |fecha=27 de xunetu de 2012 |obra=Net1News |idioma=Italianu |cita= }}</ref> == Premios principales == '''[[Premios Óscar|Premiu Óscar]]'''<ref>{{cita web |url=http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/DisplayMain.jsp?curTime=1419982626098 |títulu=Awards data base, Ennio Morricone |fechaaccesu=13 de xunu de 2014 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=Oscars.org |idioma=Inglés |cita= }}</ref> {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |1978||[[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||''[[Days of Heaven]]''||Nomáu |- |1986||[[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||''[[The Mission]]''||Nomáu |- |1987||[[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||''[[The Untouchables]]''||Nomáu |- |1991||[[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]] ||''[[Bugsy (película de 1991)|Bugsy]]''||Nomáu |- |2000||[[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||''[[Malèna]]''||Nomáu |- |2006||[[Óscar honoríficu]] ||N/D||'''Ganador''' |- |} '''[[Globos d'oru]]'''<ref>{{cita web |url=http://www.hfpa.org/browse/?param=/member/28824 |títulu=Ennio Morricone |fechaaccesu=13 de xunu de 2014 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=Hollywood foreign press association - Official website of the Annual Golden Globe Awards |idioma=Inglés |cita= }}</ref> {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |1982||[[Globu d'Oru al meyor cantar orixinal|Meyor Cantar Orixinal]]||''Butterfly''||Nomáu |- |1985||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||''[[Once Upon a Time in America]]''||Nomáu |- |1987||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||''[[The Mission]]''||'''Ganador''' |- |1988||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||''[[The Untouchables]]''||Nomáu |- |1990||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||''[[Casualties of War]]''||Nomáu |- |1992||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||''[[Bugsy (película de 1991)|Bugsy]]''||Nomáu |- |2000||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||''[[La leggenda del pianista sull'oceano]]''||'''Ganador''' |- |2001||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor Banda Sonora]]||''[[Malèna (película)|Malèna]]''||Nomáu |- |} '''[[Premios BAFTA]]'''<ref name="IMDB">{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0001553/awards?ref_=nm_ql_2 |títulu=Ennio Morricone awards |fechaaccesu=13 de xunu de 2014 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=IMDB |idioma=Inglés |cita= }}</ref> {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |1980||[[BAFTA a la meyor música orixinal|Premiu BAFTA Anthony Asquith a la meyor música de película]]||''[[Days of Heaven]]''||'''Ganador''' |- |1985||[[BAFTA a la meyor música orixinal]]||''[[Once Upon a Time in America]]''||'''Ganador |- |1987||[[BAFTA a la meyor música orixinal]]||''[[The Mission]]''||'''Ganador''' |- |1988||[[BAFTA a la meyor música orixinal]]||''[[The Untouchables]]''||'''Ganador''' |- |1991||[[BAFTA a la meyor música orixinal]]||''[[Cinema Paradiso]]''||'''Ganador''' |- |} '''[[Premios Grammy]]'''.<ref>{{cita web |url=http://www.grammy.com/nominees/search?artist=&field_nominee_work_value=&year=All&genre=11 |títulu=Past winners search |fechaaccesu=13 de xunu de 2014 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=Grammy.com |idioma=Inglés |cita= }}</ref> En 2009, la 'Recording Academy', axencia qu'apurre los premios Grammy, incluyó la banda sonora de ''[[El bonu, el feu y el malu]]'', de 1969, nel 'Grammy Hall of Fame'.<ref>{{cita web |url=http://www.grammy.org/recording-academy/awards/hall-of-fame#t |títulu=Grammy Hall of Fame |fechaaccesu=13 de xunu de 2014 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=Grammy.com |idioma=Inglés |cita= }}</ref> {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |1988||[[Grammy al meyor álbum de banda sonora pa película, televisión o otru mediu visual|Meyor Banda Sonora]]||''[[The Untouchables]]''||'''Ganador''' |- |1995||[[Grammy al meyor álbum de banda sonora pa película, televisión o otru mediu visual|Meyor Banda Sonora]]||''[[Wolf (película de 1994)|Wolf]]''||Nomáu |- |1997||[[Grammy al meyor álbum de banda sonora pa película, televisión o otru mediu visual|Meyor Banda Sonora]]||''[[L'uomo delle stelle]]''||Nomáu |- |1999||[[Grammy al meyor álbum de banda sonora pa película, televisión o otru mediu visual|Meyor Banda Sonora]] ||''[[Bulworth]]''||Nomáu |- |2014||[[Óscar honoríficu|Grammy Trustees Award]] ||Premiu pola trayeutoria na música||'''Ganador''' |- |} '''[[Premiu David de Donatello|David de Donatello]]'''<ref name="IMDB"/> {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |1981||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''Bianco, rosso y Verdone''||Nomáu |- |1981||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''[[La storia vera della signora delle camelie]]''||Nomáu |- |1988||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''[[Gli occhiali d'oro]]''||'''Ganador''' |- |1989||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''[[Cinema Paradiso]]''||'''Ganador''' |- |1990||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''[[Mio caru dottor Gräsler]]''||Nomáu |- |1991||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''[[Stanno tutti bene]]''||'''Ganador''' |- |1993||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''La scorta''||Nomáu |- |1993||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''[[Jona che visse nella balena]]''||'''Ganador''' |- |1996||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''[[L'uomo delle stelle]]''||Nomáu |- |1999||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''[[La leggenda del pianista sull'oceano]]''||'''Ganador''' |- |2000||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''Canone inversu''||'''Ganador''' |- |2001||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''[[Malèna]]''||Nomáu |- |2006||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||50 aniversariu del David de Donatello||'''Ganador''' |- |2007||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''[[La desconocida]]''||'''Ganador''' |- |2010||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''Baarìa''||'''Ganador''' |- |2013||[[Premiu David de Donatello|Meyor Banda Sonora]]||''[[La migliore offerta]]''||'''Ganador''' |- |} '''[[Nastro d'argento]]''', apurríos pol 'Sindicatu Nacional Italianu de Periodistes de Cine'.<ref name="IMDB"/> {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |1965||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''[[Por un puñáu de dólares]]''||'''Ganador''' |- |1967||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''[[Uccellacci e uccellini]]''||Nomáu |- |1969||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''[[C'era una volta il West]]''||Nomáu |- |1970||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''Metti, una sera a cena''||'''Ganador''' |- |1971||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''Metello''||Nomáu |- |1972||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''[[Sacco y Vanzetti (película)]]''||'''Ganador''' |- |1985||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''[[Once Upon a Time in America]]''||'''Ganador''' |- |1988||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''[[The Untouchables]]''||'''Ganador''' |- |1989||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''[[Cinema Paradiso]]''||Nomáu |- |1994||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''[[Jona che visse nella balena]]''||Nomáu |- |1999||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''[[La leggenda del pianista sull'oceano]]''||'''Ganador''' |- |2000||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''Canone inversu''||'''Ganador''' |- |2001||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||[[Malèna]]||'''Ganador''' |- |2004||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''[[Al cuore si comanda]]''||Nomáu |- |2007||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''[[La desconocida]]''||'''Ganador''' |- |2008||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''I demoni di San Pietroburgo''||Nomáu |- |2010||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''Baarìa''||'''Ganador''' |- |2013||[[Nastro d'argento|Meyor Banda Sonora]]||''[[La migliore offerta]]''||'''Ganador''' |- |} == Otros premios == * 1969: Spoleto premiu [[Cine]]. * 1972: Premiu Internacional de Cine de Cork por ''[[El Califa]]''. * 1981: Premiu de la Crítica pal rexistru por ''The Lawn''. * 1988: Silver Ribbon de l'[[Academia Británica de les Artes Cinematográfiques y de la Televisión]], por ''[[The Untouchables]]''. * 1989: Nintendo Ganador As añal por ''El día anterior''. * 1989: [[Lleopardu d'Honor]] de [[Festival Internacional de Cine de Locarno]]. * 1990: Gran Premiu de la Fundación Sacem XLIII [[Festival de Cannes]] por ''[[Cinema Paradiso]]''. * 1992: Grolle d'Oru pola so carrera (San Vicente). * Efebu de Plata por ''[[Jona che visse nella balena]]''. * 1994: Golden Soundtrack Premiu dell'ASCAP ([[Los Angeles]]). * 1995: [[Lleón d'Oru por tola so carrera]] nel [[Festival Internacional de Cine de Venecia]]. * 1996: Premiu Ciudá de Roma pa la poesía. * 2008: Orde del méritu artístico y Cultural Pablo Neruda. * 2008: Premiu Internacional de Daniele Paris ([[Frosinone]]). * 2008: Carrera de Saturnu nel Festival Internacional de Cine d'Oru [[Alatri]]. * 2009: Premiu a la Trayeutoria de la Rexón Autónoma del Valle d'Aosta apurríos mientres el festival rexonal Musicastelle. * 2009: Premiu de la Fundación Italia-Estaos Xuníos. * 2010: una corona de lloréu honoríficu Europclub la rexón de Sicilia Provincia de Mesina. * 2010: [[Polar Music Prize]], Estocolmo. == Llistáu d'obres == === Cine<ref name="IMDb">{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0001553/?nmdp=1&ref_=nm_ql_5#filmography |títulu=Ennio Morricone filmography |fechaaccesu=31 de xunetu de 2014 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=Internet Movie Database |idioma= Inglés |cita= }}</ref> === {{columnes}} * 1961: ''El Federal'' * 1962: ''Deséu llocu'' * 1962: ''La cuccagna'' * 1962: ''Los motorizados'' * 1962: ''Mozos al sol'' * 1963: ''I basilischi * 1963: ''Gringo * 1963: ''L'ésitu * 1964: ''... Y la donna creò l'uomo'' * 1964: ''Los mangantes'' * 1964: ''Antes de la revolución'' * 1964: ''Llegaron los marcianos'' * 1964: ''Tutto è musica'' * 1964: ''I due evasi di Sing Sing'' * 1964: ''[[Por un puñáu de dólares]]'' * 1964: ''Les pistoles nun alderiquen'' * 1964: ''In ginocchio da te'' * 1964: ''La scoperta dell'America'' * 1965: ''[[Una pistola pa Ringo]]'' * 1965: ''Amanti d'oltretomba'' * 1965: ''Altissima pressione'' * 1965: ''L'octavu home'' * 1965: ''Thrilling'' * 1965: ''Les manes nos bolsos'' * 1965: ''Idoli controluce'' * 1965: ''[[La torna de Ringo]]'' * 1965: ''[[La muerte tenía un preciu]]'' * 1965: ''Se non avessi più te'' * 1965: ''Non son degno di te'' * 1965: ''Menage a la italiana'' * 1965: ''[[Le monachine]]'' * 1966: ''Siete pistoles pa los Mac Gregor'' * 1966: ''[[Frente al amor y la muerte]]'' * 1966: ''Axente 505, muerte en Beirut'' * 1966: ''[[Uccellacci e uccellini]]'' * 1966: ''El Greco'' * 1966: ''[[La batalla d'Arxel]]'' * 1966: ''Un ríu de dólares'' * 1966: ''Un uomo a metà'' * 1966: ''[[The Bible: In the Beginning...]] * 1966: ''Come imparai ad amara le donne'' * 1966: ''[[Joe, l'implacable]]'' * 1966: ''[[El ferre y la presa]]'' * 1966: ''[[Il buono, il brutto, il cattivo|El bonu, el feu y el malu]]'' * 1966: ''El mio vedrai tornara'' * 1967: ''[[Gran golpe contra les S.S.|Dalle Ardenne all'inferno]]'' * 1967: ''[[Los despiadaos]]'' * 1967: ''Les bruxes'' * 1967: ''[[Los llargos díes de la vengación]]'' * 1967: ''Siete muyeres pa los Mac Gregor'' * 1967: ''Operación Hermano Pequeñu'' * 1967: ''Sugar Colt'' * 1967: ''Ensin rival'' * 1967: ''[[D'home a home]]'' * 1967: ''L'avventuriero'' * 1967: ''China ta cerca'' * 1967: ''Diamantes a cuentu risa'' * 1967: ''La rapaza y el xeneral'' * 1967: ''L'harem'' * 1967: ''Axente Z-55, misión Coleman'' * 1967: ''[[De frente (1967)|De frente]]'' * 1967: ''Il giardino delle delizie'' * 1967: ''[[Arabella]]'' * 1968: ''Diabolik'' * 1968: ''[[Escalation]]'' * 1968: ''[[Los cañones de San Sebastián]]'' * 1968: ''[[Comandamenti per un gangster]]'' * 1968: ''[[Grazie zia]]'' * 1968: ''[[Salariu pa matar]]'' * 1968: ''[[Cuerre, Cuchiellu, cuerre|Cuerre, cuchiellu... cuerre]]'' * 1968: ''Por techu, les estrelles'' * 1968: ''[[Teorema (película)|Teorema]]'' * 1968: ''[[Galileo (película de 1969)|Galileo]]'' * 1968: ''Scusi, facciamo l'amore?'' * 1968: ''El magníficu Tony Carrera'' * 1968: ''Partner.'' * 1968: ''Guapa, encesa y peligrosa'' * 1968: ''Un llugar sele nel campu'' * 1968: ''[[El gran silenciu]]'' * 1968: ''Roma comi Chicago'' * 1968: ''[[C'era una volta il West]]'' * 1968: ''Ecce Homo'' * 1968: ''[[Mangiala / Eat It|Eat It]]'' * 1969: ''Fräulein Doktor'' * 1969: ''Cuore di mamma'' * 1969: ''[[Tepepa|Tepepa... Viva la revolución]]'' * 1969: ''L'alibi'' * 1969: ''La monxa de Monza'' * 1969: ''[[Las Vegas 1970|Las Vegas, 1.970]]'' * 1969: ''Metti, una sera a cena'' * 1969: ''[[Un bellissimo novembre]]'' * 1969: ''H2S'' * 1969: ''[[Sai cosa faceva Stalin alle donne?]]'' * 1969: ''Un exércitu de cinco homes'' * 1969: ''[[La stagione dei sensi]]'' * 1969: ''Ensin saber nada d'ella'' * 1969: ''Una curtia stagione'' * 1969: ''[[Le Clan des Siciliens]]'' * 1969: ''La donna invisibile'' * 1969: ''Zenabel'' * 1969: ''[[Queimada (película)|Queimada]]'' * 1969: ''[[La tienda colorada]]'' * 1969: ''[[Vergogna schifosi]]'' * 1969: ''L'assoluto naturale'' * 1969: ''Giotto'' * 1970: ''[[Uccidete il vitello grasso y arrostitelo]]'' * 1970: ''Investigación sobre un ciudadanu llibre de tou barruntu'' * 1970: ''[[Dos mules y una muyer]]'' * 1970: ''[[El páxaru de les plumes de cristal]]'' * 1970: ''Sola frente a la violencia'' * 1970: ''Metello'' * 1970: ''[[Y Dios ta con nós]]'' * 1970: ''Nial d'aviespes'' * 1970: ''Ciudá violenta'' * 1970: ''[[Los caníbales]]'' * 1970: ''[[Cuando les muyeres teníen cola]]'' * 1970: ''Díes de congoxa'' * 1970: ''Giochi particolari'' * 1970: ''[[Los compañeros]]'' * 1970: ''[[El Califa]]'' * 1971: ''Tre nel mille'' * 1971: ''[[El gatu de los nueve coles]]'' * 1971: ''[[Una llagartesa con piel de muyer]]'' * 1971: ''[[Sacco y Vanzetti]]'' * 1971: ''Veruschka'' * 1971: ''Los fríos güeyos del mieu'' * 1971: ''[[El Decamerón (película)|El Decamerón]]'' * 1971: ''[[La tarántula del banduyu negru]]'' * 1971: ''El día negru'' * 1971: ''Il giorno del giudizio'' * 1971: ''[[Ensin móvil aparente]]'' {{nueva columna}} * 1971: ''La clase obrera va al paraísu'' * 1971: ''Adiós, hermanu cruel'' * 1971: ''[[¡Agáchate, malditu!]]'' * 1971: ''El raxón de la cobicia'' * 1971: ''[[El casu ta zarráu, escaézalo]]'' * 1971: ''La curtia nueche de les muñeques de cristal'' * 1971: ''Incontro'' * 1971: ''[[Maddalena (película de 1971)|Maddalena]]'' * 1971: ''[[4 mosche di velluto grigio|4 Mosques sobre terciopelu gris]]'' * 1971: ''[[Viva la muerte... to|¡Viva la muerte... to!]]'' * 1972: ''[[Sumariu sangrientu de la pequeña Estefania]]'' * 1972: ''Xaque mate sicilianu'' * 1972: ''[[Procesu a un estudiante acusáu d'homicidiu]]'' * 1972: ''[[Esa clase d'amor]]'' * 1972: ''[[Quando le donne persero la coda]]'' * 1972: ''[[Cosa avete fatto a Solange?|¿Qué fixistis con Solange?]]'' * 1972: ''El celebru del mal'' * 1972: ''[[¿Quién la vio morrer?]]'' * 1972: ''[[Los cuentos de Canterbury (película)|Los cuentos de Canterbury]]'' * 1972: ''Il maestro y Margherita'' * 1972: ''Forza 'G''' * 1972: ''[[Los fíos del día y de la nueche]]'' * 1972: ''Barba Azul'' * 1972: ''L'atentáu'' * 1972: ''Noticies d'una violación en primer páxina'' * 1972: ''Yá lu llamaben Providenzia'' * 1972: ''La cosa buffa'' * 1972: ''I figli chiedono perché'' * 1972: ''The Master Touch'' * 1972: ''La torna de Clint el solitariu'' * 1972: ''¡Qué nos importa la revolución!'' * 1972: ''[[Quando la preda è l'uomo / Spogliati, protesta, uccidi!|Quando la preda è l'uomo]]'' * 1972: ''Lui per lei'' * 1972: ''Fiorina la vacca'' * 1972: ''[[D'amor muérrese]]'' * 1972: ''Anche se volessi lavorare, che faccio?'' * 1973: ''Crescete y moltiplicatevi'' * 1973: ''[[La culiebra]]'' * 1973: ''L'amargosu deséu de la propiedá'' * 1973: ''[[Revólver (película de 1973)|Revolver]]'' * 1973: ''Muerte en Roma'' * 1973: ''Vaarwel'' * 1973: ''El brutu, el llistu y el capitán'' * 1973: ''Giordano Bruno'' * 1973: ''[[El mio nome ye Nengunu]]'' * 1973: ''Quando l'amore è sensualità'' * 1973: ''[[La soterrada viva]]'' * 1974: ''[[La sorrisa del gran tentador]]'' * 1974: ''L'peracabo uomo di Sara'' * 1974: ''Spasmo'' * 1974: ''[[Les mil y una nueches (película de 1974)|Les mil y una nueches]]'' * 1974: ''[[El tríu infernal]]'' * 1974: ''La cugina'' * 1974: ''Milano odia: la polizia non può sparare'' * 1974: ''Allonsanfàn'' * 1974: ''La gran burguesía'' * 1974: ''[[El secretu (película de 1974)|El secretu]]'' * 1974: ''[[L'Anticristu (película de 1974)|Anticristu]]'' * 1975: ''[[Mussolini: últimu actu]]'' * 1975: ''Tensión'' * 1975: ''Les deux saisons de la vie'' * 1975: ''[[Llibertá, amor mio]]'' * 1975: ''[[Prostitución de menores]]'' * 1975: ''L'peracabo treno della notte'' * 1975: ''Llerza na ciudá'' * 1975: ''La faille'' * 1975: ''Poles antigües escaleres'' * 1975: ''La ponte sobre Estambu]'' * 1975: ''Leonor'' * 1975: ''Divina criatura'' * 1975: ''Labbra di lurido blu'' * 1975: ''Xente de respetu'' * 1975: ''Víctimes del terrorismu'' * 1975: ''[[Saló o los 120 díes de Sodoma]]'' * 1975: ''[[El xeniu]]'' * 1975: ''Attenti al buffone'' * 1975: ''La muyer del domingu'' * 1976: ''[[San Babila ore 20 un delitto inutile]]'' * 1976: ''Toa manera'' * 1976: ''[[Novecento]]'' * 1976: ''[[Una vita venduta]]'' * 1976: ''[[L'Agnese va a morire]]'' * 1976: ''[[L'heriedu Ferramonti]]'' * 1976: ''[[El desiertu de los tártaros (película)|El desiertu de los tártaros]]'' * 1976: ''Per amore'' * 1976: ''L'arriviste'' * 1977: ''René la canne'' * 1977: ''Le Ricain'' * 1977: ''[[Exorcist II: The Heretic]]'' * 1977: ''[[Orca: The Killer Whale]]'' * 1977: ''[[La fuercia del silenciu]]'' * 1977: ''[[Il mostro]]'' * 1977: ''El cínicu y la casada'' * 1977: ''[[Holocaust 2000]]'' * 1977: ''La casa de los esmadres'' * 1977: ''Stato interessante'' * 1978: ''Madame Petit'' * 1978: ''Pedro Pandorial'' * 1978: ''[[Days of Heaven]]'' * 1978: ''Según yes'' * 1978: ''[[Vicios pequeños]]'' * 1978: ''Corleone'' * 1978: ''[[La vengación de Baby Simona]]'' * 1978: ''Vicios de branu'' * 1979: ''Dedicato al mare Exéu'' * 1979: ''Il giocattolo'' * 1979: ''El humanoide'' * 1979: ''Un viaxe con Anita'' * 1979: ''Llazos de sangre'' * 1979: ''La lluna'' * 1979: ''[[Operación Ogro (película)|Operación Ogro]]'' * 1979: ''[[El prau (película de 1979)|El prau]]'' * 1979: ''Mentires inocentes'' * 1979: ''I... comme Icare'' * 1979: ''Buone notizie'' * 1980: ''Ventanes'' * 1980: ''Spaghetti'' * 1980: ''El bon lladrón'' * 1980: ''[[Stark System]]'' * 1980: ''Nouvelles rencontres'' * 1980: ''[[La isla (película de 1980)|La isla]]'' * 1980: ''L'oeil pervers'' * 1980: ''[[Il bandito dagli occhi azzurri]]'' * 1980: ''La banquera'' * 1980: ''[[La xaula de les lloques]]'' * 1980: ''Si salvi chi vuole'' * 1980: ''La via del silenzio'' * 1981: ''Bianco, rosso y Verdone'' * 1981: ''[[La storia vera della signora delle camelie|La verdadera hestoria de la dama de les camelies]]'' {{nueva columna}} * 1981: ''[[Dos gañinos nel oeste]]'' * 1981: ''La hestoria d'un home risible'' * 1981: ''La disubbidienza'' * 1981: ''Profesor a la mio midida'' * 1981: ''[[El profesional]]'' * 1981: ''Uomini y non'' * 1982: ''[[Espion, lève-toi]]'' * 1982: ''Butterfly'' * 1982: ''[[The Thing (película de 1982)|La cosa]]'' * 1982: ''[[Perru blancu]]'' * 1982: ''Blood Link'' * 1982: ''Porca vacca'' * 1983: ''Le ruffian'' * 1983: ''L'ayalga de los cuatro corones'' * 1983: ''Copkiller'' * 1983: ''Nana'' * 1983: ''Hundra'' * 1983: ''La llave secreta'' * 1983: ''El marxinal'' * 1983: ''Aventures nel Sahara'' * 1983: ''Tre donne'' (curtiu) * 1984: ''[[Once Upon a Time in America]]'' * 1984: ''Lladrones na nueche'' * 1985: ''El guerreru coloráu'' * 1985: ''La xaula'' * 1985: ''El represu'' * 1985: ''[[La cage aux folles 3, elles se marient|La xaula de les lloques (elles cásense)]]'' * 1986: ''La veneciana'' * 1986: ''[[The Mission]]'' * 1987: ''Adiós, Moscú'' * 1987: ''Project'' * 1987: ''[[The Untouchables|Los Intocables de Eliot Ness]]'' * 1987: ''Quartiere'' * 1987: ''Esbocáu'' * 1987: ''[[Gli occhiali d'oro]]'' * 1988: ''[[Frenético]]'' * 1988: ''La fuercia del destín'' * 1988: ''[[Cinema Paradiso]]'' * 1989: ''[[Corazones de fierro (película de 1989)|Corazones de fierro]]'' * 1989: ''Tiempu de matar'' * 1989: ''[[Creadores de solombres]]'' * 1989: ''[[¡Arreyar!]]'' * 1990: ''Dimenticare Palermo'' * 1990: ''Tre colonne in cronaca'' * 1990: ''[[Mio caru dottor Gräsler]]'' * 1990: ''Big Man'' * 1990: ''[[Stanno tutti bene]]'' * 1990: ''Tracce di vita amorosa'' * 1990: ''[[El clan de los irlandeses]]'' * 1990: ''[[Hamlet (película de 1990)|Hamlet (L'honor de la vengación)]]'' * 1990: ''Ottobre rosa all'Arbat'' * 1991: ''Money'' * 1991: ''La villa de los vienres'' * 1991: ''[[La domenica specialmente]]'' * 1991: ''La thune'' * 1991: ''[[Bugsy (película de 1991)|Bugsy]]'' * 1992: ''Más allá de la xusticia'' * 1992: ''[[La ciudá de l'allegría (película)|La ciudá de l'allegría]]'' * 1992: ''A csalás gyönyöre'' * 1992: ''Ilona und Kurti'' * 1993: ''[[Il lungo silenzio]]'' * 1993: ''[[Jona che visse nella balena]]'' * 1993: ''La escolta'' * 1993: ''[[In the Line of Fire]]'' * 1993: ''Estasi'' * 1994: ''[[Pura formalidá]]'' * 1994: ''[[Wolf (película de 1994)|Wolf]]'' * 1994: ''La nueche y el momentu'' * 1994: ''La Biblia: Xénesis'' * 1994: ''[[Love Affair (película de 1994)|Love Affair]]'' * 1994: ''[[Disclosure|Acoso]]'' * 1995: ''Sostién Pereira'' * 1995: ''[[Pasolini, un delitto italianu]]'' * 1995: ''[[L'uomo delle stelle|L'home de les estrelles]]'' * 1995: ''L'uomo proiettile'' * 1996: ''[[El síndrome de Stendhal]]'' * 1996: ''[[Vite strozzate]]'' * 1996: ''[[Ninfa plebea]]'' * 1996: ''[[I magi randagi]]'' * 1996: ''[[La lloba (película de 1996)|La lloba]]'' * 1996: ''Aventures en Shanghai 4'' (curtiu) * 1997: ''Con rabbia y con amore'' * 1997: ''[[Giro al infiernu]]'' * 1997: ''[[Lolita (película de 1997)|Lolita]]'' * 1997: ''Un bel dì vedremo'' * 1997: ''Naissance des stéréoscopages'' * 1997: ''Cartoni animati'' * 1998: ''[[Bulworth]]'' * 1998: ''[[La leggenda del pianista sull'oceano]]'' * 1998: ''[[Il pantasma dell'opera (película de 1998)|La pantasma de la ópera]]'' * 2000: ''Canone inversu - making love'' * 2000: ''[[Misión a Marte]]'' * 2000: ''[[Vatel (película)|Vatel]]'' * 2000: ''[[Malèna (película)|Malèna]]'' * 2001: ''La ragion pura'' * 2001: ''Aida degli alberi'' * 2001: ''[[Kill Bill: Volume 1]]'' * 2002: ''Threnody'' (curtiu) * 2002: ''Les perversiones de Livia'' * 2002: ''[[El xuegu de Ripley]]'' * 2002: ''Il diariu di Matilde Manzoni'' * 2002: ''L'peracabo pistoleru'' (curtiu) * 2003: ''[[La lluz prodixoso]]'' * 2003: ''Trick Saddle'' (curtiu) * 2003: ''Alla fine della notte'' * 2003: ''[[Al cuore si comanda]]'' * 2004: ''[[Kill Bill: Volume 2]]'' * 2004: ''72 metra'' * 2004: ''Guardiani delle nuvole'' * 2005: ''Ensin destín'' * 2005: ''Y ridendo l'uccise'' * 2005: ''The Order of Templates'' (curtiu) * 2006: ''Play the Game'' (curtiu) * 2006: ''A crime'' * 2006: ''[[La desconocida|La Sconosciuta]]'' * 2007: ''Killfilm II'' (curtiu) * 2007: ''Tutte le donne della mia vita'' * 2007: ''Ultrasordine'' (curtiu) * 2007: ''Mr.Werner Herzog! My Best Friends! Meet at Tamsui!'' (curtiu) * 2007: ''The Weatherman'' (curtiu) * 2008: ''I demoni di San Pietroburgu'' * 2009: ''Baaria'' * 2009: ''The Ear'' (curtiu) * 2010: ''Angelus Hiroshimae'' * 2010: ''The Greatness'' (curtiu) * 2011: ''April Fools' Day'' (curtiu) * 2011: ''Unexpected Hero'' (curtiu) * 2011: ''Love Story'' * 2011: ''Labyrinth'' (curtiu) * 2012: ''[[Django Unchained|Django Desencadenáu]]'' * 2013: ''[[La migliore offerta]]'' {{final columnes}} === Documentales<ref name="IMDb"/> === {{columnes}} * 1962: ''Gli italiani e le vacanze'' * 1964: ''[[I malamondo]]'' * 1971: ''Oceano'' * 1974: ''[[Sesso in confessionale]]'' * 1975: ''Macáu'' * 1975: ''A Escola Aberta'' * 1976: ''Ariel Limon'' * 1978: ''Forza Italia!'' * 1980: ''The Fantastic World of M.C. Escher'' * 1982: ''Maya Plisetskaja'' * 1983: ''Pelota'' * 1989: ''12 registi per 12 città'' {{nueva columna}} * 1990: ''Ennio Morricone: la musica negli occhi'' * 1994: ''Roma Imago Urbis: Parte I - Il mitu'' * 1994: ''Roma Imago Urbis: Parte II - L'immortalità'' * 1994: ''Roma Imago Urbis: Parte III - Gli acquedotti'' * 1994: ''Roma Imago Urbis: Parte V - I volti'' * 1995: ''Roma Imago Urbis: Parte VI - Le gesta 039;' * 2001: ''Un altro mondu è possibile'' * 2002: ''Carlo Giuliani, ragazzo'' * 2002: ''I sogni nel mirino'' * 2006: ''Adolfo Celi, un uomo per due culture'' * 2009: ''Salvara Procida'' * 2013: ''Vengeance rides a horse'' {{final columnes}} === Videoxuegos === * 2008: ''[[Metal Gear Solid 4: Guns of the Patriots]]''. * 2011: ''[[Blur (videoxuegu)|Blur]]''. * 2014: ''[[Metal Gear Solid V: Ground Zeroes]]''. == Otres composiciones == * 1978: "El Mundial", marcha oficial de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1978]], realizada n'Arxentina. * 2013: "[[La soledá (cantar de Laura Pausini)|La Soledad]]", arreglu especial pal famosu cantar de [[Laura Pausini]] nel so discu compilatorio "[[20 - Grandes Ésitos]]". * 2015: "Missa Papæ Francisci. Anno Ducentesimo. A Societate Restituta", misa n'honor al [[Francisco (papa)|Papa Francisco]] pol cumplimientu de los 200 años de la restauración de la [[Compañía de Xesús|orde xesuita]].<ref>{{cita web |nome1=Rome Reports|títulu=Ennio Morricone estrena espectacular “Misa” pal Papa Francisco|url=http://www.romereports.com/2015/06/12/ennio-morricone-estrena-espectacular-oemisa-pa-el papa-francisco|fecha=12 de xunu de 2015|fechaaccesu=14 de xunetu de 2015}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Category:Ennio Morricone|Ennio Morricone}} {{wikiquote}} {{IMDb nome|0001553}} * [http://www.enniomorricone.it/ Sitiu oficial]. * [http://www.scoremagacine.com/Compositores_det.php?Codigo=825 Sobre Ennio Morricone] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924095653/http://www.scoremagacine.com/Compositores_det.php?Codigo=825 |date=2015-09-24 }}, nel [http://www.scoremagacine.com/ sitio] Score Magacine; n'español. ** ''[http://www.scoremagacine.com/Estudios_det.php Ennio Morricone: Érase una vegada un xéneru...] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170424003403/http://www.scoremagacine.com/Estudios_det.php |date=2017-04-24 }}''; nel mesmu sitiu. * [http://www.epdlp.com/compbso.php?id=658 Curtia biografía y audición de música de la so autoría pa películes], nel [http://www.epdlp.com/ sitio] El Poder de la Pallabra. * [http://www.americanmusicpreservation.com/film.htm#enniomorricone Sobre Ennio Morricone] nel [http://www.americanmusicpreservation.com/ sitio] American Music Preservation; n'[[Idioma inglés|inglés]]. {{NF|1928|2020|Morricone, Ennio}} {{Tradubot|Ennio Morricone}} [[Categoría:Persones de Roma]] [[Categoría:Compositores de música clásica]] [[Categoría:Compositores de bandes sonores]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar honoríficu]] [[Categoría:Premiu Princesa d'Asturies de les Artes]] 9jjknlkwl4hxea4znaoggjzvbbh9avp 0 73981 4379622 4371210 2025-06-26T10:12:34Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379622 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''George Roger Waters''' {{nym}}, más conocíu como '''Roger Waters''', ye un [[músicu]] y [[compositor]] [[Reinu Xuníu|británicu]]. Ye famosu por ser unu de los fundadores y miembru del grupu musical [[Pink Floyd]], convirtiéndose tres la partida de [[Syd Barrett]] nel principal compositor y líder conceptual de la banda. Amás de ser el [[baxista]], tamién compartió'l llugar de [[Cantar|cantante principal]], amás d'esperimentar con [[sintetizadores]]; [[Loops (música)|''loops'']]; [[guitarra llétrica]] y [[guitarra acústica|acústica]]. Con él, Floyd algamó ésitu mundial na [[años 1970|década de 1970]] gracies a les sos [[álbumes conceptuales]] ''[[The Dark Side of the Moon]]'', ''[[Wish You Were Here]]'', ''[[Animals (álbum)|Animals]]'' y ''[[The Wall]]''. Dexó la banda en [[1985]] por cuenta de diferencies creatives y llegales colos otros integrantes. Resuelta la disputa en [[1987]], pasaron casi 18 años por que volviera tocar cola banda. Escontra [[2010]], el grupu vendería más de 250 millones de discos;<ref name="Pink Floyd Reunion">{{Cita web | títulu = Pink Floyd Reunion Tops Fans' Wish List in Music Choice Survey | url = http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=aOmothQgn6l4&refer=muse|publisher=Bloomberg| date = 26 de setiembre de 2007| fechaaccesu =25 de mayu de 2012|idioma=inglés}}</ref><ref name="Pink Floyd's a dream">{{cita web| títulu = Pink Floyd's a dream, Zeppelin's a reality| url = http://www2.timesdispatch.com/lifestyles/2007/sep/28/-rtd_2007_09_28_0044-ar-182172/| obra = [[Richmond Times-Dispatch]]| fecha = 28 de setiembre de 2007| fechaaccesu = 25 de mayu de 2012| idioma = inglés}}</ref><ref name="Pink Floyd biography">{{cita web| títulu = Pink Floyd biography| url = http://www.pinkfloyd.com/history/biography.php| obra = Official site| fecha = | fechaaccesu = 4 de xunu de de 2012| idioma = inglés| urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120815052558/http://www.pinkfloyd.com/history/biography.php| fechaarchivu = 2012-08-15}}</ref> solo n'Estaos Xuníos 74 millones d'álbumes.<ref name="Riaa total sales"/> Grabó n'estudiu trés discos solistes: ''[[The Pros and Cons of Hitch Hiking]]'' (1984), ''[[Radio K.A.O.S.]]'' (1987) Y ''[[Amused to Death]]'' (1992). En [[1986]], contribuyó na [[banda sonora]] de la película ''[[Cuando'l vientu sopla]]''. En [[1990]], entamó unu de los conciertos con más asistencia de la historia, ''[[The Wall - Live in Berlin]]'', con 300&nbsp;000 espectadores.<ref name="Blake346"/><ref name="conciertu">Según Roger Waters nel DVD ''The Wall - Live in Berlin'': «''They stopped charging people when we got to 250-260,000, and like another 100,000 people came in...''» («Dexaron pasar a la xente cuando llegamos [a tener] 250-260 000 y como otros 100&nbsp;000 sumáronse...»)</ref> En [[1996]], foi almitíu nel [[Salón de la Fama del Rock]] d'[[Estaos Xuníos]] y del [[Reinu Xuníu]] como miembru de Pink Floyd. Dende [[1999]] fixo delles xires. Dende 1989 trabayó na [[ópera]] ''[[Ça Roxura]]'', estrenada en 2005, pero qu'un añu enantes tuvo'l so ''prémiere'' nes celebraciones de la entrada de [[Malta]] na [[Xunión Europea]]. El 2 de xunetu de 2005, axuntar colos sos ex compañeros de Floyd pal conciertu benéficu [[Live 8]], la única apaición de Waters cola banda dende la so última actuación faía 24 años. En 2010, dio empiezu [[The Wall Live]], una xira mundial onde interpreta ''The Wall'' al completu. Mientres la mesma, el 12 mayu de 2011, nel [[The O2 Arena]], Gilmour y Mason volvieron tocar con Waters, Gilmour tocando «[[Comfortably Numb]]» y Gilmour y Mason xunto a Waters en «[[Outside the Wall]]». Waters casóse cuatro veces y ye padre de trés neños. En 2004, comprometer cola actriz y direutora Laurie Durning; casóse en 2012. == Mocedá (1943–1967) == Roger Waters, el más nuevu de dos hermanos, nació en [[Great Bookham]], [[Surrey]], fíu de Eric Fletcher Waters y Mary.<ref>{{Harvnb|Fitch|2005|p=335}}</ref> El so padre, nietu d'un mineru del condáu de Durham y destacáu líder del [[Partíu Llaborista (Reinu Xuníu)|Partíu Llaborista]], yera maestru d'escuela, [[Cristianismu|cristianu]] devotu, [[Pacifismu|pacifista]] y, más tarde, miembru del [[Partíu Comunista de Gran Bretaña|Partíu Comunista]].<ref name="BLAKE13">{{Harvnb|Blake|2008|p=13}}</ref> En 1939, previu a la guerra, Eric Fletcher, abiertamente pacifista dende una perspeutiva cristiana, foi declaráu [[oxetor de conciencia]], polo que condució una ambulancia mientres los ''[[Blitzkrieg]]'' (bombardeos nazi sobre'l Reinu Xuníu) y mientres los primeros años de la [[Segunda Guerra Mundial]].<ref name="BLAKE13"/> Más palantre, abandonó'l so pacifismu impulsáu pol so [[Comunismu|militancia comunista]] y [[Antifascismu|antifascista]] y xunióse a la infantería de l'[[Armada británica]]. Morrió en combate xunto a la [[:en:Royal Fusiliers#Second World War|Compañía Z, 8º Batallón del Reximientu d'Infantería]] ''[[Royal Fusiliers]]'' mientres la [[batalla de Anzio]], [[Italia]], en febreru de 1944,<ref>{{Cita web|url=[http://marisolmatarredona.blogspot.com/2011/02/eric-fletcher-waters.html|títulu=El Blogue de Marisol Matarredona: ERIC FLETCHER WATERS|enllaceautor=marisolmatarredona.blogspot.com|fechaaccesu=8 de marzu de 2012|apellíu=Matarredona|nome=Marisol|fecha=24 de febreru de 2012}}</ref> cuando Roger cuntaba con cuatro meses d'edá.<ref name="Povey 2008 320">{{Harvnb|Povey|2008|p=320}}</ref> Dempués de la muerte del so padre Eric Fletcher, la so madre Mary, tamién maestra, camudar xunto a los sos dos fíos a [[Cambridge]].<ref>{{Harvnb|Manning|2006|pp=5–6}}</ref> Waters asistió en Cambridge al Morley Memorial Junior School y dempués al [[:en:Cambridgeshire High School for Boys|Cambridgeshire High School pa Mozos]] (renombrada como [[:en:Hills Road Sixth Form College|Hills Road Sixth Form College]]) onde conoció a [[Syd Barrett]],<ref>{{Harvnb|Watkinson|Anderson|1991|p=15}}</ref> ente qu'otru de los sos futuros compañeros musicales, [[David Gilmour]], vivía cerca y asistía a The Perse School.<ref>{{Harvnb|Watkinson|Anderson|1991|p=18}}</ref> A los quince años presidió en nome de Cambridge la [[Campaña Añal pal Desarme Nuclear]] (YCND, n'inglés),<ref>{{Harvnb|Mason|2005|pp= 12–13}}</ref> pa la cual diseñó los [[Póster|pósters publicitarios]] y participó viviegamente na organización.<ref name="Povey 2008 13">{{Harvnb|Povey|2008|p=13}}</ref> A pesar de ser bon deportista y un miembru destacáu de los equipos de [[críquet]] y [[rugbi]],<ref>{{Harvnb|Watkinson|Anderson|1991|p=23}}</ref> según Waters, a la so esperiencia educativa faltába-y daqué: {{Cita|...quitando los xuegos, odiaba cada segundu. El sistema yera bien estrictu... los mesmos chicos predestinados a ser amedranaos por otros mozos, que tamién yeren susceptibles a selo polos profesores.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp= 14–19}}</ref>}} Ente que Waters conoció a Barrett y Gilmour en Cambridge, a los otros dos miembros fundadores de Pink Floyd, [[Nick Mason]] y [[Richard Wright (músicu)|Rick Wright]], conocer na escuela d'arquiteutura de la [[Universidá de Westminster]], Londres,<ref name="Povey 2008 320"/> onde entró en 1962 dempués de realizar una serie de pruebes vocacionales, que dexaben entever que podría ser un campu fayadizo pa él.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|p=36}}</ref> == Pink Floyd (1965–1985) == {{AP|Pink Floyd}} === Formación y dómina Barrett === [[Ficheru:Roger waters leeds 1970.jpg|thumb|right|Roger Waters tocando con Pink Floyd nel Refectory Hall de la Universidá de Leeds en 1970.]] Pa setiembre de 1963, Waters y Mason empezaron a perder interés nos estudios,<ref>{{Harvnb|Blake|2008|p=40}}</ref> y decidieron camudase a un entresuelo en Stanhope Gardens, un local que'l so propietariu, Mike Leonard, yera tutor a tiempu parcial nel Regent Street Polytechnic.<ref name="MASON20">{{Harvnb|Mason|2005|p=20}}</ref> Waters, Mason y Wright tocaron xuntos per primer vegada en 1963,<ref name="MASON17">{{Harvnb|Mason|2005|p=17}}</ref> nuna banda completada pol vocalista [[Keith Noble]] y el baxista [[Clive Metcalfe]].<ref>{{Harvnb|Manning|2006|p=13}}</ref> De normal faíense llamar [[Sigma 6]], anque dacuando tocaben sol nome de Meggadeaths.<ref name="Povey 2008 13"/> Waters tocaba la guitarra rítmica, Mason la batería y Wright cualquier tecláu que pudiera atopar,<ref>{{Harvnb|Mason|2005|pp=17–18}}</ref> ente que la hermana de Noble, Sheilagh, collaboraba esporádicamente colos [[coros]].<ref name="MASON17"/> Nos sos entamos fixeron delles actuaciones privaes y ensayaben nuna [[tetería]] nel suétanu del Regent Street Polytechnic.<ref>{{Harvnb|Mason|2005|pp= 13–18}}</ref> Cuando Metcalfe y Noble abandonaron pa formar otra banda en setiembre de 1963,<ref>{{Harvnb|Mason|2005|p=18}}</ref> el restu pidió a Barrett y al guitarrista [[Bob Klose]] que se xunieren al grupu.<ref name="POVEY14">{{Harvnb|Povey|2008|p=14}}</ref> En xineru de 1964 la banda empezó a llamase The Abdabs o The (Screaming) Abdabs.<ref name="POVEY14"/> Mientres el periodu serondiegu de 1964 usaron diversos nomes; Leonard's Lodgers, The Spectrum Five y finalmente, The Tea Set.<ref>{{Harvnb|Povey|2007|p=28}}</ref> En dalgún momentu d'esa seronda 1965, The Tea Set empezaron a llamase Pink Floyd Sound, dempués The Pink Floyd Sound, y finalmente, pa empiezos de 1966,<ref>{{Harvnb|Povey|2008|p=32}}</ref> Pink Floyd.<ref>{{Harvnb|Mason|2005|pp= 30–37}}</ref> Pa empiezos de 1966 Barrett convirtiérase nel guitarrista, principal compositor y líder de Pink Floyd.<ref name="MASON87">{{Harvnb|Mason|2005|p=87}}</ref> Del so [[álbum debú]] ''[[The Piper at the Gates of Dawn]]'', llanzáu n'agostu de 1967, compunxo o coescribió tolos cantares, sacante una.<ref name="MASON87-107">{{Harvnb|Mason|2005|pp= 87–107}}</ref> Waters contribuyó al álbum col cantar «[[Take Up Thy Stethoscope and Walk]]», la so primer composición en solitariu hasta la fecha.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|p= 91}}</ref> Sicasí, pa finales de 1967, los problemes mentales de Barrett y el so creciente comportamientu erráticu,<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp=90–114}}</ref> -y incapacitaron «consciente o inconscientemente»<ref>{{Harvnb|Mason|2005|p=129}}</ref> pa siguir siendo'l guitarrista líder y compositor principal de la banda.<ref name="MASON87-107"/> Llegó un momentu en que trabayar con Barrett yera demasiáu difícil, polo qu'a empiezos de marzu de 1968 Pink Floyd caltuvo una xunta coles sos mánagers [[Peter Jenner]] y [[Andrew King]] de la productora [[Blackhill Enterprises]] p'aldericar sobre'l futuru del grupu. Tres les negociaciones, Barrett aceptó abandonar Pink Floyd y la banda llegó a un alcuerdu con Blackhill Enterprises por que esti pudiera siguir cobrando poles actividaes pasaes».<ref>{{Harvnb|Mason|2005|p=105}}</ref> El nuevu mánager de la banda, [[Steve O'Rourke]], fixo un anunciu públicu sobre la marcha de Barrett y la llegada de David Gilmour n'abril de 1968.<ref>{{Harvnb|Mason|2005|p=106}}</ref> En 1969, Waters cásase cola so novia de tola vida Judy Trim; nun tuvieron fíos y dixebráronse en 1976.<ref>{{cita noticia|nome= Emmanuel| apellíu= Cooper |títulu= Judy Trim |url= http://www.independent.co.uk/news/obituaries/judy-trim-728769.html |pub-periódica=The Independent |fecha= 25 de xineru de 2001 |fechaaccesu= 14 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> === Dómina Waters === [[Ficheru:DarkSideOfTheMoon1973.jpg|thumb|right|Pink Floyd tocando ''Dark Side of the Moon'' en Earls Court en 1973.]] Dempués de la marcha de Barrett en marzu de 1968, Waters enllenó'l buecu tomando les riendes de la direición artística de Pink Floyd. Convertir nel principal compositor, lletrista, amás de compartir los llabores de vocalista principal con Gilmour, convirtiéndose asina nel líder de la banda hasta la so marcha en 1985.<ref>{{Harvnb|Mason|2005|pp= 106–107, 160–161, 265, 278}}</ref> Waters compunxo les lletres de los cinco discos de Pink Floyd previos a la so marcha, empezando con''The Dark Side of the Moon'' (1973) y terminando con ''The Final Cut'' (1983), mientres exercía cada vegada más el control sobre la banda y la so música.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp= 3, 9, 113, 156, 242, 279, 320, 398}}</ref> ''The Dark Side of the Moon'' ye unu de los discos más esitosos del rock contemporaneu de tolos tiempos. Permaneció nes llistes 749 selmanes (catorce años), siendo asina l'álbum que más tiempu permaneció en llistes de la historia.<ref name=shakers>{{Cita llibru|autor=Rees, Dafydd; Crampton, Luke|títulu=Rock Movers & Shakers|añu=1991|editorial=ABC-CLIO|isbn=0-8743-6661-5|páxina=388|idioma=inglés}}</ref> En 2004 siguía vendiendo unes 8000 unidaes per selmana. Según el biógrafu de Pink Floyd [[Glen Povey]], ''Dark Side'' ye'l tercer discu más vendíu a nivel mundial y el ventenu primeru más vendíu n'Estaos Xuníos.<ref>{{Harvnb|Povey|2008|p= 345}}</ref> Waters produció idees temátiques que se convierton nel escayu dorsal de los [[álbumes conceptuales]] ''[[The Dark Side of the Moon]]'' (1973), ''[[Wish You Were Here]]'' (1975), ''[[Animals (álbum)|Animals]]'' (1977) y ''[[The Wall]]'' (1979) —compuestos casi dafechu por Waters— y ''[[The Final Cut]]'' (1983) —compuestu íntegramente por él—.<ref>{{Harvnb|Mason|2005|pp= 265–269}}</ref> Una tema recurrente nos sos trabayos ye la guerra y los sos costos y la muerte del so padre en combate con cantares como «Corporal Clegg» del discu ''[[A Saucerful Of Secrets]]'', «Free Four» de ''[[Obscured By Clouds]]'', «Us and Them» de ''The Dark Side of the Moon'' o «[[When the Tigers Broke Free]]», compuesta pa la película ''[[Pink Floyd The Wall|The Wall]]'' de 1982, incluyida más palantre xunto a «The Fletcher Memorial Home» en ''The Final Cut'', álbum dedicáu a la memoria del so padre.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|p=294}}</ref> La temática y composición de ''The Wall'' tuvo influyida pola so educación dientro d'una sociedá británica apinada d'homes foliaos pola [[Segunda Guerra Mundial]].<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp= 294–295, 351}}</ref> Waters compunxo ''The Wall'' casi íntegramente, basáu en gran parte na vida personal del músicu.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|p= 260}}</ref> El discu vendió más de 23 millones de copies solo n'Estaos Xuníos y según la [[RIAA]] ye unu de los trés discos más vendíos de la historia del país.<ref>{{Cita web|url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?table=tblTop100|editorial=RIAA|títulu=RIAA GOLD & PLATINUM Top 100 Albums|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> Pink Floyd contrató a [[Bob Ezrin]] pa la coproducción del mesmu y al dibuxante [[Gerald Scarfe]] pa crear la portada.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp=260–261}}</ref> La banda tocó per última vegada en direutu ''The Wall'' el 16 de xunu de 1981, en Earls Court, Londres, siendo la última apaición de Waters con Pink Floyd hasta la curtia xunta del 2 de xunetu de 2005 pal conciertu [[Live 8]] nel Hyde Park de Londres, 24 años dempués.<ref>{{Harvnb|Povey|Russell|1997|p= 185}}</ref> {{Caxa de cita |alliniación=esquierda | Pienso que temes como «Comfortably Numb» fueron los últimos caricotes restantes de l'habilidá de Roger y mio por collaborar xuntos. | David Gilmour<ref>{{Harvnb|Blake|2008|p= 275}}</ref> }} [[Ficheru:Coachella pigstage.jpg|thumb|right|El gochu volador patentáu que Roger Waters sigue usando nos sos conciertos.]] En marzu de 1983, llanzar al mercáu la última collaboración Waters, Gilmour y Mason, ''The Final Cut''. Subtitular al álbum «un réquiem pal suañu de [[posguerra]] de Roger Waters, interpretáu por Pink Floyd».<ref>{{Harvnb|Povey|2008|p=230}}</ref> Waters apaez acreditáu como únicu compositor y lletrista del discu. Les sos lletres pal discu critiquen el gobiernu del [[Partíu Conservador (Reinu Xuníu)|Partíu Conservador del Reinu Xuníu]] de la dómina de [[Margaret Thatcher]], llegando inclusive a mentala pol so nome. Nel momentu d'empezar, Gilmour nun tenía material preparáu pal nuevu álbum, polo que-y pidió a Waters que retrasara les grabaciones pa tener tiempu de componer, a lo qu'esti negóse. Según Mason, dempués d'una llucha de poder dientro de la banda y discutinios creativos sobre'l discu, el nome de Gilmour «sumió» de los creitos de producción, a pesar de que siguió cobrando lo mesmo.<ref>{{Harvnb|Mason|2005|pp= 264–270}}</ref> En reseñar del discu fecha pola revista ''[[Rolling Stone]]'' recibió la máxima puntuación posible y [[Kurt Loder]] denominar «un llogru superlativu»<ref>{{Harvnb|Schaffner|1991|p= 262}}</ref> y «una pieza maestra d'[[art rock]]».<ref>{{Harvnb|Blake|2008|p= 300}}</ref> Loder consideró'l discu como «un álbum en solitariu de Roger Waters».<ref>{{Cita web|apellíu=Loder|nome=Kurt|títulu=Pink Floyd: The Final Cut (Toshiba)|url=http://www.rollingstone.com/music/reviews/album/3045/22114|editorial=''Rolling Stone''|fecha=14 d'abril de 1983|fechaaccesu=14 d'ochobre de 2010|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101017071512/http://www.rollingstone.com/music/reviews/album/3045/22114|fechaarchivu=2010-10-17}}</ref> Waters abandonó Pink Floyd en 1985, metanes les diferencies creatives dientro de la banda, dando empiezu a una batalla llegal pol usu del nome del grupu y el material grabao.<ref>{{Harvnb|Povey|2008|pp=240–241}}</ref> N'avientu de 1985 Waters acoyer a la claúsula «miembru saliente» del so contratu con EMI y CBS. N'ochobre de 1986, empecipió tramitaciones ante la xusticia pa eslleir formalmente Pink Floyd. Nel so alegatu ante los tribunales dixo que Pink Floyd yera «un ente acabáu creativamente».<ref>{{Harvnb|Povey|2008|pp= 221, 237, 240–241, 246}}</ref> Gilmour y Mason opunxéronse y anunciaron la so intención de siguir cola banda. Waters diz que foi forzáu a arrenunciar como lo fixo Wright unos años enantes y decidió dexar Pink Floyd basándose en considerancies llegales, diciendo: {{Cita|... porque, si nun lu hubiera fechu, les repercusiones económiques aniquilaríenme dafechu.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp= 312–313}}</ref>}} N'avientu de 1987, Waters y Pink Floyd llegaron finalmente a un alcuerdu.<ref>{{Harvnb|Povey|2008|pp= 240–241}}</ref> {{Cita|Finalmente llegamos a un alcuerdu con Roger. En Nuechebona de 1987, David y Roger convocaron una xunta na [[casa flotante]] [el ''[[Astoria (estudiu de grabación)|Astoria]]''] con Jerome Walton, el contable de David. Jerome redactó laboriosamente un alcuerdu. N'esencia, l'arreglu dexaba a Roger llibrase del compromisu que tenía con Steve [O'Rourke], ente que David y yo podíamos siguir trabayando col nome de ''Pink Floyd''. A la fin el tribunal aceptó la versión de Jerome como documentu definitivu y sellar debidamente|Mason<ref>{{Harvnb|Mason|2005|pp= 293–294}}</ref>}} Waters llibrar de les obligaciones contractuales con O'Rourke y caltuvo los [[derechos d'autor]] del conceutu de ''The Wall'' y del gochu inflable con [[marca rexistrada]].<ref>{{Harvnb|Manning|2006|pp= 139}}</ref> Pink Floyd editó dos discos d'estudiu so la direición de Gilmour: ''[[A Momentary Lapse of Reason]]'' (1987) y ''[[The Division Bell]]'' (1994). A fecha de 2006, envalórase que Pink Floyd vendiera más de 250 millones de discos a nivel mundial,<ref name="Pink Floyd biography"/><ref name="Pink Floyd's a dream"/><ref name="Pink Floyd Reunion"/> incluyendo 74 millones y mediu d'ellos n'Estaos Xuníos.<ref name="Riaa total sales">{{Cita web|url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?table=tblTopArt|títulu=Top Selling Artists|editorial=[[RIAA]]|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> Tocantes a la so vida personal en dicha etapa, en 1974, dempués de la so rotura con Judy Trim, comprometer con Lady Carolyne Christie, la sobrina del xugador de tenis [[Lawrence Dundas]], marqués de Zetland. Con Christie tuvo un fíu, [[Harry Waters]], teclista de la banda de direutu del so padre dende 2006,<ref>{{Harvnb|Povey|2008|pp=335–339}}</ref> y una fía, India Waters.<ref name="Blake 2008 258">{{Harvnb|Blake|2008|p=258}}</ref> == Carrera en solitariu 1984 d'equí p'arriba == [[Ficheru:Roger Waters en el Palau Sant Jordi de Barcelona (The Wall Live) - 03.jpg|thumb|220px|Roger Waters en solitariu en 2011 mientres la xira [[The Wall Live]].]] === 1984–1996 === Siguiendo'l llanzamientu de ''The Final Cut'', Waters embarcar nuna carrera en solitariu del que salieron tres álbumes conceptuales y una banda sonora. En 1984, llanzó'l primeru d'ellos, ''[[The Pros and Cons of Hitch Hiking]]'', un proyeutu que trata sobre los suaños que tien un home una nueche. Trata los sentimientos de Waters al respective del so matrimoniu fallíu con Judy Trim, el sexu y los pros y contras de la [[monogamia]] y la vida familiar en contraposición a «la llamada de lo selvaxe».<ref name="SCHAFFNER272-273">{{Harvnb|Schaffner|1991|pp= 272–273}}</ref> El personaxe principal, Reg, finalmente escueye l'amor y matrimoniu frente a la [[promiscuidá]]. El discu cunta cola collaboración del [[guitarrista]] [[Eric Clapton]], el [[saxofonista]] de [[jazz]] [[David Sanborn]] y el [[diseñu artísticu]] de [[Gerald Scarfe]].<ref name="SCHAFFNER272-273"/> El críticu de ''Rolling Stone'' Kurt Loder describió ''The Pros And Cons Of Hitch Hiking'' como «un discu extrañamente estáticu y un tanto repulsivo».<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp= 305–306}}</ref> La revista concedió-y la puntuación más baxa: una sola estrella.<ref name="SCHAFFNER272-273"/> Mike DeGagne d'[[Allmusic]] allabó'l discu pol so, «atélite simbolismu» y pol so usu brillosu del fluxu de consciencia dientro d'un reinu de subconsciencia», otorgándo-y cuatro de cinco estrelles posibles.<ref>{{Cita web|url=http://www.allmusic.com/album/r21602|títulu=The Pros and Cons of Hitch Hiking|nome=Mike|apellíu=DeGagne|editorial=Allmusic|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> Waters empezó una xira cola ayuda de Clapton, una nueva banda, material nuevo ya incluyó una seleición de cantares de Pink Floyd. La xira [[The Pros and Cons of Hitch Hiking (xira)|The Pros and Cons of Hitch Hiking]] empezó n'[[Estocolmu]] el 16 de xunu de 1984. Nun vendieron les entraes previstes y dalgunos de los conciertos de cortiles grandes tuvieron qu'atayase.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp= 332–333}}</ref> Según les sos propies estimaciones, perdió unes 400&nbsp;000 [[Llibra esterlina|£]] por cuenta de la xira.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|p= 309}}</ref> En marzu de 1985, Waters embarcar na xira The Pros and Cons Plus Some Old Pink Floyd Stuff&nbsp;- North America Tour 1985 por sales de conciertu más pequeñes d'Estaos Xuníos. La [[RIAA]] concedió un [[discu d'oru]] a ''The Pros and Cons of Hitch Hiking'' en 1995.<ref name="RIAAGPC">{{Cita web|url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?resultpage=1&table=SEARCH_RESULTS&action=&title=&artist=Roger%20Waters&formatu=&debutLP=&category=&sex=&releaseDate=&requestNo=&type=&level=&label=&company=&certificationDate=&awardDescription=&catalogNo=&aSex=&rec_id=&charField=&gold=&platinum=&multiPlat=&level2=&certDate=&album=&id=&after=&before=&startMonth=1&endMonth=1&startYear=1958&endYear=2010&sort=Artist&perPage=25|títulu=RIAA Certifications|editorial=[[Recording Industry Association of America]]|fechaaccesu=17 de payares de 2010|idioma=inglés}}</ref> En 1986, Waters contribuyó a la banda sonora de la película ''[[Cuando'l vientu sopla]]''. La so banda, qu'incluyía a [[Paul Carrack]] foi bautizada como The Bleeding Heart Band.<ref>{{Harvnb|Fitch|2005|p=36}}</ref> En 1987, Waters llanzó ''[[Radio K.A.O.S.]]'', un álbum conceptual basáu nun home mudu llamáu Billy, proveniente d'un aprobetáu pueblu mineru de Gales, quien tien l'habilidá de sintonizar les ondes de radio na so cabeza. Billy empieza aprendiendo a comunicase con un [[disc jockey|DJ]] de la radio, y finalmente consigue controlar tolos ordenadores del mundu. Enoxáu pol estáu del mundu en qu'habita, asemeya un [[Guerra nuclear|ataque nuclear]]. Al llanzamientu del discu siguió-y una xira de promoción esi mesmu añu.<ref>{{Harvnb|Manning|2006|p= 131}}</ref> En xunetu de 1990, unos meses dempués de la [[cayida del Muriu de Berlín]] en payares de 1989, Waters entamó unu de los conciertos de rock más grandes de la historia, ''[[The Wall - Live in Berlin]]'', montáu nun terrén vacíu ente [[Potsdamer Platz]] y la [[Puerta de Brandenburgu]], con una asistencia envalorada de 300&nbsp;000 persones.<ref name="Blake346">{{Harvnb|Blake|2008|p=346}}</ref><ref name="conciertu"/> [[Leonard Cheshire]] foi quien-y pidió qu'entamara l'eventu pa recaldar fondos pa caridá. Artistes como [[Joni Mitchell]], [[Van Morrison]], [[Cyndi Lauper]], [[Bryan Adams]], [[Scorpions]] o [[Sinéad O'Connor]] acompañaron al artista. Waters tamién utilizó a la orquesta sinfónica d'Alemaña del Este y el so coru, una banda [[soviética]] y dos helicópteros pertenecientes a l'armada d'Estaos Xuníos. [[Mark Fisher (arquiteutu)|Mark Fisher]] diseñó un muriu d'unos 25 metros d'altu y 170 de llongura pal eventu y usáronse inflables diseñaos por Scarfe a gran escala. A pesar de que munchos artistes recibieron invitaciones pa participar nel eventu, Gilmour, Mason y Wright, nun fueron convidaos.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp= 342–347}}</ref> Waters llanzó un [[álbum doble]] de l'actuación certificáu platino pola RIAA en 1992.<ref name="RIAAGPC"/> En 1990, Waters contrató al mánager Mark Fenwick y abandonó EMI pa roblar un contratu con [[Columbia Records|Columbia]]. Divorciar de la so segunda esposa, Carolyne Christie, y llanzó al mercáu'l so tercer discu d'estudiu, ''[[Amused to Death]]'', en 1992. L'álbum ta fuertemente influyíu poles [[Protestes de la Plaza de Tian'anmen de 1989]] y la [[Guerra del Golfu]], criticando la idea de que la querra convertir nuna tema d'entretenimientu, especialmente na televisión. El títulu basar nel llibru de [[Neil Postman]] ''[[Amusing Ourselves to Death]]''. [[Patrick Leonard]], quien trabayara en ''A Momentary Lapse of Reason'', foi'l coproductor. [[Jeff Beck]] exerció de guitarrista líder na mayoría de les pistes del discu, grabáu con una enorme cantidá de [[Músicu de sesión músicos d'estudiu]] y en diez [[Estudiu de grabación|estudio discográficos]] distintos.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp= 348–349}}</ref> Ye'l discu en solitariu de Waters con meyor receición crítica, llegándose a comparalo con dalgunos de los sos trabayos con Pink Floyd.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp= 347–352}}</ref> Waters describió'l discu como un trabayu sensacional», señalándolo xunto a ''Dark Side Of The Moon'' y ''The Wall'' como unu de los meyores de la so carrera.<ref>{{Harvnb|Manning|2006|pp= 141, 252}}</ref> Del discu estrayxo un esitosu senciellu, el cantar «[[What God Wants]], Pt. 1», que llegó al puestu númberu 35 de les [[UK Singles Chart|llistes britániques]] en setiembre de 1992 y al puestu númberu cinco de la llista [[Hot Mainstream Rock Tracks]] de la revista ''[[Billboard]]'' n'Estaos Xuníos.<ref name="RWAM">{{Cita web|url=http://www.allmusic.com/artist/roger-waters-p5795/charts-awards/billboard-singles|títulu=Roger Waters: Billboard Singles|editorial=Allmusic|fechaaccesu=20 de payares de 2010|idioma=inglés}}</ref> ''Amused to Death'' foi certificáu discu de plata nel Reinu Xuníu pola [[British Phonographic Industry]].<ref>{{Cita web|url=http://www.bpi.co.uk/certifiedawards/search.aspx|títulu=BPI Certifications|editorial=[[British Phonographic Industry]]|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130115055129/http://www.bpi.co.uk/certifiedawards/search.aspx|fechaarchivu=2013-01-15}}</ref> Les ventes totales de ''Amused to Death'' envalórase n'aprosimao un millón de copies vendíes y el discu nun cuntó con una xira de promoción. La primer vegada que Waters tocó dalgún cantar del discu en direutu foi siete años dempués na so xira [[In the Flesh (xira)|In the Flesh]].<ref>{{Harvnb|Povey|2008|pp= 323–324}}</ref> Waters foi incluyíu nel [[Salón de la Fama del Rock and Roll]] xunto a los sos compañeros de Pink Floyd en 1996,<ref>{{Cita web|url=http://rockhall.com/inductees/pink-floyd/timeline/|títulu=Rock & Roll Hall of Fame Pink Floyd|editorial=Rock & Roll Hall of Fame|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> ente que nel 2005 incluyir a la banda nel Salón de la Fama del Rock and Roll del Reinu Xuníu.<ref>{{Cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4229978.stm|títulu=Pink Floyd in UK pop Hall of Fame|fechaaccesu=2 de marzu de 2011|fecha=9 de setiembre de 2005|editorial=BBC.co.uk|idioma=inglés}}</ref> === 1999–2004 === En 1999, dempués de casi doce años ensin salir de xira y siete años estremáu de la [[industria musical]], Waters embarcar nel In the Flesh Tour, onde tocaba cantares de la so dómina de Pink Floyd y de la so dómina en solitariu. La xira per Estaos Xuníos foi un ésitu comercial, polo que dalgunos de les cortiles tuvieron que ser camudaos por otros más grandes.<ref name="Povey 2008 329–334">{{Harvnb|Povey|2008|pp= 329–334}}</ref> Finalmente la xira allargóse casi tres años y percorrió tol mundu. Llanzóse un [[CD]] y un [[DVD]] de la xira llamáu ''[[In the Flesh Live]]''. En munchos conciertos de la xira tocó dos nueves cantares como bises: «[[Flickering Flame]]» y «[[Each Small Candle]]». Waters divorcióse de Phillips en 2001, a metá de la xira,<ref>{{Cita web|url=http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/music/article7146038.ece|títulu=Roger Waters: The Pink Floyd bassist is rebuilding The Wall and has refashioned his Pink Floyd concept epic for a new age|nome=Mark|apellíu=Paytress|obra=[[The Sunday Times]]|fecha=12 de xunu de 2010|fechaaccesu=19 d'ochobre de 2010|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110615175601/http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/music/article7146038.ece|fechaarchivu=2011-06-15}}</ref> que terminó con una actuación frente a 70&nbsp;000 persones nel [[Glastonbury Festival|Glastonbury Festival of Performing Arts]] en xunu de 2002, onde tocó quince canciones de Pink Floyd y cinco de la so carrera en solitariu.<ref name="Povey 2008 329–334"/> En 2004 comprometer cola [[Direutor de cine|cineasta]] [[Laurie Durning]], pronunciar en contra de la llei sobre la illegalización de la caza (sobremanera la [[caza del foín]]) ya inclusive asistió a marches y entamó un conciertu en sofitu de la [[Countryside Alliance]] (asociación que defende la vida nel campu, incluyendo la caza). Waters esplicó: {{Cita|Toi desilusionáu cola atmósfera político y filosófico d'Inglaterra. El proyeutu de llei anticaza foi abonda por que me colara del país. Fixi lo que pudi, entamé un conciertu y escribí un par d'artículos, pero fixo sentir avergoñáu de ser inglés. Asistí a los dos coles en Hyde Park de la Countryside Alliance. Yéramos cientos de miles ellí. Ingleses bonos y honraos. Foi una de les llexislaciones más divisories del Reinu Xuníu. Nun ye una cuestión de que teas d'alcuerdu o non cola caza del foín, pero defender incondicionalmente.<ref name="Blake 2008 391">{{Harvnb|Blake|2008|p= 391}}</ref>}} N'ochobre de 2005, clarificó el fechu, diciendo: «Vuelvo al Reinu Xuníu abondo de cutiu. Nun Colé como protesta pola prohibición de cazar; siguía los pasos d'un fíu tres un divorciu».<ref>{{Cita web|url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/features/roger-waters-french-revolution-509524.html|obra=[[The Independent]]|títulu=Roger Waters: French Revolution|fecha=4 d'ochobre de 2005|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010|idioama=inglés}}</ref> Dempués de colase d'Inglaterra, instalar en [[Long Island]], [[Nueva York]], xunto a la so prometida Laurie Durning.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp= 391–392}}</ref> A mediaos de 2004, la productora [[Miramax]] anunció que se diba a estrenar un musical de ''The Wall'' en [[Broadway]] cola participación de Waters na creación artística. Informóse que'l musical diba incluyir non solo les pistes de ''The Wall'', sinón tamién cantares de ''Dark Side of the Moon'', ''Wish You Were Here'' y otros discos de Pink Floyd, amás de material nuevo.<ref>{{cita noticia|url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/arts/3539908.stm |títulu= Pink Floyd's Wall Broadway bound |editorial= BBC News|fecha= 5 d'agostu de 2004 |fechaaccesu= 2 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> El 1 de mayu de 2004, nes celebraciones por cuenta de la entrada de [[Malta]] na [[Historia de l'ampliación de la Unión Europea|Unión Europea]], sonaron partes de la [[ópera]] ''Ça Roxura'' incluyendo'l so [[obertura]].<ref>{{Cita web|url=http://www.ebu.ch/CMSimages/en/2004-04-19%20-%20ZDF%20PR%20Welcome%20Europe_Eng_tcm6-11556.pdf|títulu=Welcome Europe!|editorial=Z press|formatu=PDF|idioma=inglés|fechaaccesu=1 de xunetu de 2011}}</ref> Gert Hof encargar d'entemecer los pasaxes de la ópera nuna sola pieza musical que sonó como acompañamientu d'un gran esplegue de lluminotecnia y [[Pirotecnia|fuego artificiales]] sobre'l [[Gran Puertu]] de [[La Valeta]].<ref>{{Harvnb|Povey|2008|p= 334}}</ref> En xunetu de 2004, Waters llanzó dos nueves cantares al traviés d'[[internet]]: «To Kill the Child», inspirada na [[Invasión d'Iraq de 2003]] y «Leaving Beirut», inspirada nos sos viaxes al [[Oriente Mediu]] de la so adolescencia.<ref name="Blake 2008 391"/> Les lletres de «Leaving Beirut» contienen fuertes ataques al [[Presidente de los Estaos Xuníos|ex-presidente d'Estaos Xuníos]] [[George W. Bush]] y al [[Primer Ministru británicu]] [[Tony Blair]]. Dempués del [[terremotu del océanu Índicu de 2004]] y el subsiguiente desastre en forma de [[tsunami]], Waters tocó «[[Wish You Were Here (cantar)|Wish You Were Here]]» xunto a Eric Clapton mientres un conciertu benéficu de la cadena televisiva [[National Broadcasting Company|NBC]].<ref>{{Cita web|url=http://today.msnbc.msn.com/id/6828271|títulu=Stars lend a hand for tsunami relief|editorial=MSNBC|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101005053237/http://today.msnbc.msn.com/id/6828271|fechaarchivu=2010-10-05}}</ref> === 2005 d'equí p'arriba === {{Imaxe múltiple| posición_tabla = derecha| direición = vertical |anchu = 150 |semeya1 = Pink floyd live 8 london.jpg | testu1 = Waters (al fondu a la derecha) actuando con Pink Floyd en Live 8, el 2 de xunetu de 2005.| alineación_texto1 = center | semeya2 = Roger Waters concert 05.jpg | testu2 = Roger Waters tocando en xunu de 2006 nun conciertu de la so xira The Dark Side of the Moon Live de 2006. | alineación_texto2 = center | semeya3 = Roger Waters Morumbi.jpg| testu3 = Waters en 2007 nuna actuación en solitariu.| alineación_texto3 = center}} En xunetu de 2005, Waters axuntar con Mason, Wright y Gilmour para lo que supondría la so última actuación xuntos nel conciertu benéficu [[Live 8]] de 2005 nel Hyde Park de Londres. Esta foi la única xunta de Pink Floyd con Waters dende'l so últimu conciertu de promoción de ''The Wall'' en Earls Court, Londres, 24 años enantes.<ref>{{Harvnb|Povey|2008|pp= 237, 266–267}}</ref> Tocaron seis canciones nuna actuación de 23 minutos, incluyendo «[[Speak to Me]]/[[Breathe (cantar de Pink Floyd)|Breathe]]»/«[[Breathe (Reprise)]]», «[[Money (cantar)|Money]]», «[[Wish You Were Here (cantar de Pink Floyd)|Wish You Were Here]]» y «[[Comfortably Numb]]». Waters comentó a [[Associated Press]] qu'a pesar de que la esperiencia de volver tocar con Pink Floyd de nuevu foi positiva, les posibilidaes d'una auténtica xunta seríen escases considerando les diferencies musicales ya ideolóxiques ente Gilmour y él.<ref>{{Harvnb|Shaffner|1991|p= 308}}</ref> A pesar de que Waters tuvo diferencies d'opinión sobre los cantares que se debíen tocar, «alcordó vencer per esa sola nueche».<ref>{{Harvnb|Blake|2008|pp= 382–383}}</ref> Gilmour díxo-y a Associated Press: {{Cita|Los ensayos convenciéronme de que nun yera daqué que quixera faer mientres enforma tiempu. Hubo tou tipu de despidíes nes vides y carreres de la xente que dempués fueron revocaos, pero yo puedo afirmar categóricamente que nun va haber otra xira o otru álbum nel que yo participe. Nun tien nada que ver con rensíes nin nada asina. Solo ye que... Tuvi ende, yá lo fixi.<ref>{{Cita web|títulu=Gilmour says non Pink Floyd reunion|url=http://today.msnbc.msn.com/id/26628516|editorial=MSNBC|fecha=9 de setiembre de 2008|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2010|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101017165149/http://today.msnbc.msn.com/id/26628516|fechaarchivu=2010-10-17}}</ref>}} En payares de 2005 Pink Floyd pasó a ocupar un puestu nel [[Salón de la Fama del Reinu Xuníu (música)|Salón de la Fama del Reinu Xuníu]] nuna ceremonia onde [[Pete Townshend]] de [[The Who]] fixo de anfitrión.<ref>{{Harvnb|Blake|2008|p= 386}}</ref> En setiembre de 2005, Waters llanzó ''[[Ça Roxura]]'', (en [[Idioma francés|francés]] «tou va dir bien»; Waters añadió'l subtítulu, «hai esperanza»), una [[ópera]] en tres actos traducida al [[Idioma inglés|inglés]] del llibretu d'[[Étienne Roda-Gil]] que tien como temática la [[Revolución francesa]].<ref>{{Cita llibru|apellíu1=Tsioulcas|nome1=Anastasia|títulu=Waters' New Concept|editorial=Billboard|fecha=27 d'agostu de 2005|páxina=45|url=https://books.google.com/?id=-BIEAAAAMBAJ&pg=PA45&dq=ca+roxura+Nadine+Roda-Gil#v=onepage&q=ca%20roxura%20Nadine%20Roda-Gil&f=false|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> ''Ça Roxura'' llanzóse como doble álbum en CD, coles interpretaciones del [[barítonu]] [[Bryn Terfel]], la [[sopranu]] [[Ying Huang]] y el [[tenor]] [[Paul Groves]].<ref>{{Harvnb|Povey|2008|pp= 324–325}}</ref> Allugada a principios de la Revolución francesa, el llibretu orixinal ye obra de Roda-Gil y la so esposa Nadine Delahaye. Waters empezó a reescribir el llibretu n'inglés en 1989,<ref>{{Harvnb|Manning|2006|p= 256}}</ref> y dixo sobre la composición: {{Cita|Siempres fui un gran siguidor de la música coral de [[Beethoven]], [[Hector Berlioz|Berlioz]] y [[Alexander Borodin|Borodin]]&nbsp;...&nbsp;Este ye descaradamente románticu y mora na tradición de principios del [[sieglu XIX]], porque ende ye onde tán los mios gustos pola [[música clásica]] y [[Música coral|coral]].<ref name="Blake 2008 392">{{Harvnb|Blake|2008|p= 392}}</ref>}} Waters apaeció en televisión pa falar de la ópera, pero munches de les entrevistes acababen enfocándose na so rellación con Pink Floyd, daqué que Waters «evitaba discretamente», cosa que'l biógrafu de Pink Floyd [[Mark Blake]] diz que ye «una prueba de la so apacible edá madura o ye gracies a los sos venti años de sicoterapia».<ref name="Blake 2008 392"/> ''Ça Roxura'' llegó al puestu númberu cinco de la llista ''Billboard'' Classical Music Chart n'Estaos Xuníos.<ref>{{Cita web|url=http://www.billboard.com/artist/roger-waters-ron-geesin/5989#/album/bryn-terfel-paul-groves-ying-huang/roger-waters-ca-roxura/740812|títulu=Roger Waters: Ca Roxura|editorial=Billboard|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> En xunu de 2006, Waters embarcar na xira [[The Dark Side of the Moon Live]], que duró dos años empezando n'Europa y siguiendo per Estaos Xuníos. La primer metá de los conciertos yera un amiestu de cantares de Pink Floyd y de la so dómina en solitariu, ente que na segunda parte tocada'l discu de 1973 ''The Dark Side of the Moon'' al completu, la primer vegada en más de tres décades que Waters tocaba'l discu completu. Los conciertos acababen con un bis de cinco canciones de ''The Wall''. Na xira utilizó lluminotecnia completa diseñada por [[Marc Brickman]] con [[rayo láser]], [[máquines de fumu]], fogarales, proyeiciones sicodéliques y inflables de dellos tipos, amás d'un [[Cuadrafónico|soníu cuadrafónico]] de 360 graos. En dalgunos de los conciertos de 2006 Nick Mason xunir a Waters pal ''set'' de ''The Dark Side of the Moon'' y los bises.<ref>{{Harvnb|Povey|2008|pp= 319, 334–338}}</ref> Waters siguió la xira en 2007 por [[Australia]] y [[Nueva Zelanda]], pa siguir por [[Asia]], [[Europa]], [[Suramérica]] y Estaos Xuníos nuevamente en xunu. En xunetu de 2007, tocó dende [[Nueva York]] nel conciertu [[Live Earth]], que se llevó a cabu de forma simultánea en delles ciudaes del mundu pa concenciar a la xente sobre'l [[cambéu climáticu]] y les sos consecuencies. Na so actuación cuntó cola ayuda del coru infantil Trenton Youth Choir y esplegó el so gochu inflable. Waters cuntó a [[David Fricke]] por qué piensa que ''The Wall'' sigue siendo relevante anguaño: {{Cita|La perda d'un padre ye'l puntal del que se suxetar ''The Wall''. Los años pasen y fíos siguen perdiendo a los sos padres, ensin motivu. Puedes ver anguaño con toos esos padres, homes verdaderos y bonos, que pierden les sos vides y miembros n'[[Iraq]] por nenguna razón. Toqué «[[Bring The Boys Back Home]]» nos bises de les mios últimes xires. Paez más relevante y doliosos cantar esi cantar agora qu'en 1979.<ref>{{Harvnb|Fricke|2009|p=74}}</ref>}} En 2007, Waters convertir en voceru de [[Millennium Promise]], una [[organización non gubernamental]] qu'ayuda a lluchar contra la probeza estrema y la [[malaria]], pa lo cual tamién escribió un artículu d'opinión pa [[CNN]].<ref>{{Cita web|url=http://www.cnn.com/2007/WORLD/africa/06/08/waters.commentary/index.html|títulu=Waters: Something can be done about estreme poverty|editorial=CNN.com|nome=Roger|apellíu=Waters|fecha=11 de xunu de 2007|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> En marzu de 2007, el cantar de Waters, «Hello (I Love You)» apaeció na película de ciencia ficción ''[[The Last Mimzy]]''. El cantar suena como fondu de los creitos finales. Dempués llanzar como [[Descarga dixital|senciellu descargable]] y describió la tema como «un cantar que prinda la temática de la película; el choque ente los meyores y peores instintos del ser humanu, y cómo la inocencia d'un neñu puede ganar n'última instancia».<ref>{{Cita web|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_pwwi/is_200701/ai_n17103978/|títulu=Reminder&nbsp;– Pink Floyd Rock Icon Roger Waters Records «Hello (I Love You)», an Original Song for New Line Cinema's «The Last Mimzy»|editorial=[[Marketwire]]|fecha=xineru de 2007|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010|idioma=inglés|urlarchivu=http://archive.today/MVpA|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}</ref> En marzu de 2008 Roger Waters axuntar col músicu arxentín [[Gustavo Cerati]] en Nueva York pa collaborar nuna tema a beneficiu de la Fundación Alas. La sesión llevar a cabu nel estudiu Looking Glass, perteneciente al reconocíu compositor minimalista [[Philip Glass]]. Hasta'l día de güei, el destín d'aquella grabación sigue ensin revelase.<ref>http://www.rollingstone.com.ar/995327 Cerati y Roger Waters, xuntos - RollingStone Arxentina</ref> Waters actuó nel festival [[californianu]] de [[Coachella Valley Music and Arts Festival|Coachella]] n'abril de 2008 y debía d'encabezar xunto a otros artistes el conciertu [[Live Earth India 2008|Live Earth 2008]] en [[Bombay]], [[India]], n'avientu de 2008.<ref>{{Cita web|url=http://www.nme.com/news/roger-waters/41209|títulu=Pink Floyd's Roger Waters to join Bon Jovi at Live Earth India|editorial=NME News|fecha=21 de payares de 2008|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> Esti conciertu atayóse por cuenta de los [[atentaos de Bombay de 2008|ataques terroristes de Bombay d'esi mesmu añu]].<ref>{{Cita web|url=http://www.guardian.co.uk/music/2008/dec/01/live-earth-india-cancelled|títulu=Live Earth India cancelled after Mumbai attacks|nome=Sean|apellíu=Michaels|fecha=1 d'avientu de 2008|editorial=''[[The Guardian]]''|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2010}}</ref> Waters faló con durez sobre la política d'[[Oriente Mediu]] y en xunu de 2009 amosar en contra de la [[barrera israelina de Cixordania]], diciendo que ye una «obscenidad» que «debería d'echase embaxo».<ref>{{Cita web|url=http://www.wired.com/underwire/2009/06/roger-waters-to-israel-tear-down-the-wall/|títulu=Roger Waters to Israel: Tear Down the Wall|nome=Scott|apellíu=Thil|editorial=[[Wired News]]|fecha=2 de xunu de 2009|fechaaccesu=14 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> N'avientu de 2009, dio'l so sofitu a la marcha pa la llibertá de [[Gaza]].<ref>{{Cita web|url=http://www.democracynow.org/2009/12/30/roger_waters|títulu=EXCLUSIVE...Pink Floyd's Roger Waters Speaks Out in Support of Gaza Freedom March, Blasts Israeli-Egyptian «Siege» of Gaza by Amy Goodman|editorial=Democracy Now!|fecha=30 d'avientu de 2009|fechaaccesu=12 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:The Roger Waters Band, Kansas City, 30 October 2010.JPEG|thumb|left|La banda de direutu de Roger Waters nuna actuación en Kansas en 2010.]] Waters confirmó la posibilidá de llanzar un nuevu discu en solitariu que «podría llamase» ''Heartland'' y dixo que tien numberosos cantares compuestos (dalgunes yá grabaes) que pretende llanzar en forma d'álbum.<ref>{{Cita web|url=http://blogs.rockymountainnews.com/rocky_mountain_music/2008/04/read_the_complete_roger_waters.html|títulu=Read the complete Roger Waters interview|nome=Mark|apellíu=Brown|editorial=''Rocky Mountain News''|fecha=25 d'abril de 2008|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100429170452/http://blogs.rockymountainnews.com/rocky_mountain_music/2008/04/read_the_complete_roger_waters.html|fechaarchivu=2010-04-29}}</ref> En xunu de 2010, llanzó una versión de «[[We Shall Overcome]]», un cantar protesta derivada d'un estribillu d'un himnu de [[gospel]] de [[Charles Albert Tindley]] de 1901. Waters actuó xunto a David Gilmour nel Hoping Foundation Benefit Evening en xunetu de 2010, onde tocaron cuatro canciones: «To Know Him Is to Love Him» (cantar que tocaben nes pruebes de soníu de la primer dómina de Pink Floyd), «Wish You Were Here», «Comfortably Numb» y «Another Brick in the Wall (Part Two)».<ref>{{Cita web|url=https://www.bbc.co.uk/news/entertainment-arts-11556101|títulu=Pink Floyd may get back together for charity|nome=Ian|apellíu=Youngs|editorial=BBC News|fecha=15 d'ochobre de 2010|fechaaccesu=19 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> En setiembre de 2010, Waters empezó la xira [[The Wall Live]], na qu'interpreta de forma íntegra'l discu ''The Wall''.<ref>{{Cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/8707442.stm|títulu=Pink Floyd's Roger Waters revisits The Wall|nome=Rebecca|apellíu=Jones|editorial=BBC News|fecha=27 de mayu de 2010|fechaaccesu=19 d'ochobre de 2010|idioma=inglés}}</ref> Según el críticu de ''[[Daily Mail]]'' Cole Moreton, «esta xira ye unu de los espectáculos de rock más ambiciosos y complexos enxamás realizada».<ref name="CMDM">{{Cita web|url=http://www.dailymail.co.uk/home/moslive/article-1327045/Roger-Waters-Backstage-prepares-The-Wall-live-show.html?ito=feeds-newsxml|títulu=Backstage with Roger Waters as he preparar for The Wall spectacular $60 million live show|apellíu=Moreton|nome=Cole|editorial=''Daily Mail''|fecha=7 de payares de 2010|fechaaccesu=7 de payares de 2010|idioma=inglés}}</ref> Envalórase que la xira costó unos 37 millones de [[llibres esterlines]] pa dar empiezu.<ref name="CMDM"/> Waters díxo-y a Associated Press que The Wall Tour de xuru va ser la so última xira, diciendo: «Nun soi tan nuevu como enantes. Nun soi como [[B.B. King]] o [[Muddy Waters]]. Nun soi un gran vocalista nin un gran instrumentista nin nada, pero entá tengo fueu nes tripes y tengo coses que dicir. Tengo'l cantar del cisne dientro y creo qu'esto s'acaba».<ref>{{Cita web|url=http://www.npr.orgblogsallsongs/2010/04/roger_waters_revisits_the_wall.html|títulu=Roger Waters Revisits 'The Wall' For Final Anniversary Tour|apellíu=Butler|nome=Will|editorial=NPR|fecha=12 d'abril de 2010|fechaaccesu=26 de payares de 2010|idioma=inglés}}</ref> En marzu de 2012 Roger Waters realizó nueve actuaciones siguíes nel [[Estadiu Monumental Antonio Vespucio Liberti |estadiu de River Plate]], na ciudá de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]], con una venta total de 400&nbsp;000 entraes, convirtiéndose nel espectáculu de ''rock'' más vistu nuna sola ciudá superando'l récor que teníen los cinco recitales que dieren [[Rolling Stones]] na mesma ciudá.<ref name="Buenos Aires">{{cita web|autor=Ernie Reid|títulu=oger Waters y los nueve parés de Buenos Aires: ¿hai daquién ende?|url=http://cnnespanol.cnn.com/2012/03/05/roger-waters-y-los nueve-parés-de-buenos-aires-hai-daquién-ahi/|fechaaccesu=29 d'agostu de 2012|fecha=5 de marzu de 2012}}</ref> Na actualidá Roger trabaya na siguiente fase de la xira, que lu va llevar de nuevu a Europa a partir de xunetu de 2013 . En rematando la xira de ''The Wall'', Waters anunció que taba trabayando nun álbum nuevu. Nun se conocen detalles del so próximu trabayu, Waters nun participó de [[The Endless River]], el recién álbum de Pink Floyd, llanzáu a fines de 2014, nesta oportunidá declaro que nun participaba nel álbum, amás de dexar en claro que l'álbum yera de Gilmour, el fináu Rick Wright y Nick Mason. Tamién dexo en claro que Pink Floyd pal son historia pasada declarando que hai enforma tiempu que nun se sentía parte de Pink Floyd. == Equipamientu y preseos == El preséu predominantemente utilizáu por Waters en Pink Floyd foi'l [[baxu llétricu]]. Utilizó per un curtiu espaciu de tiempu un baxu [[Höfner]] que reemplazó por un [[Rickenbacker]] RM-1999/4001S,<ref name="POVEY14"/> hasta 1970, cuando decidió camudase a los baxos [[Fender Precision Bass]]. El so P-Bass negru pudo trate per primer vegada nun conciertu en [[Hyde Park]], Londres, en xunetu de 1970. Sicasí casi nun volvió utilizar lo hasta abril de 1972, momentu en que se convirtió nel so baxu principal. N'ochobre de 2010 la compañía [[Fender]] utilizó esi mesmu preséu como base del so modelu ''Roger Waters Precision Bass'' de la serie ''Fender Artist Signature''.<ref>{{Cita web|url=http://www.fender.com/products/search.php?partno=0147000306|títulu=Roger Waters Precision Bass®|editorial=Fender.com|fechaaccesu=9 d'ochobre de 2010|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101017131120/http://www.fender.com/products/search.php?partno=0147000306|fechaarchivu=2010-10-17}}</ref> Waters, tamién promociona les cuerdes d'entorcháu planu (planes) de [[RotoSound]] Jazz Bass 77.<ref>{{Cita web|url=http://www.rotosound.com/endorsees.php|títulu=Rotosound Endorsees|editorial=Rotosound|fechaaccesu=23 de payares de 2010|idioma=inglés}}</ref> A lo llargo de la so carrera utilizó amplificadores [[The Selmer Company|Selmer]], [[Watkins Electric Music|WEM]], [[Hiwatt]] y [[Ashdown Engineering|Ashdown]]. Tamién usó efeutos como ''[[delay]]'', [[trémolo]], ''[[chorus]]'', ''[[panning]]'' y ''[[phaser]]'' na so música.<ref name="FITCH416–430, 441–445">{{Harvnb|Fitch|2005|pp=416–430, 441–445}}</ref> Coles mesmes utiliza EMG pickups. Waters tamién esperimentó con sintetizadores [[EMS Synthi A]] y [[EMS VCS 3|VCS 3]] mientres la so estadía en Pink Floyd en cantares como «[[On the Run]]»,<ref>{{Harvnb|Mason|2005|p= 169}}</ref> «[[Welcome to the Machine]]»,<ref>{{Harvnb|Fitch|2005|p= 324}}</ref> y «[[In the Flesh?]]»<ref>{{Harvnb|Fitch|Mahon|2006|p=71}}</ref> Tocó guitarra llétrica y acústica en dellos cantares de la banda usando guitarres Fender, Martin, Ovation y Washburn.<ref name="FITCH416–430, 441–445"/> Tocó la guitarra llétrica en «[[Sheep]]», del discu ''Animals'',<ref>{{Harvnb|Fitch|2005|p=285}}</ref> y guitarra acústica en delles temes, como [[Pigs on the Wing|«Pigs on the Wing 1&nbsp;&&nbsp;2»]], tamién de ''Animals'',<ref>{{Harvnb|Fitch|2005|pp=241–242}}</ref> «[[Southampton Dock]]» de ''The Final Cut'',<ref>{{Harvnb|Fitch|2005|p=295}}</ref> y «[[Mother (cantar de Pink Floyd)|Mother]]» de ''The Wall''.<ref>{{Harvnb|Fitch|2005|p=213}}</ref> Nel cantar «[[One Of These Days]]» utilizó un efeutu d'ecu Binson Echorec 2.<ref>{{Harvnb|Mabbett|1995|p=39}}</ref> == Discografía == {{VT|Discografía de Pink Floyd|Discografía de Roger Waters}} * [[1970]]: ''[[Music from The Body]]'' (con [[Ron Geesin]]) * [[1984]]: ''[[The Pros and Cons of Hitch Hiking]]'' * [[1986]]: ''[[Cuando'l vientu sopla|When the Wind Blows]]'' * [[1987]]: ''[[Radio K.A.O.S.]]'' * [[1990]]: ''[[The Wall - Live in Berlin]]'' * [[1992]]: ''[[Amused to Death]]'' * [[2000]]: ''[[In the Flesh – Live]]'' * [[2002]]: ''[[Flickering Flame:The Solu Years Volume 1]]'' * [[2005]]: ''[[Ça Roxura]]'' (solo producción) == Referencies == {{llistaref|3}} == Bibliografía == * {{Cita llibru|apellíos=Blake|nome=Mark|títulu=Comfortably Numb: The Inside Story of Pink Floyd|añu=2008|editorial=Da Capo Press|allugamientu=Nueva York|isbn=978-0-306-81752-6|url=https://books.google.com/books?id=hKXhLoWCPQ8C&printsec=frontcover|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Fitch|nome=Vernon|títulu=The Pink Floyd Encyclopedia|edición=Third|añu=2005|editorial=Collector's Guide Publishing, Inc.|ubicación=Londres|isbn=978-1-894-95924-7|url=https://books.google.com/books?id=HNkiAQAAIAAJ&q=Pink+floyd+fitch|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Fitch|nome=Vernon|apellíos2=Mahon|nome2=Richard|títulu=Comfortably Numb-A History of "The Wall" - Pink Floyd 1978-1981|edición=1ª|añu=2006|editorial=PFA Publishing, Inc.|allugamientu=St. Petersburgu, Florida|isbn=978-0-977-73660-7|url=http://www.pfapublishing.com/|ref=harv|idioma=inglés}} * {{cita publicación| apellido1= Fricke| nome1= David| títulu= Roger Waters: Welcome to my Nightmare... Behind The Wall| publicación=Mojo Magazine| editorial=Emap Metro| ubicación=Londres| volume= 193| fecha= December 2009| páxines= pp.68–84| url= | ref= harv| idioma= inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Mabbett|nome=Andy|títulu=The complete guide to the music of Pink Floyd|añu=1995|editorial=Omnibus Press|ubicación=Londres|edición=1ª|isbn=978-0-711-94301-8|url=https://books.google.com/books?id=7Bc1YbCd7eAC&printsec=frontcover|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Manning|nome=Toby|títulu=The Rough Guide to Pink Floyd|añu=2006|editorial=Rough Guides Ltd|ubicación=Londres|edición=1ª|isbn=978-1-843-53575-1|url=https://books.google.com/books?id=yHsZAQAAIAAJ&q=Pink+floyd|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Mason|nome=Nick|títulu=Inside Out: A Personal History of Pink Floyd|añu=2005|editorial=Chronicle Books|ubicación=San Francisco|edición=1ª|isbn=978-0-811-84824-4|url=https://books.google.com/books?id=idOGghPNM6UC&printsec=frontcover|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Povey|nome=Glen|títulu=Echoes: the complete history of Pink Floyd|añu=2008|editorial=3C Publishing Ltd.|ubicación=Londres|edición=2ª|isbn=978-0-955-46241-2|url=https://books.google.com/books?id=qnnl3FnO-B4C&printsec=frontcover|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Povey|nome=Glen|apellíos2=Russell|nome2=Ian|títulu=Pink Floyd: in the flesh, the complete performance history|añu=1997|editorial=St. Martin's Press|allugamientu=Nueva York|edición=1ª|isbn=978-0-955-46240-5|url=https://books.google.com/books?id=Yqqic3DZhVUC&printsec=frontcover|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Scarfe|nome=Gerald|títulu=The Making of Pink Floyd: The Wall|añu=2010|editorial=Da Capo Press|edición=1st US paperback|allugamientu=Nueva York|isbn=978-0-306-81997-1|url=http://www.geraldscarfe.com/news.php|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Schaffner|nome=Nicholas|títulu=Saucerful of Secrets: the Pink Floyd odyssey|añu=1991|editorial=Dell Publishing|edición=1ª|allugamientu=Nueva York|isbn=978-0-385-30684-3|url=https://books.google.com/books?id=lOpy2HO-w4IC&q=schaffner|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Watkinson|nome=Mike|apellíos2=Anderson|nome2=Pete|títulu=Crazy diamond: Syd Barrett & the dawn of Pink Floyd|añu=1991|editorial=Omnibus Press|ubicación=Londres|edición=1ª|isbn=978-1-846-09739-3|url=https://books.google.com/books?id=kPJlLjf4OogC&printsec=frontcover|ref=harv|idioma=inglés}} ;Bibliografía adicional * {{Cita llibru|apellíos=Di Perna|nome=Alan|títulu=Guitar World Presents Pink Floyd|añu=2002|editorial=Hal Leonard Corporation|allugamientu=Milwaukee|isbn=978-0-634-03286-8|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Fitch|nome=Vernon|títulu=Pink Floyd: The Press Reports 1966-1983|añu=2001|editorial=Collector's Guide Publishing Inc|allugamientu=Ontario|isbn=978-1-896-52272-2|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Harris|nome=John|títulu=The Dark Side of the Moon: The Making of the Pink Floyd Masterpiece|añu=2005|editorial=Da Capo|allugamientu=New York|isbn=978-0-306-81342-9|ref=harv|idioma=inglés}} * {{cita publicación|apellíu=Hiatt|nome=Brian|títulu=Back to The Wall|publicación=Rolling Stone|editorial=Rolling Stone|ubicación=|volumen=1114|fecha= September 2010|páxines= pp. 50–57|url=|ref=harv| idioma= inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=MacDonald|nome=Bruno|títulu=Pink Floyd: through the eyes of... the band, its fans, friends, and foes|añu=1997|editorial=Da Capo Press|allugamientu=New York|isbn=978-0-306-80780-0|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Mabbett|nome=Andy|títulu=Pink Floyd The Music And The Mystery|añu=2010|editorial=Omnibus Press|allugamientu=London|isbn=978-1-849-38370-7|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Mabbett|nome=Andy|apellíos2=Mabbett|nome2=Miles|títulu=Pink Floyd: the visual documentary|añu=1994|editorial=Omnibus Press|allugamientu=London|isbn=978-0-711-91444-5|ref=harv|idioma=inglés}} * {{Cita llibru|apellíos=Miles|nome=Barry|títulu=Pink Floyd: A Visual Documentary by Miles|añu=1982|editorial=Putnam Publishing Group|allugamientu=New York|isbn=978-0-399-41001-7|ref=harv|idioma=inglés}} * {{cita publicación| apellido1= Simmons| nome1= Sylvie| títulu= Pink Floyd: The Making of The Wall| publicación=Mojo Magazine| editorial=Emap Metro| ubicación=London| volume= 73| fecha= December 1999| páxines= pp. 76–95| url= |ref= harv| idioma= inglés}} == Enllaces esternos == {{Commonscat}} * {{IMDb nome|0914166}} * [http://www.roger-waters.com/ Sitiu oficial de Roger Waters] * [http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-188531-2012-02-28.html Roger Waters: "Les Malvines son arxentines", 28 de febreru de 2012] {{Wikiquote}} {{NF|1944||Waters, Roger}} {{Tradubot|Roger Waters}} [[Categoría:Baxistes de rock]] [[Categoría:Baxistes]] [[Categoría:Cantantes de rock]] [[Categoría:Cantantes n'inglés]] [[Categoría:Compositores d'ópera del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Compositores de rock]] [[Categoría:Músicos y músiques del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] effpnd91rrfycyddozrc10vtz70hfzd 0 74025 4379493 4222646 2025-06-25T16:24:09Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379493 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Robert Wise''' {{nym}} foi un montador, productor y [[direutor de cine]] d'[[Estaos Xuníos]]. == Biografía == Nacíu en [[Winchester (Indiana)|Winchester]], [[Indiana]], empezó a trabayar a los 19 años na [[RKO Pictures|RKO]], dada la crisis económica: primero nel departamentu de sonorización y más tarde nel d'edición. Trabayando como montador conoció a [[Orson Welles]], quien-y pidió que-y montara'l so película ''[[Citizen Kane]]'' ([[1941]]). Por esta película, foi candidatu al Óscar al meyor montaxe. Depués collaboró en ''[[The Magnificent Ambersons]]'' de Welles. Tuvo una llarga carrera que dende 1944 estender en 57 años, ye bien ecléctica: hestories d'amor, drames, westerns, policiacos, comedies musicales, temes fantástiques, de ciencia-ficción o de catástrofes, traviesen el so cine. En xunto, 40 cintes que marcaron en distintu grau la historia del cine. Retiráu de la direición dende 1989, foi gallardoniáu colos premios honoríficos de la American Society of Cinematographers ([[1997]]) y del American Film Institute ([[1998]]). Finó'l 14 de setiembre de 2005 en [[Los Angeles]], un día enantes del entamu del [[Festival de San Sebastián]], qu'esi añu diba dedicalu una retrospectiva. La so esposa Millicent Wise recibió la tráxica noticia en [[San Sebastián]], partiendo de momentu a [[Los Angeles]]. == El cineasta == Debutó na direición en [[1944]] con ''La vengación de la muyer pantera (The Curse of the Cat People'', por azar: al sustituyir en [[1943]], a [[Gunther von Fritsch]] nel rodaxe del filme. El so cine musical, negru y fantásticu destacó pol so dominiu téunicu, sobriedá y escelente narrativa. Fixo delles películes de [[serie B]] como la escelente ''[[El lladrón de cadabres]]'' en [[1945]], basada en Stevenson y con [[Boris Karloff]] o ''[[Nacíu pa matar (Born to Kill)]]'' (1947). Y en [[1949]] robló unu de los meyores filmes consagraos al [[boxéu]], onde pioneramente l'acción desenvuélvese en tiempu real: ''[[Naide puede venceme]]'', que llogra'l Prix de criticar en Cannes. Ente les sos películes destaquen ''[[Ultimátum a la Tierra]]'' (''[[The Day The Earth Stood Still]]'', 1951), parábola sobre la proliferación d'armes [[nucleare]]s; ''[[La casa de la llomba (The House on Telegraph Hill)]]'', 1951); ''[[La ciudá cautiva (The Captive City)]]'' (1952); ''[[Marcáu pol odiu]]'' (1956), y un filme contra la pena de muerte qu'encetaba la vida de la primer muyer executada nos Estaos Xuníos: ''[[¡Quiero vivir!]]'', (1958). Depués fixo la so película más conocida,''[[West Side Story]]'' (xunto con [[Jerome Robbins]], [[1961]]); cola que consiguió ocho Premios Óscar, ente ellos los de meyor película y meyor direutor en [[1961]]. El so filme ''The Sound of Music (The Sound of Music)'', conocida en Hispanoamérica como ''The Sound of Music'', consiguió cinco [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] en [[1965]], ente los que destaquen los de [[Óscar a la meyor película|meyor película]] y [[Óscar a la meyor direición|meyor direutor]], y foi un descomanáu ésitu de taquilla: costara nueve millones de dólares y recaldó más de cien en cuatro años. Sicasí nun son los sos meyores filmes. Otrs películes sos son ''[[The Sand Pebbles]]'', [[1966]]), ''The Andromeda Strain'' ([[1971]]), ''Star Trek'' ([[1979]]), y ''Rooftops'' ([[1989]]). == Filmografía == * ''The Magnificent Ambersons'' (1942) (secuencies adicionales; non acreditáu)(Dirixida por Orson Welles; montaxe al cargu de Robert Wise y Mark Robson) * ''La vengación de la muyer pantera (The Curse of the Cat People'', 1944), entamu como direutor * ''Mademoiselle Fifi'' (1944) * ''El lladrón de cadabres (The Body Snatcher)'' (1945) * ''A Game of Death'' (1945) * ''Criminal Court'' (1946) * ''Nacíu pa matar (Born to Kill)'' (1947) * ''Misteriu en Méxicu (Mystery in Mexico'', 1948) * ''Blood on the Moon'' (1948) * ''[[Trés secretos (Three Secrets)]]'', 1950) * ''[[Two Flags West (Ente dos xuramentos)]]'', (1950) * ''Naide puede venceme'' o ''Combate trucáu'' (''The Set-Up'', 1949) * ''La casa de la llomba (The House on Telegraph Hill'', 1951) * ''Ultimátum a la Tierra (The Day the Earth Stood Still'', 1951) * ''La ciudá cautiva (The Captive City'', 1952) * ''Something for the Birds'' (1952) * ''So Big'' (1953) * ''Destination Gobi'' (1953) * ''Los aguarones del desiertu (The Desert Rats'', 1953) * ''Executive Suite (Executive Suite)'', 1954) * ''La llei de la forca (Tribute to a Bad Man'', 1956) * ''Helena de Troya (Helen of Troy)'', 1956) * ''Marcáu pol odiu (Somebody Up There Likes Me'', 1956) * ''Muyeres culpables (Until They Sail'', 1957) * ''This Could Be the Night'' (1957) * ''Run Silent, Run Deep (Run Silent, Run Deep'']] (1958) * ''[[I Want to Live!]]'' (1958) * ''[[Apueste contra la mañana]]'' (Odds Against Tomorrow (1959) * ''[[West Side Story]]'' (1961) (co-direutor: [[Jerome Robbins]]) * ''[[Two for the Seesaw]]'' (1962) * ''[[The Haunting]]'' (1963) * ''[[The Sound of Music]] - The Sound of Music (1965) * ''[[The Sand Pebbles]]'' (1966) * Star! (1968) * ''[[The Andromeda Strain (película)|The Andromeda Strain]]'' [[(The Andromeda Strain)]] (1971) * ''[[Two People]]'' (1973) * ''[[Hindenburg (película)|Hindenburg]] - The Hindenburg'']] (1975) * ''[[Audrey Rose]]'' (1977) * ''[[Star Trek: The Motion Picture]]'' (1979) * ''[[Wisdom]]'' (1986) (non acreditáu) * ''[[Rooftops]]'' (1989) * ''[[A Storm in Summer]]'' (2000) (TV) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome|0936404|Robert Wise}} * ''[http://www.ledevoir.com/2005/09/16/90495.html Décès du cinéaste américain Robert Wise, auteur de West Side Story] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081202130314/http://www.ledevoir.com/2005/09/16/90495.html |date=2008-12-02 }}'', en francés. {{NF|1914|2005|Wise, Robert}} {{Tradubot|Robert Wise}} [[Categoría:Direutores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor direición]] f6m94j71z68pgc3hg9uopoyso096xbb 0 74655 4379576 4369680 2025-06-26T10:06:54Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379576 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Carl Sagan}} {{persona}} '''Carl Edward Sagan''' {{nym}} foi un [[Astronomía|astrónomu]], [[Astrofísica|astrofísicu]], [[Cosmoloxía|cosmólogu]], escritor y divulgador científicu d'[[Estaos Xuníos]]. Sagan publicó numberosos artículos científicos y comunicaciones<ref>Dalgunos de los trabayos de Carl Sagan (NASA ADS) (n'inglés) [http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-abs_connect?db_key=AST&db_key=PRE&qform=AST&arxiv_sel=astru-ph&arxiv_sel=cond-mat&arxiv_sel=cs&arxiv_sel=gr-qc&arxiv_sel=hep-ex&arxiv_sel=hep-lat&arxiv_sel=hep-ph&arxiv_sel=hep-th&arxiv_sel=math&arxiv_sel=math-ph&arxiv_sel=nlin&arxiv_sel=nucl-ex&arxiv_sel=nucl-th&arxiv_sel=physics&arxiv_sel=quant-ph&arxiv_sel=q-bio&sim_query=YES&ned_query=YES&adsobj_query=YES&aut_logic=OR&obj_logic=OR&author=%5ESagan%2C+Carl&object=&start_mon=&start_year=&end_mon=&end_year=1997&ttl_logic=OR&title=&txt_logic=OR&text=&nr_to_return=200&start_nr=1&h.ou_pick=NON&ref_stems=&data_and=ALL&group_and=ALL&start_entry_day=&start_entry_mon=&start_entry_year=&end_entry_day=&end_entry_mon=&end_entry_year=&min_score=&sort=SCORE&data_type=SHORT&aut_syn=YES&ttl_syn=YES&txt_syn=YES&aut_wt=1.0&obj_wt=1.0&ttl_wt=0.3&txt_wt=3.0&aut_wgt=YES&obj_wgt=YES&ttl_wgt=YES&txt_wgt=YES&ttl_sco=YES&txt_sco=YES&version=1 documentos]</ref> y foi autor, coautor o editor de más d'una ventena de llibros. Defensor del [[escepticismu científicu|pensamientu escépticu científicu]] y del [[métodu científicu]], foi tamién pioneru de la [[exobioloxía]], promotor de la busca d'intelixencia estraterrestre al traviés del Proyeutu [[SETI]] ya impulsó la unviada de mensaxes a bordu de [[sondes espaciales]], destinaos a informar a posibles civilizaciones estraterrestres alrodiu de la cultura humana. Por aciu les sos observaciones de l'atmósfera de [[Venus (planeta)|Venus]], foi de los primeros científicos n'estudiar l'[[efeutu ivernaderu]] a escala planetaria. Na [[Universidá Cornell]], Carl Sagan foi'l primer científicu n'ocupar la [[Cátedra David Duncan d'Astronomía y Ciencies del Espaciu]], creada en 1976, y foi direutor del [[Llaboratoriu d'Estudios Planetarios]]. Carl Sagan foi bien popular polos sos llibros de divulgación científica —en 1978, ganó'l [[Premiu Pulitzer]] de Lliteratura Xeneral de Non Ficción pol so llibru ''[[Los Dragones del Edén]]''—, pola gallardoniada serie documental de TV ''[[Cosmos: A Personal Voyage]]'', producida en 1980, de la que foi narrador y coautor, y pol llibru ''[[Cosmos (llibru)|Cosmos]]'' que foi publicáu como complementu de la serie, amás de pola novela ''[[Contact (novela)|Contautu]]'', na que se basa la [[Contact (película)|película homónima]] de 1997. A lo llargo de la so vida, Sagan recibió numberosos premios y condecoraciones pol so llabor como comunicador de la ciencia y la cultura. Ta consideráu como unu de los divulgadores de la ciencia más carismáticos ya influyentes, gracies a la so capacidá de tresmitir les idees científiques y los aspeutos culturales al públicu ensin especializar con cencellez non exenta de rigor, lo que dio orixe a ensame de vocaciones científiques ente'l públicu xeneral. == Infancia y adolescencia == Carl Sagan nació en [[Brooklyn]], Nueva York,<ref name=poundstone>{{Cita llibru | apellíos=Poundstone | nome=William | títulu=Carl Sagan: A Life in the Cosmos | páxines=363–364, 374–375 | allugamientu=New York | editorial=Henry Holt & Company | añu=1999 | isbn=0-805-05766-8}}</ref> nuna familia de xudíos ucraínos. El so padre, Sam Sagan, yera un obreru de la industria testil nacíu en [[Kamianets-Podilsky]], [[Ucraína]],<ref name="Internet Accuracy Project">[http://www.accuracyproject.org/cbe-Sagan,Carl.html Carl Sagan: Biographical fast facts]</ref> y la so madre, Rachel Molly Gruber, yera ama de casa. Carl recibió'l so nome n'honor de la madre biolóxica de Rachel, Chaiya Clara; en pallabres de Sagan, ''la madre qu'ella nunca conoció''. Tenía una hermana llamada Carol. Graduóse na [[Rahway High School]] de [[Rahway]], [[Nueva Jersey]], en 1951.<ref name=Keay>{{Cita llibru | títulu=Carl Sagan: A Life | nome=Keay | apellíos=Davidson | nome2=Carl | apellíos2=Sagan | editor=John Wiley & Sons | añu=1999 | isbn=0-471-25286-7 | páxines=168 | url=https://books.google.com/?id=TXDvAAAAMAAJ }}</ref> La familia vivía nun modestu apartamentu cerca del Océanu Atlánticu, en [[Bensonhurst]], un barriu de Brooklyn. Según Sagan, yeren xudíos reformistes, el más lliberal de los trés principales grupos xudíos. Tanto Sagan como la so hermana coinciden en que'l so padre nun yera especialmente relixosu, pero que la so madre ''de xuru creía en Dios, y participaba viviegamente nel templu...; y namái sirvía carne [[kosher]].''<ref name=Keay/> Mientres la puxanza de la [[Gran Depresión]], el so padre tuvo qu'aceptar un emplegu como acomodador de cine. Según el biógrafu Keay Davidson, la ''guerra interior'' de Sagan yera resultáu de la estrecha rellación que caltenía colos sos padres, quien yeren ''opuestos'' en munchos sentíos. Sagan remontaba los sos posteriores impulsos analíticos a la so madre, una muyer que conoció la ''probeza estrema siendo neña'', y que creciera cuasi ensin llar na ciudá de Nueva York mientres la [[I Guerra Mundial]] y la década de 1920.<ref name=Keay/> Tenía les ambiciones propies d'una muyer nueva, pero bloquiaes poles restricciones sociales, pola so probeza, por ser muyer y esposa, y por ser d'etnia xudía. Davidson señala qu'ella, por tanto, ''adoraba al so únicu fíu, Carl. Él fadría realidá'l so suaños ensin cumplir.''<ref name=Keay/> Sicasí, la so ''capacidá pa sorprendese'' venía del so padre, que yera un ''tranquil y bondosu fuxitivu del Zar.'' Nel so tiempu llibre, regalaba mazanes a los probes o ayudaba a anidiar les tensiones ente patronos y obreros na ''tumultuosa'' industria testil de Nueva York.<ref name=Keay/> Anque ''amedranáu'' pola ''brillantez'' de Carl, por ''los sos infantiles parlloteos sobre estrelles y dinosaurios'', tomar con aselu l'interés del so fíu, como parte de la so educación.<ref name=Keay/> Años más tarde, como escritor y científicu, Sagan recurriría a les sos alcordances de la infancia pa ilustrar idees científiques, como fixo nel so llibru ''El mundu y los sos demonios''.<ref name=Keay/> Sagan describe asina la influencia de los sos padres nel so pensamientu posterior: {{cita|Los mios padres nun yeren científicos. Nun sabíen cuasi nada de ciencia. Pero al empecipiame simultáneamente al escepticismu y a faeme entrugues, enseñáronme los dos maneres de pensamientu que conviven precariamente y que son fundamentales pal métodu científicu.<ref name=Spangenburg>Spangenburg, Ray; Moser, Diane. ''Carl Sagan: A Biography'', Greenwood Publ. (2004) páxs. 2–5</ref>}} === La Esposición Universal de 1939 === Sagan recordaba que vivió una de les sos meyores esperiencies cuando, con cuatro o cinco años d'edá, los sos padres llevar a la [[Esposición Xeneral de segunda categoría de Nueva York de 1939|Esposición Universal de Nueva York de 1939]]. La muestra convertir nun puntu d'inflexón na so vida. Tiempu dempués recordaba'l mapa móvil de la ''América de la Mañana'': {{cita|Víense formoses autopistes y cruces a nivel y pequeños coches General Motors que llevaben xente a los rascacielos, edificios con guapos pináculos, arbotantes... ¡y tou tenía una pinta xenial!<ref name=Keay/>}} N'otres exhibiciones, recordaba cómo una llámpara qu'allumaba una célula fotoeléctrica creaba un soníu crujiente, y cómo el soníu d'un [[diapasón]] convertir nuna onda nun [[osciloscopiu]]. Tamién foi testigu de la teunoloxía del futuru que reemplazaría a la radio: la [[televisión]]. Sagan escribió: {{cita|Cenciellamente, el mundu contenía maravíes que yo nunca imaxinara. ¿Cómo podía convertise un tonu nuna imaxe, y una lluz convertise en ruiu?<ref name=Keay/>}} Tamién pudo ver unu de los eventos más espublizaos de la Esposición: l'entierru d'una [[cápsula del tiempu]] en [[Flushing Meadows]], que contenía alcordances de la década de 1930 pa ser recuperaos poles xeneraciones vinientes d'un futuru mileniu. ''La cápsula del tiempu emocionó a Carl,'' escribe Davidson. D'adultu, Sagan y los sos colegues crearon cápsules del tiempu similares, pero pa unviales a la galaxa: la [[Placa de la Pioneer]] y el [[Discu d'Oru de les Voyager]], fueron productu de les alcordances de Sagan sobre la Esposición Universal.<ref name=Keay/> === La II Guerra Mundial === Mientres la [[II Guerra Mundial]], la familia de Sagan tuvo esmolecida pol destín de los sos parientes europeos. Sagan, sicasí y polo xeneral, nun foi consciente de los detalles sobre'l cursu de la guerra. Escribió: ''Ciertu ye que tuvimos parientes que quedaron atrapaos nel Holocaustu. Hitler nun yera un suxetu popular na nuesa casa... Pero, per otru llau, yo tuvi bastante aislláu de los horrores de la guerra.'' La so hermana, Carol, dixo que la so madre ''percima de too quería protexer a Carl... Ella lo taba pasando extraordinariamente mal cola II Guerra Mundial y l'Holocaustu.''<ref name=Keay/> Nel so llibru ''El mundu y los sos demonios'' (1996), Sagan inclúi les sos alcordances sobre aquel periodu conflictivu, cuando la so familia enfrentar a la realidá de la guerra n'Europa, pero trató d'evitar qu'ésta socavara el so espíritu optimista.<ref name=Spangenburg/> === Interés pola naturaleza === Pocu dempués d'ingresar na escuela elemental, Sagan empezó a espresar un fuerte interés pola naturaleza. Sagan recordaba les sos primeres visites en solitariu a la biblioteca pública, a la edá de cinco años, cuando la so madre regaló-y un carné de llector. Quería saber qué yeren les estrelles, yá que nengunu de los sos amigos nin los sos padres sabíen da-y una respuesta clara: {{cita|Fui al bibliotecariu y cisqué un llibru sobre les estrelles... Y la respuesta foi sensacional. Resultó que'l Sol yera una estrella pero que taba mui cerca. Les estrelles yeren soles, pero tan alloñaos que namái paecíen puntitos de lluz... De sópitu, la escala del universu abrir pa mi. Foi una especie d'esperiencia relixosa. Había daqué magníficu nello, una grandiosidá, una escala qu'enxamás m'abandonó. Que nunca m'abandonará.<ref name=Keay/>}} Pola dómina en que tenía seis o siete años, Sagan y un amigu fueron al [[Muséu Americanu d'Historia Natural]] de la ciudá de Nueva York. Ellí tuvieron nel [[Planetariu Hayden]] y pasiaron poles exhibición d'oxetos espaciales del muséu, como los [[meteoritos]], y les muestres de [[dinosaurios]] y animales en redolaes naturales. Sagan escribió sobre eses visites: {{cita|Quedábame paralizáu ante les representaciones en dioramas realistes de los animales y de los sos hábitats de tol mundu. Pingüinos sobre'l xelu apenes allumáu de L'Antártida... una familia de gorilas, col machu cutiéndose'l pechu... un [[Ursus arctos horribilis|oso grizzly]] de pies sobre les sos pates traseres, de diez o doce pies d'altu, y mirándome fijamente a los güeyos.<ref name=Keay/>}} Los padres de Sagan ayudaron a alimentar el creciente interés d'ésti pola ciencia mercándo-y xuegos de química y material de llectura.<ref>{{cita web|títulu=Carl Sagan|url=http://www.famousscientists.org/carl-sagan|editorial=FamousScientists.org|fechaaccesu=15 d'avientu de 2011}}</ref> El so interés pel espaciu yera, sicasí, el so principal focu, especialmente dempués de lleer les hestories de ciencia-ficción d'escritores como [[Edgar Rice Burroughs]], quien aguiyaben la so imaxinación alrodiu de cómo sería la vida n'otros planetes, como [[Marte (planeta)|Marte]]. Según el biógrafu Ray Spangenburg, estos primeros años nos que Sagan trataba d'entender los misterios de los planetes, convertir nuna ''fuercia motor na so vida, una chispa continua pal so intelectu, y una busca qu'enxamás sería escaecida.''<ref name=Spangenburg /> == Formación y carrera científica == Carl Sagan matricular na [[Universidá de Chicago]], onde participó na Ryerson Astronomical Society,<ref>{{Cita web |url=http://astro.uchicago.edu/RAS/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120919011234/http://astro.uchicago.edu/RAS/ |fechaarchivu=2012-09-19 }}</ref> graduándose n'artes, en 1954, con honores especiales y xenerales; en ciencies, en 1955, y llogrando un máster en Física, en 1956, pa depués doctorase en [[Astronomía]] y [[Astrofísica]], en 1960.<ref>[http://chronicle.uchicago.edu/931111/sagan.shtml Graduate students receive first Sagan teaching awards]</ref> Mientres la so etapa de pregrado, Sagan trabayó nel llaboratoriu del xenetista [[Hermann Joseph Muller]]. De 1960 a 1962, Sagan esfrutó d'una [[Beques Miller d'Investigación|Beca Miller]] pa la [[Universidá de California, Berkeley]]. De 1962 a 1968, trabayó nel [[Smithsonian Astrophysical Observatory]] en [[Cambridge (Massachusetts)|Cambridge]]. Sagan impartió clases ya investigó na [[Universidá de Harvard]] hasta 1968, añu nel que s'incorporó a la [[Universidá Cornell]], n'[[Ithaca (Nueva York)|Ithaca]], Nueva York. En 1971, foi nomáu profesor titular y direutor del Llaboratoriu d'Estudios Planetarios. De 1972 a 1981, Sagan foi Direutor Asociáu del [[Centru de Radiofísica ya Investigación Espacial]] de Cornell. Dende 1976 hasta la so muerte, foi'l primer titular de la [[Cátedra David Duncan d'Astronomía y Ciencies del Espaciu]]. Sagan tuvo venceyáu al programa espacial d'Estaos Xuníos dende los entamos d'ésti. Dende la década de 1950, trabayó como asesor de la [[NASA]], onde unu de los sos cometíos foi dar les instrucciones del [[Programa Apollo]] a los astronautes participantes enantes de partir escontra la [[Lluna]]. Sagan participó en munches de les misiones qu'unviaron naves espaciales robótiques a esplorar el [[Sistema Solar]], preparando esperimentos pa delles espediciones. Concibió la idea d'añader un mensaxe universal y perdurable a les naves destinaes a abandonar el sistema solar que pudiera ser potencialmente comprensible por cualesquier intelixencia estraterrestre que lo atopara. Sagan preparó'l primer mensaxe físicu unviáu al espaciu esterior: una [[Placa de la Pioneer|placa]] [[Anodización|anodizada]], xunida a la sonda espacial [[Pioneer 10]], llanzada en 1972. La [[Pioneer 11]], que llevaba otra copia de la placa, foi llanzada al añu siguiente. Sagan siguió refinando los sos diseños; el mensaxe más ellaboráu qu'ayudó a desenvolver y preparar foi'l [[Discu d'Oru de les Voyager]], que foi unviáu coles sondes espaciales [[Voyager]] en 1977. Sagan opúnxose frecuentemente a la decisión de financiar el [[Tresbordador Espacial]] y la [[Skylab|Estación Espacial]] por cuenta de futures misiones robótiques. Sagan impartió un cursu de [[pensamientu críticu]] na [[Universidá Cornell]], hasta la so muerte en 1996. == Llogros científicos == [[Ficheru:Sagan Viking.jpg|thumb|250px|right|Sagan xunto a una maqueta de les sondes [[Programa Viking|Viking]], destinaes a posase sobre [[Marte (planeta)|Marte]]. El científicu estudió los posibles llugares d'aterrizaxe con [[Mike Carr]] y [[Hal Masursky]].]] Les contribuciones de Sagan fueron vitales pal descubrimientu de les altes temperatures superficiales del planeta [[Venus (planeta)|Venus]]. A empiezos de la década de 1960 naide sabía a ciencia cierta cuálos yeren les condiciones básiques de la superficie de dichu planeta, y Sagan numberó les posibilidaes nun informe que darréu foi sopelexáu nun llibru de [[Time-Life]] tituláu ''[[Planetes (llibru)|Planetes]]''. Na so opinión, Venus yera un planeta secu y bien caliente n'oposición al paraísu templáu qu'otros imaxinaben. Investigara les emisiones de radio procedentes de Venus y llegáu a la conclusión de que la temperatura superficial d'ésti debía de ser d'unos 380&nbsp;°C. Como científicu visitante del [[Llaboratoriu de Propulsión a chorru]] de la NASA, participó nes primeres misiones del [[Programa Mariner]] a Venus, trabayando nel diseñu y xestión del proyeutu. En 1962, la sonda [[Mariner 2]] confirmó les sos conclusiones sobre les condiciones superficiales del planeta. Sagan foi de los primeres en plantegar la hipótesis de qu'una de les llunes de [[Saturnu (planeta)|Saturnu]], [[Titán (satélite)|Titán]], podría allugar océanos de compuestos líquidos na so superficie, y que una de les llunes de [[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]], [[Europa (satélite)|Europa]], podría tener océanos d'agua soterrañu. Esto fadría qu'Europa fora potencialmente habitable por formes de vida.<ref>Gran parte de les investigaciones de Sagan nel campu de les ciencies planetaries fueron resumíes por William Poundstone. La biografía de Poundstone sobre Sagan inclúi una llista d'ocho páxines sobre los artículos científicos de Sagan publicaos de 1957 a 1998. Puede llograse información detallada sobre'l llabor científicu de Sagan a partir de los principales artículos d'investigación. Por casu: Sagan, C., Thompson, W. R., y Khare, B. N. ''[[Titan: A Laboratory for Prebiological Organic Chemistry]]'', Accounts of Chemical Research, volume 25, páxina 286 (1992). Esti artículu d'investigación sobre Titán ta comentáu en [http://www.daviddarling.info/encyclopedia/T/Titanprebiotic.html The Encyclopedia of Astrobiology, Astronomy, and Spaceflight].</ref> L'océanu soterrañu d'agua d'Europa foi darréu confirmáu de forma indireuta pola sonda espacial [[Galileo (misión espacial)|Galileo]]. El misteriu de la gurriana acoloratada de Titán tamién foi resueltu cola ayuda de Sagan, debiéndose a [[molécules orgániques]] complexes en constante agua sobre la superficie de la lluna saturniana.<ref>{{Cita llibru|apellíos=Pafumi|nome=G.R.|títulu=Is Our Vision of God Obsolete?|añu=2010|editor=Xlibris Corporation|páxines=338|url=https://books.google.com/books?id=ySNfuGKwfMcC&lpg=PP1&pg=PA57#v=onepage&q&f=false}}</ref> Sagan tamién contribuyó a la meyor comprensión de les atmósferes de Venus y Xúpiter y de los cambeos estacionales de [[Marte (planeta)|Marte]]. Determinó que l'atmósfera de Venus ye desaxeradamente caliente y trupa con presiones en gradual aumentu hasta la superficie planetaria. Tamién percibió'l [[calentamientu global]] como un peligru creciente d'orixe humanu y comparar cola evolución natural de Venus escontra un planeta caliente y non aptu pa la vida de resultes d'un [[efeutu ivernaderu]] fuera de control. Sagan y el so colega de Cornell, [[Edwin Ernest Salpeter]], especularon sobre la posibilidá de la esistencia de vida nes nubes de Xúpiter, dada la composición de la trupa atmósfera del planeta, rica en molécules orgániques. Tamién estudió les variaciones de color de la superficie de Marte y concluyó que nun se trataba de cambeos estacionales o vexetales, como munchos creíen, sinón desplazamientos del polvu superficial causaos por nubes de vientu. Sicasí, Sagan ye más conocíu poles sos investigaciones sobre la posibilidá de la [[exobioloxía|vida estraterrestre]], incluyendo la demostración esperimental de la producción d'[[aminoácidos]] por aciu [[radiación]] y a partir de reaiciones químiques básiques.<ref>{{cita web | url=http://www.bartelby.com/65/sa/Sagan-Ca.html | títulu=Sagan, Carl Edward | editor=Columbia University Press | autor=The Columbia Encyclopedia}}</ref> En 1994, Sagan recibió la [[Medaya de Bienestar Público]], la mayor condecoración de l'[[Academia Nacional de Ciencies d'Estaos Xuníos]] poles sos ''destacaes contribuciones a l'aplicación de la ciencia al bienestar público.''<ref>{{cita web | url=http://www.planetary.org/about/founders/carl_sagan.html | títulu=Carl Sagan | editor=The Planetary Society | autor=The Planetary Society | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070501145648/http://www.planetary.org/about/founders/carl_sagan.html | fechaarchivu=2007-05-01 }}</ref> Dizse que-y foi refugáu l'ingresu en dicha Academia porque la so actividá nos medios fixéra-y impopular ante otru científicos.<ref>{{cita publicación | autor=[[Gregory Benford]] | títulu = A Tribute to Carl Sagan: Popular & Pilloried | revista=[[Skeptic (U.S. magacín)]] | volume=13 | númberu=1 | añu=1997 | url=http://www.skeptic.com/reading_room/popular-and-pilloried/}}</ref> == Abanderáu de la Ciencia == L'habilidá de Sagan pa tresmitir les sos idees dexó que munches persones entendieren meyor el cosmos, enfatizando simultáneamente el valor de la raza humana, y la relativa consolancia de la Tierra respeuto del [[universu]]. En Londres, impartió la edición de 1977 de les [[Royal Institution Christmas Lectures]].<ref>{{cita web |url=http://richannel.org/christmas-lectures/1977/1977-carl-sagan |títulu=Christmas Lectures 1977: The Planets: Ri Channel |fechaaccesu=23 de febreru de 2012}}</ref> Foi presentador, coautor y coproductor --xunto a [[Ann Druyan]] y [[Steven Soter]]-- de la popular serie de televisión de trece capítulos ''[[Cosmos: A Personal Voyage]]'', producida pol [[Public Broadcasting Service|PBS]], y que siguía'l formatu de la tamién serie ''[[L'ascensu del home]]'', presentada por [[Jacob Bronowski]]. Sagan defendió la busca de vida estraterrestre, encamentando a la comunidá científica a utilizar [[radiotelescopios]] pa buscar señales procedentes de formes de vida estraterrestres potencialmente intelixentes. Sagan foi tan persuasivo que, en 1982, llogró publicar na revista ''[[Science (revista)|Science]]'' un pidimientu de defensa del [[Proyeutu SETI]] roblada por 70 científicos ente los que s'atopaben siete ganadores del [[Premiu Nobel]], lo que supunxo una enorme llombarada a la respetabilidad d'un campu tan revesoso. Sagan tamién ayudó al [[Frank Drake|Dr. Frank Drake]] pa preparar el [[mensaxe d'Arecibo]], una emisión de radio empobinada al espaciu dende'l [[radiotelescopiu d'Arecibo]] el 16 de payares de 1974, destinada a informar sobre la esistencia de la Tierra a posibles seres estraterrestres.[[Ficheru:Planetary society.jpg|thumb|izquierda|Los fundadores de la [[Sociedá Planetaria]]. Carl Sagan, sentáu a la derecha.]] De 1968 a 1979, Sagan foi editor de la ''[[Revista Icarus]]'', publicación pa profesionales sobre investigación planetaria. Foi co-fundador de la ''[[Sociedá Planetaria]]'', el mayor grupu del mundu dedicáu a la investigación espacial, con más de cien mil miembros en más de 149 países, y foi miembru del Conseyu d'Alministración del Institutu [[SETI]]. Sagan exerció tamién de Presidente de la [[División de Ciencia Planetaria]] (DPS) de la [[Sociedá Astronómica Americana]], de Presidente de la Seición de Planetoloxía de l'[[American Geophysical Union]], y de Presidente de la Seición d'Astronomía de l'[[Asociación d'Estaos Xuníos pa la Meyora de la Ciencia]]. Nel clímax de la [[Guerra Fría]], Sagan dedicó parte de los sos esfuercios a concenciar a la opinión pública sobre los efeutos d'una [[guerra nuclear]] cuando un modelu matemáticu del clima suxirió qu'un intercambiu nuclear de proporciones abondes podría desestabilizar el delicáu equilibriu de la vida na Tierra. Foi unu de los cinco autores —l'autor "S"— del informe [[TTAPS]], como foi conocíu dichu artículu d'investigación. Finalmente, foi coautor del artículu científicu que plantegaba la hipótesis d'un [[iviernu nuclear]] global tres una guerra nuclear.<ref>{{cita publicación |autor=Turcu, R.P., Toon, A.B., Ackerman, T.P., Pollack, J.B., Sagan, C. (TTAPS) |títulu=Climate and Smoke: An Appraisal of Nuclear Winter |publicación=Science |volume=247 |númberu=4939 |páxines=167–8 |añu=1990 |mes=January |doi=10.1126/science.11538069 |pmid=11538069 |bibcode=1990Sci...247..166T |url=http://www.atmos.washington.edu/~ackerman/Articles/Turcu_Nuclear_Winter_90.pdf }}</ref> Carl Sagan rellató la so implicación nos alderiques políticos sobre l'iviernu nuclear y la so errónea predicción del enfriamientu global que causaríen les quemes de los pozos petrolíferos mientres la Guerra del Golfu, nel so llibru, ''[[El mundu y los sos demonios]]''. Tamién foi coautor del llibru ''A Path Where No Man Thought: Nuclear Winter and the End of the Arms Race'' ("Un camín que nengún humanu pensó: l'iviernu nuclear y el fin de la carrera armamentista"), un analís refechu del fenómenu del iviernu nuclear. La serie ''Cosmos'' tomó un ampliu espectru de materies científiques qu'incluyíen el [[orixe de la vida]] y una perspeutiva del nuesu llugar nel [[universu]]. Foi estrenada pol [[Public Broadcasting Service]] en 1980, ganando un [[Premiu Emmy]] y un [[Premiu Peabody]]. Foi emitida en más de 60 países y vista por más de 600 millones de persones, convirtiéndose nel programa del [[Public Broadcasting Service|PBS]] más vistu de la hestoria.<ref>{{cita web |url=http://www.cosmolearning.com/documentaries/cosmos/ |títulu=CosmoLearning Astronomy |editor=CosmoLearning |fechaaccesu=23 de febreru de 2012}}</ref> Amás, la revista ''Time'' publicó un artículu de portada sobre Sagan pocu dempués del estrenu, refiriéndose a él como ''el creador, autor principal y presentador-narrador de la nueva serie de la televisión pública Cosmos, toma'l control de la so nave de la fantasía.''<ref>[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,951539,00.html ''Time'' magacín] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120221071854/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,951539,00.html |date=2012-02-21 }}, portada, 20 d'ochobre de 1980</ref> Sagan tamién escribió llibros de divulgación científica que reflexen y desenvuelven dalgunos de les temes trataes en ''Cosmos'', ente los que destaquen ''[[Los dragones del Edén|Los dragones del Edén: Especulaciones sobre la evolución de la intelixencia humana]]'', que ganó un [[Premiu Pulitzer]] y convirtióse nel llibru de ciencia n'inglés más vendíu de tolos tiempos;<ref>{{cita web |url=http://science.discovery.com/convergence/cosmos/bio/bio.html?clik=fsmain_feat3 |títulu=Meet Dr. Carl Sagan |editor=The Science Channel |fechaaccesu=23 de febreru de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070518042909/http://science.discovery.com/convergence/cosmos/bio/bio.html?clik=fsmain_feat3 |fechaarchivu=2007-05-18 }}</ref> y ''[[El celebru de Broca|El celebru de Broca: Reflexones sobre'l romance de la ciencia]]''. Sagan tamién escribió, en 1985, la esitosa novela de ciencia-ficción [[Contact (novela)|''Contautu'']], basada nun proyeutu de guión qu'escurrió cola so esposa en 1979, pero nun viviría pa ver l'[[Contautu (película)|adautación cinematográfica]] de la mesma, estrenada en 1997, protagonizada pola actriz [[Jodie Foster]], y que ganaría'l [[Premiu Hugo]] de 1998 a la "Meyor Presentación Dramática".<ref>{{Cita web |url=http://www.thehugoawards.org/hugo-history/1998-hugo-awards/ |títulu=1998 Hugo Awards |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100613232351/http://www.thehugoawards.org/hugo-history/1998-hugo-awards/ |fechaarchivu=2010-06-13 }}</ref> [[Ficheru:Pale Blue Dot (uitsnede).png|thumb|izquierda|[[Un puntu azul maciu]]: La Tierra nun ye más qu'un píxel brillosu fotografiáu dende la ''[[Voyager 1]]'', a 6.000 millones de quilómetros de distancia (más allá de Plutón). Sagan convenció a la NASA por que xenerara esta imaxe.]] Sagan escribió un llibru continuación de ''Cosmos'', llamáu ''[[Un puntu azul maciu (llibru)|Un puntu azul maciu: Una visión del futuru humanu nel espaciu]]'', que foi escoyíu como llibru destacáu de 1995 por ''[[The New York Times]]''. En xineru de 1995, Sagan apaeció nel programa de [[Charlie Rose]], nel [[Public Broadcasting Service|PBS]]. Tamién escribió una introducción al esitosu llibru de [[Stephen Hawking]], ''[[Curtia Historia del Tiempu Curtia historia del tiempu]]''. Tamién foi conocíu pol so llabor como divulgador de la Ciencia, polos sos esfuerciu p'amontar la comprensión científica del públicu polo xeneral, y pola so posición en favor del [[escepticismu científicu]] y contra les [[pseudociencias]], como la so refutación de l'[[abducción de Betty y Barney Hill]]. Pa señalar el décimu aniversariu de la muerte de Sagan, David Morrison, unu de los sos antiguos alumnos, recordó ''les inmenses contribuciones de Sagan a la investigación planetaria, a la comprensión pública de la ciencia, y al movimientu escépticu'' na revista ''[[Skeptical Inquirer]]''.<ref>Morrison, David (2007). Man for the Cosmos: Carl Sagan's Life and Legacy as Scientist, Teacher, and Skeptic. ''[http://www.csicop.org/si/2007-01/sagan.html Skeptical Inquirer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090813200031/http://www.csicop.org/si/2007-01/sagan.html |date=2009-08-13 }}'' Xineru/Febreru, '''31'''(1), páxs. 29–38.</ref> En xineru de 1991, Sagan plantegó la hipótesis de qu'una cantidá abonda de fumu procedente de los [[quemes petroleres de Kuwait]] d'esi añu ''podría algamar un altor tal que llegara a desmantelar l'actividá agrícola nel sur d'Asia&nbsp;...'' Darréu reconoció, en ''El mundu y los sos demonios'', que dicha predicción nun resultó ser correuta: taba ''escuru como boca de llobu a mediudía y les temperatures cayeron ente 4 y 6&nbsp;°C nel Golfu Pérsicu, pero nun foi enforma'l fumu qu'algamó altitúes estratosfériques y Asia salvóse.''<ref>{{Cita llibru |autor=Sagan, Carl |títulu=El mundu y los sos demonios: La ciencia como una vela na escuridá |editor=Random House |allugamientu=Nueva York |añu=1996 |páxines=257 |isbn=9788408020431}}</ref> En 2007, un estudiu aplicó modelos computacionales modernos a les quemes petroleres de Kuwait, resultando que columnes individuales de fumu nun son capaces d'alzar ésti hasta la estratosfera, pero que'l fumu procedente de fueos que tomen una gran superficie, como delles quemes forestales o les quemes de ciudaes enteres productu d'un ataque nuclear, sí qu'alzaríen cantidaes significatives de fumu a niveles estratosféricos.<ref>{{Cita web |url=http://www.espo.nasa.gov/docs/crystalface/Jost2004.grl.pdf |títulu=In-situ observations of mid-latitude forest fire plumes deep in the stratosphere |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080410131921/http://www.espo.nasa.gov/docs/crystalface/Jost2004.grl.pdf |fechaarchivu=2008-04-10 }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=16641 |títulu=EO Newsroom: New Images — Smoke Soars to Stratospheric Heights |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070802021728/http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=16641 |fechaarchivu=2007-08-02 }}</ref><ref>{{cita publicación |apellíu=Fromm |títulu=Smoke in the Stratosphere: What Wildfires have Taught Us About Nuclear Winter |revista=Eos Trans. AGU |volume=87 |númberu=52 Fall Meet. Suppl. |páxines=Resumen O14A–04 |añu=2006 |doi=10.1029/2006EO020009 |url=http://www.agu.org/cgi-bin/SFgate/SFgate?&listenv=table&multiple=1&range=1&directget=1&application=fm06&database=%2Fdata%2Fepubs%2Fwais%2Findexes%2Ffm06%2Ffm06&maxhits=200&=%22O14A-04%22 |bibcode=2006EOSTr..87...14Z }}</ref> Nos sos últimos años, Sagan abogó pola creación d'una busca entamada d'oxetos cercanos a la Tierra que pudieren impautar contra ésta.<ref>{{Cita llibru | apellíos = Head | nome = Tom | títulu = Conversations With Carl Sagan | editor=University Press of Mississippi | añu = 2006 | páxines = 86–87 | isbn = 1-578-06736-7 }}</ref> Mientres otros espertos suxeríen la creación de grandes bombes nucleares que pudieren usase p'alteriar la órbita d'un [[Oxetu próximu a la Tierra|NEO]] susceptible d'impautu terrestre, Sagan propunxo'l Dilema de la Esviación: al crear la capacidá d'alloñar un asteroide de la Tierra, tamién se crea la capacidá d'esvialo escontra ésta, dotando potencialmente a un poder maléfico con una auténtica bomba del fin del mundu.<ref>{{cita publicación | apellíu = Sagan | nome = Carl | apellíos2 = Ostro | títulu = Long-Range Consequences of Interplanetary Collisions | revista=Issues in Science and Technology | volume = X | númberu = 4 | añu = 1994 |-}</ref> === Miles de millones === A partir de ''Cosmos'' y de les sos frecuentes apaiciones nel programa ''[[The Tonight Show Starring Johnny Carson]]'', empezó a rellacionase a Sagan cola muletilla ''miles de millones y miles de millones'' —n'inglés estauxunidense, ''billions and billions''—. Sagan afirmaba qu'él nunca utilizó esa frase na serie.<ref name="BandB">{{Cita llibru | apellíos=Sagan | nome=Carl | coautores=p. 3-4 | títulu=[[Billions and Billions: Thoughts on Life and Death at the Brink of the Millennium|Billions and Billions]] | editor=Ballantine Books | añu=1998 | isbn=0-345-37918-7}}</ref> Lo más asemeyao que llegó a espresar ta nel llibru ''Cosmos'', onde fala de "miles ''y'' miles de millones":<ref>{{Cita enciclopedia|enciclopedia=The Yale Book of Quotations|artículu=Carl Sagan|autor=Fred R. Shapiro y Joseph Epstein|páxines=660|editor=Yale University Press|añu=2006|isbn=0-300-10798-6|isnb13=9780300107982}}</ref> {{cita|Una galaxa componer de gas y de polvu y d'estrelles, de miles y miles de millones d'estrelles.|||Carl Sagan|''[[Cosmos (book)|Cosmos]]'', capítulu 1<ref>{{Cita llibru|títulu=[[Cosmos (llibru)|Cosmos]]|autor=Carl Sagan|editor=Ballantine Books|añu=1980|isbn=0-345-33135-4|isbn13=9780345331359}}</ref>}} Sicasí, el so frecuente usu de la pallabra ''billions'', enfatizando la pronunciación de la "b" (de forma intencional pa nun recurrir a alternatives más farragosas, como dicir ''billions with a "b"'', por que el espectador estremara claramente dicha pallabra de ''millions'' --millones--),<ref name=BandB /> convirtiéron-y nel blancu favoritu d'humoristes como [[Johnny Carson]],<ref>{{cita web |url=http://www.csicop.org/si/show/carl_sagan_takes_questions |títulu=Carl Sagan Takes Questions: More From His 'Wonder and Skepticism' CSICOP 1994 Keynote |editor=The Committee for Skeptical Inquiry |fecha=26 de xunu de 1994 |fechaaccesu=25 de marzu de 2010}}</ref> [[Gary Kroeger]], [[Mike Myers]], [[Bronson Pinchot]], [[Penn Jillette]], [[Harry Shearer]], y otros. [[Frank Zappa]] satirizó la espresión nel so cantar ''Be In My Videu'', xunto col términu "lluz atómico" --''atomic light''--. Sagan tomóse tou esto de bon humor hasta tal puntu que'l so últimu llibru titulóse ''[[Miles de millones]]'', empecipiándolo con un analís burlesco de la famosa espresión, señalando que'l mesmu Carson yera un aficionáu a l'astronomía y que los sos númberos de cutiu incluyíen elementos de ciencia real.<ref name=BandB /> Les sos habituales descripciones d'enormes cantidaes a escala cósmica inculcaron na perceición popular la maravía de la inmensidá del espaciu y el tiempu como, por casu, la so frase ''El númberu total d'estrelles nel Universu ye mayor que'l de tolos granos de sable de toles sableres del planeta Tierra.'' Como homenaxe humorísticu, definióse un ''sagan'' como una [[unidá de midida]] equivalente, siquier, a cuatro mil millones, yá que el númberu más pequeñu que puede ser descritu como ''miles de millones y miles de millones'' ye dos mil millones más dos mil millones.<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/sagan sagan] en dictionary.reference.com (definición estrayida del [[Jargon File]])</ref><ref>[[William Safire]], [http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9507Y3DF143EF934A25757C0A962958260 ON LANGUAGE; Footprints on the Infobahn], ''[[New York Times]]'', 17 d'abril de 1994</ref> == Activismu social == Sagan creía que la [[ecuación de Drake]], a falta d'estimaciones más razonables, suxer la formación d'un gran númberu de civilizaciones estraterrestres, pero la falta d'evidencia de la esistencia de les mesmes, resaltada pola [[paradoxa de Fermi]], indicaría l'enclín de les civilizaciones teunolóxiques escontra la autodestrucción. Esto dio pie al so interés n'identificar y dar a conocer les diverses maneres en que la humanidá podría destruyise a si mesma, cola esperanza de poder evitar dicha catástrofe y, finalmente, faer posible que los seres humanos convertir nuna especie capaz de viaxar pel espaciu. La fonda esmolición de Sagan alrodiu de una potencial destrucción de la civilización humana nun holocaustu nuclear quedó afigurada nuna memorable secuencia nel últimu episodiu de la serie ''Cosmos'', tituláu ''¿Quién fala en nome de la Tierra?''. Sagan acababa de dimitir del so puestu nel Conseyu Científicu Asesor de les Fuercies Aérees Estauxunidenses y de refugar voluntariamente la so autorización d'accesu a asuntos d'altu secretu en protesta pola [[Guerra de Vietnam]].<ref>{{Cita noticia| url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1374/is_6_60/ai_78889720/ | títulu=A New Sense of the Sacred Carl Sagan's "Cosmic Connection" | nome=Ann | apellíos=Druyan | añu=2000|urlarchivu=http://archive.today/Zs6j|fechaarchivu=29 de mayu de 2012}}</ref> Tres el so matrimoniu cola que sería la so tercer esposa, la escritora [[Ann Druyan]], en xunu de 1981, Sagan amontó la so actividá política, concretamente na so oposición a la carrera armamentística nuclear, mientres la presidencia de [[Ronald Reagan]]. En marzu de 1983, Reagan dio a conocer la llamada [[Iniciativa de Defensa Estratéxica]], un proyeutu nel que s'invirtieron miles de millones de dólares pa desenvolver un completu sistema de defensa contra ataques con misiles nucleares, que foi popularmente conocíu como ''Programa Guerra de les Galaxes''. Sagan oponer al proyeutu, argumentando que yera téunicamente imposible desenvolver un sistema asemeyáu col nivel de perfeición riquíu, y que sería muncho más caru ellaboralo que pa un enemigu'l refugalo por aciu señuelos o otros medios, y que la so construcción desestabilizaría seriamente la balanza nuclear ente los Estaos Xuníos y la Xunión Soviética, tornando imposible cualquier progresu escontra'l desarme nuclear. Cuando'l líder soviéticu [[Mikhail Gorbachov]] declaró una moratoria unillateral sobre les pruebes d'armamentu nuclear, qu'empezaría'l 6 d'agostu de 1985, nel 40 aniversariu de los [[bombardeos atómicos sobre Hiroshima y Nagasaki]], el gobiernu de Reagan tornó la dramática iniciativa tachándola de propaganda, y refugó siguir l'exemplu soviéticu. En respuesta, activistes anti-nucleares y pacifistes estauxunidenses llevaron a cabu una serie de protestes nel [[allugamientu de pruebes de Nevada]], que s'empecipiaríen el domingu de Pascua de 1986 y siguiríen hasta 1987. Cientos de persones fueron arrestaes, incluyendo a Sagan, quien foi deteníu en dos causes al tratar de saltar un gordón de seguridá.<ref name="Spangenburg"/> == Vida privada, idees y creencies == === Matrimonio y descendencia === Sagan casóse trés vegaes: en 1957, cola bióloga [[Lynn Margulis]], madre del escritor [[Dorion Sagan]] y del programador y empresariu informáticu [[Jeremy Sagan]]; en 1968, cola artista y guionista [[Linda Salzman]], madre del escritor y guionista [[Nick Sagan]]; y en 1981, cola escritora y activista [[Ann Druyan]], madre de la productora, guionista y direutora [[Sasha Sagan]] y de [[Sam Sagan]], unión que duraría hasta la muerte del científicu en 1996. === Ciencia y relixón === L'escritor [[Isaac Asimov]] describió a Sagan como una de les dos úniques persones que conociera que'l so intelectu superaba al so, siendo la otra l'informáticu y espertu n'intelixencia artificial, [[Marvin Minsky]].<ref>{{Cita llibru | títulu=In Joy Still Felt: The Autobiography of Isaac Asimov, 1954–1978 | autor=Asimov, Isaac | páxines =217, 302 | editor=Doubleday/Avon | añu=1980 | isbn= 0-380-53025-2}}</ref> Sagan escribía de cutiu sobre la relixón y sobre la rellación ente ésta y la ciencia, espresando'l so escepticismu sobre la convencional conceptualización de Dios como ser sapiente: {{cita|Dalguna xente piensa en Dios imaxinándose un home vieyu, de grandes dimensiones, con una llarga barba blanca, sentáu nun tronu en dalgún llugar ende enriba nel cielu, llevando afanosamente la cuenta de la muerte de cada gorrión. Otros —por casu, Baruch Spinoza y Albert Einstein— consideraben que Dios ye básicamente la suma total de les lleis físiques que describen al universu. Nun sé de nengún niciu de pesu en favor de dalgún patriarca capaz de controlar el destín humanu dende dalgún llugar privilexáu ocultu nel cielu, pero sería estúpidu negar la esistencia de les lleis físiques.<ref name="broca">{{Cita llibru |apellíos=Sagan |nome=Carl |títulu=El celebru de Broca: Reflexones sobre l'apasionante mundu de la ciencia |capítulu=23 - El sermón dominical |páxina=181 |editor=Editorial Grijalbo, S.A. |fecha=1984 |isbn=968-419-420-X}}</ref>}} N'otra descripción del so puntu de vista sobre Dios, Sagan afirma rotundamente: {{cita|La idea de que Dios ye un home blancu de grandes dimensiones y de llarga barba blanca, sentáu nel cielu y que lleva la cuenta de la muerte de cada gorrión ye risible. Pero si por Dios unu entiende'l conxuntu de lleis físiques que gobiernen l'universu, entós ta claro que dichu Dios esiste. Esti Dios ye emocionalmente insatisfactoriu... nun tien enforma sentíu reza-y a la llei de la gravedá.<ref>http://atheism.about.com/library/quotes/bl_q_CSagan.htm</ref>}} Nel llibru ''[[El mundu y los sos demonios]]'' (1995), Sagan ejemplifica la [[falacia]] del [[Falacia del alegatu especial|argumentu especial]] con exemplos puramente relixosos: {{cita|* un argumentu especial, de cutiu pa salvar una proposición nun problema retóricu fondu (p. ex.: ¿Cómo puede un Dios caritatible condergar al tormentu a les xeneraciones futures porque, contra los sos órdenes, una muyer indució a un home a comese una mazana? Argumentu especial: nun entiendes la sutil doctrina del llibre albedríu. O: ¿Cómo pue haber un Padre, Fíu y Espíritu Santu igualmente divinos na mesma persona? Argumentu especial: nun entiendes el misteriu divín de la Santísima Trinidá. O: ¿Cómo podía dexar Dios que los siguidores del xudaísmu, cristianismu ya islam —obligaos cada unu a la so manera a midíes heroiques d'amabilidá candial y compasión— perpetaren tanta crueldá mientres tanto tiempu? Argumentu especial: otra vegada nun entiendes el llibre albedríu. Y, seya que non, los caminos de Dios son misteriosos);<ref>{{Cita llibru|apellíos=Sagan|nome=Carl|títulu=El mundu y los sos demonios|añu=1995|editorial=Planeta|isbn=9788408020431|páxines=236|ubicación=Barcelona}}</ref>}} En 1996, en respuesta a una entruga alrodiu de les sos creencies relixoses, Sagan contestó: ''Soi agnósticu.''<ref>{{cita publicación | autor=Head, Tom | títulu=Conversations with Carl | revista=Skeptic | volume=13 | páxines=32–38 | númberu=1}} Citada en {{Cita llibru | autor=Head, Tom, ed. | añu=2006 | editor=University of Mississippi Press | isbn=1578067367 | títulu=Conversations with Carl Sagan}}</ref> El puntu de vista de Sagan sobre la relixón foi interpretáu como una forma de [[panteísmu]] comparable a la creencia d'Einstein nel Dios de Spinoza.<ref>Tracy, David. "Kenosis, Sunyata, and Trinity: A Dialogue with Masao Abe." In The Emptying God: A Buddhist-Jewish-Christian Conversation, eds. John B. Cobb Jr., and Christopher Ives. Maryknoll, N.Y.: Orbis, 1990, pg. 52, ISBN 81-7030-490-3</ref> Sagan sostenía que la idea d'un creador del universu yera malo de probar o refutar, y que l'únicu descubrimientu científicu que podría desafiala sería'l d'un universu infinitamente vieyu.<ref>{{Cita llibru | títulu=[[El mundu y los sos demonios]] | capítulu=5 - El suañu de Newton | apellíos=Sagan | nome=Carl | añu=1996|isbn=9788408020431}}</ref> Según la so última esposa, Ann Druyan, Sagan nun yera creyente: {{cita|Cuando'l mio maríu morrió, por cuenta de que yera tan famosu y conocíu por ser un non creyente, munches persones averábenseme —entá asocede dacuando— a preguntar si Carl camudó a la fin y convirtióse nun creyente na otra vida. Tamién me preguntar con frecuencia si creo que-y voi volver a ver. Carl enfrentar a la so muerte con infatigable valor y enxamás buscó abellugu n'ilusiones. Lo tráxico foi saber qu'enxamás nos volveríamos a ver. Nun espero volver axuntame con Carl.<ref>{{cita publicación | apellíu= Druyan | nome= Ann | añu= 2003 | mes= Payares/Avientu | títulu= Ann Druyan talks about science, religion, wonder, awe&nbsp;... and Carl Sagan | revista=[[Skeptical Inquirer]] | volume= 27 | númberu = 6 | editor=[[Committee for Skeptical Inquiry]] | issn = 0194-6730 | url= http://www.csicop.org/si/show/ann_druyan_talks_about_science_religion/ | fechaaccesu=3 d'abril de 2012}}</ref>}} En 2006, Ann Druyan editó les [[Conferencies Gifford]] sobre Teoloxía Natural, impartíes por Sagan en [[Glasgow]], nel añu 1985, incluyéndoles nun llibru llamáu ''[[La diversidá de la ciencia|La diversidá de la ciencia: una visión personal de la busca de Dios]]'', nel que l'astrónomu espón el so puntu de vista sobre la divinidá nel mundu natural. [[Ficheru:Carl Sagan with two CDC employees.png|miniatura|derecha|Carl Sagan (nel centru) charra con trabayadores de los [[Centros pal Control y la Prevención d'Enfermedaes de los Estaos Xuníos|CDC]], en 1988.]] === Llibrepensador y escépticu === Sagan tamién ta consideráu como [[llibrepensador]] y [[Escepticismu científicu|escépticu]]; una de les sos frases más famoses, de la serie ''Cosmos'', ye: ''Afirmaciones estraordinaries riquen evidencies estraordinaries''. Dicha frase ta basada n'otra cuasi idéntica del so colega fundador del [[Comité pa la Investigación Escéptica]], [[Marcello Truzzi]]: ''Una afirmación estraordinaria rique una prueba estraordinaria''.<ref>{{cita publicación | autor=Marcello Truzzi | títulu = On the Extraordinary: An Attempt at Clarification | revista=[[Zetetic Scholar]] | volume=1 | númberu=1 | páxina=11 | añu=1978 | url=http://www.tricksterbook.com/truzzi/ZS-Issues-PDFs/ZeteticScholarNo1.pdf}}</ref> Esta idea tuvo'l so orixe en [[Pierre-Simon Laplace]] (1749–1827), matemáticu y astrónomu francés, quien dixo que ''el pesu de la evidencia d'una afirmación estraordinaria ten de ser proporcional a la so rareza''. A lo llargo de la so vida, los llibros de Sagan fueron desenvueltos sobre la so visión del mundu, naturalista y escéptica. En ''[[El mundu y los sos demonios]]'', Sagan presentó ferramientes pa probar argumentos y detectar falacias y fraudes, abogando esencialmente pol usu estensivu del pensamientu críticu y del [[métodu científicu]]. La escoyeta ''[[Miles de millones]]'', publicada en 1997 tres la muerte de Sagan, contién ensayos, como la so visión sobre'l [[albuertu]], y el rellatu de la so vilba, Ann Druyan, sobre la so muerte como escépticu, agnósticu y llibrepensador. Sagan alvirtió contra l'enclín humanu escontra'l [[antropocentrismu]]. Foi asesor de los Alumnos de Cornell pol Tratu Éticu escontra los Animales. Escontra'l final del capítulu ''Blues pa un planeta coloráu'', del llibru ''Cosmos'', Sagan escribió: «Si hai vida en Marte creo que nun tendríamos de faer nada col planeta. Marte pertenecería entós a los marcianos, anque los marcianos fueren namái microbios».{{ensin referencies}}<!-- ¿páxina? --> === El fenómenu ovni === Sagan amosó interés nos informes sobre'l fenómenu [[ovni]] siquier dende'l 3 d'agostu de 1952, cuando escribió una carta al Secretariu d'Estáu estauxunidense [[Dean Acheson]] preguntar cómo responderíen los EE. XX. si los platillos volantes resultaren ser d'orixe estraterrestre.<ref>{{Cita llibru | apellíos=Davidson | nome=Keay | capítulu=Chicago | páxina=51–52 | títulu=Carl Sagan: A Life | editor=John Wiley and Sons, Inc | añu=1999 | isbn=0-471-25286-7}}</ref> Darréu, en 1964, caltuvo delles conversaciones sobre l'asuntu con [[Jacques Vallée]].<ref name=westrum>{{Cita llibru | apellíos=Westrum | nome=Ron | coautor=Jacobs, David Michael (ed.) | capítulu=Limited Access: Six Natural Scientists and the UFO Phenomenon | páxina=30–55 | títulu=UFOs and abductions: Challenging the Borders of Knowledge | editor=University Press of Kansas | añu=2000 | isbn=0-700-61032-4 }}</ref> A pesar del so escepticismu alrodiu del llogru de cualquier respuesta estraordinaria a la cuestión ovni, Sagan creía que los científicos teníen d'estudiar el fenómenu, anque namái fora pol gran interés que l'asuntu espertaba nel públicu. [[Stuart Appelle]] comenta que Sagan «escribió frecuentemente sobre lo qu'él percibía como falacias lóxiques y empíriques alrodiu de los ovnis y les esperiencies d'[[Abducción (ufoloxía)|abducción]]. Sagan refugaba la esplicación estraterrestre del fenómenu pero tenía la sensación de qu'esaminar los informes ovni tendría beneficios empíricos y pedagóxicos, y que l'asuntu sería, poro, una materia d'estudiu llexítima».<ref>{{Cita llibru | apellíos=Appelle | nome=Stuart | coautores=Jacobs, David Michael (ed.) | capítulu=Ufology and Academia: The UFO Phenomenon as a Scholarly Discipline | páxines=7–30 | títulu=UFOs and abductions: Challenging the Borders of Knowledge | editor=University Press of Kansas | añu=2000 | isbn=0-700-61032-4}}</ref> En 1966, Sagan foi miembru del Comité Ad hoc pa la Revisión del [[Proyeutu Llibru Azul]], promovíu pola Fuercia Aérea de los EE. XX. pa investigar el fenómenu ovni. El comité concluyó que'l Llibru Azul dexaba que deseyar como estudiu científicu, y encamentó la realización d'un proyeutu de corte universitariu pa someter el fenómenu a un escrutiniu más científicu. La resultancia foi la formación del [[Comité Condon]] (1966-1968), lideráu pol físicu [[Edward Condon]], y que, nel so informe final, dictaminó formalmente que los ovnis, con independencia del so orixe y significáu, nun se portaben de manera consistente pa representar una amenaza a la seguridá nacional. [[Ron Westrum]] escribe: «El puntu culminante del tratamientu que Sagan dio a la cuestión ovni foi'l simposio de l'[[Asociación d'Estaos Xuníos pa la Meyora de la Ciencia|AAAS]] de 1969. Los participantes espunxeron un ampliu abanicu d'opiniones formaes na tema, incluyendo non yá a partidarios como [[James Y. McDonald|James McDonald]] y [[J. Allen Hynek]] sinón tamién a escépticos como los astrónomos [[William Kenneth Hartmann|William Hartmann]] y [[Donald Menzel]]. La llista de ponentes taba permediada, y ye méritu de Sagan el que dichu eventu tuviera llugar a pesar de la presión exercida por [[Edward Condon]]».<ref name=westrum/> Xunto al físicu Thornton Page, Sagan editó les conferencies y alderiques presentaos nel simposio; éstos publicáronse en 1972 sol títulu ''UFOs: A Scientific Alderique''. En dalgunos de los numberosos llibros de Sagan esamínase la cuestión ovni (al igual que n'unu de los episodios de ''Cosmos'') y afírmase la esistencia d'una fonderada relixosa del fenómenu. En 1980, Sagan volvió revelar el so puntu de vista sobre los viaxes interestelares na serie ''Cosmos''. Nuna de les sos últimes obres escrites, Sagan espunxo que la probabilidá de que naves espaciales estraterrestres visitaren la Tierra yera bien pequeña. Sicasí, Sagan creía que yera plausible que la esmolición causada pola [[Guerra Fría]] contribuyera a que los gobiernos desorientasen a los ciudadanos alrodiu de los ovni, y que «dalgunos de los analises ya informes sobre ovnis, y quiciabes archivos avolumaos, fueren declaraos inaccesibles al públicu que paga los impuestos... Ye hora de qu'esos archivos seyan desclasificaos y puestos a disposición de toos». Tamién previeno alrodiu de sacar conclusiones sobre datos esaniciaos sobre los ovnis y aportunó en que nun esistíen clares evidencies de que posibles alienígenas visitaren la Tierra nin nel pasáu nin nel presente.<ref>Sagan, 1996: 81–96, 99–104</ref> === ''2001: Una odisea del espaciu'' === Sagan exerció de volao d'asesor na película ''[[2001: Una odisea del espaciu]]'', dirixida por [[Stanley Kubrick]].<ref name=Keay/> Propunxo que la película suxiriera, ensin amosar, la esistencia d'una superinteligencia estraterrestre.<ref>{{Cita llibru | títulu=Carl Sagan's cosmic connection: an extraterrestrial perspective | edición=2 | nome=Carl | apellíos=Sagan | editor=Cambridge University Press | añu=2000 | isbn=0-521-78303-8 | páxina=183 | url=https://books.google.com/?id=lL57o9YB0mAC}}, [https://books.google.com/books?id=lL57o9YB0mAC&pg=PA183 Capítulu 25, páxina 183] </ref> === Mr. X === Sagan foi consumidor y defensor del usu de la [[mariguana]]. Sol pseudónimu ''Mr. X'', apurrió un ensayu sobre'l cannabis fumáu al llibru de 1971, ''Marihuana Reconsidered''.<ref>{{Cita llibru | apellíos=Grinspoon | nome=Lester | edición=segunda | títulu=Marihuana Reconsidered | editor=Quick American Archives | añu=1994 | isbn=0-932-55113-0}}</ref><ref>{{cita web | títulu=Mr. X | url=http://marijuana-uses.com/mr-x/ | editor=Marijuana-Uses.com | autor=Sagan, Carl | fechaaccesu=3 d'abril de 2012}}</ref> L'ensayu esplicaba que l'usu de la mariguana ayudara a inspirar parte de los trabayos de Sagan y a ameyorar les sos esperiencies sensuales ya intelectuales. Tres la muerte de Sagan, el so amigu [[Lester Grinspoon]] desveló esta información al biógrafu Keay Davidson. La publicación de la biografía ''Carl Sagan: Una vida'', en 1999, atraxo l'atención de los medios escontra esti aspeutu de la vida de Sagan.<ref>{{Cita noticia | url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/475954.stm | títulu=Carl Sagan: A Life in the Cosmos |editor=BBC News | autor=Whitehouse, David | fecha=15 d'ochobre de 1999 | fechaaccesu=3 d'abril de 2012}}</ref><ref>{{Cita noticia | url=http://www.druglibrary.org/think/~jnr/sagan.htm | títulu=US: Billions and Billions of '60s Flashbacks | obra=San Francisco Examiner | autor=Davidson, Keay | fecha=22 d'agostu de 1999 | fechaaccesu=3 d'abril de 2012}}</ref><ref>{{Cita noticia | url=http://cannabisculture.com/articles/63.html | títulu=Carl Sagan: Toking Astronomer | obra=Cannabis Culture Magacín | autor=Larsen, Dana | fecha=1 de payares de 1999 | fechaaccesu=2 de mayu de 2007}}</ref> Poco dempués de la so muerte, la so vilba, Ann Druyan, aceptó formar parte de la xunta asesora de la [[Organización Nacional pa la Reforma de les Lleis de Marihuana|NORML]], una fundación dedicada a la reforma de la llexislación sobre'l cannabis.<ref>{{cita web | url= http://norml.org/index.cfm?Group_ID=4493 | títulu= Ann Druyan – NORML | obra= ABOUT NORML | editor= NORML and the NORML Foundation | fechaaccesu= 3 d'abril de 2012 | urlarchivu= https://web.archive.org/web/20071213022754/http://norml.org/index.cfm?Group_ID=4493 | fechaarchivu= 2007-12-13 }}</ref> === El casu Apple === En 1994, los inxenieros d'[[Apple Computer]] bautizaron al [[Power Macintosh 7100]] col nome en clave ''Carl Sagan'' cola esperanza de qu'Apple ganara ''miles de millones'' coles ventes del mesmu.<ref name=poundstone/> El nome namái foi utilizáu internamente, pero a Sagan esmolecía-y que convertir nun mediu de promoción del productu y unvió a Apple una carta de desistimiento. Apple aceptó, pero los inxenieros respondieron camudando'l nome en clave internu a ''BHA'' (sigles de ''Butt-Head Astronomer'' - ''Astrónomu Cabezón'').<ref name="Poundstone, p. 364">Poundstone, p. 364</ref><ref>{{cita web | url=http://www.macobserver.com/columns/thisweek/2004/20041120.shtml | títulu=This Week in Apple History: November&nbsp;14–20 | editor=The Mac Observer | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120219170529/http://www.macobserver.com/columns/thisweek/2004/20041120.shtml | fechaarchivu=2012-02-19 }}</ref> Entós, Sagan denunció a Apple por [[bilordiu]], ante'l tribunal federal. El tribunal aceptó'l pidimientu d'Apple de tornar l'acusación de Sagan y opinó, en ''[[obiter dictum]]'', qu'un llector asitiáu nel contestu entendería qu'Apple taba ''tratando claramente de responder de forma humorística y satírica'', y que ''fuérzase la razón al concluyir que l'acusáu trataba de criticar la reputación o competencia del demandante como astrónomu. Nun s'ataca en serio el remangu d'un científicu al usar la espresión indeterminada "cabezón".''<ref name="Poundstone, p. 364"/><ref>Sagan v. Apple Computer, Inc., 874 F.Supp. 1072 (USDC C.D. Cal. 1994), CV 94-2180 LGB (BRx); 1994 U.S. Dist. LEXIS 20154.</ref> Sagan, entós, denunció l'usu inicial del so nome por alusiones, pero volvió perder<ref name="Poundstone374">Poundstone, p. 374</ref> y Sagan apeló la resolución.<ref name="Poundstone374"/> En payares de 1995, llegar a un alcuerdu estraxudicial, y la oficina de patentes y marques d'Apple emitió un comunicáu conciliatorio: ''Apple siempres sintió un gran respetu escontra'l Dr. Sagan. Nunca foi intención d'Apple'l causa-y al Dr. Sagan o a la so familia nenguna vergüenza o esmolición.''<ref>Poundstone, páxs. 374–375.</ref> === Enfermedá y fallecimientu === [[Ficheru:Carl-sagan-brooklyn.JPG|miniatura|derecha|300px|Llábana dedicada a Carl Sagan nel Senderu de los Famosos, del Xardín Botánicu de Brooklyn.]] Dos años dempués de diagnostica-y -y una [[mielodisplasia]], y dempués de sometese a trés [[Tresplante de migollu oseu|tresplantes de migollu oseu]] procedente de la so hermana, el Dr. Carl Sagan finó de [[neumonía]] a los 62 años d'edá nel [[Centru d'Investigación del Cáncer Fred Hutchinson]] de [[Seattle]], [[Washington (estáu)|Washington]], el 20 d'avientu de 1996.<ref> {{Cita noticia |url=https://www.cnn.com/US/9612/20/sagan/ |títulu=Carl Sagan dies at 62 |fecha=20 d'avientu de 1996 |editor=CNN |fechaaccesu=4 d'abril de 2012}}</ref><ref>[http://edant.clarin.com/diario/96/12/21/y-07201d.htm Morrió Carl Sagan, el científicu que s'averó a les estrelles], Clarín</ref> Foi soterráu nel Campusantu Lakeview, [[Ithaca (Nueva York)|Ithaca, Nueva York]].<ref>{{Find a Grave|1347}}</ref> == Reconocencies y premios == Sagan foi l'autor de la introducción al llibru divulgativu [[Historia del Tiempu]], del físicu británicu [[Stephen Hawking]], na so primer edición en llingua inglesa (1988). Dicha introducción foi sustituyida en posteriores ediciones por cuenta de que Sagan yera'l propietariu de los derechos de copia. La película ''[[Contact (película)|Contautu]]'', de 1997, basada na novela homónima de Sagan y acabada tres la muerte d'ésti, remata cola dedicatoria ''Pa Carl''. Tamién en 1997 inaugurar n'[[Ithaca (Nueva York)|Ithaca, Nueva York]], el [[Sagan Planet Walk]], una recreación del sistema solar a escala d'a pies, con una estensión de 1,2 km, dende'l centru de la zona piatonal (llamada ''The Commons'') hasta'l [[Sciencenter]], un muséu de la ciencia participativu, del que Sagan foi miembru fundador de la xunta d'asesores.<ref>{{Cita web |url=http://www.sciencenter.org/saganpw/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130205135839/http://www.sciencenter.org/saganpw/ |fechaarchivu=2013-02-05 }}</ref> El llugar d'aterrizaxe de la nave ensin tripular [[Mars Pathfinder]] foi rebautizado como [[Mars Pathfinder#Fin de la misión|Carl Sagan Memorial Station]] el 5 de xunetu de 1997. Amás, el [[asteroide]] [[2709 Sagan]] lleva dichu nome n'honor del científicu. [[Nick Sagan]], fíu de Carl, ye autor de dellos episodios de la franquicia ''[[Star Trek]]''. L'episodiu de la serie ''[[Star Trek: Enterprise]]'' tituláu [[Terra Prime]], amuesa una curtia imaxe de los restos del robot esplorador [[Mars Pathfinder#Salida del Sojourner|Sojourner]], que formó parte de la misión ''Mars Pathfinder'', asitiaos xunto a un monumentu conmemorativo na [[Mars Pathfinder#Fin de la misión|Carl Sagan Memorial Station]], sobre la superficie marciana. El monumentu amuesa una frase de Sagan: ''Sía como quier la razón pola que esteis en Marte, toi encantáu de que esteis equí, y yo deseyaría tar con vós.'' [[Steve Squyres]], alumnu de Sagan, dirixó l'equipu que depositó con ésitu'l [[Spirit Rover]] y el [[Opportunity Rover]] sobre Marte en 2004. El 9 de payares de 2001, nel 67º aniversariu de la nacencia de Sagan, el [[Ames Research Center]] de la NASA dedicó al científicu l'allugamientu del [[Centru Carl Sagan pal Estudiu de la Vida nel Cosmos]]. El responsable de la NASA, [[Daniel Goldin]] dixo: ''Carl foi un visionariu increíble, y agora el so legáu va poder ser calteníu y ampliáu por un llaboratoriu d'investigación y formación del sieglu XXI dedicáu a ameyorar la nuesa comprensión de la vida nel universu y a enarbolar la causa de la esploración espacial peronia.'' Ann Druyan tuvo na apertura de puertes del Centru, el 22 d'ochobre de 2006. Esisten, siquier, tres premios que lleven el nome de Sagan n'honor a ésti: * El [[Premiu Carl Sagan pa la Comprensión Pública de la Ciencia]] dau pol [[Conseyu de Presidentes de la Sociedá Científica]] (CSSP). Sagan foi'l primer gallardoniáu en 1993.<ref>{{cita web | url=http://cssp.us/index.php?option=content&task=view&id=17&Itemid=47 | títulu=Sagan Award for Public Understanding of Science | editor=The Council of Scientific Society Presidents | fechaaccesu=9 d'abril de 2012 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070726075012/http://cssp.us/index.php?option=content&task=view&id=17&Itemid=47 | fechaarchivu=2007-07-26 }}</ref> * El [[Premiu Conmemorativo Carl Sagan]], dau en xunto dende 1997 pola [[Sociedá Astronáutica Americana]] y la [[Sociedá Planetaria]]. * La [[Medaya Carl Sagan]] a la Excelencia na Divulgación de la Ciencia Planetaria, dada dende 1998 pola [[División de Ciencies Planetaries]] (DPS) de la Sociedá Astronómica Americana, a los científicos planetarios n'activu que realizaren dalgún trabayu destacáu de divulgación. Sagan foi unu de los miembros del comité organizador orixinal de la DPS. En 2006, la Medaya Carl Sagan foi-y concedida al astrobiólogo y escritor [[David Grinspoon]], fíu de [[Lester Grinspoon]], amigu de Sagan. El 20 d'avientu de 2006, el décimu aniversariu de la muerte de Sagan, el blogueru Joel Schlosberg entamó un ''blogatón'' pa conmemorar l'eventu. La idea foi sofitada por Nick Sagan,<ref>[http://joelschlosberg.blogspot.com/2006/11/announcing-carl-sagan-memorial-blogue.html Joel's humanistic blogue: Announcing the Carl Sagan memorial blogue-a-thon]</ref> y cuntó cola participación de munchos miembros de la comunidá bloguera. N'agostu de 2007, el [[Grupu d'Investigaciones Independientes]] (IIG) dio a Sagan, a títulu póstumu, un premiu a tola so carrera científica, honor tamién concedíu a [[Harry Houdini]] y a [[James Randi]].<ref>{{cita web |url=http://www.iigwest.com/iigawards/2006/index.html |títulu=IIG &#124; The IIG Awards |editor=Iigwest.com |fecha=21 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=9 d'abril de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110718144538/http://www.iigwest.com/iigawards/2006/index.html |fechaarchivu=2011-07-18 }}</ref> En 2009, la compañía discográfica [[Third Man Records]], entamó un proyeutu de música electrónica denomináu [[Symphony of Science]] a cargu del músicu [[John Boswell (músicu)|John Boswell]], compuestu a partir de fragmentos sonoros y videos remezclados de delles obres de divulgación científica, incluyida la serie ''Cosmos''. Los videos resultantes almacenaos en [[YouTube]] recibieron más de venti millones de visionados. Gracies a les xeres de remezcla, consiguióse que Sagan "cante" na tema ''A Glorious Dawn''<ref>{{cita web |url = http://www.nme.com/news/the-white-stripes/48225 |títulu = Jack White's Third Man Records to release Stephen Hawking-featuring single – videu |fechaaccesu = 9 d'abril de 2012 |fecha = 4 de payares de 2009 |editorial = [[NME]] |idioma = inglés }}</ref><ref>Carl Sagan – [http://www.youtube.com/watch?v=zSgiXGELjbc A Glorious Dawn]</ref> Dende 2009, por inicitiava del [[Center for Inquiry]], delles organizaciones en pro del humanismu secular y la investigación científica promueven la celebración del [[Día de Carl Sagan]] el 9 de payares de cada añu. [[Ficheru:NASA Distinguished Public Service Medal.png|thumb|marco|derecha|[[Medaya de la NASA al Serviciu Públicu Distinguíu]]. Sagan llograr en 1977.]] Carl Sagan recibió diversos premios, condecoraciones y honores ente los que destaquen: * [[Beca Miller d'Investigación]] (1960-1962) del [[Institutu Miller]]. * Premiu del [[Programa Apollo]] concedíu pola [[NASA]]. * [[Premiu Klumpke-Roberts]] (1974) de la [[Sociedá Astronómica del Pacíficu]]. * [[Premiu John W. Campbell Memorial]] Especial non ficción (1974) por ''La conexón cósmica''.<ref>{{Cita web |url=http://www.sfcenter.ku.edu/campbell.htm |títulu=The John W. Campbell Memorial Award |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121229102140/http://www.sfcenter.ku.edu/campbell.htm |fechaarchivu=2012-12-29 }}</ref> * [[Medaya de la NASA al Serviciu Públicu Distinguíu]] (1977). * [[Medaya de la NASA al Llogru Científicu Escepcional]]. * [[Premiu Pulitzer]] (1978) na categoría d'obra de non ficción xeneral al ensayu ''Los dragones del Edén''. * Premiu [[Lowell Thomas]] del [[Club d'Esploradores]] nel 75º Aniversariu. * [[Premios Peabody|Premiu Peabody]] (1980) a la serie ''Cosmos''. * [[Premiu Emmy]] (1981), na categoría de Llogru Destacáu Individual, pola serie ''Cosmos: A Personal Voyage''. * [[Premiu Primetime Emmy]] (1981), na categoría de Serie Documental Destacada, pola serie ''Cosmos: A Personal Voyage''. * [[Premiu Añal a la Excelencia Televisiva]] (1981) concedíu pola [[Universidá Estatal d'Ohio]] a la serie ''Cosmos: A Personal Voyage''. * [[Premiu Hugo]] pol "Meyor Rellatu de Non Ficción" (1981) al llibru ''Cosmos''.<ref>{{Cita web |url=http://www.thehugoawards.org/hugo-history/1981-hugo-awards/ |títulu=1981 Hugo Awards |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151118023827/http://www.thehugoawards.org/hugo-history/1981-hugo-awards/ |fechaarchivu=2015-11-18 }}</ref> * [[Asociación Humanista Americana#Humanistes del añu Humanista del Añu]] (1981) de l'[[Asociación Humanista Americana]]. * Premiu John F. Kennedy d'Astronáutica (1982) de la [[Sociedá Astronáutica Americana]].<ref>[http://www.astronautical.org/awards/kennedy John F. Kennedy Astronautics Award]</ref> * Premiu [[Joseph Priestley]] — "Por destacaes contribuciones al bienestar de la humanidá". * Medaya [[Konstantín Tsiolkovski]] dada pola Federación Soviética de Cosmonautes. * [[Premiu Locus]] (1986) a la novela ''Contautu''. * Premiu Aponderamientu de la Razón (1987) del [[Comité pa la Investigación Escéptica|Comité pa la Investigación Científica de les Afirmaciones de lo Paranormal]] * [[Premiu Masursky]] de la [[Sociedá Astronómica Americana]]. * [[Medaya Oersted]] (1990) de l'[[Asociación Americana de Profesores de Física]]. * [[Premiu Galbert]] d'Astronáutica. * Premiu [[Helen Caldicott]] al Lideralgu dau pola [[Aición Femenina pol Desarme Nuclear]].{{ensin referencies}} * [[Medaya de Bienestar Público]] (1994) de l'[[Academia Nacional de Ciencies d'Estaos Xuníos|Academia Nacional de Ciencies]]<ref name=PublicWelfare>{{cita web|títulu=Public Welfare Award|url=http://www.nasonline.org/site/PageServer?pagename=AWARDS_pwm|editor=National Academy of Sciences|fechaaccesu=13 d'abril de 2012}}</ref> * [[Premiu Isaac Asimov]] (1994) del [[Comité pa la Investigación Escéptica|Comité pa la Investigación Científica de les Afirmaciones de lo Paranormal]]. * Premiu [[San Francisco Chronicle]] (1998) por ''Contact''.{{ensin referencies}} * Puestu 99 na clasificación d'estauxunidenses más importantes, el 5 de xunu de 2005, na serie ''The Greatest American'' del [[Discovery Channel]]. * Miembru del Salón de la Fama de Nueva Jersey dende 2009. * Miembru Honorariu de la [[Sociedá Lliteraria Demosteniana]] el 10 de payares de 2011. == Obres == === Llibros === * ''Planets'' ([[LIFE Science Library]]), Sagan, Carl, Jonathon Norton Leonard y editors de Life, Time, Inc., 1966. * ''Intelligent Life in the Universe'', con [[Iosif Samuilovich Shklovskii|I.S. Shklovskii]], Random House, 1966, 509 páxines. * ''UFO's: A Scientific Debate'', con Thornton Page, Cornell University Press, 1972, 310 págines. * ''[[Communication with Extraterrestrial Intelligence]]''. MIT Press, 1973, 428 páxines. * ''Mars and the Mind of Man'', Sagan, Carl, y cols., Harper & Row, 1973, 143 páxines. * ''[[Cosmic Connection: An Extraterrestrial Perspective]]'', con Jerome Agel, Anchor Press, 1973, {{ISBN|0-521-78303-8}}, 301 páxines. * ''Other Worlds''. Bantam Books, 1975. * ''Murmurs of Earth: The Voyager Interstellar Record'', Sagan, Carl, y cols., Random House, {{ISBN|0-394-41047-5}}, 1978. * ''[[The Dragons of Eden|The Dragons of Eden: Speculations on the Evolution of Human Intelligence]]''. Ballantine Books, 1978, {{ISBN|0-345-34629-7}}, 288 páxines. * ''[[Broca's Brain: Reflections on the Romance of Science]]''. Ballantine Books, 1979, {{ISBN|0-345-33689-5}}, 416 páxines. * ''[[Cosmos (llibre)|Cosmos]]''. Random house, 1980. Random House New Edition, [[May 7]], [[2002]], {{ISBN|0-375-50832-5}}, 384 páxines. * ''The Nuclear Winter: The World After Nuclear War'', Sagan, Carl y cols., Sidgwick & Jackson, 1985 * ''[[Comet]]'', [[Ann Druyan]] coauthor, Ballantine Books, 1985, {{ISBN|0-345-41222-2}}, 496 páxines. * ''[[Contact (novel)|Contact]]''. Simon and Schuster, 1985; Reissued agost 1997 by Doubleday Books, {{ISBN|1-56865-424-3}}, 352 páxines. * ''The Varieties of Scientific Experience: A Personal View of the Search for God'', Ann Druyan editor, 1985 [[Gifford lectures]], Penguin Press, 2006, {{ISBN|1-59420-107-2}}, 304 páxines. * ''A Path Where No Man Thought: Nuclear Winter and the End of the Arms Race'', Richard Turco coauthor, Random House, 1990, {{ISBN|0-394-58307-8}}, 499 páxines. * ''Shadows of Forgotten Ancestors: A Search for Who We Are'', [[Ann Druyan]] Coauthor, Ballantine Books, October 1993, {{ISBN|0-345-38472-5}}, 528 páxines. * ''[[Pale Blue Dot: A Vision of the Human Future in Space]]''. Random House, November 1994, {{ISBN|0-679-43841-6}}, 429 páxines. * ''[[The Demon-Haunted World|The Demon-Haunted World: Science as a Candle in the Dark]]''. Ballantine Books, marzu 1996, {{ISBN|0-345-40946-9}}, 480 páxines. * ''[[Billions and Billions: Thoughts on Life and Death at the Brink of the Millennium]]'', [[Ann Druyan]] coauthor, Ballantine Books, xunu 1997, {{ISBN|0-345-37918-7}}, 320 páxines. * ''The Varieties of Scientific Experience: A Personal View of the Search for God'', Carl Sagan (autor) & Ann Druyan (editor), Penguin Press HC, payares 2006, {{ISBN|1-59420-107-2}}, 304 páxines. === Documentales === * ''[[Cosmos: A Personal Voyage]]'' (1980) Serie documental sobre la evolución del universu y de la cultura de la especie humana, plantegada ésta como mediu de autoconocimiento del primeru. Ye la so obra de divulgación más popular ya influyente, y la que-y fixo mundialmente famosu. == Bibliografía== * Davidson, Keay, ''Carl Sagan: Una vida''. John Wiley & Sons, 31 d'agostu de 2000, ISBN 0-471-39536-6, 560 p. * Terzian, Yervant y Elizabeth Bilson (eds.), ''L'Universu de Carl Sagan''. Cambridge University Press, 1997, ISSN 052157286X == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} * [http://www.carlsagan.com Sitiu web oficial] (n'inglés) * [http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/ap961226.html ''Astronomy Picture of the Day''], foto homenaje a Carl Sagan de la NASA en tamañu grande ([[26 d'avientu]] de [[1996]]) (n'inglés) * Entrevista con [[Ted Turner]] en 1989 o 1990 [http://www.youtube.com/watch?v=A_b6AXfnoCI YouTube] * Última entrevista (27 de mayu de 1996) [http://www.youtube.com/watch?v=_P7H6B6zYeE YouTube] * Biografía n'[[A&Y]] parcialmente doblada y subtitulada [https://www.youtube.com/watch?v=P1rZWMJPQN8 YouTube] * [http://www.historiasdelaciencia.com/?p=376 Carl Sagan según el so fíu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304101128/http://www.historiasdelaciencia.com/?p=376 |date=2016-03-04 }} * [http://biblioweb.sindominio.net/escepticos/sagan.pdf ''La carga del escepticismu''] {{NF|1934|1996|Sagan, Carl}} [[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Escritores de ciencia ficción]] [[Categoría:Escritores de divulgación científica]] [[Categoría:Escritores n'inglés]] [[Categoría:Astrónomos y astrónomes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Astrofísicos y astrofísiques d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cosmólogos y cosmólogues]] [[Categoría:Polímates]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Pulitzer]] [[Categoría:Persones de Brooklyn]] 2i5mj4oc9g38o1hkw8qrrm0xjdz61tu 0 74841 4379628 4368235 2025-06-26T10:13:19Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379628 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Walker Smith Jr.''' {{nym}}, más conocíu como "'''Sugar Ray Robinson'''", foi un [[Boxéu|boxeador]] profesional. Tuvo activu nes décades de [[Años 1940|1940]] y [[Años 1950|1950]] y combatió nos pesos medios y welter. Foi incorporáu al [[Salón Internacional de la Fama del Boxéu]] en [[1990]]. == Biografía == Como boxeador amateur consiguió un récor de 85 victories por nenguna derrota, siendo 69 de les sos victories por [[knockout]] y 40 d'éstes terminaron nel primer round. En [[1940]] faise profesional a la edá de 19 años y yá en 1951 tenía un récor de 128 victories, una derrota (ante [[Jake LaMotta]]) y dos empates, con 84 nocauts. Caltuvo'l títulu del mundu del pesu welter dende [[1946]] hasta [[1951]] y ganó'l títulu del pesu mediu tamién en 1951. Al añu siguiente retiróse, pero volvió, pa recuperar el títulu del pesu mediu en [[1955]] y convirtiéndose depués nel primer boxeador de la historia en ganar per quinta vegada un campeonatu del mundu, al volver ganar el títulu medianu en [[1958]]. Foi nomáu boxeador del añu dos veces mientres los cerca de 26 años de carrera deportiva. Robinson foi nomáu'l meyor boxeador del sieglu XX por [[Associated Press]].<ref>{{cita web |url = http://espn.go.com/boxing/news/1999/1208/221194.html |títulu = Sugar Ray named century's best |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |autor = Associated Press |fecha = 8 |añu = 1999 |mes = avientu |editorial = espn.com |idioma = inglés }}</ref> ESPN.com señalar como'l meyor boxeador de la historia en [[2007]].<ref>{{cita web |url = http://sports.espn.go.com/sports/boxing/greatest/featureVideo?page=greatest150 |títulu = 50 Greatest Boxers of All Time |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |editorial = espn.com |idioma = inglés }}</ref> La revista [[The Ring (revista)|The Ring]] nomar "el meyor boxeador llibra per llibra de tolos tiempos" en [[1997]], y tamién "Lluchador de la Década" nos años 1950.<ref>{{cita web |url = http://boxing.about.com/od/history/a/ring_80_best.htm |títulu = Ring Magacín's 80 Best Fighters of the Last 80 Years |editorial = boxing.about.com |fechaaccesu = 15 de payares de 2011 |autor = Andrew Eisele |añu = 2002 |idioma = inglés }}</ref>[[Muhammad Ali]] consideró a Robinson como'l meyor boxeador llibra a llibra de tolos tiempos. Opinaron igual otru boxeadores como [[Joe Louis]] o [[Sugar Ray Leonard]]. == Biografía == === Vida familiar === Robinson nació col nome de Walker Smith Jr. en Ailey, [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]] (según lo indicao nel so certificáu de nacencia) o en [[Detroit]], [[Michigan]] (según rellata na so autobiografía)<ref>{{cita web |url = http://www.usps.com/communications/news/stamps/2006/sr06_011.htm |títulu = Sugar Ray Robinson Returns to the Ring to a 'Stamping Ovation' of 100 Million |fechaaccesu = 14 d'abril de 2008 |fecha = 7 |añu = 2006 |mes = abril |editorial = usps.com }}</ref> de Walker Smith Sr. y Leila Hurst. Robinson foi'l más nuevu de la familia yá que la so hermana mayor, Marie, nació en [[1917]] y la so otra hermana, Evelyn, nació en [[1919]]. Robinson casar por primer vegada cuando tenía 16 años y tuvo un fíu enantes de divorciase a los 19 años. La so segunda esposa, Edna Mae Holly, yera una baillarina qu'actuó nel [[Cotton Club]] y que viaxó a Europa con [[Duke Ellington]] y [[Cab Calloway]] en 1940.<ref>{{cita web |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m1355/is_23_101/ai_87024810 |títulu = Edna Mae Robinson, ex-wife of boxing champ Sugar Ray Robinson, dies |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |fecha = 27 |añu = 2002 |mes = mayu |editorial = JET |idioma = inglés |urlarchivu=http://archive.today/VTjO|fechaarchivu=9 de xunetu de 2012}}</ref> Según Robinson, conocer nuna piscina qu'él frecuentaba dempués de los sos entrenamientos ya intentando consiguir el so atención emburriar a l'agua faciendo creer que fuera un accidente. Poco dempués empezaron a salir y casáronse en 1943, tuvieron un fíu llamáu Ray Robinson Jr. y divorciáronse en 1960.<ref>{{cita web |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m1355/is_23_101/ai_87024810 |títulu = Edna Mae Robinson, ex-wife of boxing champ Sugar Ray Robinson, dies |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |fecha = 27 |añu = 2002 |mes = mayu |editorial = JET |idioma = inglés |urlarchivu=http://archive.today/VTjO|fechaarchivu=9 de xunetu de 2012}}</ref> N'abril de 1959 la hermana mayor de Robinson, Marie, morrió de [[cáncer]] a los 41 años.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F60D1EFD355C1A7B93C3AB178FD85F4D8585F9 |títulu = Ray Robinson's' Sister Dies |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |fecha = 21 |añu = 1959 |mes = abril |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> En 1965, Robinson casar por tercer vegada con Millie Wiggins Bruce, que yera dellos años mayor qu'él ya instaláronse en Los Angeles.<ref>{{cita web |url = http://www.answers.com/topic/sugar-ray-robinson |títulu = Sugar Ray Robinson |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |añu = 2006 |editorial = TContemporary Black Biography |idioma = inglés }}</ref> Cuando Robinson taba enfermu con diverses dolencies, el so fíu acusó a Millie de controlalo so la influencia de la medicación. Según Ray Robinson Jr., cuando la madre de Robinson morrió, ésti nun pudo allegar al entierru porque Millie drogar y controlaba. Sicasí, Robinson fuera hospitalizáu'l día enantes de la muerte de la so madre por cuenta del baturiciu, que causába-y una elevación de la tensión arterial. Robinson Jr. y Edna Mae tamién afirmaron que fueron alloñaos de Robinson por Millie mientres los últimos años de la so vida. === Mocedá === El so padre yera llabrador, nuna granxa, d'algodón, cacagüés y maíz en Georgia pero dempués treslladó a la so familia a Detroit onde trabayó en construcción. Según Robinson, el so padre trabayaba en dos emplegos pa poder sofitar a la familia y según comentaba teníase que llevantar a los seis de la mañana y tornaba a medianueche tolos díes sacante'l domingu que yera l'únicu día que podía ver. Los sos padres dixebráronse y Robinson dir cola so madre a [[Harlem]], un barriu de [[Manhattan]] na ciudá de [[Nueva York]] cuando él tenía 12 años. Aspiraba a ser doctor, pero dexó los estudios nel novenu grau y camudó el so oxetivu, pa ser boxeador. Con 14 años intentó entrar nel so primer tornéu de [[boxéu]], pero pa participar yera necesariu llograr un carné de sociu de la AAU. Esti carné solo podía llograse con 16 años polo qu'engañó a la AAU tomando'l nome y el carné del so amigu Ray Robinson. Más palantre el futuru entrenador [[George Gainford]] diría del so estilu: "ye duce como l'azucre (sugar, n'inglés)", polo que'l so nome a partir d'entós sería "Sugar" Ray Robinson. Robinson idolatraba a [[Henry Armstrong]] y a [[Joe Louis]], de fechu vivió nel mesmu bloque que Louis en Detroit cuando Robinson tenía 11 años y Louis 17. Robinson rellató más palantre na so autobiografía que quedó desconsoláu al ver a Louis perder ante l'alemán [[Max Schmeling]] en 1936. Fora del cuadriláteru tuvo problemes na so mocedá al trate envolubráu n'engarradielles caleyeres amás de casase a los 16 años pa divorciase a los 19 dempués de tener un neñu. Terminó la so carrera como amateur con un récor de 85 victories por nenguna derrota con 69 nocauts, incluyendo 40 nel primer asaltu. Tamién consiguió ganar los [[Guantes d'Oru]] en [[1939]] nel pesu pluma, amás de consiguir el títulu de la organización en pesu llixeru en [[1940]]. === Profesional === ==== Entamos ==== Robinson fixo'l so debú profesional el [[4 d'ochobre]] de [[1940]] ganando nel segundu asaltu por knockout a [[Joe Echevarria]].<ref>{{cita web |url = http://www.boxrec.com/boxer_display.php?boxer_id=9625 |títulu = Sugar Ray Robinson |fechaaccesu = 14 d'abril de 2008 |editorial = boxrec.com |idioma = inglés }}</ref> Dempués d'esa victoria engarró cinco veces más mientres l'añu 1940 ganando en toes elles (cuatro por knockout). En 1941, realizó venti combates ente los cualos ganó al campeón del mundu [[Sammy Angott]], al futuru campeón [[Marty Servo]] y al anterior campeón [[Fritzie Zivic]]. El combate ente Robinson y Angott realizóse percima del pesu llixeru por cuenta de que Angott nun quería arriesgase a perder el títulu, polo cual Robinson ganó'l combate pero non el títulu mundial. El combate contra Zivic realizóse ante 20.551 persones nel [[Madison Square Garden]], lo que significó unu de los eventos más allegaos de la dómina.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FB0813FD3F5Y1A7A93C3A9178AD95F458485F9 |títulu = Harlem Fighter Still Unbeaten |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |autor = Nichols, Joseph |fecha = 1 |añu = 1941 |mes = payares |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Robinson ganó los primeros cinco asaltos (según Joseph C. Nichols del [[The New York Times]]), Zivic compensó nel sestu y séptimu, Robinson controló los dos siguientes asaltos y tenía a Zivic caedizu nel novenu pero dempués d'un décimu asaltu igualáu, Robinson foi anunciáu como'l ganador nos trés tarxetes de los xueces.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FB0813FD3F5Y1A7A93C3A9178AD95F458485F9 |títulu = Harlem Fighter Still Unbeaten |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |autor = Nichols, Joseph |fecha = 1 |añu = 1941 |mes = payares |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> En xineru de [[1942]], producióse la revancha del combati ante Zivic, nel décimu asaltu ésti foi noquiáu y Robinson ganó per segunda ocasión. Esti knockout foi'l segundu na carrera de Zivic dempués de 150 combates, baltar nel novenu y nel décimu asaltu primero que l'árbitru parara'l combate ante les protestes de la esquina de Zivic pola decisión. Sicasí James P. Dawson, del ''The New York Times'' declaró que'l combate fuera una matanza.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0A12F73D5D157B93C5A8178AD85F468485F9 |títulu = Robinson Knocks Out Zivic in Tenth Round to Score 27th Victory in Row |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |autor = Dawson, James P. |fecha = 17 |añu = 1942 |mes = xineru |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Dempués d'esti combate Robinson ganó cuatro combates consecutivos por knockout enantes de ganar na revancha a [[Marty Servo]] por decisión en mayu de 1942. De siguío ganó trés engarres más, pa enfrentase dempués n'ochobre y per primer vegada a [[Jake LaMotta]], unu de los sos rivales más acérrimos mientres el restu de la so carrera. Robinson ganó a LaMotta por decisión unánime con un pesu de 145 llibres, poles 157.5 de LaMotta, debíu al gran control que fizo Robinson de los sos golpes dende l'esterior.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F00C13F83458167B93C1A9178BD95F468485F9 |títulu = Robinson Takes Unanimous Decision Over La Motta in Garden 10-Round Bout |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |autor = Nichols, Joseph C. |fecha = 3 |añu = 1942 |mes = ochobre |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Dempués Robinson ganó cuatro engarres más, dende'l [[19 d'ochobre]] al [[14 d'avientu]], incluyendo dos ante [[Izzy Jannazzo]] y un ante LaMotta polo que foi gallardoniáu en 1942 col premiu de meyor boxeador del añu gracies a les 14 victories que llogró, ensin perder nin una. Robinson atropó un récor de 40 victories ensin derrotes enantes de perder per primer vegada ante LaMotta en 10 asaltos na engarradiella de revancha.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F6081EF83F5B167B93C4A91789D85F478485F9 |títulu = Robinson's Streak Ended by LaMotta |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |autor = Associated Press. |fecha = 6 |añu = 1943 |mes = febreru |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> LaMotta con 16 llibres (7.3 kilogramos) de pesu más que'l so rival baltó nel octavu asaltu a Robinson y ganó la engarradiella por decisión gracies a que la campana salvó a Robinson cuando la cuenta taba en nueve. La engarradiella producir na antigua ciudá de Robinson, en Detroit, y llogró un récor d'espectadores. Robinson controló los primeros asaltos pero LaMotta tomó'l control nos últimos asaltos pa faese col trunfu. Catorce díes dempués engarró ante [[California Jackie Wilson]] al que ganó por decisión en diez asaltos, y siete díes dempués, el [[26 de febreru]], y otra vegada en Detroit, LaMotta y Robinson volvieron engarrar con victoria pa Robinson por decisión dempués de diez asaltos. L'árbitru Hennessey dio por ganador a Robinson por 51-49 puntos (5-3-2 n'asaltos); l'árbitru Fisher dio por ganador tamién a Robinson por 53-47 (6-2-2 n'asaltos); y d'últimes Lenahan dio tamién por ganador a Robinson 56-44 (8-1-1 n'asaltos). Nel séptimu asaltu Robinson foi noquiáu y llevantóse cuando l'árbitru cuntaba nueve. Dempués de la engarradiella Robinson comentó que: {{cita|"Realmente fíxome dañu con una esquierda nel séptimu asaltu. Quedé un pocu amoriáu y decidíu pa quedame nel suelu..."}} Dempués d'esta tercera engarra ante LaMotta, Robinson ganó dos combates más enantes d'enfrentase al so ídolu de la infancia, l'antiguu campeón del mundu, [[Henry Armstrong]]. El combate producióse porque Armstrong precisaba'l dineru anque yá yera un pocu mayor. Tuvo llugar nel [[Madison Square Garden]] y la victoria foi pa Robinson por decisión dempués de diez asaltos. El [[27 de febreru]] de [[1943]], Robinson foi llamáu al exércitu de los Estaos Xuníos onde volvió llamase Walker Smith, anque tuvo una curtia carrera militar porque terminó a los 15 meses. Robinson sirvió con [[Joe Louis]] y realizaron dellos combates d'exhibición ante les tropes americanes. Robinson tuvo dellos problemes con militares y aldericó colos superiores porque creía, teníen un tratu discriminatoriu contra él y refugó realizar más combates d'exhibición cuando-y dixeron que los soldaos [[Afroamericanu|Afroamericanos]] nun teníen permisu pa velos. En [[1944]], Robinson foi esamináu poles autoridaes militares que dixeron que tenía un defectu mental.<ref>{{cita web |url = http://foia.fbi.gov/foiaindex/robinson_r.htm |títulu = Ray Robinson |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |autor = Associated Press. |fecha = 6 |añu = 1943 |mes = febreru |editorial = fbi.gov |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/20041204085817/foia.fbi.gov/foiaindex/robinson_r.htm|fechaarchivu=4 d'avientu de 2004}}</ref> Robinson trabó una gran amistá con Louis y tuvieron negocios xuntos dempués de volver del serviciu militar. Quixeron empezar un negociu de distribución de llicor en Nueva York, pero foi-yos refugada la llicencia por cuenta de la so raza. En [[1944]], tuvo namái cinco combates y toos ellos contra rivales modestos. En [[1945]], dempués de tres victories, volvió engarrar ante Jake LaMotta al que ganó por decisión unánime en diez asaltos. En mayu llogró un empate ante [[José Basora]] dempués de diez asaltos, y dempués otres cuatro victories ente les que s'atopa otru ante Jake LaMotta al que ganó por decisión estremada en 12 asaltos dempués de que los xueces dictaminaren una puntuación de 61-59, 57-63 y 61-59. ==== Campeón del Mundu Welter ==== Para [[1946]], Robinson sostuviera 75 combates nos qu'había acumuláu 73 victories con una derrota y un empate y batiera a los meyores boxeadores del momentu na división welter. Esi añu realizó 16 combates, ganando la mayoría d'ellos por knockout nos primeros asaltos. Sicasí, refugara a cooperar cola [[Mafia]], que controlaba la mayor parte del boxéu, y negáron-y la oportunidá d'engarrar pol títulu del mundu.<ref>{{cita web |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/boxing/1432728.stm |títulu = Sugar: Too sweet for Raging Bull |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |autor = Associated Press. |fecha = 13 |añu = 2001 |mes = xunetu |editorial = bbc.co.uk |idioma = inglés }}</ref> Finalmente tuvo la oportunidá de ganar el títulu ante [[Tommy Bell]], el 20 d'avientu de 1946. Robinson yá ganara a Bell por decisión en 1945 y engarraben pol títulu vacante qu'había dexáu Servo, al que ganara Robinson en dos causes pero ensin el títulu en xuegu. El mes anterior Robinson enfrentárase a [[Artie Levine]] al que ganó por knockout nel décimu asaltu, pero dempués de cayer a la lona él tamién. Ante Bell, ante 15.670 persones, volvió ser baltáu nel segundu asalto pero reponer pa ganar, por decisión en 15 asaltos, el títulu mundial del pesu welter. Al siguiente añu, dempués de cuatro engarres ensin el títulu en xuegu, Robinson defendió la so corona per primer vegada ante [[Jimmy Doyle]] al que venció por knockout nel octavu asaltu. La nueche anterior al combate, Robinson suañara que diba matar por fuercia a Doyle nel cuadriláteru polo que quixo atayar la engarradiella. Sicasí un sacerdote amigu so convencer de que fuera un mal suañu por qu'engarrara. Doyle foi noquiáu nel octavu asaltu y morrió de les firíes.<ref>{{cita web |url = http://mx.geocities.com/albertodaneriescritor/estadiu.htm |títulu = Les mios alcordances del boxéu (Marzu de 2002) |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |autor = Alberto Daneri |añu = 2002 |mes = marzu |idioma = castellanu |urlarchivu=https://web.archive.org/20070515191409/mx.geocities.com/albertodaneriescritor/estadiu.htm|fechaarchivu=15 de mayu de 2007}}</ref> En [[1948]], Robinson engarró cinco veces pero solu nuna ocasión punxo'l so títulu en xuegu. N'unu d'esos combates ganó al futuru campeón mundial [[Kid Gavilán]]. Foi un gran combate que terminó en diez asaltos con dalguna protesta pola resultancia final, Gavilan mancó munches vegaes a Robinson mientres engarrar pero ésti controló bien el combate y nos últimos asaltos impacto delles series de jabs y de gabitos d'esquierda colos que consiguió la victoria. En [[1949]], engarró 16 veces pero solo defendió'l so títulu una vegada, ante Gavilan, na revancha y Robinson volvió ganar el combate por decisión. La primer metá del combate foi bien igualada pero'l final foi apoderáu por Robinson, que fizo esperar a Gavilan dos años pa poder consiguir el títulu mundial welter. Esi añu Robinson llogró otru empate ante [[Henry Brimm]] el cual aguantó los diez asaltos y consiguió unes puntuaciones de 5-5, 5-4 y 5-5. En [[1950]], engarró en 19 ocasiones defendiendo'l so títulu una sola vegada ante [[Charley Fusari]] na que sería la so última engarradiella pol títulu welter. Esti combate ganar en quince asaltos a los puntos dempués de baltar a Fusari nuna ocasión. Robinson donó tola recaldación del combati ante Fusari, pa la investigación del cáncer. Como anéudota, en 1950 Robinson engarró ante [[George Costner]] que tamién fuera llamáu "Sugar". Costner enantes de la engarradiella declarara que "va ser meyor qu'engarremos, porque esta ye la única forma". Cuando lo boxeadores fueron presentaos nel centru del cuadriláteru Robinson dixo: {{cita|"El so nome nun ye Sugar, ye'l míu".<ref>{{cita web |url = http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DE6DE143EF930A25757C0A96F948260 |títulu = Sports of the Times; The Original Sugar Ray 'Never Lost' |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |autor = Anderson, Dave |fecha = 13 |añu = 1989 |mes = abril |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref>}} Una vegada qu'empezó'l combate Costner movióse agresivamente contra Robinson, ésti compensó y cuando se llevaben 2 minutos y 49 segundos una serie de golpes de Robinson baltaron a Costner que yá non se llevantó. ==== Campeón Medianu del Mundu ==== Robinson declaró na so autobiografía qu'una de les razones más importantes pa camudase de pesu foi la dificultá cada vegada mayor que tenía pa dar el pesu welter (llende: 67 kilogramos). El movimientu tamién sería más beneficiosu nel aspeutu financieru una y bones la división de los medianos tenía dalgunos de los meyores boxeadores de la historia. La so primer engarradiella nos pesos medios foi xustu enantes de la so última defensa del títulu welter, foi'l 5 de xunu de 1950 y enfrentóse a [[Robert Villemain]] pol títulu mediu del estáu de [[Pennsylvania]]. Esti títulu defender en dos causes, la primer ante [[José Basora]] (ante'l cual enfrentárase en 1945, terminando'l combate n'empate) al que ganó fácilmente nel primer asaltu dempués de baltalo hasta en cuatro causes, batiendo asina'l récor de rapidez en rematar un combate (55 segundos). La segunda defensa realizar ante [[Carl 'Bobo' Olson]], ante'l cual enfrentaríase en delles ocasiones y al que ganó por knockout nel docenu asaltu. El [[14 de febreru]] de [[1951]], Robinson y LaMotta atopar por sesta vegada. Nesta ocasión el pesu yera distintu y per primer vegada enfrentar con un títulu en xuegu, el títulu mundial de los pesos medianos. El combate anuncióse como "La masacre del día de San Valentín" y foi ganáu por Robinson por un knockout téunicu nel asaltu númberu 13. Robinson boxeó dende fora a LaMotta mientres los primeros diez asaltos, llanzando a partir d'entós fuertes combinaciones mientres los siguientes trés asaltos que noquiaron a LaMotta per primer vegada nes sos 95 combates profesionales. Esti combate y dalgunos de los otros seis qu'enfrentaron a Robinson y LaMotta fueron representaos pol direutor [[Martin Scorsese]] na so película [[Raging Bull]]. LaMotta dixo más tarde sobre combatir ante Robinson: {{cita|"Engarré tantes vegaes contra Sugar Ray, que nun sé qué tanto tengo diabetes".<ref>{{cita web |url = http://www.historiadelboxeo.com/biografias/lamotta.htm |fechaaccesu = 5 d'avientu de 2012 |títulu = Jake La Motta |editorial = historiadelboxeo.com }}</ref>}} Dempués de ganar el so segundu títulu mundial, Robinson entamó una xira per Europa viaxando na so [[Cadillac]] rosa xunto a un séquitu de 13 persones, delles incluyíes "solo pa rise".<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F6081EF73B59157B93C7A8178CD85F458585F9 |títulu = Dethroned in London |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |fecha = 15 |añu = 1951 |mes = xunetu |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Foi un héroe en Francia por cuenta de la so recién victoria ante LaMotta, qu'enantes venciera al francés [[Marcel Cerdan]] en 1949, arrampuñándo-y asina'l so títulu de campeón (Cerdan morrió nun accidente cuando diba apostar la revancha ante LaMotta). Robinson foi recibíu pol [[Presidente de Francia]] y besó a la esposa en cuatro causes nuna ceremonia na que taba tola alta sociedá de Francia.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F30B1EF63Y591A7B93C5A8178ED85F458585F9 |títulu = Sugar Ray Gives Mme. Auriol Kiss; Boxer as Cancer Fund 'Envoy,' Busses French Chief's Wife Twice on Each Cheek |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |fecha = 17 |añu = 1951 |mes = mayu |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Mientres el so combate en Berlín ante [[Gerhard Hecht]], Robinson foi descalificáu cuando noquió al so rival con un golpe nel reñón, golpe ensin dexar n'[[Europa]], pero sí n'Estaos Xuníos. Finalmente'l combate foi declaráu nulu. Dempués d'engarrar en [[Francia]], [[Suiza]], [[Bélxica]], [[Alemaña]] ya [[Italia]], Robinson tuvo un combate en [[Londres]], n'[[Inglaterra]] nel cual espunxo'l so títulu del mundu. El so rival sería l'inglés [[Randy Turpin]] ante'l que perdió nuna sensacional engarradiella, a los puntos y en 15 asaltos.<ref>{{cita web |url = http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,890187,00.html |títulu = Sugar's Lumps |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |fecha = 23 |añu = 1951 |mes = xunetu |editorial = TIME |idioma = inglés }}</ref> Tres meses más tarde, el 12 de setiembre de 1951 tuvo llugar la revancha ante 60&nbsp;000 persones pero nesta ocasión en Nueva York. Robinson noquió a Turpin nel décimu asaltu pa recuperar el títulu de los pesos medios. Lideraba les tarxetes de los xueces pero foi cortáu por Turpin, esto fixo apeligrar el combate, pero Robinson baltar y de siguío llanzó una serie de golpes que fixeron al árbitru parar el combate.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FB0A1FFA3B55177B93C0A81782D85F458585F9 |títulu = Sports of The Times; For the Championship |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |autor = Daley, Arthur |fecha = 12 |añu = 1951 |mes = setiembre |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Dempués de la victoria, los residentes de [[Harlem]] baillaron nes cais.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/mem/archive/pdf?res=F30C1EFB3B55177B93C1A81782D85F458585F9 |títulu = Harlem Hails Robinson; More Than 10,000 Cheer Verdict, Sing and Dance in Street |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |fecha = 13 |añu = 1951 |mes = setiembre |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Robinson ganó'l premiu al meyor boxeador del añu, otra vegada en 1951. En 1952, engarró de nuevu ante Olson ganando otra vegada, por decisión unánime en 15 asaltos. El siguiente combate foi ante l'ex-campeón mundial, [[Rocky Graziano]] al que ganó en tres asaltos.<ref>{{cita web |url = http://www.youtube.com/watch?v=GREnELJ1bqM |títulu = Sugar Ray Robinson -vs- Rocky Graziano 1952 |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |editorial = youbube.com |idioma = inglés }}</ref> Una vegada terminó'l combate anunció qu'arrenunciaba al so títulu medianu y engarró pol títulu semipesáu ante'l campeón [[Joey Maxim]] nel [[Yankee Stadium]]. Pa los xueces, Robinson ganaba engarrar pero'l terrible calor tuvo les sos consecuencies, l'árbitru [[Ruby Goldstein]] tuvo que ser atendíu y dexó el so puestu a [[Ray Miller]]. Dempués el calor afectó a Robinson que nun se llevantó de mano l'asaltu 14 y foi derrotáu. Foi l'únicu knockout que sufrió na so carrera. Dempués d'esti combate, Robinson retirar con un récor de 131 victories, 3 derrotes, 2 empates y un nulu dedicándose al mundu del espectáculu. Dempués d'aproximao tres años, el cayente de los sos negocios y la falta d'ésitu fixeron a Robinson replantegase la so vuelta al boxéu. ==== Torna ==== En 1955, Robinson retornó a los cuadriláteros dempués de tar mientres dos años y mediu ausente. El so trabayu como baillarín caltener nun bon estáu físicu, na so autobiografía comenta que nes selmanes enantes del debú en Francia corría 8 quilómetros cada mañana y dempués pela nueche taba cinco hores baillando. Tamién declaró que los entrenamientos que realizó nel so intentu de faer una carrera como baillarín fueron más difíciles que dalgunos que realizó mientres la so carrera de boxeador. Esi añu engarró en siete causes, nuna d'elles foi ganáu por decisión unánime en diez asaltos ante [[Ralph 'Tiger' Jones]]. A partir d'esa derrota, que foi la segunda engarradiella del añu, ganó a Johnny Lombardu, Ted Olla, Garth Panter y Rocky Castellani, ante'l cual foi baltáu nel sestu asaltu con una cuenta de nueve. Dempués d'esta victoria retó al campeón mundial del pesu mediu, [[Carl 'Bobo' Olson]], ante'l cual enfrentárase en dos causes, venciéndolo en dambes. Olson aceptó la revancha, pero foi ganáu por Robinson por knockout nel segundu asaltu. Dempués del so remanecimientu, Robinson esperaba ser nomáu otra vegada como boxeador del añu, sicasí'l títulu ganar el pesu welter, [[Carmen Basilio]]. Robinson declaró que foi la decepción más grande de la so carrera profesional y comentó na so autobiografía que: {{cita|"Nun lo escaecí hasta esti día, y nunca voi faelo".}} En [[1956]], namái engarró dos veces, la primer ante Carl 'Bobo' Olson per cuarta vegada al que ganó col títulu en xuegu, con un knockout nel cuartu asaltu, y ante [[Bob Provizzi]] al que ganó por decisión unánime en diez asaltos. Al añu siguiente, Robinson defendió'l so títulu ante [[Gene Fullmer]] y perder por decisión unánime en 15 asaltos por una puntuación de 5-8, 6-9 y 5-10. Fullmer usó la so agresividá pa controlar a Robinson al cual baltó mientres el combate.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F00A17FA3854157A93C3A9178ED85F438585F9 |títulu = Utah 160-Pounder to Defend Crown |fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 |autor = Nichols, Joseph C. |fecha = 1 |añu = 1957 |mes = mayu |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Robinson sicasí notó que Fullmer yera vulnerable al gabitu d'esquierda y na revancha noquiar nel quintu asaltu pa recuperar el so títulu mundial, amás del títulu mundial de la [[National Boxing Association]].<ref>{{cita web |url = http://www.youtube.com/watch?v=rdROjwy34qU |títulu = Sugar Ray Robinson knocks out Gene Fullmer |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |editorial = youtube.com |idioma = inglés }}</ref> Los apuestes taben a favor de Fullmer por 3-1, nos dos primeros asaltos Robinson siguió a Fullmer alredor del cuadriláteru, sicasí nel terceru camudó la táctica y fixo a Fullmer dir hasta él. Nel cuartu asaltu Fullmer yá taba atochecíu y nel quintu un gabitu d'esquierda baltar.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F10Y16F83A5F11738DDDAB0894DD405B8789F1D3 |títulu = Robinson Knocks Out Fullmer in Fifth Round to Regain Middleweight Crown |fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 |autor = Nichols, Joseph C. |fecha = 2 |añu = 1957 |mes = mayu |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Los críticos denominaron al golpe que baltó a Fullmer como "el golpe perfectu".<ref>{{cita web |url = http://www.ibhof.com/fullmer.htm |títulu = Robinson Knocks Out Fullmer in Fifth Round to Regain Middleweight Crown |fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 |editorial = ibhof.com |idioma = inglés }}</ref> Foi la primer ocasión en 44 combates que Fullmer fuera noquiáu y cuando preguntaron a Robinson lo lloñe que llegara'l so gabitu respondió: {{cita|"Non puedo dicir, pero recibió'l mensaxe".<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F10Y16F83A5F11738DDDAB0894DD405B8789F1D3 |títulu = Robinson Knocks Out Fullmer in Fifth Round to Regain Middleweight Crown |fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 |autor = Nichols, Joseph C. |fecha = 2 |añu = 1957 |mes = mayu |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref>}} La tercer engarradiella del añu foi ante [[Carmen Basilio]] que xubiera del pesu welter al medianu. La engarradiella realizar nel [[Yankee Stadium]] ante 38&nbsp;000 persones.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F50B14FB3B5A177B93C6AB1782D85F438585F9 |títulu = Basilio Takes Title By Beating Robinson |fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 |fecha = 24 |añu = 1957 |mes = setiembre |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Dempués de 15 asaltos los xueces dieron ganador a Basilio por 9-6, 5-9 y 6-8 nel que foi "Combate del Añu" pola revista [[The Ring (revista)|The Ring]]. Al añu siguiente programóse la revancha nel [[Chicago Stadium]], col títulu otra vegada en xuegu y ante 19&nbsp;000 persones que vieron el que foi otra vegada "Combate del Añu". Robinson mancó llueu a Basilio nel güeyu, que yá nel séptimu asaltu tener totalmente zarráu. A la fin dos xueces vieron ganador a Robinson por 72-64 y 71-64 y l'otru xuez vio ganador a Basilio por 69-64 (esta decisión foi ullada pol públicu).<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F40C15FA3D59107B93C4AB1788D85F4C8585F9 |títulu = Robinson Outpoints Basilio and Wins World Middleweight Title Fifth Time |fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 |autor = Nichols, Joseph C. |fecha = 26 |añu = 1958 |mes = marzu |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> ==== Cayente ==== [[Ficheru:Sugar Ray Robinson 1965.jpg|thumb|right|200px|Sugar Ray Robinson en 1965.]] A partir del combati ante Basilio la carrera de Robinson foi tornando. En [[1959]] solo engarró nuna ocasión, en [[Boston]], ante [[Bob Young]] al que noquió nel segundu asaltu. Nel añu [[1960]], defendió'l so títulu ante [[Paul Escolgar]], yera'l favoritu 5-1 nos apuestes, pero perdió por decisión estremada nel [[Boston Garden]] ante 10.608 persones.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F50C14FB3F5A1A7A93C1AB178AD85F448685F9 |títulu = 5-1 Choice Loses A Split Decision |fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 |autor = Nichols, Joseph C. |fecha = 23 |añu = 1960 |mes = xineru |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> El día dempués de la engarradiella, Escolgar declaró que planiara empezar adulces. Robinson abrió-y el güeyu nel octavu asalto pero nun foi abondu pa un boxeador yá avieyáu. Dempués d'esi combate engarró ante Tony Baldoni al que ganó nel primer asaltu como preparación pa la revancha ante Escolgar nel Boston Garden, el [[10 de xunu]]. Col títulu en xuegu ya intentando ganar el títulu mundial per sesta vegada, Robinson perdió en 15 asaltos otra vegada por decisión estremada, 146-144, 138-149 y 142-147. Antes de terminar l'añu volvió engarrar, nesta ocasión ante [[Gene Fullmer]] pol títulu medianu de la [[National Boxing Association]]. El combate terminó n'empate a los puntos dempués de 15 asaltos. Nuna nueva revancha ente Robinson y Fullmer, otra vegada col títulu de la NBA en xuegu, al añu siguiente, la victoria foi pa Fullmer por decisión unánime en 15 asaltos nel que sería l'últimu combate de Robinson con un títulu mundial en xuegu. Nel restu del añu [[1961]] engarró en cuatro causes, una per mes, y venció en toes anque non ensin dificultaes yá que foi baltáu en delles ocasiones. Unu d'esos combates foi ante'l futuru campeón mundial [[Denny Moyer]] al que ganó por decisión unánime. Siendo favoritu por 12-5 nos apuestes, Robinson que yá tenía 41 años ganó al nuevu Moyer que namái cuntaba con 22.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F00D10FE355912738DDDAB0A94D8415B818AF1D3 |títulu = Robinson Beats Moyer in Ten-Rounder Here |fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 |autor = Conkilin, William R. |fecha = 22 |añu = 1961 |mes = ochobre |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Al añu siguiente, na revancha, Moyer ganó a Robinson a los puntos, toles tarxetes de los xueces marcaron una puntuación de 7-3.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F00612F83C5910728DDDA10994DA405B828AF1D3 |títulu = Denny Moyer Defeats Robinson |fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 |autor = Teague, Robert L. |fecha = 18 |añu = 1962 |mes = febreru |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Nesi añu [[1962]], Robinson engarró cinco veces más, perdiendo en dos d'elles ante [[Phil Moyer]] y [[Terry Downes]], dambes a los puntos. Dempués de ganar trés combates en [[1963]], foi ganáu nuevamente pol antiguu campeón mundial y miembru del Salón Internacional de la Fama del Boxéu, [[Joey Giardello]] que lu ganó por decisión unánime. Nel cuartu asaltu, Robinson foi baltáu pero llevantar na cuenta de nueve. Nel sestu asaltu casi foi baltáu nuevamente pero repúnxose, anque perdió con puntuaciones de 43-49, 43-47 y 45-48, en diez asaltos.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F70B13F83C55127B93C7AB178DD85F478685F9 |títulu = Left Hook Floors Sugar Ray in 4th |fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 |autor = Teague, Robert L. |fecha = 25 |añu = 1963 |mes = xunu |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Dempués d'esi combate realizó otra xira per Europa dende ochobre hasta avientu per Francia y Bélxica, engarró en cinco causes, ganó 4 y empató una. Mientres l'añu [[1964]], realizó diez combates más que resolvió con siete victories, dos empates y una derrota. Los trés primeros combates realizar nos Estaos Xuníos y el restu n'Europa como parte d'otra xira que realizó pol Reinu Xuníu, Francia ya Italia. Robinson engarró per última vegada nel añu [[1965]], el so últimu combate foi ante [[Joey Archer]] ante'l que perdió por decisión unánime en diez asaltos dempués de ser baltáu nel cuartu.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F70F15FF3D5D167A93C3A8178AD95F418685F9 |títulu = Robinson Beaten in Archer Fight |fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 |autor = Associated Press. |fecha = 11 |añu = 1965 |mes = payares |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> El famosu escritor deportivu [[Pete Hamill]] comentó que la derrota de Robinson ante Archer fuera una de les esperiencies más murnies de la so vida. Fuera baltáu ensin estropiar n'absolutu al so rival, almitiendo ésti dempués del combate que fuera la segunda vegada na so carrera que baltara a daquién. Les 9.023 persones que taben nel [[Civic Arena]] ovacionaron constantemente a Robinson a pesar de dir perdiendo. El [[11 de payares]] de [[1965]], Robinson anunció la so retirada definitiva del boxéu.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0614F63C5F147A93C0A8178AD95F418685F9 |títulu = Robinson Declares Bout With Archer Was His Last Fight |fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 |autor = Associated Press. |fecha = 12 |añu = 1965 |mes = payares |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}</ref> Retirar con un récor de 202 combates realizaos de los cualos 175 fueron victories, 19 fueron derrotes, 6 empates y 2 nulos con 110 noquiaos, que lo faen ser unu de los líderes de tolos tiempos en nocauts. === Dempués del boxéu === [[Ficheru:Sugar Ray Robinson 1966.jpg|thumb|right|150px|"Nueche Sugar Ray Robinson" nel [[Madison Square Garden]].]] Na so autobiografía, Robinson declaró qu'escontra l'añu [[1965]] gastárase los cuatro millones de dólares que ganara nos cuadriláteros. Un mes dempués de la so última engarradiella, Robinson foi homenaxáu con una "Nueche Sugar Ray Robinson", una velada que tuvo llugar nel [[Madison Square Garden]] de Nueva York el [[10 d'avientu]] de [[1965]]. Mientres la ceremonia foi gallardoniáu con un enorme troféu que nun podía sostener nengún mueble del so pequeñu apartamentu de [[Manhattan]]. Robinson foi escoyíu en 1967 pa entrar nel Salón Internacional de la Fama del Boxéu, dos años dempués de retirase. En 1969 fundó l'Asociación Xuvenil Sugar Ray Robinson pa l'área de Los Angeles na cual nun se patrocina nengún programa de boxéu. Diagnosticóse-y [[diabetes mellitus]], que foi tratada con [[insulina]], y nos sos últimos años tamién careció la [[Enfermedá d'Alzheimer]].<ref>{{cita web |url = http://www.hofmag.com/content/view/335/30/ |títulu = Keeping Pace with Sugar Ray Robinson |fechaaccesu = 15 d'abril de 2008 |autor = Pace, Frank |añu = 1976 |mes = agostio |editorial = LA Sports Magacín |idioma = castellanu }}</ref> Morrió en [[Los Angeles]] a la edá de 67 años siendo soterráu nel [[Campusantu Inglewood Park]], n'[[Inglewood (California)|Inglewood]], [[California]]. == Legáu == {{cita|Daquién dixo una vegada que yeren paecíos Sugar Ray Leonard y Sugar Ray Robinson. Créanme, nun hai comparanza. Ray Robinson foi'l más grande. (Sugar Ray Leonard)}} {{cita|"El rei, el maestru, el mio ídolu" (Muhammad Ali sobre Robinson)<ref>{{cita web |url = http://www.cmgworldwide.com/sports/robinson/biography.html |títulu = Sugar Ray Bio |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |editorial = cgmworldwide.com |idioma = inglés }}<br />*{{cita web |url = http://sports.espn.go.com/broadband/ivp/index?id=2866166&catname=Pending |títulu = Review Joe and Teddy Pick Their Top Fighters |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |editorial = espn.com |idioma = inglés }}<br />*{{cita web |url = http://sports.aol.com/fanhouse/2007/05/13/espn-greatest-boxers-list-sugar-ray-robinson-non-1/ |títulu = ESPN Greatest Boxers List: Sugar Ray Robinson Non. 1 |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |autor = Smith, Michael David |fecha = 13 |añu = 2007 |mes = mayu |editorial = aolsports.com |idioma = inglés }}<br />*{{cita web |url = http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DE7DB103FF930A25757C0A96F948260 |títulu = Sugar Ray Robinson, Boxing's 'Best,' Is Dead |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |autor = Anderson, Dave |fecha = 13 |añu = 1989 |mes = abril |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}<br />*{{cita web |url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/boxing/4542157.stm |títulu = Who is the greatest of them all? |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |autor = Trickett, Alex, y Dirs, Ben |fecha = 13 |añu = 2008 |mes = xunu |editorial = bbc.co.uk |idioma = inglés }}</ref> Robinson foi consideráu unu de los mayores boxeadores de la historia, y foi clasificáu como'l meyor boxeador de tolos tiempos por comentaristes deportivos, boxeadores y entrenadores.<ref>{{cita web |url = http://www.cmgworldwide.com/sports/robinson/biography.html |títulu = Sugar Ray Bio |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |editorial = cgmworldwide.com |idioma = inglés }}<br />*{{cita web |url = http://sports.espn.go.com/broadband/ivp/index?id=2866166&catname=Pending |títulu = Review Joe and Teddy Pick Their Top Fighters |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |editorial = espn.com |idioma = inglés }}</ref>}} La frase "llibra per llibra", foi creada por comentaristes deportivos pa él mientres la so carrera, como manera de realizar una comparanza de los boxeadores, independientemente del pesu. Inclusive'l Salón Internacional de la Fama del Boxéu, nel cual tán incluyíos ente otros [[Muhammad Ali]], [[Joe Louis]] y [[Sugar Ray Leonard]], Robinson ta clasificáu como'l meyor boxeador llibra per llibra de la historia.<ref>{{cita web |url = http://espn.go.com/sportscentury/features/00016439.html |títulu = The sugar in the sweet science |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |autor = Flatter, Ron |editorial = espn.com |idioma = inglés }}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.secondsout.com/Legends/inthiscornercfm.cfm?ccs=402&cs=9896 |títulu = Ray Robinson: The champions' champion |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |autor = Kehoe, Patrick |editorial = secondsout.com |idioma = inglés }}</ref> En 1997, ''The Ring'' clasificar como'l meyor boxeador llibra per llibra de la historia, y en 1999 foi nomáu "pesu welter del sieglu" y "pesu mediu del sieglu" pola [[Associated Press]].<ref>{{cita web |url = http://espn.go.com/boxing/news/1999/1208/221194.html |títulu = Sugar Ray named century's best |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |autor = Associated Press |fecha = 8 |añu = 1999 |mes = avientu |editorial = espn.com |idioma = inglés }}</ref> En 2003,''The Ring'' clasificar el númberu 11 na llista de los meyores pegadores de la historia del boxéu.<ref>{{cita web |url = http://boxing.about.com/od/history/a/ring_punchers.htm |títulu = Ring Magacín's 100 Greatest Punchers |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |autor = The Ring |añu = 2003 |editorial = about.com |idioma = inglés }}</ref> Nel añu 2007, [[ESPN]] realizó una llista de "los 50 mayores boxeadores de tolos tiempos", nel cual Robinson apaecía como'l meyor boxeador de la historia.<ref>{{cita web |url = http://sports.espn.go.com/sports/boxing/greatest/featureVideo?page=greatest150 |títulu = 50 Greatest Boxers of All Time |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |editorial = espn.com |idioma = inglés }}</ref> Robinson foi unu de los primeros afroamericanos n'establecese como estrella fora del mundu del deporte. Yera una parte importante na escena social de Nueva York, nos años 1940 y 1950. El so glamorosu restorán, Sugar Ray's, atraía estrelles como [[Frank Sinatra]], [[Jackie Gleason]], [[Nat King Cole]], Joe Louis, y [[Lena Horne]]. Robinson tamién foi conocíu pola so personalidá fora de los cuadriláteros, yera elegante, tenía carisma y aptitú dramática, yera cantante y baillarín.<ref>{{cita web |url = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F30F13FA3D5Y11738DDDAF0894D8415B888AF1D3 |títulu = Sugar Ray: Is He a Black Gable? |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |autor = The Ring |fecha = 8 |añu = 1968 |mes = ochobre |editorial = The New York Times |idioma = inglés }}<br />*{{cita web |url = http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,863265,00.html?iid=chix-sphere |títulu = The Man Who Comes Back |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |autor = The Ring |fecha = 7 |añu = 1958 |mes = abril |editorial = TIME |idioma = inglés }}</ref> Según Ron Flatter, de la ESPN, Robinson foi'l pioneru en llevar un grupu d'acompañantes, como un secretariu, el peluqueru, el masaxista, un grupu d'entrenadores, delles muyeres, una mascota y el xerente de tola vida, George Gainford. Robinson inspiró a dellos boxeadores que-y coyeron el llamatu "Sugar" como homenaxe, por casu, [[Sugar Ray Leonard]] y [[Sugar Shane Mosley]]. En 2006, Robinson tuvo un sellu postal creáu polos Estaos Xuníos con una tirada de 100 millones d'unidaes.<ref>{{cita web |url = http://www.usps.com/communications/news/stamps/2005/sr05_054.htm |títulu = The 2006 Commemorative Stamp Program |fechaaccesu = 17 d'abril de 2008 |autor = The Ring |fecha = 30 |añu = 2005 |mes = payares |editorial = usps.com |idioma = inglés }}</ref> == Récor Profesional == {|{{tablaguapa}} | style="text-align:center;" colspan="8"|'''173 Ganaes''' (108 knockouts), '''19 Derrotes''' (1 knockout), '''6 Empates''', '''2 Ensin decisión '''<ref>{{cita web |url=http://boxrec.com/list_bouts.php?human_id=9625&cat=boxer|títulu=Récor profesional de Sugar Ray Robinson|fechaaccesu=10 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}</ref> |- style="text-align:center; background:#e3e3e3;" | style="border-style:none none solid solid; "|'''Res.''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Récor''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Rival''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Tipu''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Rd., Tiempu''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Día''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Llugar''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Notes''' |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |173-19-6 |align=left|{{bandera|USA}} [[Joey Archer]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1965-11-10}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Civic Arena (Pittsburgh)|Civic Arena]], [[Pittsburgh (Pennsylvania)|Pittsburgh]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |173-18-6 |align=left|{{bandera|Belize}} Rudolph Bent |{{small|KO}} |{{small|3 (10), 2:20}} |{{small|1965-10-20}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Community Arena, [[Steubenville (Ohio)|Steubenville]], [[Ohio]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |172-18-6 |align=left|{{bandera|Canadá}} Peter Schmidt |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1965-10-01}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Cambria County War Memorial Arena]], [[Johnstown (Pennsylvania)|Johnstown]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |171-18-6 |align=left|{{bandera|USA}} Harvey McCullough |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1965-09-23}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Filadelfia A.C., [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background: #DDDDDD"|SD |170-18-6 |align=left|{{bandera|USA}} Neil Morrison |{{small|SD}} |{{small|2 (10), 1:20}} |{{small|1965-09-15}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} The Arena, [[Norfolk (Virxinia)|Norfolk]], [[Virxinia]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |170-18-6 |align=left|{{bandera|USA}} Stan Harrington |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1965-08-10}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Hawaii International Center]], [[Honolulu]], [[Ḥawai]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |170-17-6 |align=left|{{bandera|USA}} Harvey McCullough |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1965-07-27}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Richmond Arena]], [[Richmond (Virxinia)|Richmond]], [[Virxinia]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |169-17-6 |align=left|{{bandera|USA}} Ferd Hernandez |{{small|SD}} |{{small|10}} |{{small|1965-07-12}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Facienda (resort)|Hacienda Hotel]], [[Las Vegas (Nevada)|Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |169-16-6 |align=left|{{bandera|USA}} Harvey McCullough |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1965-06-24}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Washington Coliseum]], [[Washington (Distritu de Columbia)|Washington]], [[District of Columbia]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |168-16-6 |align=left|{{bandera|USA}} Stan Harrington |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1965-06-01}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Hawaii International Center]], [[Honolulu]], [[Ḥawai]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |168-15-6 |align=left|{{bandera|Méxicu}} Avantu Ayon |{{small|SD}} |{{small|10}} |{{small|1965-05-24}} |align=left|{{small|{{bandera|Méxicu}} Memorial Auditorium, [[Tijuana (Baxa California)|Tijuana]], [[Baxa California]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |168-14-6 |align=left|{{bandera|USA}} Rocky Randell |{{small|KO}} |{{small|3 (10)}} |{{small|1965-04-28}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Norfolk Municipal Auditorium, [[Norfolk (Virxinia)|Norfolk]], [[Virxinia]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |167-14-6 |align=left|{{bandera|USA}} Earl Bastings |{{small|KO}} |{{small|1 (10), 2:34}} |{{small|1965-04-03}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Sports Center, [[Savannah (Georgia)|Savannah]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |166-14-6 |align=left|{{bandera|USA}} Jimmy Beecham |{{small|KO}} |{{small|2 (10), 1:48}} |{{small|1965-03-06}} |align=left|{{small|{{bandera|Xamaica}} [[Independence Park (Xamaica)|National Stadium]], [[Kingston (Xamaica)|Kingston]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#abcdef;"|Empate |165-14-6 |align=left|{{bandera|Francia}} Fabio Bettini |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1964-11-27}} |align=left|{{small|{{bandera|Italia}} [[Palazzetto dello Sport]], [[Roma]], [[Lazio]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |165-14-5 |align=left|{{bandera|Francia}} Jean Beltritti |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1964-11-14}} |align=left|{{small|{{bandera|Francia}} Palais des Sports, [[Marsella]], [[Bouches-du-Rhône]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |164-14-5 |align=left|{{bandera|Francia}} Jean Baptiste Rolland |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1964-11-07}} |align=left|{{small|{{bandera|Francia}} Helitas Stadium, [[Caen]], [[Calvados]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |163-14-5 |align=left|{{bandera|Francia}} Jackie Cailleau |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1964-10-24}} |align=left|{{small|{{bandera|Francia}} Palais des Sports, [[Nice, Alpes-Maritimes|Nice]], [[Alpes-Maritimes]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |162-14-5 |align=left|{{bandera|Nixeria}} Johnny Angel |{{small|TKO}} |{{small|6 (8)}} |{{small|1964-10-12}} |align=left|{{small|{{bandera|Inglaterra}} Hilton Hotel (Anglu American SC), [[Mayfair, Londres|Mayfair]], [[Londres]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |161-14-5 |align=left|{{bandera|Francia}} Yoland Leveque |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1964-09-28}} |align=left|{{small|{{bandera|Francia}} [[Palais des Sports (París)|Palais des Sports]], [[París]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |160-14-5 |align=left|{{bandera|Inglaterra}} [[Mick Leahy (boxer)|Mick Leahy]] |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1964-09-03}} |align=left|{{small|{{bandera|Escocia}} Paisley Ice Rink, [[Glasgow]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#abcdef;"|Empate |160-13-5 |align=left|{{bandera|USA}} Art Hernandez |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1964-07-27}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Omaha Civic Auditorium]], [[Omaha (Nebraska)|Omaha]], [[Nebraska]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |160-13-4 |align=left|{{bandera|USA}} Clarence Riley |{{small|TKO}} |{{small|6 (10)}} |{{small|1964-07-08}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Wahconah Park]], [[Pittsfield, Massachusetts|Pittsfield]], [[Massachusetts]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |159-13-4 |align=left|{{bandera|USA}} Gaylord Barnes |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1964-05-19}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Portland Exposition Building]], [[Portland (Maine)|Portland]], [[Maine]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |158-13-4 |align=left|{{bandera|Francia}} Armand Vanucci |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1963-12-09}} |align=left|{{small|{{bandera|Francia}} [[Palais des Sports (París)|Palais des Sports]], [[París]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |157-13-4 |align=left|{{bandera|Francia}} Andre Davier |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1963-11-29}} |align=left|{{small|{{bandera|Francia}} [[Palais des Sports (Grenoble)|Palais des Sports]], [[Grenoble]], [[Isère]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |156-13-4 |align=left|{{bandera|Bélxica}} Emiel Sarens |{{small|KO}} |{{small|8 (10)}} |{{small|1963-11-16}} |align=left|{{small|{{bandera|Bélxica}} [[:fr:Palais des Sports de Schaerbeek|Palais des Sports]], [[Bruxeles]], [[Région bruxelles-capitale|Bruxelles-Capitale]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#abcdef;"|Empate |155-13-4 |align=left|{{bandera|Francia}} Fabio Bettini |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1963-11-09}} |align=left|{{small|{{bandera|Francia}} [[Palais des Sports de Gerland|Palais des Sports]], [[Lyon]], [[Ródanu-Alpes]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |155-13-3 |align=left|{{bandera|Francia}} Armand Vanucci |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1963-10-14}} |align=left|{{small|{{bandera|Francia}} [[Palais des Sports (París)|Palais des Sports]], [[París]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |154-13-3 |align=left|{{bandera|USA}} [[Joey Giardello]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1963-06-24}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Philadelphia Convention Hall and Civic Center|Filadelfia Convention Hall]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |154-12-3 |align=left|{{bandera|Arxelia}} Maurice Rolbnet |{{small|KO}} |{{small|3 (10)}} |{{small|1963-05-05}} |align=left|{{small|{{bandera|Canadá}} [[Palais des Sports (Sherbrooke)|Palais des Sports]], [[Sherbrooke]], [[Quebec]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |153-12-3 |align=left|{{bandera|USA}} Billy Thornton |{{small|KO}} |{{small|3 (10)}} |{{small|1963-03-11}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Lewiston Armory, [[Lewiston (Maine)|Lewiston]], [[Maine]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |152-12-3 |align=left|{{bandera|USA}} Bernie Reynolds |{{small|KO}} |{{small|4 (10)}} |{{small|1963-02-25}} |align=left|{{small|{{bandera| República Dominicana}} [[Estadiu Quisqueya]], [[Santu Domingu]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |151-12-3 |align=left|{{bandera|USA}} [[Ralph Dupas]] |{{small|SD}} |{{small|10}} |{{small|1963-01-30}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Miami Beach Convention Center]], [[Miami Beach (Florida)|Miami Beach]], [[Florida]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |150-12-3 |align=left|{{bandera|Francia}} Georges Estatoff |{{small|TKO}} |{{small|6 (10)}} |{{small|1962-11-10}} |align=left|{{small|{{bandera|Francia}} [[Palais des Sports de Gerland|Palais des Sports]], [[Lyon]], [[Rhône]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |149-12-3 |align=left|{{bandera|España}} Diego Infantes |{{small|TKO}} |{{small|2 (10), 1:15}} |{{small|1962-10-17}} |align=left|{{small|{{bandera|Austria}} [[Stadthalle]], [[Viena]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |148-12-3 |align=left|{{bandera|Inglaterra}} [[Terry Downes]] |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1962-09-25}} |align=left|{{small|{{bandera|Inglaterra}} [[Empire Pool]], [[Wembley]], [[Londres]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |148-11-3 |align=left|{{bandera|USA}} Phil Moyer |{{small|SD}} |{{small|10}} |{{small|1962-07-09}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Los Angeles Sports Arena]], [[Los Angeles]], [[California]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |148-10-3 |align=left|{{bandera|USA}} Bobby Lee |{{small|KO}} |{{small|2 (10), 2:38}} |{{small|1962-04-27}} |align=left|{{small|{{bandera|Trinidá y Tobagu}} [[Hasely Crawford Stadium|National Stadium]], [[Port-of-Spain]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |147-10-3 |align=left|{{bandera|USA}} [[Denny Moyer]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1962-02-17}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |147-9-3 |align=left|{{bandera|Canadá}} Wilf Greaves |{{small|KO}} |{{small|8 (10), 0:43}} |{{small|1961-12-08}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Civic Arena (Pittsburgh)|Civic Arena]], [[Pittsburgh (Pennsylvania)|Pittsburgh]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |146-9-3 |align=left|{{bandera|USA}} Al Hauser |{{small|TKO}} |{{small|6 (10), 1:59}} |{{small|1961-11-20}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Rhode Island Auditorium|Providence Auditorium]], [[Providence (Rhode Island)|Providence]], [[Rhode Island]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |145-9-3 |align=left|{{bandera|USA}} [[Denny Moyer]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1961-10-21}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |144-9-3 |align=left|{{bandera|Canadá}} Wilf Greaves |{{small|SD}} |{{small|10}} |{{small|1961-09-25}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Convention Arena, [[Detroit (Michigan)|Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |143-9-3 |align=left|{{bandera|USA}} [[Gene Fullmer]] |{{small|UD}} |{{small|15}} |{{small|1961-03-04}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Las Vegas Convention Center]], [[Las Vegas (Nevada)|Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#abcdef;"|Empate |143-8-3 |align=left|{{bandera|USA}} [[Gene Fullmer]] |{{small|PTS}} |{{small|15}} |{{small|1960-12-03}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Los Angeles Sports Arena]], [[Los Angeles]], [[California]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |143-8-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Paul Escolgar]] |{{small|SD}} |{{small|15}} |{{small|1960-06-10}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Boston Garden]], [[Boston]], [[Massachusetts]]}} |align=left|Engarra por títulu mundial [[pesu medianu]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |143-7-2 |align=left|{{bandera|USA}} Tony Baldoni |{{small|KO}} |{{small|1 (10), 1:40}} |{{small|1960-04-02}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Baltimore Coliseum]], [[Baltimore (Maryland)|Baltimore]], [[Maryland]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |142-7-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Paul Escolgar]] |{{small|SD}} |{{small|15}} |{{small|1960-01-22}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Boston Garden]], [[Boston]], [[Massachusetts]]}} |align=left|Pierde títulu mundial [[pesu medianu]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |142-6-2 |align=left|{{bandera|USA}} Bob Young |{{small|KO}} |{{small|2 (10), 1:18}} |{{small|1959-12-14}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Boston Garden]], [[Boston]], [[Massachusetts]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |141-6-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Carmen Basilio]] |{{small|SD}} |{{small|15}} |{{small|1958-03-25}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Chicago Stadium]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|Gana títulu mundial [[pesu medianu]]. [[Combate del añu por The Ring|Combate del añu por The Ring (1958)]] |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |140-6-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Carmen Basilio]] |{{small|SD}} |{{small|15}} |{{small|1957-09-23}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Yankee Stadium (1923)|Yankee Stadium]], [[Bronx]], [[Nueva York]]}} |align=left|Pierde títulu mundial [[pesu medianu]].[[Combate del añu por The Ring|Combate del añu por The Ring (1957)]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |140-5-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Gene Fullmer]] |{{small|KO}} |{{small|5 (15), 1:27}} |{{small|1957-05-01}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Chicago Stadium]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|Gana títulu mundial [[pesu medianu]]. |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |139-5-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Gene Fullmer]] |{{small|UD}} |{{small|15}} |{{small|1957-01-02}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|Pierde títulu mundial [[pesu medianu]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |139-4-2 |align=left|{{bandera|USA}} Bob Provizzi |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1956-11-10}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[New Haven Arena]], [[New Haven (Connecticut)|New Haven]], [[Connecticut]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |138-4-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Bobo Olson]] |{{small|KO}} |{{small|4 (15), 2:51}} |{{small|1956-05-18}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Wrigley Field (Los Angeles)|Wrigley Field]], [[Los Angeles]], [[California]]}} |align=left|Retién títulu mundial [[pesu medianu]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |137-4-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Bobo Olson]] |{{small|KO}} |{{small|2 (15), 2:51}} |{{small|1955-12-09}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Chicago Stadium]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|Gana títulu mundial [[pesu medianu]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |136-4-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Rocky Castellani]] |{{small|SD}} |{{small|10}} |{{small|1955-07-22}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Cow Palace]], [[San Francisco (California)|San Francisco]], [[California]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |135-4-2 |align=left|{{bandera|USA}} Garth Panter |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1955-05-04}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Olympia Stadium]], [[Detroit (Michigan)|Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |134-4-2 |align=left|{{bandera|USA}} Ted Olla |{{small|TKO}} |{{small|3 (10), 2:15}} |{{small|1955-04-14}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Milwaukee Arena]], [[Milwaukee (Wisconsin)|Milwaukee]], [[Wisconsin]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |133-4-2 |align=left|{{bandera|USA}} Johnny Lombardu |{{small|SD}} |{{small|10}} |{{small|1955-03-29}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Cincinnati Gardens]], [[Cincinnati (Ohio)|Cincinnati]], [[Ohio]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |132-4-2 |align=left|{{bandera|USA}} Ralph Jones |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1955-01-19}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Chicago Stadium]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |132-3-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Joe Rindone]] |{{small|KO}} |{{small|6 (10), 1:37}} |{{small|1955-01-05}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Olympia Stadium]], [[Detroit (Michigan)|Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |131-3-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Joey Maxim]] |{{small|TKO}} |{{small|14 (15)}} |{{small|1952-06-25}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Yankee Stadium (1923)|Yankee Stadium]], [[Bronx]], [[Nueva York]]}} |align=left|Engarra por títulu mundial [[pesu superwélter]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |131-2-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Rocky Graziano]] |{{small|KO}} |{{small|3 (15), 1:53}} |{{small|1952-04-16}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Chicago Stadium]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|Retién títulu mundial [[pesu medianu]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |130-2-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Bobo Olson]] |{{small|UD}} |{{small|15}} |{{small|1952-03-13}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[San Francisco Civic Auditorium]], [[San Francisco (California)|San Francisco]], [[California]]}} |align=left|Retién títulu mundial [[pesu medianu]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |129-2-2 |align=left|{{bandera|Reinu Xuníu}} [[Randy Turpin]] |{{small|TKO}} |{{small|10 (15)}} |{{small|1951-09-12}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Polo Grounds]], [[Nueva York]]}} |align=left|Gana títulu mundial [[pesu medianu]]. |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |128-2-2 |align=left|{{bandera|Reinu Xuníu}} [[Randy Turpin]] |{{small|PTS}} |{{small|15}} |{{small|1951-07-10}} |align=left|{{small|{{bandera|Inglaterra}} [[Earls Court Arena]], [[Kensington]], [[Londres]]}} |align=left|Pierde títulu mundial [[pesu medianu]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |128-1-2 |align=left|{{bandera|Bélxica}} Cyrille Delannoit |{{small|RTD}} |{{small|3 (10)}} |{{small|1951-07-01}} |align=left|{{small|{{bandera|Italia}} Palazzetto dello Sport, [[Turín]], [[El Piamonte]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background: #DDDDDD"|SD |127-1-2 |align=left|{{bandera|Alemaña}} [[Gerhard Hecht]] |{{small|SD}} |{{small|2 (10)}} |{{small|1951-06-24}} |align=left|{{small|{{bandera|Alemaña}} [[Waldbühne]], [[Westend (Berlín)|Westend]], [[Berlín]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |127-1-2 |align=left|{{bandera|Francia}} Jean Walzack |{{small|TKO}} |{{small|6 (10)}} |{{small|1951-06-16}} |align=left|{{small|{{bandera|Bélxica}} Palais des Sports, [[Liexa (provincia)|Liexa]], [[Liexa]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |126-1-2 |align=left|{{bandera|Países Baxos}} Jan de Bruin |{{small|TKO}} |{{small|8 (10)}} |{{small|1951-06-10}} |align=left|{{small|{{bandera|Bélxica}} [[Sportpaleis]], [[Amberes (provincia)|Amberes]], [[Amberes]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |125-1-2 |align=left|{{bandera|Francia}} Jean Wanes |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1951-05-26}} |align=left|{{small|{{bandera|Suiza}} Sports Center, [[Zúrich]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |124-1-2 |align=left|{{bandera|Arxelia}} Kid Marcel |{{small|TKO}} |{{small|5 (10)}} |{{small|1951-05-21}} |align=left|{{small|{{bandera|Francia}} [[Palais des Sports (París)|Palais des Sports]], [[París]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |123-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Don Ellis |{{small|KO}} |{{small|1 (10), 1:36}} |{{small|1951-04-09}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Municipal Auditorium, [[Oklahoma City]], [[Oklahoma]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |122-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Holly Mims |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1951-04-05}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Miami Stadium]], [[Miami (Florida)|Miami]], [[Florida]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |121-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Jake LaMotta]] |{{small|TKO}} |{{small|13 (15), 2:04}} |{{small|1951-02-14}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Chicago Stadium]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|Gana títulu mundial [[pesu medianu]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |120-1-2 |align=left|{{bandera|Alemaña}} Hans Stretz |{{small|TKO}} |{{small|5 (10)}} |{{small|1950-12-25}} |align=left|{{small|{{bandera|Alemaña}} Haus der Technik, [[Frankfurt]], [[Hesse]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |119-1-2 |align=left|{{bandera|Francia}} [[Robert Villemain]] |{{small|TKO}} |{{small|9 (10)}} |{{small|1950-12-22}} |align=left|{{small|{{bandera|Francia}} [[Palais des Sports (París)|Palais des Sports]], [[París]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |118-1-2 |align=left|{{bandera|Francia}} Jean Walzack |{{small|UD}} |{{small|10)}} |{{small|1950-12-16}} |align=left|{{small|{{bandera|Suiza}} Pavillion Des Sports, [[Geneva]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |117-1-2 |align=left|{{bandera|Países Baxos}} Luc van Dam |{{small|KO}} |{{small|4 (10)}} |{{small|1950-12-09}} |align=left|{{small|{{bandera|Bélxica}} Palais des Sports, [[Bruxeles]], [[Région bruxelles-capitale|Bruxelles-Capitale]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |116-1-2 |align=left|{{bandera|Francia}} Jean Stock |{{small|TKO}} |{{small|2 (10)}} |{{small|1950-11-27}} |align=left|{{small|{{bandera|Francia}} [[Palais des Sports (París)|Palais des Sports]], [[París]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |115-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Bobby Dykes |{{small|MD}} |{{small|10}} |{{small|1950-11-08}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Chicago Stadium]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |114-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Bobo Olson]] |{{small|KO}} |{{small|12 (15), 1:19}} |{{small|1950-10-26}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Philadelphia Convention Hall and Civic Center|Filadelfia Convention Hall]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |113-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Joe Rindone]] |{{small|TKO}} |{{small|6 (10), 0:55}} |{{small|1950-10-16}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Boston Garden]], [[Boston]], [[Massachusetts]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |112-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Billy Brown |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1950-09-04}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Coney Island Velodrome]], [[Brooklyn (Nueva York)|Brooklyn]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |111-1-2 |align=left|{{bandera|Puerto Rico}} [[José Basora]] |{{small|KO}} |{{small|1 (15), 0:55}} |{{small|1950-08-25}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Scranton Stadium, [[Scranton (Pennsylvania)|Scranton]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |110-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Charley Fusari]] |{{small|PTS}} |{{small|15}} |{{small|1950-08-09}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Roosevelt Stadium]], [[Jersey City (Nueva Jersey)|Jersey City]], [[Nueva Jersey]]}} |align=left|Retién títulu mundial [[pesu wélter]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |109-1-2 |align=left|{{bandera|Francia}} [[Robert Villemain]] |{{small|UD}} |{{small|15}} |{{small|1950-06-05}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Estadiu Municipal de Filadelfia]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |108-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Ray Barnes |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1950-04-28}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Olympia Stadium]], [[Detroit (Michigan)|Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |107-1-2 |align=left|{{bandera|Canadá}} Cliff Beckett |{{small|TKO}} |{{small|3 (10), 1:45}} |{{small|1950-04-21}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Memorial Hall, [[Columbus (Ohio)|Columbus]], [[Ohio]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |106-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[George Costner]] |{{small|KO}} |{{small|1 (10), 2:49}} |{{small|1950-03-22}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Philadelphia Convention Hall and Civic Center|Filadelfia Convention Hall]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |105-1-2 |align=left|{{bandera|Francia}} Jean Walzack |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1950-02-27}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Saint Louis Arena, [[Saint Louis, Missouri|Saint Louis]], [[Missouri]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |104-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Aaron Wade]] |{{small|KO}} |{{small|3 (10)}} |{{small|1950-02-22}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Municipal Auditorium, [[Savannah (Georgia)|Savannah]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |103-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Al Mobley |{{small|TKO}} |{{small|6 (10)}} |{{small|1950-02-13}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Coliseum Arena, [[Miami (Florida)|Miami]], [[Florida]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |102-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} George LaRover |{{small|TKO}} |{{small|4 (10)}} |{{small|1950-01-30}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[New Haven Arena]], [[New Haven (Connecticut)|New Haven]], [[Connecticut]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |101-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Vern Lester |{{small|KO}} |{{small|5 (10), 0:12}} |{{small|1949-11-13}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Coliseum Arena, [[Nueva Orleans (Luisiana)|Nueva Orleans]], [[Louisiana]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |100-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Don Lee |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1949-11-09}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Denver Auditorium Arena]], [[Denver]], [[Colorado]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |99-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Charley Dodson |{{small|KO}} |{{small|3 (10), 0:20}} |{{small|1949-09-12}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} City Auditorium, [[Houston (Texas)|Houston]], [[Texas]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |98-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Benny Evans |{{small|KO}} |{{small|5 (10), 2:56}} |{{small|1949-09-09}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Omaha Civic Auditorium]], [[Omaha (Nebraska)|Omaha]], [[Nebraska]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |97-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Steve Belloise]] |{{small|TKO}} |{{small|7 (10)}} |{{small|1949-08-24}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Yankee Stadium (1923)|Yankee Stadium]], [[Bronx]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |96-1-2 |align=left|{{bandera|Cuba}} [[Kid Gavilan]] |{{small|UD}} |{{small|15}} |{{small|1949-07-11}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Estadiu Municipal de Filadelfia]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|Retién títulu mundial [[pesu wélter]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |95-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Cecil Hudson |{{small|KO}} |{{small|5 (10)}} |{{small|1949-06-20}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Rhode Island Auditorium]], [[Providence (Rhode Island)|Providence]], [[Rhode Island]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |94-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Freddie Flores |{{small|TKO}} |{{small|3 (10), 2:41}} |{{small|1949-06-07}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Page Arena, [[New Bedford (Massachusetts)|New Bedford]], [[Massachusetts]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |93-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Earl Turner |{{small|TKO}} |{{small|8 (10), 1:51}} |{{small|1949-04-20}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Oakland Auditorium]], [[Oakland (California)|Oakland]], [[California]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |92-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Don Lee |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1949-04-11}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Omaha Civic Auditorium]], [[Omaha (Nebraska)|Omaha]], [[Nebraska]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |91-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} Bobby Lee |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1949-03-25}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Chicago Stadium]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#abcdef;"|Empate |90-1-2 |align=left|{{bandera|USA}} [[Henry Brimm]] |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1949-02-15}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Buffalo Memorial Auditorium]], [[Buffalo (Nueva York)|Buffalo]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |90-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Young Gene Buffalo |{{small|KO}} |{{small|1 (10)}} |{{small|1949-02-10}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} West Side Armory, [[Kingston, Pennsylvania|Kingston]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |89-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Bobby Lee |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1948-11-15}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Filadelfia Arena]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |88-1-1 |align=left|{{bandera|Cuba}} [[Kid Gavilan]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1948-09-23}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Yankee Stadium (1923)|Yankee Stadium]], [[Bronx]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |87-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Bernard Docusen |{{small|UD}} |{{small|15}} |{{small|1948-06-28}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Comiskey Park]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|Retién títulu mundial [[pesu wélter]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |86-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Henry Brimm]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1948-03-16}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Buffalo Memorial Auditorium]], [[Buffalo (Nueva York)|Buffalo]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |85-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Ossie Harris |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1948-03-04}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Toledo Sports Arena]], [[Toledo (Ohio)|Toledo]], [[Ohio]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |84-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Chuck Taylor |{{small|TKO}} |{{small|6 (15), 2:07}} |{{small|1947-12-19}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Olympia Stadium]], [[Detroit (Michigan)|Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left|Retién títulu mundial [[pesu wélter]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |83-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Billy Nixon |{{small|TKO}} |{{small|6 (10), 2:10}} |{{small|1947-12-10}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Elizabeth Armory, [[Elizabeth (Nueva Jersey)|Elizabeth]], [[Nueva Jersey]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |82-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} California Jackie Wilson |{{small|TKO}} |{{small|7 (10), 1:35}} |{{small|1947-10-28}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Olympic Auditorium]], [[Los Angeles]], [[California]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |81-1-1 |align=left|{{bandera|Filipines}} Flashy Sebastian |{{small|KO}} |{{small|1 (10), 1:02}} |{{small|1947-08-29}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |80-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Sammy Secreet |{{small|KO}} |{{small|1 (10), 1:02}} |{{small|1947-08-21}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Rubber Bowl]], [[Akron (Ohio)|Akron]], [[Ohio]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |79-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Jimmy Doyle (boxeador)|Jimmy Doyle]] |{{small|TKO}} |{{small|8 (15), 1:02}} |{{small|1947-06-24}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Cleveland Arena]], [[Cleveland (Ohio)|Cleveland]], [[Ohio]]}} |align=left|Retién títulu mundial [[pesu wélter]].Doyle muerre dempués del castigu recibíu. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |78-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Georgie Abrams]] |{{small|SD}} |{{small|10}} |{{small|1947-05-16}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |77-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Eddie Finazzo |{{small|TKO}} |{{small|4 (10), 2:30}} |{{small|1947-04-08}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Memorial Hall (Kansas City, Kansas)|Memorial Hall]], [[Kansas City (Kansas)|Kansas City]], [[Kansas]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |76-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Freddie Wilson |{{small|KO}} |{{small|3 (10)}} |{{small|1947-04-03}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Akron Armory, [[Akron (Ohio)|Akron]], [[Ohio]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |75-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Bernie Miller |{{small|TKO}} |{{small|3 (10), 1:32}} |{{small|1947-03-27}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Dorsey Park, [[Miami (Florida)|Miami]], [[Florida]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |74-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Tommy Bell (boxer)|Tommy Bell]] |{{small|UD}} |{{small|15}} |{{small|1946-12-20}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|Gana títulu mundial [[pesu wélter]]. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |73-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Artie Levine]] |{{small|KO}} |{{small|10 (10), 2:41}} |{{small|1946-11-06}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Cleveland Arena]], [[Cleveland (Ohio)|Cleveland]], [[Ohio]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |72-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Cecil Hudson |{{small|KO}} |{{small|6 (10), 2:58}} |{{small|1946-11-01}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Olympia Stadium]], [[Detroit (Michigan)|Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |71-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Ossie Harris |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1946-10-07}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Duquesne Gardens]], [[Pittsburgh (Pennsylvania)|Pittsburgh]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |70-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Sidney Miller |{{small|KO}} |{{small|3 (10), 1:52}} |{{small|1946-09-25}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Twin City Bowl, [[Elizabeth (Nueva Jersey)|Elizabeth]], [[Nueva Jersey]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |69-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Vinnie Vines |{{small|KO}} |{{small|6 (10), 2:46}} |{{small|1946-08-15}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Hawkins Stadium, [[Albany (Nueva York)|Albany]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |68-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Joe Curcio |{{small|KO}} |{{small|2 (10), 0:10}} |{{small|1946-07-12}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |67-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Norman Rubio |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1946-06-25}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Roosevelt Stadium (Union City)|Roosevelt Stadium]], [[Union City, New Jersey|Union City]], [[Nueva Jersey]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |66-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Freddie Wilson |{{small|KO}} |{{small|2 (10), 2:00}} |{{small|1946-06-12}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Worcester Auditorium]], [[Worcester (Massachusetts)|Worcester]], [[Massachusetts]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |65-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Freddie Flores |{{small|KO}} |{{small|5 (10), 2:52}} |{{small|1946-03-21}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Golden Gate Arena, [[Nueva York]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |64-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Izzy Jannazzo]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1946-03-14}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Fifth Regiment Armory]], [[Baltimore (Maryland)|Baltimore]], [[Maryland]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |63-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Sammy Angott]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1946-03-04}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Duquesne Gardens]], [[Pittsburgh (Pennsylvania)|Pittsburgh]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |62-1-1 |align=left|{{bandera|Canadá}} Cliff Beckett |{{small|KO}} |{{small|4 (10)}} |{{small|1946-02-27}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Saint Louis Arena, [[Saint Louis, Missouri|Saint Louis]], [[Missouri]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |61-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} O'Neill Bell |{{small|KO}} |{{small|2 (10), 1:01}} |{{small|1946-02-15}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Olympia Stadium]], [[Detroit (Michigan)|Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |60-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Tony Riccio |{{small|TKO}} |{{small|4 (10), 2:16}} |{{small|1946-02-05}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Elizabeth Armory, [[Elizabeth (Nueva Jersey)|Elizabeth]], [[Nueva Jersey]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |59-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Dave Clark |{{small|TKO}} |{{small|2 (10), 2:22}} |{{small|1946-01-14}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Duquesne Gardens]], [[Pittsburgh (Pennsylvania)|Pittsburgh]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |58-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Vic Dellicurti |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1945-12-04}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Boston Garden]], [[Boston]], [[Massachusetts]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |57-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Jake LaMotta]] |{{small|SD}} |{{small|12}} |{{small|1945-09-26}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Comiskey Park]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |56-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Jimmy Mandell |{{small|TKO}} |{{small|5 (10), 1:31}} |{{small|1945-09-18}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Buffalo Memorial Auditorium]], [[Buffalo (Nueva York)|Buffalo]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |55-1-1 |align=left|{{bandera|USA}} Jimmy McDaniels |{{small|TKO}} |{{small|2 (10), 1:23}} |{{small|1945-06-15}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#abcdef;"|Empate |54-1-1 |align=left|{{bandera|Puerto Rico}} [[José Basora]] |{{small|PTS}} |{{small|10}} |{{small|1945-05-14}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Philadelphia Convention Hall and Civic Center|Filadelfia Convention Hall]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |54-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Jake LaMotta]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1945-02-23}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |53-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[George Costner]] |{{small|KO}} |{{small|1 (10), 2:55}} |{{small|1945-02-14}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Chicago Stadium]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |52-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Tommy Bell (boxer)|Tommy Bell]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1945-01-16}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Cleveland Arena]], [[Cleveland (Ohio)|Cleveland]], [[Ohio]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |51-1 |align=left|{{bandera|USA}} Billy Furrone |{{small|TKO}} |{{small|2 (10), 2:28}} |{{small|1945-01-10}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Uline Arena]], [[Washington (Distritu de Columbia)|Washington]], [[District of Columbia]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |50-1 |align=left|{{bandera|USA}} George Martin |{{small|TKO}} |{{small|8 (10)}} |{{small|1944-12-22}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Boston Garden]], [[Boston]], [[Massachusetts]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |49-1 |align=left|{{bandera|USA}} Sheik Rangel |{{small|TKO}} |{{small|2 (10), 2:50}} |{{small|1944-12-12}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Philadelphia Convention Hall and Civic Center|Filadelfia Convention Hall]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |48-1 |align=left|{{bandera|USA}} Vic Dellicurti |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1944-11-24}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Olympia Stadium]], [[Detroit (Michigan)|Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |47-1 |align=left|{{bandera|USA}} Lou Woods |{{small|TKO}} |{{small|9 (10)}} |{{small|1944-10-27}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Chicago Stadium]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |46-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Izzy Jannazzo]] |{{small|TKO}} |{{small|2 (10), 1:10}} |{{small|1944-10-13}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Boston Garden]], [[Boston]], [[Massachusetts]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |45-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Henry Armstrong]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1943-08-27}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |44-1 |align=left|{{bandera|USA}} Ralph Zannelli |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1943-07-01}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Boston Garden]], [[Boston]], [[Massachusetts]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |43-1 |align=left|{{bandera|USA}} Freddie Cabral |{{small|KO}} |{{small|1 (10), 2:20}} |{{small|1943-04-30}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Boston Garden]], [[Boston]], [[Massachusetts]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |42-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Jake LaMotta]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1943-02-26}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Olympia Stadium]], [[Detroit (Michigan)|Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |41-1 |align=left|{{bandera|USA}} California Jackie Wilson |{{small|MD}} |{{small|10}} |{{small|1943-02-19}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#fdd;"|Gana |40-1 |align=left|{{bandera|USA}} [[Jake LaMotta]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1943-02-05}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Olympia Stadium]], [[Detroit (Michigan)|Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |40-0 |align=left|{{bandera|USA}} Al Nettlow |{{small|TKO}} |{{small|3 (10)}} |{{small|1942-12-14}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Philadelphia Convention Hall and Civic Center|Filadelfia Convention Hall]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |39-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Izzy Jannazzo]] |{{small|TKO}} |{{small|8 (10), 2:43}} |{{small|1942-12-01}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Cleveland Arena]], [[Cleveland (Ohio)|Cleveland]], [[Ohio]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |38-0 |align=left|{{bandera|USA}} Vic Dellicurti |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1942-11-06}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |37-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Izzy Jannazzo]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1942-10-19}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Filadelfia Arena]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |36-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Jake LaMotta]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1942-10-02}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |35-0 |align=left|{{bandera|USA}} Tony Motisi |{{small|KO}} |{{small|1 (10), 2:41}} |{{small|1942-08-27}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Comiskey Park]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |34-0 |align=left|{{bandera|USA}} Reuben Shank |{{small|KO}} |{{small|2 (10), 2:26}} |{{small|1942-08-21}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |33-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Sammy Angott]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1942-07-31}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |32-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Marty Servo]] |{{small|SD}} |{{small|10}} |{{small|1942-05-28}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |31-0 |align=left|{{bandera|USA}} Dick Banner |{{small|KO}} |{{small|2 (10)}} |{{small|1942-04-30}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Minneapolis Armory]], [[Minneapolis (Minnesota)|Minneapolis]], [[Minnesota]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |30-0 |align=left|{{bandera|Canadá}} Harvey Dubs |{{small|TKO}} |{{small|6 (10)}} |{{small|1942-04-17}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Olympia Stadium]], [[Detroit (Michigan)|Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |29-0 |align=left|{{bandera|USA}} Norman Rubio |{{small|TKO}} |{{small|8 (12)}} |{{small|1942-03-20}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |28-0 |align=left|{{bandera|Canadá}} [[Maxie Berger]] |{{small|TKO}} |{{small|2 (12), 1:43}} |{{small|1942-02-20}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |27-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Fritzie Zivic]] |{{small|TKO}} |{{small|10 (12), 0:31}} |{{small|1942-01-16}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |26-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Fritzie Zivic]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1941-10-31}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |25-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Marty Servo]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1941-09-25}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Philadelphia Convention Hall and Civic Center|Filadelfia Convention Hall]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |24-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Maxie Shapiro]] |{{small|TKO}} |{{small|3 (10), 2:04}} |{{small|1941-09-19}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |23-0 |align=left|{{bandera|Francia}} Maurice Arnault |{{small|TKO}} |{{small|1 (8), 1:29}} |{{small|1941-08-29}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Atlantic City Convention Hall]], [[Atlantic City (Nueva Jersey)|Atlantic City]], [[Nueva Jersey]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |22-0 |align=left|{{bandera|USA}} Carl Guggino |{{small|TKO}} |{{small|3 (8), 2:47}} |{{small|1941-08-27}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Queensboro Arena, [[Queens (Nueva York)|Queens]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |21-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Sammy Angott]] |{{small|UD}} |{{small|10}} |{{small|1941-07-21}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Shibe Park]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|Angott tenía'l títulu mundial [[pesu llixeru]], pero nun lu esponía. |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |20-0 |align=left|{{bandera|USA}} Pete Lello |{{small|TKO}} |{{small|4 (8), 1:48}} |{{small|1941-07-02}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Polo Grounds]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |19-0 |align=left|{{bandera|USA}} Mike Evans |{{small|KO}} |{{small|2 (8), 0:52}} |{{small|1941-06-16}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Shibe Park]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |18-0 |align=left|{{bandera|USA}} Nick Castiglione |{{small|KO}} |{{small|1 (10), 1:21}} |{{small|1941-05-19}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Filadelfia Arena]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |17-0 |align=left|{{bandera|USA}} Victor Troise |{{small|TKO}} |{{small|1 (8), 2:39}} |{{small|1941-05-10}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Ridgewood Grove, [[Brooklyn (Nueva York)|Brooklyn]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |16-0 |align=left|{{bandera|USA}} Joe Ghnouly |{{small|TKO}} |{{small|3 (8), 2:07}} |{{small|1941-04-30}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Uline Arena]], [[Washington (Distritu de Columbia)|Washington]], [[District of Columbia]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |15-0 |align=left|{{bandera|USA}} Charley Burns |{{small|KO}} |{{small|1 (10)}} |{{small|1941-04-24}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Waltz Dream Arena, [[Atlantic City (Nueva Jersey)|Atlantic City]], [[Nueva Jersey]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |14-0 |align=left|{{bandera|USA}} Jimmy Tygh |{{small|TKO}} |{{small|1 (10), 1:51}} |{{small|1941-04-14}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Filadelfia Arena]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |13-0 |align=left|{{bandera|USA}} Jimmy Tygh |{{small|KO}} |{{small|8 (10), 1:13}} |{{small|1941-03-03}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Filadelfia Arena]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |12-0 |align=left|{{bandera|USA}} Gene Spencer |{{small|TKO}} |{{small|5 (6)}} |{{small|1941-02-27}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Olympia Stadium]], [[Detroit (Michigan)|Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |11-0 |align=left|{{bandera|USA}} Bobby McIntire |{{small|UD}} |{{small|6}} |{{small|1941-02-21}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |10-0 |align=left|{{bandera|USA}} Benny Cartaxena |{{small|KO}} |{{small|1 (6), 1:33}} |{{small|1941-02-08}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Ridgewood Grove, [[Brooklyn (Nueva York)|Brooklyn]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |9-0 |align=left|{{bandera|USA}} George Zengaras |{{small|PTS}} |{{small|6}} |{{small|1941-01-31}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |8-0 |align=left|{{bandera|USA}} Frankie Wallace |{{small|TKO}} |{{small|1 (6), 2:10}} |{{small|1941-01-13}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Filadelfia Arena]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |7-0 |align=left|{{bandera|USA}} Harry LaBarba |{{small|KO}} |{{small|1 (6), 0:40}} |{{small|1941-01-04}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Ridgewood Grove, [[Brooklyn (Nueva York)|Brooklyn]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |6-0 |align=left|{{bandera|USA}} Oliver White |{{small|TKO}} |{{small|3 (4)}} |{{small|1940-12-13}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |5-0 |align=left|{{bandera|USA}} Norment Quarles |{{small|TKO}} |{{small|4 (8), 0:56}} |{{small|1940-12-09}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Filadelfia Arena]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |4-0 |align=left|{{bandera|USA}} Bobby Woods |{{small|KO}} |{{small|1 (6), 1:31}} |{{small|1940-11-11}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Filadelfia Arena]], [[Filadelfia]], [[Pennsylvania]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |3-0 |align=left|{{bandera|Grecia}} Mitsos Grispos |{{small|UD}} |{{small|6}} |{{small|1940-10-22}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Bronx Coliseum|New York Coliseum]], [[Bronx (Nueva York)|Bronx]], [[Nueva York]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |2-0 |align=left|{{bandera|USA}} Silent Stafford |{{small|TKO}} |{{small|2 (4)}} |{{small|1940-10-08}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} Municipal Auditorium, [[Savannah (Georgia)|Savannah]]}} |align=left|{{small|}} |- align=center |style="background:#dfd;"|Victoria |1-0 |align=left|{{bandera|Puerto Rico}} Joe Echevarria |{{small|TKO}} |{{small|2 (4), 0:51}} |{{small|1940-10-04}} |align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Madison Square Garden (1925)|Madison Square Garden]], [[Nueva York]]}} |align=left|Debú profesional. |} == Ver tamién == * [[Boxéu]] * [[Boxeador del añu por The Ring]] * [[Campeones de l'Asociación Mundial de Boxéu Campeones de l'Asociación Mundial de Boxéu]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.boxrec.com/list_bouts.php?human_id=009625&cat=boxer Sugar Ray Robinson en BoxRec] * [http://www.cmgworldwide.com/sports/robinson/biography.html Páxina oficial de Sugar Ray Robinson] * [http://www.youtube.com/watch?v=lQRwIkoFLtQ Video de les sos meyores imáxenes] {{Socesión| predecesor=[[Marty Servo]]<br />Vacante| títulu=Campeón del Mundu Welter| socesor=[[Johnny Bratton]]<br />Reconocíu pola [[National Boxing Association|NBA]]| periodu=20 d'avientu de 1946 - 14 de febreru de 1951<br />Vacante| predecesor2=[[Jake LaMotta]]| títulu2=Campeón del Mundu peso mediu| socesor2=[[Randy Turpin]]| periodu2=14 de febreru de 1951 - 10 de xunetu de 1951| predecesor3=[[Randy Turpin]]| títulu3=Campeón del Mundu peso mediu| socesor3=[[Carl (Bobo) Olson]]| periodu3=12 de setiembre de 1951 - avientu de 1952<br />Retiráu| predecesor4=[[Carl (Bobo) Olson]]| títulu4=Campeón del Mundu peso mediu| socesor4=[[Gene Fullmer]]| periodu4=9 d'avientu de 1955 - 2 de xineru de 1957| predecesor5=[[Gene Fullmer]]| títulu5=Campeón del Mundu peso mediu| socesor5=[[Carmen Basilio]]| periodu5=1 de mayu de 1957 - 23 de setiembre de 1957| predecesor6=[[Carmen Basilio]]| títulu6=Campeón del Mundu peso mediu| socesor6=[[Paul Escolgar]]| periodu6=25 de marzu de 1958 - 22 de xineru de 1960<br />Solo reconocíu por Nueva York y Massachusetts }} {{NF|1921|1989|Robinson, Sugar Ray}} {{Tradubot|Sugar Ray Robinson}} [[Categoría:Boxeadores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Campeones del mundu de boxéu]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] l40oj61zr5ifki72tvaksrdn99gv4yv 0 79824 4379529 4153527 2025-06-26T09:35:04Z YoaR 37624 4379529 wikitext text/x-wiki {{Ficha de taxón | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Liliopsida]] | ordo = [[Poales]] | familia = [[Poaceae]] | subfamilia = [[Pooideae]] | tribus = [[Triticeae]] | genus = [[Triticum]] | species = '''T. spelta''' | species_authority = [[Carlos Linneo|L.]] }} La espelta o trigu '''espelta''' ('''''Triticum spelta'''''), tamién conocida como '''escaña mayor o escanda mayor''', ye una especie de [[Cereal|cebera]] del xéneru ''[[Trigu|Triticum]]'' (trigu). Ye una planta hexaploide, al tener seis xuegos de 6 [[Cromosoma|cromosomes.]] Ye una cebera afecha a climes duros, húmedos y fríos. La espelta provién de la ''escanda'' ''montesa'' (''Triticum dicoccoides'' Kór.): híbridu natural ente ''Triticum boeoticum'' Boiss y, posiblemente, ''Aegilops'' ''speltoides'' Tausch, presentes nel próximu Oriente y documentáu dende hai siete milenios — en xacimientos arqueolóxicos d'Iraq, [[Israel]] y [[Turquía]] (Harlan, 1976). La so estensión pol Mediterraneu foi rápida y na Península Ibérica foi esplotada dende los mesmos entamos de l'agricultura, hai unos cinco milenios (Hopf, 1987). Dende la [[Edá Media]] cultivase n'Asturies ([[España]]), [[Suiza]], Tirol ([[Austria]]) y el sur d'Alemaña. La famosa abadesa Hildegarda de Bingen escribe sobre la espelta nel so llibru ''Liber simplicis Medicinae'': «La espelta ye'l meyor granu. Ye nutritivu y meyor toleráu que cualesquier otru granu. La espelta aprove a quien la come de tolos nutrientes pa tener una óptima salú y apurre una mente feliz. Nun importa cómo se tome, yá sía como pan o n'otra manera, porque ye bona y bono de dixerir».[cita {{Ensin referencies}} La collecha por [[hectárea]] ye inferior a la del [[trigu]] y el procesamientu ye más difícil, pero la espelta soporta un clima más axatáu y ye más resistente contra enfermedaes. Aun así nel sieglu XX menguó'l cultivu, porque traxo un baxu rendimientu. Nel sur d'Alemaña collecha parte de la producción de espelta en forma cruda pa depués turrarla. Usar pa la preparación de panes, cerveces, vodques, potaxes y albóndigues vexetarianes. Esisten numberoses variedaes de espelta.<ref name="MilesAlleman"><span class="citation publicación" id="CITAREFMilesAllemanButkus2014_Oct">Miles, CA; Alleman, DG; Butkus, SN (2014 Oct). </span></ref><ref><span class="citation publicación" id="CITAREFBertinGr.C3.A9goireMassartde_Froidmont2004_Dec">Bertin, P; Grégoire, D; Massart, S; de Froidmont, D (2004 Dec). </span></ref> Nel últimu tiempu, la espelta ta xenerando enforma interés, ente otres razones, porque en delles práutiques de la llamada medicina alternativa propúnxose'l so consumu pal tratamientu de distintos problemes de salú.<ref name="KohajdovaKarovicova"><span class="citation publicación" id="CITAREFKohajdov.C3.A1Karovi.C4.8Dov.C3.A1Slovak_University_of_Technology_in_Bratislava2008">Kohajdová, Z; Karovičová, J; Slovak University of Technology in Bratislava (2008). </span></ref> Delles persones que son alérxiques al trigu pregunten si pueden comer alimentos que contienen espelta, pero ésta ye tan similar al trigu que nun puede ser encamentada pa persones con alerxa al trigu.<ref name="MilesAlleman"><span class="citation publicación" id="CITAREFMilesAllemanButkus2014_Oct">Miles, CA; Alleman, DG; Butkus, SN (2014 Oct). </span></ref> Al contener tamién gluten, de nenguna manera ye apta pa celiacos.<ref name="MilesAlleman"><span class="citation publicación" id="CITAREFMilesAllemanButkus2014_Oct">Miles, CA; Alleman, DG; Butkus, SN (2014 Oct). </span></ref> Toles variedaes de trigu resulten tóxiques pa les persones con trestornos rellacionaos col gluten y nun pueden ser consumíes.<ref name="Wieser"><span class="citation publicación" id="CITAREFWieser2001_Sept">Wieser, H (2001 Sept). </span></ref><ref name="VoltaCaio"><span class="citation publicación" id="CITAREFVoltaCaioTovoliDe_Giorgio2013_Sep">Volta, U; Caio, G; Tovoli, F; De Giorgio, R (2013 Sep). </span></ref> == Conteníu nutritivo == Polo xeneral, el valor nutritivu de la espelta ye bien similar al del trigu común, pero contién mayores niveles de riboflavina y niacina qu'este:<ref name="MilesAlleman"><span class="citation publicación" id="CITAREFMilesAllemanButkus2014_Oct">Miles, CA; Alleman, DG; Butkus, SN (2014 Oct). </span></ref> {| {{tablaguapa}} ! Sustancia ! Cantidá |- | Caloríes | style="text-align:right" | 126,00       |- | [[Proteína]] | style="text-align:right" | 5,04 g    |- | Carbohidratos | style="text-align:right" | 26,46 g    |- | Fibra | style="text-align:right" | 2,52 g    |- | Otros carbohidratos | style="text-align:right" | 23,94 g    |- | Grasa total | style="text-align:right" | 1,26 g    |- |     Grases monoinsaturadas | style="text-align:right" | 0,28 g    |- |     Grases poliinsaturadas | style="text-align:right" | 0.98 g    |- |     Grases enchíes | style="text-align:right" | 0 g    |- | [[Agua]] | style="text-align:right" | 4,32 g    |- | Vitamina B1 | style="text-align:right" | 0,25 mg |- | Vitamina B2 | style="text-align:right" | 0,87 mg |- | Vitamina B3 | style="text-align:right" | 3,20 mg |- | [[Calciu]] | style="text-align:right" | 0 mg |- | [[Cobre]] | style="text-align:right" | 0,23 mg |- | [[Fierro]] | style="text-align:right" | 1,36 mg |- | [[Potasiu]] | style="text-align:right" | 145,53 mg |- | [[Manganesu]] | style="text-align:right" | 0,83 mg |- | [[Cinc]] | style="text-align:right" | 1,29 mg |} == Ver tamién == * Kamut == Referencies == {{Llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cereales]] [[Categoría:Triticum]] 7u0p2ewur0bajc0vq4b38sc7j8w9i4n 4379530 4379529 2025-06-26T09:50:48Z YoaR 37624 added [[Category:Wikipedia:Revisar traducción]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 4379530 wikitext text/x-wiki {{Ficha de taxón | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Liliopsida]] | ordo = [[Poales]] | familia = [[Poaceae]] | subfamilia = [[Pooideae]] | tribus = [[Triticeae]] | genus = [[Triticum]] | species = '''T. spelta''' | species_authority = [[Carlos Linneo|L.]] }} La espelta o trigu '''espelta''' ('''''Triticum spelta'''''), tamién conocida como '''escaña mayor o escanda mayor''', ye una especie de [[Cereal|cebera]] del xéneru ''[[Trigu|Triticum]]'' (trigu). Ye una planta hexaploide, al tener seis xuegos de 6 [[Cromosoma|cromosomes.]] Ye una cebera afecha a climes duros, húmedos y fríos. La espelta provién de la ''escanda'' ''montesa'' (''Triticum dicoccoides'' Kór.): híbridu natural ente ''Triticum boeoticum'' Boiss y, posiblemente, ''Aegilops'' ''speltoides'' Tausch, presentes nel próximu Oriente y documentáu dende hai siete milenios — en xacimientos arqueolóxicos d'Iraq, [[Israel]] y [[Turquía]] (Harlan, 1976). La so estensión pol Mediterraneu foi rápida y na Península Ibérica foi esplotada dende los mesmos entamos de l'agricultura, hai unos cinco milenios (Hopf, 1987). Dende la [[Edá Media]] cultivase n'Asturies ([[España]]), [[Suiza]], Tirol ([[Austria]]) y el sur d'Alemaña. La famosa abadesa Hildegarda de Bingen escribe sobre la espelta nel so llibru ''Liber simplicis Medicinae'': «La espelta ye'l meyor granu. Ye nutritivu y meyor toleráu que cualesquier otru granu. La espelta aprove a quien la come de tolos nutrientes pa tener una óptima salú y apurre una mente feliz. Nun importa cómo se tome, yá sía como pan o n'otra manera, porque ye bona y bono de dixerir».[cita {{Ensin referencies}} La collecha por [[hectárea]] ye inferior a la del [[trigu]] y el procesamientu ye más difícil, pero la espelta soporta un clima más axatáu y ye más resistente contra enfermedaes. Aun así nel sieglu XX menguó'l cultivu, porque traxo un baxu rendimientu. Nel sur d'Alemaña collecha parte de la producción de espelta en forma cruda pa depués turrarla. Usar pa la preparación de panes, cerveces, vodques, potaxes y albóndigues vexetarianes. Esisten numberoses variedaes de espelta.<ref name="MilesAlleman"><span class="citation publicación" id="CITAREFMilesAllemanButkus2014_Oct">Miles, CA; Alleman, DG; Butkus, SN (2014 Oct). </span></ref><ref><span class="citation publicación" id="CITAREFBertinGr.C3.A9goireMassartde_Froidmont2004_Dec">Bertin, P; Grégoire, D; Massart, S; de Froidmont, D (2004 Dec). </span></ref> Nel últimu tiempu, la espelta ta xenerando enforma interés, ente otres razones, porque en delles práutiques de la llamada medicina alternativa propúnxose'l so consumu pal tratamientu de distintos problemes de salú.<ref name="KohajdovaKarovicova"><span class="citation publicación" id="CITAREFKohajdov.C3.A1Karovi.C4.8Dov.C3.A1Slovak_University_of_Technology_in_Bratislava2008">Kohajdová, Z; Karovičová, J; Slovak University of Technology in Bratislava (2008). </span></ref> Delles persones que son alérxiques al trigu pregunten si pueden comer alimentos que contienen espelta, pero ésta ye tan similar al trigu que nun puede ser encamentada pa persones con alerxa al trigu.<ref name="MilesAlleman"><span class="citation publicación" id="CITAREFMilesAllemanButkus2014_Oct">Miles, CA; Alleman, DG; Butkus, SN (2014 Oct). </span></ref> Al contener tamién gluten, de nenguna manera ye apta pa celiacos.<ref name="MilesAlleman"><span class="citation publicación" id="CITAREFMilesAllemanButkus2014_Oct">Miles, CA; Alleman, DG; Butkus, SN (2014 Oct). </span></ref> Toles variedaes de trigu resulten tóxiques pa les persones con trestornos rellacionaos col gluten y nun pueden ser consumíes.<ref name="Wieser"><span class="citation publicación" id="CITAREFWieser2001_Sept">Wieser, H (2001 Sept). </span></ref><ref name="VoltaCaio"><span class="citation publicación" id="CITAREFVoltaCaioTovoliDe_Giorgio2013_Sep">Volta, U; Caio, G; Tovoli, F; De Giorgio, R (2013 Sep). </span></ref> == Conteníu nutritivo == Polo xeneral, el valor nutritivu de la espelta ye bien similar al del trigu común, pero contién mayores niveles de riboflavina y niacina qu'este:<ref name="MilesAlleman"><span class="citation publicación" id="CITAREFMilesAllemanButkus2014_Oct">Miles, CA; Alleman, DG; Butkus, SN (2014 Oct). </span></ref> {| {{tablaguapa}} ! Sustancia ! Cantidá |- | Caloríes | style="text-align:right" | 126,00       |- | [[Proteína]] | style="text-align:right" | 5,04 g    |- | Carbohidratos | style="text-align:right" | 26,46 g    |- | Fibra | style="text-align:right" | 2,52 g    |- | Otros carbohidratos | style="text-align:right" | 23,94 g    |- | Grasa total | style="text-align:right" | 1,26 g    |- |     Grases monoinsaturadas | style="text-align:right" | 0,28 g    |- |     Grases poliinsaturadas | style="text-align:right" | 0.98 g    |- |     Grases enchíes | style="text-align:right" | 0 g    |- | [[Agua]] | style="text-align:right" | 4,32 g    |- | Vitamina B1 | style="text-align:right" | 0,25 mg |- | Vitamina B2 | style="text-align:right" | 0,87 mg |- | Vitamina B3 | style="text-align:right" | 3,20 mg |- | [[Calciu]] | style="text-align:right" | 0 mg |- | [[Cobre]] | style="text-align:right" | 0,23 mg |- | [[Fierro]] | style="text-align:right" | 1,36 mg |- | [[Potasiu]] | style="text-align:right" | 145,53 mg |- | [[Manganesu]] | style="text-align:right" | 0,83 mg |- | [[Cinc]] | style="text-align:right" | 1,29 mg |} == Ver tamién == * Kamut == Referencies == {{Llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cereales]] [[Categoría:Triticum]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] qq9qy98ws5sbmh2z352w6856vwfgfxh 0 87765 4379555 4375603 2025-06-26T09:59:35Z YoaR 37624 /* Xeografía */ 4379555 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Reikiavik}} {{llocalidá}} '''Reikiavik'''{{cartafueyu|países}}, '''Réikiavik''' o '''Réiquiavic'''<ref>''L'asturianu que vien. Observaciones y suxerencies sobre l'asturianu normativu y el so usu''; Ramón d'Andrés, Publicaciones Ámbitu, s.l., Uviéu, 2008; ISBN: 978-84-96413-48-1.</ref> (n'[[Idioma islandés|islandés]] '''Reykjavík''' {{Audiu|Is-Reykjavík.oga|/ˈreiːcaˌviːk/}}, «badea fumienta»;<ref name="Nonu1">{{cita web|url=https://www.google.com/search?num=100&tbm=bks&q=Reykjavik+%22bahia+fumientu%22&oq=Reykjavik+%22bahia+fumientu%22&gs_l=serp.3...12579.12579.0.13079.1.1.0.0.0.0.135.135.0j1.1.0....0...1c.2.48.serp..1.0.0.wGrYnUESgOM|títulu=Google.com|fechaaccesu=12 de xunetu de 2014|editorial=Google.com}}</ref> oficialmente n'islandés ''Reykjavíkurborg'', «Ciudá de Reikiavik») ye la [[Capital (política)|capital]] y ciudá más poblada d'[[Islandia]]. Asitiada al sur de la badea [[Faxaflói]], nuna zona onde abonden los [[guéiser]]es, el so [[llatitú]] ye de 64ᵘ 08' N, mui cerca del [[círculu polar árticu]], lo que la convierte na capital más septentrional d'un Estáu soberanu. Mientres l'[[iviernu]] solo recibe cuatro hores diaries de [[lluz solar]] y mientres el [[branu]] les nueches son tan clares como'l día. La so población ye de 121&nbsp;960 habitantes (2015),<ref name="hi"/> un terciu de la del país. El [[Höfuðborgarsvæði|distritu de la capital]] algama los 212&nbsp;120 habitantes.<ref name="hi"/> Ye una de les ciudaes más llimpies, verdes y segures del mundu.<ref>{{cita noticia| first = Sun |last = Yunlong |títulu = Reykjavik rated cleanest city in Nordic and Baltic countries |date = 23 d'avientu de 2007 |url = http://news.xinhuanet.com/english/2007-12/23/content_7299747.htm |work = Xinhua News Agency |fechaaccesu = 12 de xunetu de 2014}}</ref><ref>{{cita noticia |títulu = 15 Green Cities |date = 20 de xunetu de 2007 |url = http://grist.org/article/cities3/ |work = Grist |fechaaccesu =12 de xunetu de 2014}}</ref><ref>{{cita noticia |títulu = Iceland among Top 10 safest countries and Reykjavík is the winner of Tripadvisor Awards |date = 12 de xunetu de 2014 |url = http://www.travelio.net/iceland-among-top-10-safest-countries-and-reykjavik-is-the-winner-of-tripadvisor-awards.html |work = TRAVELIO.net |fechaaccesu = 12 de xunetu de 2014}}</ref> == Historia == === Asentamientu === [[Ficheru:Ingolf by Raadsig.jpg|thumb|right|Pintura d'[[Ingólfur Arnarson]] nel momentu qu'establez la ciudá.]] Créese que na zona de Reikiavik fundóse'l primer asentamientu de noruegos, lideraos por [[Ingólfur Arnarson]] escontra [[870]], según rexístrase nel [[Landnámabók]] (el Llibru del Asentamientu). Por cuenta de los vapores de les [[fontes termales]], la ciudá recibió'l nome Reikiavik, que n'[[idioma islandés|islandés]] significa 'badea fumienta'.<ref name="Nonu1"/> === Industrialización === Reikiavik nun ye mentada en nenguna fonte [[Edá Media|medieval]] sinón como una tierra rural. Sicasí, pal [[sieglu XVIII]] diose empiezu a la [[industrialización]] y poro, la crecedera urbana. Los gobernantes de [[Dinamarca]] sofitaron idees d'una industria doméstico n'Islandia qu'ayudaría a traer el progresu tan esperáu a la islla. En [[1752]] l'[[Monarques de Dinamarca|rei de Dinamarca]] donó l'estáu de Reikiavik a la [[Corporación Innréttingar]]; el nome vien del [[Idioma danés|danés]] ''(indretninger)'' que significa «entamador». Na década de [[1750]] construyéronse delles cases p'allugar [[algodón]], industria que foi'l mayor emplegador en Reikiavik y la razón de la so esistencia mientres delles décades. Otres manufactures d'Innréttingar yeren la [[Pesca comercial|pesca]], la estraición del [[sulfuru]], [[agricultura]] y construcción de [[barcu|barcos]]. === Movimientos del comerciu === En [[1786]] l'asentamientu de 302&nbsp;habitantes convertir nun conceyu, la Corona Danesa abolió la so [[monopoliu]] comercial esi mesmu añu y concedió a seis comunidaes alredor de la ciudá una ruta de comerciu esclusiva. Reikiavik yera una d'eses comunidaes y la única en caltener esa comunicación permanentemente. Sicasí, los derechos comerciales inda taben llindaos a los asuntos de la Corona Danesa, y a midida que los comerciantes daneses apoderaron el comerciu islandés, los sos negocios espandiéronse. Dempués de [[1880]], el [[llibre comerciu]] empezó a estendese a tolos países y foi creciendo la influencia de los mercantes islandeses. === Declaración como capital d'Islandia === [[Ficheru:Reykjavik 1860s.jpg|thumb|Reikiavik en [[1860]].]] El [[Movimientu d'independencia d'Islandia|movimientu nacionalista]] ganó muncha influencia mientres el [[sieglu XIX]], y les idees sobre la independencia d'Islandia empezaron a estendese. Como Reikiavik yera la única ciudá d'Islandia, convirtiérase nel puntu de concentración de tales idees. Los partidarios del movimientu independentista sabíen que Reikiavik tenía de ser fuerte pa llograr esi oxetivu. Los años más importantes de la llucha a favor de la independencia fueron clave pa la ciudá. En [[1845]], l'[[Alþingi]], l'Asamblea Xeneral que los islandeses crearen en [[930]] foi reabiertu esta vegada en Reikiavik, dempués de ser suspendíu delles décades tras en [[Þingvellir]], el so allugamientu orixinal. Entós daquella l'Alþingi cumplía les funciones d'una Asamblea Consultiva, que suxería al rei les aiciones a tomar al respective de distintes temes del país. L'allugamientu del Alþingi en Reikiavik fizo que la ciudá convirtiérase efeutivamente na capital d'Islandia. En [[1874]] Islandia recibió'l so primera [[Constitución d'Islandia|Constitución]] y con ella l'Alþingi llogró dellos poderes [[llexislativu|llexislativos]] llindaos y n'esencia convertir na institución de güei día. El pasu siguiente yera'l de pasar el poder [[poder executivu|executivu]] a Islandia, y ello llogróse gracies a la Casa de Gobiernu en [[1904]] cuando s'estableció la oficina del [[Primer Ministru d'Islandia|Primer Ministru]] en Reikiavik. El mayor pasu a la independencia foi dáu'l [[1 d'avientu]] de [[1918]] cuando'l país convertir n'estáu soberanu de la Corona de Dinamarca. === Ocupación y creación de la República === [[Ficheru:View of Reykjavik, Iceland (8488898834).jpg|thumb|Reikiavik nos [[años 1930]].]] [[Ficheru:Iglesia Libre Reikiavik, Reikiavik, Distrito de la Capital, Islandia, 2014-08-13, DD 088.JPG|miniaturadeimagen|[[Ilesia Llibre de Reikiavik]].]] Nes décades de [[1920]] y [[1930]] la creciente industria pesquero surdió de Reikiavik siendo'l [[bacaláu]]'l principal productu de la industria. Sicasí, pa finales de [[1929]] la [[Gran Depresión]] cutió a la ciudá cola desocupación y conflictos gremiales, de los cualos munchos terminaron en violencia. Na mañana del [[10 de mayu]] de [[1940]], cuatro acorazaos de guerra llegaron a Reikiavik y fondiaron nel puertu. En poques hores, la ocupación [[Aliaos (Segunda Guerra Mundial)|aliada]] completar ensin esguilada de violencia. El gobiernu islandés recibiera de parte del gobiernu británicu'l pidíu pa la ocupación, pero esta siempres fuera tornada, basándose na [[País neutral|política neutral]] adoptada pel país. Nos siguientes años que quedaben de la [[Segunda Guerra Mundial]], los soldaos británicos y darréu [[Estaos Xuníos|estauxunidenses]] construyeron bases en Reikiavik. El númberu de soldaos estranxeros en Reikiavik yera equivalente a la población actual de la ciudá. Los efeutos económicos de la ocupación fueron bien positivos pa la ciudá cuando s'esmorecieron los efeutos de la Gran Depresión y la demanda aumentó como nunca antes. Los británicos construyeron l'[[aeropuertu de Reikiavik]], qu'inda opera, y los estauxunidenses construyeron l'[[Aeropuertu Internacional de Keflavík]], a unos 50&nbsp;km de la capital. El [[17 de xunu]] de [[1944]] fundóse la República d'Islandia, y un [[Presidente d'Islandia|presidente]] escoyíu por votu popular asumió les funciones del monarca danés. === Crecedera de la posguerra === [[Ficheru:74Skolavördustigur.jpg|thumb|Reikiavik nos [[años 1970]].]] Nos años de posguerra, la crecedera de Reikiavik fortalecióse. Un éxodu de llabradores empezó a poblar la ciudá principalmente por cuenta de les meyores na teunoloxía de l'[[agricultura]] qu'amenorgó la fuercia llaboral d'aquel sector y por cuenta de la esplosión demográfica provocada poles meyores condiciones de vida n'Islandia. El grupu de migración a Reikiavik taba formáu, principalmente, por mozu que llegaron a la ciudá p'algamar el "Suañu de Reikiavik" y col tiempu la capital convertir na ciudá de los neños. La planificación urbana modificar de manera bien notable cola construcción de complexos habitacionales nes zones de los suburbios. En [[1972]], Reikiavik foi sede del campeonatu mundial d'[[axedrez]] ente [[Bobby Fischer]] y [[Boris Spassky]]. === De la década de 1980 hasta'l sieglu XXI === [[Ficheru:Lago Tjörnin, Reikiavik, Distrito de la Capital, Islandia, 2014-08-13, DD 087.JPG|miniaturadeimagen|Llagu [[Tjörnin]] nel centru de la ciudá.]] Nes últimes dos décades, Reikiavik convirtióse nun centru importante de la comunidá global. En [[1986]] foi sede de la [[Cume de Reikiavik|cume]] ente [[Ronald Reagan]] y [[Mikhaíl Gorbachov]], remarcando'l nuevu estatus políticu de Reikiavik. La [[desregulación]] del sector financieru y la revolución informática contribuyeron a un nuevu tresformamientu de Reikiavik. El sector financieru y la [[teunoloxía de la información]] son los principales emplegadores de la ciudá. Reikiavik ye'l principal centru de la [[lliteratura d'Islandia|lliteratura]] y de la [[música d'Islandia]], y contribuyó a la cultura con famoses personalidaes los escritores [[Halldór Laxness]] y [[Arnaldur Indriðason]] o la cantante [[Björk (cantante)|Björk]] y la banda de rock [[Sigur Rós]]. La ciudá foi l'epicentru de les protestes de la [[Crisis financiera n'Islandia de 2008-2009|crisis financiera de 2008 y 2009]]. Nel so barriu financieru atópense les sedes de los bancos [[Landsbanki]], [[Glitnir (bancu)|Glitnir]] y el [[Bancu Kaupthing|Kaupthing]]. == Xeografía == [[Ficheru:Reykjavik Main Image.jpg|thumb|Dende la parte cimera esquierda: Reykjavik vistu de [[Perlan]], vistu dende los teyaos Hallgrímskirkja, Reykjavik vistu de [[Hallgrímskirkja]], Fríkirkjan, el panorama dende Perlan]] Reikiavik ta allugada sobre'l marxe suroeste d'[[Islandia]], na badea [[Faxaflói]]. L'área costera de Reikiavik carauterizar pola presencia de [[península|penínsules]], [[ensenada|ensenaes]], [[estrechu|estrechos]] y pequeñes [[islla|islles]]. La mayor parte de la ciudá de Reikiavik ta allugada sobre la península [[Seltjarnarnes]], pero los suburbios estender al sur y este de la península. Reikiavik ye una ciudá esvalixada; la mayor parte del área urbana presentar na forma de suburbios de baxa densidá y les cases, polo xeneral, atopar a distancies espaciadas. Los vecinderos residenciales esteriores tán más espaciados y ente ellos cuerren les principales arteries del tráficu y hai munchos espacios vacíos con pequeñu valor recreacional o estéticu. Fueron les xeneraciones más nueves la que contribuyeron a esti tipu d'urbanismu. El ríu más grande que traviesa Reikiavik ye l'[[Elliðaá]], que nun ye navegable. El monte más altu de Reikiavik ye'l monte [[Esja]], con 914&nbsp;[[msnm]], que s'alcuentra nel distritu septentrional de [[Kjalarnes]], separáu del restu de la ciudá'l fiordu [[Kollafjörður]]. {{wide image|Reykjavik_Perlan.jpg|1500px|<center>Panorama de Reikiavik vistu dende [[Perlan]] nel que pueden apreciase el monte Akrafjall nel centru y el [[Esja|Monte Esja]] a la derecha.</center>}} {{wide image|Vista de Reikiavik desde Perlan, Distrito de la Capital, Islandia, 2014-08-13, DD 134-145 HDR PAN.JPG|1500px|<center>Panorama de Reikiavik vistu dende [[Perlan]] al cayer el sol pel branu.</center>}} == Demografía == [[Ficheru:Austurstræti01.jpg|thumb|right|Austurstræti, una de les cais del centru tradicional de Reikiavik, ta asitiada nel distritu d'[[El mioðborg]].]] La población de Reikiavik en [[2008]] yera de 119&nbsp;848 habitantes, de los cualos 58&nbsp;762 yeren homes y 58&nbsp;959 muyeres. La población combinada del área metropolitana de Reikiavik en [[2008]] yera de 201&nbsp;585 habitantes. Nenguna otra ciudá islandesa supera los 50&nbsp;000 habitantes, y la aglomeración metropolitana absuerbe a pocu más del 60&nbsp;% de la población total del país. La ciudá ye un gran centru multicultural que presenta un 9&nbsp;% de población estranxera con más de cien nacionalidad distintes.<ref name="hi"/> A la ciudá lleguen de la mesma cientos de turistes, estudiantes y otros residentes temporales, que pueden ser más numberosos que los nativos nel centru de la ciudá.<ref>{{cita web|url=http://www.visir.is/breskir-ferdamenn-fjolmennastir-sem-fyrr/article/2011708089945|títulu=Vísir - Breskir ferðamenn fjölmennastir sem fyrr|fechaaccesu=12 de xunetu de 2014|obra=visir.is}}</ref> L'área metropolitana de Reikiavik ta formada polos seis conceyos d'[[Alftanes]] (2361 habitantes), [[Garðabær]] (9913), [[Hafnarfjörður]] (24&nbsp;839), [[Kópavogur]] (28&nbsp;561), [[Mosfellsbær]] (8147) y [[Seltjarnarnes]] (4428). === Población histórica === [[Ficheru:Austurstræti 1.JPG|thumb|Na actualidá l'área metropolitana de Reikiavik tien más de doscientos mil habitantes.]] {|{{tablaguapa}} border="1" |- style="background:#eee;" !Año||Población ciudá||Población área metropolitana |- |[[1801]] |600 | |- |[[1860]] |1450 | |- |[[1901]] |6321 |8221 |- |[[1910]] |11&nbsp;449 |14&nbsp;534 |- |[[1920]] |17&nbsp;450 |21&nbsp;347 |- |[[1930]] |28&nbsp;052 |33&nbsp;867 |- |[[1940]] |38&nbsp;308 |43&nbsp;483 |- |[[1950]] |55&nbsp;980 |64&nbsp;813 |- |[[1960]] |72&nbsp;407 |88&nbsp;315 |- |[[1970]] |81&nbsp;693 |106&nbsp;152 |- |[[1980]] |83&nbsp;766 |121&nbsp;698 |- |[[1985]] |89&nbsp;868 | |- |[[1990]] |97&nbsp;569 |145&nbsp;980 |- |[[1995]] |104&nbsp;258 | |- |[[2000]] |110&nbsp;852 |175&nbsp;000 |- |[[2005]] |114&nbsp;800 |187&nbsp;105 |- |[[2006]] |115&nbsp;420 |191&nbsp;612 |- |[[2007]] |117&nbsp;721 |196&nbsp;161 |- |[[2008]] |119&nbsp;848 |201&nbsp;585 |- |[[2011]] |119&nbsp;108 |202&nbsp;341 |} [[Ficheru:Administrative map of Reykjavík.png|300 px|thumb|Mapa alministrativu cola división municipal de Reikiavik.]] === Distritos de la ciudá === De siguío se listan los diez distritos de la ciudá: # [[Vesturbær]] # [[El mioðborg]] # [[Hlíðar]] # [[Laugardalur]] # [[Háaleiti]] # [[Breiðholt]] # [[Árbær]] # [[Grafarvogur]] # [[Kjalarnes]] # [[Grafarholt og Úlfarsárdalur]] == Economía == Reikiavik ye'l centru económicu de toa [[Islandia]] yá que nel so términu municipal o n'el so cercanía atopen les sedes de les principales empreses islandeses. La economía de la ciudá al igual que la de la mayoría de les capitales de los [[países desenvueltos]] tien la so base nel sector servicios y tien amás delles industries y llaboratorios de bioteunoloxía o inxeniería xenética. Tanto'l sector secundariu como l'agricultura y la ganadería tienen una importancia mínima dientro de la economía llocal, sicasí pescar si tien una importancia considerable yá que na ciudá atopa'l principal puertu del país que tamién ye unu de los de mayor importancia de tolos [[países nórdicos]]. === Principales empreses === Reikiavik, la capital d'Islandia, ye de la mesma el centru de la principal rexón industrial y empresarial de la islla. Ente les sos principales empreses atópense'l desarrollador de videoxuegos [[CCP Games]], l'aereollinia [[Icelandair]], la cadena radial [[Ríkisútvarpið]] y la empresa inxeniería biomédica [[Össur]]. {{vt|Empreses de Reikiavik}} == Clima == Magar la so llatitú tien un [[clima oceánicu subpolar]]. Gracies a la templada [[corriente del Atlánticu Norte]], Reikiavik tien una temperatura permediu pel branu de 12&nbsp;[[Grau centígradu|°C]], ente qu'en xineru ye de -6&nbsp;°C.<ref>{{cita web|url=http://goscandinavia.about.com/od/cityprofilereykjavik/p/aboutreykjavik.htm|títulu=Go Scandinavia: Reykjavík City Profile}}</ref> Polo xeneral, [[Islandia]], y en particular, la so capital, escapen al calentamientu rexonal típicu d'[[Eurasia]], productu de la [[contaminación atmosférica]], y, al nun tar la so estación meteológica cerca d'una de les [[islla de calor|islles de calor urbanu]], nun tener la típica deriva productu de la urbanización. Les temperatures baxen poques vegaes per debaxo de los -15&nbsp;℃ pel hibiernu, gracies a que'l clima de la mariña d'Islandia vese moderáu peles agües templaes de la [[corriente del Golfu]]. Tien un [[Clima oceánicu subpolar]] ([[Clasificación climática de Köppen|Köppen]]: ''Cfc''), y la ciudá asitiar na llende norte d'esta zona climática. La so situación na mariña fai que sía una ciudá con abondosu vientu, y pel hibiernu son comunes les airaes. Los branos son frescos, con temperatures que varien ente los 5 y los 13&nbsp;℃, y en delles ocasiones inclusive pueden superase los 20&nbsp;℃. Reikiavik nun ye una ciudá particularmente húmeda, anque la midía añal de díes lluviosos ye de 148. Los branos secos nun son comunes, pero pueden dase. Nel branu de 2007 nun llovió mientres un mes. La primavera ye la estación más soleyera, principalmente mayu. Reikiavik tien una media d'unes 1300 hores de sol al añu,<ref>{{cita web |url=http://en.vedur.is/about-imo/news/2011/nr/2112 |títulu=The weather in Iceland 2010 |fechaaccesu= 29 de xunu de 2013 |editorial=Icelandic Met Office |fecha=21 de xineru de 2011 |idioma=inglés}}</ref> comparable con otres ciudaes del norte d'Europa, como [[Glasgow]], n'[[Escocia]]. La temperatura más baxo foi de -28,5&nbsp;℃, rexistrada'l 21 de xineru de 1918. La temperatura nun baxó de los -20&nbsp;℃ dende'l 30 de xineru de 1971, ente que la más alta rexistróse'l 4 de xunetu de 2015 27&nbsp;℃ en Reykjavik. <!--Infobox begins-->{{Clima |metric_first= Yes |single_line= Yes |location = Reikiavik, Islandia |Jan record high C = 10.7 |Feb record high C = 10.2 |Mar record high C = 13.0 |Abr record high C = 14.7 |May record high C = 20.6 |Xun record high C = 22.4 |Xnt record high C = 25.7 |Ago record high C = 24.8 |Set record high C = 18.5 |Och record high C = 15.7 |Pay record high C = 12.6 |Avi record high C = 12.0 |year record high C = 25.7 |Xin high C = 1.9 |Feb high C = 2.8 |Mar high C = 3.2 |Abr high C = 5.7 |May high C = 9.4 |Xun high C = 11.7 |Xnt high C = 13.3 |Ago high C = 13.0 |Set high C = 10.1 |Och high C = 6.8 |Pay high C = 3.4 |Avi high C = 2.2 |year high C = 7.0 |Xin mean C = -0.5 |Feb mean C = 0.4 |Mar mean C = 0.5 |Abr mean C = 2.9 |May mean C = 6.3 |Xun mean C = 9.0 |Xnt mean C = 10.6 |Ago mean C = 10.3 |Set mean C = 7.4 |Och mean C = 4.4 |Pay mean C = 1.1 |Avi mean C = 0.2 |year mean C = 4.3 |Xin low C = -3.0 |Feb low C = -2.1 |Mar low C = -2.0 |Abr low C = 0.4 |May low C = 3.6 |Xun low C = 6.7 |Xnt low C = 8.3 |Ago low C = 7.9 |Set low C = 5.0 |Och low C = 2.2 |Pay low C = -1.3 |Avi low C = -2.8 |year low C = 1.9 |Xin record low C = -19.7 |Feb record low C = -17.6 |Mar record low C = -16.4 |Abr record low C = -16.4 |May record low C = -7.7 |Xun record low C = -0.7 |Xnt record low C = 1.4 |Ago record low C = -0.4 |Set record low C = -4.4 |Och record low C = -10.6 |Pay record low C = -15.1 |Avi record low C = -16.8 |year record low C = -19.7 |precipitation colour = green |Xin precipitation mm = 75.6 |Feb precipitation mm = 71.8 |Mar precipitation mm = 81.8 |Abr precipitation mm = 58.3 |May precipitation mm = 43.8 |Xun precipitation mm = 50.0 |Xnt precipitation mm = 51.8 |Ago precipitation mm = 61.8 |Set precipitation mm = 66.5 |Och precipitation mm = 85.6 |Pay precipitation mm = 72.5 |Avi precipitation mm = 78.7 |year precipitation mm = 798.8 |unit precipitation days = 1.0 mm |Xin precipitation days = 13.3 |Feb precipitation days = 12.5 |Mar precipitation days = 14.4 |Abr precipitation days = 12.2 |May precipitation days = 9.8 |Xun precipitation days = 10.7 |Xnt precipitation days = 10.0 |Ago precipitation days = 11.7 |Set precipitation days = 12.4 |Och precipitation days = 14.5 |Pay precipitation days = 12.5 |Avi precipitation days = 13.9 |year precipitation days = 148.3 |Xin sun = 26.9 |Feb sun = 51.8 |Mar sun = 111.1 |Abr sun = 140.0 |May sun = 192.0 |Xun sun = 161.3 |Xnt sun = 171.3 |Ago sun = 154.8 |Set sun = 124.8 |Och sun = 83.4 |Pay sun = 38.5 |Avi sun = 12.1 |year sun = 1268.4 |source 1 = Icelandic Meteorological Office<ref>{{cita web |url=http://en.vedur.is/climatology/data/#aa|títulu=Reykjavík 1961-1990 Averages|publisher=[[Icelandic Meteorological Office]] |fechaaccesu=14 de febreru de 2016}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.vedur.is/Medaltalstoflur-txt/Stod_001_Reykjavik.ArsMedal.txt |títulu=Reykjavík Estreme Values |publisher=[[Icelandic Meteorological Office|Icelandic Met Office]] | fechaaccesu=14 de febreru de 2016}}</ref> }} == Alministración == Acordies cola [[Constitución d'Islandia|Llei 45/1998]] la ciudá ye gobernada pol alcalde que ye escoyíu democráticamente polos ciudadanos mayores de 18 años por un plazu de 4 años.<ref>{{cita web|url=http://www.althingi.is/lagas/128b/1998045.html |títulu=1998 nr. 45 3. júní/ Sveitarstjórnarlög |editorial=Althingi.is |fechaaccesu=8 de xunetu de 2009}}</ref> El [[Conseyu de la Ciudá de Reikiavik|Conseyu Municipal]] ta formáu por 15 miembros que s'encarguen d'alministrar los distintos campos de la ciudá sol mandatu del [[Alcaldes de Reikiavik|alcalde de la ciudá]]. [[Ficheru:Reykjavik rooftops.jpg|thumb|Típiques cases [[Islandia|islandeses]] del centru de Reikiavik.]] {{VT|Alcaldes de Reikiavik}} == Tresporte == === Carreteres === [[Ficheru:Strætó.JPG|thumb|170px|Autobús públicu de la ciudá.]] [[Islandia]] tien una de les tases d'automóviles [[per cápita]] más altes del mundu (522 por cada 1000 habitantes)<ref>{{cita web| url=http://www.nationmaster.com/graph/tra_mot_veh-transportation-motor-vehicles| editorial=NationMaster.com| obra=United Nations World Statistics Pocketbook| títulu=Motor vehicles (most recent) by country| fechaaccesu=12 de xunetu de 2014}}</ref> magar lo cual Reikiavik (onde se concentra cerca de la metá de la población nacional) nun sufre problemes graves de conxestión yá que amplies carreteres de dellos carriles escurren por toles zones de la ciudá coneutando asina los distintos barrios y suburbios. A diferencia de capitales nacionales Reikiavik tampoco sufre problemes per falta de places d'estacionamiento yá que estes son abondo abondoses. Amás del tresporte priváu esiste un mediu de tresporte públicu compuestu por autobuses que ye conocíu como [[Strætó bs]]. La [[Hringvegur]] qu'escurre poles contorna de la ciudá coneutar col restu de llocalidaes d'[[Islandia]]. === Puertos === La ciudá tien dos [[Puertu marítimu|puertos marítimos]], el puertu vieyu que ye utilizáu polos pescadores y los cruceros turísticos y el [[puertu de Sundahöfn]] allugáu na zona este que ye'l mayor puertu d'[[Islandia]] y ye'l que s'utiliza pa mercancíes y contenedores. === Ferrocarriles === Por cuenta de lo abrupto que ye'l terrén n'[[Islandia]] nun hai ferrocarriles pero en Reikiavik utilizar a manera d'esposición vieyes llocomotores que sirvieron pa construyir infraestructures tales como l'antiguu puertu. === Aeropuertos === L'[[Aeropuertu de Reikiavik]] que s'atopa asitiáu dientro de la ciudá ye'l que-y da serviciu en vuelos a nivel nacional, vuelos a [[Dinamarca]] o [[Islles Feroe]] y vuelos chárter. El principal aeropuertu que da serviciu a la ciudá y al país enteru ye'l d'[[Aeropuertu Internacional de Keflavík]] que s'atopa asitiáu a 50 km de Reikiavik y cuenta con numberosos destinos internacionales como [[Aeropuertu de París-Charles de Gaulle|París]] o [[Aeropuertu de Madrid-Barajas|Madrid]] que dexen volar a casi cualquier llugar del mundu. == Educación == Los centros d'[[educación cimera]] de la ciudá son: {| {{tablaguapa}} ! Universidá!! Fundación!! Nome n'islandés!! Tipu |- | [[Universidá d'Islandia]] || [[1911]] || ''Háskóli Íslands'' || Pública |- | [[Universidá de Reikiavik]] || [[1998]] || ''Háskólinn í Reykjavík'' || Privada |- | [[Academia d'Artes d'Islandia]] || [[1998]] || ''Listaháskóli Íslands'' || Privada |} == Deportes == [[Ficheru:Handboltahylling4.JPG|thumb|Recibimientu en Reikiavik de la [[Seleición de balonmano d'Islandia|Seleición Nacional de Balonmano]], [[Balonmano nos Xuegos Olímpicos de Beixín 2008|subcampeona]] nes [[Xuegos Olímpicos de Beixín 2008|Olimpiaes de Beixín]].]] Los deportes más populares son el [[fútbol]] y el [[balonmano]] qu'atropen más del 75 % d'aficionaos al deporte. En fútbol, los principales equipos de la ciudá y del país son el [[KR Reykjavík]] y el [[Valur Reykjavík]]. En balonmano destaca la [[Seleición de balonmano d'Islandia]], que tien la so sede na ciudá y que nos [[Xuegos Olímpicos de Beixín 2008]] foi [[Balonmano nos Xuegos Olímpicos de Beixín 2008|subcampeona olímpica]]. L'estadiu [[Laugardalsvöllur]] que ye'l de mayor capacidá de tol país y el que sirve como sede a la [[Seleición de fútbol d'Islandia|Seleición Nacional de Fútbol]] y al [[Knattspyrnufélagið Fram]] alcuéntrase alcontráu na ciudá. == Llugares d'interés == Na ciudá atopen les instituciones gubernamentales, les llibreríes y los museos, la universidá ya instituciones d'investigación, les oficines centrales de comunicación (radio, televisión y diarios), los teatros profesionales y orquestes, les cortes de xusticia, piscines al campu y estadios de deportes, llinies marítimes, aérees y compañíes de tresporte coleutivu, factoríes y plantes procesadores de pexe. Los edificios más importantes son el Parllamentu (construyíu en [[1881]]) y la casa de Gobiernu (de mediaos del [[sieglu XVIII]]) dambos nel distritu d'[[El mioðborg]], ente'l puertu y el llagu [[Tjörnin]]. Cerca tán la Biblioteca y el Teatru Nacional allugaos xuntos detrás d'una estatua del primer colonizador. Nel área universitaria tán la universidá y los sos hoteles d'estudiantes, el [[Muséu Nacional d'Islandia]] y la Casa Nórdica (diseñada pol famosu arquiteutu finlandés [[Alvar Aalto]]). Hai numberoses ilesies antigües y nueves, ente la vieya [[catedral de Reikiavik|catedral]] cerca del Parllamentu y la peralta nueva [[Hallgrímskirkja]]. El 20 d'agostu de 2011 inauguróse l'edificiu [[Harpa Reikiavik|Harpa]]. El Muséu Folclóricu d'[[Arbaer]], n'unu de los suburbios del este, exhibe vieyes cases de Reikiavik reconstruyíes nel so estilu orixinal, como asina tamién una ilesia rural tradicional y una granxa, dambes con techos de [[turba]] y campera. Unu de los meyores ríos de [[Salmo (xéneru)|salmones]] cuerre al traviés del sector esti de la capital. Hai de solliñar tamién el Xardín botánicu de Reikiavik, [[Hortus Botanicus Reykjavicensis]] que ye'l más grande de cuantos esisten n'[[Islandia]]. {{wide image|Reykjavík panorama1.JPG|1500px|Panorama de la mariña norte de Reikiavik, vistu dende Örfirisey.}} == Ciudadanos pernomaos == * [[Halldór Laxness]]: Escritor ganador del [[Premiu Nobel de Lliteratura]]. * [[Arnaldur Indriðason]]: Escritor [[Islandia|islandés]]. * [[Jóhanna Sigurðardóttir]]: [[Primeros ministros d'Islandia|Exprimera ministra d'Islandia]]. * [[Vigdís Finnbogadóttir]]: Política islandesa, [[Presidente d'Islandia|primer presidenta d'Islandia]] ente [[1980]] y [[1996]]. * [[Hilmar Örn Hilmarsson]]: Xefe [[goði]] de la ''[[Ásatrúarfélagið|Íslenska Ásatrúarfélagið]]'' (Asociación Islandesa de la confesión [[Ásatrú]]). * [[Björk (cantante)|Björk Guðmundsdóttir]]: Cantante y compositora. * [[Hera Björk]]: Cantante islandesa que representó al so país n'[[Festival del Cantar d'Eurovisión 2010|Eurovisión 2010]]. * [[Paul Oscar]]: Cantante que representó al so país nel [[Festival del Cantar d'Eurovisión 1997]]. * [[Selma Björnsdóttir]]: Cantante que representó a [[Islandia]] en dos causes nel [[Festival del Cantar d'Eurovisión]]. * [[Eiður Guðjohnsen]]: Futbolista del [[F.C. Barcelona]] y [[Chelsea F.C.]] ente otros. == Ciudaes hermaniaes == La ciudá de Reikiavik robló protocolos de [[hermanancia de ciudaes]] con: {| cellpadding="10" |- valign="top" | * {{bandera|Venezuela}} [[Caraques]], [[Venezuela]]. * {{bandera|Arxentina}} [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]. * {{bandera|Dinamarca}} [[Copenḥague]], [[Dinamarca]]. * {{bandera|Finlandia}} [[Ḥélsinki]], [[Finlandia]]. * {{bandera|Groenlandia}} [[Nuuk]], [[Groenlandia]]. || * {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Kingston upon Hull]], [[Reinu Xuníu]]. * {{bandera|Noruega}} [[Oslu]], [[Noruega]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Seattle (Washington)|Seattle]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Suecia}} [[Estocolmu]], [[Suecia]]. * {{bandera|Rusia}} [[San Petersburgu]], [[Rusia]]. || * {{bandera|Islles Feroe}} [[Tórsḥavn]], [[Islles Feroe]]. * {{bandera|Lituania}} [[Vilnius]], [[Lituania]]. * {{bandera|Canadá}} [[Winnipeg]], [[Canadá]]. * {{bandera|Países Baxos}} [[Zevenaar]], [[Países Baxos]] || |} {{ socesión | predecesor = {{bandera|DEU}} [[Weimar]] | títulu = [[Ficheru:EU Insignia.svg|60px]]<br />[[Capital Europea de la Cultura]]<br />xunto con {{bandera|FRA}} [[Aviñon]]<br />{{bandera|NOR}} [[Bergen]]<br />{{bandera|ITA}} [[Boloña]]<br />{{bandera|BEL}} [[Bruxeles]]<br />{{bandera|POL}} [[Cracovia]]<br />{{bandera|FIN}} [[Ḥélsinki]]<br />{{bandera|CZE}} [[Praga]]<br />{{bandera|ESP}} [[Santiago de Compostela]] | periodu = [[2000]] | socesor = {{bandera|NED}} [[Rotterdam]]<br />{{bandera|POR}} [[Porto]] }} == Ver tamién == {{cat persones}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} *{{Páxina web|http://www.rvk.is}} * [http://www.backman.is/mapofrvk Backman.is] Mapa de Reikiavik {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes d'Islandia]] [[Categoría:Conceyos d'Islandia]] [[Categoría:Puertos d'Islandia]] d7qqlaz9b6k763tp07sx9wwo3w4y420 0 88811 4379518 4379265 2025-06-26T01:30:08Z XabatuBot 43102 Anovar estadístiques 4379518 wikitext text/x-wiki Esta ye una tabla con toles '''[[Wikipedia|Wikipedies]]''', presentaes n'orde decreciente de páxines de conteníu.<ref name="pdc">Les páxines de conteníu son les páxines de los [[Ayuda:Espaciu de nomes espacios de nomes]] que cada comunidá estima que constitúin la enciclopedia —amás del principal o d'artículos, en delles ediciones añaden otros complementarios—, y qu'amás nun son redireiciones y contienen siquier un enllaz internu.</ref> Los datos anóvense caldía automáticamente (última anovación <onlyinclude>{{#time: Y-m-d H:i|{{REVISIONTIMESTAMP}}}}</onlyinclude>) <!-- bot table start --> {| class="wikitable sortable col2izq col3izq col4izq" style="text-align: right; margin-bottom: 10px;" ! ! Llingua ! Llingua (llocal) ! {{abreviatura|Cód.|Códigu según ISO ISO 639-1}}<ref>La direición [[Llocalizador de recursos uniforme|URL]] de cada Wikipedia tien la estructura <code>http(s)://'''xx'''.wikipedia.org/wiki/</code>, onde '''xx''' ye la identificación de la llingua d'esa Wikipedia, según el códigu de lletres de la norma [ISO 639]-1.</ref> ! {{abreviatura|P. de cont.|Páxines de conteníu}} ! Páxines ! Ediciones ! {{abreviatura|Almins.|Alministradores}} ! Usuarios ! {{abreviatura|U. activos|Usuarios activos}}<ref>Considérase activos a los usuarios que fixeron dalguna aición nel proyeutu nos postreros 30 díes.</ref> ! Archivos ! {{abreviatura|Fond.|Fondura}}<ref>La fondura ye un mididor de l'actividá nuna Wikipedia qu'amuesa con qué frecuencia anoven les páxines de conteníu. <center><math>Fondura=\frac{Ediciones}{P\acute{a}xines}\cdot \left(\frac{P\acute{a}xines - Art\acute{\imath}culos}{Art\acute{\imath}culos} \right)^{2}</math></center></ref> |- | 1 | [[{{#language:en|ast}}]] | {{lang|en|{{#language:en}}}} | <code>[[:en:|en]]</code> | [[:en:Special:Statistics|7&nbsp;023&nbsp;297]] | [[:en:Special:Statistics|63&nbsp;395&nbsp;946]] | [[:en:Special:Statistics|1&nbsp;292&nbsp;643&nbsp;595]] | [[:en:Special:ListUsers/sysop|839]] | [[:en:Special:ListUsers|49&nbsp;321&nbsp;972]] | [[:en:Special:ActiveUsers|110&nbsp;331]] | [[:en:Special:ListFiles|939&nbsp;503]] | 1&nbsp;314 |- | 2 | [[Cebuanu]] | Sinugboanong | <code>[[:ceb:|ceb]]</code> | [[:ceb:Special:Statistics|6&nbsp;116&nbsp;531]] | [[:ceb:Special:Statistics|11&nbsp;229&nbsp;986]] | [[:ceb:Special:Statistics|35&nbsp;407&nbsp;235]] | [[:ceb:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ceb:Special:ListUsers|128&nbsp;757]] | [[:ceb:Special:ActiveUsers|162]] | [[:ceb:Special:ListFiles|3]] | 2 |- | 3 | [[Idioma alemán|Alemán]] | Deutsch | <code>[[:de:|de]]</code> | [[:de:Special:Statistics|3&nbsp;027&nbsp;024]] | [[:de:Special:Statistics|8&nbsp;318&nbsp;081]] | [[:de:Special:Statistics|255&nbsp;564&nbsp;973]] | [[:de:Special:ListUsers/sysop|172]] | [[:de:Special:ListUsers|4&nbsp;599&nbsp;545]] | [[:de:Special:ActiveUsers|16&nbsp;539]] | [[:de:Special:ListFiles|129&nbsp;825]] | 94 |- | 4 | [[Francés]] | français | <code>[[:fr:|fr]]</code> | [[:fr:Special:Statistics|2&nbsp;692&nbsp;777]] | [[:fr:Special:Statistics|13&nbsp;537&nbsp;246]] | [[:fr:Special:Statistics|226&nbsp;321&nbsp;920]] | [[:fr:Special:ListUsers/sysop|141]] | [[:fr:Special:ListUsers|5&nbsp;208&nbsp;016]] | [[:fr:Special:ActiveUsers|17&nbsp;177]] | [[:fr:Special:ListFiles|76&nbsp;116]] | 271 |- | 5 | [[Idioma suecu|Suecu]] | svenska | <code>[[:sv:|sv]]</code> | [[:sv:Special:Statistics|2&nbsp;611&nbsp;940]] | [[:sv:Special:Statistics|6&nbsp;314&nbsp;848]] | [[:sv:Special:Statistics|57&nbsp;555&nbsp;410]] | [[:sv:Special:ListUsers/sysop|65]] | [[:sv:Special:ListUsers|954&nbsp;837]] | [[:sv:Special:ActiveUsers|1&nbsp;848]] | [[:sv:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | 6 | [[Idioma neerlandés|Neerlandés]] | Nederlands | <code>[[:nl:|nl]]</code> | [[:nl:Special:Statistics|2&nbsp;190&nbsp;641]] | [[:nl:Special:Statistics|4&nbsp;713&nbsp;139]] | [[:nl:Special:Statistics|69&nbsp;358&nbsp;867]] | [[:nl:Special:ListUsers/sysop|29]] | [[:nl:Special:ListUsers|1&nbsp;411&nbsp;762]] | [[:nl:Special:ActiveUsers|3&nbsp;559]] | [[:nl:Special:ListFiles|20]] | 20 |- | 7 | [[Idioma rusu|Rusu]] | русский | <code>[[:ru:|ru]]</code> | [[:ru:Special:Statistics|2&nbsp;051&nbsp;761]] | [[:ru:Special:Statistics|8&nbsp;305&nbsp;692]] | [[:ru:Special:Statistics|145&nbsp;535&nbsp;872]] | [[:ru:Special:ListUsers/sysop|62]] | [[:ru:Special:ListUsers|3&nbsp;768&nbsp;095]] | [[:ru:Special:ActiveUsers|8&nbsp;205]] | [[:ru:Special:ListFiles|260&nbsp;506]] | 163 |- | 8 | [[Idioma español|Español]] | español | <code>[[:es:|es]]</code> | [[:es:Special:Statistics|2&nbsp;043&nbsp;832]] | [[:es:Special:Statistics|8&nbsp;443&nbsp;179]] | [[:es:Special:Statistics|167&nbsp;688&nbsp;299]] | [[:es:Special:ListUsers/sysop|52]] | [[:es:Special:ListUsers|7&nbsp;439&nbsp;665]] | [[:es:Special:ActiveUsers|12&nbsp;705]] | [[:es:Special:ListFiles|0]] | 195 |- | 9 | [[Idioma italianu|Italianu]] | italiano | <code>[[:it:|it]]</code> | [[:it:Special:Statistics|1&nbsp;923&nbsp;900]] | [[:it:Special:Statistics|8&nbsp;320&nbsp;985]] | [[:it:Special:Statistics|145&nbsp;294&nbsp;697]] | [[:it:Special:ListUsers/sysop|114]] | [[:it:Special:ListUsers|2&nbsp;653&nbsp;205]] | [[:it:Special:ActiveUsers|7&nbsp;023]] | [[:it:Special:ListFiles|122&nbsp;119]] | 193 |- | 10 | [[Idioma polacu|Polacu]] | polski | <code>[[:pl:|pl]]</code> | [[:pl:Special:Statistics|1&nbsp;661&nbsp;732]] | [[:pl:Special:Statistics|3&nbsp;893&nbsp;330]] | [[:pl:Special:Statistics|76&nbsp;870&nbsp;420]] | [[:pl:Special:ListUsers/sysop|96]] | [[:pl:Special:ListUsers|1&nbsp;382&nbsp;133]] | [[:pl:Special:ActiveUsers|4&nbsp;569]] | [[:pl:Special:ListFiles|264]] | 36 |- | 11 | [[Árabe exipcianu]] | مصرى | <code>[[:arz:|arz]]</code> | [[:arz:Special:Statistics|1&nbsp;627&nbsp;822]] | [[:arz:Special:Statistics|2&nbsp;157&nbsp;840]] | [[:arz:Special:Statistics|12&nbsp;097&nbsp;179]] | [[:arz:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:arz:Special:ListUsers|263&nbsp;663]] | [[:arz:Special:ActiveUsers|166]] | [[:arz:Special:ListFiles|1&nbsp;315]] | 1 |- | 12 | [[Chinu mandarín|Chinu]] | 中文 | <code>[[:zh:|zh]]</code> | [[:zh:Special:Statistics|1&nbsp;484&nbsp;910]] | [[:zh:Special:Statistics|8&nbsp;060&nbsp;405]] | [[:zh:Special:Statistics|87&nbsp;618&nbsp;545]] | [[:zh:Special:ListUsers/sysop|63]] | [[:zh:Special:ListUsers|3&nbsp;742&nbsp;504]] | [[:zh:Special:ActiveUsers|7&nbsp;175]] | [[:zh:Special:ListFiles|68&nbsp;666]] | 213 |- | 13 | [[Xaponés]] | 日本語 | <code>[[:ja:|ja]]</code> | [[:ja:Special:Statistics|1&nbsp;463&nbsp;410]] | [[:ja:Special:Statistics|4&nbsp;302&nbsp;255]] | [[:ja:Special:Statistics|105&nbsp;153&nbsp;002]] | [[:ja:Special:ListUsers/sysop|41]] | [[:ja:Special:ListUsers|2&nbsp;329&nbsp;233]] | [[:ja:Special:ActiveUsers|12&nbsp;273]] | [[:ja:Special:ListFiles|5&nbsp;420]] | 92 |- | 14 | [[Idioma ucraín|Ucraín]] | українська | <code>[[:uk:|uk]]</code> | [[:uk:Special:Statistics|1&nbsp;381&nbsp;748]] | [[:uk:Special:Statistics|4&nbsp;919&nbsp;981]] | [[:uk:Special:Statistics|45&nbsp;529&nbsp;143]] | [[:uk:Special:ListUsers/sysop|47]] | [[:uk:Special:ListUsers|806&nbsp;872]] | [[:uk:Special:ActiveUsers|2&nbsp;964]] | [[:uk:Special:ListFiles|113&nbsp;999]] | 61 |- | 15 | [[Vietnamita]] | Tiếng Việt | <code>[[:vi:|vi]]</code> | [[:vi:Special:Statistics|1&nbsp;295&nbsp;190]] | [[:vi:Special:Statistics|19&nbsp;508&nbsp;303]] | [[:vi:Special:Statistics|73&nbsp;569&nbsp;810]] | [[:vi:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:vi:Special:ListUsers|991&nbsp;712]] | [[:vi:Special:ActiveUsers|1&nbsp;290]] | [[:vi:Special:ListFiles|26&nbsp;877]] | 746 |- | 16 | [[Árabe]] | العربية | <code>[[:ar:|ar]]</code> | [[:ar:Special:Statistics|1&nbsp;268&nbsp;313]] | [[:ar:Special:Statistics|8&nbsp;807&nbsp;406]] | [[:ar:Special:Statistics|71&nbsp;090&nbsp;857]] | [[:ar:Special:ListUsers/sysop|26]] | [[:ar:Special:ListUsers|2&nbsp;729&nbsp;952]] | [[:ar:Special:ActiveUsers|3&nbsp;544]] | [[:ar:Special:ListFiles|55&nbsp;383]] | 285 |- | 17 | [[Samareñu]] | Winaray | <code>[[:war:|war]]</code> | [[:war:Special:Statistics|1&nbsp;266&nbsp;709]] | [[:war:Special:Statistics|2&nbsp;870&nbsp;443]] | [[:war:Special:Statistics|7&nbsp;719&nbsp;426]] | [[:war:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:war:Special:ListUsers|63&nbsp;143]] | [[:war:Special:ActiveUsers|72]] | [[:war:Special:ListFiles|42]] | 4 |- | 18 | [[Portugués]] | Idioma português | <code>[[:pt:|pt]]</code> | [[:pt:Special:Statistics|1&nbsp;149&nbsp;295]] | [[:pt:Special:Statistics|5&nbsp;921&nbsp;820]] | [[:pt:Special:Statistics|70&nbsp;169&nbsp;232]] | [[:pt:Special:ListUsers/sysop|52]] | [[:pt:Special:ListUsers|3&nbsp;244&nbsp;120]] | [[:pt:Special:ActiveUsers|8&nbsp;063]] | [[:pt:Special:ListFiles|65&nbsp;293]] | 204 |- | 19 | [[Idioma persa|Persa]] | فارسی | <code>[[:fa:|fa]]</code> | [[:fa:Special:Statistics|1&nbsp;044&nbsp;186]] | [[:fa:Special:Statistics|5&nbsp;918&nbsp;556]] | [[:fa:Special:Statistics|42&nbsp;065&nbsp;714]] | [[:fa:Special:ListUsers/sysop|36]] | [[:fa:Special:ListUsers|1&nbsp;397&nbsp;712]] | [[:fa:Special:ActiveUsers|3&nbsp;858]] | [[:fa:Special:ListFiles|94&nbsp;950]] | 155 |- | 20 | [[Catalán]] | ca | <code>[[:ca:|ca]]</code> | [[:ca:Special:Statistics|776&nbsp;571]] | [[:ca:Special:Statistics|1&nbsp;945&nbsp;583]] | [[:ca:Special:Statistics|35&nbsp;203&nbsp;806]] | [[:ca:Special:ListUsers/sysop|26]] | [[:ca:Special:ListUsers|516&nbsp;994]] | [[:ca:Special:ActiveUsers|1&nbsp;150]] | [[:ca:Special:ListFiles|11&nbsp;401]] | 41 |- | 21 | [[idioma indonesiu|Indonesiu]] | Idioma indonesiu | <code>[[:id:|id]]</code> | [[:id:Special:Statistics|733&nbsp;600]] | [[:id:Special:Statistics|4&nbsp;003&nbsp;007]] | [[:id:Special:Statistics|27&nbsp;432&nbsp;023]] | [[:id:Special:ListUsers/sysop|46]] | [[:id:Special:ListUsers|1&nbsp;553&nbsp;635]] | [[:id:Special:ActiveUsers|3&nbsp;047]] | [[:id:Special:ListFiles|62&nbsp;061]] | 136 |- | 22 | [[Idioma serbiu|Serbiu]] | српски / srpski | <code>[[:sr:|sr]]</code> | [[:sr:Special:Statistics|708&nbsp;224]] | [[:sr:Special:Statistics|4&nbsp;202&nbsp;647]] | [[:sr:Special:Statistics|30&nbsp;063&nbsp;572]] | [[:sr:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:sr:Special:ListUsers|443&nbsp;827]] | [[:sr:Special:ActiveUsers|2&nbsp;138]] | [[:sr:Special:ListFiles|39&nbsp;387]] | 174 |- | 23 | [[Idioma coreanu|Coreanu]] | 한국어 | <code>[[:ko:|ko]]</code> | [[:ko:Special:Statistics|708&nbsp;149]] | [[:ko:Special:Statistics|3&nbsp;415&nbsp;422]] | [[:ko:Special:Statistics|40&nbsp;060&nbsp;260]] | [[:ko:Special:ListUsers/sysop|30]] | [[:ko:Special:ListUsers|899&nbsp;396]] | [[:ko:Special:ActiveUsers|4&nbsp;021]] | [[:ko:Special:ListFiles|14&nbsp;431]] | 171 |- | 24 | [[Noruegu|Noruegu (Bokmål)]] | norsk | <code>[[:no:|no]]</code> | [[:no:Special:Statistics|649&nbsp;841]] | [[:no:Special:Statistics|1&nbsp;864&nbsp;993]] | [[:no:Special:Statistics|25&nbsp;152&nbsp;694]] | [[:no:Special:ListUsers/sysop|40]] | [[:no:Special:ListUsers|657&nbsp;716]] | [[:no:Special:ActiveUsers|2&nbsp;302]] | [[:no:Special:ListFiles|4]] | 47 |- | 25 | [[Turcu]] | Türkçe | <code>[[:tr:|tr]]</code> | [[:tr:Special:Statistics|640&nbsp;467]] | [[:tr:Special:Statistics|3&nbsp;339&nbsp;159]] | [[:tr:Special:Statistics|35&nbsp;501&nbsp;486]] | [[:tr:Special:ListUsers/sysop|23]] | [[:tr:Special:ListUsers|1&nbsp;688&nbsp;827]] | [[:tr:Special:ActiveUsers|3&nbsp;326]] | [[:tr:Special:ListFiles|43&nbsp;408]] | 189 |- | 26 | [[Idioma chechenu|Chechenu]] | нохчийн | <code>[[:ce:|ce]]</code> | [[:ce:Special:Statistics|601&nbsp;573]] | [[:ce:Special:Statistics|1&nbsp;191&nbsp;483]] | [[:ce:Special:Statistics|10&nbsp;514&nbsp;365]] | [[:ce:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ce:Special:ListUsers|41&nbsp;951]] | [[:ce:Special:ActiveUsers|50]] | [[:ce:Special:ListFiles|331]] | 8 |- | 27 | [[Idioma finlandés|Finlandés]] | suomi | <code>[[:fi:|fi]]</code> | [[:fi:Special:Statistics|596&nbsp;442]] | [[:fi:Special:Statistics|1&nbsp;541&nbsp;362]] | [[:fi:Special:Statistics|23&nbsp;327&nbsp;878]] | [[:fi:Special:ListUsers/sysop|35]] | [[:fi:Special:ListUsers|606&nbsp;135]] | [[:fi:Special:ActiveUsers|1&nbsp;385]] | [[:fi:Special:ListFiles|78&nbsp;505]] | 38 |- | 28 | [[Idioma checu|Checu]] | čeština | <code>[[:cs:|cs]]</code> | [[:cs:Special:Statistics|571&nbsp;661]] | [[:cs:Special:Statistics|1&nbsp;596&nbsp;395]] | [[:cs:Special:Statistics|24&nbsp;973&nbsp;187]] | [[:cs:Special:ListUsers/sysop|33]] | [[:cs:Special:ListUsers|703&nbsp;196]] | [[:cs:Special:ActiveUsers|2&nbsp;805]] | [[:cs:Special:ListFiles|1]] | 50 |- | 29 | [[Idioma húngaru|Húngaru]] | magyar | <code>[[:hu:|hu]]</code> | [[:hu:Special:Statistics|558&nbsp;696]] | [[:hu:Special:Statistics|1&nbsp;589&nbsp;718]] | [[:hu:Special:Statistics|28&nbsp;159&nbsp;756]] | [[:hu:Special:ListUsers/sysop|26]] | [[:hu:Special:ListUsers|591&nbsp;938]] | [[:hu:Special:ActiveUsers|1&nbsp;351]] | [[:hu:Special:ListFiles|9&nbsp;306]] | 60 |- | 30 | [[Rumanu]] | Idioma rumanu | <code>[[:ro:|ro]]</code> | [[:ro:Special:Statistics|514&nbsp;163]] | [[:ro:Special:Statistics|2&nbsp;906&nbsp;363]] | [[:ro:Special:Statistics|16&nbsp;993&nbsp;356]] | [[:ro:Special:ListUsers/sysop|16]] | [[:ro:Special:ListUsers|700&nbsp;098]] | [[:ro:Special:ActiveUsers|2&nbsp;653]] | [[:ro:Special:ListFiles|118&nbsp;022]] | 127 |- | 31 | [[Idioma tártaru]] | татарча/tatarça | <code>[[:tt:|tt]]</code> | [[:tt:Special:Statistics|502&nbsp;917]] | [[:tt:Special:Statistics|832&nbsp;442]] | [[:tt:Special:Statistics|4&nbsp;447&nbsp;655]] | [[:tt:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:tt:Special:ListUsers|55&nbsp;936]] | [[:tt:Special:ActiveUsers|77]] | [[:tt:Special:ListFiles|6&nbsp;837]] | 2 |- | 32 | [[Idioma vascu|Vascu]] | euskara | <code>[[:eu:|eu]]</code> | [[:eu:Special:Statistics|466&nbsp;245]] | [[:eu:Special:Statistics|1&nbsp;005&nbsp;325]] | [[:eu:Special:Statistics|10&nbsp;317&nbsp;223]] | [[:eu:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:eu:Special:ListUsers|174&nbsp;945]] | [[:eu:Special:ActiveUsers|356]] | [[:eu:Special:ListFiles|0]] | 14 |- | 33 | [[Idioma serbocroata|Serbocroata]] | srpskohrvatski / српскохрватски | <code>[[:sh:|sh]]</code> | [[:sh:Special:Statistics|460&nbsp;890]] | [[:sh:Special:Statistics|4&nbsp;626&nbsp;122]] | [[:sh:Special:Statistics|42&nbsp;456&nbsp;801]] | [[:sh:Special:ListUsers/sysop|8]] | [[:sh:Special:ListUsers|263&nbsp;393]] | [[:sh:Special:ActiveUsers|466]] | [[:sh:Special:ListFiles|9&nbsp;927]] | 750 |- | 34 | [[Idioma malayu|Malayu]] | Bahasa Melayu | <code>[[:ms:|ms]]</code> | [[:ms:Special:Statistics|428&nbsp;771]] | [[:ms:Special:Statistics|1&nbsp;158&nbsp;402]] | [[:ms:Special:Statistics|6&nbsp;560&nbsp;109]] | [[:ms:Special:ListUsers/sysop|13]] | [[:ms:Special:ListUsers|355&nbsp;941]] | [[:ms:Special:ActiveUsers|577]] | [[:ms:Special:ListFiles|18&nbsp;409]] | 16 |- | 36 | [[Hebréu]] | עברית | <code>[[:he:|he]]</code> | [[:he:Special:Statistics|377&nbsp;906]] | [[:he:Special:Statistics|1&nbsp;595&nbsp;710]] | [[:he:Special:Statistics|41&nbsp;235&nbsp;248]] | [[:he:Special:ListUsers/sysop|28]] | [[:he:Special:ListUsers|1&nbsp;208&nbsp;765]] | [[:he:Special:ActiveUsers|2&nbsp;896]] | [[:he:Special:ListFiles|84&nbsp;997]] | 268 |- | 37 | [[Esperantu]] | Esperanto | <code>[[:eo:|eo]]</code> | [[:eo:Special:Statistics|371&nbsp;895]] | [[:eo:Special:Statistics|834&nbsp;699]] | [[:eo:Special:Statistics|9&nbsp;105&nbsp;502]] | [[:eo:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:eo:Special:ListUsers|238&nbsp;299]] | [[:eo:Special:ActiveUsers|308]] | [[:eo:Special:ListFiles|18&nbsp;987]] | 17 |- | 38 | [[Idioma armeniu|Armeniu]] | Հայերեն | <code>[[:hy:|hy]]</code> | [[:hy:Special:Statistics|319&nbsp;732]] | [[:hy:Special:Statistics|1&nbsp;175&nbsp;953]] | [[:hy:Special:Statistics|10&nbsp;355&nbsp;462]] | [[:hy:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:hy:Special:ListUsers|155&nbsp;261]] | [[:hy:Special:ActiveUsers|430]] | [[:hy:Special:ListFiles|12&nbsp;302]] | 63 |- | 39 | [[Idioma danés|Danés]] | dansk | <code>[[:da:|da]]</code> | [[:da:Special:Statistics|309&nbsp;324]] | [[:da:Special:Statistics|970&nbsp;049]] | [[:da:Special:Statistics|12&nbsp;031&nbsp;072]] | [[:da:Special:ListUsers/sysop|26]] | [[:da:Special:ListUsers|519&nbsp;370]] | [[:da:Special:ActiveUsers|1&nbsp;710]] | [[:da:Special:ListFiles|3]] | 57 |- | 40 | [[Idioma búlgaru|Búlgaru]] | български | <code>[[:bg:|bg]]</code> | [[:bg:Special:Statistics|304&nbsp;663]] | [[:bg:Special:Statistics|687&nbsp;879]] | [[:bg:Special:Statistics|12&nbsp;589&nbsp;475]] | [[:bg:Special:ListUsers/sysop|20]] | [[:bg:Special:ListUsers|361&nbsp;111]] | [[:bg:Special:ActiveUsers|605]] | [[:bg:Special:ListFiles|13]] | 29 |- | 41 | [[Idioma uzbequistanín|Uzbequistanín]] | oʻzbekcha/ўзбекча | <code>[[:uz:|uz]]</code> | [[:uz:Special:Statistics|293&nbsp;727]] | [[:uz:Special:Statistics|1&nbsp;103&nbsp;938]] | [[:uz:Special:Statistics|5&nbsp;475&nbsp;383]] | [[:uz:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:uz:Special:ListUsers|179&nbsp;660]] | [[:uz:Special:ActiveUsers|355]] | [[:uz:Special:ListFiles|3&nbsp;940]] | 38 |- | 42 | [[Idioma galés|Galés]] | Cymraeg | <code>[[:cy:|cy]]</code> | [[:cy:Special:Statistics|282&nbsp;179]] | [[:cy:Special:Statistics|523&nbsp;277]] | [[:cy:Special:Statistics|13&nbsp;780&nbsp;776]] | [[:cy:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:cy:Special:ListUsers|98&nbsp;311]] | [[:cy:Special:ActiveUsers|110]] | [[:cy:Special:ListFiles|11&nbsp;704]] | 19 |- | 43 | [[Inglés simple]] | Simple English | <code>[[:simple:|simple]]</code> | [[:simple:Special:Statistics|270&nbsp;581]] | [[:simple:Special:Statistics|888&nbsp;053]] | [[:simple:Special:Statistics|10&nbsp;329&nbsp;875]] | [[:simple:Special:ListUsers/sysop|22]] | [[:simple:Special:ListUsers|1&nbsp;610&nbsp;575]] | [[:simple:Special:ActiveUsers|1&nbsp;454]] | [[:simple:Special:ListFiles|36]] | 61 |- | 44 | [[Idioma bielorrusu|Bielorrusu]] | беларуская | <code>[[:be:|be]]</code> | [[:be:Special:Statistics|254&nbsp;665]] | [[:be:Special:Statistics|714&nbsp;389]] | [[:be:Special:Statistics|5&nbsp;002&nbsp;064]] | [[:be:Special:ListUsers/sysop|8]] | [[:be:Special:ListUsers|153&nbsp;400]] | [[:be:Special:ActiveUsers|269]] | [[:be:Special:ListFiles|3&nbsp;493]] | 23 |- | 45 | [[Griegu]] | Ελληνικά | <code>[[:el:|el]]</code> | [[:el:Special:Statistics|254&nbsp;617]] | [[:el:Special:Statistics|723&nbsp;486]] | [[:el:Special:Statistics|11&nbsp;143&nbsp;389]] | [[:el:Special:ListUsers/sysop|22]] | [[:el:Special:ListUsers|454&nbsp;968]] | [[:el:Special:ActiveUsers|862]] | [[:el:Special:ListFiles|19&nbsp;228]] | 52 |- | 46 | [[Idioma eslovacu|Eslovacu]] | slovenčina | <code>[[:sk:|sk]]</code> | [[:sk:Special:Statistics|254&nbsp;436]] | [[:sk:Special:Statistics|589&nbsp;058]] | [[:sk:Special:Statistics|8&nbsp;028&nbsp;375]] | [[:sk:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:sk:Special:ListUsers|265&nbsp;241]] | [[:sk:Special:ActiveUsers|492]] | [[:sk:Special:ListFiles|0]] | 24 |- | 47 | [[Idioma estoniu|Estoniu]] | eesti | <code>[[:et:|et]]</code> | [[:et:Special:Statistics|253&nbsp;120]] | [[:et:Special:Statistics|596&nbsp;137]] | [[:et:Special:Statistics|6&nbsp;904&nbsp;597]] | [[:et:Special:ListUsers/sysop|34]] | [[:et:Special:ListUsers|206&nbsp;859]] | [[:et:Special:ActiveUsers|549]] | [[:et:Special:ListFiles|664]] | 21 |- | 48 | [[Azerbaixanu del sur]] | تۆرکجه | <code>[[:azb:|azb]]</code> | [[:azb:Special:Statistics|244&nbsp;152]] | [[:azb:Special:Statistics|579&nbsp;082]] | [[:azb:Special:Statistics|1&nbsp;574&nbsp;517]] | [[:azb:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:azb:Special:ListUsers|56&nbsp;216]] | [[:azb:Special:ActiveUsers|94]] | [[:azb:Special:ListFiles|466]] | 5 |- | 49 | [[Idioma kazaquistanín|kazaquistanín]] | қазақша | <code>[[:kk:|kk]]</code> | [[:kk:Special:Statistics|239&nbsp;575]] | [[:kk:Special:Statistics|650&nbsp;167]] | [[:kk:Special:Statistics|3&nbsp;479&nbsp;590]] | [[:kk:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:kk:Special:ListUsers|166&nbsp;517]] | [[:kk:Special:ActiveUsers|229]] | [[:kk:Special:ListFiles|8&nbsp;457]] | 16 |- | 50 | [[Idioma minangkabau|Minangkabau]] | Baso Minangkabau | <code>[[:min:|min]]</code> | [[:min:Special:Statistics|228&nbsp;436]] | [[:min:Special:Statistics|473&nbsp;130]] | [[:min:Special:Statistics|3&nbsp;174&nbsp;462]] | [[:min:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:min:Special:ListUsers|21&nbsp;281]] | [[:min:Special:ActiveUsers|35]] | [[:min:Special:ListFiles|180]] | 8 |- | 51 | [[Urdú]] | اردو | <code>[[:ur:|ur]]</code> | [[:ur:Special:Statistics|228&nbsp;117]] | [[:ur:Special:Statistics|2&nbsp;229&nbsp;513]] | [[:ur:Special:Statistics|8&nbsp;851&nbsp;715]] | [[:ur:Special:ListUsers/sysop|8]] | [[:ur:Special:ListUsers|195&nbsp;444]] | [[:ur:Special:ActiveUsers|228]] | [[:ur:Special:ListFiles|7&nbsp;878]] | 306 |- | 52 | [[Idioma croata|Croata]] | hrvatski | <code>[[:hr:|hr]]</code> | [[:hr:Special:Statistics|226&nbsp;590]] | [[:hr:Special:Statistics|486&nbsp;611]] | [[:hr:Special:Statistics|7&nbsp;228&nbsp;994]] | [[:hr:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:hr:Special:ListUsers|330&nbsp;048]] | [[:hr:Special:ActiveUsers|457]] | [[:hr:Special:ListFiles|21&nbsp;416]] | 20 |- | 53 | [[Idioma lituanu|Lituanu]] | lietuvių | <code>[[:lt:|lt]]</code> | [[:lt:Special:Statistics|222&nbsp;703]] | [[:lt:Special:Statistics|554&nbsp;294]] | [[:lt:Special:Statistics|7&nbsp;570&nbsp;873]] | [[:lt:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:lt:Special:ListUsers|198&nbsp;960]] | [[:lt:Special:ActiveUsers|305]] | [[:lt:Special:ListFiles|26&nbsp;566]] | 30 |- | 54 | [[Idioma gallegu|Gallegu]] | galego | <code>[[:gl:|gl]]</code> | [[:gl:Special:Statistics|222&nbsp;553]] | [[:gl:Special:Statistics|547&nbsp;570]] | [[:gl:Special:Statistics|7&nbsp;097&nbsp;454]] | [[:gl:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:gl:Special:ListUsers|155&nbsp;631]] | [[:gl:Special:ActiveUsers|291]] | [[:gl:Special:ListFiles|31]] | 28 |- | 55 | [[Idioma azerbaixanu|Azerbaixanu]] | azərbaycanca | <code>[[:az:|az]]</code> | [[:az:Special:Statistics|205&nbsp;452]] | [[:az:Special:Statistics|618&nbsp;419]] | [[:az:Special:Statistics|8&nbsp;200&nbsp;771]] | [[:az:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:az:Special:ListUsers|311&nbsp;565]] | [[:az:Special:ActiveUsers|560]] | [[:az:Special:ListFiles|14&nbsp;840]] | 54 |- | 56 | [[Idioma eslovenu|Eslovenu]] | slovenščina | <code>[[:sl:|sl]]</code> | [[:sl:Special:Statistics|193&nbsp;484]] | [[:sl:Special:Statistics|492&nbsp;113]] | [[:sl:Special:Statistics|6&nbsp;447&nbsp;723]] | [[:sl:Special:ListUsers/sysop|22]] | [[:sl:Special:ListUsers|242&nbsp;801]] | [[:sl:Special:ActiveUsers|296]] | [[:sl:Special:ListFiles|8&nbsp;690]] | 31 |- | 57 | [[Idioma xeorxanu|Xeorxanu]] | ქართული | <code>[[:ka:|ka]]</code> | [[:ka:Special:Statistics|183&nbsp;745]] | [[:ka:Special:Statistics|506&nbsp;791]] | [[:ka:Special:Statistics|4&nbsp;809&nbsp;154]] | [[:ka:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:ka:Special:ListUsers|169&nbsp;943]] | [[:ka:Special:ActiveUsers|290]] | [[:ka:Special:ListFiles|15&nbsp;891]] | 29 |- | 58 | [[Xudeoespañol]] | Ladin | <code>[[:lld:|lld]]</code> | [[:lld:Special:Statistics|180&nbsp;791]] | [[:lld:Special:Statistics|187&nbsp;764]] | [[:lld:Special:Statistics|242&nbsp;381]] | [[:lld:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:lld:Special:ListUsers|10&nbsp;128]] | [[:lld:Special:ActiveUsers|30]] | [[:lld:Special:ListFiles|4]] | 0 |- | 59 | [[Nynorsk|Noruegu (Nynorsk)]] | norsk nynorsk | <code>[[:nn:|nn]]</code> | [[:nn:Special:Statistics|174&nbsp;950]] | [[:nn:Special:Statistics|395&nbsp;413]] | [[:nn:Special:Statistics|3&nbsp;602&nbsp;687]] | [[:nn:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:nn:Special:ListUsers|143&nbsp;845]] | [[:nn:Special:ActiveUsers|133]] | [[:nn:Special:ListFiles|10]] | 14 |- | 60 | [[Idioma tamil|Tamil]] | தமிழ் | <code>[[:ta:|ta]]</code> | [[:ta:Special:Statistics|174&nbsp;756]] | [[:ta:Special:Statistics|597&nbsp;914]] | [[:ta:Special:Statistics|4&nbsp;287&nbsp;791]] | [[:ta:Special:ListUsers/sysop|32]] | [[:ta:Special:ListUsers|244&nbsp;454]] | [[:ta:Special:ActiveUsers|269]] | [[:ta:Special:ListFiles|9&nbsp;370]] | 42 |- | 61 | [[Idioma tailandés|Tailandés]] | ไทย | <code>[[:th:|th]]</code> | [[:th:Special:Statistics|174&nbsp;676]] | [[:th:Special:Statistics|1&nbsp;145&nbsp;085]] | [[:th:Special:Statistics|12&nbsp;367&nbsp;642]] | [[:th:Special:ListUsers/sysop|18]] | [[:th:Special:ListUsers|502&nbsp;898]] | [[:th:Special:ActiveUsers|1&nbsp;175]] | [[:th:Special:ListFiles|5&nbsp;810]] | 333 |- | 62 | [[Idioma bengalín|Bengalín]] | বাংলা | <code>[[:bn:|bn]]</code> | [[:bn:Special:Statistics|171&nbsp;761]] | [[:bn:Special:Statistics|1&nbsp;339&nbsp;022]] | [[:bn:Special:Statistics|8&nbsp;261&nbsp;973]] | [[:bn:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:bn:Special:ListUsers|495&nbsp;185]] | [[:bn:Special:ActiveUsers|882]] | [[:bn:Special:ListFiles|20&nbsp;451]] | 285 |- | 63 | [[Idioma hindi|Hindi]] | हिन्दी | <code>[[:hi:|hi]]</code> | [[:hi:Special:Statistics|165&nbsp;691]] | [[:hi:Special:Statistics|1&nbsp;373&nbsp;112]] | [[:hi:Special:Statistics|6&nbsp;421&nbsp;528]] | [[:hi:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:hi:Special:ListUsers|857&nbsp;035]] | [[:hi:Special:ActiveUsers|540]] | [[:hi:Special:ListFiles|4&nbsp;607]] | 248 |- | 64 | [[Idioma macedoniu|Macedoniu]] | македонски | <code>[[:mk:|mk]]</code> | [[:mk:Special:Statistics|153&nbsp;450]] | [[:mk:Special:Statistics|584&nbsp;133]] | [[:mk:Special:Statistics|5&nbsp;371&nbsp;662]] | [[:mk:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:mk:Special:ListUsers|123&nbsp;671]] | [[:mk:Special:ActiveUsers|227]] | [[:mk:Special:ListFiles|9&nbsp;648]] | 72 |- | 65 | [[Idioma llatín|Llatín]] | Latina | <code>[[:la:|la]]</code> | [[:la:Special:Statistics|140&nbsp;295]] | [[:la:Special:Statistics|287&nbsp;720]] | [[:la:Special:Statistics|3&nbsp;888&nbsp;577]] | [[:la:Special:ListUsers/sysop|21]] | [[:la:Special:ListUsers|193&nbsp;727]] | [[:la:Special:ActiveUsers|160]] | [[:la:Special:ListFiles|0]] | 15 |- | 67 | [[Asturianu]] | asturianu | <code>[[:ast:|ast]]</code> | [[:ast:Special:Statistics|137&nbsp;339]] | [[:ast:Special:Statistics|244&nbsp;200]] | [[:ast:Special:Statistics|4&nbsp;373&nbsp;981]] | [[:ast:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ast:Special:ListUsers|134&nbsp;887]] | [[:ast:Special:ActiveUsers|103]] | [[:ast:Special:ListFiles|0]] | 11 |- | 68 | [[Idioma letón|Letón]] | latviešu | <code>[[:lv:|lv]]</code> | [[:lv:Special:Statistics|136&nbsp;014]] | [[:lv:Special:Statistics|545&nbsp;315]] | [[:lv:Special:Statistics|4&nbsp;292&nbsp;246]] | [[:lv:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:lv:Special:ListUsers|131&nbsp;469]] | [[:lv:Special:ActiveUsers|257]] | [[:lv:Special:ListFiles|27&nbsp;518]] | 71 |- | 69 | [[Afrikaans]] | Afrikaans | <code>[[:af:|af]]</code> | [[:af:Special:Statistics|124&nbsp;781]] | [[:af:Special:Statistics|428&nbsp;351]] | [[:af:Special:Statistics|2&nbsp;811&nbsp;084]] | [[:af:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:af:Special:ListUsers|189&nbsp;507]] | [[:af:Special:ActiveUsers|185]] | [[:af:Special:ListFiles|9&nbsp;798]] | 39 |- | 70 | [[Taxiku]] | тоҷикӣ | <code>[[:tg:|tg]]</code> | [[:tg:Special:Statistics|115&nbsp;515]] | [[:tg:Special:Statistics|282&nbsp;569]] | [[:tg:Special:Statistics|1&nbsp;436&nbsp;376]] | [[:tg:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:tg:Special:ListUsers|71&nbsp;318]] | [[:tg:Special:ActiveUsers|71]] | [[:tg:Special:ListFiles|530]] | 11 |- | 71 | [[Idioma telugu]] | తెలుగు | <code>[[:te:|te]]</code> | [[:te:Special:Statistics|113&nbsp;935]] | [[:te:Special:Statistics|393&nbsp;207]] | [[:te:Special:Statistics|4&nbsp;501&nbsp;227]] | [[:te:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:te:Special:ListUsers|137&nbsp;390]] | [[:te:Special:ActiveUsers|168]] | [[:te:Special:ListFiles|14&nbsp;379]] | 69 |- | 72 | [[Idioma birmanu|Birmanu]] | မြန်မာဘာသာ | <code>[[:my:|my]]</code> | [[:my:Special:Statistics|109&nbsp;282]] | [[:my:Special:Statistics|254&nbsp;731]] | [[:my:Special:Statistics|878&nbsp;799]] | [[:my:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:my:Special:ListUsers|129&nbsp;666]] | [[:my:Special:ActiveUsers|139]] | [[:my:Special:ListFiles|2&nbsp;913]] | 6 |- | 73 | [[Idioma albanés|Albanés]] | shqip | <code>[[:sq:|sq]]</code> | [[:sq:Special:Statistics|103&nbsp;591]] | [[:sq:Special:Statistics|314&nbsp;335]] | [[:sq:Special:Statistics|2&nbsp;808&nbsp;410]] | [[:sq:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:sq:Special:ListUsers|173&nbsp;130]] | [[:sq:Special:ActiveUsers|252]] | [[:sq:Special:ListFiles|3&nbsp;700]] | 37 |- | 74 | [[Idioma malgax|Malgax]] | Malagasy | <code>[[:mg:|mg]]</code> | [[:mg:Special:Statistics|100&nbsp;246]] | [[:mg:Special:Statistics|256&nbsp;660]] | [[:mg:Special:Statistics|1&nbsp;109&nbsp;264]] | [[:mg:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:mg:Special:ListUsers|35&nbsp;898]] | [[:mg:Special:ActiveUsers|82]] | [[:mg:Special:ListFiles|3]] | 11 |- | 75 | [[Suaḥili]] | Kiswahili | <code>[[:sw:|sw]]</code> | [[:sw:Special:Statistics|100&nbsp;019]] | [[:sw:Special:Statistics|198&nbsp;671]] | [[:sw:Special:Statistics|1&nbsp;431&nbsp;269]] | [[:sw:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:sw:Special:ListUsers|78&nbsp;741]] | [[:sw:Special:ActiveUsers|484]] | [[:sw:Special:ListFiles|1&nbsp;188]] | 7 |- | 76 | [[Idioma marathi|Marathi]] | मराठी | <code>[[:mr:|mr]]</code> | [[:mr:Special:Statistics|100&nbsp;014]] | [[:mr:Special:Statistics|321&nbsp;332]] | [[:mr:Special:Statistics|2&nbsp;578&nbsp;437]] | [[:mr:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:mr:Special:ListUsers|170&nbsp;852]] | [[:mr:Special:ActiveUsers|164]] | [[:mr:Special:ListFiles|4&nbsp;054]] | 39 |- | 77 | [[Idioma bosniu|Bosniu]] | bosanski | <code>[[:bs:|bs]]</code> | [[:bs:Special:Statistics|95&nbsp;307]] | [[:bs:Special:Statistics|376&nbsp;594]] | [[:bs:Special:Statistics|3&nbsp;717&nbsp;303]] | [[:bs:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:bs:Special:ListUsers|169&nbsp;606]] | [[:bs:Special:ActiveUsers|185]] | [[:bs:Special:ListFiles|5&nbsp;276]] | 86 |- | 78 | [[Idioma curdu|Curdu]] | kurdî | <code>[[:ku:|ku]]</code> | [[:ku:Special:Statistics|90&nbsp;433]] | [[:ku:Special:Statistics|286&nbsp;663]] | [[:ku:Special:Statistics|1&nbsp;942&nbsp;217]] | [[:ku:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ku:Special:ListUsers|94&nbsp;631]] | [[:ku:Special:ActiveUsers|77]] | [[:ku:Special:ListFiles|555]] | 32 |- | 79 | [[Idioma occitanu|Occitanu]] | occitan | <code>[[:oc:|oc]]</code> | [[:oc:Special:Statistics|89&nbsp;879]] | [[:oc:Special:Statistics|165&nbsp;691]] | [[:oc:Special:Statistics|2&nbsp;463&nbsp;484]] | [[:oc:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:oc:Special:ListUsers|58&nbsp;599]] | [[:oc:Special:ActiveUsers|92]] | [[:oc:Special:ListFiles|305]] | 11 |- | 80 | [[Idioma bretón|Bretón]] | brezhoneg | <code>[[:br:|br]]</code> | [[:br:Special:Statistics|88&nbsp;739]] | [[:br:Special:Statistics|157&nbsp;997]] | [[:br:Special:Statistics|2&nbsp;145&nbsp;501]] | [[:br:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:br:Special:ListUsers|84&nbsp;857]] | [[:br:Special:ActiveUsers|93]] | [[:br:Special:ListFiles|520]] | 8 |- | 82 | [[Idioma malabar]] | മലയാളം | <code>[[:ml:|ml]]</code> | [[:ml:Special:Statistics|86&nbsp;853]] | [[:ml:Special:Statistics|543&nbsp;648]] | [[:ml:Special:Statistics|4&nbsp;286&nbsp;563]] | [[:ml:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:ml:Special:ListUsers|192&nbsp;888]] | [[:ml:Special:ActiveUsers|215]] | [[:ml:Special:ListFiles|7&nbsp;368]] | 218 |- | 83 | [[Baxu saxón]] | Plattdüütsch | <code>[[:nds:|nds]]</code> | [[:nds:Special:Statistics|85&nbsp;509]] | [[:nds:Special:Statistics|182&nbsp;429]] | [[:nds:Special:Statistics|1&nbsp;038&nbsp;127]] | [[:nds:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:nds:Special:ListUsers|57&nbsp;901]] | [[:nds:Special:ActiveUsers|44]] | [[:nds:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 84 | [[Idioma lombardu|Lombardu]] | lumbaart | <code>[[:lmo:|lmo]]</code> | [[:lmo:Special:Statistics|77&nbsp;454]] | [[:lmo:Special:Statistics|149&nbsp;650]] | [[:lmo:Special:Statistics|1&nbsp;309&nbsp;829]] | [[:lmo:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:lmo:Special:ListUsers|47&nbsp;727]] | [[:lmo:Special:ActiveUsers|46]] | [[:lmo:Special:ListFiles|795]] | 8 |- | 85 | [[Curdu (Soraní)]] | کوردی | <code>[[:ckb:|ckb]]</code> | [[:ckb:Special:Statistics|77&nbsp;154]] | [[:ckb:Special:Statistics|247&nbsp;438]] | [[:ckb:Special:Statistics|1&nbsp;453&nbsp;844]] | [[:ckb:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ckb:Special:ListUsers|69&nbsp;083]] | [[:ckb:Special:ActiveUsers|142]] | [[:ckb:Special:ListFiles|2&nbsp;969]] | 29 |- | 86 | [[Idioma kirguís]] | Кыргызча | <code>[[:ky:|ky]]</code> | [[:ky:Special:Statistics|76&nbsp;000]] | [[:ky:Special:Statistics|109&nbsp;517]] | [[:ky:Special:Statistics|515&nbsp;129]] | [[:ky:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ky:Special:ListUsers|43&nbsp;714]] | [[:ky:Special:ActiveUsers|72]] | [[:ky:Special:ListFiles|2&nbsp;680]] | 1 |- | 87 | [[Xavanés]] | Basa Jawa | <code>[[:jv:|jv]]</code> | [[:jv:Special:Statistics|74&nbsp;590]] | [[:jv:Special:Statistics|185&nbsp;168]] | [[:jv:Special:Statistics|1&nbsp;728&nbsp;863]] | [[:jv:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:jv:Special:ListUsers|66&nbsp;907]] | [[:jv:Special:ActiveUsers|140]] | [[:jv:Special:ListFiles|4&nbsp;343]] | 21 |- | 88 | [[Panyabí occidental]] | پنجابی | <code>[[:pnb:|pnb]]</code> | [[:pnb:Special:Statistics|74&nbsp;298]] | [[:pnb:Special:Statistics|138&nbsp;358]] | [[:pnb:Special:Statistics|687&nbsp;583]] | [[:pnb:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:pnb:Special:ListUsers|41&nbsp;113]] | [[:pnb:Special:ActiveUsers|56]] | [[:pnb:Special:ListFiles|31]] | 4 |- | 89 | [[Nepal bhasa]] | नेपाल भाषा | <code>[[:new:|new]]</code> | [[:new:Special:Statistics|72&nbsp;510]] | [[:new:Special:Statistics|166&nbsp;277]] | [[:new:Special:Statistics|871&nbsp;876]] | [[:new:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:new:Special:ListUsers|29&nbsp;656]] | [[:new:Special:ActiveUsers|27]] | [[:new:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | 90 | [[Criollu haitianu|Haitianu]] | Kreyòl ayisyen | <code>[[:ht:|ht]]</code> | [[:ht:Special:Statistics|71&nbsp;046]] | [[:ht:Special:Statistics|92&nbsp;125]] | [[:ht:Special:Statistics|866&nbsp;618]] | [[:ht:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ht:Special:ListUsers|35&nbsp;812]] | [[:ht:Special:ActiveUsers|48]] | [[:ht:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 91 | [[Idioma piamontés|Piamontés]] | Piemontèis | <code>[[:pms:|pms]]</code> | [[:pms:Special:Statistics|70&nbsp;434]] | [[:pms:Special:Statistics|106&nbsp;401]] | [[:pms:Special:Statistics|877&nbsp;540]] | [[:pms:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:pms:Special:ListUsers|29&nbsp;688]] | [[:pms:Special:ActiveUsers|37]] | [[:pms:Special:ListFiles|1&nbsp;893]] | 2 |- | 92 | [[Venecianu]] | vèneto | <code>[[:vec:|vec]]</code> | [[:vec:Special:Statistics|69&nbsp;437]] | [[:vec:Special:Statistics|143&nbsp;198]] | [[:vec:Special:Statistics|1&nbsp;218&nbsp;614]] | [[:vec:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:vec:Special:ListUsers|38&nbsp;843]] | [[:vec:Special:ActiveUsers|44]] | [[:vec:Special:ListFiles|724]] | 10 |- | 93 | [[Idioma luxemburgués|Luxemburgués]] | Lëtzebuergesch | <code>[[:lb:|lb]]</code> | [[:lb:Special:Statistics|65&nbsp;257]] | [[:lb:Special:Statistics|142&nbsp;245]] | [[:lb:Special:Statistics|2&nbsp;622&nbsp;140]] | [[:lb:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:lb:Special:ListUsers|65&nbsp;896]] | [[:lb:Special:ActiveUsers|74]] | [[:lb:Special:ListFiles|2&nbsp;558]] | 26 |- | 94 | [[Idioma mazandaraní|Mazandaraní]] | مازِرونی | <code>[[:mzn:|mzn]]</code> | [[:mzn:Special:Statistics|64&nbsp;090]] | [[:mzn:Special:Statistics|106&nbsp;297]] | [[:mzn:Special:Statistics|322&nbsp;581]] | [[:mzn:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mzn:Special:ListUsers|41&nbsp;883]] | [[:mzn:Special:ActiveUsers|34]] | [[:mzn:Special:ListFiles|382]] | 1 |- | 95 | [[Idioma baskir|Baskir]] | башҡортса | <code>[[:ba:|ba]]</code> | [[:ba:Special:Statistics|63&nbsp;889]] | [[:ba:Special:Statistics|183&nbsp;744]] | [[:ba:Special:Statistics|1&nbsp;284&nbsp;085]] | [[:ba:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:ba:Special:ListUsers|44&nbsp;517]] | [[:ba:Special:ActiveUsers|63]] | [[:ba:Special:ListFiles|1&nbsp;430]] | 25 |- | 96 | [[Idioma sondanés|Sondanés]] | Basa Sunda | <code>[[:su:|su]]</code> | [[:su:Special:Statistics|62&nbsp;004]] | [[:su:Special:Statistics|99&nbsp;345]] | [[:su:Special:Statistics|678&nbsp;587]] | [[:su:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:su:Special:ListUsers|33&nbsp;790]] | [[:su:Special:ActiveUsers|56]] | [[:su:Special:ListFiles|420]] | 2 |- | 97 | [[Idioma irlandés|Irlandés]] | Gaeilge | <code>[[:ga:|ga]]</code> | [[:ga:Special:Statistics|61&nbsp;947]] | [[:ga:Special:Statistics|110&nbsp;399]] | [[:ga:Special:Statistics|1&nbsp;269&nbsp;034]] | [[:ga:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ga:Special:ListUsers|66&nbsp;695]] | [[:ga:Special:ActiveUsers|87]] | [[:ga:Special:ListFiles|1&nbsp;006]] | 7 |- | 98 | [[Idioma islandés|Islandés]] | íslenska | <code>[[:is:|is]]</code> | [[:is:Special:Statistics|60&nbsp;274]] | [[:is:Special:Statistics|157&nbsp;112]] | [[:is:Special:Statistics|1&nbsp;916&nbsp;821]] | [[:is:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:is:Special:ListUsers|105&nbsp;705]] | [[:is:Special:ActiveUsers|139]] | [[:is:Special:ListFiles|3&nbsp;261]] | 31 |- | 99 | [[Idioma ḥausa|Ḥausa]] | Hausa | <code>[[:ha:|ha]]</code> | [[:ha:Special:Statistics|59&nbsp;579]] | [[:ha:Special:Statistics|93&nbsp;136]] | [[:ha:Special:Statistics|647&nbsp;242]] | [[:ha:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:ha:Special:ListUsers|35&nbsp;851]] | [[:ha:Special:ActiveUsers|176]] | [[:ha:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | 100 | [[Silesianu]] | ślůnski | <code>[[:szl:|szl]]</code> | [[:szl:Special:Statistics|58&nbsp;994]] | [[:szl:Special:Statistics|75&nbsp;230]] | [[:szl:Special:Statistics|377&nbsp;237]] | [[:szl:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:szl:Special:ListUsers|27&nbsp;325]] | [[:szl:Special:ActiveUsers|39]] | [[:szl:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 101 | [[Idioma panyabí oriental|Panyabí oriental]] | ਪੰਜਾਬੀ | <code>[[:pa:|pa]]</code> | [[:pa:Special:Statistics|58&nbsp;805]] | [[:pa:Special:Statistics|187&nbsp;484]] | [[:pa:Special:Statistics|809&nbsp;917]] | [[:pa:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:pa:Special:ListUsers|54&nbsp;342]] | [[:pa:Special:ActiveUsers|115]] | [[:pa:Special:ListFiles|1&nbsp;852]] | 21 |- | 102 | [[Idioma chuvasiu|Chuvasiu]] | Чӑвашла | <code>[[:cv:|cv]]</code> | [[:cv:Special:Statistics|57&nbsp;735]] | [[:cv:Special:Statistics|119&nbsp;298]] | [[:cv:Special:Statistics|855&nbsp;527]] | [[:cv:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:cv:Special:ListUsers|37&nbsp;635]] | [[:cv:Special:ActiveUsers|40]] | [[:cv:Special:ListFiles|530]] | 8 |- | 103 | [[Frisón occidental]] | Frysk | <code>[[:fy:|fy]]</code> | [[:fy:Special:Statistics|57&nbsp;160]] | [[:fy:Special:Statistics|171&nbsp;878]] | [[:fy:Special:Statistics|1&nbsp;196&nbsp;218]] | [[:fy:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:fy:Special:ListUsers|53&nbsp;592]] | [[:fy:Special:ActiveUsers|72]] | [[:fy:Special:ListFiles|7&nbsp;497]] | 28 |- | 104 | [[Ido]] | Ido | <code>[[:io:|io]]</code> | [[:io:Special:Statistics|56&nbsp;643]] | [[:io:Special:Statistics|78&nbsp;487]] | [[:io:Special:Statistics|1&nbsp;072&nbsp;920]] | [[:io:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:io:Special:ListUsers|41&nbsp;976]] | [[:io:Special:ActiveUsers|51]] | [[:io:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | 105 | [[Idioma aragonés|Aragonés]] | aragonés | <code>[[:an:|an]]</code> | [[:an:Special:Statistics|49&nbsp;290]] | [[:an:Special:Statistics|175&nbsp;523]] | [[:an:Special:Statistics|2&nbsp;297&nbsp;037]] | [[:an:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:an:Special:ListUsers|82&nbsp;750]] | [[:an:Special:ActiveUsers|71]] | [[:an:Special:ListFiles|1&nbsp;636]] | 86 |- | 106 | [[Idioma tagalu|Tagalu]] | Tagalog | <code>[[:tl:|tl]]</code> | [[:tl:Special:Statistics|48&nbsp;689]] | [[:tl:Special:Statistics|246&nbsp;579]] | [[:tl:Special:Statistics|2&nbsp;159&nbsp;917]] | [[:tl:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:tl:Special:ListUsers|150&nbsp;470]] | [[:tl:Special:ActiveUsers|155]] | [[:tl:Special:ListFiles|1&nbsp;825]] | 145 |- | 107 | [[Guilakí|Idioma guilakí]] | گیلکی | <code>[[:glk:|glk]]</code> | [[:glk:Special:Statistics|48&nbsp;151]] | [[:glk:Special:Statistics|57&nbsp;210]] | [[:glk:Special:Statistics|153&nbsp;149]] | [[:glk:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:glk:Special:ListUsers|17&nbsp;386]] | [[:glk:Special:ActiveUsers|13]] | [[:glk:Special:ListFiles|810]] | 0 |- | 108 | [[Chinu vu]] | 吴语 | <code>[[:wuu:|wuu]]</code> | [[:wuu:Special:Statistics|46&nbsp;019]] | [[:wuu:Special:Statistics|67&nbsp;877]] | [[:wuu:Special:Statistics|367&nbsp;757]] | [[:wuu:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:wuu:Special:ListUsers|140&nbsp;005]] | [[:wuu:Special:ActiveUsers|70]] | [[:wuu:Special:ListFiles|7]] | 1 |- | 109 | [[Idioma igbo|Igbo]] | Igbo | <code>[[:ig:|ig]]</code> | [[:ig:Special:Statistics|42&nbsp;947]] | [[:ig:Special:Statistics|57&nbsp;107]] | [[:ig:Special:Statistics|229&nbsp;753]] | [[:ig:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:ig:Special:ListUsers|25&nbsp;894]] | [[:ig:Special:ActiveUsers|103]] | [[:ig:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 110 | [[Volapük]] | Volapük | <code>[[:vo:|vo]]</code> | [[:vo:Special:Statistics|42&nbsp;920]] | [[:vo:Special:Statistics|160&nbsp;151]] | [[:vo:Special:Statistics|3&nbsp;314&nbsp;007]] | [[:vo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:vo:Special:ListUsers|38&nbsp;298]] | [[:vo:Special:ActiveUsers|26]] | [[:vo:Special:ListFiles|0]] | 154 |- | 111 | [[Zazaki]] | Zazaki | <code>[[:diq:|diq]]</code> | [[:diq:Special:Statistics|42&nbsp;319]] | [[:diq:Special:Statistics|63&nbsp;801]] | [[:diq:Special:Statistics|536&nbsp;182]] | [[:diq:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:diq:Special:ListUsers|31&nbsp;120]] | [[:diq:Special:ActiveUsers|22]] | [[:diq:Special:ListFiles|193]] | 2 |- | 112 | [[Idioma yoruba|Yoruba]] | Yorùbá | <code>[[:yo:|yo]]</code> | [[:yo:Special:Statistics|35&nbsp;309]] | [[:yo:Special:Statistics|59&nbsp;832]] | [[:yo:Special:Statistics|596&nbsp;711]] | [[:yo:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:yo:Special:ListUsers|31&nbsp;298]] | [[:yo:Special:ActiveUsers|65]] | [[:yo:Special:ListFiles|160]] | 5 |- | 113 | [[Escocés (llingua xermánica)]] | Scots | <code>[[:sco:|sco]]</code> | [[:sco:Special:Statistics|34&nbsp;355]] | [[:sco:Special:Statistics|138&nbsp;235]] | [[:sco:Special:Statistics|898&nbsp;795]] | [[:sco:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:sco:Special:ListUsers|117&nbsp;986]] | [[:sco:Special:ActiveUsers|74]] | [[:sco:Special:ListFiles|429]] | 59 |- | 114 | [[Idioma canarés|Canarés]] | ಕನ್ನಡ | <code>[[:kn:|kn]]</code> | [[:kn:Special:Statistics|33&nbsp;836]] | [[:kn:Special:Statistics|155&nbsp;859]] | [[:kn:Special:Statistics|1&nbsp;302&nbsp;355]] | [[:kn:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:kn:Special:ListUsers|92&nbsp;154]] | [[:kn:Special:ActiveUsers|135]] | [[:kn:Special:ListFiles|2&nbsp;352]] | 109 |- | 115 | [[Alemánicu]] | Alemannisch | <code>[[:als:|als]]</code> | [[:als:Special:Statistics|31&nbsp;213]] | [[:als:Special:Statistics|74&nbsp;429]] | [[:als:Special:Statistics|1&nbsp;068&nbsp;110]] | [[:als:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:als:Special:ListUsers|111&nbsp;766]] | [[:als:Special:ActiveUsers|93]] | [[:als:Special:ListFiles|600]] | 28 |- | 116 | [[Idioma guyaratín|Guyaratín]] | ગુજરાતી | <code>[[:gu:|gu]]</code> | [[:gu:Special:Statistics|30&nbsp;599]] | [[:gu:Special:Statistics|132&nbsp;937]] | [[:gu:Special:Statistics|885&nbsp;320]] | [[:gu:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:gu:Special:ListUsers|82&nbsp;011]] | [[:gu:Special:ActiveUsers|54]] | [[:gu:Special:ListFiles|0]] | 74 |- | 117 | [[Idioma balinés|Balinés]] | Bali | <code>[[:ban:|ban]]</code> | [[:ban:Special:Statistics|30&nbsp;481]] | [[:ban:Special:Statistics|61&nbsp;854]] | [[:ban:Special:Statistics|225&nbsp;139]] | [[:ban:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ban:Special:ListUsers|47&nbsp;958]] | [[:ban:Special:ActiveUsers|62]] | [[:ban:Special:ListFiles|143]] | 4 |- | 118 | [[Interlingua]] | interlingua | <code>[[:ia:|ia]]</code> | [[:ia:Special:Statistics|29&nbsp;945]] | [[:ia:Special:Statistics|45&nbsp;437]] | [[:ia:Special:Statistics|676&nbsp;529]] | [[:ia:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:ia:Special:ListUsers|54&nbsp;955]] | [[:ia:Special:ActiveUsers|40]] | [[:ia:Special:ListFiles|4]] | 4 |- | 119 | [[Kotava]] | Kotava | <code>[[:avk:|avk]]</code> | [[:avk:Special:Statistics|29&nbsp;893]] | [[:avk:Special:Statistics|36&nbsp;331]] | [[:avk:Special:Statistics|146&nbsp;069]] | [[:avk:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:avk:Special:ListUsers|7&nbsp;051]] | [[:avk:Special:ActiveUsers|20]] | [[:avk:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 120 | [[Idioma nepalés|Nepales]] | नेपाली | <code>[[:ne:|ne]]</code> | [[:ne:Special:Statistics|29&nbsp;854]] | [[:ne:Special:Statistics|111&nbsp;320]] | [[:ne:Special:Statistics|1&nbsp;291&nbsp;290]] | [[:ne:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:ne:Special:ListUsers|71&nbsp;927]] | [[:ne:Special:ActiveUsers|105]] | [[:ne:Special:ListFiles|1&nbsp;448]] | 86 |- | 121 | [[Tártaru de Crimea]] | qırımtatarca | <code>[[:crh:|crh]]</code> | [[:crh:Special:Statistics|29&nbsp;578]] | [[:crh:Special:Statistics|57&nbsp;049]] | [[:crh:Special:Statistics|235&nbsp;930]] | [[:crh:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:crh:Special:ListUsers|41&nbsp;439]] | [[:crh:Special:ActiveUsers|37]] | [[:crh:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | 122 | [[Idioma austrobávaru|Bávaru]] | Boarisch | <code>[[:bar:|bar]]</code> | [[:bar:Special:Statistics|27&nbsp;184]] | [[:bar:Special:Statistics|110&nbsp;407]] | [[:bar:Special:Statistics|847&nbsp;782]] | [[:bar:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bar:Special:ListUsers|75&nbsp;205]] | [[:bar:Special:ActiveUsers|56]] | [[:bar:Special:ListFiles|1&nbsp;153]] | 72 |- | 123 | [[Sicilianu]] | sicilianu | <code>[[:scn:|scn]]</code> | [[:scn:Special:Statistics|26&nbsp;272]] | [[:scn:Special:Statistics|55&nbsp;856]] | [[:scn:Special:Statistics|766&nbsp;421]] | [[:scn:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:scn:Special:ListUsers|47&nbsp;814]] | [[:scn:Special:ActiveUsers|34]] | [[:scn:Special:ListFiles|1&nbsp;085]] | 17 |- | 124 | [[Idioma mongol|Mongol]] | монгол | <code>[[:mn:|mn]]</code> | [[:mn:Special:Statistics|25&nbsp;745]] | [[:mn:Special:Statistics|111&nbsp;144]] | [[:mn:Special:Statistics|821&nbsp;515]] | [[:mn:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:mn:Special:ListUsers|96&nbsp;855]] | [[:mn:Special:ActiveUsers|128]] | [[:mn:Special:ListFiles|1&nbsp;336]] | 81 |- | 125 | [[Bishnupriya Manipuri]] | বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী | <code>[[:bpy:|bpy]]</code> | [[:bpy:Special:Statistics|25&nbsp;089]] | [[:bpy:Special:Statistics|63&nbsp;456]] | [[:bpy:Special:Statistics|894&nbsp;940]] | [[:bpy:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bpy:Special:ListUsers|27&nbsp;063]] | [[:bpy:Special:ActiveUsers|19]] | [[:bpy:Special:ListFiles|35]] | 33 |- | 126 | [[Saraiki]] | سرائیکی | <code>[[:skr:|skr]]</code> | [[:skr:Special:Statistics|24&nbsp;198]] | [[:skr:Special:Statistics|28&nbsp;151]] | [[:skr:Special:Statistics|63&nbsp;450]] | [[:skr:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:skr:Special:ListUsers|3&nbsp;436]] | [[:skr:Special:ActiveUsers|19]] | [[:skr:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 127 | [[Quechua]] | Runa Simi | <code>[[:qu:|qu]]</code> | [[:qu:Special:Statistics|24&nbsp;146]] | [[:qu:Special:Statistics|58&nbsp;083]] | [[:qu:Special:Statistics|677&nbsp;152]] | [[:qu:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:qu:Special:ListUsers|32&nbsp;382]] | [[:qu:Special:ActiveUsers|43]] | [[:qu:Special:ListFiles|0]] | 23 |- | 128 | [[Idioma cingalés|Cingalés]] | සිංහල | <code>[[:si:|si]]</code> | [[:si:Special:Statistics|23&nbsp;360]] | [[:si:Special:Statistics|163&nbsp;138]] | [[:si:Special:Statistics|750&nbsp;156]] | [[:si:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:si:Special:ListUsers|72&nbsp;812]] | [[:si:Special:ActiveUsers|77]] | [[:si:Special:ListFiles|2&nbsp;924]] | 165 |- | 129 | [[Idioma navajo|Navajo]] | Diné bizaad | <code>[[:nv:|nv]]</code> | [[:nv:Special:Statistics|22&nbsp;662]] | [[:nv:Special:Statistics|37&nbsp;314]] | [[:nv:Special:Statistics|308&nbsp;243]] | [[:nv:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:nv:Special:ListUsers|19&nbsp;317]] | [[:nv:Special:ActiveUsers|20]] | [[:nv:Special:ListFiles|736]] | 3 |- | 130 | [[Megrelianu]] | მარგალური | <code>[[:xmf:|xmf]]</code> | [[:xmf:Special:Statistics|21&nbsp;831]] | [[:xmf:Special:Statistics|41&nbsp;116]] | [[:xmf:Special:Statistics|240&nbsp;056]] | [[:xmf:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:xmf:Special:ListUsers|21&nbsp;467]] | [[:xmf:Special:ActiveUsers|39]] | [[:xmf:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | 131 | [[Idioma osetiu|Osetiu]] | Ирон | <code>[[:os:|os]]</code> | [[:os:Special:Statistics|20&nbsp;686]] | [[:os:Special:Statistics|74&nbsp;927]] | [[:os:Special:Statistics|585&nbsp;317]] | [[:os:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:os:Special:ListUsers|26&nbsp;577]] | [[:os:Special:ActiveUsers|30]] | [[:os:Special:ListFiles|149]] | 54 |- | 132 | [[Pashtu]] | پښتو | <code>[[:ps:|ps]]</code> | [[:ps:Special:Statistics|20&nbsp;535]] | [[:ps:Special:Statistics|73&nbsp;595]] | [[:ps:Special:Statistics|352&nbsp;317]] | [[:ps:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ps:Special:ListUsers|36&nbsp;086]] | [[:ps:Special:ActiveUsers|47]] | [[:ps:Special:ListFiles|1&nbsp;815]] | 32 |- | 133 | [[North Frisian|Frisón septentrional]] | Nordfriisk | <code>[[:frr:|frr]]</code> | [[:frr:Special:Statistics|20&nbsp;341]] | [[:frr:Special:Statistics|50&nbsp;667]] | [[:frr:Special:Statistics|272&nbsp;426]] | [[:frr:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:frr:Special:ListUsers|22&nbsp;473]] | [[:frr:Special:ActiveUsers|25]] | [[:frr:Special:ListFiles|1&nbsp;477]] | 12 |- | 134 | [[Bicolano central]] | Bikol Central | <code>[[:bcl:|bcl]]</code> | [[:bcl:Special:Statistics|19&nbsp;928]] | [[:bcl:Special:Statistics|48&nbsp;190]] | [[:bcl:Special:Statistics|289&nbsp;519]] | [[:bcl:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:bcl:Special:ListUsers|27&nbsp;644]] | [[:bcl:Special:ActiveUsers|95]] | [[:bcl:Special:ListFiles|798]] | 12 |- | 135 | [[Idioma oriya|Oriya]] | ଓଡ଼ିଆ | <code>[[:or:|or]]</code> | [[:or:Special:Statistics|19&nbsp;628]] | [[:or:Special:Statistics|84&nbsp;026]] | [[:or:Special:Statistics|561&nbsp;824]] | [[:or:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:or:Special:ListUsers|39&nbsp;031]] | [[:or:Special:ActiveUsers|50]] | [[:or:Special:ListFiles|170]] | 72 |- | 136 | [[Idioma sindhi|Sindhi]] | سنڌي | <code>[[:sd:|sd]]</code> | [[:sd:Special:Statistics|19&nbsp;186]] | [[:sd:Special:Statistics|66&nbsp;840]] | [[:sd:Special:Statistics|320&nbsp;449]] | [[:sd:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sd:Special:ListUsers|20&nbsp;301]] | [[:sd:Special:ActiveUsers|35]] | [[:sd:Special:ListFiles|158]] | 30 |- | 137 | [[Asamés]] | অসমীয়া | <code>[[:as:|as]]</code> | [[:as:Special:Statistics|18&nbsp;849]] | [[:as:Special:Statistics|111&nbsp;380]] | [[:as:Special:Statistics|520&nbsp;615]] | [[:as:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:as:Special:ListUsers|45&nbsp;185]] | [[:as:Special:ActiveUsers|100]] | [[:as:Special:ListFiles|2&nbsp;291]] | 113 |- | 138 | [[Idioma tumbuka|Tumbuka]] | chiTumbuka | <code>[[:tum:|tum]]</code> | [[:tum:Special:Statistics|18&nbsp;741]] | [[:tum:Special:Statistics|38&nbsp;938]] | [[:tum:Special:Statistics|104&nbsp;215]] | [[:tum:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:tum:Special:ListUsers|9&nbsp;855]] | [[:tum:Special:ActiveUsers|24]] | [[:tum:Special:ListFiles|140]] | 3 |- | 139 | [[:en:Sakha|Sakha]] | саха тыла | <code>[[:sah:|sah]]</code> | [[:sah:Special:Statistics|17&nbsp;627]] | [[:sah:Special:Statistics|53&nbsp;226]] | [[:sah:Special:Statistics|418&nbsp;001]] | [[:sah:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sah:Special:ListUsers|27&nbsp;134]] | [[:sah:Special:ActiveUsers|36]] | [[:sah:Special:ListFiles|1&nbsp;765]] | 32 |- | 140 | [[Min Dong]] | Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ | <code>[[:cdo:|cdo]]</code> | [[:cdo:Special:Statistics|16&nbsp;660]] | [[:cdo:Special:Statistics|33&nbsp;504]] | [[:cdo:Special:Statistics|103&nbsp;510]] | [[:cdo:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:cdo:Special:ListUsers|23&nbsp;506]] | [[:cdo:Special:ActiveUsers|22]] | [[:cdo:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | 142 | [[Gaélicu escocés]] | Gàidhlig | <code>[[:gd:|gd]]</code> | [[:gd:Special:Statistics|15&nbsp;992]] | [[:gd:Special:Statistics|32&nbsp;442]] | [[:gd:Special:Statistics|578&nbsp;466]] | [[:gd:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:gd:Special:ListUsers|30&nbsp;368]] | [[:gd:Special:ActiveUsers|24]] | [[:gd:Special:ListFiles|290]] | 19 |- | 143 | [[:en:Buginese|Buginese]] | ᨅᨔ ᨕᨘᨁᨗ | <code>[[:bug:|bug]]</code> | [[:bug:Special:Statistics|15&nbsp;954]] | [[:bug:Special:Statistics|20&nbsp;473]] | [[:bug:Special:Statistics|205&nbsp;479]] | [[:bug:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bug:Special:ListUsers|14&nbsp;474]] | [[:bug:Special:ActiveUsers|14]] | [[:bug:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 144 | [[Yiddish]] | ייִדיש | <code>[[:yi:|yi]]</code> | [[:yi:Special:Statistics|15&nbsp;528]] | [[:yi:Special:Statistics|44&nbsp;253]] | [[:yi:Special:Statistics|595&nbsp;855]] | [[:yi:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:yi:Special:ListUsers|56&nbsp;654]] | [[:yi:Special:ActiveUsers|40]] | [[:yi:Special:ListFiles|985]] | 46 |- | 145 | [[Amáricu]] | አማርኛ | <code>[[:am:|am]]</code> | [[:am:Special:Statistics|15&nbsp;431]] | [[:am:Special:Statistics|46&nbsp;360]] | [[:am:Special:Statistics|385&nbsp;214]] | [[:am:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:am:Special:ListUsers|51&nbsp;500]] | [[:am:Special:ActiveUsers|51]] | [[:am:Special:ListFiles|1&nbsp;357]] | 33 |- | 146 | [[Ilocanu]] | Ilokano | <code>[[:ilo:|ilo]]</code> | [[:ilo:Special:Statistics|15&nbsp;418]] | [[:ilo:Special:Statistics|70&nbsp;474]] | [[:ilo:Special:Statistics|403&nbsp;468]] | [[:ilo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ilo:Special:ListUsers|18&nbsp;807]] | [[:ilo:Special:ActiveUsers|30]] | [[:ilo:Special:ListFiles|0]] | 73 |- | 147 | [[Idioma limburgués|Limburgués]] | Limburgs | <code>[[:li:|li]]</code> | [[:li:Special:Statistics|15&nbsp;107]] | [[:li:Special:Statistics|68&nbsp;536]] | [[:li:Special:Statistics|482&nbsp;182]] | [[:li:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:li:Special:ListUsers|31&nbsp;422]] | [[:li:Special:ActiveUsers|25]] | [[:li:Special:ListFiles|622]] | 88 |- | 148 | [[Idioma napolitanu|Napolitanu]] | Napulitano | <code>[[:nap:|nap]]</code> | [[:nap:Special:Statistics|14&nbsp;926]] | [[:nap:Special:Statistics|24&nbsp;130]] | [[:nap:Special:Statistics|670&nbsp;117]] | [[:nap:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:nap:Special:ListUsers|32&nbsp;509]] | [[:nap:Special:ActiveUsers|30]] | [[:nap:Special:ListFiles|287]] | 11 |- | 149 | [[:en:Gorontalo|Gorontalo]] | Bahasa Hulontalo | <code>[[:gor:|gor]]</code> | [[:gor:Special:Statistics|14&nbsp;827]] | [[:gor:Special:Statistics|23&nbsp;205]] | [[:gor:Special:Statistics|58&nbsp;827]] | [[:gor:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:gor:Special:ListUsers|7&nbsp;154]] | [[:gor:Special:ActiveUsers|27]] | [[:gor:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 150 | [[Idioma maithili|Maithili]] | मैथिली | <code>[[:mai:|mai]]</code> | [[:mai:Special:Statistics|14&nbsp;209]] | [[:mai:Special:Statistics|44&nbsp;537]] | [[:mai:Special:Statistics|267&nbsp;724]] | [[:mai:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:mai:Special:ListUsers|15&nbsp;678]] | [[:mai:Special:ActiveUsers|29]] | [[:mai:Special:ListFiles|125]] | 27 |- | 151 | [[Feroés]] | føroyskt | <code>[[:fo:|fo]]</code> | [[:fo:Special:Statistics|14&nbsp;167]] | [[:fo:Special:Statistics|41&nbsp;081]] | [[:fo:Special:Statistics|384&nbsp;486]] | [[:fo:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:fo:Special:ListUsers|32&nbsp;532]] | [[:fo:Special:ActiveUsers|33]] | [[:fo:Special:ListFiles|0]] | 34 |- | 152 | [[:en:Upper Sorbian|Upper Sorbian]] | hornjoserbsce | <code>[[:hsb:|hsb]]</code> | [[:hsb:Special:Statistics|14&nbsp;022]] | [[:hsb:Special:Statistics|36&nbsp;028]] | [[:hsb:Special:Statistics|386&nbsp;075]] | [[:hsb:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:hsb:Special:ListUsers|26&nbsp;801]] | [[:hsb:Special:ActiveUsers|31]] | [[:hsb:Special:ListFiles|126]] | 26 |- | 153 | [[Idioma shan|Shan]] | ၵႂၢမ်းတႆးလူင် | <code>[[:shn:|shn]]</code> | [[:shn:Special:Statistics|13&nbsp;840]] | [[:shn:Special:Statistics|32&nbsp;943]] | [[:shn:Special:Statistics|112&nbsp;334]] | [[:shn:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:shn:Special:ListUsers|5&nbsp;369]] | [[:shn:Special:ActiveUsers|16]] | [[:shn:Special:ListFiles|72]] | 6 |- | 155 | [[Idioma santali|Santali]] | Santhali | <code>[[:sat:|sat]]</code> | [[:sat:Special:Statistics|13&nbsp;406]] | [[:sat:Special:Statistics|28&nbsp;439]] | [[:sat:Special:Statistics|171&nbsp;949]] | [[:sat:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:sat:Special:ListUsers|9&nbsp;467]] | [[:sat:Special:ActiveUsers|37]] | [[:sat:Special:ListFiles|0]] | 8 |- | 157 | [[Idioma emiliano-romañol|Emiliano-romañol]] | emiliàn e rumagnòl | <code>[[:eml:|eml]]</code> | [[:eml:Special:Statistics|13&nbsp;305]] | [[:eml:Special:Statistics|35&nbsp;978]] | [[:eml:Special:Statistics|160&nbsp;424]] | [[:eml:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:eml:Special:ListUsers|28&nbsp;722]] | [[:eml:Special:ActiveUsers|23]] | [[:eml:Special:ListFiles|2&nbsp;772]] | 13 |- | 158 | [[Idioma occidental|Occidental]] | Interlingue | <code>[[:ie:|ie]]</code> | [[:ie:Special:Statistics|13&nbsp;200]] | [[:ie:Special:Statistics|17&nbsp;456]] | [[:ie:Special:Statistics|164&nbsp;756]] | [[:ie:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ie:Special:ListUsers|22&nbsp;228]] | [[:ie:Special:ActiveUsers|33]] | [[:ie:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 159 | [[dagbani]] | dagbanli | <code>[[:dag:|dag]]</code> | [[:dag:Special:Statistics|13&nbsp;105]] | [[:dag:Special:Statistics|24&nbsp;021]] | [[:dag:Special:Statistics|115&nbsp;938]] | [[:dag:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:dag:Special:ListUsers|5&nbsp;942]] | [[:dag:Special:ActiveUsers|66]] | [[:dag:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | 160 | [[Idioma achenés|Achenés]] | Acèh | <code>[[:ace:|ace]]</code> | [[:ace:Special:Statistics|12&nbsp;986]] | [[:ace:Special:Statistics|27&nbsp;893]] | [[:ace:Special:Statistics|153&nbsp;369]] | [[:ace:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ace:Special:ListUsers|30&nbsp;695]] | [[:ace:Special:ActiveUsers|33]] | [[:ace:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 161 | [[Idioma valón|Valón]] | walon | <code>[[:wa:|wa]]</code> | [[:wa:Special:Statistics|12&nbsp;648]] | [[:wa:Special:Statistics|30&nbsp;240]] | [[:wa:Special:Statistics|415&nbsp;737]] | [[:wa:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:wa:Special:ListUsers|26&nbsp;707]] | [[:wa:Special:ActiveUsers|27]] | [[:wa:Special:ListFiles|716]] | 27 |- | 162 | [[Idioma armeniu occidental|Armeniu occidental]] | Արեւմտահայերէն | <code>[[:hyw:|hyw]]</code> | [[:hyw:Special:Statistics|12&nbsp;457]] | [[:hyw:Special:Statistics|27&nbsp;381]] | [[:hyw:Special:Statistics|229&nbsp;808]] | [[:hyw:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:hyw:Special:ListUsers|12&nbsp;583]] | [[:hyw:Special:ActiveUsers|34]] | [[:hyw:Special:ListFiles|0]] | 12 |- | 163 | [[Idioma sánscritu|Sánscritu]] | संस्कृतम् | <code>[[:sa:|sa]]</code> | [[:sa:Special:Statistics|12&nbsp;294]] | [[:sa:Special:Statistics|79&nbsp;849]] | [[:sa:Special:Statistics|493&nbsp;381]] | [[:sa:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:sa:Special:ListUsers|43&nbsp;155]] | [[:sa:Special:ActiveUsers|33]] | [[:sa:Special:ListFiles|445]] | 187 |- | 164 | [[{{#language:zgh|ast}}]] | {{lang|zgh|{{#language:zgh}}}} | <code>[[:zgh:|zgh]]</code> | [[:zgh:Special:Statistics|11&nbsp;749]] | [[:zgh:Special:Statistics|25&nbsp;869]] | [[:zgh:Special:Statistics|108&nbsp;941]] | [[:zgh:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:zgh:Special:ListUsers|10&nbsp;302]] | [[:zgh:Special:ActiveUsers|75]] | [[:zgh:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 165 | [[:en:Fiji Hindi|Fiji Hindi]] | Fiji Hindi | <code>[[:hif:|hif]]</code> | [[:hif:Special:Statistics|11&nbsp;685]] | [[:hif:Special:Statistics|52&nbsp;834]] | [[:hif:Special:Statistics|323&nbsp;623]] | [[:hif:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:hif:Special:ListUsers|36&nbsp;505]] | [[:hif:Special:ActiveUsers|51]] | [[:hif:Special:ListFiles|187]] | 76 |- | 166 | [[Idioma zulú|Zulú]] | isiZulu | <code>[[:zu:|zu]]</code> | [[:zu:Special:Statistics|11&nbsp;656]] | [[:zu:Special:Statistics|25&nbsp;834]] | [[:zu:Special:Statistics|113&nbsp;984]] | [[:zu:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:zu:Special:ListUsers|23&nbsp;422]] | [[:zu:Special:ActiveUsers|42]] | [[:zu:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 167 | [[Idioma camboyanu|Camboyanu]] | ភាសាខ្មែរ | <code>[[:km:|km]]</code> | [[:km:Special:Statistics|11&nbsp;501]] | [[:km:Special:Statistics|36&nbsp;278]] | [[:km:Special:Statistics|322&nbsp;086]] | [[:km:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:km:Special:ListUsers|46&nbsp;168]] | [[:km:Special:ActiveUsers|60]] | [[:km:Special:ListFiles|808]] | 41 |- | 168 | [[Idioma shona|Shona]] | chiShona | <code>[[:sn:|sn]]</code> | [[:sn:Special:Statistics|11&nbsp;490]] | [[:sn:Special:Statistics|20&nbsp;483]] | [[:sn:Special:Statistics|112&nbsp;191]] | [[:sn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:sn:Special:ListUsers|19&nbsp;283]] | [[:sn:Special:ActiveUsers|23]] | [[:sn:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | 169 | [[Idioma ligur|Ligur]] | Ligure | <code>[[:lij:|lij]]</code> | [[:lij:Special:Statistics|11&nbsp;406]] | [[:lij:Special:Statistics|27&nbsp;937]] | [[:lij:Special:Statistics|258&nbsp;308]] | [[:lij:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:lij:Special:ListUsers|18&nbsp;176]] | [[:lij:Special:ActiveUsers|29]] | [[:lij:Special:ListFiles|20]] | 19 |- | 170 | [[:en:Meadow Mari|Meadow Mari]] | олык марий | <code>[[:mhr:|mhr]]</code> | [[:mhr:Special:Statistics|11&nbsp;334]] | [[:mhr:Special:Statistics|30&nbsp;959]] | [[:mhr:Special:Statistics|200&nbsp;507]] | [[:mhr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mhr:Special:ListUsers|15&nbsp;719]] | [[:mhr:Special:ActiveUsers|20]] | [[:mhr:Special:ListFiles|0]] | 19 |- | 171 | [[:en:Banjar|Banjar]] | Bahasa Banjar | <code>[[:bjn:|bjn]]</code> | [[:bjn:Special:Statistics|11&nbsp;324]] | [[:bjn:Special:Statistics|34&nbsp;167]] | [[:bjn:Special:Statistics|103&nbsp;850]] | [[:bjn:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:bjn:Special:ListUsers|16&nbsp;055]] | [[:bjn:Special:ActiveUsers|26]] | [[:bjn:Special:ListFiles|2]] | 12 |- | 172 | [[tachelhit]] | taclḥit | <code>[[:shi:|shi]]</code> | [[:shi:Special:Statistics|10&nbsp;868]] | [[:shi:Special:Statistics|14&nbsp;929]] | [[:shi:Special:Statistics|77&nbsp;182]] | [[:shi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:shi:Special:ListUsers|11&nbsp;290]] | [[:shi:Special:ActiveUsers|26]] | [[:shi:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 173 | [[Árabe marroquín]] | اللهجة المغربي | <code>[[:ary:|ary]]</code> | [[:ary:Special:Statistics|10&nbsp;646]] | [[:ary:Special:Statistics|86&nbsp;086]] | [[:ary:Special:Statistics|433&nbsp;999]] | [[:ary:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:ary:Special:ListUsers|16&nbsp;512]] | [[:ary:Special:ActiveUsers|36]] | [[:ary:Special:ListFiles|308]] | 253 |- | 174 | [[iodioma meitei|meitei]] | ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ | <code>[[:mni:|mni]]</code> | [[:mni:Special:Statistics|10&nbsp;444]] | [[:mni:Special:Statistics|17&nbsp;343]] | [[:mni:Special:Statistics|59&nbsp;102]] | [[:mni:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mni:Special:ListUsers|13&nbsp;441]] | [[:mni:Special:ActiveUsers|25]] | [[:mni:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 175 | [[:en:Hill Mari|Hill Mari]] | кырык мары | <code>[[:mrj:|mrj]]</code> | [[:mrj:Special:Statistics|10&nbsp;431]] | [[:mrj:Special:Statistics|20&nbsp;851]] | [[:mrj:Special:Statistics|107&nbsp;007]] | [[:mrj:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mrj:Special:ListUsers|11&nbsp;716]] | [[:mrj:Special:ActiveUsers|10]] | [[:mrj:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | 176 | [[Idioma hakka]] | 客家語/Hak-kâ-ngî | <code>[[:hak:|hak]]</code> | [[:hak:Special:Statistics|10&nbsp;357]] | [[:hak:Special:Statistics|19&nbsp;869]] | [[:hak:Special:Statistics|131&nbsp;334]] | [[:hak:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:hak:Special:ListUsers|34&nbsp;950]] | [[:hak:Special:ActiveUsers|33]] | [[:hak:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 177 | [[Idioma karakalpako|Karakalpako]] | Qaraqalpaqsha | <code>[[:kaa:|kaa]]</code> | [[:kaa:Special:Statistics|10&nbsp;222]] | [[:kaa:Special:Statistics|22&nbsp;155]] | [[:kaa:Special:Statistics|122&nbsp;660]] | [[:kaa:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:kaa:Special:ListUsers|14&nbsp;005]] | [[:kaa:Special:ActiveUsers|40]] | [[:kaa:Special:ListFiles|69]] | 8 |- | 178 | [[Idioma pampangu|Pampangu]] | Kapampangan | <code>[[:pam:|pam]]</code> | [[:pam:Special:Statistics|10&nbsp;127]] | [[:pam:Special:Statistics|23&nbsp;202]] | [[:pam:Special:Statistics|309&nbsp;129]] | [[:pam:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:pam:Special:ListUsers|23&nbsp;224]] | [[:pam:Special:ActiveUsers|30]] | [[:pam:Special:ListFiles|394]] | 22 |- | 179 | [[Rusinu]] | русиньскый | <code>[[:rue:|rue]]</code> | [[:rue:Special:Statistics|10&nbsp;094]] | [[:rue:Special:Statistics|22&nbsp;053]] | [[:rue:Special:Statistics|157&nbsp;908]] | [[:rue:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:rue:Special:ListUsers|33&nbsp;160]] | [[:rue:Special:ActiveUsers|37]] | [[:rue:Special:ListFiles|87]] | 10 |- | 180 | [[Uigur]] | ئۇيغۇرچە / Uyghurche | <code>[[:ug:|ug]]</code> | [[:ug:Special:Statistics|9&nbsp;585]] | [[:ug:Special:Statistics|16&nbsp;899]] | [[:ug:Special:Statistics|172&nbsp;124]] | [[:ug:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ug:Special:ListUsers|24&nbsp;089]] | [[:ug:Special:ActiveUsers|27]] | [[:ug:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 181 | [[Idioma fula|Fula]] | Fulfulde | <code>[[:ff:|ff]]</code> | [[:ff:Special:Statistics|9&nbsp;543]] | [[:ff:Special:Statistics|23&nbsp;594]] | [[:ff:Special:Statistics|113&nbsp;770]] | [[:ff:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ff:Special:ListUsers|11&nbsp;337]] | [[:ff:Special:ActiveUsers|50]] | [[:ff:Special:ListFiles|0]] | 10 |- | 182 | [[{{#language:tly|ast}}]] | {{lang|tly|{{#language:tly}}}} | <code>[[:tly:|tly]]</code> | [[:tly:Special:Statistics|9&nbsp;188]] | [[:tly:Special:Statistics|12&nbsp;872]] | [[:tly:Special:Statistics|120&nbsp;841]] | [[:tly:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tly:Special:ListUsers|11&nbsp;369]] | [[:tly:Special:ActiveUsers|26]] | [[:tly:Special:ListFiles|1]] | 2 |- | 184 | [[Llingües bihari|Bihari]] | भोजपुरी | <code>[[:bh:|bh]]</code> | [[:bh:Special:Statistics|8&nbsp;824]] | [[:bh:Special:Statistics|79&nbsp;689]] | [[:bh:Special:Statistics|783&nbsp;123]] | [[:bh:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bh:Special:ListUsers|37&nbsp;893]] | [[:bh:Special:ActiveUsers|35]] | [[:bh:Special:ListFiles|54]] | 634 |- | 185 | [[Sesotho sa leboa]] | Sesotho sa Leboa | <code>[[:nso:|nso]]</code> | [[:nso:Special:Statistics|8&nbsp;768]] | [[:nso:Special:Statistics|11&nbsp;400]] | [[:nso:Special:Statistics|52&nbsp;561]] | [[:nso:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nso:Special:ListUsers|7&nbsp;695]] | [[:nso:Special:ActiveUsers|14]] | [[:nso:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 186 | [[Idioma corsu|Corsu]] | corsu | <code>[[:co:|co]]</code> | [[:co:Special:Statistics|8&nbsp;524]] | [[:co:Special:Statistics|17&nbsp;885]] | [[:co:Special:Statistics|396&nbsp;580]] | [[:co:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:co:Special:ListUsers|25&nbsp;210]] | [[:co:Special:ActiveUsers|34]] | [[:co:Special:ListFiles|0]] | 27 |- | 187 | [[Somalín]] | Soomaaliga | <code>[[:so:|so]]</code> | [[:so:Special:Statistics|8&nbsp;350]] | [[:so:Special:Statistics|26&nbsp;033]] | [[:so:Special:Statistics|275&nbsp;905]] | [[:so:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:so:Special:ListUsers|41&nbsp;088]] | [[:so:Special:ActiveUsers|56]] | [[:so:Special:ListFiles|0]] | 48 |- | 188 | [[:en:West Flemish|West Flemish]] | West-Vlams | <code>[[:vls:|vls]]</code> | [[:vls:Special:Statistics|8&nbsp;128]] | [[:vls:Special:Statistics|22&nbsp;232]] | [[:vls:Special:Statistics|321&nbsp;681]] | [[:vls:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:vls:Special:ListUsers|29&nbsp;077]] | [[:vls:Special:ActiveUsers|22]] | [[:vls:Special:ListFiles|348]] | 44 |- | 189 | [[Kiñaruanda]] | Kinyarwanda | <code>[[:rw:|rw]]</code> | [[:rw:Special:Statistics|8&nbsp;056]] | [[:rw:Special:Statistics|16&nbsp;497]] | [[:rw:Special:Statistics|122&nbsp;678]] | [[:rw:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rw:Special:ListUsers|15&nbsp;921]] | [[:rw:Special:ActiveUsers|45]] | [[:rw:Special:ListFiles|0]] | 8 |- | 190 | [[Idioma maorí|Maorí]] | Māori | <code>[[:mi:|mi]]</code> | [[:mi:Special:Statistics|7&nbsp;996]] | [[:mi:Special:Statistics|15&nbsp;384]] | [[:mi:Special:Statistics|166&nbsp;017]] | [[:mi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:mi:Special:ListUsers|21&nbsp;163]] | [[:mi:Special:ActiveUsers|20]] | [[:mi:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | 192 | [[Sami septentrional]] | davvisámegiella | <code>[[:se:|se]]</code> | [[:se:Special:Statistics|7&nbsp;906]] | [[:se:Special:Statistics|21&nbsp;008]] | [[:se:Special:Statistics|304&nbsp;452]] | [[:se:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:se:Special:ListUsers|31&nbsp;729]] | [[:se:Special:ActiveUsers|21]] | [[:se:Special:ListFiles|0]] | 40 |- | 193 | [[Idioma erzya]] | эрзянь | <code>[[:myv:|myv]]</code> | [[:myv:Special:Statistics|7&nbsp;870]] | [[:myv:Special:Statistics|31&nbsp;236]] | [[:myv:Special:Statistics|152&nbsp;489]] | [[:myv:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:myv:Special:ListUsers|14&nbsp;227]] | [[:myv:Special:ActiveUsers|16]] | [[:myv:Special:ListFiles|0]] | 43 |- | 194 | [[Idioma sardu|Sardu]] | sardu | <code>[[:sc:|sc]]</code> | [[:sc:Special:Statistics|7&nbsp;698]] | [[:sc:Special:Statistics|17&nbsp;433]] | [[:sc:Special:Statistics|186&nbsp;237]] | [[:sc:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sc:Special:ListUsers|27&nbsp;183]] | [[:sc:Special:ActiveUsers|31]] | [[:sc:Special:ListFiles|157]] | 17 |- | 195 | [[Idioma moksha|Moksha]] | мокшень | <code>[[:mdf:|mdf]]</code> | [[:mdf:Special:Statistics|7&nbsp;528]] | [[:mdf:Special:Statistics|23&nbsp;215]] | [[:mdf:Special:Statistics|99&nbsp;839]] | [[:mdf:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:mdf:Special:ListUsers|10&nbsp;900]] | [[:mdf:Special:ActiveUsers|19]] | [[:mdf:Special:ListFiles|0]] | 19 |- | 196 | [[Idioma maltés|Maltés]] | Malti | <code>[[:mt:|mt]]</code> | [[:mt:Special:Statistics|7&nbsp;404]] | [[:mt:Special:Statistics|23&nbsp;201]] | [[:mt:Special:Statistics|322&nbsp;977]] | [[:mt:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:mt:Special:ListUsers|25&nbsp;491]] | [[:mt:Special:ActiveUsers|38]] | [[:mt:Special:ListFiles|697]] | 63 |- | 197 | [[Idioma cachemir|Cachemir]] | कॉशुर / کٲشُر | <code>[[:ks:|ks]]</code> | [[:ks:Special:Statistics|7&nbsp;128]] | [[:ks:Special:Statistics|17&nbsp;754]] | [[:ks:Special:Statistics|110&nbsp;882]] | [[:ks:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ks:Special:ListUsers|12&nbsp;545]] | [[:ks:Special:ActiveUsers|19]] | [[:ks:Special:ListFiles|56]] | 14 |- | 198 | [[Idioma córnicu|Córnicu]] | kernowek | <code>[[:kw:|kw]]</code> | [[:kw:Special:Statistics|7&nbsp;092]] | [[:kw:Special:Statistics|14&nbsp;737]] | [[:kw:Special:Statistics|221&nbsp;418]] | [[:kw:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:kw:Special:ListUsers|17&nbsp;345]] | [[:kw:Special:ActiveUsers|22]] | [[:kw:Special:ListFiles|6]] | 17 |- | 199 | [[Idioma tibetanu|Tibetanu]] | བོད་ཡིག | <code>[[:bo:|bo]]</code> | [[:bo:Special:Statistics|7&nbsp;029]] | [[:bo:Special:Statistics|19&nbsp;895]] | [[:bo:Special:Statistics|147&nbsp;770]] | [[:bo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bo:Special:ListUsers|32&nbsp;596]] | [[:bo:Special:ActiveUsers|51]] | [[:bo:Special:ListFiles|0]] | 25 |- | 200 | [[Idioma vepsiu|Vepsiu]] | vepsän kel’ | <code>[[:vep:|vep]]</code> | [[:vep:Special:Statistics|7&nbsp;001]] | [[:vep:Special:Statistics|37&nbsp;342]] | [[:vep:Special:Statistics|178&nbsp;927]] | [[:vep:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:vep:Special:ListUsers|17&nbsp;288]] | [[:vep:Special:ActiveUsers|22]] | [[:vep:Special:ListFiles|0]] | 90 |- | 201 | [[Idioma turcomanu|Turcomanu]] | Türkmençe | <code>[[:tk:|tk]]</code> | [[:tk:Special:Statistics|6&nbsp;952]] | [[:tk:Special:Statistics|17&nbsp;251]] | [[:tk:Special:Statistics|263&nbsp;129]] | [[:tk:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:tk:Special:ListUsers|31&nbsp;282]] | [[:tk:Special:ActiveUsers|44]] | [[:tk:Special:ListFiles|332]] | 33 |- | 202 | [[Cabiliu]] | Taqbaylit | <code>[[:kab:|kab]]</code> | [[:kab:Special:Statistics|6&nbsp;920]] | [[:kab:Special:Statistics|17&nbsp;880]] | [[:kab:Special:Statistics|113&nbsp;226]] | [[:kab:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kab:Special:ListUsers|15&nbsp;280]] | [[:kab:Special:ActiveUsers|21]] | [[:kab:Special:ListFiles|0]] | 16 |- | 203 | [[Manx]] | Gaelg | <code>[[:gv:|gv]]</code> | [[:gv:Special:Statistics|6&nbsp;862]] | [[:gv:Special:Statistics|35&nbsp;617]] | [[:gv:Special:Statistics|358&nbsp;316]] | [[:gv:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:gv:Special:ListUsers|21&nbsp;876]] | [[:gv:Special:ActiveUsers|21]] | [[:gv:Special:ListFiles|121]] | 177 |- | 204 | [[Zelandés]] | Zeêuws | <code>[[:zea:|zea]]</code> | [[:zea:Special:Statistics|6&nbsp;783]] | [[:zea:Special:Statistics|12&nbsp;947]] | [[:zea:Special:Statistics|160&nbsp;541]] | [[:zea:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:zea:Special:ListUsers|14&nbsp;725]] | [[:zea:Special:ActiveUsers|25]] | [[:zea:Special:ListFiles|1]] | 10 |- | 206 | [[Chinu gan]] | 贛語 | <code>[[:gan:|gan]]</code> | [[:gan:Special:Statistics|6&nbsp;766]] | [[:gan:Special:Statistics|34&nbsp;400]] | [[:gan:Special:Statistics|400&nbsp;080]] | [[:gan:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:gan:Special:ListUsers|56&nbsp;410]] | [[:gan:Special:ActiveUsers|24]] | [[:gan:Special:ListFiles|40]] | 194 |- | 207 | [[Llingua abḥasiana|Abḥasiu]] | Аҧсшәа | <code>[[:ab:|ab]]</code> | [[:ab:Special:Statistics|6&nbsp;452]] | [[:ab:Special:Statistics|31&nbsp;605]] | [[:ab:Special:Statistics|153&nbsp;584]] | [[:ab:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ab:Special:ListUsers|22&nbsp;907]] | [[:ab:Special:ActiveUsers|25]] | [[:ab:Special:ListFiles|9]] | 74 |- | 208 | [[Sami inari]] | Anarâškielâ | <code>[[:smn:|smn]]</code> | [[:smn:Special:Statistics|6&nbsp;278]] | [[:smn:Special:Statistics|26&nbsp;575]] | [[:smn:Special:Statistics|130&nbsp;638]] | [[:smn:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:smn:Special:ListUsers|5&nbsp;735]] | [[:smn:Special:ActiveUsers|26]] | [[:smn:Special:ListFiles|0]] | 51 |- | 209 | [[Picardu]] | Picard | <code>[[:pcd:|pcd]]</code> | [[:pcd:Special:Statistics|5&nbsp;965]] | [[:pcd:Special:Statistics|11&nbsp;910]] | [[:pcd:Special:Statistics|77&nbsp;248]] | [[:pcd:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:pcd:Special:ListUsers|19&nbsp;782]] | [[:pcd:Special:ActiveUsers|25]] | [[:pcd:Special:ListFiles|50]] | 6 |- | 210 | [[Idioma guaraní|Guaraní]] | Avañe'ẽ | <code>[[:gn:|gn]]</code> | [[:gn:Special:Statistics|5&nbsp;916]] | [[:gn:Special:Statistics|13&nbsp;950]] | [[:gn:Special:Statistics|133&nbsp;949]] | [[:gn:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:gn:Special:ListUsers|21&nbsp;000]] | [[:gn:Special:ActiveUsers|24]] | [[:gn:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | 211 | [[Franco-provenzal]] | arpetan | <code>[[:frp:|frp]]</code> | [[:frp:Special:Statistics|5&nbsp;805]] | [[:frp:Special:Statistics|17&nbsp;854]] | [[:frp:Special:Statistics|228&nbsp;971]] | [[:frp:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:frp:Special:ListUsers|18&nbsp;242]] | [[:frp:Special:ActiveUsers|22]] | [[:frp:Special:ListFiles|0]] | 55 |- | 212 | [[Idioma udmurtu]] | удмурт | <code>[[:udm:|udm]]</code> | [[:udm:Special:Statistics|5&nbsp;707]] | [[:udm:Special:Statistics|19&nbsp;870]] | [[:udm:Special:Statistics|128&nbsp;604]] | [[:udm:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:udm:Special:ListUsers|16&nbsp;500]] | [[:udm:Special:ActiveUsers|11]] | [[:udm:Special:ListFiles|8]] | 40 |- | 213 | [[Idioma komi|Komi]] | коми | <code>[[:kv:|kv]]</code> | [[:kv:Special:Statistics|5&nbsp;701]] | [[:kv:Special:Statistics|19&nbsp;424]] | [[:kv:Special:Statistics|146&nbsp;576]] | [[:kv:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kv:Special:ListUsers|15&nbsp;913]] | [[:kv:Special:ActiveUsers|19]] | [[:kv:Special:ListFiles|0]] | 44 |- | 214 | [[Idioma caxubiu|Caxubiu]] | kaszëbsczi | <code>[[:csb:|csb]]</code> | [[:csb:Special:Statistics|5&nbsp;479]] | [[:csb:Special:Statistics|8&nbsp;866]] | [[:csb:Special:Statistics|189&nbsp;624]] | [[:csb:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:csb:Special:ListUsers|18&nbsp;349]] | [[:csb:Special:ActiveUsers|19]] | [[:csb:Special:ListFiles|0]] | 8 |- | 215 | [[Llingua aymara]] | Aymar aru | <code>[[:ay:|ay]]</code> | [[:ay:Special:Statistics|5&nbsp;173]] | [[:ay:Special:Statistics|8&nbsp;886]] | [[:ay:Special:Statistics|101&nbsp;246]] | [[:ay:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ay:Special:ListUsers|18&nbsp;243]] | [[:ay:Special:ActiveUsers|24]] | [[:ay:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 216 | [[Normandu]] | Nouormand | <code>[[:nrm:|nrm]]</code> | [[:nrm:Special:Statistics|5&nbsp;053]] | [[:nrm:Special:Statistics|10&nbsp;679]] | [[:nrm:Special:Statistics|220&nbsp;912]] | [[:nrm:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nrm:Special:ListUsers|14&nbsp;461]] | [[:nrm:Special:ActiveUsers|13]] | [[:nrm:Special:ListFiles|0]] | 26 |- | 217 | [[Idioma lao|Lao]] | ລາວ | <code>[[:lo:|lo]]</code> | [[:lo:Special:Statistics|5&nbsp;034]] | [[:lo:Special:Statistics|15&nbsp;230]] | [[:lo:Special:Statistics|119&nbsp;012]] | [[:lo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:lo:Special:ListUsers|21&nbsp;021]] | [[:lo:Special:ActiveUsers|31]] | [[:lo:Special:ListFiles|25]] | 32 |- | 218 | [[Inglés antiguu]] | Ænglisc | <code>[[:ang:|ang]]</code> | [[:ang:Special:Statistics|4&nbsp;838]] | [[:ang:Special:Statistics|20&nbsp;072]] | [[:ang:Special:Statistics|221&nbsp;556]] | [[:ang:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ang:Special:ListUsers|133&nbsp;043]] | [[:ang:Special:ActiveUsers|43]] | [[:ang:Special:ListFiles|264]] | 109 |- | 219 | [[Friulanu]] | furlan | <code>[[:fur:|fur]]</code> | [[:fur:Special:Statistics|4&nbsp;783]] | [[:fur:Special:Statistics|10&nbsp;935]] | [[:fur:Special:Statistics|180&nbsp;490]] | [[:fur:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:fur:Special:ListUsers|15&nbsp;762]] | [[:fur:Special:ActiveUsers|17]] | [[:fur:Special:ListFiles|296]] | 27 |- | 220 | [[Idioma lingala|Lingala]] | lingála | <code>[[:ln:|ln]]</code> | [[:ln:Special:Statistics|4&nbsp;780]] | [[:ln:Special:Statistics|11&nbsp;363]] | [[:ln:Special:Statistics|132&nbsp;788]] | [[:ln:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:ln:Special:ListUsers|14&nbsp;597]] | [[:ln:Special:ActiveUsers|47]] | [[:ln:Special:ListFiles|34]] | 22 |- | 221 | [[Papiamentu]] | Papiamentu | <code>[[:pap:|pap]]</code> | [[:pap:Special:Statistics|4&nbsp;742]] | [[:pap:Special:Statistics|9&nbsp;971]] | [[:pap:Special:Statistics|163&nbsp;943]] | [[:pap:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:pap:Special:ListUsers|16&nbsp;658]] | [[:pap:Special:ActiveUsers|23]] | [[:pap:Special:ListFiles|0]] | 20 |- | 222 | [[Idioma carelianu|Carelianu]] | Livvinkarjala | <code>[[:olo:|olo]]</code> | [[:olo:Special:Statistics|4&nbsp;586]] | [[:olo:Special:Statistics|13&nbsp;581]] | [[:olo:Special:Statistics|38&nbsp;000]] | [[:olo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:olo:Special:ListUsers|7&nbsp;964]] | [[:olo:Special:ActiveUsers|20]] | [[:olo:Special:ListFiles|0]] | 11 |- | 223 | [[Lingua Franca Nova]] | Lingua Franca Nova | <code>[[:lfn:|lfn]]</code> | [[:lfn:Special:Statistics|4&nbsp;462]] | [[:lfn:Special:Statistics|7&nbsp;138]] | [[:lfn:Special:Statistics|41&nbsp;716]] | [[:lfn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lfn:Special:ListUsers|14&nbsp;963]] | [[:lfn:Special:ActiveUsers|23]] | [[:lfn:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | 224 | [[Idioma lezgianu|Lezgianu]] | лезги | <code>[[:lez:|lez]]</code> | [[:lez:Special:Statistics|4&nbsp;436]] | [[:lez:Special:Statistics|14&nbsp;711]] | [[:lez:Special:Statistics|96&nbsp;947]] | [[:lez:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:lez:Special:ListUsers|12&nbsp;024]] | [[:lez:Special:ActiveUsers|16]] | [[:lez:Special:ListFiles|11]] | 35 |- | 225 | [[Idioma twi|Twi]] | Twi | <code>[[:tw:|tw]]</code> | [[:tw:Special:Statistics|4&nbsp;333]] | [[:tw:Special:Statistics|8&nbsp;114]] | [[:tw:Special:Statistics|130&nbsp;874]] | [[:tw:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:tw:Special:ListUsers|17&nbsp;224]] | [[:tw:Special:ActiveUsers|52]] | [[:tw:Special:ListFiles|0]] | 12 |- | 226 | [[Mirandés]] | Mirandés | <code>[[:mwl:|mwl]]</code> | [[:mwl:Special:Statistics|4&nbsp;279]] | [[:mwl:Special:Statistics|10&nbsp;735]] | [[:mwl:Special:Statistics|105&nbsp;560]] | [[:mwl:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mwl:Special:ListUsers|14&nbsp;430]] | [[:mwl:Special:ActiveUsers|12]] | [[:mwl:Special:ListFiles|0]] | 22 |- | 227 | [[Náhuatl]] | Nāhuatl | <code>[[:nah:|nah]]</code> | [[:nah:Special:Statistics|4&nbsp;272]] | [[:nah:Special:Statistics|13&nbsp;333]] | [[:nah:Special:Statistics|521&nbsp;633]] | [[:nah:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:nah:Special:ListUsers|23&nbsp;642]] | [[:nah:Special:ActiveUsers|16]] | [[:nah:Special:ListFiles|168]] | 176 |- | 228 | [[:en:Saterland Frisian|Saterland Frisian]] | Seeltersk | <code>[[:stq:|stq]]</code> | [[:stq:Special:Statistics|4&nbsp;129]] | [[:stq:Special:Statistics|10&nbsp;816]] | [[:stq:Special:Statistics|123&nbsp;593]] | [[:stq:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:stq:Special:ListUsers|14&nbsp;461]] | [[:stq:Special:ActiveUsers|26]] | [[:stq:Special:ListFiles|381]] | 30 |- | 229 | [[Estremeñu]] | estremeñu | <code>[[:ext:|ext]]</code> | [[:ext:Special:Statistics|3&nbsp;924]] | [[:ext:Special:Statistics|8&nbsp;903]] | [[:ext:Special:Statistics|136&nbsp;203]] | [[:ext:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ext:Special:ListUsers|19&nbsp;045]] | [[:ext:Special:ActiveUsers|24]] | [[:ext:Special:ListFiles|0]] | 25 |- | 230 | [[Xudeoespañol]] | Ladino | <code>[[:lad:|lad]]</code> | [[:lad:Special:Statistics|3&nbsp;848]] | [[:lad:Special:Statistics|13&nbsp;533]] | [[:lad:Special:Statistics|214&nbsp;651]] | [[:lad:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:lad:Special:ListUsers|23&nbsp;263]] | [[:lad:Special:ActiveUsers|22]] | [[:lad:Special:ListFiles|21]] | 100 |- | 231 | [[Romanche]] | rumantsch | <code>[[:rm:|rm]]</code> | [[:rm:Special:Statistics|3&nbsp;792]] | [[:rm:Special:Statistics|9&nbsp;738]] | [[:rm:Special:Statistics|167&nbsp;351]] | [[:rm:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:rm:Special:ListUsers|22&nbsp;055]] | [[:rm:Special:ActiveUsers|25]] | [[:rm:Special:ListFiles|48]] | 42 |- | 232 | [[Tuvanu]] | тыва дыл | <code>[[:tyv:|tyv]]</code> | [[:tyv:Special:Statistics|3&nbsp;646]] | [[:tyv:Special:Statistics|13&nbsp;696]] | [[:tyv:Special:Statistics|49&nbsp;736]] | [[:tyv:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tyv:Special:ListUsers|10&nbsp;258]] | [[:tyv:Special:ActiveUsers|15]] | [[:tyv:Special:ListFiles|0]] | 28 |- | 233 | [[Idioma avar|Avar]] | авар | <code>[[:av:|av]]</code> | [[:av:Special:Statistics|3&nbsp;631]] | [[:av:Special:Statistics|18&nbsp;010]] | [[:av:Special:Statistics|94&nbsp;573]] | [[:av:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:av:Special:ListUsers|16&nbsp;486]] | [[:av:Special:ActiveUsers|23]] | [[:av:Special:ListFiles|0]] | 82 |- | 234 | [[Idioma konkani|Konkani]] | गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni | <code>[[:gom:|gom]]</code> | [[:gom:Special:Statistics|3&nbsp;630]] | [[:gom:Special:Statistics|8&nbsp;874]] | [[:gom:Special:Statistics|213&nbsp;709]] | [[:gom:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:gom:Special:ListUsers|11&nbsp;102]] | [[:gom:Special:ActiveUsers|32]] | [[:gom:Special:ListFiles|0]] | 50 |- | 235 | [[:en:Doteli|Doteli]] | डोटेली | <code>[[:dty:|dty]]</code> | [[:dty:Special:Statistics|3&nbsp;595]] | [[:dty:Special:Statistics|21&nbsp;738]] | [[:dty:Special:Statistics|243&nbsp;307]] | [[:dty:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:dty:Special:ListUsers|7&nbsp;531]] | [[:dty:Special:ActiveUsers|16]] | [[:dty:Special:ListFiles|3]] | 285 |- | 236 | [[:en:Komi-Permyak|Komi-Permyak]] | Перем Коми | <code>[[:koi:|koi]]</code> | [[:koi:Special:Statistics|3&nbsp;470]] | [[:koi:Special:Statistics|13&nbsp;121]] | [[:koi:Special:Statistics|63&nbsp;085]] | [[:koi:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:koi:Special:ListUsers|9&nbsp;401]] | [[:koi:Special:ActiveUsers|10]] | [[:koi:Special:ListFiles|0]] | 37 |- | 237 | [[:en:Lower Sorbian|Lower Sorbian]] | dolnoserbski | <code>[[:dsb:|dsb]]</code> | [[:dsb:Special:Statistics|3&nbsp;425]] | [[:dsb:Special:Statistics|11&nbsp;621]] | [[:dsb:Special:Statistics|146&nbsp;377]] | [[:dsb:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:dsb:Special:ListUsers|20&nbsp;053]] | [[:dsb:Special:ActiveUsers|24]] | [[:dsb:Special:ListFiles|0]] | 72 |- | 238 | [[Idioma luganda|Luganda]] | Luganda | <code>[[:lg:|lg]]</code> | [[:lg:Special:Statistics|3&nbsp;423]] | [[:lg:Special:Statistics|7&nbsp;518]] | [[:lg:Special:Statistics|37&nbsp;652]] | [[:lg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lg:Special:ListUsers|9&nbsp;803]] | [[:lg:Special:ActiveUsers|24]] | [[:lg:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 239 | [[pidgin ghanianu]] | Ghanaian Pidgin English | <code>[[:gpe:|gpe]]</code> | [[:gpe:Special:Statistics|3&nbsp;215]] | [[:gpe:Special:Statistics|17&nbsp;526]] | [[:gpe:Special:Statistics|66&nbsp;065]] | [[:gpe:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:gpe:Special:ListUsers|3&nbsp;246]] | [[:gpe:Special:ActiveUsers|63]] | [[:gpe:Special:ListFiles|0]] | 75 |- | 241 | [[Idioma maldivianu|Maldivu]] | ދިވެހިބަސް | <code>[[:dv:|dv]]</code> | [[:dv:Special:Statistics|3&nbsp;147]] | [[:dv:Special:Statistics|12&nbsp;497]] | [[:dv:Special:Statistics|136&nbsp;134]] | [[:dv:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:dv:Special:ListUsers|26&nbsp;939]] | [[:dv:Special:ActiveUsers|20]] | [[:dv:Special:ListFiles|931]] | 96 |- | 242 | [[Gagauz]] | Gagauz | <code>[[:gag:|gag]]</code> | [[:gag:Special:Statistics|3&nbsp;018]] | [[:gag:Special:Statistics|7&nbsp;817]] | [[:gag:Special:Statistics|74&nbsp;551]] | [[:gag:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:gag:Special:ListUsers|15&nbsp;724]] | [[:gag:Special:ActiveUsers|19]] | [[:gag:Special:ListFiles|0]] | 24 |- | 243 | [[{{#language:bew|ast}}]] | {{lang|bew|{{#language:bew}}}} | <code>[[:bew:|bew]]</code> | [[:bew:Special:Statistics|3&nbsp;007]] | [[:bew:Special:Statistics|7&nbsp;236]] | [[:bew:Special:Statistics|31&nbsp;343]] | [[:bew:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bew:Special:ListUsers|2&nbsp;054]] | [[:bew:Special:ActiveUsers|28]] | [[:bew:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | 244 | [[Zhuanganu]] | Vahcuengh | <code>[[:za:|za]]</code> | [[:za:Special:Statistics|3&nbsp;004]] | [[:za:Special:Statistics|5&nbsp;565]] | [[:za:Special:Statistics|42&nbsp;644]] | [[:za:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:za:Special:ListUsers|11&nbsp;821]] | [[:za:Special:ActiveUsers|14]] | [[:za:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 245 | [[Fráncicu ripuariu]] | Ripoarisch | <code>[[:ksh:|ksh]]</code> | [[:ksh:Special:Statistics|3&nbsp;002]] | [[:ksh:Special:Statistics|10&nbsp;731]] | [[:ksh:Special:Statistics|1&nbsp;609&nbsp;261]] | [[:ksh:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ksh:Special:ListUsers|24&nbsp;225]] | [[:ksh:Special:ActiveUsers|18]] | [[:ksh:Special:ListFiles|0]] | 994 |- | 246 | [[Idioma ḥawaianu|Ḥawaianu]] | Hawaiʻi | <code>[[:haw:|haw]]</code> | [[:haw:Special:Statistics|2&nbsp;916]] | [[:haw:Special:Statistics|6&nbsp;120]] | [[:haw:Special:Statistics|99&nbsp;854]] | [[:haw:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:haw:Special:ListUsers|19&nbsp;391]] | [[:haw:Special:ActiveUsers|22]] | [[:haw:Special:ListFiles|0]] | 20 |- | 247 | [[Idioma buriatu|Buriatu]] | буряад | <code>[[:bxr:|bxr]]</code> | [[:bxr:Special:Statistics|2&nbsp;872]] | [[:bxr:Special:Statistics|11&nbsp;275]] | [[:bxr:Special:Statistics|73&nbsp;734]] | [[:bxr:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bxr:Special:ListUsers|16&nbsp;737]] | [[:bxr:Special:ActiveUsers|15]] | [[:bxr:Special:ListFiles|8]] | 56 |- | 248 | [[pa'o]] | ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ | <code>[[:blk:|blk]]</code> | [[:blk:Special:Statistics|2&nbsp;860]] | [[:blk:Special:Statistics|8&nbsp;188]] | [[:blk:Special:Statistics|31&nbsp;486]] | [[:blk:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:blk:Special:ListUsers|2&nbsp;339]] | [[:blk:Special:ActiveUsers|13]] | [[:blk:Special:ListFiles|0]] | 13 |- | 249 | [[Tulu]] | ತುಳು | <code>[[:tcy:|tcy]]</code> | [[:tcy:Special:Statistics|2&nbsp;834]] | [[:tcy:Special:Statistics|15&nbsp;421]] | [[:tcy:Special:Statistics|166&nbsp;248]] | [[:tcy:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:tcy:Special:ListUsers|7&nbsp;550]] | [[:tcy:Special:ActiveUsers|23]] | [[:tcy:Special:ListFiles|13]] | 213 |- | 250 | [[Alemán palatín]] | Pälzisch | <code>[[:pfl:|pfl]]</code> | [[:pfl:Special:Statistics|2&nbsp;815]] | [[:pfl:Special:Statistics|7&nbsp;045]] | [[:pfl:Special:Statistics|92&nbsp;353]] | [[:pfl:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:pfl:Special:ListUsers|13&nbsp;080]] | [[:pfl:Special:ActiveUsers|10]] | [[:pfl:Special:ListFiles|0]] | 30 |- | 251 | [[Sakizaya]] | Sakizaya | <code>[[:szy:|szy]]</code> | [[:szy:Special:Statistics|2&nbsp;737]] | [[:szy:Special:Statistics|6&nbsp;191]] | [[:szy:Special:Statistics|138&nbsp;864]] | [[:szy:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:szy:Special:ListUsers|3&nbsp;747]] | [[:szy:Special:ActiveUsers|13]] | [[:szy:Special:ListFiles|0]] | 36 |- | 252 | [[Idioma pangasinense|Pangasinense]] | Pangasinan | <code>[[:pag:|pag]]</code> | [[:pag:Special:Statistics|2&nbsp;616]] | [[:pag:Special:Statistics|6&nbsp;720]] | [[:pag:Special:Statistics|78&nbsp;913]] | [[:pag:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pag:Special:ListUsers|9&nbsp;194]] | [[:pag:Special:ActiveUsers|13]] | [[:pag:Special:ListFiles|0]] | 29 |- | 253 | [[atayal]] | atayal | <code>[[:tay:|tay]]</code> | [[:tay:Special:Statistics|2&nbsp;583]] | [[:tay:Special:Statistics|3&nbsp;239]] | [[:tay:Special:Statistics|61&nbsp;454]] | [[:tay:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tay:Special:ListUsers|2&nbsp;357]] | [[:tay:Special:ActiveUsers|13]] | [[:tay:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 254 | [[{{#language:kge|ast}}]] | {{lang|kge|{{#language:kge}}}} | <code>[[:kge:|kge]]</code> | [[:kge:Special:Statistics|2&nbsp;580]] | [[:kge:Special:Statistics|4&nbsp;178]] | [[:kge:Special:Statistics|30&nbsp;436]] | [[:kge:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:kge:Special:ListUsers|837]] | [[:kge:Special:ActiveUsers|15]] | [[:kge:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | 255 | [[Pali]] | पालि | <code>[[:pi:|pi]]</code> | [[:pi:Special:Statistics|2&nbsp;546]] | [[:pi:Special:Statistics|4&nbsp;494]] | [[:pi:Special:Statistics|102&nbsp;642]] | [[:pi:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pi:Special:ListUsers|8&nbsp;031]] | [[:pi:Special:ActiveUsers|7]] | [[:pi:Special:ListFiles|1]] | 13 |- | 256 | [[{{#language:fon|ast}}]] | {{lang|fon|{{#language:fon}}}} | <code>[[:fon:|fon]]</code> | [[:fon:Special:Statistics|2&nbsp;541]] | [[:fon:Special:Statistics|4&nbsp;075]] | [[:fon:Special:Statistics|25&nbsp;989]] | [[:fon:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:fon:Special:ListUsers|1&nbsp;625]] | [[:fon:Special:ActiveUsers|10]] | [[:fon:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | 257 | [[Awadhi]] | ქართული | <code>[[:awa:|awa]]</code> | [[:awa:Special:Statistics|2&nbsp;507]] | [[:awa:Special:Statistics|5&nbsp;808]] | [[:awa:Special:Statistics|27&nbsp;695]] | [[:awa:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:awa:Special:ListUsers|4&nbsp;186]] | [[:awa:Special:ActiveUsers|18]] | [[:awa:Special:ListFiles|0]] | 8 |- | 258 | [[Idioma karachái-bálkaro|Karachái-bálkaro]] | къарачай-малкъар | <code>[[:krc:|krc]]</code> | [[:krc:Special:Statistics|2&nbsp;489]] | [[:krc:Special:Statistics|16&nbsp;255]] | [[:krc:Special:Statistics|117&nbsp;750]] | [[:krc:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:krc:Special:ListUsers|11&nbsp;388]] | [[:krc:Special:ActiveUsers|14]] | [[:krc:Special:ListFiles|0]] | 222 |- | 259 | [[Idioma ingusetiu|Ingusetio]] | ГӀалгӀай | <code>[[:inh:|inh]]</code> | [[:inh:Special:Statistics|2&nbsp;405]] | [[:inh:Special:Statistics|15&nbsp;686]] | [[:inh:Special:Statistics|70&nbsp;154]] | [[:inh:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:inh:Special:ListUsers|5&nbsp;440]] | [[:inh:Special:ActiveUsers|11]] | [[:inh:Special:ListFiles|37]] | 136 |- | 260 | [[Idioma xhosa|Xhosa]] | isiXhosa | <code>[[:xh:|xh]]</code> | [[:xh:Special:Statistics|2&nbsp;268]] | [[:xh:Special:Statistics|5&nbsp;487]] | [[:xh:Special:Statistics|39&nbsp;350]] | [[:xh:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:xh:Special:ListUsers|14&nbsp;766]] | [[:xh:Special:ActiveUsers|32]] | [[:xh:Special:ListFiles|0]] | 14 |- | 261 | [[Tswana]] | Setswana | <code>[[:tn:|tn]]</code> | [[:tn:Special:Statistics|2&nbsp;225]] | [[:tn:Special:Statistics|6&nbsp;264]] | [[:tn:Special:Statistics|40&nbsp;763]] | [[:tn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tn:Special:ListUsers|11&nbsp;584]] | [[:tn:Special:ActiveUsers|27]] | [[:tn:Special:ListFiles|4]] | 21 |- | 262 | [[{{#language:dga|ast}}]] | {{lang|dga|{{#language:dga}}}} | <code>[[:dga:|dga]]</code> | [[:dga:Special:Statistics|2&nbsp;224]] | [[:dga:Special:Statistics|5&nbsp;548]] | [[:dga:Special:Statistics|51&nbsp;087]] | [[:dga:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:dga:Special:ListUsers|1&nbsp;148]] | [[:dga:Special:ActiveUsers|19]] | [[:dga:Special:ListFiles|0]] | 21 |- | 263 | [[:en:Atikamekw|Atikamekw]] | Atikamekw | <code>[[:atj:|atj]]</code> | [[:atj:Special:Statistics|2&nbsp;075]] | [[:atj:Special:Statistics|3&nbsp;278]] | [[:atj:Special:Statistics|16&nbsp;603]] | [[:atj:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:atj:Special:ListUsers|5&nbsp;470]] | [[:atj:Special:ActiveUsers|16]] | [[:atj:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | 264 | [[Alemán de Pennsylvania]] | Deitsch | <code>[[:pdc:|pdc]]</code> | [[:pdc:Special:Statistics|2&nbsp;041]] | [[:pdc:Special:Statistics|6&nbsp;025]] | [[:pdc:Special:Statistics|106&nbsp;892]] | [[:pdc:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pdc:Special:ListUsers|36&nbsp;502]] | [[:pdc:Special:ActiveUsers|24]] | [[:pdc:Special:ListFiles|0]] | 68 |- | 265 | [[Idioma tonganu|Tonganu]] | lea faka-Tonga | <code>[[:to:|to]]</code> | [[:to:Special:Statistics|2&nbsp;024]] | [[:to:Special:Statistics|5&nbsp;510]] | [[:to:Special:Statistics|43&nbsp;724]] | [[:to:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:to:Special:ListUsers|11&nbsp;962]] | [[:to:Special:ActiveUsers|14]] | [[:to:Special:ListFiles|12]] | 24 |- | 266 | [[Idioma mon|Mon]] | ဘာသာ မန် | <code>[[:mnw:|mnw]]</code> | [[:mnw:Special:Statistics|1&nbsp;955]] | [[:mnw:Special:Statistics|6&nbsp;733]] | [[:mnw:Special:Statistics|45&nbsp;674]] | [[:mnw:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mnw:Special:ListUsers|4&nbsp;623]] | [[:mnw:Special:ActiveUsers|17]] | [[:mnw:Special:ListFiles|0]] | 41 |- | 267 | [[Oromu]] | Oromoo | <code>[[:om:|om]]</code> | [[:om:Special:Statistics|1&nbsp;932]] | [[:om:Special:Statistics|5&nbsp;371]] | [[:om:Special:Statistics|44&nbsp;647]] | [[:om:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:om:Special:ListUsers|12&nbsp;382]] | [[:om:Special:ActiveUsers|15]] | [[:om:Special:ListFiles|0]] | 26 |- | 268 | [[:en:Aramaic|Aramaic]] | ܐܪܡܝܐ | <code>[[:arc:|arc]]</code> | [[:arc:Special:Statistics|1&nbsp;915]] | [[:arc:Special:Statistics|6&nbsp;564]] | [[:arc:Special:Statistics|96&nbsp;980]] | [[:arc:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:arc:Special:ListUsers|22&nbsp;542]] | [[:arc:Special:ActiveUsers|20]] | [[:arc:Special:ListFiles|0]] | 87 |- | 269 | [[Idioma kikuyu]] | Gĩkũyũ | <code>[[:ki:|ki]]</code> | [[:ki:Special:Statistics|1&nbsp;875]] | [[:ki:Special:Statistics|3&nbsp;759]] | [[:ki:Special:Statistics|22&nbsp;469]] | [[:ki:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ki:Special:ListUsers|9&nbsp;742]] | [[:ki:Special:ActiveUsers|15]] | [[:ki:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 270 | [[Novial]] | Novial | <code>[[:nov:|nov]]</code> | [[:nov:Special:Statistics|1&nbsp;874]] | [[:nov:Special:Statistics|4&nbsp;805]] | [[:nov:Special:Statistics|180&nbsp;135]] | [[:nov:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:nov:Special:ListUsers|12&nbsp;969]] | [[:nov:Special:ActiveUsers|16]] | [[:nov:Special:ListFiles|0]] | 92 |- | 271 | [[Madurese]] | Madhurâ | <code>[[:mad:|mad]]</code> | [[:mad:Special:Statistics|1&nbsp;804]] | [[:mad:Special:Statistics|10&nbsp;845]] | [[:mad:Special:Statistics|37&nbsp;980]] | [[:mad:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mad:Special:ListUsers|3&nbsp;699]] | [[:mad:Special:ActiveUsers|34]] | [[:mad:Special:ListFiles|0]] | 88 |- | 272 | [[Nias]] | Li Niha | <code>[[:nia:|nia]]</code> | [[:nia:Special:Statistics|1&nbsp;758]] | [[:nia:Special:Statistics|4&nbsp;437]] | [[:nia:Special:Statistics|25&nbsp;519]] | [[:nia:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:nia:Special:ListUsers|2&nbsp;452]] | [[:nia:Special:ActiveUsers|13]] | [[:nia:Special:ListFiles|0]] | 13 |- | 273 | [[Wolof]] | Wolof | <code>[[:wo:|wo]]</code> | [[:wo:Special:Statistics|1&nbsp;735]] | [[:wo:Special:Statistics|5&nbsp;546]] | [[:wo:Special:Statistics|106&nbsp;882]] | [[:wo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:wo:Special:ListUsers|16&nbsp;615]] | [[:wo:Special:ActiveUsers|20]] | [[:wo:Special:ListFiles|0]] | 93 |- | 274 | [[Xamaicanu]] | Patois | <code>[[:jam:|jam]]</code> | [[:jam:Special:Statistics|1&nbsp;729]] | [[:jam:Special:Statistics|3&nbsp;131]] | [[:jam:Special:Statistics|22&nbsp;518]] | [[:jam:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:jam:Special:ListUsers|10&nbsp;916]] | [[:jam:Special:ActiveUsers|22]] | [[:jam:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | 275 | [[Idioma kikuyu|Kikuyu]] | Kabɩyɛ | <code>[[:kbp:|kbp]]</code> | [[:kbp:Special:Statistics|1&nbsp;714]] | [[:kbp:Special:Statistics|3&nbsp;446]] | [[:kbp:Special:Statistics|18&nbsp;525]] | [[:kbp:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kbp:Special:ListUsers|5&nbsp;378]] | [[:kbp:Special:ActiveUsers|11]] | [[:kbp:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | 276 | [[Idioma calmucu|Calmucu]] | хальмг | <code>[[:xal:|xal]]</code> | [[:xal:Special:Statistics|1&nbsp;656]] | [[:xal:Special:Statistics|12&nbsp;287]] | [[:xal:Special:Statistics|91&nbsp;678]] | [[:xal:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:xal:Special:ListUsers|10&nbsp;827]] | [[:xal:Special:ActiveUsers|17]] | [[:xal:Special:ListFiles|0]] | 308 |- | 277 | [[Cabardianu]] | Адыгэбзэ | <code>[[:kbd:|kbd]]</code> | [[:kbd:Special:Statistics|1&nbsp;648]] | [[:kbd:Special:Statistics|7&nbsp;109]] | [[:kbd:Special:Statistics|48&nbsp;218]] | [[:kbd:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:kbd:Special:ListUsers|10&nbsp;940]] | [[:kbd:Special:ActiveUsers|21]] | [[:kbd:Special:ListFiles|0]] | 74 |- | 278 | [[angika]] | अंगिका | <code>[[:anp:|anp]]</code> | [[:anp:Special:Statistics|1&nbsp;644]] | [[:anp:Special:Statistics|5&nbsp;087]] | [[:anp:Special:Statistics|21&nbsp;913]] | [[:anp:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:anp:Special:ListUsers|2&nbsp;952]] | [[:anp:Special:ActiveUsers|13]] | [[:anp:Special:ListFiles|0]] | 19 |- | 279 | [[{{#language:dtp|ast}}]] | {{lang|dtp|{{#language:dtp}}}} | <code>[[:dtp:|dtp]]</code> | [[:dtp:Special:Statistics|1&nbsp;627]] | [[:dtp:Special:Statistics|6&nbsp;884]] | [[:dtp:Special:Statistics|22&nbsp;217]] | [[:dtp:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:dtp:Special:ListUsers|1&nbsp;691]] | [[:dtp:Special:ActiveUsers|27]] | [[:dtp:Special:ListFiles|0]] | 34 |- | 280 | [[Idioma fixanu|Fixanu]] | Na Vosa Vakaviti | <code>[[:fj:|fj]]</code> | [[:fj:Special:Statistics|1&nbsp;581]] | [[:fj:Special:Statistics|4&nbsp;267]] | [[:fj:Special:Statistics|37&nbsp;646]] | [[:fj:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:fj:Special:ListUsers|10&nbsp;135]] | [[:fj:Special:ActiveUsers|15]] | [[:fj:Special:ListFiles|0]] | 25 |- | 281 | [[Kikongo]] | Kongo | <code>[[:kg:|kg]]</code> | [[:kg:Special:Statistics|1&nbsp;562]] | [[:kg:Special:Statistics|4&nbsp;001]] | [[:kg:Special:Statistics|48&nbsp;023]] | [[:kg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kg:Special:ListUsers|12&nbsp;110]] | [[:kg:Special:ActiveUsers|16]] | [[:kg:Special:ListFiles|0]] | 29 |- | 282 | [[N'ko]] | ߒߞߏ | <code>[[:nqo:|nqo]]</code> | [[:nqo:Special:Statistics|1&nbsp;544]] | [[:nqo:Special:Statistics|3&nbsp;359]] | [[:nqo:Special:Statistics|12&nbsp;327]] | [[:nqo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nqo:Special:ListUsers|5&nbsp;137]] | [[:nqo:Special:ActiveUsers|13]] | [[:nqo:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | 283 | [[gun]] | Gungbe | <code>[[:guw:|guw]]</code> | [[:guw:Special:Statistics|1&nbsp;529]] | [[:guw:Special:Statistics|2&nbsp;726]] | [[:guw:Special:Statistics|42&nbsp;013]] | [[:guw:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:guw:Special:ListUsers|2&nbsp;028]] | [[:guw:Special:ActiveUsers|11]] | [[:guw:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | 284 | [[{{#language:iba|ast}}]] | {{lang|iba|{{#language:iba}}}} | <code>[[:iba:|iba]]</code> | [[:iba:Special:Statistics|1&nbsp;526]] | [[:iba:Special:Statistics|3&nbsp;842]] | [[:iba:Special:Statistics|13&nbsp;091]] | [[:iba:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:iba:Special:ListUsers|975]] | [[:iba:Special:ActiveUsers|16]] | [[:iba:Special:ListFiles|0]] | 8 |- | 285 | [[pidgin nixerianu]] | Naijá | <code>[[:pcm:|pcm]]</code> | [[:pcm:Special:Statistics|1&nbsp;488]] | [[:pcm:Special:Statistics|2&nbsp;722]] | [[:pcm:Special:Statistics|29&nbsp;253]] | [[:pcm:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:pcm:Special:ListUsers|2&nbsp;655]] | [[:pcm:Special:ActiveUsers|28]] | [[:pcm:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 286 | [[Bislama]] | Bislama | <code>[[:bi:|bi]]</code> | [[:bi:Special:Statistics|1&nbsp;470]] | [[:bi:Special:Statistics|3&nbsp;442]] | [[:bi:Special:Statistics|43&nbsp;720]] | [[:bi:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bi:Special:ListUsers|14&nbsp;460]] | [[:bi:Special:ActiveUsers|14]] | [[:bi:Special:ListFiles|0]] | 23 |- | 287 | [[Sesotho]] | Sesotho | <code>[[:st:|st]]</code> | [[:st:Special:Statistics|1&nbsp;431]] | [[:st:Special:Statistics|5&nbsp;225]] | [[:st:Special:Statistics|33&nbsp;505]] | [[:st:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:st:Special:ListUsers|11&nbsp;764]] | [[:st:Special:ActiveUsers|23]] | [[:st:Special:ListFiles|0]] | 45 |- | 288 | [[Tok pisin]] | Tok Pisin | <code>[[:tpi:|tpi]]</code> | [[:tpi:Special:Statistics|1&nbsp;394]] | [[:tpi:Special:Statistics|5&nbsp;781]] | [[:tpi:Special:Statistics|88&nbsp;131]] | [[:tpi:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tpi:Special:ListUsers|15&nbsp;026]] | [[:tpi:Special:ActiveUsers|21]] | [[:tpi:Special:ListFiles|0]] | 151 |- | 289 | [[Tetun]] | tetun | <code>[[:tet:|tet]]</code> | [[:tet:Special:Statistics|1&nbsp;376]] | [[:tet:Special:Statistics|3&nbsp;944]] | [[:tet:Special:Statistics|69&nbsp;451]] | [[:tet:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tet:Special:ListUsers|10&nbsp;716]] | [[:tet:Special:ActiveUsers|17]] | [[:tet:Special:ListFiles|0]] | 61 |- | 291 | [[tyap]] | tyap | <code>[[:kcg:|kcg]]</code> | [[:kcg:Special:Statistics|1&nbsp;351]] | [[:kcg:Special:Statistics|6&nbsp;118]] | [[:kcg:Special:Statistics|37&nbsp;123]] | [[:kcg:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:kcg:Special:ListUsers|2&nbsp;284]] | [[:kcg:Special:ActiveUsers|9]] | [[:kcg:Special:ListFiles|1]] | 76 |- | 292 | [[{{#language:knc|ast}}]] | {{lang|knc|{{#language:knc}}}} | <code>[[:knc:|knc]]</code> | [[:knc:Special:Statistics|1&nbsp;349]] | [[:knc:Special:Statistics|2&nbsp;113]] | [[:knc:Special:Statistics|24&nbsp;995]] | [[:knc:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:knc:Special:ListUsers|674]] | [[:knc:Special:ActiveUsers|12]] | [[:knc:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | 293 | [[Lojban]] | Lojban | <code>[[:jbo:|jbo]]</code> | [[:jbo:Special:Statistics|1&nbsp;340]] | [[:jbo:Special:Statistics|5&nbsp;797]] | [[:jbo:Special:Statistics|113&nbsp;470]] | [[:jbo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:jbo:Special:ListUsers|18&nbsp;346]] | [[:jbo:Special:ActiveUsers|17]] | [[:jbo:Special:ListFiles|0]] | 217 |- | 294 | [[Antiguu eslavu eclesiásticu]] | словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ | <code>[[:cu:|cu]]</code> | [[:cu:Special:Statistics|1&nbsp;301]] | [[:cu:Special:Statistics|5&nbsp;866]] | [[:cu:Special:Statistics|86&nbsp;401]] | [[:cu:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:cu:Special:ListUsers|27&nbsp;812]] | [[:cu:Special:ActiveUsers|25]] | [[:cu:Special:ListFiles|0]] | 181 |- | 295 | [[Lak]] | лакку | <code>[[:lbe:|lbe]]</code> | [[:lbe:Special:Statistics|1&nbsp;263]] | [[:lbe:Special:Statistics|16&nbsp;029]] | [[:lbe:Special:Statistics|53&nbsp;410]] | [[:lbe:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:lbe:Special:ListUsers|9&nbsp;225]] | [[:lbe:Special:ActiveUsers|14]] | [[:lbe:Special:ListFiles|0]] | 455 |- | 296 | [[Idioma tahitianu|Tahitianu]] | reo tahiti | <code>[[:ty:|ty]]</code> | [[:ty:Special:Statistics|1&nbsp;225]] | [[:ty:Special:Statistics|3&nbsp;031]] | [[:ty:Special:Statistics|53&nbsp;742]] | [[:ty:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ty:Special:ListUsers|8&nbsp;221]] | [[:ty:Special:ActiveUsers|5]] | [[:ty:Special:ListFiles|0]] | 39 |- | 297 | [[Idioma ewé|Ewé]] | eʋegbe | <code>[[:ee:|ee]]</code> | [[:ee:Special:Statistics|1&nbsp;213]] | [[:ee:Special:Statistics|4&nbsp;167]] | [[:ee:Special:Statistics|59&nbsp;005]] | [[:ee:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ee:Special:ListUsers|16&nbsp;142]] | [[:ee:Special:ActiveUsers|23]] | [[:ee:Special:ListFiles|0]] | 84 |- | 298 | [[seediq]] | seediq | <code>[[:trv:|trv]]</code> | [[:trv:Special:Statistics|1&nbsp;201]] | [[:trv:Special:Statistics|2&nbsp;206]] | [[:trv:Special:Statistics|103&nbsp;490]] | [[:trv:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:trv:Special:ListUsers|2&nbsp;555]] | [[:trv:Special:ActiveUsers|8]] | [[:trv:Special:ListFiles|0]] | 33 |- | 299 | [[Idioma samoanu|Samoanu]] | Gagana Samoa | <code>[[:sm:|sm]]</code> | [[:sm:Special:Statistics|1&nbsp;176]] | [[:sm:Special:Statistics|6&nbsp;137]] | [[:sm:Special:Statistics|47&nbsp;485]] | [[:sm:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:sm:Special:ListUsers|11&nbsp;513]] | [[:sm:Special:ActiveUsers|11]] | [[:sm:Special:ListFiles|0]] | 138 |- | 300 | [[{{#language:btm|ast}}]] | {{lang|btm|{{#language:btm}}}} | <code>[[:btm:|btm]]</code> | [[:btm:Special:Statistics|1&nbsp;164]] | [[:btm:Special:Statistics|2&nbsp;625]] | [[:btm:Special:Statistics|11&nbsp;639]] | [[:btm:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:btm:Special:ListUsers|1&nbsp;014]] | [[:btm:Special:ActiveUsers|16]] | [[:btm:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 301 | [[{{#language:syl|ast}}]] | {{lang|syl|{{#language:syl}}}} | <code>[[:syl:|syl]]</code> | [[:syl:Special:Statistics|1&nbsp;163]] | [[:syl:Special:Statistics|4&nbsp;849]] | [[:syl:Special:Statistics|27&nbsp;589]] | [[:syl:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:syl:Special:ListUsers|879]] | [[:syl:Special:ActiveUsers|14]] | [[:syl:Special:ListFiles|0]] | 57 |- | 302 | [[{{#language:kus|ast}}]] | {{lang|kus|{{#language:kus}}}} | <code>[[:kus:|kus]]</code> | [[:kus:Special:Statistics|1&nbsp;149]] | [[:kus:Special:Statistics|1&nbsp;716]] | [[:kus:Special:Statistics|13&nbsp;738]] | [[:kus:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:kus:Special:ListUsers|797]] | [[:kus:Special:ActiveUsers|18]] | [[:kus:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | 303 | [[amis]] | Pangcah / 'Amis | <code>[[:ami:|ami]]</code> | [[:ami:Special:Statistics|1&nbsp;145]] | [[:ami:Special:Statistics|2&nbsp;222]] | [[:ami:Special:Statistics|46&nbsp;824]] | [[:ami:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ami:Special:ListUsers|3&nbsp;068]] | [[:ami:Special:ActiveUsers|15]] | [[:ami:Special:ListFiles|0]] | 19 |- | 304 | [[Sranan]] | Sranantongo | <code>[[:srn:|srn]]</code> | [[:srn:Special:Statistics|1&nbsp;131]] | [[:srn:Special:Statistics|2&nbsp;732]] | [[:srn:Special:Statistics|39&nbsp;958]] | [[:srn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:srn:Special:ListUsers|8&nbsp;528]] | [[:srn:Special:ActiveUsers|11]] | [[:srn:Special:ListFiles|0]] | 29 |- | 305 | [[Idioma suazi|Suazi]] | SiSwati | <code>[[:ss:|ss]]</code> | [[:ss:Special:Statistics|1&nbsp;111]] | [[:ss:Special:Statistics|3&nbsp;440]] | [[:ss:Special:Statistics|42&nbsp;026]] | [[:ss:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ss:Special:ListUsers|9&nbsp;734]] | [[:ss:Special:ActiveUsers|19]] | [[:ss:Special:ListFiles|0]] | 54 |- | 306 | [[idioma altái|altái]] | алтай тил | <code>[[:alt:|alt]]</code> | [[:alt:Special:Statistics|1&nbsp;104]] | [[:alt:Special:Statistics|6&nbsp;846]] | [[:alt:Special:Statistics|47&nbsp;775]] | [[:alt:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:alt:Special:ListUsers|3&nbsp;852]] | [[:alt:Special:ActiveUsers|9]] | [[:alt:Special:ListFiles|0]] | 189 |- | 307 | [[:en:Latgalian]] | latgaļu | <code>[[:ltg:|ltg]]</code> | [[:ltg:Special:Statistics|1&nbsp;093]] | [[:ltg:Special:Statistics|3&nbsp;388]] | [[:ltg:Special:Statistics|36&nbsp;995]] | [[:ltg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ltg:Special:ListUsers|8&nbsp;228]] | [[:ltg:Special:ActiveUsers|10]] | [[:ltg:Special:ListFiles|0]] | 48 |- | 308 | [[{{#language:bbc|ast}}]] | {{lang|bbc|{{#language:bbc}}}} | <code>[[:bbc:|bbc]]</code> | [[:bbc:Special:Statistics|1&nbsp;078]] | [[:bbc:Special:Statistics|2&nbsp;050]] | [[:bbc:Special:Statistics|13&nbsp;026]] | [[:bbc:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bbc:Special:ListUsers|1&nbsp;800]] | [[:bbc:Special:ActiveUsers|24]] | [[:bbc:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | 309 | [[Idioma chichewa|Chichewa]] | Chi-Chewa | <code>[[:ny:|ny]]</code> | [[:ny:Special:Statistics|1&nbsp;077]] | [[:ny:Special:Statistics|5&nbsp;269]] | [[:ny:Special:Statistics|45&nbsp;700]] | [[:ny:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ny:Special:ListUsers|11&nbsp;824]] | [[:ny:Special:ActiveUsers|11]] | [[:ny:Special:ListFiles|0]] | 131 |- | 310 | [[Criollu guyanés francés]] | Kriyòl Gwiyannen | <code>[[:gcr:|gcr]]</code> | [[:gcr:Special:Statistics|1&nbsp;074]] | [[:gcr:Special:Statistics|2&nbsp;667]] | [[:gcr:Special:Statistics|17&nbsp;535]] | [[:gcr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:gcr:Special:ListUsers|3&nbsp;881]] | [[:gcr:Special:ActiveUsers|10]] | [[:gcr:Special:ListFiles|0]] | 14 |- | 311 | [[{{#language:mos|ast}}]] | {{lang|mos|{{#language:mos}}}} | <code>[[:mos:|mos]]</code> | [[:mos:Special:Statistics|1&nbsp;052]] | [[:mos:Special:Statistics|1&nbsp;735]] | [[:mos:Special:Statistics|27&nbsp;770]] | [[:mos:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:mos:Special:ListUsers|943]] | [[:mos:Special:ActiveUsers|12]] | [[:mos:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 312 | [[Cheroqui]] | ᏣᎳᎩ | <code>[[:chr:|chr]]</code> | [[:chr:Special:Statistics|986]] | [[:chr:Special:Statistics|4&nbsp;041]] | [[:chr:Special:Statistics|50&nbsp;894]] | [[:chr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:chr:Special:ListUsers|28&nbsp;926]] | [[:chr:Special:ActiveUsers|33]] | [[:chr:Special:ListFiles|0]] | 121 |- | 313 | [[frafra]] | gurenɛ | <code>[[:gur:|gur]]</code> | [[:gur:Special:Statistics|960]] | [[:gur:Special:Statistics|2&nbsp;462]] | [[:gur:Special:Statistics|17&nbsp;891]] | [[:gur:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:gur:Special:ListUsers|1&nbsp;719]] | [[:gur:Special:ActiveUsers|12]] | [[:gur:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | 314 | [[Idioma tsonga|Tsonga]] | Xitsonga | <code>[[:ts:|ts]]</code> | [[:ts:Special:Statistics|944]] | [[:ts:Special:Statistics|4&nbsp;191]] | [[:ts:Special:Statistics|39&nbsp;458]] | [[:ts:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ts:Special:ListUsers|11&nbsp;590]] | [[:ts:Special:ActiveUsers|11]] | [[:ts:Special:ListFiles|0]] | 111 |- | 315 | [[Idioma góticu|Góticu]] | 𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺 | <code>[[:got:|got]]</code> | [[:got:Special:Statistics|943]] | [[:got:Special:Statistics|3&nbsp;847]] | [[:got:Special:Statistics|47&nbsp;735]] | [[:got:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:got:Special:ListUsers|21&nbsp;582]] | [[:got:Special:ActiveUsers|24]] | [[:got:Special:ListFiles|0]] | 118 |- | 316 | [[{{#language:igl|ast}}]] | {{lang|igl|{{#language:igl}}}} | <code>[[:igl:|igl]]</code> | [[:igl:Special:Statistics|909]] | [[:igl:Special:Statistics|1&nbsp;289]] | [[:igl:Special:Statistics|32&nbsp;387]] | [[:igl:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:igl:Special:ListUsers|971]] | [[:igl:Special:ActiveUsers|11]] | [[:igl:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | 317 | [[Idioma bambara|Bambara]] | bamanankan | <code>[[:bm:|bm]]</code> | [[:bm:Special:Statistics|896]] | [[:bm:Special:Statistics|3&nbsp;327]] | [[:bm:Special:Statistics|41&nbsp;743]] | [[:bm:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bm:Special:ListUsers|12&nbsp;054]] | [[:bm:Special:ActiveUsers|14]] | [[:bm:Special:ListFiles|0]] | 92 |- | 318 | [[fanti]] | fat | <code>[[:fat:|fat]]</code> | [[:fat:Special:Statistics|895]] | [[:fat:Special:Statistics|4&nbsp;327]] | [[:fat:Special:Statistics|22&nbsp;270]] | [[:fat:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:fat:Special:ListUsers|1&nbsp;994]] | [[:fat:Special:ActiveUsers|5]] | [[:fat:Special:ListFiles|0]] | 76 |- | 319 | [[Idioma vienda|Vienda]] | Tshivenda | <code>[[:ve:|ve]]</code> | [[:ve:Special:Statistics|819]] | [[:ve:Special:Statistics|2&nbsp;396]] | [[:ve:Special:Statistics|21&nbsp;096]] | [[:ve:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ve:Special:ListUsers|8&nbsp;842]] | [[:ve:Special:ActiveUsers|15]] | [[:ve:Special:ListFiles|0]] | 33 |- | 320 | [[Romanín]] | Romani | <code>[[:rmy:|rmy]]</code> | [[:rmy:Special:Statistics|760]] | [[:rmy:Special:Statistics|2&nbsp;844]] | [[:rmy:Special:Statistics|56&nbsp;941]] | [[:rmy:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rmy:Special:ListUsers|18&nbsp;855]] | [[:rmy:Special:ActiveUsers|14]] | [[:rmy:Special:ListFiles|0]] | 151 |- | 321 | [[{{#language:rsk|ast}}]] | {{lang|rsk|{{#language:rsk}}}} | <code>[[:rsk:|rsk]]</code> | [[:rsk:Special:Statistics|740]] | [[:rsk:Special:Statistics|1&nbsp;412]] | [[:rsk:Special:Statistics|10&nbsp;604]] | [[:rsk:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rsk:Special:ListUsers|1&nbsp;105]] | [[:rsk:Special:ActiveUsers|11]] | [[:rsk:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 322 | [[idioma cheyenne|Cheyenne]] | Tsetsêhestâhese | <code>[[:chy:|chy]]</code> | [[:chy:Special:Statistics|724]] | [[:chy:Special:Statistics|2&nbsp;285]] | [[:chy:Special:Statistics|25&nbsp;294]] | [[:chy:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:chy:Special:ListUsers|13&nbsp;053]] | [[:chy:Special:ActiveUsers|17]] | [[:chy:Special:ListFiles|0]] | 51 |- | 323 | [[Kirundi]] | Kirundi | <code>[[:rn:|rn]]</code> | [[:rn:Special:Statistics|702]] | [[:rn:Special:Statistics|2&nbsp;703]] | [[:rn:Special:Statistics|25&nbsp;259]] | [[:rn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rn:Special:ListUsers|10&nbsp;779]] | [[:rn:Special:ActiveUsers|13]] | [[:rn:Special:ListFiles|0]] | 76 |- | 324 | [[wayú]] | wayuunaiki | <code>[[:guc:|guc]]</code> | [[:guc:Special:Statistics|683]] | [[:guc:Special:Statistics|1&nbsp;309]] | [[:guc:Special:Statistics|17&nbsp;123]] | [[:guc:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:guc:Special:ListUsers|2&nbsp;104]] | [[:guc:Special:ActiveUsers|31]] | [[:guc:Special:ListFiles|0]] | 11 |- | 325 | [[Idioma iñupiaq|Iñupiaq]] | Iñupiak | <code>[[:ik:|ik]]</code> | [[:ik:Special:Statistics|600]] | [[:ik:Special:Statistics|2&nbsp;871]] | [[:ik:Special:Statistics|40&nbsp;163]] | [[:ik:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ik:Special:ListUsers|9&nbsp;735]] | [[:ik:Special:ActiveUsers|8]] | [[:ik:Special:ListFiles|0]] | 200 |- | 326 | [[Idioma adigué|Adigué]] | адыгабзэ | <code>[[:ady:|ady]]</code> | [[:ady:Special:Statistics|573]] | [[:ady:Special:Statistics|4&nbsp;434]] | [[:ady:Special:Statistics|15&nbsp;616]] | [[:ady:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ady:Special:ListUsers|8&nbsp;808]] | [[:ady:Special:ActiveUsers|18]] | [[:ady:Special:ListFiles|0]] | 160 |- | 327 | [[Idioma chamorru|Chamorru]] | Chamoru | <code>[[:ch:|ch]]</code> | [[:ch:Special:Statistics|558]] | [[:ch:Special:Statistics|2&nbsp;583]] | [[:ch:Special:Statistics|24&nbsp;391]] | [[:ch:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ch:Special:ListUsers|17&nbsp;417]] | [[:ch:Special:ActiveUsers|15]] | [[:ch:Special:ListFiles|0]] | 124 |- | 328 | [[:en:Pontic|Pontic]] | Ποντιακά | <code>[[:pnt:|pnt]]</code> | [[:pnt:Special:Statistics|491]] | [[:pnt:Special:Statistics|2&nbsp;107]] | [[:pnt:Special:Statistics|36&nbsp;198]] | [[:pnt:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pnt:Special:ListUsers|11&nbsp;720]] | [[:pnt:Special:ActiveUsers|12]] | [[:pnt:Special:ListFiles|0]] | 186 |- | 329 | [[{{#language:ann|ast}}]] | {{lang|ann|{{#language:ann}}}} | <code>[[:ann:|ann]]</code> | [[:ann:Special:Statistics|426]] | [[:ann:Special:Statistics|886]] | [[:ann:Special:Statistics|4&nbsp;758]] | [[:ann:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ann:Special:ListUsers|687]] | [[:ann:Special:ActiveUsers|11]] | [[:ann:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 330 | [[Llingües inuit|Inuit]] | ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ/inuktitut | <code>[[:iu:|iu]]</code> | [[:iu:Special:Statistics|417]] | [[:iu:Special:Statistics|2&nbsp;979]] | [[:iu:Special:Statistics|48&nbsp;316]] | [[:iu:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:iu:Special:ListUsers|26&nbsp;553]] | [[:iu:Special:ActiveUsers|30]] | [[:iu:Special:ListFiles|0]] | 612 |- | 331 | [[Idioma dzongkha|Dzongkha]] | ཇོང་ཁ | <code>[[:dz:|dz]]</code> | [[:dz:Special:Statistics|390]] | [[:dz:Special:Statistics|4&nbsp;680]] | [[:dz:Special:Statistics|36&nbsp;197]] | [[:dz:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:dz:Special:ListUsers|12&nbsp;144]] | [[:dz:Special:ActiveUsers|15]] | [[:dz:Special:ListFiles|0]] | 936 |- | 332 | [[{{#language:nup|ast}}]] | {{lang|nup|{{#language:nup}}}} | <code>[[:nup:|nup]]</code> | [[:nup:Special:Statistics|375]] | [[:nup:Special:Statistics|870]] | [[:nup:Special:Statistics|14&nbsp;208]] | [[:nup:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nup:Special:ListUsers|417]] | [[:nup:Special:ActiveUsers|17]] | [[:nup:Special:ListFiles|0]] | 28 |- | 333 | [[paiwan]] | pinayuanan | <code>[[:pwn:|pwn]]</code> | [[:pwn:Special:Statistics|373]] | [[:pwn:Special:Statistics|632]] | [[:pwn:Special:Statistics|12&nbsp;931]] | [[:pwn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pwn:Special:ListUsers|2&nbsp;261]] | [[:pwn:Special:ActiveUsers|8]] | [[:pwn:Special:ListFiles|0]] | 10 |- | 334 | [[Sangu]] | Sängö | <code>[[:sg:|sg]]</code> | [[:sg:Special:Statistics|353]] | [[:sg:Special:Statistics|2&nbsp;063]] | [[:sg:Special:Statistics|21&nbsp;466]] | [[:sg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:sg:Special:ListUsers|7&nbsp;381]] | [[:sg:Special:ActiveUsers|8]] | [[:sg:Special:ListFiles|0]] | 244 |- | 335 | [[{{#language:tdd|ast}}]] | {{lang|tdd|{{#language:tdd}}}} | <code>[[:tdd:|tdd]]</code> | [[:tdd:Special:Statistics|339]] | [[:tdd:Special:Statistics|1&nbsp;611]] | [[:tdd:Special:Statistics|6&nbsp;239]] | [[:tdd:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tdd:Special:ListUsers|607]] | [[:tdd:Special:ActiveUsers|8]] | [[:tdd:Special:ListFiles|0]] | 55 |- | 336 | [[Idioma dinka|Dinka]] | Thuɔŋjäŋ | <code>[[:din:|din]]</code> | [[:din:Special:Statistics|339]] | [[:din:Special:Statistics|1&nbsp;124]] | [[:din:Special:Statistics|8&nbsp;982]] | [[:din:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:din:Special:ListUsers|7&nbsp;119]] | [[:din:Special:ActiveUsers|8]] | [[:din:Special:ListFiles|0]] | 43 |- | 337 | [[Idioma tigriña|Tigriña]] | ትግርኛ | <code>[[:ti:|ti]]</code> | [[:ti:Special:Statistics|336]] | [[:ti:Special:Statistics|3&nbsp;064]] | [[:ti:Special:Statistics|25&nbsp;464]] | [[:ti:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ti:Special:ListUsers|10&nbsp;641]] | [[:ti:Special:ActiveUsers|14]] | [[:ti:Special:ListFiles|0]] | 548 |- | 338 | [[Groenlandés]] | kalaallisut | <code>[[:kl:|kl]]</code> | [[:kl:Special:Statistics|249]] | [[:kl:Special:Statistics|2&nbsp;281]] | [[:kl:Special:Statistics|76&nbsp;238]] | [[:kl:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:kl:Special:ListUsers|15&nbsp;073]] | [[:kl:Special:ActiveUsers|19]] | [[:kl:Special:ListFiles|0]] | 2&nbsp;226 |- | 339 | [[{{#language:bdr|ast}}]] | {{lang|bdr|{{#language:bdr}}}} | <code>[[:bdr:|bdr]]</code> | [[:bdr:Special:Statistics|234]] | [[:bdr:Special:Statistics|1&nbsp;354]] | [[:bdr:Special:Statistics|5&nbsp;440]] | [[:bdr:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:bdr:Special:ListUsers|908]] | [[:bdr:Special:ActiveUsers|11]] | [[:bdr:Special:ListFiles|0]] | 92 |- | 340 | [[{{#language:nr|ast}}]] | {{lang|nr|{{#language:nr}}}} | <code>[[:nr:|nr]]</code> | [[:nr:Special:Statistics|188]] | [[:nr:Special:Statistics|546]] | [[:nr:Special:Statistics|2&nbsp;997]] | [[:nr:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:nr:Special:ListUsers|722]] | [[:nr:Special:ActiveUsers|14]] | [[:nr:Special:ListFiles|0]] | 20 |- | 341 | [[{{#language:tig|ast}}]] | {{lang|tig|{{#language:tig}}}} | <code>[[:tig:|tig]]</code> | [[:tig:Special:Statistics|39]] | [[:tig:Special:Statistics|488]] | [[:tig:Special:Statistics|6&nbsp;260]] | [[:tig:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tig:Special:ListUsers|758]] | [[:tig:Special:ActiveUsers|7]] | [[:tig:Special:ListFiles|0]] | 1&nbsp;700 |- | 342 | [[Idioma cree|Cree]] | Nēhiyawēwin / ᓀᐦᐃᔭᐍᐏᐣ | <code>[[:cr:|cr]]</code> | [[:cr:Special:Statistics|13]] | [[:cr:Special:Statistics|2&nbsp;334]] | [[:cr:Special:Statistics|40&nbsp;873]] | [[:cr:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:cr:Special:ListUsers|21&nbsp;781]] | [[:cr:Special:ActiveUsers|24]] | [[:cr:Special:ListFiles|0]] | 558&nbsp;212 |- | 343 | [[Idioma ndonga|Ndonga]] | Oshiwambo | <code>[[:ng:|ng]]</code> | [[:ng:Special:Statistics|8]] | [[:ng:Special:Statistics|442]] | [[:ng:Special:Statistics|5&nbsp;928]] | [[:ng:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ng:Special:ListUsers|2&nbsp;440]] | [[:ng:Special:ActiveUsers|0]] | [[:ng:Special:ListFiles|0]] | 39&nbsp;472 |- | 344 | [[Choctaw]] | Choctaw | <code>[[:cho:|cho]]</code> | [[:cho:Special:Statistics|6]] | [[:cho:Special:Statistics|201]] | [[:cho:Special:Statistics|4&nbsp;221]] | [[:cho:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:cho:Special:ListUsers|1&nbsp;882]] | [[:cho:Special:ActiveUsers|0]] | [[:cho:Special:ListFiles|0]] | 22&nbsp;181 |- | 345 | [[Marshallés]] | Ebon | <code>[[:mh:|mh]]</code> | [[:mh:Special:Statistics|4]] | [[:mh:Special:Statistics|206]] | [[:mh:Special:Statistics|4&nbsp;213]] | [[:mh:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mh:Special:ListUsers|2&nbsp;191]] | [[:mh:Special:ActiveUsers|0]] | [[:mh:Special:ListFiles|0]] | 52&nbsp;156 |- | 346 | [[Kwanyama]] | Kwanyama | <code>[[:kj:|kj]]</code> | [[:kj:Special:Statistics|4]] | [[:kj:Special:Statistics|114]] | [[:kj:Special:Statistics|3&nbsp;549]] | [[:kj:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kj:Special:ListUsers|1&nbsp;412]] | [[:kj:Special:ActiveUsers|0]] | [[:kj:Special:ListFiles|0]] | 23&nbsp;543 |- | 347 | [[Llingües yi|Yi]] | ꆇꉙ | <code>[[:ii:|ii]]</code> | [[:ii:Special:Statistics|3]] | [[:ii:Special:Statistics|187]] | [[:ii:Special:Statistics|11&nbsp;654]] | [[:ii:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ii:Special:ListUsers|2&nbsp;083]] | [[:ii:Special:ActiveUsers|2]] | [[:ii:Special:ListFiles|0]] | 234&nbsp;437 |- | 348 | [[Hiri motu]] | Hiri Motu | <code>[[:ho:|ho]]</code> | [[:ho:Special:Statistics|3]] | [[:ho:Special:Statistics|129]] | [[:ho:Special:Statistics|3&nbsp;787]] | [[:ho:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ho:Special:ListUsers|1&nbsp;664]] | [[:ho:Special:ActiveUsers|0]] | [[:ho:Special:ListFiles|0]] | 51&nbsp;785 |- | 349 | [[Lorí del norte]] | لۊری شومالی | <code>[[:lrc:|lrc]]</code> | [[:lrc:Special:Statistics|1]] | [[:lrc:Special:Statistics|240]] | [[:lrc:Special:Statistics|140&nbsp;074]] | [[:lrc:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lrc:Special:ListUsers|5&nbsp;114]] | [[:lrc:Special:ActiveUsers|2]] | [[:lrc:Special:ListFiles|0]] | 33&nbsp;338&nbsp;196 |- | 350 | [[:en:Muscogee|Muscogee]] | Mvskoke | <code>[[:mus:|mus]]</code> | [[:mus:Special:Statistics|1]] | [[:mus:Special:Statistics|115]] | [[:mus:Special:Statistics|3&nbsp;604]] | [[:mus:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mus:Special:ListUsers|2&nbsp;407]] | [[:mus:Special:ActiveUsers|0]] | [[:mus:Special:ListFiles|0]] | 407&nbsp;283 |- | 351 | [[Idioma nauruanu|Nauruanu]] | Dorerin Naoero | <code>[[:na:|na]]</code> | [[:na:Special:Statistics|0]] | [[:na:Special:Statistics|1&nbsp;813]] | [[:na:Special:Statistics|90&nbsp;004]] | [[:na:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:na:Special:ListUsers|12&nbsp;164]] | [[:na:Special:ActiveUsers|4]] | [[:na:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 352 | [[Llingua Akán|Akan]] | Akan | <code>[[:ak:|ak]]</code> | [[:ak:Special:Statistics|0]] | [[:ak:Special:Statistics|1&nbsp;713]] | [[:ak:Special:Statistics|29&nbsp;897]] | [[:ak:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ak:Special:ListUsers|13&nbsp;803]] | [[:ak:Special:ActiveUsers|5]] | [[:ak:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 353 | [[:en:Norfolk|Norfolk]] | Norfuk / Pitkern | <code>[[:pih:|pih]]</code> | [[:pih:Special:Statistics|0]] | [[:pih:Special:Statistics|1&nbsp;034]] | [[:pih:Special:Statistics|45&nbsp;566]] | [[:pih:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pih:Special:ListUsers|12&nbsp;921]] | [[:pih:Special:ActiveUsers|6]] | [[:pih:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 354 | [[Idioma afar|Afar]] | Qafár af | <code>[[:aa:|aa]]</code> | [[:aa:Special:Statistics|0]] | [[:aa:Special:Statistics|510]] | [[:aa:Special:Statistics|4&nbsp;692]] | [[:aa:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:aa:Special:ListUsers|4&nbsp;231]] | [[:aa:Special:ActiveUsers|1]] | [[:aa:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 355 | [[Idioma hereru|Hereru]] | Otsiherero | <code>[[:hz:|hz]]</code> | [[:hz:Special:Statistics|0]] | [[:hz:Special:Statistics|175]] | [[:hz:Special:Statistics|4&nbsp;484]] | [[:hz:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:hz:Special:ListUsers|3&nbsp;809]] | [[:hz:Special:ActiveUsers|1]] | [[:hz:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 356 | [[Idioma kanuri|Kanuri]] | Kanuri | <code>[[:kr:|kr]]</code> | [[:kr:Special:Statistics|0]] | [[:kr:Special:Statistics|162]] | [[:kr:Special:Statistics|4&nbsp;642]] | [[:kr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kr:Special:ListUsers|5&nbsp;592]] | [[:kr:Special:ActiveUsers|1]] | [[:kr:Special:ListFiles|0]] | 0 |- class="sortbottom" !Total ! ! ! ! 64381078 ! 271179229 ! 3713354548 ! 3411<ref name="repes">Esta suma nun se correspuende col total de persones reales, pos el mesmu usuariu (con o ensin cuenta global nos proyeutos) ye cuntáu tantes vegaes como apaeza en distintes Wikipedias pa esa estadística.</ref> ! 119325444 ! 274031 ! 2831940 ! 141 |} <!-- bot table end --> == Ver tamién == * [[Especial:Todos los wikis de Wikimedia|Llista de wikis de Wikimedia]] * Wikipedia:Llista completa de Wikipedies == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [[metawiki:List of Wikipedias|Llista de Wikipedias]] en Meta-Wiki {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Wikipedies| ]] [[Categoría:Llistes]] 0w9bjmb65it4qvurhyfwtqk3ff8yna8 0 89594 4379437 4378443 2025-06-25T14:21:42Z Ziv 117068 ([[c:GR|GR]]) [[File:CHE Gränichen COA.svg]] → [[File:Wappen Gränichen AG.svg]] → File replacement: update to 2024 version ([[c:c:GR]]) 4379437 wikitext text/x-wiki {{rexón}} El '''Distritu de Aarau''' (n'[[idioma alemán|alemán]] ''Bezirk Aarau'') ye un de los once distritos del [[cantón d'Argovia]] ([[Suiza]]). Alcuéntrase nel centru-oeste del cantón. Tien una superficie de 104,47 km². La so capital ye [[Aarau]]. == Comuñes == {| {{tablaguapa}} border="1" !colspan="3" align=center bgcolor="#EFEFEF" | Distritu d'Aarau |- !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="200" | '''Comuñes''' !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="100" | '''Población'''<br /><small>((31-12-2014))</small> !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="100" | '''Superficie'''<br />km² |- | [[Archivu:CHE Aarau COA.svg|15px|Aarau]] '''[[Aarau]]'''<sup>1</sup> || align="center" | 20.445 || align="right" | 12,34 |- | [[Archivu:Wappen Biberstein.svg|15px|Biberstein]] [[Biberstein]] || align="center" | 1.486 || align="right" | 4,10 |- | [[Archivu:Wappen Buchs AG.svg|15px|Buchs]] [[Buchs (Argovia)|Buchs]] || align="center" | 7.614 || align="right" | 5,36 |- | [[Archivu:Wappen Densbüren.svg|15px|Densbüren]] [[Densbüren]] || align="center" | 682 || align="right" | 12,52 |- | [[Archivu:CHE Erlinsbach AG COA.svg|15px|Erlinsbach]] [[Erlinsbach (Argovia)|Erlinsbach]] || align="center" | 3.932 || align="right" | 9,87 |- | [[Archivu:Wappen Gränichen AG.svg|15px|Gränichen]] [[Gränichen]] || align="center" | 7.257 || align="right" | 17,21 |- | [[Archivu:Wappen Hirschthal AG.svg|15px|Hirschthal]] [[Hirschthal]] || align="center" | 1.543|| align="right" | 3,53 |- | [[Archivu:Coat of arms of Kienberg SO.svg|15px|Küttigen]] [[Küttigen]] || align="center" | 5.979 || align="right" | 11,89 |- | [[Archivu:Wappen Muhen AG.svg|15px|Muhen]] [[Muhen]] || align="center" | 3.785 || align="right" | 7,03 |- | [[Archivu:Wappen Oberentfelden AG.svg|15px|Oberentfelden]] [[Oberentfelden]] || align="center" | 7.775 || align="right" | 7,16 |- | [[Archivu:Wappen Suhr AG.svg|15px|Suhr]] [[Suhr]] || align="center" | 9.787 || align="right" | 10,59 |- | [[Archivu:Wappen Unterentfelden.svg|15px|Unterentfelden]] [[Unterentfelden]] || align="center" | 4.065 || align="right" | 2,87 |- style="background-color:#EFEFEF;" | '''Total''' (12) || align="center" | 74350 || align="right" | 104,47 |} == Cambeos dende 2000 == <gallery perrow=5> Archivu:Gemeinden des Bezirks Aarau 2009.png|Comuñes hasta 2009 </gallery> === Fusiones === * <sup>1</sup> 2010: ''[[Rohr (Argovia)|Rohr]]'' y ''Aarau → [[Aarau]]'' == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Distritu d'Aarau]] p21zoll7aqetr2upvkihqlmdbthlq6v 0 90308 4379504 4275318 2025-06-25T16:39:33Z Ziv 117068 ([[c:GR|GR]]) [[File:Coat of arms of Wallbach AG.svg]] → [[File:Wappen Wallbach AG.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]]) 4379504 wikitext text/x-wiki {{rexón}} El '''distritu de Rheinfelden''' ye un de los once distritos del [[cantón d'Argovia]], [[Suiza]]. Tien una superficie de 112,09 km². La capital del distritu ye [[Rheinfelden (Argovia)|Rheinfelden]]. El distritu de Rheinfelden llenda al norte colos distritos de [[distritu de Lörrach|Lörrach]] ([[Alemaña|DE]]-[[Baden Wurtemberg|WB]]) y [[distritu de Waldshut|Waldshut]] ([[Alemaña|DE]]-[[Baden Wurtemberg|WB]]), al este col de [[distritu de Laufenburg|Laufemburg]], y al sur colos distritos de [[distritu de Sissach|Sissach]] ([[cantón de Basel-Landschaft|BL]]) y [[distritu de Liestal|Liestal]] ([[cantón de Basel-Landschaft|BL]]). == Comuñes == {| {{tablaguapa}} border="1" !colspan="3" align=center bgcolor="#EFEFEF" | Distritu de Rheinfelden |- !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="200" | '''Comuñes''' !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="100" | '''Superficie'''<br />km² |- | [[Archivu:Hellikon-blason.png|15px|Hellikon]] [[Hellikon]] || align="right" | 7.04 |- | [[Archivu:Wappen Kaiseraugst AG.svg|15px|Kaiseraugst]] [[Kaiseraugst]] || align="right" | 4.91 |- | [[Archivu:Wappen Magden AG.svg|15px|Magden]] [[Magden]] || align="right" | 11.04 |- | [[Archivu:Wappen Möhlin AG.svg|15px|Moehlin]] [[Möhlin]] || align="right" | 18.79 |- | [[Archivu:Wappen Mumpf AG.svg|15px|Mumpf]] [[Mumpf]] || align="right" | 3.13 |- | [[Archivu:Obermumpf-blason.png|15px|Obermumpf]] [[Obermumpf]] || align="right" | 5.06 |- | [[Archivu:Coat of arms of Olsberg AG.svg|15px|Olsberg]] [[Olsberg]] || align="right" | 4.68 |- | [[Archivu:CHE Rheinfelden COA.svg|15px|Rheinfelden]] '''[[Rheinfelden (Argovia)|Rheinfelden]]''' || align="right" | 16.12 |- | [[Archivu:Schupfart-blason.svg|15px|Schupfart]] [[Schupfart]] || align="right" | 7.05 |- | [[Archivu:CHE Stein COA.svg|15px|Stein]] [[Stein (Argovia)|Stein]] || align="right" | 2.83 |- | [[Archivu:Wappen Wallbach AG.svg|15px|Wallbach]] [[Wallbach (Argovia)|Wallbach]] || align="right" | 4.55 |- | [[Archivu:Wappen Wegenstetten AG.svg|15px|Wegenstetten]] [[Wegenstetten]] || align="right" | 7.12 |- | [[Archivu:CHE Zeiningen COA.svg|15px|Zeiningen]] [[Zeiningen]] || align="right" | 11.37 |- | [[Archivu:CHE Zuzgen COA.svg|15px|Zuzgen]] [[Zuzgen]] || align="right" | 8.40 |- style="background-color:#EFEFEF;" | '''Total''' (14) || align="right" | 112.09 |} == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Distritu de Rheinfelden]] koy481w74dh31gvbdrgcvb7c0nzu2v5 0 90405 4379596 4372522 2025-06-26T10:09:32Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379596 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:OrteliusWorldMap.jpeg|thumb|200px|[[Mapamundi]] dibuxáu por [[Ortelius]] (1570).]] [[File:Timeline of world history globe.jpg|thumb|Cronoloxía de la historia mundial dende'l sieglu XXV e.C. hasta'l 25 d.C.]] La '''historia universal''', '''historia del mundu''', '''historia mundial''' o '''historia de la humanidá''' ye'l conxuntu de fechos y procesos que se desenvolvieron en redol al ser humanu, dende la so apaición hasta l'actualidá.<ref>Williams, H. S. (1904). ''The historians' history of the world''.</ref><ref>Blainey, Geoffery (2000). ''A short history of the world''. Penguin Books, Victoria. ISBN 0-670-88036-1</ref><ref>Gombricth, Ernst H. (2005). ''A little history of the world''. Yale. GB y EE. XX.</ref> Una carauterística pa estremar el momentu en que s'inventa la [[escritura]], porque esta fixo posible espublizar y caltener el [[conocencia]] adquiríu.<ref>Acordies cola ''Encyclopedia Americana'', 1986 ed., Vol. 29, p. 558, «La escritura da permanencia a la conocencia de los homes y déxa-yos comunicar se a grandes distancies.... Ensin l'arte de la escritura nun sería posible la esistencia de la complexa sociedá d'una gran civilización».</ref><ref>{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=cboXAAAAIAAJ |títulu=Historia del Mundu, Webster, H. (1921). |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}</ref><ref>{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=cboXAAAAIAAJ&pg=PR5&pg=PA27 |títulu=Boston: D.C. Heath. |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}</ref> En dellos casos, la escritura, de la mesma, convirtióse nuna necesidá fundamental dende l'apaición de l'[[agricultura]].<ref>Bellwood, Peter. (2004). ''First Farmers: The Origins of Agricultural Societies''. Blackwell Publishers. ISBN 0-631-20566-7</ref><ref>Cohen, Mark Nathan (1977). ''The Food Crisis in Prehistory: Overpopulation and the Origins of Agriculture''. New Haven y Londres: [[Yale University Press]]. ISBN 0-300-02016-3.</ref> Esta [[historia]] ta marcada tantu por una socesión gradual de migraciones, intercambios culturales, descubrimientos y [[inventu|inventos]], como por desarrollos bien aceleraos amestaos a cambeos de [[paradigma]] y a [[Revolución|periodos revolucionarios]]. == Nacencia de los Estaos == [[Ficheru:Desembarco_de_Colón_de_Dióscoro_Puebla.jpg|200px|thumb|''Primer desembarcu de Cristóbal Colón n'América'' en 1492. La pintura correspuende a la "Esposición Nacional, Medaya de primer clase" en 1862, por [[Dióscoro Puebla]]]] [[Ficheru:Nagasakibomb.jpg|thumb|200px|Bomba atómica sobre [[Nagasaki]], 9 d'agostu de 1945.]] [[Ficheru:Aldrin Apollo 11 original.jpg|thumb|200px|Buzz Aldrin sobre la superficie llunar, 20 de xunetu de 1969.]] [[Ficheru:United Nations (Member States and Territories).svg|thumb|200px|Miembros de la Organización de les Naciones Xuníes.]] [[Max Weber]] defini [[Estáu]] como «una organización humana que controla de manera esclusiva y llegal l'usu de la fuercia sobre una zona xeográfica específica».<ref>Weber, Max. "Politik als Beruf", en ''Gesammelte Politische Schriften'' (Múnich, 1921), páxs. 396-450. Orixinalmente foi una conferencia na Universidá de Múnich, 1918, publicada en 1919 por Duncker & Humblodt, en Múnich.</ref> Los primeros estaos apaecieron nel [[IV mileniu e.C.]] en [[Mesopotamia]] y n'[[Exiptu]] a veres del ríu [[Nilu]],.<ref>Baines, John y Jaromir Malek. ''The Cultural Atlas of Ancient Egypt'', revised edition. Facts on File, 2000. ISBN 0-8160-4036-2.</ref><ref>Bard, K. A. ''Encyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt''. NY, NY: Routledge, 1999. ISBN 0-415-18589-0.</ref><ref>Grimal, Nicolas. A History of Ancient Egypt. Blackwell Books, 1992. ISBN 0-631-19396-0.</ref> Nel [[III mileniu e.C.]] surde la [[Cultura del valle del Indo]],<ref>Allchin F., Raymond (ed.). ''The Archaeology of Early Historic South Asia: The Emergence of Cities and States''. Nova York: [[Cambridge University Press]], 1995.</ref><ref>Chakrabarti, D. K. ''Indus Civilization Sites in India: New Discoveries''. Mumbai: Marg Publications, 2004. ISBN 81-85026-63-7.</ref><ref>Dani, Ahmad Hassan; Mohen, J-P. (eds.). ''History of Humanity, Volume III, From the Third Millennium to the Seventh Century BC''. Nova York/París: Routledge/UNESCO, 1996. ISBN 0-415-09306-6.</ref> y la [[civilización Caral]] en [[Perú]]. La dómina de los [[Trés augustos y cinco emperadores]] a les veres del [[ríu Mariellu]].<ref>History of China. Edward H. Schafer, Time-Life, Time-Life Books - 1968 - 191 páxines.</ref><ref>History and culture of China. Maurizio Scarpari, Carmen Bolla - 2001 - 292 páxines ISBN 978-5-3082-36</ref><ref>Empire Mythologic. Roger Goepper, Helmut Brinker - 1988 - 460 páxines ISBN 84-01-60748-5</ref> En [[China]] a partir del {{AC|2500}}<ref>{{cita web |url=http://www.hipernova.cl/LibrosResumidos/Antropologia/CanibalesYReyes/OrigenEstado.html |títulu=L'orixe del estáu chinu |fechaaccesu=17 de mayu de 2009 |autor=Wordpress}}</ref>apaez la primer [[dinastía]] testificada pola [[arqueoloxía]] que ye la [[dinastía Xia]].<ref>{{cita web |url=http://www.tudiscovery.com/guia_china/china_dinastias/china_shang/index.shtml |títulu=China Antigua |fechaaccesu=17 de mayu de 2009 |autor=Discovery Channel}}</ref> Nel [[II mileniu e.C.]] remanecieron civilizaciones en [[Creta]], [[Grecia Antigua|Grecia Oriental]] y [[Turquía]].<ref>{{cita web |url=http://abaco.uca.edu.sv/opac/sbusqueda.php?searchText=%5BMATS%5D&CodMat=1.2.21 |títulu=El sieglu II e.C. |fechaaccesu=17 de mayu de 2009 |autor=Florentino Idoate}}</ref> Dende'l sieglu I e.C. desenvolvióse una rede de rutes comerciales entamaes a partir del negociu de la [[seda]] China. Les sos diverses rutes, empezaben na ciudá de [[Chang'an]] (anguaño Xi'an) en China, pasando ente otres por [[Karakorum]] (Mongolia), el [[pasu de Khunjerab]] (China/Paquistán), [[Susa]] (Persia), el [[valle de Fergana]] (Taxiquistán), [[Taxila]] (Paquistán), [[Antioquía]] en Siria, [[Alexandría]] (Exiptu), [[Kazán]] (Rusia) y [[Constantinopla]] a les puertes d'Europa, llegando hasta los reinos hispánicos nel sieglu XV, nes llendes d'Europa y a [[Somalia]] y [[Etiopía]] n'África oriental. Los [[Casines]] de [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]] o los [[Manchuria]] de China, consiguieron conquistar a estaos bien desenvueltos y, darréu, integráronse dientro de les sos estructures.<ref>{{cita web |url=http://mx.encarta.msn.com/encnet/refpages/RefArticle.aspx?refid=761563609 |títulu=Les Casines |fechaaccesu=12 de mayu de 2009 |autor=MSM Encarta}}</ref> Los europeos consiguieron enclaves imperiales n'[[Indonesia]] y les [[Moluques]], por cuenta de la ausencia de poderes políticos o militares fuertes na rexón. Nel sieglu XV navegantes chinos como [[Zheng He]] y portugueses como [[Enrique'l Navegante]], impulsaos pol espardimientu de la [[brúxula]], la cartografía y la construcción de grandes naves, establecieron rutes comerciales que conectaron Europa, África y Asia. En 1492 el navegante xenovés [[Cristóbal Colón]] llegó al [[Descubrimientu d'América|continente americanu]], en 1498 el portugués [[Vasco da Gama]] conectó Europa cola India y en 1522 [[Juan Sebastián Elcano]] circunnavegaría per primer vegada'l globu (1519-1522). A fines del sieglu XVI conformó una gran rede de comerciu marítimu al traviés del océanu Pacíficu con centros portuarios en [[Lima]], [[Panamá]], [[Manila]], [[Cantón (China)|Guangzhou]] y [[Xiamen]]. Simultáneamente españoles y portugueses abrieron ruta naviera pa comerciar esclavos secuestraos n'África y vendíos n'América. Nel sieglu XVI, les meyores de la [[ciencia]] como'l d'[[Andreas Vesalio]] en [[medicina]] y [[Nicolás Copérnico]] y [[Galileo Galilei]] en [[astronomía]] camudaron la visión del mundu (pa los europeos, siquier). Sentaron asina les bases pa una serie de descubrimientos: la [[Gravedá|teoría de la gravedá]] d'[[Isaac Newton]], el principiu de que toa vida vien de otra vida de [[Lazzaro Spallanzani]], el descubrimientu de los [[microorganismu|microorganismos]] por [[Anton van Leeuwenhoek]], la [[vacunación]] d'[[Edward Jenner]], etcétera. Per otra parte, el progresu de la [[Medicina]] con investigadores como [[Louis Pasteur]]. A entamos del sieglu XVII navegantes europeos llegaron a [[Australia]]. Namái la [[Polinesia]] quedó fora, y aun así, les civilizaciones del [[océanu Pacíficu]] fueron sumaes nel sieglu XVIII ([[islla de Pascua]] en 1722, [[Ḥawai]] pol capitán [[James Cook|Cook]]). Coles mesmes, fueron confirmaes per primer vegada les hipótesis sobre'l míticu continente austral, al recibise reportes de la esistencia de [[L'Antártida]]. Por esta dómina produciéronse les [[revolución lliberal|revoluciones lliberales]]. Los esfuercios d'inventores como [[Thomas Newcomen]] y [[James Watt]] llevaron a la invención, a finales del sieglu XVIII, de la [[máquina de vapor]]. La industrialización punxo en manes de les potencies coloniales europees nueves armes pa la guerra, como por casu el [[rifle|rifle de retrocarga]], el [[acorazáu]] o l'[[ametralladora]], lo que-yos dio la supremacía sobre los exércitos. N'Europa mientres el [[sieglu XVIII]], el desenvolvimientu del [[conocencia]] y la [[teunoloxía]], algamó una [[masa crítico]] que fizo posible la [[Revolución industrial]].<ref>{{cita web |url=http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=102816164 |títulu=Charles. Understanding the Industrial Revolution (2000). Online edition |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}</ref> Empezó la [[contaminación]] de los [[ecosistema|ecosistemes]], la [[estinción]] de les especies y el consiguiente amenorgamientu de la [[biodiversidá]]. Les emisiones de [[dióxidu de carbonu]] dende mediaos del sieglu XIX, como productu de la quema masiva de combustibles fósiles ([[carbón]], [[petroleu]]), xeneró'l [[efeutu ivernaderu]]. Escontra 1835, los seres humanos algamaron per primer vegada los mil millones d'habitantes na so historia. Nel pasu de los sieglos XIX a XX, el surdimientu de [[Derechu del trabayu|lleis llaborales]] protexó a los [[trabayador]]es y dexó el surdimientu d'una [[clase media]], y de una [[sociedá de consumu]] a gran escala. Esto nun foi ensin dures lluches, nes cualos les organizaciones de trabayadores ([[sindicatu|sindicatos]]) fueron munches vegaes prohibir y escorrer. Adulces, toles rexones y poblaciones del globu cayeron sol poder d'unu o otru estáu hasta que, por aciu el [[Tratáu de Berlín de 1878]], el Reinu Xuníu, l'Imperiu austrohúngaru, Francia, l'Imperiu alemán, el Reinu d'Italia, Rusia y l'Imperiu otomanu atribuyéronse los últimos territorios sacupaos, sacante [[L'Antártida]].<ref>{{cita web |url=http://geography.about.com/cs/politicalgeog/a/berlinconferenc.htm Xeografía.about.com |títulu=Conferencia en Berlín, de 1884-1885 pa distribuyir África. |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}</ref> Nel sieglu XX, l'escosamientu de los territorios mundiales pa ser colonizaos, llevó a les potencies europees a topetar unes con otres. En [[1914]], un incidente menor (l'asesinatu del archiduque [[Francisco Fernando d'Austria]]) desamarró la [[Primer Guerra Mundial]] hasta 1918. Sicasí, la [[paz]] nun foi satisfactoria. Dempués de la Primer Guerra Mundial producióse la [[crisis de 1929|Gran Depresión]] y la [[Guerra Civil Española]] (1936-1939) y la [[revolución rusa de 1917]]. Nel añu 1939 españó la [[Segunda Guerra Mundial]], na cual enfrentáronse les potencies Aliaes ([[Gran Bretaña]], [[Xunión Soviética]], [[Estaos Xuníos]], [[Francia Llibre]], [[Polonia]], [[China]] y munchos más) contra la Exa ([[Alemaña nazi]], [[Italia]], [[Xapón]]). A partir del final de la Segunda Guerra Mundial en 1946, remaneció un orde bipolar encabezáu por [[Estaos Xuníos]] y la [[Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques|Xunión Soviética]]. Dambos buscaben el dominiu mundial, pero la medrana al arsenal [[bomba atómica |nuclear]] enemigu llevar a evitar la confrontación abierta. Por eso, a esti periodu llámase-y la [[guerra fría]]. Munchos países d'[[Europa del Este]], xunir a la Xunión Soviética y formaron el [[pactu de Varsovia]]. La intensidá de les hostilidaes ente Estaos Xuníos y la Xunión Soviética foi esguilando hasta llegar a la [[crisis de los misiles]] de 1962. Por cuenta de esto, dambes potencies emponer a rellaciones más cordiales, surdiendo asina la [[Détente]]. Na década de 1980, Estaos Xuníos embarcar nuna nueva carrera armamentista. En respuesta, la Xunión Soviética buscó reformase y abrir nun procesu llamáu [[Perestroika]], que salióse de control, y llevó al esmantelamientu final de la Xunión Soviética y del bloque comunista (1989-1991). Intentóse crear un nuevu orde mundial tendiente a evitar repitir los horrores de les guerres mundiales, y pa eso creóse la [[Organización de les Naciones Xuníes]] (ONX) en 1945, qu'en 1948 formuló la [[Declaración Universal de los Derechos Humanos]]. Pero la ONX foi relativamente insolvente pa contener a Estaos Xuníos y a la Xunión Soviética. Estos, pela so parte, sofitaron viviegamente la [[descolonización]], desmantelando los imperios coloniales de [[Francia]], [[Inglaterra]] y otros países europeos, como una manera d'intervenir direutamente nes nueves repúbliques. Asina, a la exa "Este Oeste" (XRSS-EE. XX.) sumóse una exa "Norte Sur" (países ricos y países probes). A los países más probes y atrasaos llamar el [[Tercer Mundu]], por non tener mayor cabida en nengún de los otros dos mundos, el del capitalismu estauxunidense o'l del socialismu soviético. El desenvolvimientu de la [[cohetería]] na primer metá del sieglu XX, dexó per primer vegada al ser humanu unviar más allá de l'atmósfera, naves y satélites robóticos primeru, y sondes tripulaes dempués. La esploración del espaciu desendolcar nel marcu de la llamada [[carrera espacial]] ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos; dempués del derrumbe de la primera, la esploración volvióse una empresa de collaboración internacional. Asina, la [[MIR (estación espacial)|Estación Espacial MIR]] foi reemplazada pola [[Estación Espacial Internacional]]. En 1969, el [[Apolo XI]] llega primer vuelu tripuláu a la [[Lluna]]. En [[1977]] empieza la misión [[Voyager]], destinada a esplorar l'esterior del [[sistema solar]]. En 1983 la sonda [[Pioneer 10]], llega hasta la [[heliopausa]], la llende más remota del sistema solar, y abandona definitivamente este. En 1990, entra n'órbita'l [[Telescopiu Espacial Hubble]], el primer telescopiu allugáu más allá de l'atmósfera. Na primer metá del sieglu XX se masificó l'usu del [[Radio (mediu de comunicación)|radio]] y na segunda metá del mesmu sieglu se masifica l'usu de la [[televisión]]. Los progresos en materia electrónico lleven al desenvolvimientu del [[ordenador]]. En [[1943]] entra n'operaciones el [[ENIAC]], el primer ordenador. A entamos del sieglu XXI se masificó l'usu d'[[Internet]], que fai posible l'intercambiu d'información a llargues distancies y en curtiu tiempu. == Nacencia de los Supra Estaos (1990 d. C.-2017 d. C.) == Nesti periodu, los trataos cobren mayor puxanza. Asina en 1990 roblóse'l [[Tratáu de Llibre Comerciu d'América del Norte]], en 1991 fúndase la [[Mercosur]], en 1993 naz la [[Xunión Europea]], en 1995 establezse la [[Organización Mundial del Comerciu]] en 1996 confórmase la [[Comunidá Andina]], en 2001 naz la [[Xunión Africana]], en 2014 surdi [[Xunión Euroasiática]]. * ''' La [[Xunión Europea]] (1993-2017)''' Ta compuesta por [[Estáu miembru de la Unión Europea|ventiocho Estaos]] europeos y foi establecida cola entrada a valir del [[Tratáu de la Unión Europea]] (TUE), el [[1 de payares]] de [[1993]].<ref name="trataos">{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20101006210627/http://europa.eu/abc/treaties/index_es.htm |títulu=Trataos y legisllación |añu=2007 |obra=El portal de la Unión Europea |fechaaccesu=26 d'ochobre de 2011}}</ref> Con esi actu, la supraestructura «Unión Europea» aunía y fundábase sobre los trés [[Comunidaes Europees]] presistentes —la [[Comunidá Europea del Carbón y del Aceru]] (CECA), la [[Comunidá Europea de la Enerxía Atómica]] (Euratom) y la [[Comunidá Económica Europea]] (CEE/CE)— y añadía-yos la [[Política esterior y de seguridá común de la Unión Europea|política esterior común]] y la cooperación xudicial y policial, formando un sistema complexu conocíu como «los trés pilastres». Sicasí, cola entrada a valir, el 1 d'avientu de 2009, del [[Tratáu de Lisboa]], la Unión Europea asocedió, por completu anque con ciertes particularidaes, a les Comunidaes Europees y asumió con ello la so personalidá xurídica única como [[suxetu de Derechu internacional]].<ref>{{cita web |url=http://europa.eu/lisbon_treaty/glance/external_relations/index_es.htm |títulu=Tratáu de Lisboa: la Unión Europea nel Mundu |añu=2009 |obra=Portal de la Unión Europea |fechaaccesu=26 d'ochobre de 2011 }}</ref> === El choque de civilizaciones === Per otra parte, [[Samuel P. Huntington]] nel so llibru ''[[Choque de civilizaciones]]'' plantegó la tesis de que'l mundu nun se ta globalizando por completu sinón que se tán formando grandes civilizaciones y bien distintes ente sigo. Les civilizaciones descrites pueden arrexuntase en: *La '''civilización euro-norteaméricana''': Falen el [[Idioma inglés]] y el [[Idioma alemán]]. El so sistema d'escritura ye l'[[Alfabetu llatín|abecedariu]]. Se práutica'l llaicismu. Apuerten a cerca de mil millones. *La '''civilización musulmana''': Falen el [[Idioma árabe]]. El so sistema d'escritura ye l'[[Alfabetu árabe|Alifato]]. la so relixón mayoritaria ye l'Isllam, Son más de mil millones y concéntrense nel norte d'África y Asia Central. *La '''civilización hindú''': Falen l'[[Hindi|Idioma Hindi]]. El so sistema d'escritura ye'l [[Devanágari]], y la so relixón ye l'hinduismu. Son más de mil millones y concéntrense na india. *La '''civilización sínica''': Falen el [[Idioma chinu]]. El so sistema d'escritura ye'l [[Escritura chino|Rénwù]]. La so relixón ye confucianismu, budismu, taoísmu y otres privaes. Son más de mil millones y atópense en China y Asia oriental. *La '''civilización llatinoamericana''': Falen el [[Idioma español]] y el [[Idioma portugués]]. Escriben col [[Alfabetu llatín|abecedariu]]. La so relixón ye'l [[Ilesia católica|cristianismu]]. Son un pocu más de 600 millones de persones. *La '''civilización sub-saḥariana''': Son más de 700 millones de persones. Viven en probeza. Tienen relixones animistas. *La '''civilización eslava''': Falen el [[Idioma rusu]]. El so sistema d'escritura ye l'[[Alfabetu cirílicu|alfabetu cirilico]]. La so relixón ye'l cristianismu ortodoxu. Son más de 250 millones de persones. *La '''civilización xudía''': Son pocos pero de gran influencia. Falen en [[Idioma hebréu]] y escriben col [[Alef bet|Alef-Bet]] la so relixón, el xudaísmu. == División de la Historia == {|class="wikitable right" border="4" width="20%" cellpadding="3" cellspacing="3" bordercolor="#CD950C" align="right" |----- |rowspan="1" colspan="4" bgcolor="#FF8C69" align="center"|'''División de la [[Historia]] Europea según [[Cristóbal Cellarius]]''' |----- |rowspan="1" colspan="4" style="font-size: 125%;" bgcolor="#CDCDB4" align="center"|<small>[[Prehistoria]] |----- |rowspan="2" colspan="1" style="font-size: 125%;" bgcolor="#FFEC8B" align="center"|<small>'''[[Edá Antigua]]''' |rowspan="1" colspan="4" style="font-size: 125%;" bgcolor="#CAFF70" align="center"|<small>[[Antigüedá clásica]] |----- |rowspan="1" colspan="4" style="font-size: 125%;" bgcolor="#CDC673" align="center"|<small>[[Antigüedá tardida]] |----- |rowspan="3" colspan="1" style="font-size: 125%;" bgcolor="#FFE7BA" align="center"|<small>'''[[Edá Media]]''' |rowspan="1" colspan="4" style="font-size: 125%;" bgcolor="#CAFF70" align="center"|<small>[[Alta Edá Media]] |----- |rowspan="2" colspan="2" style="font-size: 125%;" bgcolor="#FFEC8B" align="center"|<small>[[Baxa Edá Media]] |rowspan="1" colspan="1" style="font-size: 125%;" bgcolor="#FFE7BA" align="right"|<small>[[Plena Edá Media]] |----- |rowspan="1" colspan="1" style="font-size: 125%;" bgcolor="#CDC673" align="right"|<small>[[Crisis de la Edá Media]] |----- |rowspan="1" colspan="4" style="font-size: 125%;" bgcolor="#CDCDB4" align="center"|<small>[[sieglu XV]] |----- |rowspan="2" colspan="1" style="font-size: 125%;" bgcolor="#FFEC8B" align="center"|<small>'''[[Edá Moderna]]''' </font color="#473C8B"> |rowspan="1" colspan="4" style="font-size: 125%;" bgcolor="#CAFF70" align="center"|<small>[[sieglu XVI]] |----- |rowspan="1" colspan="4" style="font-size: 125%;" bgcolor="#CDC673" align="center"|<small>[[sieglu XVII]] |----- |rowspan="1" colspan="4" style="font-size: 125%;" bgcolor="#CDCDB4" align="center"|<small>[[sieglu XVIII]] |----- |rowspan="3" colspan="1" style="font-size: 125%;" bgcolor="#FFE7BA" align="center"|<small>'''{{tc|Edá Contemporánea|color=#473C8B}}''' |rowspan="1" colspan="4" style="font-size: 125%;" bgcolor="#CAFF70" align="center"|<small>[[sieglu XIX]] |----- |rowspan="1" colspan="4" style="font-size: 125%;" bgcolor="#CDC673" align="center"|<small>[[sieglu XX]] |----- |rowspan="1" colspan="4" style="font-size: 125%;" bgcolor="#CDCDB4" align="center"|<small>[[sieglu XXI]] |} La historia universal suel ser estremada en [[periodización|periodos históricos]]. Los historiadores marxistes estremen cuatro grandes periodos: [[comunismu primitivu]], [[esclavismu]], [[feudalismu]] y [[capitalismu]]. L'alemán [[Cristóbal Cellarius]] en 1685, estremó la historia en tres edad: [[Edá Antigua|antigua]], [[Edá Media|media]] y [[Edá Moderna|moderna]]. Sicasí, felicidá periodización ye namái válida pa la historia europea.<ref name="GunderF-2008">{{cita llibru |apellíu=GUNDER FRANK |nome=Andre |títulu=Re-empobinar: la economía global na era del predominiu asiáticu |capítulu=Introducción la historia mundial real frente a la teoría social eurocéntrica |editorial=PUV |añu=2008 |allugamientu=Valencia |isbn=9788437071510 |páxines=31-82}}</ref><ref name="Dussell-2007-PL">{{cita llibru |apellíu=DUSSELL |nome=Enrique |títulu=Política de la lliberación. Historia mundial y crítica |editorial=Trotta |añu=2007 |ubicación=Madrid |isbn=9788481649246}}</ref><ref name="Mignolo-2000">{{cita llibru |apellíu=MIGNOLO |nome=Walter |títulu=La colonialidad del saber: eurocentrismu y ciencies sociales |capítulu=La colonialidad a lo llargo y a lo ancho: l'hemisferiu occidental nel horizonte colonial de la modernidá editorial=CLACSO |añu=2000 |allugamientu=Buenos Aires |isbn=9509231517 |páxines=55-86}}</ref> <ref name="Quijano-2000">{{cita llibru |apellíu=QUIJANO |nome=Aníbal |títulu=La colonialidad del saber: eurocentrismu y ciencies sociales |capítulu=Colonialidad del poder, eurocentrismu y América Llatina |editorial=CLACSO |añu=2000 |allugamientu=Buenos Aires |isbn=9509231517 |páxina=201}}</ref> * La [[Edá Antigua]]. N'[[Europa]] entiende dende alredor del añu {{AC|3000}}<ref>[https://www.google.com.ar/search?q=edá+antigua&hl=es&biw=1016&bih=548&prmd=i&tbs=tl:1&tbo=o&ei=6LexTJ3bM8P58AaWypyiCQ&sa=X&oi=timeline_result&ct=title&resnum=15&ved=0CFIQ5wIwDg Edá antigua (cronoloxía)]</ref> hasta alredor del 476 d.C.<ref>Topo, William W. & William Kelly Simpson. ''The Ancient Near East: A History'', Holt Rinehart and Winston Publishers, 1997.</ref><ref>Sasson, Jack. ''The Civilizations of the Ancient Near East'', Nueva York, 1995.</ref><ref>Van de Mieroop, Marc. ''History of the Ancient Near East: Ca. 3000-323 B.C.'', Blackwell Publishers, 2003.</ref> * La [[Edá Media]],<ref name=autogenerated1>{{cita web |url=http://www.fordham.edu/halsall/ |títulu=Internet Medieval Sourcebook Project |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.the-orb.net/ |títulu=The Online Reference Book of Medieval Studies |fechaaccesu=29 d'abril de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.the-orb.net/|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}</ref> N'[[Europa]] entiende dende l'añu 476{{esd}}d.{{esd}}C. ([[Imperiu romanu d'Occidente cayida del Imperiu romanu d'Occidente]]), hasta l'añu 1453{{esd}}d.{{esd}}C. ([[Cayida de Constantinopla|cayida del Imperiu romanu d'Oriente]]) * La [[Edá Moderna]],<ref>Rice Jr., Eugene, F. ''The Foundations of Early Modern Europe: 1460-1559''. W. W. Norton & Co., 1970.</ref> N'[[Europa]] entiende dende l'añu 1453{{esd}}d.{{esd}}C. hasta'l [[1789]]. * La [[Edá Contemporánea]]. N'[[Europa]] entiende dende'l 14 de xunetu de 1789, cola [[Revolución francesa]] y llega hasta los nuesos díes. == El Paleolíticu == Per otru llau, la [[xenética]] y l'[[Paleontoloxía|estudio de los fósiles]] dicen que los modernos ''[[Homo sapiens]]'' apaecieron, tamién n'África, hai unos 200.000 años,<ref>{{cita web |url=http://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html |títulu=Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa? por Donald Johanson |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}</ref><ref>José Antonio Chamizo Guerrero. Ciencies naturales, Historia del mundu y Desenvolvimientu Humanu. ISBN 970-18-9991-1</ref> Ye tamién nel [[Paleolíticu]] cuando se desenvuelve'l [[llinguaxe]] y xeneralízase el [[Funeral|sotierro de los muertos]].<ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1200/is_24_160/ai_81827792/pg_1 |títulu=Evolving in their graves: early burials hold clues to human origins - research of burial rituals of Neanderthals. |fechaaccesu=29 d'abril de 2009 |urlarchivu=http://archive.today/7ApE|fechaarchivu=28 de xunu de 2012}}</ref> Probablemente los entierros tuvieron como unu de los sos oxetivos despintar la [[Podrizu|descomposición de los cuerpos]], ya indicar una comprensión más avanzada del conceutu de la [[muerte]]. Nun determináu momentu, los humanos empezaron a faer usu del [[fueu]] tantu pa calecer como pa cocinar los sos [[alimentu|alimentos]].<ref>{{cita web |url=http://www.nngglatina.org/monograficos/energia/prehistoria.htm |títulu=El descubrimientu del fueu por parte del home. |fechaaccesu=29 d'abril de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.nngglatina.org/monograficos/energia/prehistoria.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}</ref> Nesta fase, los seres humanos dependieron de la [[carroña]], la [[caza]] y la [[collecha]]; yeren [[nómada|nómaes]], y nun teníen la capacidá de producir el so propiu alimentu. Tamién s'afataben con diversos oxetos y ye nesti periodu cuando apaecen les primeres [[Arte prehistórico|manifestaciones artístiques]]. Hai unos 50.000 años, los seres humanos empezaron a establecese por tol planeta. Primero, n'[[África]], dempués llegaron a [[Asia Central]], dende onde se dirixeron, per un sitiu, escontra [[Europa]], y pol otru, escontra [[América]] cruciando'l [[Estrechu de Bering]].<ref>{{cita web |url=http://www.plosgenetics.org/article/info:doi/10.1371/journal.pgen.0030185 |títulu=Genetic Variation and Population Structure in Native Americans |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}</ref><ref>{{cita web |url=http://andreanaranjo.wordpress.com/2007/12/10/teoria-del poblamientu-de-america-pol estrechu-de-bering-vixente/ |títulu=Teoría del poblamientu d'América per mediu del Estrechu de Bering |fechaaccesu=29 d'abril de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/20071216054343/andreanaranjo.wordpress.com/2007/12/10/teoria-del poblamientu-de-america-pol estrechu-de-bering-vixente/|fechaarchivu=16 d'avientu de 2007}}</ref> La rápida [[Colonización|colonización humana]] d'[[América del Norte]] y d'[[Oceanía]] tuvo llugar mientres la glaciación, nuna dómina en que les actuales zones templaes yeren desaxeradamente inhóspitas. A la fin de la última glaciación, hai aproximao unos 12.000 años, l'home yá habita casi la totalidá de les zones llibres de [[xelu]] del mundu.<ref>Danilo J. Anton: ''Diversidá, globalización y la sabiduría de la naturaleza'' (302 páxines), 2000. ISBN 0-88936-885-6,</ref> Les últimes árees colonizaes fueron les [[Polinesia|islles de la Polinesia]], que foi ocupada a lo llargo del [[sieglu IX|primer mileniu]] de la nuesa era. Les sociedaes de [[Caza-recoyida|cazadores-pañadores]] yeren, polo xeneral, de pequeñes dimensiones, y yá desenvolvíen un tipu d'estratificación social; tamién establecieron contactos con otres sociedaes percorriendo, en dellos casos, grandes distancies, como ye'l casu de los [[aborixe australianu|aboríxenes australianos]]. Col tiempu, la mayor parte d'estes sociedaes o se tresformaron n'[[estáu|estaos]] [[Agricultura|agrícoles]] más poderosos, o fueron esterminaes o absorbíes por otros grandes estaos; dellos grupos siguieron sobreviviendo aisllaos del restu y, na actualidá, inda siguen esistiendo en delles rexones bien remotes. == El Mesolíticu == L'[[Oriente Mediu]] foi una de les primeres rexones en desenvolver la so [[agricultura]], poro, adelantráronse al [[Mesolíticu]] y empezaron a falar d'[[Epipaleolítico]]. El [[mesolíticu]] ({{lang-el|μεσο-}} [''meso-''], «mediu», y {{lang|el|λίθος}} [''líthos''], «piedra»; que quier dicir Edá Media de Piedra) empecipia a la fin del [[Paleolíticu]], hai aproximao unos [[VIII mileniu e.C.|10.000 años]],<ref name="Escolares">{{cita web |url=http://www.escolares.net/trabayos_interior.php?Id=242 |títulu=El Mesolíticu |fechaaccesu=1 de mayu de 2009}}</ref> y remata col desenvolvimientu de l'[[agricultura]], anque esta fecha inicial varia según les determinaes peculiaridaes de cada rexón. En delles zones llegó a durar unos cuantos milenios, pero en ciertos llugares onde l'agricultura yá esistía, como por casu nel [[Oriente Mediu]], el mesolíticu tuvo una duración curtia y quedó mal definíu,<ref name="Escolares" /> nes rexones pocu afeutaes pola glaciación dacuando prefier falase d'[[Epipaleolítico]].<ref name="Escolares" /> Onde persistió más tiempu foi en sociedaes d'[[Europa del Norte]],<ref>{{cita web |url=http://www.uv.es/~ivorra/Historia/Prehistoria/Mesolitico.htm |títulu=El Mesolíticu, la Prehistoria y la Historia |fechaaccesu=1 de mayu de 2009 |urlarchivu=https://archive.today/afql|fechaarchivu=28 de xunu de 2012}}</ref> yá que teníen bayura d'alimentos por cuenta de que vivíen en zones pantanoses apaecíes de resultes del [[cambéu climáticu]]. Estes condiciones favorecieron la esistencia de distintos ritmos nel desenvolvimientu, como puede reparase analizando les muertes de les cultures [[Aziliense]] y [[Maglemosiense]].<ref>{{cita web |url=http://www.enciclonet.com/documento/maglemosiense/ |títulu=Les antigües cultures nel Mesolíticu |fechaaccesu=1 de mayu de 2009}}</ref> La persistencia del Mesolíticu retrasó la llegada del Neolíticu, que se produz alredor del [[VII mileniu e.C.|7000 e.C. ]]<ref>{{cita web |url=http://www.laguia2000.com/la prehistoria/el-neolitico |títulu=El Neolíticu |fechaaccesu=1 de mayu de 2009}}</ref> Sicasí, topáronse poques muertes d'esti periodu y estos llindar xeneralmente a residuos alimenticies, pero cabo destacar que nes [[viesca|región montiegues]] apaecen los primeros signos de [[deforestación]]. Esta práutica nun se xeneralizó sinón hasta'l neolíticu, que ye cuando l'agricultura empezó a riquir del usu de grandes espacios de cultivu. En munches zones, el Mesolíticu carauterizar pola esistencia de ferramientes de xiles, pa oxetos destinaos a la [[pesca]], aixes de piedra y artefautos de madera, como por casu [[canoa|canoes]] y [[Arcu (arma)|arcos]] que s'atoparon en dellos llugares. Estos oxetos productu del [[teunoloxía|progreso teunolóxicu]] desenvolviéronse primero n'África, acomuñaos cola cultura [[aziliense]], antes d'estendese escontra Europa al traviés de dos zones: la [[península ibérica]] y el [[Llevante mediterraneu]].<ref>{{cita web |url=http://www.diclib.com/cgi-bin/d1.cgi?l=es&base=es_wiki_10&page=showid&id=20051 |títulu=La cultura Aziliense |fechaaccesu=1 de mayu de 2009}}</ref> == El Neolíticu == El [[Neolíticu]] —que quier dicir, la «nueva edá de piedra»— ye onde se produz el primer periodu de desenvolvimientu [[teunoloxía|teunolóxicu]] y [[socioloxía|social]].<ref>{{cita web |url=http://sepiensa.org.mx/contenidos/historia_mundo/prehist/neolitico/neolit_1.htm |títulu=¿Qué pasó mientres la revolución Neolítica? |fechaaccesu=3 de mayu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://sepiensa.org.mx/contenidos/historia_mundo/prehist/neolitico/neolit_1.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}</ref> Esta etapa empecipióse hai unos 12.000 años (nel [[X mileniu e.C.|10.000 e.C. ]]) y caracterizóse pola creación de los primeros poblaos y pola apaición de l'[[agricultura]], la [[ganadería]], y la [[metalurxa]].<ref>Bellwood, Peter: ''First farmers: the origins of agricultural societies''. Blackwell Publishers, 2004. ISBN 0-631-20566-7</ref><ref>{{cita web |url=http://worldmuseumofman.org/neolithic1.htm |títulu=Muséu Mundial del Home, la etapa Neolítica |fechaaccesu=3 de mayu de 2009 |añu=2005}}</ref> La incorporación d'esti cambéu de vida traxo cambeos na alimentación y, d'esta manera, aprender a fabricar [[pan]] y a ellaborar [[bébores alcohóliques]]. === L'agricultura === {{AP|Historia de l'agricultura}} El desenvolvimientu de l'agricultura tuvo numberoses consecuencies, dalgunes d'elles de gran trescendencia pa la historia de la humanidá.<ref>{{cita web |url=http://html.rincondelvago.com/agricultura_2.html |títulu=La evolución de l'Agricultura |fechaaccesu=3 de mayu de 2009}}</ref> Una de les más importantes foi la medría de les concentraciones humanes que s'entamaron y llegaron a formar [[estáu|estaos]]. Entá asina, siguieron esistiendo pueblos nómades, como los aboríxenes d'[[Australia]] o los [[San|boiximanos]] del sur d'África, que nun utilizaron l'agricultura, y si facer, foi nuna dómina más recién.<ref>{{cita llibru |apellíos=Oliphant |nome=Margaret |editorial=Ebury |títulu=The Atlas of the Ancient World: Charting the Great Civilizations of the Past |añu=1992 |isbn=0-09-177040-8}}</ref><ref>{{cita llibru |apellíos=Brinton |nome=Crane |editorial=Prentice-Hall |títulu=A History of Civilization: Prehistory to 1715 |edición=6ta. Edición |añu=1984 |allugamientu=Englewood Cliffs, N.J. |isbn=0-13-389866-0}}</ref><ref>{{cita llibru |apellíos=Chisholm |nome=kane |editorial=Usborne |títulu=Early Civilization |añu=1991 |allugamientu=Englewood Cliffs, N.J. |isbn=1-58086-022-2}}</ref> A mediaos del [[X mileniu e.C.]] producióse un cambéu crucial que ye'l desenvolvimientu de l'agricultura, cambéu calificáu como "revolución" pol historiador australianu [[Vere Gordon Childe|Gordon Childe]];<ref>Gordon Childe acuñó los términos de revolución neolítica» y «revolución urbana», que enfatizan la relevancia de los procesos de tresformamientu, percima de les carauterístiques que definen un periodu d'una manera estándar.</ref> tuvo llugar na zona del [[Creciente Fértil]], y escontra el [[VII mileniu e.C.|7000 e.C.]] estender a otros llugares, como al [[Civilización del valle del Indo|valle del Indo]], a [[Antiguu Exiptu|Exiptu]] ([[VI mileniu e.C.|6000 e.C. ]]), y a [[China]] ([[V mileniu e.C.|5000 e.C. ]]).<ref>{{cita llibru |apellíu=Ánxeles González |nome=María|coautor=Patricia van Rhijn |títulu=Historia universal dende empiezos del home |edición=1ra. edición |añu=1994|mes=Setiembre |isbn=970-18-8903-7 |páxines=21, 22 |capítulu=1}}</ref> Per otru llau, en [[Mesoamérica]] tamién s'atoparon [[Arqueoloxía|restos arqueolóxicos]] que confirmen que l'agricultura yá se practicaba nesti llugar nel [[sieglu XXVIII e.C.|2700 a. C]].<ref>Mazoyer, Marcel y Laurence Roudart: ''A history of world agriculture: from the neolithic age to the current crisis''. Nueva York: Monthly Review Press, 2006. ISBN 1-58367-121-8</ref> A partir del [[VI mileniu e.C.|5500 e.C.]] xeneralizóse'l desenvolvimientu del [[Riego|regadío]] entamáu y del usu, per parte de los [[Sumeria|sumerios]], de [[mano d'obra]] especializada. La investigación tradicional tendió a concentrase na rexón del llamáu [[Creciente Fértil]] pero los estudios arqueolóxicos realizaos nel [[América|continente americanu]], según nel este y sureste d'[[Asia]], amuesen que ciertos sistemes agrícoles qu'utilizaben distintos tipos de cultivos y que funcionaben col sofitu de determinaos animales, podríen desenvolvese de manera paralela práuticamente na mesma dómina.<ref>{{cita web |url=http://www.el-pasado.com/index.php?option=com_content&view=article&id=179:la historia-de-l'agricultura-ye-diez-mil-anos-mas-antigua&catid=51:antropologia&Itemid=70 |títulu=L'agricultura dende hai diez mil años... |fechaaccesu=3 de mayu de 2009 |añu=2005}}</ref> Ye, pos, el desenvolvimientu de l'agricultura'l que crea les condiciones necesaries pa faer posible la emerxencia de sociedaes complexes, llamaes "civilizaciones", la formación d'[[estáu|estaos]] y l'apaición de [[mercáu|mercaos]]. Y, de manera paralela, el [[Historia de la teunoloxía|desenvuelvo de la teunoloxía]] dexó al home exercer un control de la naturaleza y [[Tresporte|desenvolver sistemes de tresporte]] y [[Mediu de comunicación|red de comunicación]].<ref>{{cita web |url=http://mirtme.wordpress.com/tecnologia-de-la-informacion-y-la-comunicacion/cambeos-que-la-tecnologia-tuvo--en-la sociedá-aspeutos-sociales-culturales-y-profesionales/ |títulu=Los cambeos que la teunoloxía provocó-y a la sociedá |fechaaccesu=17 de mayu de 2009 |autor=Wordpress}}</ref> == [[Edá de los Metales]] == [[Ficheru:Egyptian metal workers.png|thumb|200px|[[Cobre|Fundición de cobre]] en murales funerarios exipcios.]] L'usu de los [[metal]]es, el [[bronce]] y el [[fierro]], suplantaron el [[xil]] y otros materiales pedreses qu'hasta esi momentu yeren la materia básico pa la ellaboración de ferramientes agrícoles, armes y materiales de construcción; esto fixo posible'l poder disponer d'oxetos más duraderos y eficientes. Dempués del [[cobre]], afayáronse nueves aleaciones del cobre col [[estañu]] o'l [[plomu]], que xuntos dieron llugar a un nuevu productu, el [[bronce]]; esti nuevu material ye menos maleable, pero más duru. Un reblincón teunolóxicu dar col usu de la [[forxa]], estos fornos d'alta temperatura fixeron posible la [[Ferrería|manipulación del fierro]] pa producir ferramientes entá más resistentes. Esta secuencia teunolóxica configuró la denominación de les distintes etapes de la edá de los metales: la [[edá del cobre]], la [[edá del bronce]], la [[edá del fierro]]. Toos estos metales yá yeren conocíos pol [[Home de Cro-Magnon|home preneolítico]], pero esti nun apoderaba les [[Fundición (metalurxa)|téuniques pa la so ellaboración]] y manipulación, téuniques que riquíen de [[Fundición (metalurxa)|temperatures bien altes]]. Les [[ferramienta|ferramientes]], [[armes]] y adornos de cobre o bronce yeren el material básico nel [[sieglu XXXI e.C.|3000 e.C.]] Darréu, nel [[Mediterraneu oriental]], nel [[Oriente Próximu]] y en [[China]] enllantóse, de manera xeneralizada, l'usu del [[fierro]].<ref>{{cita llibru |apellíu=Ánxeles González |nome=María|coautores=Rhijn van Patricia |títulu=Historia universal dende empiezos del home |edición=1ra. edición |añu=1994|mes=Setiembre |isbn=970-18-8903-7 |páxina=35|capítulu=3}}</ref> == Historia de Eurasia == {{AP|Historia Antigua}} A partir del {{AC|III mileniu}} surdieron grandes civilizaciones, creadores d'imperios territorial y orgánicamente más vastos cada vez. Los principales nucleos de civilización fueron los siguientes: === China === [[Ficheru:Greatwall-SA3.jpg|thumb|200 px|La [[Gran Muralla China]]]] [[Ficheru:Territories of Dynasties in China.gif|200px|thumb|Mapa políticu animáu de les dinastíes na historia de China.]] * '''[[Trés augustos y cinco emperadores| Los trés augustos y los cinco emperadores]]''' fueron los gobernantes de [[China]] anteriores a la primer dinastía [[Dinastía Xia|Xia]]. A pesar del calter llexendariu de les hestories ye posible que nel orixe d'estes lleendes atopen personaxes reales, xefes tribales del {{AC|III mileniu}} que llograríen victories militares previes a la unificación de la posiblemente llexendaria dinastía Xia. Les fontes históriques chines coinciden nel númberu de trés augustos y cinco emperadores, pero les identidaes d'éstos varien según les fontes, esistiendo versiones diverses tantu pa los augustos como pa los emperadores. * '''[[Dinastía Xia]] (2100 e.C. -1600 e.C. )'''. La dinastía Xia que según les cróniques chines duraría del {{AC|sieglu XXI}} al {{AC|sieglu XVI}}, ta considerada la primer dinastía na historia [[china]]. Les [[memories históriques]] de [[Torca Qian]] recueyen los nomes de los 17 reis d'esta dinastía. Alredor de los ríos [[Yangtsé]] y [[Huang-ho]] surdió la cultura [[Xia]] y la cultura [[Shang]]. Esta venció ante los invasores [[Zhou]], que gobernaron China mientres la primer metá del {{AC|I mileniu}} * '''[[Dinastía Shang]] (1600 e.C. -1046 e.C. )''' La dinastía Shang siguió a la llexendaria [[dinastía Xia]] y precedió a la [[dinastía Zhou]] ({{AC|1122}}-{{AC|256}}). Especúlase que foi fundada por un líder rebalbu que destronó al (entá llexendariu) últimu gobernante Xia. En [[1951]] foi atopáu en [[Erligang]], nes proximidaes de l'actual ciudá de [[Zhengzhou]], provincia de [[Henan]], el primer xacimientu arqueolóxicu de la denomada [[cultura de Erligang]] ({{AC|1600}}-{{AC|1400}}), de la [[Edá del Bronce]] en [[China]]. Munchos arqueólogos chinos creen que Zhengzhou alcuéntrase onde tuviera una antigua capital de la dinastía Shang, lo qu'identificaría la cultura de Erligang como unu de los entamos de la dinastía Shang.[[Torca Qian]] diz nes sos ''[[Memories históriques]]'' que la dinastía Shang treslladó la so capital seis vegaes. El postreru y más importante treslláu, a la ciudá de [[Yin (ciudá)|Yin]] (殷) en{{AC|1350}}, condució a la dómina dorada de la dinastía. [[Shang Zhou]], l'últimu rei Yin, suicidóse dempués de que'l so exércitu fuera derrotáu pol pueblu [[Dinastía Zhou|Zhou]]. Les lleendes dicen que'l so exércitu traicionó-y xuniéndose a los rebeldes. Tanto les lleendes [[coreanes]] como les chines manifiesten qu'un desencantáu príncipe Yin llamáu Jizi (箕子, Jīzi), que refugó dexar el poder a los zhou, dexó China cola so guarnición y fundó l'estáu de [[Choseon]] cerca de l'actual [[Pyongyang]], el primer estáu coreanu. Anque Jizi ye mentáu solo unes poques vegaes nes ''Memories históriques'', piénsase que la historia de la so marcha a Choseon nun ye sinón un mitu. * '''[[Dinastia Zhou]] (1046 e.C. -256 e.C. )''' A finales del periodu Zhou crecieron dos grandes escueles filosófiques, el [[confucionismo]] y el [[taoísmu]]. * '''[[Primaveres y Serondes |El periodu de les Primaveres y Serondes]]''' De la mesma, nel {{AC|sieglu VI}}, l'antigua hexemonía Zhou se trizó en dellos reinos, que entraron nun estáu crónicu de guerra, mientres el periodu de [[Primaveres y Serondes]]. * '''[[Reinos Combatientes | Los Reinos Combatientes]] (221 e.C. )''' De normal ye consideráu como la segunda parte de la [[Dinastía Zhou|dinastía Zhou oriental]]. El rei de Zhou actuaba puramente como un emperador títere. El nome de periodu de los Reinos Combatientes provién del [[Rexistru de los Reinos Combatientes]] compilado nos primeros años de la [[dinastía Han]]. La fecha del empiezu del periodu de los Reinos Combatientes ta en disputa. Mientres frecuentemente cítase'l {{AC|475}} como'l so entamu, siguiendo al periodu de les Primaveres y Serondes; n'otres ocasiones méntase'l {{AC|403}}, la fecha de la tripartición del estáu de [[Jin (estáu)|Jin]], como l'empiezu d'esti periodu. El periodu de los Reinos Combatientes, en contraste al periodu de les Primaveres y Serondes, foi un periodu nel que los señores de la guerra rexonales amestaron estaos más pequeños al so alredor y consolidaron el so mandatu. El procesu empezó nel periodu de les Primaveres y Serondes, y pol [[sieglu III e.C.]], siete grandes estaos algamaren cierta prominencia. Estos Siete Reinos Combatientes (戰國七雄, ''Zhànguó Qīxióng'', lliteralmente, "Los siete héroes ente los reinos combatientes") yeren [[Estáu Qi|Qi]] (齊), [[Estáu Chu|Chu]] (楚), [[Estáu Yan|Yan]] (燕), [[Estáu Han Han]] (韓), [[Estáu Zhao|Zhao]] (趙), [[Estáu Wei|Wei]] (魏) y [[Estáu Qin|Qin]] (秦). Otra señal d'esti desplazamientu nel poder foi un cambéu nos títulos: los señores de la guerra entá se consideraben duques (公 ''gōng'') del rei de la dinastía Zhou, pero empezaron a llamase a sí mesmos reis (王 ''wáng''), pa implicar el significáu de que se teníen como iguales del rei de Zhou. * '''[[Dinastía Qin]] (221 e.C. -206 e.C. )''' El nome ''Qín'', que tien una pronunciación similar n'asturianu a "chin", ye unu de los posibles oríxenes de la pallabra [[China]]. La unificación de China nel 221 e.C. sol primer emperador [[Qin Shi Huang]], nome que podría traducise como "El augusto emperador fundador de los Qin", marcó los empiezos de la China imperial, periodu que duró (con ciertes interrupciones) hasta la cayida de la [[dinastía Qing]] en [[1912]]. La dinastía Qin dexó'l legáu d'un estáu centralizao y burocrático que sería siguíu nes dinastíes socesives. El rei de Qin, Zheng, se autoproclamó "Primer emperador", una fórmula de títulos acutada enantes pa deidaes y los [[Trés augustos y cinco emperadores|mitolóxicos gobernantes]] de China. Ye conocíu polos historiadores como Qin Shi Huang, ''Primer emperador de Qin''. A la muerte del emperador [[Qin Shi Huang]] sobrevieno una nueva guerra civil. * '''[[Dinastia han|Imperiu han]] (206 e.C. -220 d. C.)'''. Nel añu 206 e.C. , el xeneral [[Liu Bang]] unificó nuevamente a China, siguiendo de siguío unos cuatro sieglos de relativa paz y estabilidá política. El poder foi exercíu pola [[Han Anterior]] o Han Occidental y la [[Han Posterior]] o Han Oriental, ente los sieglos [[sieglu II e.C.|II e.C.]] y [[sieglu II|II d. C.]]. * '''[[Tres Reinos]] (220 e.C. -280 d. C.) ''' Nun estrictu sentíu académicu referir al periodu entendíu ente la fundación de [[Wei (reinu)|Wei]] nel [[220]] y la conquista de los [[Wu (reinu)|Wu]] pola [[Dinastía Jin (265-420)|dinastía Jin]] nel [[280]]. Sicasí, munchos historiadores chinos amplíen el puntu del empiezu d'esti periodu a la [[rebelión de los turbantes mariellos]] nel [[184]]. * '''[[Dinastía Jin (265-420) | La dinastía Jin]] (265 d. C.-420 d. C.)''' ([[chinu tradicional]]: 晉; [[Wade-Giles]]: Chin⁴; [[pinyin]]: Jìn) gobernó dende l'añu [[265]] al [[420]]. Esta dinastía foi fundada pola familia Torca (司馬), descendientes del xeneral y políticu del estáu de [[Wei (reinu)|Cao Wei]], [[Torca Yi]]. * '''[[Dieciséis Reinos]] (304 d. C.-439 d. C.)''' Ente los años [[304]] y [[439]] el norte de China travesó una etapa de fragmentación política y de caos. Estos dieciséis reinos fueren formaos por pueblos d'etnia non china. * '''[[Dinastíes Meridionales y Septentrionales]]''' Precisamente sería otru pueblu d'etnia non china, los [[tuoba]], los que consiguieren unificar el norte de China al ganar a toos estos pequeños estaos y proclamar la dinastía Wei del Norte nel añu [[440]]. Cola unificación del norte, China queda estremada en dos estaos: Unu nel norte, nel que se van asoceder les llamaes dinastíes septentrionales: Wei del Norte, Wei del Este, Wei del Oeste, Qi del Norte y Zhou del Norte; y otru nel sur, nel que, al ser derrocáu l'últimu emperador Jin en [[420]], asocediéronse cuatro dinastíes na corte de Jiankang: los Song, Qi, Liang y Chen. * '''[[Dinastía Sui]] (581 d. C.-618 d. C.)''' Nel añu [[581]] [[Yang Jian]], xeneral del exércitu de la dinastía Zhou del Norte, facer col poder y proclamó una nueva dinastía: los Sui. Ocho años dempués, en [[589]], la dinastía Sui ganaba a la débil dinastía Chen del sur, colo que consiguía la reunificación del sur y el norte. Tres la reunificación, empecipióse una etapa de reformes institucionales y d'afitamientu del poder central. Nesta dómina construyó la [[Gran Canal de China|Gran Canal]] y amplióse la [[Gran Muralla China]]. Tamién foi una dómina de promoción del [[budismu]]. Nel añu [[604]], [[Yang Guang]] asocedió al so padre nel tronu quién morrió asesináu nel añu [[617]]. Empecipióse entós, una socesión de guerres llabradores, que rematen con tomar del poder por Li Yuan, nel añu 618, que funda la dinastía Tang, con capital en Xi'an. * '''[[Dinastía tang]] (618 d. C.-439 d. C.)''' Nel añu [[618]], un añu dempués de la muerte del últimu emperador Sui, el militar [[Li Yuan]] asumía'l poder como emperador Gaozu de la nueva dinastía Tang. Nel añu [[624]], [[Li Shimin|Taizong]] asoceder nel tronu. Tres la muerte violenta del primer herederu al tronu, un segundu fíu del emperador xubió al tronu como emperador Gaozong en [[649]]. A partir de payares de 660, agravóse l'estáu de salú del emperador Gaozong, y la Emperatriz Wu empezó a gobernar dende la solombra. Tres la muerte del emperador, nel añu 683, foi'l so tercer fíu, l'emperador Tang Zhongzong, quien xubió al tronu, pero al cabu de seis selmanes, Wu usó'l so poder pa destituyilo y da-y el tronu a otru fíu so, l'emperador Tang Ruizong, que, como'l so hermanu, gobernaría de manera nominal por un periodu curtiu, hasta que la so madre decidió ratificar de manera pública y oficial el so poder, convirtiéndose na primer, y única, muyer na historia de China qu'ocupó'l tronu imperial. Nel añu [[705]], la emperatriz Wu, que, según les cróniques esistentes, tenía yá 80 años d'edá, foi derrocada y el so fíu l'emperador Zhongzong retomó'l poder, restaurando la dinastía Tang. Tres dellos años de lluches internes, l'emperador [[Emperador Xuanzong de Tang|Xuanzong]] consolidaría'l poder de la dinastía. China nesti periodu vivió una dómina de rellumanza cultural, con inventos como la [[pólvora]] o la [[brúxula]]. Nel añu [[904]], el dirixente militar [[Zhu Wen]] llanzó un ataque contra Chang'an, destruyendo la ciudá. A pesar de l'aparente fortaleza del imperiu, el xeneral d'orixe centroasiáticu [[An Lushan]] dirixó unu de los mayores rebeliones chines, la [[rebelión de An Lushan]], que solmenaría los cimientos del estáu chinu nel añu [[755]]. El nuevu emperador [[Emperador Suzong de Tang|Suzong]] llogró finalmente encalorar la rebelión nel añu [[763]]. Finalmente, en [[907]] Zhu Wen fixo matar al últimu emperador Tang y proclamó una nueva dinastía: la dinastía Liang, con capitales nes ciudaes de Luoyang y [[Kaifeng]]. * '''[[Cinco Dinastíes|Periodu de los Cinco Dinastíes y los Diez Reinos]] (907 d. C.-960 d. C.)''' Los cinco dinastíes son les siguientes: ** [[Dinastía Liang posterior]] (907 d. C.-923 d. C.) ** [[Dinastía Tang posterior|Dinastía T'ang posterior]] (923 d. C.-936 d. C.) ** [[Dinastía Jin posterior|Dinastía Chin posterior]] (936 d. C.-947 d. C.) ** [[Dinastía Han posterior]] (947 d. C.-951 d. C.) ** [[Dinastía Zhou posterior|Dinastía Chou posterior]] (951 d. C.-960 d. C.) * '''[[Dinastía Song]] (960 d. C.-1279 d. C.)''' L'[[emperador Taizu de Song]] (960-976) unificó [[China]] al traviés de la conquista d'otres tierres mientres el so reináu, poniendo fin al baturiciu de les [[Cinco Dinastíes y los Diez Reinos]]. Mientres esta dinastía usó'l [[papel moneda]], la [[pólvora]] y la [[brúxula]]. La dinastía Song estremar en dos periodos distintos: el '''Song del Norte''' y el '''Song del Sur'''. Mientres el Song del Norte [[960]]-[[1127]]), la capital Song tuvo na ciudá del norte [[Kaifeng|Bianjing]] (anguaño [[Kaifeng]]) y la dinastía controlaba la mayor parte del interior de China. El Song del Sur ([[Idioma chinu|chinu]]: 南宋, 1127–1279) fai referencia al periodu tres el cual los Song perdieron el control del norte de China frente a la [[Dinastía Jin (1115-1234)|dinastía Jin]]. Mientres esti periodu, la corte Song retirar al sur del [[ríu Yangtze]] y estableció la so capital en [[Hangzhou|Lin'an]]. En 1234, la Dinastía Jin foi conquistada polos mongoles, quien tomaron el control del norte de China, calteniendo precaries rellaciones colos Song del Sur. En 1271, Kublai Kan foi proclamáu [[emperador de China]].<ref>{{Harvnb|Rossabi|1988|p=115}}</ref> Tres dos décades d'enfrentamientos esporádicos, los exércitos de Kublai Kan conquistaron la dinastía Song en 1279.<ref>{{Harvnb|Rossabi|1988|p=76}}</ref> * '''[[Dinastía Yuan]] (1279-1368)''' * '''[[Dinastía Ming]] (1368-1644)''' Nel añu 1351 d. C. un grupu llamáu [[Revuelta de los Turbantes Coloraos | Los Turbantes Coloraos]] alzar en rebelión. [[Zhu Yuanzhang]] yera un llabrador probe y un monxu budista que se xunió a los Turbantes Coloraos en 1352 y forxóse una reputación al casase cola fía adoptiva d'un comandante rebalbu.<ref>Ebrey (1999), 190-1.</ref> En 1356, les fuercies de Zhu tomaron la ciudá de [[Nankín]],<ref name="gascoigne 2003.151">Gascoigne (2003), 151.</ref> la cual convertiríase darréu na capital de los Ming. Col desmoronamiento de la dinastía Yuan, munchos grupos rebalbos empezaron a enfrentase pol control del país. En 1363, Zhu Yuanzhang ganó la batalla del llagu Poyang, na que fuera posiblemente una de les mayores batalles navales de la historia. Gracies al usu de [[Brulote (barcu)|brulotes]], los 200.000 marinos de Zhu consiguieron vencer a los sos rivales magar que yeren cimeros en númberu. La victoria esanició a la última facción rebalba, lo que dexó a Zhu Yuanzhang como dueñu incontestable del ricu valle del [[Yangtsé]] y dexó-y afitar el so poder nel Sur. Tres la sospechosa muerte del xefe de los Turbantes Coloraos cuando yera un invitáu de Zhu en 1367, yá nun había naide que pudiera torgar el so accesu al tronu y fixo públiques les sos ambiciones imperiales al unviar el so exércitu escontra la capital Yuan [[Janbalic|Dadu]] (actual [[Beixín]]) en 1368.<ref name="ebrey cambridge 191">Ebrey (1999), 191.</ref> * '''[[Dinastía Qing]] (1644-1912)''' La dinastía Qing nun foi fundada polos [[chinos han]], sinón polos [[manchú]]es, que tanto güei como na antigüedá son minoría étnica en China. El [[Estáu]] manchú foi formáu por [[Nurhaci]], quién orixinalmente yera un vasallu de la [[dinastía ming]], cuando se declaró emperador del Jin en [[1609]]. Cuando Ligden Khan, el postreru [[Gran Kan]] de los mongoles, morrió nel [[Tíbet]] en 1634, el so fíu [[Ejei]] apurrir a los manchúes y dio-y el gran sellu del emperador de Yuan a [[Hung Taiji]], fíu y socesor de [[Nurhaci]]. La [[dinastía ming]] remató oficialmente cuando l'emperador [[Chongzhen]] de China, últimu emperador ming, suicidóse colgar nun árbol nel parque [[Parque Jingshan|Jingshan]]. [[Beixín]] n'abril de 1644 foi tomada por un líder llamáu [[Li Zicheng]]. [[Wu Sangui]], comandante xeneral de los Ming, fixo una alianza col príncipe manchú, [[Dorgon]], rexente del emperador [[Shunzhi]] de seis años d'edá, fíu del emperador [[Hung Taiji]] que morriera l'añu anterior. Dambos exércitos ganaron a les fuercies rebalbes de [[Li Zicheng]] en batalla'l 27 de mayu de 1644. Y asina los Manchú estableciéronse como una nueva dinastía en China. En 1848 socedió la [[Guerra del Opiu]]. * '''[[República de China (1912-1949)| La República de China (1912-1949)]]''' En 1912 l'últimu emperador Qing, [[Puyi]], foi derrocáu. [[Sun Yat-sen]] apuerta a nomáu Presidente de la República de China. Sicasí, [[Yuan Shikai]], un líder militar, se autoproclamó emperador en [[1915]] [[Sun Yat-sen]] instalar en Cantón, dende onde dirixe'l [[Kuomintang]], el partíu políticu qu'él fundara. [[Chiang Kai-shek]], socesor de Sun Yat-sen al frente del Kuomintang, va consiguir conquistar gran parte de China y establecer en [[Nankín]] la capital de la República de China. [[Chiang Kai-shek]] convertir en presidente de la República. Pero nel añu 1931 d.C. Xapón conquista [[Manchuria]] abandona la capital Nankín, ocupada per Xapón, y repliégase al interior, estableciéndose na ciudá de [[Chongqing]]. Tres el final de la [[Segunda Guerra Mundial]], en [[1945]], Xapón abandona les sos conquistes n'Asia, y China recupera Manchuria y Taiwán. Cuando paecía que'l gobiernu de Chiang Kai-shek podría yá llograr consolidar la estabilidá de la república, el partíu comunista entamó una rebelión armada contra'l Kuomintang. Ésti conviértese nuna guerra civil total a partir de [[1947]]. En contra de les previsiones, los comunistes llogren vencer al exércitu de la República. El gobiernu del [[Kuomintang]] dir a [[Taiwán]]. * '''[[Historia de la República Popular China| La República Popular China]] (1949-2017)''' El [[1 d'ochobre]] de [[1949]], el líder del Partíu Comunista Chinu [[Mao Tse-Tung]] proclama la República Popular China dende la [[puerta de Tian'anmen]] de la [[Ciudá Prohibida]] de [[Beixín]]. Mao foi'l líder máximu de China hasta la so muerte en [[1976]]. Tres la muerte de Mao, el socesor escoyíu por ésti, [[Hua Guofeng]], nun consiguió consolidar el poder, qu'acabó en manes de [[Deng Xiaoping]]. Deng Xiaoping empecipió un procesu de reformes económiques y apertura comercial al restu del mundu. De magar, la economía china consiguió crecer a un ritmu espectacular. Tres la muerte de Deng, el so socesor [[Jiang Zemin]] caltuvo'l poder hasta l'añu 2003, cuando foi sustituyíu por [[Hu Jintao]], que gobernó la China hasta l'añu 2013, añu nel cual foi reemplazáu pol actual presidente [[Xi Jinping]]. === India === * '''[[Abrigos rupestres de Bhimbetka|Bhimbetka]] ''' Los '''abrigos rupestres de Bhimbetka''' componen un sitiu arqueolóxicu asitiaos nel estáu de [[Madhya Pradesh]]. Les pintures fueron afayaes en [[1957]] pol [[arqueólogu]] indiu [[Vishnu Shridhar Wakankar]] (1919-88). Los abrigos presenten delles pintures interesantes qu'amuesen la vida de les persones que vivíen nos covarones, incluyendo escenes de nacencies, dances y bébores, ritos [[relixón|relixosos]] y enterramientos. Les pintures amuesen tamién animales como los [[Bison|bisontes]], los [[Elephantidae|elefantes]], los [[Pavu (xéneru)|pavos]], los [[Rhinocerotidae|rinocerontes]] y los [[Panthera tigris|tigres]]. Según l'arqueóloga [[Yiotsna Kamat]], la dieta principal d'estes tribus yeren frutes, cebolles, miel, carne de puercuspín, xabalín, venado, pexe, tortúes y aves (incluyíu'l pavu real). Nun hai signos de vinu o llicor.<ref>[http://www.kamat.com/jyotsna/blog/blog.php?BlogID=1084 Kamat.com]</ref> * '''[[Mehrgarh]]''' * '''[[Cultura del valle del ríu Indo]] (3300 e. C.-1300 e. C.)'''. Desenvolver dende [[circa|c.]] [[IV mileniu e.C.|3300 e.C.]] hasta c. [[sieglu XIV e.C.|1300 e.C.]] a lo llargo del [[valle del Indo]], n'[[Afganistán]], [[Paquistán]] y el noroeste de la [[India]]. Tomaba cerca d'un centenar d'asentamientos y dos ciudaes importantes: [[Harappa]] y [[Mohenjo-Daro]], dambos sitios en [[Paquistán]]. En xunto entendía l'área más estensa de toles civilizaciones antigües, más d'un millón de quilómetros cuadraos, y travesó dellos [[Etapes de la cultura del valle del Indo|periodos]], siendo la so máxima rellumanza ente'l [[sieglu XXVI e.C.|2600]] y el [[sieglu XX e.C.|1900 e.C.]] Esta cultura sumió escontra [[sieglu XVI e.C.|1500 e.C.]], posiblemente ante los invasores [[arios]]. * '''[[Periodu védicu]] (c. 1500 e.C. -c. 500 e.C. )''' La India consolidóse como una sociedá militarizada, con sistema social de [[casta|castes]], espresáu nel ''[[Rig-veda]]'' (el testu más antiguu de la India, de mediaos del [[II mileniu e.C.|II mileniu e.C. ]]). * '''[[Mahajanapadas]] (c. 600 e.C. -c. 300 e.C. )''' Nel [[sieglu IV e.C.]] floriaron el [[budismu]] y el [[yainismo]]. * '''[[Dinastía Nanda]] (345 e.C. -321 e.C. )''' * '''[[Imperiu Maurya]] (320 e.C. - 180 e.C. )''' A finales del sieglu IV e.C. , un guerreru llamáu [[Chandragupta Maurya]] unificó a la India, dándo-y estabilidá sol [[Imperiu maurya]]. * '''[[Imperiu Śoṅga]] (185 e.C. -75 e.C. )''' * '''[[Dinastía Kanva]] (75 e.C. -30 e.C. )''' * '''[[Imperiu kushán|Kushan]] (30 d. C.-375 d. C.)''' * '''[[Imperiu gupta]] (320 d. C.- 550 d. C.) ''' * '''[[Dinastía chalukya]] (543 d. C.- 743 d. C.) ''' * '''[[Rashtrakuta]] (783 d. C.-952 d. C.) ''' * Hacia l'añu 1000, conquistadores turcos de relixón musulmana ingresaron militarmente, y dende entós el territoriu indostánicu ye musulmán ya hinduista. * '''[[Hoysala| Imperiu Hoysala]] (1026-1343)''' * '''[[Imperiu vijayanagara]] (1336-1646) ''' * '''[[Reinu de Mysore]] (1399-1950)''' Reinu (subordináu al Imperiu Vijayanagara hasta 1565) y principáu vasallu del Reinu Xuníu dempués de 1799 * '''[[Unión de la India]] (1947-1950)''' La [[India]] foi controlada militarmente per Inglaterra dende la conquista de [[Delhi]] en 1804, y caltuvieron el so dominiu a pesar d'una gran rebelión nativa en 1857. * '''[[India|República de la India]] (1950-2017)''' * '''[[Indochina]]''' Comerciantes de la India llevaron nel sieglu VII l'hinduismu hasta'l Sureste d'Asia. So la so influencia, n'Indochina surdió'l [[Imperiu jemer]], que foi poderosu ente los sieglos VIII y XIII, pa ser sustituyíu depués por otros reinos. === Europa Occidental === * '''[[Stonehenge]](2500 e.C. )''' Stonehenge ta formáu por grandes bloques de roques metamórfiques distribuyíos en cuatro circunferencies concéntriques. Cerca tópase la Piedra del Sacrificiu». Enfrente alcuéntrase la Piedra Talón». Ta compuestu d'un gran círculu de grandes [[megalitu|megalitos]] que la so construcción fechar escontra'l [[Sieglu XXV e.C.|2500 e.C. ]]<ref name ="videu">National Geographic [http://ngenespanol.com/2005/10/01/una mirada-a-les tumbes-de-stonehenge-traduccion-del-video/] Una mirada a les tumbes de Stonehenge".</ref> * '''[[Cultura de Hallstatt]] (1200 e.C. -450 e.C. )''' * '''[[Cultura de La Tène]] (475 e.C. -18 e.C. ) ''' * '''[[Celtes]]'''. Los celtes aposentar n'Europa Occidental mientres l'[[I mileniu e.C.]], y la so cultura arrobinar dende España a Polonia, y dende Inglaterra hasta Turquía. Finalmente, fueron ganaos polos romanos, y namái sobrevivió un únicu apartaz, na alloñada [[Irlanda]], hasta qu'esti foi aniquiláu polos [[viquingos]]. * '''[[Invasión bárbara del sieglu III]]''' A partir del periodu microglaciar empecipiáu c. 400 d. C. fueron más numberoses les incursiones militares y los desplazamientos de población nes fronteres del [[imperiu romanu]]. Sacante los pueblos túrquicos, los otros trés yeren [[indoeuropeos]], como los griegos y llatinos. Atendiendo a la so condición etnollingüística, estos pueblos yeren bien distintos ente sigo, pudiendo estremase cuatro grupos culturales: ** '''[[llingües túrquiques|Pueblos túrquicos]]''': como los [[ávaros]], los [[hunos]] y darréu los [[Primitiva Gran Bulgaria|búlgaros del Volga]]. ** '''[[Pueblos eslavos]]''': como los [[vendos]], no que güei ye [[Polonia]], y darréu los [[Llingües eslaves meridionales|eslavos meridionales]] nos [[Balcanes]]. ** '''[[Pueblos iranios]]''': como los [[escites|escito]]-[[sármatas]], ente'l [[Danubiu]] y el [[Tisza]], y los [[alanos]], a veres del [[mar Negru]]. ** '''[[Pueblos xermánicos]]''': como los [[pueblu godu|godos]], [[suevos]], [[vándalos]], [[hérulos]], [[anglos]], [[saxones]], [[xutos]], [[pueblu francu|francos]], [[burgundios]], [[longobardos]] y otros. *'''[[Francia Occidental]] (843 d.C. 987 d.C.)''' *'''[[Antiguu Réxime en Francia|Reinu de Francia]] (987 d.C. 1791 d.C.)''' **Los [[Estaos xenerales de 1789| Estaos xenerales (1789 d.C.)]] **L'[[Asamblea Nacional Constituyente]] (1789 d.C. 1791 d.C.) * '''[[Monarquía constitucional francesa]] (1791 d.C.-1792 d.C.)''' La monarquía constitucional francesa constitúi la primer etapa de la [[Revolución francesa]]. El [[3 de setiembre]] de [[1791]], al xurar la [[Constitución de 1791|Constitución]], [[Lluis XVI]] fai pasar a Francia de monarquía absolutista a [[monarquía constitucional]]. La monarquía constitucional terminó'l 21 de setiembre de 1792 cuando l'Asamblea llexislativa proclamó l'abolición de la monarquía, dando pasu a la [[Primer República Francesa|Primer República francesa]]. * '''[[Primer República Francesa]] (1792 d.C.-1804 d.C.)''' ** La Convención (1792 d.C.-1795 d.C.) ** El Direutoriu (1795 d.C.-1799 d.C.) ** El Consuláu (1799 d.C.-1804 d.C.) * '''[[Primer Imperiu francés | El Primer Imperiu Napoleónicu]] (1804 d.C.-1815 d.C.)''' * ''' La [[Restauración borbónica en Francia]] (1814 d.C.-1830 d.C.)''' Tres la espulsión de [[Napoleón Bonaparte]] en [[1814]], los aliaos restauraron a la [[Casa de Borbón]] nel tronu francés. El periodu que sobrevieno llamóse la ''Restauración'', carauterizada por una aguda reacción conservadora y el reestablecimientu de la [[Ilesia católica]] como poder políticu en [[Francia]]. Pero los gobiernos de [[Lluis XVIII de Francia|Lluis XVIII]] (ente 1814 y 1824) y [[Carlos X de Francia|Carlos X]] (ente 1824 y 1830) tuvieron d'aceptar nueves realidaes como la monarquía constitucional, el parllamentarismu, la redistribución de la tierra realizada mientres les convulsiones de fin del sieglu XVIII y la desapaición de los antiguos gremios artesanales. En [[1830]], [[Carlos X de Francia|Carlos X]] enfrentar a un parllamentu de mayoría lliberal moderáu. Ante esti fechu decretó les 4 ordenances de xunetu, que suspendíen la [[llibertá de prensa]], eslleía l'acabante escoyer Cámara de diputaos, allargaba'l cargu de los diputaos y amenorgaba el so númberu. El pueblu de París bastiar a la cai y consiguió ganar l'exércitu real. Los políticos lliberales aprovechar d'esti sucesu y el rei Carlos X viose forzáu a exiliase. * '''La [[Monarquía de Xunetu]] (1830 d.C.-1848 d.C.)''' Nomóse como nuevu rei a [[Lluis Felipe I de Francia|Lluis Felipe I]] y de esta forma Francia dotar de la Constitución de 1830 de Francia. La denomada Monarquía de Xunetu empezó con «Les Trois Glorieuses» ([[Revolución de 1830|Los Trés Glorioses Xornaes Revolucionaries de París]]) de los díes 27, 28 y 29 de xunetu de 1830, contra'l gobiernu del rei [[Carlos X de Francia|Carlos X]], que terminaron per llevar al tronu francés a [[Lluis Felipe I de Francia|Lluis Felipe de Orléans]]<ref>Según Autor s/d na so obra en francés ''"L'installation symbolique du nouveau régime" que diz asina: "Le 29 août, Louis-Philippe passe en revue la garde nationale de Paris qui l'acclame. « Cela vaut mieux pour moi que le sacre de Reims ! », s'écrie-t-il en embrassant La Fayette. Le 11 octobre, Le nouveau régime décide que des récompenses seront accordées à tous les blessés des « Trois Glorieuses » et crée une médaille commémorative pour les combattants de la révolution de Juillet. En octobre, Le gouvernement présente un projet de loi destiné à indemniser à concurrence de 7 millions les victimes des journées de Juillet. Le 13 août, Le roi a décidé que los armes de la maison d'Orléans (de France au lambel d'argent) orneront désormais le sceau de l'État. les ministres perdent les appellations de Monseigneur et le prédicat d'Excellence pour aportar Monsieur le ministre. Le fils aîné du roi est titré duc d'Orléans et prince royal ; les filles et la sœur du roi sont princesses d'Orléans. Sont adoptées et promulguées des lois revenant sur des mesures impopulaires prises sous la Restauration. La loi d'amnistie de 1816, qui avait condamné à la proscription les anciens régicides, est abrogée, à l'exception de son article 4, qui condamne au bannissement les membres de la famille Bonaparte."</ref> que pertenecía a una caña colateral de la [[Casa de Borbón]], la denomada [[Borbón-Orleans]]. * '''La [[Segunda República Francesa]] (1848 d.C.-1852 d.C.)''' Empieza col gobiernu provisional de 1848 (24 febreru - 9 mayu 1848) foi un gobiernu coleutivu d'enclín republicanu puestu en marcha dempués de la revolución de febreru de 1848 destináu a alministrar l'Estáu hasta la constitución d'una Asamblea Nacional. Depués establecióse la Comisión executiva de la República francesa, que taba compuesta por miembros que igualitariamente asumíen la función de xefes d'Estáu, anque François Arago yera'l presidente titular. La Comisión sesionó del 9 mayu al 28 xunu de 1848, cuando foi designáu Louis Eugène Cavaignac como xefe de gobiernu hasta que se producieron les eleiciones. El [[10 d'avientu]] [[1848]], el primer Presidente de la República francesa ye [[Eleiciones presidenciales de Francia de 1848|escoyíu]] por sufraxu universal masculín: tratar de [[Napoleón III|Luis Napoléon Bonaparte]], el príncipe presidente», sobrín de [[Napoleón Bonaparte]]. La Constitución prevía un mandatu presidencial de cuatro años, ensin posibilidá de reeleición. El [[7 de payares]] [[1852]], per mediu d'un [[plebiscitu]] ponse fin a la Segunda República ya instáurase el [[Segundu Imperiu Francés|Segundu Imperiu]]. Luis Napoleón Bonaparte ye proclamáu como «Napoleón III, Emperador de los franceses», el [[2 d'avientu]] [[1852]], fecha recordatoria de la coronación de Napoleón I y de la [[batalla d'Austerlitz]]. Nesti periodu produció l'[[Abolicionismu|abolición]] de la [[esclavitú]] nes colonies. * '''[[Segundu Imperiu Francés | El Segundu Imperiu Napoleónicu]] (1852 d.C.-1870 d.C.)''' L'Imperiu foi proclamáu'l 2 d'avientu de 1852 (aniversariu de la coronación de [[Napoleón Bonaparte|Napoléon I]]) cuando'l primer y únicu presidente de la [[Segunda República Francesa|Segunda República]], Luis Napoleón Bonaparte, convertir en [[Napoleón III Bonaparte|Napoléon III]], "Emperador de los franceses". Anque un añu antes, Luis Napoleón Bonaparte yá diera un [[Golpe d'Estáu de 1851|golpe d'estáu]], eslleíu el [[Parllamentu francés|parllamentu]] y convirtiérase en dictador, adquiriendo'l cargu de “''prince-président''” (“príncipe-presidente”). La proclamación del Imperiu foi aprobada, un mes antes, por el [[Senáu de Francia|Senáu]], depuráu de cualquier oposición republicana o monárquica, y ratificada por aciu un [[Referendu|plebiscitu]] popular dos selmanes más tarde. * '''[[Tercer República Francesa]] (1870 d.C.-1940 d.C.)''' En 1935 llegalizóse'l [[fuelgo dominical]]. * '''[[Francia de Vichy]] (1940 d.C.-1944 d.C.) ''' * '''[[Gobiernu provisional de la República francesa]] (1944 d.C.-1946 d.C.)''' * '''[[Cuarta República francesa]] (1946 d.C.-1958 d.C.)''' * '''[[Quinta República Francesa]] (1946 d.C.-2017d.C.)''' === Europa Central === * '''El [[Reinu de Soissons]] (457 d. C.-486 d. C.)''' El Reinu de Soissons<ref>{{cita llibru |apellíu=MacGeorge |nome=Penny |títulu=Late Roman Warlords |url=https://books.google.com/books?id=qJt_mPtdo7YC&pg=PA111&dq=%22Kingdom+of+Soissons%22&hl=en&sa=X&ei=a4xAUqjwE4m69QTTwYDwAw&ved=0CDUQ6AEwAQ#v=onepage&q=%22Kingdom%20of%20Soissons%22&f=false |fechaaccesu=23 de setiembre de 2013 |añu=2002 |editorial=[[Oxford University Press]] |isbn=0-19-925244-0 |páxines=111-113}}</ref> (tamién llamáu Dominiu de Soissons o Reinu de Siagrio) foi un [[enclave]] galu-romanu centráu alredor de la ciudá de [[Soissons]] que sobrevivió a la [[cayida del Imperiu romanu d'Occidente]], siendo l'últimu territoriu del Imperiu romanu en cayer, nel 486 d. C., diez años dempués de la deposición de [[Rómulo Augusto]] y seis dempués de la muerte de [[Julio Nepote]]. El Reinu de Soissons empezó cuando'l [[Emperador romanu|emperador]] [[Mayoriano]] (457-461) designó a [[Egidio]] como ''[[magister militum]]'' de la Galia romana. Cuando Mayoriano perdió la so autoridá y la so vida frente a [[Ricimero]] en 461, Egidio caltuvo'l so dominiu de la mayor parte de la [[Provincia romana|provincia]] de [[Galia Lugdunense]], creando de facto un Estáu remanente romanu que aportó a conocíu como'l Reinu de Soissons. Nel caos de la Galia del momentu, Egidio caltuvo'l so poder frente a los [[Francos salios|francos]] asitiaos al este y los [[visigodos]] del sur; les sos rellaciones cola [[Bretaña]] romana pueden ser amistoses. Egidio morrió nel añu 464 o 465. El so fíu [[Afranio Siagrio | Syagrius]] heredó'l poder como ''[[Dux (títulu)|Dux]]'' del enclave de ''Suessionum'' ([[Soissons]]). Foi ganáu polos francos na [[batalla de Soissons]] nel añu 486 d. C., Siagrio pidió abellugu a [[Alaricu II]] ([[reinu visigodu de Tolosa]]). Este, en cuenta de recibilo, facer prisioneru y unviar a [[Clodoveo I]], quien mandó degollalo nel 487. El so réxime representó l'últimu exemplu rexistráu d'una autoridá nativa galu-romana na [[Galia]]. *'''El [[Reinu de los francos na dómina merovinxa]] (481 d. C.-800 d. C.)''' [[Ficheru: Franks expansion.gif|thumb|200px|Espansión del reinu Franco.]] Ente los años 355 y 358, l'emperador [[Xulianu l'Apóstata|Xulianu]] intentó apoderar les víes fluviales del Rin sol control de los francos, y una vegada más volvió a pacificarlos. Roma concedió-yos una parte considerable de la [[Gallia Belgica]], momentu a partir del cual pasaron a ser ''foederati'' del Imperiu romanu. D'esta miente, los francos convertir nel primer pueblu xermánicu que s'asitió de manera permanente dientro de territoriu romanu.<ref>http://www.roman-emperors.org/nouest4.htm</ref> Nel añu [[481]], Clodoveo, fíu del rei [[Childerico I]] y de la princesa [[Basina de Turinxa]], aportó al tronu del reinu [[Francos salios|francu salio]], asitiáu na rexón de [[Tournai]] na actual [[Bélxica]]. El títulu de rei nun yera nuevu, pos esti yera dau a los xefes de guerra de les naciones bárbares al serviciu de Roma. Foi [[Clodoveo I]] ([[481]]-[[511]]), quien poles sos campañes militares engrandó verdaderamente el reinu de los francos (''Regnum Francorum'') al este n'[[Alemaña]] y al suroeste en [[Aquitania]], apoderada hasta entós polos [[visigodos]]. Munchos años dempués, el mayordomu de palaciu de tolos reinos merovinxos, [[Pipino el Curtiu]] (fíu del mayordomu [[Carlos Martel]] y descendiente de Pipino el Viejo), llogró destronar al so rei [[Dinastía Merovinxa|merovinxu]] [[Childerico III]] en [[751]], y foi reconocíu rei de los francos y darréu unxíu como rei pol [[Papa | Obispu Romanu]] [[Esteban II]] en [[754]]. [[Pipino el Curtiu]] partió'l reinu a la so muerte en [[768]], ente los sos fíos [[Carlomagno|Carlos]] y [[Carlomán I|Carlomán]]. De toes formes, Carlomán retirar a un monesteriu y morrió poco tiempu dempués, dexando al so hermanu como únicu rei. Ésti pasaría más tarde a ser conocíu como [[Carlomagno]], en francés Charlemagne y n'alemán Karl der Großy. *'''L'[[Imperiu Carolinxu]] (800 d. C.-843 d. C.)'''[[Ficheru:Francia 814.svg|thumb|200px|Imperiu Carolinxu]] El día de Navidá de 800, l'obispu romanu [[Lleón III (papa)| Lleón III]] coronó a Carlomagno como «Emperador que gobierna l'Imperiu romanu», en Roma. Carlomagno tuvo dellos fíos, pero namái unu sobrevivió-y. Foi [[Ludovico Pío|Luis el Piadosu]], quien asocedió al so padre al frente del imperiu unificáu. Luis morrió nel añu [[840 d.C.]], y los sos trés fíos sobrevivientes decidieron partise'l territoriu nel [[Tratáu de Verdún]], en [[843]]. *'''[[Francia Oriental]] (843 d. C.-962 d. C.)''' Por aciu el [[Tratáu de Verdún]] partíase'l reinu de Carlomagno ente los sos trés nietos. La parte oriental, llamada [[Francia Oriental]], recayó en [[Luis el Xermánicu]], que los sos descendientes reinaríen hasta la muerte de [[Lluis IV d'Alemaña|Lluis IV el Neñu]], y que sería'l so últimu rei carolinxu. Tres la muerte de Lluis IV en [[911]], los líderes d'Alemaña, Baviera, Francia y Saxonia inda escoyeron como socesor a un noble de fonduxe francu, [[Conrado I d'Alemaña|Conrado I]]. Pero una vegada muertu, el ''Reichstag'' aconceyáu en 919 na ciudá de [[Fritzlar]] designó al conde de Saxonia, [[Enrique I el Pajarero]] (919-936). Cola eleición d'un saxón, rompíense los últimos llazos col reinu de los francos occidentales. Enrique nomó al so fíu [[Otón I el Grande]] como socesor, quien foi escoyíu rei n'[[Aquisgrán]] en [[936]]. *'''El [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] (962 d. C.-1806 d. C.)''' [[Ficheru: HRR.gif|thumb|200px|right| Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] Conocíu como'l Primer Reich. L'Imperiu formar en 962 so la dinastía saxona cola coronación d'[[Otón I el Grande]] como emperador. El Sacru Imperiu convertir na entidá predominante na Europa central mientres casi un mileniu hasta la so disolución en 1806. *''' La [[Confederación del Rin]] (1806-1813)''' La Confederación del Rin (n'[[Idioma alemán|alemán]]: ''Rheinbund'') foi'l nome que recibió la confederación d'Estaos veceres del [[Primer Imperiu Francés]] creada pol emperador [[Napoleón Bonaparte]] nel marcu de les denominaes [[Guerres Napoleóniques]]. La confederación foi creada primeramente por 16 estaos [[Alemaña|alemanes]] dempués de qu'[[Imperiu austriacu|Austria]] y [[Imperiu Rusu|Rusia]] fueren derrotaes na [[batalla d'Austerlitz]]. El posterior [[Tratáu de Presburgu]] supunxo la creación de la Confederación del Rin. La confederación esistió ente 1806 y 1813.<ref>Hans A. Schmitt (1983). ''Germany Without Prussia: A Closer Look at the Confederation of the Rhine'' German Studies Review 6, Nº 4, páxs. 9-39.</ref> La Confederación eslleióse dempués de la derrota de Napoleón na batalla de Leipzig en 1813. *''' El [[Congresu de Viena]] (1814.-1815)''' El Congresu de Viena foi un alcuentru internacional celebráu na capital [[austria]]ca, convocáu coles mires de restablecer les fronteres d'[[Europa]] tres la derrota de [[Napoleón Bonaparte]] y reorganizar les ideoloxíes polítiques del [[Antiguu Réxime]]. Con éses la so intención yera retornar Europa a la situación anterior a la [[Revolución francesa]] (1789) y amás p'asegurar un [[equilibriu de poder]]. *'''La [[Confederación Xermánica]] (1815-1866)''' La Confederación Xermánica (n'[[idioma alemán|alemán]]: ''Deutscher Bund'', «Confederación Alemana») foi una unión establecida en [[1815]] pol [[Congresu de Viena]] qu'arrexuntó a 39 Estaos alemanes nuna confederación d'Estaos soberanos so la presidencia de la [[Casa d'Habsburgu|Casa d'Austria]]. La Confederación Xermánica terminó como resultáu de la [[guerra austro-prusiana]] de 1866 apostada ente les distintes entidaes que conformaben esta Confederación: l'[[Imperiu austriacu]] y los sos aliaos per un sitiu, y el [[Reinu de Prusia]] y los sos aliaos per otru llau. * '''La [[Confederación Alemana del Norte]] (1866-1871)''' La Confederación Alemana del Norte (n'[[idioma alemán|alemán]]: ''Norddeutscher Bund'') tuvo'l so entamu en [[1867]], tres la disolución de la [[Confederación Xermánica]]. Formada por 22 [[Estáu|Estaos]] del norte d'[[Alemaña]], foi un agrupamientu transitoriu, que duró solo hasta la proclamación del [[Imperiu alemán]] en [[1871]]. El 10 d'avientu de 1870, el Reichstag de la Confederación Alemana del Norte renombró la Confederación como [[Imperiu alemán]] y dio'l títulu d'[[Káiser|emperador alemán]] al rei de Prusia como presidente de la Confederación.<ref name="case139-140">{{harvnb|Case|1902|pp=139–140}}</ref> Mientres el [[Sitiu de París (1870-1871)|Sitiu de París]], el 18 de xineru de 1871, el rei [[Guillermu I d'Alemaña|Guillermu I de Prusia]] foi proclamáu emperador alemán na [[Galería de los Espeyos]] del [[Palaciu de Versalles]].<ref name="case140">{{harvnb|Case|1902|p=140}}</ref> *''' L'[[Imperiu Alemán]] (1871-1918)''' L'Imperiu alemán (n'[[idioma alemán|alemán]]: ''Deutsches Reich'',<ref name="constitution">[[:m:s:de:Verfassung_des_Deutschen_Reiches_(1871)|Constitución alemana de 1871]] (n'alemán)</ref> llamáu por dellos historiadores alemanes ''Kaiserlich Deutsches Reich'' o a cencielles ''Kaiserreich''), foi la forma d'[[Estáu]] qu'esistió n'[[Alemaña]] dende [[Unificación alemana|la so unificación]] y la proclamación de [[Guillermu I d'Alemaña|Guillermu I]] como emperador, el [[18 de xineru]] de [[1871]], hasta [[1918]], cuando se convirtió nuna república dempués de la derrota na [[Primer Guerra Mundial]] y l'abdicación de [[Guillermu II d'Alemaña|Guillermu II]] ([[9 de payares]] de [[1918]]). *'''La [[República de Weimar]] (1919-1933)''' El nome de República de Weimar ye un términu aplicáu pola historiografía posterior, yá que el país caltuvo'l so nome de '''[[Reich alemán|Deutsches Reich]]''' ('Imperiu alemán'). La denominación deber a la ciudá de [[Weimar]], onde s'axuntó l'[[Asamblea Nacional de Weimar|Asamblea Nacional constituyente]] y aprobó la [[Constitución de Weimar|nueva constitución]], el 31 de xunetu y entró a valir el 11 d'agostu de 1919. Esti periodu carauterizar por golpes d'Estáu militares y derechiegos, intentos revolucionarios per parte de la izquierda y fuertes crisis económiques. Toa esta combinación provocó l'ascensu d'[[Adolf Hitler]] y el [[Partíu Nacionalsocialista Obreru Alemán]]. El 5 de marzu de 1933, los nazis llograron la mayoría nes [[Eleiciones parllamentaries d'Alemaña de marzu de 1933|eleiciones]] al [[Reichstag (parllamentu alemán)|parllamentu]], colo que pudieron aprobar el 23 de marzu la [[Llei habilitante de 1933|Llei habilitante]] que, xunto al [[Decretu de la quema del Reichstag]] del 28 de febreru dexóse l'aprobación de lleis ensin la participación del Parllamentu, considérase que significó'l final de la República de Weimar. *''' L'[[Alemaña nazi]] (1933-1945)''' L'Alemaña nazi o nacionalsocialista referir al momentu nel que'l [[Partíu Nacionalsocialista Obreru Alemán]] gobernó'l país. Dempués de que Hitler fuera nomáu [[Canciller d'Alemaña|canciller]] pol presidente [[Paul von Hindenburg]], el [[30 de xineru]] de [[1933]], el Partíu Nazi empezó a esaniciar tola oposición política y a consolidar el so poder. Metanes la [[Gran Depresión]], los nazis restauraron la estabilidá económica y acabaron col desemplegu de mases utilizando los elevaos gastos militares y una economía mista. La torna a la estabilidá económica impulsó la popularidá del réxime. [[Austria]] y [[Checoslovaquia]] fueron anexonaes en 1938 y 1939. En setiembre de 1939 acabó [[Invasión alemana de Polonia de 1939|invadiendo Polonia]], lo que marcó l'empiezu de la [[Segunda Guerra Mundial]] n'[[Europa]]. N'alianza con [[Italia]] y les [[Potencies de la Exa]], Alemaña conquistó la mayor parte d'Europa en [[1940]]. Dempués de la invasión alemana de la [[Xunión Soviética]] en 1941, la marea volver contra'l Tercer Reich, sufriendo graves derrotes militares a partir de 1942. Alemaña foi invadida en 1945 polos soviéticos dende l'este y polos aliaos occidentales dende l'oeste. La negativa de Hitler a almitir la derrota llevó a la destrucción masiva de la infraestructura alemana y la perda innecesaria de vides nos últimos meses de la guerra. Los aliaos llevaron a los líderes nazis sobrevivientes a xuiciu por [[Crime de guerra|crimen de guerra]], [[Crime contra la humanidá|crímenes de lesa humanidá]] y [[guerra d'agresión]] nos [[Xuicios de Núremberg]]. *''' La [[Reunificación alemana]] (1989-2017)''' referir a los cambeos políticu y social socedíos mientres 1989 y 1990 n'Alemaña, que concluyeron na adhesión de l'antigua [[República Democrática Alemana]] (RDA) so la xurisdicción de la [[República Federal d'Alemaña]] (RFA). Tamién favoreció l'apertura de les fronteres ente les Alemanias, lo que desencadenó la cayida del [[Muriu de Berlín]] el 9 de payares de 1989. Los gobiernos de los [[Estaos Xuníos]], el [[Reinu Xuníu]], [[Francia]] y la [[Xunión Soviética]] roblaron el [[Tratáu Dos más Cuatro]], que falló a favor de la reunificación. Tamién convalidó'l Tratáu d'Unificación, preséu llegal qu'autorizó l'adhesión de la RDA na RFA según la [[Llei Fundamental pa la República Federal d'Alemaña|Llei Fundamental d'Alemaña]] el 3 d'ochobre de 1990. Dende 1991, esa fecha celebra'l [[Día de la Unidá Alemana]]. === Mesopotamia === Socesivos asentamientos en [[Mesopotamia]], pallabra qu'en [[Idioma griegu|griegu]] significa «ente ríos» (μέσος, «ente» y ποταμός, «ríu»).<ref>McNeill, Willam H. [1967]. «In The Beginning», A World History, 4th ed. New York: Oxford University Press, 1999, p. 15. ISBN 0-19-511615-1.</ref> * '''[[Periodu d'El Obeid]] (4500 e.C. -3500 e.C. )''': Nesta etapa destaca [[Eridu]], considerada pola [[Mitoloxía sumeria|tradición sumeria]] como la más antigua de les ciudaes de Mesopotamia. L'antigüedá de la ciudá foi demostrada polos arqueólogos a lo llargo del [[sieglu XX]], datándose los niveles más baxos (nivel XIX) de la escavación en redol al [[V mileniu e.C.|4900 e.C.]], a principios del [[periodu d'El Obeid]].<ref name="Leickeridu">{{cita llibru |autor=Leick, Gwendolyn |capítulu=Eridu |títulu=Mesopotamia: la invención de la ciudá |añu=2002 |editorial=Barcelona: Rubí |isbn=84-493-1275-2 }}</ref> Eridu foi quedando clisada pela vecina ciudá d'[[Ur]].<ref name="Leickeridu" /> Nesta primer etapa, los restos cerámicos amuesen un papel significativu de Eridu na rexón. Escontra'l 3800 e.C. (nivel VI) la ciudá cuntaba con un importante templu y un campusantu del que s'afayaron aproximao mil sepultures. Mientres el periodu d'El Obeid l'agricultura avanzó gracies al control de les agües en superficie, por aciu [[téuniques de regadío]] a base de canales.<ref name="enagua1">{{cita llibru |autor=Margueron, Jean-Claude |enllaceautor=Jean-Claude Margueron |capítulu=El dominiu de l'agua |títulu=Los mesopotámicos |añu=2002 |allugamientu=Fuenlabrada |editorial=Cátedra |isbn=84-376-1477-5}}</ref> *'''[[Periodu de Uruk]] (3800 e.C. -3200 e.C. )''' Los afayos más importantes d'esta etapa centrar en [[Uruk]], un poblamientu asitiáu a pocos quilómetros d'El Obeid, nel cursu baxu del Éufrates, que va dar nome al periodu.<ref name="asmov20">{{cita llibru |autor=Asimov, Isaac |capítulu=Los sumerios - Les grandes invenciones |títulu=El Cercanu Empobine |añu=1986 |ubicación=Madrid |editorial=Alianza Editorial |isbn=788420637457}}</ref>La cultura Uruk tuvo'l so centru na zona sur de Mesopotamia, pero les sos traces estender por tol [[Oriente Próximu]] asiáticu. Asina, atópense muestres nel norte de [[Siria]], [[Turquía]] o [[Susa]], nel actual [[Irán]].<ref name="Uruk">{{cita llibru |autor=Margueron, Jean-Claude |capítulu=La puxante civilización de Uruk |títulu=Los mesopotámicos |añu=2002 |editorial=Cátedra |allugamientu=Fuenlabrada |isbn=ISBN 84-376-1477-5}}</ref> Les principales carauterístiques d'esti periodu son l'apaición del [[sellu cilíndricu]], lo monumental de la so arquiteutura, les traces de la so cerámica y l'apaición de la [[escritura]]. Otres meyores fueron la invención de la [[rueda]] y la so primer aplicación fora del tresporte, el [[tornu d'alfareru]].<ref name "utiles">{{cita llibru |autor=Margueron, Jean-Claude |capítulu=El utillaje de la vida diaria: piedra y metal |títulu=Los mesopotámicos |añu=2002 |editorial=Cátedra |allugamientu=Fuenlabrada |isbn=84-376-1477-5}}</ref> A la fin del periodu empezar a utilizar el [[bronce]], producíu a base de [[cobre]] y [[arsénicu]] o [[estañu]].<ref>{{cita llibru |autor=Margueron, Jean-Claude |capítulu=Los primeros usos de los metales |títulu=Los mesopotámicos |añu=2002 |editorial=Cátedra |allugamientu=Fuenlabrada |isbn=84-376-1477-5}}</ref> *'''[[Periodu Yemdet Nasr]] (3200 e.C. -3000 e.C. )''': Producióse'l distanciamientu ente les rexones norte y sur; esta postrera, más poblada. L'alministración abandonó l'ámbitu rexonal y alcontróse en caúna de les ciudaes, que estremáronse más ente sigo. Per primer vegada puede falase de Ciudaes Estáu y Ciudá-Templu. Nesti nivel los afayos de documentos escritos vense amenorgaos considerablemente. Asina, nes rexones perifériques, el so usu sumió por completu; magar se caltuvo na Baxa Mesopotamia. Ye probable que, debíu al calter alministrativu de la mayoría de los testos, yá nun fueren necesarios cuando la burocracia rexonal dexó de funcionar.<ref >{{cita llibru |autor=Leick, Gwendolyn |capítulu=Shuruppak |títulu=Mesopotamia: la invención de la ciudá |añu=2002 |editorial=Barcelona: Rubí |id=84-493-1275-2 }}</ref> *'''[[Periodu Dinásticu Arcaicu]] (2900 e.C. -2334 e.C. )''' * '''[[Imperiu acadiu|L'Imperiu Acadiu]] (2334 e.C. -2193 e.C. )''': foi un gran reinu de [[Mesopotamia]] formáu a partir de les conquistes de [[Sargón de Akkad]]. Caltuvo la so máxima rellumanza ente los [[sieglu XXIV e.C.|sieglos XXIV]] y [[sieglu XXII e.C.|XXII e.C.]] nos que s'asocedieron cinco monarques: el mesmu Sargón, los sos fíos [[Rimush]] y [[Manishutusu]], el so nietu [[Naram-Ensin]] y el fíu d'este, [[Sharkalisharri]] que gobernaron un total de 141 años. *'''[[Guti (tribu)|La invasión de los Gutis]]''' Tamién llamaos '''gutu''' fueron un pueblu del este del [[Tigris]], qu'habitaba los [[Zagros|montes Zagros]] a finales del tercer mileniu e.C. , que dende'l 2000 e.C. participaron nes lluches por apoderar [[Acad]], reino una parte del cual llegaron a ocupar primero de volao (2180 e.C. -2175 e.C. ) y más tarde por más tiempu (2159 e.C. -2116 e.C. ). Apaecen na [[Historia Universal]] cuando [[Naram-Ensin]], rei acadiu, entama una espedición punitiva na so contra. La famosa [[cercu de Naram-Ensin]] reflexa'l trunfu militar d'este. Sicasí, un sieglu dempués los gutis atacaron al [[Imperiu acadiu]], desmantelándolo. Los gutis imponer en [[Mesopotamia]] mientres aproximao un sieglu, hasta que &mdash;siendo vencíos primeru pol rei de la ciudá de Uruk, Utu-ḫegal&mdash;, la resurrección política de l'antigua ciudá [[sumeria]] d'[[Ur]] reemplazó'l so poder definitivamente. *'''[[Lagash|La segunda dinastía de Lagash]]''': La invasión de los Gutis nun foi tan devastadora. Les ciudaes del sur sumerico caltuvieron la so independencia y estremáronse por un intensa actividá cultural. Tenemos una numberosa documentación sobremanera en cuanto refier a la dinastía de [[Lagash]]. Ente los ''ensi'' d'estes ciudaes s'evidencia en particular [[Gudea]], pola gran cantidá de testos lliterarios y d'estatues a la so imaxe, que lo fixeron el rei sumerico más famosu.<ref>{{Cita|Liverani 2004|páx. 187|Liverani2004}}</ref> El foi un rei pacíficu, que se dedicó a la construcción de numberoses canales, edificios y templos, de los cualos el más famosu ye l'E-Ninnu, el templu del dios [[Ningirsu]], construyíu en collaboración con otres ciudaes, ensin reparar en gastos.<ref name=bardeschi36>Chiara Dezzi Bardeschi - ''Mesopotamia. La culla della civiltà'' p. 36.</ref> *'''[[Renacimientu sumeriu|La tercer Dinastía de Ur]]''': Mientres el periodu posterior foi [[Uruk]], col reináu d'[[Utu-hegal]] quien llogró una posición predominante. El nuevu monarca venció al xefe de los nómades [[Guti (tribu) |gutis]], [[Tiriqan]], que foi tomáu prisioneru, dempués de lo que nomóse «rei de les cuatro rexones». Utu-hegal foi asocedíu por [[Ur-nammu]], que nun se sabe si pertenecía a la so dinastía o foi un usurpador. Especulóse que podría tratase del so hermanu.<ref name="Leickakkad">{{cita llibru |autor=Leick, Gwendolyn |capítulu=Akkad |títulu=Mesopotamia: la invención de la ciudá |añu=2002 |editorial=Barcelona: Rubí | ISBN = 84-493-1275-2 }}</ref> El nuevu rei esforciar por faer realidá'l títulu qu'heredara; atacó les ciudaes vecines y conquistó Nippur, Uruk, [[Larsa]], Ur, [[Eridu]] y Lagash, que'l so rei Nammahni foi muertu.<ref name = "garelUrIII">{{cita llibru |autor=Garelli, Paul |capítulu=L'Imperiu de Ur y el so heriedu |títulu=El Próximu Oriente asiáticu |añu=1974 |editorial=Barcelona: Labor | ISBN = 84-335-9310-2 }}</ref> Tres esto, decidió treslladar la capital del so Estáu dende Uruk a Ur, fundando una nueva dinastía; la III dinastía de Ur. El motivu d'esti treslláu nun ta claro, anque ye posible que Ur-Nammu fuera gobernador d'esta ciudá antes de recibir el tronu de Uruk.<ref name="Leickakkad" /> [[Ibbi-Ensin]], hermanu [[Shusin]] de foi'l postreru soberanu de la dinastía. Mientres el so reináu tuvo qu'enfrentase a les folaes de los nómades [[amorreos]]. Finalmente, un ataque de los [[elam]]itas y los nómades de los [[montes Zagros]] consiguió tomar Ur, poniendo fin a la dinastía. Esto foi rellatáu nes llamaes ''[[llamentos de Ur]]''. *'''[[Amorreos|Les ciudaes Estáu amorreas]]''' ** [[Isín]]: [[Ishbi-Erra]], súbditu d'[[Ibbi-Ensin]] dixebrar de la tercer dinastía de Ur y fundó una dinastía propia en [[Isín]], al norte de Ur. Anque l'imperiu de Ur nun foi asocedíu por otru Estáu que tomara toa Mesopotamia,<ref name="margAmorr">{{cita llibru |autor=Margueron, Jean-Claude |capítulu=Les dómina de les dinastíes amorritas |títulu=Los mesopotámicos |añu=2002 |editorial=Fuenlabrada: Cátedra | ISBN = 84-376-1477-5}}</ref>Nos años posteriores Ishbi-Erra consiguió una hexemonía parcial nes ciudaes sumeries del sur de Mesopotamia. Ta situación caltener mientres unos 50 años, incluyendo'l reináu de los sos socesores.<ref name = "garelUrIII"/> ** [[Larsa]]: Sicasí, delles ciudaes sumeries nun taben controlaes pola dinastía de Isín. A partir del reináu de [[Lipit-Ishtar]], una d'elles empezó a destacar: yera [[Larsa]]. El florecimientu de Larsa fíxose evidente escontra'l [[sieglu XX e.C.|1930 e.C.]], cuando'l rei [[Gungunum]] conquistó Elam y el valle del [[Diyala]]. Unos cinco años dempués, en conquistando la ciudá de Ur, Gungunum se autonombró «rei de Sumeria y de Acad». El so socesor [[Abisare]] prosiguió la espansión del reinu, conquistando les ciudaes acadias de [[Kish]] y [[Akusum]] según [[Nippur]]. Yá nel [[sieglu XIX e.C.]], el rei [[Bur-Ensin]] de Isín trató de frenar la meyora de Larsa conquistando [[Ur]] y Nippur, pero la so iniciativa tuvo de fracasar yá que escontra mediaos de sieglu, Isín perdiera tou territoriu más allá de la mesma ciudá.<ref name = "garelUrIII" /> *'''[[Imperiu paleobabilónico|L'Imperiu Paleo-Babilónicu]]''' o '''Primer imperiu babilónicu''' al Estáu creáu por [[Hammurabi]] (1792-1750 [[e. C.]]) según la [[Cronoloxía del Antiguu Oriente Mediu|cronoloxía media]]) En Mesopotamia esisten diversos problemes de datación pa esti periodu, de manera que nenguna fecha ye absoluta. Pueden utilizase les [[cronoloxía del Antiguu Oriente Próximu|cronoloxíes]] ''alta'', ''media'' y ''baxa'', que suxeren feches distintes na [[Mesopotamia|Baxa Mesopotamia]]. Sol so mandu [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]], una [[ciudá-estáu]] [[Sumer|sumeria]] en poder d'una dinastía [[amorreos|amorrita]], pasó en pocu más de trenta años a controlar un territoriu más estensu que l'[[Ur|imperiu de Ur]] (dómina de Ur III), anterior poder hexemónicu indiscutible de la rexón.<ref>{{cita llibru |autor=Lévêque, Pierre |páxines=241-244 |títulu=Les primeres civilizaciones. 1. De los despotismos orientales a la ciudá griega |editorial=Akal |añu=1991 |isbn=978-84-76006757 |url=https://books.google.es/books?id=Ed6VgRbmP10C&pg=PA226&dq=imperiu+paleobabil%C3%B3nico&hl=es&ei=4zbPTLvBCs3JswbZpszmAg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CDsQ6AEwBA#v=onepage&q=imperiu%20paleobabil%C3%B3nico&f=false}}</ref> La [[Reyes de Babilonia|I dinastía]], la amorrea, terminó nel sieglu XVI e.C. , por causa de la invasión del [[Imperiu hitita]]. Poco dempués empecipióse la dinastía [[casita]] de Babilonia o periodu babiloniu entemediu. * '''[[Asiria| L'Imperiu Asiriu]] (1813 e.C. -609 e.C. )''': Escontra'l sieglu VIII e.C. los asirios, un pueblu del norte de [[Mesopotamia]], empecipiaron una vasta espansión militar contra Palestina, llegando inclusive a Exiptu. [[Ficheru:Cyrus' Empire-es.svg|Caldeos y Medos|thumb|200px]] {{Columnes}} * '''[[Caldia| L'Imperiu Neo-Babilónicu]] (626 e.C. -539 e.C. )''' o '''Imperiu Caldéu'''. El rei Asiriu [[Assurbanipal]] morrió nel añu 627 e.C. , casi coles mesmes que'l so súbditu, el rei de Babilonia, [[Kandalanu]]. [[Nabopolasar]], depués d'esitoses campañes contra los asirios en ciudaes como Nippur o Uruk, foi coronáu rei de Babilonia nel 626 e.C. Los reis d'esti imperiu alternaben les sos sedes ente Babilonia y Caldea. Gobernaron hasta [[años 530 e.C.|538 e.C.]], fecha na que los [[Imperiu persa|perses]] tomaron Babilonia. {{Nueva columna}} * '''[[Media (Cercanu Oriente)| Imperiu Medo]] (678 e.C.​-549 e.C.)''' Nel primer cuartu del [[I mileniu e.C.|primer mileniu e.C.]], [[nómada|nómaes]] [[ganadería|ganaderos]] que falaben dalgún tipu de [[idioma|llingua]] indoirania, se infiltraron nos Zagros, asitiándose ente la población nativa. Los guerreros tribales son mentaos per primer vegada polos asirios como enemigos de [[Salmanasar III]] ([[sieglu IX e.C.|858]]-824 e.C. ). Los habitantes de Media taben estremaos en delles tribus pequeñes, y a pesar de que los [[monarca|rey]] asirios fueron capaces d'apoderar a delles d'elles, nunca pudieron conquistar Media totalmente. Ello ye que ye probable que fueren los asirios los responsables de la unificación de les tribus medas. {{Final columnes}} * '''[[Imperiu aqueménida]] (550 e.C.-331 e.C. )''' o '''Primer Imperiu Persa''' [[Ficheru:Achaemenid Empire (flat map).svg|thumb|200px|Imperiu Aqueménida so Darío I]] La so espansión territorial empezó, mientres el reináu de [[Ciro II]] (559-530 e.C. ), col'anexón del reinu [[Media (Oriente Mediu)|medo]],<ref name="kuhrt 298"/> y algamó el so máximu apoxéu nel añu 500 e.C. , cuando llegó a tomar parte de los territorios de los actuales estaos de [[Libia]], [[Bulgaria]] y [[Paquistán]], según ciertes árees d'[[El Cáucasu]], [[Sudán]] y [[Asia Central]]. Les grandes conquistes fixeron d'él l'imperiu más grande n'estensión hasta entós.<ref name="kuhrt 298"/> La so esistencia concluyó en [[años 320 e.C.|330 e.C.]] cuando'l postreru de los reis aqueménidas, [[Darío III]], foi vencíu pol conquistador macedoniu [[Alexandru Magnu]].<ref name="kuhrt 298"/> *'''[[Alexandru Magnu|Dómina helenística]] (331 e.C. - 312 e.C. )''': [[Alexandru Magnu]] morrió nel [[años 320 e.C.|323 e.C.]]. *'''[[Imperiu seléucida|L'Imperiu Seléucida]] (312 e.C. -63 e.C. )''': Nel añu 312 e.C. Seleuco establecer en [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]] esi mesmu añu, tomándose esa fecha como la de la fundación del Imperiu seléucida. Escontra los años [[años 90 e.C.|100 e.C.]], l'antaño terrible Imperiu seléucida tomaba pocu más d'[[Antioquía]] y delles ciudaes [[siria|siries]]. Ente los años [[69 e.C.|69]]-{{AC|64}} Antíoco XIII Asiáticu foi rei seléucida<ref>[[Cicerón]], ''In C. Verrem'' II 4.61, [[Appian]], ''Syriaca'' VIII 49, XI 70, [[Marcu Juniano Justino|Justino]], ''Historiarum Philippicarum T. Pompeyu Trogo'' XL 2.2 (diz que Antíoco IX foi'l so padre). Ver: [http://www.tyndalehouse.com/egypt/ptolemies/selene_i.htm#Selene.28 {{Aut|C.J. Bennett}}, art. Cleopatra Selene queen of Syria, in ''Egyptian Royal Genealogy'', 2002-2008 (n. 28).]</ref> tres la derrota de [[Tigranes II el Grande]], [[Lucio Licinio Luculo|Lúculo]] proclamar rei en [[Antioquía]], como rei veceru.<ref>Apiano, ''Syriaca'' VIII 49, Justin, ''Historiarum Philippicarum T. Pompeii Trogi'' XL 2.2.</ref> Sicasí, [[Pompeyu]] deponer pocu dempués, convirtiendo Siria en provincia romana. Suélse-y considerar como'l postreru de los seléucidas, magar que [[Filipo II Filorromano]] reinó en parte de Siria dempués d'él. [[Ficheru:Greco-BactrianKingdomMap-es.svg|thumb|200px|Mapa referencial de los reinos Grecobactriano, Partu y Seleúcida nel [[180 e.C.|180 e.C. ]]]] {{Columnes}} * '''[[Reinu grecobactriano]] (250 e.C. -125 e.C. )'''. N'Asia Central, pela so parte, al fundise l'Imperiu Seléucida los griegos independizáronse y crearon el reinu de Bactria, dempués de lo cual invadieron la India y destruyeron al [[Imperiu maurya]]. {{Nueva columna}} *'''[[Partos|L'Imperiu Parto]] (247 e.C. -22 d. C.)''': Esbarrumbáu l'Imperiu seléucida, surdió'l [[Imperiu parto]] en [[Persia]], que gobernó ente'l [[años 220 e.C.|226 e.C.]] y 221. {{Final columnes}} [[Ficheru: ImperioSasánidaCosroesII.svg|thumb|200px|L'Imperiu sasánida baxu [[Cosroes II]]]] *'''[[Imperiu sasánida|L'Imperiu Sasánida]] (226 d. C.-651 e.C. )''' o '''Segundu Imperiu Persa''' Los partos, de la mesma, fueron asocedíos polos sasánidas. La dinastía sasánida foi fundada por [[Ardacher I]] en derrocando al últimu rei [[dinastía arsácida de Partia|arsácida]], [[Artabán IV]] de [[Partia]], y terminó cuando'l postreru [[Shahanshah]] (''Rei de reis'') sasánida [[Yazdgerd III]] ([[632]]-[[651]]) perdió una enllargada guerra de 14 años contra'l primeru de los califatos islámicos. [[Ficheru:ArabianpeninsulaAL.PNG|thumb|200px|Antes de la so muerte en [[632]], Mahoma consolidara'l so dominiu sobre la península d'Arabia.]] *'''[[Isllam|L'Isllam]] (610 d.C.-632 e.C.)''': Los musulmanes creen qu'en 610 a los cuarenta años d'edá, mientres meditaba, Mahoma tuvo una visión. Les primeres revelaciones fixeron que Mahoma llegara a pensar que taba sol influxu d'una presencia demoníaca, llevándolo cerca del suicidiu. La mediación de la so esposa evitó tal desenllaz y asina Mahoma empezó a predicar contra'l politeísmu de la so propia tribu, la [[quraysh]]í, por cuanto ellos yeren los guardianes de la [[Kaaba]]. Ye por esto que Mahoma y los sos siguidores viéronse escorríos. Ellos fuxeron a Medina nel añu 622 d.C. y asina empezó'l calendariu musulmán. Mahoma llegó a Medina como un mediador, convidáu a resolver querelles ente los bandos árabes de Aws y Khazraj. Llogró esti fin absorbiendo a dambes facciones na comunidá musulmana. Nel añu 628 d.C., la posición de Mahoma yera lo suficientemente fuerte pa decidir la so torna a La Meca. Nel añu 630 d.C, llogro la [[Conquista de La Meca]]. Mahoma finó'l 8 de xunu de 632 d.C. na ciudá de Medina a la edá de 63 años. Abu Bakr, el padre de Aisha, la tercer muyer de Mahoma, foi escoyíu polos líderes de la comunidá musulmana como'l socesor de Mahoma, pos ésti yera'l favoritu de Mahoma. * ''' [[Califatu ortodoxu| El Califatu Ortodoxu]] (632 d. C.-661 d. C.)''' * ''' [[Califatu Omeya | El Califatu Omeya]] (661 d. C.-750 d. C.)''': En 661, una guerra civil llevó a la instauración del [[Califatu Omeya]], conformáu por una casta de señores de la guerra instalaos en [[Damascu]] ([[Siria]]). * ''' [[Califatu abasí | El Califatu Abasí]] (750 d. C.-1258 d. C.)''' [[Ficheru: Abbasids850.png|thumb|200px|Califatu Abasí hacia l'añu 850 d.C.]] Foi la segunda dinastía de [[califa|califes]] [[suníes]], qu'asocedió a la de los [[califatu omeya|omeyes]]. Tamién se conoz como califatu de Bagdag, una y bones el califatu abasí foi fundáu en [[Kufa]] en 750 y camudó la so capital en 762 a [[Bagdag]]. En 750, estos fueron baltaos por una rebelión promovida nel [[Jorasán]] polos [[Califatu Abasida|abasidas]], quien vivieron una edá d'oru cultural mientres la centuria siguiente; esto, anque surdieron anticalifatos n'[[Califatu Fatimí|Exiptu]] y [[Califatu de Córdoba|España]]. El Califatu Abasida foi reemplazáu pol gobiernu ''de facto'' de los [[selyúcides|turcos selyúcides]], y dempués, los sos últimos restos de poder fueron ablayaos cola conquista de [[Bagdag]] polos [[mongoles]], en 1258. * ''' [[Imperiu selyúcida| L'Imperiu Selyúcida]] (1037 d. C.- 1157 d. C.)''': Dempués de que los abasidas entraren en decadencia, cola irrupción de los [[selyúcides]] (sieglu X), la relixón musulmana siguió estendiéndose escontra rexones entá más alloñaes, incluyendo l'África Central o Indonesia, de la que la so cultura algamó inclusive hasta la Europa cristiana. * '''[[Imperiu mongol|L'Imperiu Mongol]] (1206 d. C.-1368 d. C..)''' [[Ficheru:Mongol Empire map.gif|thumb|200px|Espansión del territoriu mongol.]]: foi'l segundu imperiu más estensu de la historia y el primeru ente los constituyíos por territorios continuos,<ref>[http://www.britishempire.co.uk/timeline/colonies1924.htm «The British Empire in 1924»]</ref><ref name="El País">{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/revista/agostio/Mongolia/encomienda/Gengis/Jan/elpepirdv/20070818elpepirdv_1/Tes |títulu=Mongolia encamentar a Gengis Jan |añu=2007 |obra=[[El País]] 18.08.2007 |fechaaccesu=19 de xunu de 2008}}</ref><ref>{{cita llibru |apellíu=Díaz Ibáñez |nome=Jorge |títulu=La China imperial nel so contestu medieval (sieglos III-XVII) |añu=2009 |editorial=Arcu Llibros |isbn=847635777X |páxina=55 |ubicación=Madrid |url=https://books.google.com.uy/books?id=I-1FX7ohGj8C&printsec=frontcover&dq=La China imperial+en+el so contestu medieval&hl=en&sa=X&ei=GqinULfBIobU9ATV7oCYDw&ved=0CCwQ6AEwAA |cita=L'imperiu mongol de los sieglos XIII-XIV foi'l más estensu qu'enxamás esistiera.}}</ref><ref>Finlay, ''Pilgrim Art'', p. 151</ref><ref>{{cita llibru |apellíu=Ferguson |nome=Niall |añu=2004 |títulu=Empire, The rise and demise of the British world order and the lessons for global power |editorial=Basic Books |idioma=inglés |isbn=0-465-02328-2}}</ref> foi instituyíu por [[Gengis Kan]] a partir del añu [[1206]] y llegó a tener nel so apoxéu una estensión máxima d'unos 33.000 000 [[km²]], tomando dende la [[península de Corea]] hasta'l [[Danubiu]],<ref name="El País" /> y allugando una población de más de 100 millones d'habitantes,<ref>https://web.archive.org/web/http://www.eeb.uconn.edu/people/turchin/PDF/Latitude.pdf</ref> L'Imperiu mongol se desintegró nuna serie de [[kanatos]], que fueron sometíos unu a unu nel cursu de los seis sieglos siguientes, por invasores rusos y chinos, sumiendo los postreros nel sieglu XIX. * '''[[Imperiu safávida| L'Imperiu safávida]] (1501 d. C.- 1722 d. C.)''' o ([[Idioma persa|persa]]: دودمان صفوی) Los safávidas yeren orixinarios d'[[Ardabil]], una ciudá del [[Azerbaixán iranín]], nesi entós una rexón nel norte d'[[Irán]]. Yeren predominantemente una [[dinastía]] de [[Llingües túrquiques|fala túrquica]] [[azerbaixanu|azerbaixana]], que'l so idioma clásicu yera'l [[persa antiguu|persa]].<ref>[https://web.archive.org/web/http://www.iranica.com/newsite/articles/v13f3/v13f3004a.html ''Encyclopaedia Iránica''. R. N. Frye. Pueblos d'Irán. (n'inglés)]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/http://www.tau.ac.il/dayancenter/mel/lewis.html Irán na historia, por Bernard Lewis]</ref> Los safávidas crearon un Estáu iranín unificáu ya independiente per primer vegada dende la [[conquista musulmana de Persia]], reafitaron la identidá política iranina y establecieron l'[[Xiísmu|isllam chiita]] como la relixón oficial d'Irán. Los safávidas gobernaron Irán ente [[1502]] y [[1722]], añu en qu'invadieron los sos dominios les fuercies [[etnia paxta|paxtes]] de [[Mir Mahmud Hotaki]]. Darréu, en 1736, apoderar del territoriu la [[dinastía afsárida]], anque dellos señores safávidas perduraron hasta [[1760]]. * '''[[Dinastía afsárida | La dinastía Afshárida]] (1785-1925)''' ({{lang-fa|سلسله افشاریان}}) foi una dinastía [[Irán|iranina]] de [[Jorasán]], de la tribu de los turcomanox afshar, que gobernó'l [[Imperiu persa]] nel [[sieglu XVIII]], dómina na que l'imperiu algamó'l so grau más grande dende l'[[Imperiu sasánida]]. * '''[[Dinastía Kayar| La dinastía Kayar]] (1736-1796)''': La dinastía kayar (tamién escritu Qajar, Qadjar o Qājār; {{lang-fa|سلسله قاجاریه o دودمان قاجار}}) foi una familia real d'[[Irán]], d'orixe turcu, que gobernó Persia (Irán) dende 1785 hasta 1925. Primero baxu [[monarquía absoluta]] y depués so monarquía constitucional. La familia Qajar tomó'l control total d'Irán en 1794, al deponer a [[Lutf Ali Khan Zand]], el postreru [[Xa]] (emperador o rei) de la [[dinastía Zand]]. Reafitaron la soberanía persa sobre los anteriores territorios iraninos de [[Xeorxa]] y el [[Cáucasu]]. En 1796, [[Aga Muhammad Kan]] foi coronáu formalmente como [[sah]].<ref>[http://www.britannica.com/eb/article-9062092/Qajar-Dynasty "Qajar Dynasty", ''Encyclopædia Britannica'']</ref> Foi asocedida pola [[Dinastía Pahlaví]] en 1925. *'''[[Dinastía Pahlaví |La Dinastía Pahlaví]] (1925-1979)''': Los Pahlaví fueron la postrera [[dinastía]] de la [[Xa]] en gobernar sobre Irán, ente [[1925]] y [[1979]], hasta'l so derrocamientu pola [[Revolución iranina]]. *'''[[Revolución iranina | La República d'Irán]] (1979-2016)'''<ref name = "Chamber">[http://www.iranchamber.com/history/isllamic_revolution/isllamic_revolution.php Isllamic Revolution], Iran Chamber.</ref><ref name = "Encarta">[https://web.archive.org/web/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761588431/Isllamic_Revolution_of_Iran.html Isllamic Revolution of Iran], MS Encarta. [http://www.webcitation.org/query?id=1257012838707054 Archived] 2009-10-31.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/http://www.internews.org/visavis/BTVPagesTXT/Theisllamicrevolution.html The Isllamic Revolution], Internews.</ref><ref>[http://www.iranian.com/revolution.html Iranian Revolution].</ref><ref name = "Jubilee">[https://web.archive.org/web/http://www.jubileecampaign.org/home/jubilee/iran_profile.pdf Iran Profile], PDF.</ref><ref>''The Shah and the Ayatollah: Iranian Mythology and Isllamic Revolution'' (Hardcover), ISBN 0-275-97858-3, by Fereydoun Hoveyda, brother of [[Amir Abbas Hoveyda]].</ref> (en [[Idioma persa|persa]]: انقلاب اسلامی, Enghelābe Eslāla mio o انقلاب بیست و دو بهمن) foi'l procesu de movilizaciones que desaguó nel derrocamientu del [[sah]] [[Mohammad Reza Pahleví]] y la consiguiente instauración de la [[República islámica]] anguaño vixente n'Irán. Por ello, suel calificase a la revolución de ''islámica'', anque en realidá foi un movimientu ampliu y heteroxéneu que progresivamente foi siendo hegemonizado pol cleru [[xiísmu|chiíta]] sol lideralgu del [[ayatolá]] [[Ruhollah Khomeini|Khomeini]]. === Llevante mediterraneu === [[Ficheru:Levante 830-es.svg|thumb|200px|Mapa del sureste del [[Llevante mediterraneu|Llevante]], c. 830 a. Y. C.: {{Lleenda|#55b7hala|'''[[Reinu d'Israel]]'''}}{{Lleenda|#f8c300|'''[[Reinu de Xudá]]'''}}{{Lleenda|#b78a11|Estaos fenicios}}{{Lleenda|#7bc4b0|Reinu de Aram-Damasco}}{{Lleenda|#f8a700|Reinu de Ammon}}{{Lleenda|#ba8fba|Reinu de Moab}}{{Lleenda|#f0d91a|Reinu de Edom}}{{Lleenda|#fc9272|Ciudaes-estáu filistees}}]] * '''[[Canaán]]''' *'''[[Reinu d'Israel]] (1050 e.C. - 720 e.C.)''' Nel añu 928 e.C. les tribus del norte remontar contra'l rei Roboam y dixébrense de Xudá. A partir d'esi añu, Israel ye gobernáu por [[ Reyes d'Israel|venti monarques en nueve periodos dinásticos]]. Nel añu 722 e.C. [[Sargón II]] toma la ciudá de [[Samaria]] y lleva numberosos israelites cautivos a Asiria. *'''[[Reinu de Xudá]] (1050 e.C. - 586 e.C.)''' Los hebreos mandaron la ''[[Biblia]]'' a la posteridá. Mientres esti periodu gobernaron la dinastía de Saúl y la dinastía de David. Fueron fuertes baxu [[Salomón]]. Los xudíos fueron deportaos en tres etapes. Nel añu 587 e.C. asocedió la segunda etapa de la deportación a Babilonia. *'''[[Gobernadores de Xudea mientres la dominación persa|Yehud Medinata]] (538 e.C. - 332 e.C.)''' El nome significa "Provincia de Xudá". Foi una provincia del [[Imperiu aqueménida]]. Nel añu 538 e.C. [[Ciro II el Grande| Ciro II]] dexa a los xudíos retornar a [[Xerusalén]]. *'''[[Periodu helenísticu|Dómina helenística]] (332 e.C. - 312 e.C.)''' Nel añu 330 a.C, morrió asesináu l'últimu rei aqueménida. Y [[Alexandru Magnu]] toma'l control. *'''Provincia del imperiu Seleúcida (312 e.C. -142 e.C.)''' * '''[[Asmoneos]](142 e.C. - 40 e.C.)''' Nel añu [[63 e.C.]] el xeneral [[Pompeyu]] dirixir a Xudea. Ellí, atopó a los hermanos Hircano y Aristóbulo, esti postreru, que taba sitiáu pol so hermanu en [[Xerusalén]] y solicitó la intervención romana, ufiertándo-y un pagu a Pompeyu, que aceptó. Depués Aristóbulo acusó a los romanos d'estorsión, lo qu'anició que Pompeyu instalara nel tronu a Hircano y dende entós Xudea y [[Galilea]] volvióse un reinu clientelar de Roma, que magar yera independiente ''[[de iure]]'', taba suxetu a l'autoridá romana. *'''[[Xudea (provincia romana)|Provincia Romana de Iudæa]] (63 e.C. - 132 d. C.)''' Nel añu [[47 e.C.]] [[Antípatro de Idumea]] asocedió a Hircano como procurador de Xudea, siendo nomáu por [[Xuliu César]]. Al morrer Antípatro nel [[44 e.C.]], el so fíu [[Herodes I el Grande]] foi nomáu gobernador pol [[Senáu romanu]] y rei de Xudea nel [[39 e.C.]], magar empezó a reinar dos años dempués. Mientres el so reináu esanició a dellos miembros de los [[Judas Macabéu|Macabeos]], p'asegurase nel tronu. Los romanos llamaron a Herodes «''rei aliáu y amigu del pueblu romanu''» (''rex socius amicusque populi Romani''). Morrió nel añu [[4 e.C.]] y el reinu de Xudea foi estremáu ente cuatro de los sos fíos, que se convirtieron en tetrarcas, magar Roma intervieno de cutio na política interna, hasta'l puntu que l'emperador romanu [[César Augusto]] destituyó del so cargu a un fíu de Herodes. * '''[[Califatu abasí]] (750 d.C. - 945 d. C.)''' * '''[[Califatu fatimí]] (909 d.C. - 1171 d. C.)''' * '''[[Reinu de Xerusalén]] (1099 d.C. - 1291 d. C.)''' * '''[[Sultanatu mamelucu d'Exiptu]] (1250 d.C. - 1517 d. C.)''' * '''Eyalato [[Siria otomana]] (1516 d.C. - 1918 d. C.)''' La '''Declaración Balfour''' (fechada'l [[2 de payares]] de [[1917]]) foi una manifestación formal pública del gobiernu británicu mientres la [[Primer Guerra Mundial]], p'anunciar el so sofitu al establecimientu d'un llar nacional» pal pueblu xudíu na rexón de Palestina, que nesi entós formaba parte del [[Imperiu otomanu]]. La Declaración foi incluyida nuna carta roblada pol ministru de Rellaciones Esteriores británicu ([[Foreign Office]]) [[Arthur James Balfour]] y empobinada a [[Lionel Walter Rothschild]], un líder de la comunidá xudía en Gran Bretaña. *'''[[Mandatu británicu de Palestina]] (1920 d.C. - 1948 d. C.)''' *'''[[Israel| Estáu d'Israel]] (1948 d.C. - 2017 d. C.)''' * '''[[Filisteos]]''' * '''[[Estáu de Palestina]]''' *'''[[Fenicios]]''' Na mariña d'El Líbanu florió [[Fenicia]], un pueblu de mercaderes que saleó hasta [[Gran Bretaña]] en busca de comerciu. *'''Los [[arameos]]''', qu'anque vencieron dempués ante los asirios, fixeron pervivir el so idioma hasta más allá de la dómina de [[Xesucristu]]. === Rusia === * Los territorios rusos fueron colonizaos polos [[Pueblu godu|godos]] en tiempos de los romanos, y dempués polos [[jázaros]] y los [[varegos]] ([[viquingos]]). Estos postreros fundaron [[Kiev]] en 962. *'''[[Rus de Kiev|El Rus de Kiev]] (882-1240)''' La Rus de Kiev foi una [[federación]] de tribus [[eslavos orientales|eslaves orientales]]<ref name="channon">John Channon & Robert Hudson, ''Penguin Historical Atlas of Russia'' (Penguin, 1995), p. 16.</ref> La Rus de Kiev empezó col reináu del [[Oleg de Nóvgorod|príncipe Oleg]] (r. 882-912), quien estendió'l so control de [[Veliki Nóvgorod|Nóvgorod la Grande]] al valle del [[ríu Dniéper]] col fin de protexer el comerciu de les incursiones [[jázaro|jázaras]] nel este y treslladó la so capital a la más estratéxica [[Kiev]].<ref name=channon /> [[Sviatoslav I de Kiev|Sviatoslav I]] (?-972) consiguió la primer gran espansión del control territorial de la Rus de Kiev. [[Vladimiro I de Kiev|Vladimiro el Grande]] (980-1015) [[Cristianización de la Rus de Kiev|introdució la Cristiandá]] col so propiu bautismu y, por decretu, a tolos habitantes de Kiev y más allá. La Rus de Kiev algamó la so mayor estensión baxu [[Yaroslav I el Sabiu|Yaroslav I]] (1019-1054); los sos fíos prepararon y publicaron el primer códigu llegal escritu, el ''[[Xusticia de la Rus]]'' (''Rúskaya Pravda''), pocu dempués de la so muerte.<ref name=concise>Bushkovitch, Paul. ''A Concise History of Russia.'' Cambridge University Press. 2011.</ref> El cayente del Estáu empezó a finales del sieglu XI y mientres el sieglu XII, desintegrándose en dellos poderes rexonales rivales.<ref>[[Paul Robert Magocsi]], ''Historical Atlas of East Central Europe'' (1993), p. 15.</ref> Debilitóse entá más por factores económicos, tales como'l colapsu de los llazos comerciales de la Rus con [[Bizanciu]] por cuenta de la decadencia de [[Constantinopla]]<ref name="occawlonline.pearsoned.com">{{cita web |url=http://occawlonline.pearsoned.com/bookbind/pubbooks/stearns_awl/chapter15/objectives/deluxe-content.html |títulu=Civilization in Eastern Europe Byzantium and Orthodox Europe |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://occawlonline.pearsoned.com/bookbind/pubbooks/stearns_awl/chapter15/objectives/deluxe-content.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}</ref> y el subsiguiente amenorgamientu de les [[Ruta comercial de los varegos a los griegos|rutes comerciales]] nel so territoriu. L'Estáu cayó finalmente cola [[Invasión mongola de Rusia|invasión mongola]] de 1240. *'''[[Principáu de Vladímir-Súzdal| El Principáu de Vladímir-Súzdal]] (1157-1363)''' A mediaos del sieglu XII la [[Rus de Kiev]] se desintegró en tierres y principaos independientes. El principáu ocupó un vastu territoriu nel nordeste de la [[Rus de Kiev]] llindáu, aproximao, pelos ríos [[Volga]], [[Oká]] y [[Dvina Septentrional|Dviná Septentrional]].{{sfn|Рыбаков|1982|p=547}} [[Vladímir II Monómaco]], al asegurar los sos derechos al principáu en [[1093]], treslladó la capital de [[Rostov]] a [[Súzdal]].<ref>[http://bse.sci-lib.com/article127867.html Yury Dolgoruky in Grand Soviet Encyclopedia]</ref> Quince años más tarde ([[1108]]), fortaleció y reconstruyó la ciudá de [[Vladímir]]. A la muerte del príncipe en [[1125]], esta tierra dixebrar de la Rus del Sur, y el so fíu [[Yuri Dolgoruki]] convertir nel so primer príncipe. Treslladó la sede del principáu a Vladímir en [[1157]]. Sicasí, el príncipe nun perdía les esperances d'ocupar el tronu de Kiev y caltenía constantes guerres pol gran principáu. Nuna d'estes batalles Yuri Dolgoruki llogró ocupar [[Moscú]] ([[1147]]). En [[1155]] el príncipe Yuri algama la so meta y conviértese nel [[gran príncipe de Kiev]], pero dos años más tarde ye envelenáu polos boyardos d'esta ciudá. [[Andréi Bogoliubski]], fíu de [[Yuri Dolgoruki]], fuera unviáu pol so padre al norte y convidáu polos boyardos del llugar a gobernar estos territorios. Ye a Andréi el Piadosu a quien tien d'otorgase'l méritu de llevar a Vladímir al so zenit del poder políticu. Andréi foi un gobernante sobromanera dotáu, que trató con desdeñu a los antiguos centros de poder como [[Kiev]]. Dempués de quemar Kiev en [[1169]], refugó aceptar el tronu de Kiev y en llugar d'ello entronizó al so hermanu menor, [[Gleb de Kiev]]. La so capital de Vladímir foi para él una esmolición enforma mayor, y enguapecer con ilesies y monesterios de piedra blanca. Andréi foi asesináu polos boyardos na so residencia suburbana de [[Bogoliúbovo]] en 1174. EN 1238, les hordas mongoles a les órdenes de [[Batu Kan]] tomaron y quemaron Vladímir mientres la [[invasión mongola de Rusia]]. Nin Vladímir, nin nenguna de les ciudaes más antigües, llograron recuperase tres la invasión mongola. El principáu rápido se desintegró n'once pequeños principaos: [[Moscú]], [[Tver]], [[Pereslavl-Zaleski|Pereslavl]], [[Rostov]], [[Yaroslavl]], [[Úglich]], [[Belozersk]], [[Kostromá]], [[Nizhni Nóvgorod]], [[Starodub del Kliazma]] y [[Yúriev-Polski]]. Toos ellos reconocieron nominalmente la soberanía del Gran Príncipe de Vladímir. Los sos gobernantes, una vegada instalaos como grandes príncipes de Vladímir, nin siquier esmolecíense por dexar la capital y establecese permanentemente en Vladímir. Cuando'l [[:en:Peter of Kiev|metropolita Pedro]] treslladó la so sede de Vladímir a Moscú en [[1325]], quedó claro que'l [[Gran Ducáu de Moscú]] asocediera con ésitu a Vladímir como centru principal del poder na Rus nororiental. *'''[[Principáu de Moscú| El Principáu de Moscú]] (1283-1547)''' Cuando'l [[Imperiu mongol]] [[Invasión mongola de Rusia|invadió]] les tierres de la [[Rus de Kiev]], [[Moscú]] yera un pequeñu pueblu del [[Principáu de Vladímir-Súzdal]]. Los mongoles quemaron Moscú nel iviernu de [[1238]]. El primer príncipe moscovita foi, [[Daniel de Moscú|Daniil Aleksándrovich]] (reináu ente [[1283]] y [[1303]]), qu'aseguró'l principáu pa la so familia, los [[Rúrikovich]]. El so fíu, [[Iván I de Rusia]] (reináu ente [[1325]] y [[1340]]), llogró'l títulu de gran príncipe de Vladímir de los líderes mongoles. Él cooperó estrechamente colos mongoles, recaldando tributos d'otros principaos nos que s'estazó la Rus de Kiev. *'''[[Zarato rusu | El Zarato Rusu]] (1547-1721)''' El zarato rusu ye'l nome oficial del Estáu [[Rusia|rusu]] dende tomar del títulu de [[Zar]] por [[Iván IV de Rusia|Iván IV]] en [[1547]] hasta la fundación del [[Imperiu rusu]] por [[Pedru I de Rusia|Pedro'l Grande]] en [[1721]]. *'''[[Imperiu rusu | L'Imperiu Rusu]] (1721-1917)''' La espresión «[[Rusia]] [[Imperiu|imperial]]» designa'l periodu cronolóxicu de la [[Historia de Rusia|historia rusa]] dende la conquista de los territorios entendíos ente'l [[mar Bálticu]] y l'[[océanu Pacíficu]] empecipiada por [[Pedru I de Rusia|Pedru I]] hasta l'emperador [[Nicolás II de Rusia|Nicolás II]] y l'empiezu de la [[Revolución de 1917]]. *'''[[Xunión Soviética | La Xunión Soviética]] (1922-1991)''' La [[Revolución de Febreru]] de 1917, que provocó la cayida del [[Imperiu rusu]], tuvo como socesor al [[Gobiernu Provisional Rusu]], que foi derrocáu pola [[Revolución d'Ochobre]] estableciéndose'l Gobiernu de los [[bolxeviques]] denomináu [[Sovnarkom]]. De siguío, desencadenóse la [[Guerra Civil Rusa]] que foi ganada pol nuevu réxime [[sóviet|soviéticu]]. N'avientu de 1922 [[Tratáu de Creación de la URSS|foi creada la Xunión Soviética]] cola fusión de la [[República Socialista Federativa Soviética de Rusia]], la [[República Federal Socialista Soviética de Transcaucasia]], la [[República Socialista Soviética d'Ucraína]] y la [[República Socialista Soviética de Bielorrusia]]. La Xunión Soviética tuvo un [[Unipartidismu|sistema políticu de partíu únicu]] apoderáu pol [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Partíu Comunista]] hasta 1990<ref>O'Laughlin, Bridget (1975) «Marxist Approaches in Anthropology.» ''Annual Review of Anthropology'' Vol. 4: páxs. 341-70 (October 1975) (doi:10.1146/annurev.an.04.100175.002013).<br />Roseberry, William (1997) «Marx and Anthropology.» ''Annual Review of Anthropology'', Vol. 26: páxs. 25-46 (October 1997) (doi:10.1146/annurev.anthro.26.1.25)</ref> y anque yera una [[Unión política|unión]] [[Federalismu|federal]] de 15 [[Repúbliques de la Xunión Soviética|repúbliques soviétiques]] subnacionales, l'Estáu soviéticu foi estructurado so un [[Gobiernu de la Xunión Soviética|Gobiernu nacional]] y una [[Economía de la Xunión Soviética|economía]] altamente centralizaos. En 1957 la Xunión Soviética punxo n'órbita'l [[Sputnik]], el primer satélite artificial. Depués, en 1961, síguelu [[Yuri Gagarin]], el primer [[astronauta|cosmonauta]]. La primer muyer va ser [[Valentina Tereshkova]], en 1963, y el primer caminante espacial va ser [[Alekséi Leónov]] en 1965. A finales de los años 1980, les [[Repúbliques de la URSS|repúbliques que componíen la Xunión Soviética]] incorporaron llegalmente movimientos escontra la declaración de [[soberanía]] sobre los sos territorios, citando l'Artículu 72 de la [[Constitución de la Xunión Soviética de 1977|Constitución de la URSS]], qu'indicaba que cualquier república integrante de la Xunión Soviética yera llibre de dixebrase.<ref>[http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m1282/is_n12_v42/ai_9119705 The red blues — Soviet politics] por Brian Crozier, ''[[National Review]]'', 25 de xunu de 1990.</ref> El 8 d'avientu de 1991, los presidentes de [[RSFS de Rusia]], [[RSS d'Ucraína]] y [[RSS de Bielorrusia]] roblaron el [[Tratáu de Belavezha]] que declaró oficialmente la [[disolución de la Xunión Soviética]] y l'establecimientu de la [[Comunidá d'Estaos Independientes]] (CEI), nel so llugar. A otru día, el [[Sóviet Supremu de la Xunión Soviética]], el cuerpu gubernamental más altu de la Xunión Soviética, eslleir a sigo mesmu. Tres la [[disolución de la Xunión Soviética]] el 26 d'avientu de 1991, Rusia foi reconocida internacionalmente<ref name=uk>[https://web.archive.org/web/20030731064005/http://www.fco.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket/Xcelerate/ShowPage&c=Page&cid=1007029394365&a=KCountryProfile&aid=1019744935436 «Country Profile: Russia.»] Foreign & Commonwealth Office of the United Kingdom.</ref> como'l so socesor llegal na escena internacional. *'''[[Rusia | La Federación de Rusia]] (1991-2017)''' La llucha pel centru del poder na Rusia post-soviética y pola naturaleza de les reformes económiques remató na crisis política y el derramamiento de sangre de 1993. A Yeltsin, que representaba la privatización radical, opúnxose-y el parllamentu. Engarráu cola oposición y amenaciáu cola impugnación, Yeltsin "eslleió" el parllamentu,no que puede calificase como golpe d'estáu, el 21 de setiembre y ordenó nueves eleiciones y un referendu pa una nueva constitución. El 4 d'ochobre, Yeltsin ordenó a la Fuercies Especiales y a la élite del exércitu que tomaren l'edificiu del parllamentu. D'esta miente el periodu de transición de la era post-soviética dio al so fin. Aprobóse una nueva constitución por referendu n'avientu de 1993. Rusia pasó a tener un sistema fuertemente presidencial. La privatización radical siguió alantre. [[Vladímir Putin]] asumió la presidencia'l 31 d'avientu de 1999 hasta'l 7 de mayu del 2008 y volvió asumila'l 7 de mayu del 2012, depués del mandatu de [[Dmitri Medvédev]]. === Anatolia === * '''[[Kültepe|Kanes]] (sieglu XVIII-XVII e.C.)''' La primer dinastía qu'exerz la hexemonía n'Anatolia Central so la direición de los reis [[Pithana|Pitkhana]], [[Anitta]] y Tudhaliya. Establecieron la so capital en [[Kültepe|Kanes tamién conocida como Nesa]] y sometieron a los principales Estaos anatolios, ente los que s'atopaben Buruskhattum, Hatti y Zalpa. Esta dinastía nun sobrevivió munchos años y sumió en circunstancies desconocíes.{{Harvnp|Bryce|2001|pp=67 y 89}} * '''[[Imperiu hitita|L'Imperiu hitita]]'''. Nel sieglu XVIII e.C. , Anatolia foi apoderada pol pueblu de los [[hitites]], quien crearon un gran imperiu que, baxu [[Suppiluliuma I]] y los sos socesores, foi capaz de andar a la tema con Exiptu. * '''[[Imperiu bizantín|L'Imperiu Bizantín]]. (395-1453)''' Los bizantinos soportaron les arremetedures de [[pueblos xermánicos|xermanos]] y [[hunos]], pero dempués de la muerte de [[Xustinianu I]] (565) entraron en decadencia, de la que namái salieron gracies al llabor de [[Lleón III el Isaurio]] y los sos socesores. Na dómina de la [[dinastía macedonia]], los bizantinos evanxelizaron a los [[eslavos]]. Dempués de 1071, en que los bizantinos perdieron [[Bari (ciudá)|Bari]] n'Italia y fueron batíos na [[batalla de Manzikert]], entraron en decadencia. *'''[[Imperiu otomanu|L'Imperiu otomanu]] (1299-1923)''' empezó siendo unu más de los pequeños estaos turcos que surdieron n'[[Anatolia|Asia Menor]] mientres la decadencia del [[Selyúcides|Imperiu selyúcida]]. Los turcos otomanos fueron controlando pasu ente pasu a los demás estaos turcos, sobrevivieron a les invasiones mongoles y sol reináu de [[Mehmed II]] ([[1451]]-[[1481]]) acabaron colo que quedaba del [[Imperiu bizantín]]. Mientres el [[sieglu XIX]], diversos territorios del Imperiu otomanu independizáronse, principalmente n'Europa. Les socesives derrotes en guerres y la puxanza de los nacionalismos dientro del territoriu llevaron a la escayencia del poder del imperiu. La so participación na [[Primer Guerra Mundial]] siguíu cola [[Ocupación de Constantinopla]] y el surdimientu de movimientos revolucionarios dientro de Turquía diéron-y el golpe mortal y resultó na [[partición del Imperiu otomanu]]. L'imperiu so la direición d'un [[sultán]] foi abolíu'l [[1 de payares]] de [[1922]] y un añu dempués, el [[califatu]]. Los movimientos revolucionarios que lu habíen derrocáu arrexuntáronse y fundaron el [[23 d'ochobre]] de [[1923]] la [[Turquía|República de Turquía]]. *'''[[Turquía|La República de Turquía]] (1923 d.C. -2017d.C.)''' ye una [[república]] [[democracia|democrática]], [[Estáu unitariu|unitaria]] y [[constitución|constitucional]], que'l so sistema políticu foi establecíu en 1923 sol lideralgu de [[Mustafa Kemal Atatürk]], el más destacáu miembru del [[Movimientu Nacional turcu]], tres la cayida del [[Imperiu otomanu]], cola [[Ocupación de Constantinopla]], de resultes de la [[Primer Guerra Mundial]] y la [[partición del Imperiu otomanu]]. De magar, Turquía rellacionóse cada vez más con [[Occidente]] al traviés de l'afiliación a organizaciones como'l [[Conseyu d'Europa]] (1949), la [[OTAN]] (1952), la [[OCDE]] (1961), la [[OSCE]] (1973) y el [[Grupu de los 20 (países industrializaos y emerxentes)|G-20]] (1999). === Islles asiátiques === * '''[[Xapón]]''' Escontra'l sieglu VII el [[Periodu Yamato|Yamato]], unu de los protorreinos feudales xaponeses, ganó la supremacía del sur del archipiélagu, ya instauró el réxime del [[emperador de Xapón|Mikado]]. Nos sieglos siguientes, la llamada [[Yera Heian]], Xapón vivió una edá d'oru, que terminó dempués una intensa guerra civil en 1056. En 1085, l'últimu emperador con poder efectivu foi derrotáu, principiando asina'l gobiernu de los [[shogún|shogunes]], xefes militares que gobernaben nominalmente en nome del emperador, anque yeren los señores ''de facto'' de Xapón. El réxime de los shogunes alternó dómines d'estabilidá con cruentes guerres civiles, hasta la imposición del [[Shogunato Tokugawa]] en fecha tan tardida como 1603. Tocantes a Xapón, en obligándose-y a abrir al comerciu esterior en 1853, empezó'l so desenvolvimientu mientres la [[Dómina Meiji]] (1868-1912). * '''[[Insulindia]]'''. Na actual Indonesia, pela so parte, surdieron l'[[Imperiu sriviyaia]] primero, y l'[[Imperiu mojopajit]] dempués, antes de la irrupción de los musulmanes dende [[Malaca]]. === Islles europees === *'''[[Inglaterra]]''' ye'l territoriu más estensu y pobláu del Reinu Xuníu. Habitada por pueblos celtes dende'l sieglu V e.C. , foi colonizada polos romanos ente'l [[43|43 d. C.]] y principios del [[sieglu V]]. A partir d'entós foi invadida por una serie de pueblos xermánicos ([[anglos]], [[saxones]] y [[xutos]]) qu'espulsaron a los [[celtes]], parcialmente romanizados, escontra [[Gales]], [[Escocia]], [[Cornualles]] y la [[Bretaña francesa]]. Nel [[sieglu X]], n'aguantando una serie d'ataques [[viquingos]], Inglaterra unificóse políticamente. Tres l'ascensión de [[Xacobu VI d'Escocia]] al tronu d'Inglaterra en [[1603]] y l'anexón d'Escocia per Inglaterra en [[1707]] resulta menos apropiáu estremar la historia d'Inglaterra de la del restu del Reinu Xuníu. Na [[Inglaterra]] del sieglu XVII llevó a la xeneración d'un nuevu sistema políticu, la [[democracia]] con [[separación de poderes]]. Amás, abandonóse'l [[mercantilismo|escuela mercantilista]] [[proteicionismu|proteicionista]], en beneficiu del [[llibrecambismu]]. La [[Revolución Industrial| industrialización]] y la [[producción en serie]] dexaron abaratar los costos de producción. Inglaterra tresformaríase asina na nación más poderosa de la Tierra, y l'[[Imperiu británicu|Imperiu colonial británicu]] llegaría a cubrir la quinta parte de toles tierres remanecíes. *'''[[Dinamarca]]''' *'''[[Islandia]]''' *'''[[Dinamarca]]''' *'''[[Irlanda]]''' === La península ibérica === * '''[[Reinu visigodu]] (418 d.C.-711 d. C.) ''' [[Ficheru: Reino de los visigodos.svg|thumb|200px|Reinu Visigodu.]] El [[Reinu visigodu de Tolosa]] o galovisigodo, con capital na ciudá gala de [[Toulouse|Tolosa]], empezó nel añu [[418]], tres el pactu o ''[[Foederati|foedus]]'' ente los visigodos y [[Imperiu romanu d'Occidente Roma]], y duró hasta'l [[507]], añu nel que'l rei [[Alaricu II]] ye ganáu polos [[Reinu de los francos na dómina merovinxa|francos]] na [[batalla de Vouillé]] y empecípiase l'[[entemediu ostrogodu]]. * '''La [[Conquista musulmana de la península ibérica]] (711 d.C.-1492 d. C.) ''' * '''La [[Reconquista]] (1492 d.C.-1516 d.C.) ''' * '''La [[Casa d'Austria]] (1516 d.C.-1700 d. C.) ''' Ye'l nome col que se conoz a la dinastía [[Casa d'Habsburgu|Habsburgu]] reinante na Monarquía Hispánica nos sieglos [[sieglu XVI|{{versalita|xvi}}]] y [[sieglu XVII|{{versalita|xvii}}]]; dende la [[Carlos I d'España#Socesión de Fernando'l Católicu|proclamación como rei]] de [[Carlos I d'España|Carlos I]] en 1516, hasta la muerte ensin socesión direuta de [[Carlos II d'España|Carlos II]], que provocó la [[Guerra de Socesión española]]. * ''' El [[Reformismu borbónicu| Reinu d'España]] (1700 d.C.-1808 d. C.) ''' * '''La [[Primer República Española]] (1873 d.C.-1874 d. C.) ''' * '''La [[Restauración borbónica n'España]] (1874 d.C.-1931 d. C.) ''' Estender ente finales de [[1874]] (momentu del [[Pronunciamientu de Sagunto|pronunciamientu]] del xeneral [[Arsenio Martínez-Campos Antón]] que dio fin al periodu de la [[Primer República Española]]) y el [[14 d'abril]] de [[1931]] (fecha de proclamación de la [[Segunda República Española|Segunda República]]). El nome alude a la ''recuperación'' del tronu per parte d'un miembru de la [[Llista de reis d'España#Casa de Borb.C3.B3n|Casa de Borbón]], [[Alfonsu XII d'España|Alfonsu XII]], dempués del paréntesis del [[Sexeniu Democráticu]]. La Restauración borbónica carauterizar por una cierta estabilidá institucional hasta la so progresiva decadencia cola [[dictadura de Primo de Rivera]] en [[1923]]. Basar nos cuatro pilastres d'[[Antonio Cánovas del Castillo]]: Rei, Cortes, Constitución y [[turnismo]] (alternanza pacífica ente dos partíos). Esti postreru facilitó'l bipartidismu con dos grandes partíos: el [[Partíu Lliberal-Conservador|Partíu Conservador]] de Cánovas y el [[Partíu Lliberal (España, Restauración)|Partíu Lliberal]] de [[Práxedes Mateo Sagasta|Sagasta]]. Estos partíos fraccionar a la muerte de los sos líderes. El sistema foi [[oligarquía|oligárquicu]] y [[centralismu|centralista]]<ref>{{cita llibru |enllaceautor=[[Joaquín Costa]] |títulu=Oligarquía y caciquismu, Coleutivismu agrariu y otros escritos: (Antoloxía) |fechaaccesu=28 de marzu de 2016}}</ref> * '''La [[Guerra Civil Española]] (1936 d.C.-1939 d. C.) ''' * '''El [[Dictadura de Francisco Franco|Réxime Franquista]] (1939 d.C.-1975 d. C.) ''' La principal traza definitoria del réxime franquista foi qu'una única persona, el ''Xeneralísimu'' [[Francisco Franco|Franco]] —d'ende'l nome col que se conoz—, atropó nes sos manes unos poderes omnímodos{{Harvnp|Moradiellos|2000|pp=19-20|ps=«A pesar de tolos cambeos más o menos fondos operaos nel franquismu mientres la so llarga esistencia, hubo un elementu permanente que nunca sufrió acabamientu dalgunu: l'enorme grau de concentración de l'autoridá omnímoda nuna sola mano y persona»}}.{{Harvnp|Payne|1997|p=6|ps=«Cuando Francisco Franco anunció'l final de la Guerra Civil el 1 d'abril de 1939, yera más poderosu de lo que fuera nengún gobernante na Historia d'España hasta esi momentu. Nengún rei tuviera asemeyáu control y capacidá d'intervención nun réxime autoritariu entamáu del sieglu XX«}} La Llei de Reorganización de l'Alministración Central del Estáu, promulgada pol mesmu Franco solu cuatro meses dempués del final de la [[Guerra Civil Española]], asina lo confirmó al atribuyir al ''Caudiellu'', «invictu y providencial», tolos poderes executivos y llexislativos:{{Harvnp|Moradiellos|2000|p=20}}{{Harvnp|Gil Pecharromán|2008|pp=33}} * '''[[Reináu de Xuan Carlos I d'España]] (1975 d.C.-2014 d. C.) ''' * '''[[Reináu de Felipe VI d'España]] (2014 d.C.-2017 d. C.) ''' === La península escandinava === * '''[[Noruega]]''' Tres la muerte d'[[Haakon VI de Noruega|Haakon VI]] en 1379 y depués de la muerte del so menor fíu, [[Margarita I de Dinamarca]], escoyó adoptar al so sobrín nietu [[Erico de Pomerania]] y llevar a Dinamarca, onde se proclamó rei de dambos países, lo mesmo que de [[Suecia]], dando llugar a la [[Unión de Kalmar]]. Tres la salida de Suecia de la Unión, Noruega permaneció [[Reinu de Dinamarca y Noruega|xunida a Dinamarca]] hasta 1814. Dempués de l'alianza de Dinamarca con [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]], Noruega foi vencida al rei de [[Suecia]] en [[1814]]. [[Ficheru:Kalmar Union ca. 1500.svg|thumb|La [[Unión de Kalmar]] (1397–1523)]] * '''[[Suecia]]''' Nel sieglu XVI, [[Gustavo I de Suecia|Gustavo Vasa]] lluchó por una Suecia independiente, bloquiando un intentu de restaurar la Unión de Kalmar y sellando la fundación de la Suecia actual. Coles mesmes, dixebrar de la [[Ilesia Católica]] y estableció la [[Reforma Protestante|Reforma]]. * '''[[Finlandia]]''' === La península itálica === * '''[[Etruria]]'''. N'Italia surdió la cultura de los etruscos, que gobernó'l norte de la península ente los sieglos X y III e.C. , aproximao, venciendo ante la presión cultural y militar de los romanos. *''' La [[Monarquía Romana]] (753 e.C.-509 e.C.)'''<ref>{{cita llibru |títulu=Instituciones polítiques y sociales de Roma: monarquía y república |url=https://books.google.com/books?id=w7rm6xgVTMYC |editorial=Llibrería-Editorial Dykinson |fecha=1 de xineru de 2007 |fechaaccesu=12 de payares de 2015 |isbn=9788498490046|nome=Antonio|apellíu = Viñes}}</ref> ({{lang-la|Regnum Rōmānum}}) Foi la primer forma [[política]] de gobiernu de la [[ciudá estáu]] de [[Antigua Roma|Roma]], dende'l momentu [[Lleenda|llexendariu]] de la so [[Fundación de Roma|fundación]] el [[21 d'abril]] del [[753 e.C.]] hasta'l final de la [[monarquía]] nel [[509 e.C.]], cuando foi espulsáu'l postreru [[monarca|rei]], [[Tarquinio el Sobeyosu]], instaurándose la [[República romana]]. *'''La [[República Romana]] (509e.C.- 27 e.C.)''' Nel [[Lazio]] (centru d'Italia), la [[República romana]] ([[años 500 e.C.|509 e.C.]] a [[años 30 e.C.|31 e.C. ]]) empecipió una imparable espansión, imponiéndose a los [[etruscos]] primero, y a los [[cartaxineses]] dempués (vease [[guerres púniques]]), y a los [[reinos helenísticos]] al postreru, hasta conquistar tol [[Mar Mediterraneu]], al que llamaron ''Mare Nostrum'' ("Mar Nuesu"). * '''L'[[Imperiu Romanu]] (27 e.C.-476 d.C.)''' L'Imperiu romanu (en [[llatín]]: ''[[Imperium]] Rōmānum'', ''[[SPQR|Senālos tos Populusque Rōmānus]]'' o ''[[Res publica|Rēs pūblica populī rōmānī]]'', ente otros nomes) foi'l tercer periodu de [[Roma Antigua|civilización romana]] na [[Antigüedá clásica]], posterior a la [[República romana]] y carauterizada por una forma de gobiernu [[autocracia|autocrática]]. La nacencia del Imperiu vien precedíu pola espansión de la so capital, [[Roma (antigua)|Roma]], qu'estendió'l so control en redol al [[mar Mediterraneu]]. So la etapa imperial los dominios de Roma siguieron aumentando hasta llegar a la so máxima estensión mientres el reináu de [[Traxanu]], momentu en que tomaba dende l'[[océanu Atlánticu]] al oeste hasta les veres del [[Mar Caspiu]], el [[mar Roxu]] y el [[golfu Pérsicu]] al este, y dende el [[Desiertu d'El Sáḥara]] al sur hasta les tierres montiegues a veres de los ríos [[Rin]] y [[Danubiu]] y la frontera con [[Caledonia]] al norte. La so superficie máxima envalorada sería d'unos 6,5 millones de [[quilómetru cuadráu|km²]]. *'''[[Reinu de Odoacru]] ( 476 d.C.-493 d.C.)''' [[Odoacru]] Foi'l xefe de la tribu [[pueblos xermánicos|xermánica]] de los [[hérulos]], d'orixe [[hérulu]] y [[esciros (tribu)|esciro]]. Na historia destacar por ser quien destituyó al postreru [[emperador romanu]] d'Occidente, [[Rómulo Augústulo]], en [[476]], quien foi deportáu al ''[[Castel dell'Ovo|Castellum Lucullanum]]'' na badea de [[Nápoles]]. Los [[ostrogodos]], al mandu de [[Teodoricu'l Grande]], invadieron el reinu de Odoacru, destruyeron el so exércitu de [[bárbaros]] ''[[foederati]]'' . Hasta la so muerte en [[480]] a manes de Teodoricu, Odoacru titulóse ''rex Italiae'' (''Rei d'Italia'') y como tal foi reconocíu mientres el restu de la so vida. *'''[[Reinu ostrogodu d'Italia]] (493 d.C.-553 d.C.)''' [[Ficheru: Ostrogothic Kingdom.png|thumb|200px|Reinu Ostrogodu.]] El reinu ostrogodu d'Italia foi una entidá política de la península itálica. En conquistando'l [[Reinu de Odoacru]] nel [[493]], lideraos por [[Teodoricu'l Grande|Teodoricu I]] los [[ostrogodu|ostrogodos]] invadieron [[Italia]]. Les sos llendes averaes diben dende la [[Provenza]] hasta [[Iliria]] (incluyendo los actuales países d'[[Eslovenia]], [[Croacia]] y [[Bosnia-Hercegovina]]). Duró hasta'l [[553]], cuando los ostrogodos fueron ganaos pol xeneral bizantín [[Narsés (xeneral bizantín)|Narsés]]. *'''[[Reinu lombardu]] (568 d.C.-774d.C.)''' Foi la entidá estatal constituyida na [[Italia]] de los [[lombardos]] ente [[568]]-[[569]] (invasión d'Italia) y [[774]] (cayida del reinu cola llegada de los [[Pueblu francu|francos]] de [[Carlomagno]]), cola so capital [[Pavía]]. *'''[[Reinu d'Italia (1861-1946)]]''' El Reinu d'Italia (n'[[Idioma italianu|italianu]]: «Regno d'Italia») foi'l nome asumíu'l 17 de marzu de [[1861]] pol estáu surdíu tres la [[Unificación d'Italia|unificación nacional italiana]] ([[1848]]-[[1870]]) liderada por [[Víctor Manuel II d'Italia|Víctor Manuel II]] que se coronó [[Rei d'Italia]] en 1861. La creación del Reinu d'Italia foi la resultancia de los esfuercios alcordaos de los nacionalistes italianos y monárquicos lleales a la [[Casa de Saboya]], reinante hasta esi momentu nel estáu predecesor al Reinu d'Italia, el [[Reinu de Cerdeña]], pa establecer un reinu xuníu que toma tola península italiana. Dende [[1922]] hasta [[1943]] denominar [[Italia fascista]], que ye la dómina del gobiernu del [[Partíu Nacional Fascista]] ente 1922 y 1943 con [[Benito Mussolini]] como xefe de gobiernu. *'''[[Historia de la República italiana| República d'Italia]] (1946 d.C.- 2017 d.C.)''' Estender dende'l [[nacencia de la República italiana]] el [[2 de xunu]] de [[1946]], fecha en qu'un [[referendu]] popular abolió la [[Reinu d'Italia (1861-1946)|monarquía italiana]].<ref>{{cita videu | year =1946 |títulu=Damage Foreshadows A-Bomb Test , 1946/06/06 (1946) | url =http://www.archive.org/details/1946-06-06_Damage_Foreshadows_A-Bomb_Test |publicación=[[Universal Newsreel]] |fechaaccesu=22 de febreru de 2012 |idioma=inglés }}</ref> Una nueva [[Constitución de la República Italiana|constitución]] foi escrita pa la nueva [[Italia|República italiana]], qu'entró a valir el [[1 de xineru]] de [[1948]] y ta en vixencia hasta l'actualidá, pola cual declárase que [[Italia]] ye una «[[república]] [[Democracia|democrática]] fundada nel [[Trabayu (Derechu)|trabayu]]»<ref>[[s:Constitución de la República Italiana#Artículu 1|Artículu 1 de la Constitución de la República Italiana]]</ref> === Grecia === * '''[[Civilización minoica | Islla de Creta]] (3000 a.C - 1450 a.C) '''. Na islla de Creta surdió una [[talasocracia]] que gobernó'l [[Mar Exéu]] hasta cerca de 1.450 e.C. , cuando la so capital de [[Cnossos]] foi escalada polos [[aqueos]]. * '''[[Micenas]]''' Los principales asentamientos aqueos fueron Micenas y [[Tirinto]]; fixéronse famosos pola [[Guerra de Troya]]; y vencieron finalmente frente a tolos invasores, los [[dorios]], hacia l'añu 1100 e.C. * '''[[Edá Escura]]''' dómina na que floriaron [[Homero]] y [[Hesíodo]]. *'''[[Dómina arcaica]] (776 a.C - 499 a.C) '''Convencionalmente l'entamu de la dómina arcaica establecer na primer [[Olimpiada]] (Ὀλυμπιάς, cómputu del tiempu en periodos de cuatro años qu'empieza cola celebración los primeros [[Xuegos Olímpicos]], [[sieglu VIII e.C.|776 e.C. ]]); ente que'l final marcar la [[Revuelta de Xonia]] ([[años 490 e.C.|499 e.C. ]]), cuando los griegos de la mariña d'Asia Menor pidieron l'ayuda de les ciudaes de Grecia continental pa frenar la espansión del [[Imperiu persa]], lo que desaguó nes [[Guerres Médiques]] (492-490 y 480-479 e.C. ). *'''[[Grecia clásica]] (499 a.C - 336 a.C)''' o '''Dómina Clásica''' por antonomasia, ye'l [[periodización|periodu]] de la [[historia de Grecia]] entendíu ente la [[revuelta de Xonia]] (añu [[499 e.C.]], cuando termina la [[Dómina Arcaica]]) y el reináu d'[[Alexandru Magnu]] ([[336 e.C.]]-[[323 e.C.]], cuando empieza la [[Dómina Helenística]]) * '''[[Reinu de Macedonia]] (336 a.C - 168 a.C)''' Nel añu 336 e.C. [[Alexandru Magnu|Alejandro III Magno]] xubió al tronu de Macedonia y foi reconocíu como hegemón de Grecia. Llanzar a la conquista del Imperiu Aqueménida. Tres la so muerte, el so fíu foi proclamáu rei (336 a.C - 309 a.C), anque entá s'atopaba nel banduyu maternu. Por mientres, [[Pérdicas]] y [[Antípatro]] yeren [[rexente]]s. [[Casandro de Macedonia|Casandro]], fíu d'[[Antípatro]] dio un golpe d'Estáu nel l'añu 305 e.C. y fundó la so propia dinastía y la ciudá de [[Tesalónica]]. Fueron vencíos polos romanos nel añu 168 e.C. na [[Tercer guerra macedonia]]. Y convirtiéronse en provincia romana. [[Ficheru:Imperio de Alejandro Magno con ruta.svg|200px|thumb|Mapa de la máxima estensión del imperiu d'Alejandro, con fueya de ruta. Dende Grecia, Mar Exéu y Mediterraneu, Asia Menor, Media, Exiptu, Mesopotamia, Persia, Asia Central ya India.]] == Historia d'África == Les principales antigües cultures africanes: * '''[[Antiguu Exiptu]]'''. L'[[agricultura]] y la [[ganadería]] fueron los dos principales actividaes del [[Antiguu Exiptu]], que alzaron el so [[supremacía]], la so [[riqueza]] y los emplegos na civilización trayéndolo a convertise n'unu de los imperios más poderosos de tola historia.<ref>{{cita web |url=http://html.rincondelvago.com/antiguu-egipto_4.html |títulu=L'Antiguu Exiptu, ¿Un imperiu bien poderosu? |fechaaccesu=3 de mayu de 2009}}</ref> Alredor del ríu [[Nilu]] surdieron dellos asentamientos neolíticos, los [[Periodu protodinástico d'Exiptu|nomos]], encajonados ente barreres xeográfiques como'l [[desiertu d'El Sáḥara]] y la península del [[Sinaí]], a pesar de lo cual dende temprana dómina comerciaron col Oriente Mediu.<ref>El material del xacimientu de Merimde, El Fayum y el-Omari revelen que'l Baxu Exiptu yera "el llugar yera un centru comercial estratéxicu pa les rellaciones ente l'Oriente Próximu y el valle del Nilu, y que tamién faía d'intermediariu ente les cultures primitives del Altu Egito y aquelles otres rexones distantes" ("Exiptu. El mundu de los faraones", de dellos autores, editáu por Regine Schulz y Matthias Seidel, Editorial Könemann, impresu n'Alemaña, Añu 2004, ISBN 3-8331-1106-2, páxina 11). La mesma fonte añade: "Rexistráronse pruebes importantes de los contactos col Oriente Próximu. Asina, por casu, topáronse barritas de terracota que son similares a los clavos de folla cocío usaos en Mesopotamia na era de Uruk pa decorar los templos".</ref> Hacia l'añu 3100 e.C. , dichos nomos fueron unificaos nun solu gran imperiu so l'autoridá del [[faraón]]. La cultura exipcia desenvolvió los [[xeroglíficu|xeroglíficos]] como forma d'[[escritura]], les [[mastaba|mastabes]], [[Pirámide (arquiteutura)|pirámides]] y [[hipogeos]] como métodos de sepultura, y la [[momificación]] como métodu de inhumación, según una relixón emparentada colos dioses [[Ra (mitoloxía)|Ra]] y [[Osiris]], ente munchos otros. La corona faraónica vivió dómines de crisis y rellumanza, pero siempres dientro de les sos fronteres, hasta qu'invasores esternos, los [[hicsos]], apoderar del Delta per cerca d'una centuria (hacia 1650 e.C. ), hasta que fueron espulsaos. En respuesta, los exércitos exipcios cruciaron el desiertu del Sinaí y espandiéronse hasta'l [[ríu Éufrates]], interviniendo de llenu na política del [[Oriente Mediu]]. Na so etapa de decadencia, la cultura antigua exipcia entá yera lo suficientemente prestixosa como pa inspirar a los reis de [[Kush]] y [[Reinu d'Aksum|Axum]], reinos que surdieron nel [[I mileniu e.C.]] no qu'anguaño ye [[Etiopía]], y qu'inclusive invadieron a Exiptu y gobernar como "Faraones Negros" mientres trés cuartos de sieglu.<ref>Vease "Exiptu. El mundu de los faraones", de dellos autores, editáu por Regine Schulz y Matthias Seidel, Editorial Könemann, ISBN 3-8331-1106-2, páxines 272-273. Tamién l'artículu "Los Faraones Negros", de Robert Draper, publicáu en Revista "National Geographic" n'español, edición de febreru de 2008, Páxines 22-46.</ref> Les socesives crisis invasores vivíes pol [[Imperiu exipciu]] obligaron a constantes movimientos poblacionales dende'l valle del Nilu al restu d'África. *'''[[Imperiu cartaxinés]] (573 a. de C. - 146 a. de C.)''' La ciudá de Cartago, primeramente una [[colonizaciones históriques|colonia]] fenicia. El so [[forma d'Estáu]] evolucionó dende una [[tiranía]] con ciertes carauterístiques [[Monarquía cartaxinesa|monárquica]]s, hasta un sistema dafechu [[República|republicanu]].<ref>{{cita llibru |url=https://books.google.es/books?id=-CDHAluVy4oC&pg=PA110&lpg=PA110&dq=cartago+sacrificios&source=web&ots=o_QldcBwTO&sig=R-ThXRwb07y_S1ASjL_0r93NHU4&hl=es#PPP1,M1 |títulu=Repúbliques y ciudadanos: modelos de participación cívica nel mundu antiguu |autor=Francisco Marco Simón, Francisco Pina Polu, José Remesal Rodríguez}}</ref>La estensión territorial de los sos dominios formaron un verdaderu '''Imperiu púnicu''' o '''cartaxinés'''. La so crecedera territorial y comercial causó por tol [[Mediterraneu]] diverses guerres coles [[polis]] griegues. Nesta dómina Cartago algamó'l so mayor apoxéu siendo la primer potencia económica y militar del [[Mediterraneu]] occidental. A finales del [[sieglu III e.C.]] entró en contautu cola otra gran república del so tiempu, [[República romana|Roma]], que tamién taba somorguiada nun gran proyeutu de crecedera territorial. El so enfrentamientu materializar nos trés [[guerres púniques]], consideraes como les guerres más trascendentes de l'antigüedá clásica. Cartago siempres resultó ganada y los enfrentamientos nun cesaron hasta'l [[Tercer guerra púnica|esmantelamientu de la República de Cartago]] y la destrucción de la so capital nel [[años 140 e.C.|146 e.C. ]]<ref>Isaac Asimov: ''La República Romana'', páx. 45</ref> === Colonización d'África === A empiezos del sieglu XIX, África yera un continente casi inexplorado, gobernada por reis tribales como [[Shaka Zulu]]. Pero nel intre del sieglu, dellos misioneros y esploradores la cartografiaron casi por completu. *'''[[Colonización francesa d'Arxelia]] (1830 d.C - 1962 d.C)''' *'''[[Xunión Francesa]] (1946 d.C - 1958 d.C)''' La Xunión Francesa foi la entidá política a valir mientres la [[Cuarta República Francesa]] instaurada pola Constitución francesa del [[27 d'ochobre]] de [[1946]]. *'''[[Oubangui-Chari]] (1946 d.C - 1958 d.C)''' *'''[[África Ecuatorial Francesa]](1910 d.C - 1958 d.C)''' En 1900 solo yeren independientes [[Liberia]], [[Abisinia]], [[Libia]], y los últimos apartaces de los [[Afrikáner|bóeres]] taben en procesu d'anexón por [[Inglaterra]] (ver [[guerres de los Bóeres]]). == Historia d'América == De manera dafechu independiente al desenvolvimientu históricu en Afro-Eurasia, surdieron y desenvolviéronse n'[[América]] una serie de civilizaciones, arrexuntaes en grandes tueros: les [[Mesoamérica|civilizaciones mesoamericanes]], les [[civilizaciones andines]] suramericanes, les civilizaciones n'América del Norte (como la cultura [[Anasazi]], la [[confederación iroquesa]] o la cultura [[inuit]]), les islles caribeñes ([[caribes]]), les civilizaciones nes llanures del este suramericanu (como los asentamientos de [[terra preta]] na [[Amazonia]] y los [[Llingües tupí-guaraní|tupí-guaraní]] nel sur del continente. === Mesoamérica hasta 1492 d. C. === [[Ficheru:View from Pyramide de la luna.jpg|thumb|[[Teotihuacán]]]] [[Ficheru:Esferas de Piedra de Costa Rica.JPG|thumbnail|[[Esferes de piedra de Costa Rica]], más de 300 esferolitos [[América precolombina|precolombinos]] de gran perfeición.<ref name="lynch">{{cita publicación |url=http://www.eurekalert.org/pub_releases/2010-03/uok-uok032210.php |títulu=University of Kansas researcher investigates mysterious stone spheres in Costa Rica |autor=Brendan M. Lynch |fecha=22 de marzu de 2010 |fechaaccesu=24 de marzu de 2010}}</ref>]] * '''[[Olmeca]]'''. Nel Sureste del estáu de Veracruz, [[Méxicu]] esistió la cultura [[olmeca]] considerada como la primer cultura mesoamericana. Acredítase-yos como los primeros en desenvolver el calendariu, la escritura y la epigrafía n'América. Ellos espolletaron na mariña del [[Golfu de Méxicu]] ente [[sieglu XIII e.C.|1200 e.C.]] y los alboreceres de la era cristiana, aproximao, teniendo como centros socesivos los asentamientos de [[Zona Arqueolóxica de San Llorienzo|San Llorienzo]], [[La Venta]] y [[Trés Zapotes]]. Dos grandes nucleos culturales recibieron y enllargaron el so legáu: la cultura de los mayes, y la cultura de Teotihuacan y Monte Albán. * '''[[Mayes|Los mayes]]''' espolletaron na rexón qu'anguaño correspuende a Guatemala, Belice, Honduras y los estaos Mexicanos de Yucatán, Campeche, Chiapas, Quintana Roo, al este del antiguu mundu Olmeca. Entamar na xungla, en redol a un modelu d'asentamientu conocíu como [[centru ceremonial]]. Nunca fueron un estáu xuníu. Nel so defectu, cada centru ceremonial constituyóse como una [[teocracia]] militar. Los más fuertes fueron [[Tikal]], [[Calakmul]], [[Zona arqueolóxica de Palenque|Palenque]], [[Copán (sitiu arqueolóxicu)|Copán]] y [[Uaxactún]], ente otros. Estos asentamientos algamaron el so apoxéu nel llamáu Periodu Maya Clásicu, ente 300 y 900 d. C. aproximao, y fueron abandonaos por razones entá non del tou esclariaes. *'''[[Teotihuacan]]''' El [[Valle de Méxicu]] foi controláu, ente 250 y 750 d. C. aproximao, por [[Teotihuacan]], ciudá que yera una de les más poblaes de la Tierra nel so minutu. La influencia cultural de Teotihuacan llegó, al traviés de les rutes comerciales, tan lloñe como l'actual sur d'[[Estaos Xuníos]], onde floriaron asentamientos como [[Sitiu Históricu Estatal de los Túmulos de Cahokia|Cahokia]] o [[Snaketown]], inclusive sieglos dempués del fundimientu de la ciudá madre. En paralelu al Valle de Méxicu, nel [[Valle d'Oaxaca]], florió [[Monte Albán]], la gran ciudá de la cultura [[Cultura zapoteca|zapoteca]]. Hacia l'añu 1000, l'área mesoamericana foi solmenada por invasiones y cambeos nel poder político. *'''[[cultura tolteca| Los Tolteques]]''' Nel Valle de Méxicu, el cayente de Teotihuacan foi acompañáu pol ascensu de [[Tollan-Xicocotitlan|Tula]], capital de la [[cultura tolteca]]; cuando estos de la mesma fueron ganaos polos [[chichimecas]], una facción so emigró escontra'l [[Yucatán]], onde se fundieron con emigrantes de la cultura maya pa consolidar el poder de ciudaes como [[Chichén Itzá]] y [[Mayapán]]. * '''[[Pueblu mixteco|Los Mixteques]]''' Pela so parte, nel Valle d'Oaxaca, Monte Albán tuvo de vence-y el so llugar a los recién llegaos [[Pueblu mixteco|mixteques]]. Mientres el sieglu XIV, el Valle de Méxicu vivió un periodu de relativa paz sol control d'[[Azcapotzalco]], pero cuando esti esbarrumbar en 1428, foi reemplazáu por una nuevu potencia: los tenochas de [[Tenochtitlán]], creadores del [[Imperiu azteca]], la postrera gran potencia rexonal, antes de ser ablayáu polos invasores españoles na guerra de 1519 a 1521. * En [[Costa Rica]] desenvolvióse una complexa cultura allugada siquier dende'l [[VII mileniu e.C.|6000 e.C.]]. Afayáronse oxetos ya influencies artesanales tantu de [[mayes]] (de Guatemala), [[olmeques]] y [[azteques]] (de Méxicu, bien lloñe dende'l norte) como de [[Muiscas|chibchas]] (de Colombia), [[quechuas]] y [[inques]] (dende Perú, bien lloñe nel sur). Por casu esistió una escuela de [[sukías]] llamada [[Monumentu Nacional Guayabo|Guayabo]], allugada en [[Turrialba de Cartago]].<ref>{{cita publicación |apellíu=Zapp |nome=Ivar |títulu=Atlantis in America: Navigators of the Ancient World |añu=1998 |publicación=Publisher Adventures Unlimited Press |isbn=0932813526}}</ref><ref>{{cita llibru |autor=Fonseca Zamora, Oscar |títulu=Historia antigua de Costa Rica: surdimientu y carauterización de la primer civilización costarricense |añu=1992 |id=ISBN 9977-67-192-3 |editorial=Universidá de Costa Rica}}</ref> === El mundu andín hasta 1492 d.C. === {{AP|Civilización andina}} [[Ficheru:Peru Machu Picchu Sunrise.jpg|thumb|[[Machu Picchu]]]] * '''[[Civilización Caral | Caral]]''' N'América, una de les primeres civilizaciones conocíes n'apaecer nel [[III mileniu e.C.|3000 e.C.]] foi la de [[civilización Caral|Caral-Supi]] l'actual [[provincia de Fuécara]] allugada nel área central costera de [[Perú]].<ref name=NewLight>{{cita publicación |títulu=Archaeologists shed new light on Americas' earliest known civilization |editorial=Northern Illinois University |fecha=[[22 d'avientu de 2004]] |url=http://www.niu.edu/PubAffairs/RELEASES/2004/dec/peru.shtml |fechaaccesu=1 de febreru de 2007}}</ref> Otres civilizaciones tamién se desenvolvieron en [[Mesoamérica]], la [[Cordal de los Andes#Andes centrales|Cordal de los Andes centrales]] ([[civilizaciones andines]]) y dellos historiadores sostienen que tamién na [[Amazonia]].<ref name="Wade-Searching">{{cita publicación |autor=Wade, L.|fecha=7 de xineru de 2014|títulu=Searching for the Amazon's Hidden Civilizations|publicación=Science News</ref><ref name="Mann296">{{cita llibru |autor=Mann, Charles |títulu=1491: New Revelations of the Americas Before Columbus |editorial=University of Texas |añu=2005 |isbn=1-4000-3205-9 |páxina=296}}</ref> * '''[[Chavín de Huantar]]''' La primer de les grandes potencies que paecen apoderar la rexón, ye aquella que se consolidó alredor de [[Chavín de Huantar]]. Ye posible que los habitantes d'[[América]] nun conocieren l'usu del fierro con anterioridá a la [[cultura chavín]] ([[sieglu X e.C.|900 e.C. ]]),<ref>{{cita llibru |apellíu=Ánxeles González |nome=María|coautores=Rhijn van Patricia |títulu=Historia universal dende empiezos del home |edición=1ra. edición |añu=1994|mes=Setiembre |isbn=970-18-8903-7 |páxina=126|capítulu=10}}</ref> pero sábese que los [[mochiques|mochicas]] disponíen d'armadures, de cuchiellos y de cacíes de metal.<ref>{{cita llibru |apellíu=Ánxeles González |nome=María|coautores=Rhijn van Patricia |títulu=Historia universal dende empiezos del home |edición=1ra. edición |añu=1994|mes=Setiembre |isbn=970-18-8903-7 |páxina=124|capítulu=10}}</ref> * '''[[Tiahuanaco]]''', ciudá que controló casi tol mundu andín gracies a una vasta rede de comerciu, y que tuvo'l so contraparte na ciudá d'[[Huari (Ayacucho)|Huari]], emplazada nes cercaníes del [[Océanu Pacíficu]]. Otres potencies relevantes a lo llargo de la historia del mundu andín, son el reinu de los [[moche]], [[Paracas]], [[Naza]] y [[Chimú]]. La influencia cultural andina degoló, les actuales fronteres peruanes, y espardióse escontra Chile nuna direición, y escontra Colombia na otra. En Chile surdieron cultures urbanes tales como la de los [[atacameños]] y los [[diaguitas]]. En Colombia, pela so parte, espolletó la cultura de los [[muiscas]], que llueu s'axuntaron en señoríos militares, siendo'l del [[Zipa|Zipa de Bacatá]] el más poderosu de toos. * '''[[Imperiu incaicu]]''' Nel sieglu XV, nel [[Cuzco|Valle del Cuzco]], consolidóse'l poder militar de los [[quechuas]]. El so rei l'Inca [[Pachacútec]], que salvó a Cuzco de ser conquistada polos [[chancas]] en 1438, entamó una llarga serie de guerres contra los reinos vecinos, sentando asina les bases del [[Imperiu incaicu]]; el so llabor non yá foi militar, sinón que tamién se dedicó a construyir fortaleces y entamar l'alministración y la relixón, creando pa esto últimu'l templu de [[Coricancha]]. Los [[inques]], que teníen poco recursos pa consiguir metales, recurríen al relevu de los sos [[aráu (agricultura)|araos]], siquier mientres la conquista de los [[Chimú]].<ref>{{cita llibru |apellíu=Ánxeles González |nome=María|coautores=Rhijn van Patricia |títulu=Historia universal dende empiezos del home |edición=1ra. edición |añu=1994|mes=Setiembre |isbn=970-18-8903-7 |páxina=123|capítulu=10}}</ref> La investigación arqueolóxica en [[Perú]] foi pocu desenvuelta pero ye posible que l'[[aceru]] yá esistiera nesa zona primero que n'Europa.<ref>{{cita llibru |apellíu=Ánxeles González |nome=María|coautores=Rhijn van Patricia |títulu=Cronoloxía y supersticiones históriques |edición=1ra. edición |añu=2003|mes=Setiembre |isbn=970-18-8903-7 |páxina=124|capítulu=10}}</ref> L'orde fundáu por Viracocha aguantó casi un sieglu enteru, hasta qu'en 1527, la guerra civil azotó al Imperiu incaicu, enfrentando dos nucleos imperiales: Quito, al norte, y Cuzco al sur. En 1547, en ''Los añales sur-americanos'', [[Francisco Pizarro]] ―el conquistador de Perú― declaró: «Escuché que los altos señores d'esti imperiu [Perú] axúntense cada cuatro años nel País de les Boles, onde al paecer reciben conseyos de grandes sabios». === Colonización de Norteamérica === *'''[[Trece Colonies|les trelce colonies]] (1607 d.C. - 1776 d.C.)''' *'''[[Virreinatu de Nueva Francia]] (1607 d.C. - 1776 d.C.)''' [[Ficheru:French possessions in the Americas (1534-1803).png|thumb|200px|Nueva Francia]] Foi la [[Virreinatu|entidá territorial]] del [[Imperiu colonial francés]] qu'entendía toles colonies franceses de [[Norteamérica]], dende la desaguada del ríu San Llorienzo hasta'l delta del Missisipi, pasando pel territoriu del [[valle d'Ohio]]. La so esistencia puede enmarcase nel periodu que s'estiende dende la esploración del [[río San Llorienzo]] por [[Jacques Cartier]] en [[1534]] hasta la cesión d'estos territorios a [[Gran Bretaña]] tres el [[Tratáu de París (1763)|Tratáu de París]] de [[1763]]. *'''[[Virreinatu de Nueva España]] (1535 d.C. - 1821 d.C.)''' El [[virreinatu]] de Nueva España creóse oficialmente'l [[8 de marzu]] de [[1535]]. El so primer [[Virréis de Nueva España|virréi]] foi [[Antonio de Mendoza y Pacheco]], y la capital del [[virreinatu]] foi la [[Ciudá de Méxicu]], establecida sobre l'antigua [[Méxicu-Tenochtitlan|Tenochtitlan]]. El [[virreinatu]] de Nueva España llegó a tomar los [[territoriu|territorios]] d'[[Imperiu español|España]] en [[América del Norte|Norteamérica]], [[América Central|Centroamérica]], [[Asia]] y [[Oceanía]]. *'''[[Reinu de Guatemala]] (1542 d.C. - 1820 d.C.)''' === Gobernaciones de Suramérica === [[Ficheru:Gobernaciones españolas en América del Sur (1534-1539).svg|thumb|200px]] *'''[[Gobernación de Nueva Castiella]] (1529 d.C. - 1542 d.C)''' *'''[[Gobernación de Nueva Lleón]] (1529 d.C. - ? d.C)''' *'''[[Gobernación de Nueva Toledo]] (1534 d.C. - 1542 d.C)''' *'''[[Gobernación del Río de la Plata y del Paraguay |Gobernación de Nueva Andalucía]] (1534 d.C. - 1566 d.C)''' === Colonización de Suramérica === *'''[[Virreinatu de Perú]] (1542 d.C. - 1824 d.C)''' [[Ficheru:Map of the Viceroyalty of Peru (de jure + de facto).svg|thumb|200px|Perú ]] **'''[[Nuevu Reinu de Granada]] (1550 d.C. - 1717 d.C)''' **'''[[Virreinatu de Nueva Granada]] (1717 d.C. - 1723 d.C y 1739 d.C. - 1810 d.C)''' Foi un [[virreinatu]] establecíu pola [[Monarquía Española]]. Foi creáu pol [[Rei d'España|rei]] [[Felipe V d'España|Felipe V]] en [[1717]] dientro de la nueva política de los [[Casa de Borbón|borbones]] y suspendíu en [[1723]], por problemes financieros, siendo reinstaurado en [[1739]] hasta que'l [[berros independentistes (Colombia)|movimientu independentista]] eslleir de nuevu en [[1810]]. El territoriu foi [[reconquista (Colombia)|reconquistáu]] pol exércitu del rei [[Fernandu VII]] en 1815, siendo nuevamente restauráu, hasta que l'[[Campaña Llibertadora en Colombia|exércitu llibertador]] llogró la[[Independencia de Colombia|independencia definitiva]] del poder español en [[1819]]. La [[Capital (política)|capital]] del virreinatu foi [[Bogotá|Santafé]].<ref name="Reestablecimientu">{{cita web |url=http://www.banrepcultural.org/node/45334 |títulu restablezse'l Virreinatu de la Nueva Granada |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012 |editorial=Biblioteca Luis Ángel Arango |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.banrepcultural.org/node/45334|fechaarchivu=25 de payares de 2015}}</ref> **'''[[Virreinatu del Río de la Plata]] (1776 d.C. - 1814 d.C)''' A lo llargo del sieglu XVIII, les [[reformes borbóniques]]; tresformaron les dependencies americanes, hasta entós "[[Reinu (entidá política)|reinu]]s" relativamente autónomos, en [[Colonia alministrativa|colonies]] dafechu dependientes y supeditaes a les decisiones tomaes n'España.<ref>{{cita llibru |apellíu=Levene |nome=Ricardo |enllaceautor=Ricardo Levene |títulu=Les indies nun yeren colonies |editorial=Espasa-Calpe |allugamientu=Buenos Aires, Méxicu |añu=1951 }}</ref> Creóse por cuenta d'aquelles reformes polítiques, primero en forma provisional, el [[1 d'agostu]] de [[1776]], y -depués- de manera definitiva, el [[27 d'ochobre]] de [[1777]], por orde del [[Monarca|rei]] [[Carlos III d'España]] y tuvo la so capital na [[ciudá de Buenos Aires]].<ref>{{cita llibru |apellíu=Kossok |nome=Manfred |títulu=El virreinatu del Río de la Plata; la so estructura económicu social |editorial=Hyspamérica |añu=1986 }}</ref> Nació d'una dixebra del [[Virreinatu de Perú]] ya integró los territorios de les gobernaciones de [[Gobernación del Río de la Plata Bonu Aires]], [[Gobernación del Paraguay|Paraguay]], [[Gobernación del Tucumán|Tucumán]] y [[Gobernación de Santa Cruz de la Sierra|Santa Cruz de la Sierra]], el [[correximientu de Cuyo]] de la [[capitanía xeneral de Chile]] y los correximientos de la [[provincia de Llamargues]]. La triunfante [[Revolución de Mayu]] en [[1810]], asocedida en Buenos Aires, -que fuera precedida poles fracasaes revoluciones de [[Revolución de Chuquisaca|Chuquisaca]] y [[Xunta Tuitiva|La Paz]], dambes de [[1809]] na provincia de Llamargues,- desamarró l'entamu de la [[guerra de la Independencia Arxentina]] que remató cola segregación del virreinatu respeuto del poder español y la so posterior división. El 18 de payares de [[1811]] abandonó'l cargu'l postreru [[virréi]], [[Francisco Javier de Elío]], dexando'l mandu al entós [[gobernador de Montevideo]], [[Gaspar de Vigodet]], quien pasó a ser la máxima autoridá española como capitán xeneral y gobernador de les provincies del [[Ríu de la Plata]]. Vigodet siguió nel so cargu hasta que la [[Sitiu de Montevideo (1812-1814)|rindición de Montevideo]], el 23 de xunu de [[1814]], supunxo'l final del dominiu español nel Ríu de la Plata. *'''[[Capitanía Xeneral de Venezuela]] (1777 d.C. - 1823 d.C)''' Foi una [[entidá territorial]] integrante del [[Imperiu español]], establecida pola [[Reinu d'España|Corona española]] en [[1777]]. Foi gobernada por distintos capitanes xenerales quitando un curtiu periodu cuando gobernó la [[Xunta Suprema de Caracas]] tres l'arrenunciu de [[Vicente Emparan]] hasta [[marzu]] de [[1811]]. *'''[[Capitanía Xeneral de Chile|"Reyno" de Chile]] (1540 d.C. - 1818 d.C)''' ==== Brasil ==== *'''[[Colonización de Brasil |Principáu de Brasil]] (1501 d.C. - 1808 d.C)''' Tocantes a los nativos, la inmensa mayoría d'ellos pereció, víctimes de la guerra, la esplotación económica, y les epidemies. En numberoses rexones, sicasí, sobrevivieron munches etnies indíxenes de sangre casi puro; coles mesmes, especialmente nes ciudaes hispanoamericanes, formóse un estamentu social mestizu ente los indíxenes y los europeos de sangre puro. Nos entamos del [[Imperiu español]] hubo un duru discutiniu filosóficu y llegal sobre l'estatutu que teníen de tener los indios, y el tratu que se-yos tenía que dar, lo que se llamó les [[Discutinios d'Indies]]; finalmente aceptóse que pol bien de los indíxenes (según el conceutu cristianu européu), tenía de protexelos y [[evanxelización d'América|evanxelizalos]], lo que se buscó llevar a cabu por aciu el sistema de la [[encomienda]]. Los resultaos d'esta operación política son aldericaos hasta'l día de güei na historiografía sobre la tema. Amás, sumóse un vastu contingente de población negra, trayida como esclavos dende África. Esta rede de [[trata de negros]] que los europeos montaron nel Atlánticu, esta operación de tráficu d'[[esclavos]] escastóse alredor el sieglu XIX. * '''[[Reinu de Brasil]] (1808 d.C.- 1815 d.C)''' El Reinu de Brasil ye'l nome que recibe l'Estáu a la llegada de la familia real portuguesa y la so Corte, depués de la [[Guerres napoléonicas#La Quinta Coalición|ocupación napoleónica]] de [[Portugal]] en [[1808]]. * '''[[Reinu Xuníu de Portugal, Brasil y Algarve]] (1815 d.C.- 1822 d.C)'''. Tres los alcuerdos del [[Congresu de Viena]] en [[1815]], Brasil quedó reconocíu como reinu poles potencies europees d'entós, lo cual refrendóse al añu siguiente, y el so monarca yera coles mesmes el rei de Portugal. === Independencia de Norteamérica y nacencia de les repúbliques === * '''[[Estaos Xuníos]] (1776 d.C.- 2017 d.C)''' En 1776 proclamó'l so [[Declaración d'Independencia de los Estaos Xuníos|independencia]]; dempués d'unos cuantos años, en 1787, les [[Trece Colonies]] crearon un únicu Estáu de naturaleza federal, y afitaron les sos atribuciones na [[Constitución de 1787]]; tanto esti cuerpu constitucional como la idea d'una nación republicana, tresformar en modelos y referentes pal restu del mundu. A finales del sieglu XIX, siguiendo la [[Doctrina Monroe]], [[Estaos Xuníos]] empezó a crear una esfera d'influencia na rexón. A esto, el [[Presidente d'Estaos Xuníos|Presidente]] [[Theodore Roosevelt]] llamar el ''[[Gran Garrote]]''. L'exemplu más visible foi la [[Separación de Panamá de Colombia]] y la cesión a Estaos Xuníos d'una zona pa construyir una [[Canal de Panamá|canal tresoceánica]] na rexón. * '''[[Méxicu| Estaos Xuníos Mexicanos]] (1810 d.C.- 2017 d.C)''' [[Francia]] intento invadir [[Méxicu]] (1864-1867, sol gobiernu de [[Benito Juárez]]. * '''[[Canadá]] (1867 d.C.- 2017 d.C)''' === Independencia de Llatinoamérica === * '''[[Provincies Xuníes del Centru d'América]] (1823 d.C.-1824 d.C)''' El 1 de xunetu de 1823, axuntar en Guatemala el congresu, so la presidencia del presbíteru [[José Matías Delgado]], y declaró que les provincies ende representaes yeren [[Declaración d'Independencia absoluta de Centroamérica|independientes d'España, de Méxicu y de toa otra nación]]. El nuevu país tomó'l nome de Provincies Xuníes del Centru d'América. A otru día, 2 de xunetu, los diputaos declaráronse constituyíos n'Asamblea Nacional Constituyente y proclamaron que nella moraba la soberanía nacional, y punxeron en vixencia temporalmente la Constitución de Cádiz. En 22 de payares de [[1824]] l'Asamblea Nacional Constituyente aprobó la Constitución de la [[República Federal de Centro América]]. * '''[[Provincies Xuníes de la Nueva Granada]] (1811 d.C. - 1816 d.C)''' * '''[[Provincies Xuníes del Río de la Plata]] (1810 d.C. - 1831 d.C)''' Provincies Xuníes del Río de la Plata ye'l nome utilizáu por el [[estáu]] que, tres el trunfu de la [[Revolución de Mayu]] de 1810, suplantó al Virreinatu del Río de la Plata. L'estáu surdió'l 25 de mayu de 1810, nel marcu de la [[Invasión Napoleónica a España]], cuando una asamblea del [[Cabildru de Buenos Aires]] destituyó definitivamente a el [[virréi]] [[Baltasar Hidalgo de Cisneros]] y lo remplazó por una [[Primer Xunta de Gobiernu (Buenos Aires)|Xunta de Gobiernu]]. Les nueves autoridaes afirmaben gobernar llexítimamente en nome de [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]]. Esto conocióse como la [[Mázcara de Fernandu VII]], que tuvo parcialmente vixente hasta que —en 1816— esti estáu [[Declaración d'independencia de l'Arxentina|declaróse independiente]] ''"del rei Fernandu VII, los sos socesores y metrópolis"''. Anque'l so gobiernu reclamaba xurisdicción sobremanera'l territoriu del virreinatu, les Provincies Xuníes del Río de la Plata nunca llegaron a controlar la totalidá del antiguu virreinatu, que acabó per subdividir se en diversos países. En 1811 independizóse l'actual [[República del Paraguay]], en 1825 l'Altu Perú independizóse formando l'actual [[Bolivia]], y en 1828 la Provincia Oriental llogró la so independencia como estáu, l'actual [[República Oriental del Uruguái]]. * '''[[Imperiu de Brasil]] (1822 d.C.- 1889 d.C)''' Cuando'l rei [[Xuan VI de Portugal|Xuan VI]] retornó finalmente a [[Portugal]], a principios de la década de 1820, la mayoría de los privilexos que se concedieren a Brasil fueron suprimíos, lo que provocó la roxura de los nacionalistes. [[Pedro | Pedru I de Brasil y IV de Portugal]], que permanecía nel país como rexente, aliar colos nacionalistes y sofitó el movimientu constitucionalista portugués pa liderar una revuelta en [[Porto]] en 1820. Primíu pola corte portuguesa por que retornara, Pedro negóse. Retiróse-y el cargu de rexente. Al conocer la noticia, el 7 de setiembre de 1822, desenvainó la so espada y esclamó: «¡Independencia o muerte!» no que se llamó [[Berru de Ipiranga]]. Foi proclamáu [[emperador de Brasil]] el 12 d'ochobre de 1822 y coronáu formalmente'l 1 d'avientu d'esi mesmu añu. === Llatinoamérica repúblicana === * '''[[República Federal de Centro América]] (1824 d.C. -1839 d.C)''' La República Federal de Centro América<ref>[http://www.inap.mx/portal/images/pdf/lat/guatemala/constitucion%20de%20la%20republica%201824.pdf Constitución de la República Federal de Centro América]</ref> foi una [[federación]] que surdió de l'[[Asamblea Nacional Constituyente de Centro América|Asamblea Constituyente]] de les [[Provincies Xuníes del Centru d'América]], el [[22 de payares]] de [[1824]], al traviés de la [[Constitución de la República Federal de Centroamérica de 1824]]. La so capital foi [[Ciudá de Guatemala]] hasta 1834; dempués foi [[Sonsonate]] por un curtiu periodu, y d'últimes [[San Salvador]], de [[1834]] a [[1839]], sicasí, solo'l poder executivo foi'l que se treslladó, ente que los poderes llexislativo y xudicial caltuvieron el so asientu na [[Ciudá de Guatemala]]. La Federación taba formada por cinco Estaos: [[Guatemala]], [[El Salvador]], [[Hondures]], [[Nicaragua]] y [[Costa Rica]] ([[Panamá]] foi parte de la [[Gran Colombia]] y [[Belize]] yera una [[Honduras Británica|colonia británica]]). En [[1838]] formóse un sestu Estáu, [[Estáu de Los Altos|Los Altos]], con capital na ciudá de [[Quetzaltenango]], colos territorios del occidente de [[Guatemala]] y el territoriu del actual [[Soconusco (Chiapas)|Soconusco]] de [[Chiapas]] ([[Méxicu]]). El territoriu de la Federación tamién incluyía la trupa rexón selvática de [[Belize]], anque yá nesa dómina yera fuerte la presencia británica nun establecimientu comercial na mariña del Atlánticu dende onde se realizaba'l contrabandu inglés escontra'l restu del Ismu. *'''[[Confederación Arxentina]] (1835 d.C.- 1852 d.C)''' foi una [[confederación]] de [[Provincies d'Arxentina|provincies]] qu'esistió mientres la organización de l'actual [[República Arxentina]]. Les provincies formaron una confederación d'[[Estáu soberanu|estaos soberanos]] que delegaban la representación esterior y dellos otros poderes nel gobiernu d'una d'elles. Ye unu de los nomes oficiales de la República Arxentina conforme al artículu 35 de la [[Constitución de la Nación Arxentina]], xunto col de ''República Arxentina'' y ''[[Provincies Xuníes del Río de la Plata]]''. *'''[[Perú|República de Perú]] (1821 d.C.- 2017 d.C)''' Al entamu del procesu, los [[criollu|criollos]] buscaben a cencielles llograr ventayes sociales y económiques, pero la dura represión entamada por [[Fernandu VII]] llevar a la rebelión abierta, y a la independencia. [[España]] trató de recuperar les sos colonies y producióse el [[Combate del Callao]] ente [[España]] contra [[Chile]] y [[Perú]] en 1865-1866. * '''[[Gran Colombia]] (1819 d.C.- 1831 d.C)''' La Gran Colombia [[Estaos sumíos|foi un país]] d'[[América]] creáu en [[1819]] pol [[Congresu de Angostura]] por aciu la [[s:Llei Fundamental de la República de la Gran Colombia|Llei Fundamental de la República]] (ratificada dempués pola so contraparte [[Congresu de Cúcuta|aconceyada en Cúcuta]] en 1821) pola unión de Venezuela y la Nueva Granada nuna sola nación sol nome de '''''República de Colombia''''',<ref>{{cita web |url=http://www.ejercito.mil.co/?idcategoria=276824 |títulu=Ley Fundamental de la República de Colombia |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2014 |obra=Centro d'estudios históricos del Exércitu Nacional de Colombia}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.bdigital.unal.edu.co/214/21/Llei_fundamental_de_la_republica_de_colombia.pdf |títulu=Ley Fundamental de la República de Colombia |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2014 |obra=Biblioteca Luis Ángel Arango}}</ref> Depués xuntáronse Panamá (1821) y Ecuador (1822). Esta república esistió [[De iure|xurídicamente]] ente [[1821]] y [[1831]] y configuróse a partir de la unión de les anteriores entidaes coloniales del [[Virreinatu de la Nueva Granada]], [[Capitanía Xeneral de Venezuela]], [[Presidencia de Quito]] y la [[Provincia Llibre de Guayaquil]].<ref>{{cita web |url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/modosycostumbres/crucahis/crucahis116.htm |títulu=La Gran Colombia, 1819-1830 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2014 |obra=Biblioteca Luis Ángel Arango |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/modosycostumbres/crucahis/crucahis116.htm|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}</ref> La [[disolución de la Gran Colombia]] deber a les diferencies polítiques qu'esistíen ente partidarios del [[federalismu]] y el [[centralismu]], según poles tensiones rexonales ente los pueblos qu'integraben la república. *'''[[Haití]]''' Equí [[François Dominique Toussaint-Louverture]] lideró la [[Revolución haitiana]] que ye recordada por ser el primer casu en que los esclavizados abolieron el sistema esclavista de forma autónoma y perdurable nel tiempu ente 1791 y 1804, sentando un precedente definitivu pal fin de la esclavitú nel Mundu. * '''[[Estaos Xuníos de Brasil]] (1889 d.C.- 1968 d.C)''' L'emperador [[Pedru II de Brasil|Pedru II]] foi depuestu'l [[15 de payares]] de [[1889]] por un golpe militar lideráu pol xeneral [[Deodoro da Fonseca]], que proclamó la República y convirtióse nel primer presidente del país. [[Ficheru:Brazil states.gif|200px|thumb|Evolución de la división alministrativa de Brasil]] * '''[[Brasil|República Federativa de Brasil]] (1968 d.C.- 2017 d.C)''' == Historia d'Oceanía == [[Ficheru:Australian states history.gif|thumb|Mapa animáu qu'amuesa la creación de les distintes colonies australianes. Amás, [[Nueva Zelanda]] (non amosada) perteneció a [[Nueva Gales del Sur]] dende [[1788]] hasta [[1840]].]] *'''[[Imperiu tui tonga]] (950-1826)''' Foi un poderosu [[imperiu]] n'[[Oceanía]]. El mesmu tuvo centráu en [[Tonga]], na islla de [[Tongatapu]], y con capital en [[Mu'a]]. Nel so momentu de mayor rellumanza, l'imperiu estender dende [[Niue|Niuē]] a [[Tikopia]]. * '''[[Historia d'Australia |Australia]] (1770-2017)''' Mientres siquier los últimos sieglos, [[Calcuta]] (una ciudá [[india]]) comercializó colos aboríxenes de la mariña norte, particularmente colos [[yolngu]] de la [[tierra de Arnhem]]. El periodista Peter Trickett nel llibru ''Beyond Capricorn'' afirma que'l portugués [[Cristovão de Mendonça]] llegó a [[Botany Bay]] nel añu 1522. Pa empiezos del [[sieglu XVII]], les mariñes occidental y septentrional de lo que llamaren [[Nueva Holanda]] fueren cartografiadas y saleaes na so totalidá polos holandeses. En [[1770]], la espedición del ''[[HM Bark Endeavour|Endeavour]]'' sol comandu del teniente de la [[Marina Real británica]] [[James Cook]] saleó y cartografió la mariña oriental d'Australia, desembarcando nel continente per primer vegada en [[Botany Bay]] el [[29 d'abril]] d'aquel añu. Cook dirixóse depués escontra'l norte y, antes de colase, desembarcó na islla Possession, nel [[estrechu de Torres]], el [[22 d'agostu]] de 1770. Ellí reclamó formalmente l'este d'Australia pal [[Reinu de Gran Bretaña]] y llamar [[Nueva Gales del Sur]]. El [[Reinu Xuníu]] reclamó como propia la parte oeste d'Australia en [[1829]]. El [[1 de xineru]] de [[1901]] los seis [[colonia (alministrativa)|colonies]] [[Reinu Xuníu|britániques]] constituyeron una federación llamada la [[Mancomunidá d'Australia]], primeramente [[Fixi]] y [[Nueva Zelanda]] participaron nesti procesu, pero depués optaron por dixebrar se. Australia sigue siendo, sicasí, una [[monarquía constitucional]] con [[Sabela II del Reinu Xuníu]] como [[Monarquía n'Australia|la so Reina]]. En [[1999]], los votantes refugaron un movimientu pa convertir la nación nuna [[Republicanismu n'Australia|república]] con una mayoría del 55 % de los votos. == Notes y referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * ''[http://geacron.com/home-es/?lang=es&sid=GeaCron963146 Geacron: Atles Históricu Mundial y Cronoloxíes dende 3000 e.C.]'' N'español. * ''[http://www.ecrono.org Ecrono.org: Biblioteca Multimedia y Cronoloxía dende 3000 e.C.] N'español. {{Tradubot|Historia universal}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia temática]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] 1hp0gyx3gvudv56rloocfei38s11slf 0 90560 4379538 4375987 2025-06-26T09:53:00Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379538 wikitext text/x-wiki {{referencies adicionales|t=20161124000422}} [[Ficheru:Bhimbetka rock paintng1.jpg|320px|thumb|Pintura rupestre en [[Bhimbetka]].]] La '''historia de la India''' na dómina precedente a [[1945]] ye indixebrable de la historia del subcontinente asiáticu al cual pertenez esta nación. Nel [[Mileniu III e.C.|III&nbsp;mileniu e.C. ]], delles cultures [[neolítica|neolítiques]] estender no que güei ye [[Paquistán]] y la zona noroeste de la República de la India. Mientres el [[I mileniu e.C.|I&nbsp;mileniu e.C. ]], los [[civilización védica|arios védicos]] estender pol [[Panyab]] y la llanura del [[Ganges]] (nel norte de la India). De primeres del periodu de los [[Reinos Medios]], el norte de la India taba apoderáu polos [[ariu|arios]], ente que nel sur yera prominente la [[Dravida|cultura dravidiana]]. A partir del [[sieglu X]], los [[imperiu|imperios]] [[islamismu|islámicos]] establecer nel noroeste de la India, rematando col [[Imperiu mogul]]. La [[Raj británicu|invasión británica]] de la India empieza nel [[sieglu XVII]] y llega al so apoxéu en 1857. La independencia resultó na división del Raj británicu en tres Estaos: [[República de la India India]], [[Paquistán]] y [[Bangladex]]. == Prehistoria (hasta ca. 1750 a.C) == === Edá de piedra === Tiénense pruebes de la presencia de seres humanos modernos (''Homo sapiens'') nel subcontinente indiu dende hai unos 75 000 años. Antes d'ellos, el subcontinente foi pobláu por [[hominídos]] ―ente ellos el ''[[Homo erectus]]''― hai unos 500 000 años.<ref name=Bongard>Bongard-Levin, G. (1979): ''A history of India'' (páx. 11). Moscú (Rusia): Progress Publishers, 1979.</ref> Topáronse restos aisllaos de ''Homo erectus'' en Hathnora, nel valle del Narmada, nel centru de la India. Na parte noroeste del subcontinente afayáronse ferramientes ellaboraes por protohumanos que fueron dataes en 2 millones d'años. El sitiu arqueolóxicu más antiguu del subcontinente, con restos d'homínidos, atopar nel valle del ríu Soan, contién restos d'homínidos. Atopáronse sitios d'industria lítico soaniana na rexón de Sivalik, nos actuales Paquistán, India y Nepal. Nel periodu Neolíticu hubo asentamientos más estensivos nel subcontinente dempués de la última Edá del xelu, hai aproximao 12 000 años. Los primeros asentamientos semipermanentes que se confirmaron apaecieron fai 9 000 años nos abellugos rupestres de Bhimbetka, nel actual territoriu del estáu de [[Madhya Pradesh]], India. Les cueves de Edakkal son petroglifos de la Edá de Piedra que se cree que daten de siquier 6 000 a.C, ya indiquen la presencia d'una civilización o asentamientu prehistóricu neolíticu en Kerala. Los petroglifos de Edakkal son raros y son los únicos exemplos del sur de la India. Les cultures agrícoles neolítiques surdieron na rexón del valle del Indo escontra 5 000 e.C., na parte baxa del valle del Ganges escontra 3 000 a.C y tán representaes polos afayos de Bhirrana (7 570 a.C - 6200 a.C) en Haryana, India, y los afayos de Mehrgarh (7000 e.C. - 5000 e.C.) en Baluchistán, Paquistán. La primer civilización urbana de la rexón foi la civilización del Valle del Indo. === Cultura del valle del Indo === {{AP|Cultura del valle del Indo}} [[Ficheru:IVC Map.png|thumb|300px|Mapa de la [[cultura del valle del Indo]].]] La transición ente comunidaes agrícoles a comunidaes [[ciudá|urbanes]] más complexes empezó ente'l periodu de [[Mehrgahr|Mehrgarh]] y el {{AC|3000}} Esti periodu marcó'l principiu d'una sociedá urbana n'India, conocida como la [[cultura del valle del ríu Indo]] ―tamién llamada civilización de [[Harappa]] y [[Mohenjodaro|Mojensho Daro]], que llegó al so máximu desenvolvimientu nel ralu de mil&nbsp;años ente'l [[sieglu XXIX e.C.|sieglu&nbsp;XXIX]] y el [[sieglu XIX e.C.|XIX e.C. ]] Taba centrada ente los ríos [[Saraswati (ríu)|Saraswati]] y el [[Indo]] y estendíase hasta les zones de los ríos [[Ganges]] y [[Yamuna|Iamuná]], [[Doab]], [[Gujarat]] y el norte d'[[Afganistán]]. Esta civilización fíxose notar peles ciudaes que construyó con lladriyos, con sistema de drenaxes y cases con múltiples habitaciones. Les referencies históriques más antigües son les de [[Meluha|Meluja]] nos rexistros de los [[Sumeria|sumerios]]. Comparáu coles civilizaciones d'[[Exiptu]] y [[Sumeria]] (anteriores en dellos sieglos), la civilización del Indo cuntaba con una planificación urbana bastante avanzada y con sistemes de midida sorprendentemente uniformes. Les ruines de [[Mohenjo Daro|Mojensho Daro]] fueron en dalguna ocasión el centru d'esta sociedá. Los poblaos de la civilización del Indo estender hasta la frontera con [[Irán]] (nel oeste), hasta la [[cordal del Himalaya]] (nel norte), hasta [[Delhi]] (nel este) y hasta Bombay (nel sur). Nel so apoxéu envalórase qu'esta rexón tuvo una población de más de cinco millones d'habitantes. Ente les poblaciones esistíen centros urbanos de cierta importancia tales como los de [[Mohenjo-Daro|Mojensho Daro]], [[Dolaviram|Dholavira]], [[Ganweriwala]], [[Lothal]] y [[Rakhigarhi]].. A la fecha, atopáronse más de 2500 ciudaes y poblaos, principalmente na vera este del ríu [[Indo]] en [[Paquistán]], a lo llargo de lo que puede ser el ríu [[civilización védica|védicu]] [[Sáraswati]]. Piénsase que los cambeos xeolóxicos y del [[clima]] fueron los responsables d'ensugar el [[ríu Sáraswati]], lo que creó la aridez de la rexón actual y la desapaición de la civilización nesa rexón. Estudios [[arqueolóxicu|arqueolóxicos]] suxeren que les civilizaciones del valle del Indo dependíen de los suelos d'ábanu de los ríos, lo cual producía altu rendimientos nes colleches de ceberes, granos y otros. Pal [[sieglu XXVIII e.C.]] rescampla la presencia d'un Estáu entamáu, con regles xerárquiques y obres públiques de mayor valumbu. A mediaos del [[II mileniu e.C.|II&nbsp;mileniu e.C. ]], la rexón del valle de los ríos, onde se taben allugaos les dos terceres partes de los poblaos atopaos, ensugáronse y los poblaos fueron abandonaos. == El periodu védicu (ca. 1750 a.C - 600 a.C) == El periodu védicu toma'l so nome de la cultura indoaria del noroeste de la India, anque otres partes de la india tuvieron una identidá distinta mientres esti periodu. La cultura védica describir nes Vedes, testos entá sagraos pa los hindús, que fueron compuestos de manera oral en [[sánscritu]] [[sánscritu védicu|védicu]] (un idioma proveniente del [[idioma indoeuropéu|indoeuropéu]] d'Asia central). Les Vedes son dalgunos de los testos calteníos más antiguos de la India. El periodu védicu toma aproximao de 1750 a.C a 500 e.C. y contribuyó a formar los cimientos de dellos aspeutos culturales del subcontinente indiu. En términos de cultura, nesti periodu munches rexones del subcontinente pasaron por una transición de la Edá del Cobre a la Edá del Fierro. === La sociedá védica === Los historiadores analizaron les Vedes pa proponer una cultura védica na rexón del Punyab y la llanura indogangética. La mayoría de los historiadores tamién consideren qu'esti periodu entendió delles foles de migraciones indoaries nel subcontinente provenientes del noroeste. La figal sagrada y la vaca fueron santificados na dómina en que se compunxo'l Atharvaveda. Munchos de los conceutos de la filosofía india que s'adoptaron darréu, como'l ''dharma'', tienen los sos raigaños n'antecedentes védicos. L'antigua sociedá védica describir nel Rigveda, el testu védicu más antiguu, que se cree que foi compilado mientres el segundu mileniu a.C na rexón noroccidental del subcontinente indiu. Nesta dómina, la sociedá aria consistía en grupos esencialmente tribales y pastorales, distintos de la urbanización harappiense del valle del Indo que fuera abandonada. La presencia temprana de indoarios probablemente correspuende en parte, nun contestu arqueolóxicu, a la cultura de la cerámica coloriada d'ocre. A finales del periodu rigvédico, la sociedá pastoral aria empezó a espandise dende la rexón noroccidental del subcontinente Indiu a la llanura occidental del Ganges. La sociedá fíxose cada vez más agrícola y taba socialmente entamada nuna xerarquía de cuatro ''varnas'' o clases sociales. esta estructura social caracterizóse tantu pol sincretismu coles cultures natives del norte de la India, como tamién pola esclusión de pueblos indíxenes que les sos ocupaciones etiquetar como impures. Mientres esti periodu, munches de les tribus y los cacicazgos pequeños empezaron a fundise en janapadas (estaos monárquicos). Nel sieglu XIV a.C, la batalla de los diez reis, ente los reinos tribales védicos de los bharatas, aliaos con otres tribus del noroeste de la India y empuestos pol sabiu Vishvamitra y de los trtsu-barathas, comandados pol rei Sudás, causó la emerxencia del reinu Kuru, la primer sociedá a nivel d'Estáu mientres el periodu védicu. === Sanscritización === Dende tiempos védicos, "la xente de munchos estratos de la sociedá del subcontinente siguió un enclín d'afaer la so vida relixoso y social a les normes brahmánicas", un procesu que n'ocasiones se llama sanscritización. Esti procesu reflexar nel enclín d'identificar deidaes llocales colos dioses de los testos sánscritos. === Los reinos de la Edá del Fierro === La Edá del Fierro nel subcontinente indiu dende aproximao 1200 a.C al sieglu VI e.C. definir pol surdimientu de los janapadas, que fueron dominios, repúbliques y reinos, notablemente los reinos de Kuru, Panchala, Kosala y Videha. El reinu de Kuru foi la primer sociedá a nivel estatal del periodu védicu que correspuende a los entamos de la Edá del Fierro nel noroeste de la India, aproximao ente 1200 a.C y 800 a.C, y a la composición del Atharvaveda (el primer testu indiu en mentar el fierro, como ''śyāma ayas'', lliteralmente "metal negro"). L'estáu de Kuru entamó los himnos védicos en coleiciones y desenvolvió el ritual ortodoxu ''śrauta'' pa caltener l'orde social. Dos figures clave del estáu de Kuru fueron el rei Prikshit y el so socesor Janamejaya, quien tresformaron el so reinu na potencia político y cultural dominante nel noroeste de la India de la Edá del Fierro. Cuando'l reinu de Kuru tornó, el centru de la cultura védica camudó escontra los sos vecinos orientales, el reinu de Panchala. La cultura de la cerámica gris pintada, que florió nes rexones de Haryana y l'occidente de Uttar Pradesh nel norte de la India nel periodu ente 1100 y 600 a.C, créese que correspuende a los reinos de Kuru y Panchala. Mientres el periodu védicu tardíu, el reinu de Videha remaneció como un nuevu centru de la cultura védica, asitiáu más al oriente (no qu'anguaño ye Nepal y l'estáu indiu de Bihar), y algamaría la so prominencia col rei Janaka, que la so corte patrocinó a brahmanes y filósofos, como Yajnavalkya y Aruni. La parte posterior d'esti periodu correspuende a un afitamientu d'estaos y reinos cada vez mayores, llamaos ''mahajanapadas'', por tol norte de la India. === Epopeyes sánscrites === Amás de les Vedes, los testos principales del hinduismu, dizse que les temes principales de los testos épicos Ramayana y Majabhárata tienen los sos oríxenes mientres esti periodu. El Majabhárata ye anguaño'l poema más llargu del mundu. Enantes, los historiadores postularon una "edá épica" como la redolada d'estos dos poemes épicos, pero agora reconocen que los testos (que son familiares ente sigo) pasaron por munches etapes de desenvolvimientu a lo llargo de los sieglos. Por casu, el Majabhárata podría tar basáu nun conflictu a pequeña escala (posiblemente alredor de 1000 a.C), que dempués "foi tresformáu nuna xigantesca guerra épica por bardos y poetes". Nun hai prueba arqueolóxica concluyente de si los eventos específicos del Majabhárata tienen dalguna base histórica. Créese que los testos esistentes d'estes epopeyes pertenecen al periodu posvédico, ente 400 a.C y 400 d.C. Dalgunos inclusive intentaron datar los eventos usando métodos de arqueoastronomía, que refundiaron, según cuál pasaxes escoyer y cómo s'interpreten, feches envaloraes que se remonten inclusive a mediaos del II mileniu e.C. == La "segunda urbanización" (ca. 600 a.C – 200 a.C) == Mientres el periodu entendíu ente 800 a.C y 200 a.C formó'l movimientu Shramana, del cual aniciaríense'l jainismu y el budismu. Nel mesmu periodu escribiéronse los primeres Upanishads. Dempués de 500 a.C empezó la llamada "segunda urbanización", na que s'aniciaron nuevos asentamientos urbanos na llanura del Ganges, particularmente na llanura central del Ganges.{{sfn|Samuel|2010}} Esta rexón, onde Maghada ganó protagonismu pa formar la base l'imperiu Maurya, foi una área cultural distinta{{sfn|Samuel|2010|p=48–51}} con nuevos estaos que s'aniciaron dempués de 500 a.C<ref>{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/285248/India/46844/The-beginning-of-the-historical-period-c-500-150-bce |títulu=The beginning of the historical period, c. 500–150 bce |fecha=2015 |editorial=Encyclopædia Britannica}}</ref> mientres esta segunda urbanización.{{sfn|Samuel|2010|p=42–48}} La llanura central del Ganges tuvo influyida pola cultura védica,{{sfn|Samuel|2010|p=61}} pero estremábase notoriamente de la rexón de Kuru-Panchala.{{sfn|Samuel|2010|p=48–51}} Foi "l'área del cultivu d'arroz más antiguo de que se tenga noticia nel sur d'Asia y hacia 1800 e.C. foi l'allugamientu d'una población neolítica avanzada acomuñada colos sitios de Chirand y Chechar.{{sfn|Samuel|2010|p=49}} Nesta rexón floriaron los movimientos shramánicos y aniciáronse el jainismu y el budismu.{{sfn|Samuel|2010}} [[Ficheru:Map Of 16 Mahajanapada in Bengali-es.svg|250px|miniaturadeimagen|Los Mahajanapadas fueron los dieciséis reinos y repúbliques más poderosos y estensos de la era. Alcontrábense principalmente a lo llargo de la fértil llanura indogangética. Hubo dellos reinos más pequeños que s'estendíen a lo llargo y anchu de l'antigua India.]] === Los Mahajanapadas === Nel periodu védicu tardíu, el subcontinente cubriérase de pequeños reinos o ciudaes estáu, munchos d'ellos mentaos na lliteratura védica, budista y jainista en feches tan alloñaes como 500 e.C. Dieciséis monarquíes y "repúbliques" conocíes como Mahajanapadas —Kashi, Kosala, Anga, Magadha, Vajji (o Vriji), Malla, Chedi, Vatsa (o Vamsa), Kuru, Panchala, Matsya (o Machcha), Shurasena, Assaka, Avanti, Gandhara y Kamboja— estender a lo llargo de la llanura indogangeática dende l'actual Paquistán hasta Bengala y Maharastra. Esti periodu foi testigu del segundu gran orixe del urbanismu indiu dempués de la cultura del valle del Indo.{{sfn|Reddy|2003|p=A107}} [[Ficheru:Seal coin of the Ror Empire (Kuru).jpg|miniaturadeimagen|150px|left|Moneda de Kuru, unu de los primeros exemplos d'acuñamientu na India.]] Munches cles más pequeñes que se menten nes primeres obres lliteraries paecen tar presentes nel restu del subcontinente. Dalgunos d'estos reinos yeren hereditarios, ente qu'otros escoyíen a los sos gobernantes. Les "repúbliques" tempranes, como la confederación Vajji (o Vriji) centrar na ciudá de Vaishali, esistieron dende'l sieglu VI e.C. y persistieron en delles árees hasta'l sieglu IV d.C. La llingua culta nesa dómina foi'l sánscritu, ente que les llingües de la población xeneral del norte de la India son llamaes prácritas. Munchos de los dieciséis estaos fundir pa formar cuatro entidaes mayores hacia 500 e.C. o 400 a.C, en tiempos de Buda Gautama. Estos cuatro estaos fueron Vatsa, Avanti, Kosala y Maghada. La vida de Buda Gautama tuvo acomuñada principalmente con estos cuatro reinos.{{sfn|Reddy|2003|p=A107}} Esti periodu correspuende nun contestu arqueolóxicu a la cultura de la cerámica negra pulida nortiza. === Los Upanishads y los movimientos shramánicos === {{Imaxe múltiple |posición_tabla = derecha |títulu = |semeya1 = Gandhara Buddha (tnm).jpeg |anchu1 = 134 |testu1 = Una de les primeres representaciones de [[Gautama Buddha|Buda]], el fundador del [[budismu]]. |alineación_texto1 = left |semeya2 = Mahavir.jpg |anchu2 = 147 |testu2 = L'ídolu de [[Mahavira]], el 24.° y últimu Tirthankara del jainismu. |alineación_texto2 = left }} Ente 800 e.C. y 400 e.C. compunxéronse los primeres Upanishads.<ref name="Mascaró1965">{{cita llibru |autor=Juan Mascaró|títulu=The Upanishads|url=https://books.google.com/books?id=CBcJDBTmd9kC&pg=PA7|añu=1965|editorial=Penguin Books|isbn=978-0-14-044163-5|páxines=7–}}</ref><ref name="Flood 1996 82">{{cita llibru |autor=Gavin D. Flood |títulu=An Introduction to Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=KpIWhKnYmF0C&pg=PA82|añu=1996|editorial=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-43878-0|páxina=82}}</ref><ref>{{cita llibru |autor=Patrick Olivelle|títulu= Upaniṣads|añu=2008|editorial=Oxford University Press|isbn=978-0-19-954025-9|páxines=xxiv–xxix}}</ref> Los Upanishads son testos que formen la base teórica del hinduismu clásicu y conócense como Vedanta (conclusión de les Vedes).<ref>{{cita llibru |autor1=J. Gordon Melton|autor2=Martin Baumann|títulu=Religions of the World, Second Edition: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices|url=https://books.google.com/books?id=v2yiyLLOj88C&pg=PA1324|añu=2010|editorial=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-204-3|páxina=1324}}</ref> Los Upanishads más antiguos llanzaron ataques d'intensidá creciente al ritual védicu. Nel Brihadaranyaka-upanishad, cualesquier qu'adora a una divinidá distinta a la mesma ye consideráu un animal domésticu de los dioses. El Mundaka-upanishad llanza l'ataque más sogón al ritual, al comparar a los que valoren el sacrifico con una embarcación insegura que ye de cutio sorprendida pola vieyera y la muerte.<ref>{{cita llibru |títulu=History of Philosophy Eastern and Western|autor=T. M. P Mahadevan |editor=Sarvepalli Radhakrishnan|añu=1956|editorial=George Allen & Unwin Ltd|páxina=57}}</ref> La creciente urbanización de la India nos sieglos VII e.C. y VI e.C. produció l'orixe de nuevos movimientos ascéticos o shramánicos que desafiaron la ortodoxa de los rituales.<ref name="Flood 1996 82"/> Mahavira (ca. 549 e.C. – 477 e.C.), partidariu del jainismu y Buda Gautama (ca. 563 e.C. – 483 e.C.), fundador del budismu, fueron los iconos más destacaos d'esti movimientu. El Shramana dio orixe al conceutu del ciclu de nacencia y muerte, el conceutu de samsara, y el conceutu de lliberación.<ref>Flood, Gavin. Olivelle, Patrick. 2003. ''The Blackwell Companion to Hinduism.'' Malden: Blackwell. páxs. 273–4. "The second half of the first millennium BC was the period that created many of the ideological and institutional elements that characterize later Indian religions. The renouncer tradition played a central role during this formative period of Indian religious history.&nbsp;... Some of the fundamental values and beliefs that we generally associate with Indian religions in general and Hinduism in particular were in part the creation of the renouncer tradition. These include the two pillars of Indian theologies: samsara&nbsp;– the belief that life in this world is one of suffering and subject to repeated deaths and births (rebirth); moksa/nirvana&nbsp;– the goal of human existence....."</ref> Buda atopó un camín mediu qu'ameyoró l'ascetismu estremo atopáu nes relixones shramánicas.<ref>Laumakis, Stephen. ''An Introduction to Buddhist philosophy''. 2008. p. 4</ref> Pola mesma dómina, Mahavira (24.° Tirthankara del jainismu) arrobinó una teoloxía que más tarde se convertiría nel jainismu.<ref>Mary Pat Fisher (1997) In: Living Religions: An Encyclopedia of the World's Faiths I.B.Tauris : London 1-86064-148-2 – '' Jainism's major teacher is the Mahavira, a contemporary of the Buddha, and who died approximately 526 BC. Page 114 ''</ref> Sicasí, la ortodoxa jainista cree que les enseñances de los Tirthankaras son anteriores a tolos tiempos conocíos. Acordies colos investigadores, los últimos dos Tirthankaras, Pashvanatha y Mahavira, fueron figures históriques. Rashabhanatha foi'l primer Tinthankara.{{sfn|Doniger|1999|p=549}} Créese que les Vedes documentaron a dellos Tirthankaras y un orde ascéticu similar al movimientu shramánico.<ref>Mary Pat Fisher (1997) In: Living Religions: An Encyclopedia of the World's Faiths I.B.Tauris : London 1-86064-148-2 '' "The extreme antiquity of Jainism as a non-vedic, indigenous Indian religion is well documented. Ancient Hindu and Buddhist scriptures refer to Jainism as an existing tradition which began long before Mahavira." Page 115 ''</ref> === Les dinastíes de Magadha === [[Ficheru:Magadha Expansion (6th-4th centuries BCE).png|miniaturadeimagen|L'Estáu Magadha hacia 600 e.C., antes d'espandise dende la so capital Rajagriha, mientres les dinastíes Haryanka y Shishunaga.]] Magadha foi unu de los dieciséis Mahajanapadas (en sánscritu: grandes países) o reinos de l'antigua India. L'área medular del reinu foi l'área de Bihar, al sur del Ganges; la so primer capital foi Rajagriha (la moderna Rajgir), dempués Pataliputra (la moderna Patna). Magadha espandir hasta incluyir la mayor parte de Bihar y Bengala cola conquista de Licchavi y Anga, respeutivamente<ref>{{cita llibru |autor= Ramesh Chandra Majumdar |títulu= Ancient India |añu=1977|editorial= Motilal Banarsidass Publishers |llugar= |isbn=81-208-0436-8 |páxina= |url= }}</ref> y darréu con gran parte del oriente de Uttar Pradesh y Orissa. L'antiguu reinu de Magadha ye bien mentáu en testos jainistas y budistes. Tamién se menta nel Ramayana, el Mahabharata y los Puranas.<ref>{{cita web|títulu=Magadha Empire|url=http://www.iloveindia.com/history/ancient-india/magadha-empire.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180104112813/http://www.iloveindia.com/history/ancient-india/magadha-empire.html|fechaarchivu=2018-01-04}}</ref> La referencia más antigua al pueblu maghada atopar nel Atharvaveda, onde se listan xunto colos angas, gandharis y mujavats. El reinu Magadha tuvo un papel importante nel desenvolvimientu del jainismu y el budismu, y dos de los más grandes imperios de la India, l'imperiu Maurya y l'imperiu Gupta, aniciar de Magadha. El reinu Magadha incluyía comunidaes republicanes, como la comunidá de Rajakumara. Los poblaos teníen les sos propies asamblees, sol poder de xefes llocales llamaos gramakas. Les sos alministraciones taben estremaes en funciones executiva, xudicial y militar. [[Ficheru:Magadha kingdom coin Circa 350 BC AR Karshapana.jpg|miniaturadeimagen|150px|left|Monedes de Magadha mientres la dinastía Shishunaga.]] El poema épicu hindú Mahabharata menta a Brihadratha como'l primera gobernante de Magadha. Fontes tempranes, el Canon Pali budista, los Agamas jainistas y los Pranas hindús, menten que Magadha foi gobernada pola dinastía Haryanka mientres 200 años, dende ca. 600 e.C. a 413 e.C. El rei Bimbisara de la dinastía Haryanka llevó a cabu una activa política expansionista y conquistó Aga, na actual Bengala Occidental. Bimbisara morrió a manes del so fíu, el príncipe Ajatashatru. Mientres esti periodu, Buda Gautama vivió gran parte de la so vida nel reinu Magadha. Algamó'l llume en Bodh Gaya, dio'l so primer sermón en Sarnath y el primer conseyu budista axuntar en Rajgriha.<ref name="lumbinitrust">{{cita web |editorial=lumbinitrust.org |títulu=Lumbini Development Trust: Restoring the Lumbini Garden |fechaaccesu=6 de xineru de 2017 |url=http://www.lumbinitrust.org/articles/view/214 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140306041858/http://www.lumbinitrust.org/articles/view/214 |fechaarchivu=2014-03-06 }}</ref> La dinastía Haryanka foi derrocada pola dinastía Shishunaga. El postreru gobernante shishunaga, Kalasoka, foi asesináu en 345 e.C. por Mahapadma Nanda, el primeru de los llamaos Nueve Nandas (Mahapadma y los sos ocho fíos). === Conquistes persa y griega del noroeste del subcontinente indiu === {{Imaxe múltiple |posición_tabla = derecha |títulu = |semeya1 = Asia 323bc.jpg |anchu1 = 260 |testu1 = Asia en 323 e.C., l'imperiu Nanda y los Gangaridai en rellación col imperiu d'Alejandro y los sos vecinos. |alineación_texto1 = left |semeya2 = Alexander the Great fighting King Porus.jpg |anchu2 = 150 |testu2 = Moneda qu'amuesa a Alexandru Magnu lluchando contra'l rei Poros. |alineación_texto2 = left }} En 530 e.C., Ciro el Grande, rei del Imperiu persa aqueménida, crució los montes del Hindukush pa buscar tributu de les tribus de Kamboja, Gandhara y la rexón transindia (nos actuales Afganistán y Paquistán).<ref name="Romila Thapar p. 58">{{cita llibru | títulu=A History of India: Part 1 | autor=Romila Thapar | páxina=58}}</ref> Escontra 520 e.C., mientres el reináu de Darío I de Persia, gran parte de la rexón noroccidental del subcontinente (Paquistán y oriente d'Afganistán) pasó a ser gobernada pol Imperiu persa como parte de los sos territorios más orientales. L'área permaneció so control persa mientres dos sieglos.<ref>{{cita web |url=http://www.metmuseum.org/TOAH/hd/acha/hd_acha.htm |títulu=The Achaemenid Persian Empire (550–330 B.C.) |fechaaccesu=19 de mayu2007 |autor=Department of Ancient Near Eastern Art |fecha=October 2004 |editorial= New York: The Metropolitan Museum of Art}}</ref> Mientres esa dómina la India suministró mercenarios al exércitu persa que dempués combatiríen en Grecia. Sol gobiernu persa, la famosa ciudá de Takshashila convertir nun centru onde s'entemecíen les enseñances védiques ya iranies.<ref>Romila Thapar, ''A History of India'', p. 59.</ref> La dominancia persa nel noroeste d'Asia del sur terminó cola conquista de Persia por Alexandru Magnu en 327 e.C.<ref>Carl Roebuck, ''The World of Ancient Times'' (Charles Scribner's Sons Publishing: New York, 1966) p. 357.</ref> Escontra 326 e.C., Alexandru Magnu conquistara Asia Menor y l'Imperiu persa y llegara a les fronteres noroccidentales del subcontinente indiu. Ende ganó al rei Poros na batalla de Hidaspes (cerca de l'actual Jhelum, Paquistán) y conquistó gran parte del Punyab.<ref>{{cita llibru |autor=J. F. C. Fuller |títulu= The Generalship of Alexander the Great|edition=reimpresión |fecha=3 de febreru de 2004|editorial=Da Capo Press |llugar=Nueva York|isbn=0-306-81330-0 |páxines= 188–199|capítulu=Alexander's Great Battles}}</ref> La marcha d'Alejandro escontra l'este poner en confrontación col Imperiu Nanda de Magadha y el reinu Gangaridai de Bengala. El so exércitu, exhausto y medrosu ante la perspeutiva d'enfrentase a exércitos indios más numberosos nel ríu Ganges, remontar nel ríu Hyphasis (actual ríu Beas) y negóse a avanzar más al este. Alejandro, dempués d'axuntase col so oficial Coeno y saber del poder del Imperiu Nanda, convencer de que lo meyor yera tornar. Les invasiones perses y griegues tuvieron repercusiones nes rexones noroccidentales del subcontinente indiu. La rexón de Gandhara, nel actual occidente d'Afganistán y noroeste de Paquistán, convertir nun amiestu de cultures india, persa, centroasiática y griega y dio orixe a una cultura híbrida, el grecobudismu, que duraría hasta'l sieglu V d.C. y tendría influencia nel desenvolvimientu artísticu del budismu Mahayana. === Imperiu Maurya === [[Ficheru:Ashoka Empire.png|miniaturadeimagen|270px|L'imperiu Maurya en tiempos de Asoka el Grande.]] L'Imperiu Maurya (322 e.C. – 185 e.C.) foi'l primer imperiu n'unificar el subcontinente indiu nun estáu, y foi'l mayor imperiu del mesmu. Na so mayor estensión, l'Imperiu Maurya estender al norte hasta les fronteres naturales de los Himalayas y al este no qu'anguaño ye Assam. Al oeste, estendíase más allá del modernu Paquistán hasta los montes del Hindukush, no que güei ye Afganistán. L'imperiu foi establecíu por Chandragupta Maurya, asistíu por Chanakya (Kautilya) en Magadha (na moderna Bihar) cuando derrocó a la dinastía Nanda.<ref>{{cita llibru | títulu=A History of India: Volume 1 | autor=Romila Thapar | páxina=70}}</ref> El fíu de Chandragupta, Bindusara, aportó al tronu alredor de 297 e.C. Al momentu de la so muerte hacia 272 e.C., una gran parte del subcontinente taba so la soberanía maurya. Sicasí, la rexón de Kalinga (alredor de l'actual Odisha) permaneció fora del control maurya y quiciabes interfería col comerciu col sur de la India.{{sfn|Thapar|2003|p=178–180}} [[Ficheru:Ashoka pillar at Vaishali, Bihar, India.jpg|miniaturadeimagen|250px|left|Pilar de Asoka en Vaishali, sieglu III e.C.]] Bindusara foi asocedíu por Ashoka. Que'l so reinó duró cerca de trenta y siete años hasta la so muerte en ca. 232 e.C. La so campaña contra Kalinga hacia 260 e.C., anque esitosa, tuvo como resultáu una inmensa miseria y perda de vides. Por ello Ashoka, llenu de reconcomiu, decidió evitar la violencia y abrazar el budismu.{{sfn|Thapar|2003|p=178–180}} L'imperiu empezó a tornar tres la so muerte y el postreru gobernante maurya, Brihadratha, foi asesináu por Pushyamitra Shunga, quien estableció l'Imperiu Shunga.{{sfn|Thapar|2003|p=204–206}} El Artha-shastra y los Edictos de Ashoka son los principales rexistros escritos de la dómina Maurya. Arqueológicamente, esti periodu asítiase na era de la cultura de la cerámica negra pulida nortiza. L'Imperiu Maurya basar nuna economía y sociedá modernes y eficientes. Sicasí, la venta de mercancíes taba puramente regulada pol gobiernu.<ref>{{cita llibru | títulu=A History of India: Volume 1 | autor=Romila Thapar | páxina=78}}</ref> Anque nun había banca na sociedá maurya, la usura yera un costume. Atopáronse una cantidá importante de rexistros escritos sobre esclavitú, lo que suxer una prevalencia de la mesma.{{sfn|Bongard-Levin|1979|p=91}} Mientres esti periodu, fabricóse una gran cantidá d'aceru, llamáu aceru wootz, nel sur de la India, que sería esportáu a China y Arabia.<ref name="Menon R.V.G p.15"/> === Periodu Sangam === [[Ficheru:South India in Sangam Period.jpg|miniaturadeimagen|Tamilakam, nel estremos sur de la India, mientres el periodu Sangam, gobernáu poles dinastíes Chera, Chola y Pandyan.]] Mientres el periodu Sangam, la lliteratura tamil florió dende'l sieglu III e.C. hasta'l sieglu IV d.C. Mientres esti periodu, tres dinastíes tamiles, llamaes colectivamente los Trés Reyes Coronaos de Tamikalam: la dinastía Chera, la dinastía Chola y la dinastía Pandyan, gobernaron partes del sur de la India.{{sfn|Sen|1999|pp=204–205}} La lliteratura sangam enceta temes d'historia, política, guerres y cultura del pueblo tamil mientres esti periodu.<ref>Ensayos sobre la renacencia india de Raj Kumar p.260</ref> Los sabios del periodu Sangam surdieron d'ente la xente común que buscó'l patrociniu de los reis tamiles, pero escribíen sobre les persones comunes y les sos esmoliciones.<ref name="The First Spring p.655">The First Spring: The Golden Age of India by Abraham Eraly p.655</ref> A diferencia de los escritores sánscritos que na so mayor parte yeren brahmanes, lo escritores sangam proveníen de distintes clases sociales y principalmente nun yeren brahmanes. Pertenecíen a distintos credos y oficios, como llabradores, artesanos, comerciantes, monxos, sacerdotes y inclusive príncipes, y bien pocos d'ellos yeren inclusive muyeres.<ref name="The First Spring p.655"/> == Periodu clásicu (ca. 200 a.C – 1200 d.C) == El periodu ente 200 e.C. y 1200 d.C. ye la Era clásica” de la India. Puede estremase en dellos subperíodos, según la periodización que s'escueya. El periodu clásicu empieza dempués del cayente del Imperiu Maurya y el correspondiente surdimientu de la dinastía Satavahana, qu'empieza con Simuka en 230 e.C. L'Imperiu Gupta (sieglu IV-VI d.C.) ye consideráu la era dorada” del hinduismu, magar munchos reinos gobernaron la India nestos sieglos. La lliteratura sangam florió ente'l sieglu III e.C. y el sieglu III d.C. nel sur de la India. Mientres esti periodu, envalórase que la India tuvo la mayor economía del mundu y controlaba ente una tercera y una cuarta parte de la riqueza del mundu.<ref name="Maddisson World GDP">{{cita web |url=http://www.theworldeconomy.org/MaddisonTables/MaddisontableB-18.pdf |títulu=The World Economy (GDP): Historical Statistics | autor= Angus Maddison | editorial=World Economy |idioma=inglés |fechaaccesu=21 de mayu de 2013}}</ref><ref>{{cita llibru |autor= Angus Maddison |títulu= The World Economy – Volume 1: A Millennial Perspective and Volume 2: Historical Statistics |añu=2006 |editorial=OECD Publishing by [[Organisation for Economic Co-operation and Development]] |llugar= |isbn=978-92-64-02262-1 |páxina=656 |url=http://www.oecdbookshop.org/oecd/display.asp?K=5L9ZBQKL5RLW&lang=EN&sort=sort_date%2Fd&stem=true&sf1=Title&st1=world+economy&sf3=SubjectCode&sp1=not&st4=Y4+or+Y5+or+P5&sf4=SubVersionCode&ds=world+economy%3B+All+Subjects%3B+&m=3&dc=26&plang=en}}</ref> === Periodu clásicu tempranu (ca. 200 e.C. – 320 d.C.) === ==== Dinastía Satavahana ==== L'Imperiu Satavahana foi una dinastía real india centrada en Amaravati, Andra Pradesh, según en Junnar (Puni) y Prathisthan (Paithan) en Maharastra. El territoriu del imperiu ocupó gran parte de la India dende 230 e.C. d'equí p'arriba. Los Satavahanas empezaron como feudatarios de la dinastía Maurya, pero declararon la so independencia col cayente d'esta postrera. Son conocíos como patrocinadores del hinduismu y el budismu, lo que dio orixe a monumentos budistes de Ellora a Amaravathi. Los Satavahanas fueron unu de los primeros estaos indios n'acuñar monedes colos sos gobernantes grabaos. Formaron una ponte cultural y tuvieron un rol importante nel comerciu y na tresferencia d'idees y cultura ente la llanura indogangética y l'estremu sur de la India. Tuvieron que competir col Imperiu Shunga y dempués cola dinastía Kanva de Magadha pa establecer el so dominiu. Darréu, tuvieron un rol crucial na proteición d'una gran parte de la India contra invasores estranxeros, como los sakas, yavanas y pahlavas. En particular, les sos lluches contra los Kshatrapas occidentales siguieron mientres un llargu tiempu. Los gobernantes notables de la dinastía Satavahana, Gautamiputra Satakarni y Sri Yajna Satakarni, pudieron ganar a los invasores estranxeros, como los Kshatrapas occidentales y detener la so espansión. Nel sieglu III d.C., l'imperiu estremar n'estaos más pequeños. ==== Imperiu Shunga ==== L'imperiu Shunga foi una antigua dinastía india de Magadha que controló vastes árees del subcontinente indiu dende ca. 187 e.C. a 78 e.C. La dinastía establecer en Pushyamitra Shunga dempués de la cayida del Imperiu Maurya. La so capital foi Pataliputra, pero emperadores posteriores, como Bhagabhadra tamién tuvieron corte en Besnagar, na moderna Vidisha, nel oriente de Malwa.<ref>{{cita publicación |autor= Donald Stadtner |títulu=A Śoṅga Capital from Vidiśā |fecha=1975 |publicación=Artibus Asiae |volume=37| númberu=1/2 |páxines=101–104 |ISSN=0004-3648 |jstor=3250214}}</ref> Pushyamitra Shunga gobernó mientres 36 años y foi asocedíu pol so fíu Agnimitra. Hubo diez gobernantes shunga. L'imperiu ye notable poles sos numberoses guerres contra potencies estranxeres ya indíxenes. Llibraron batalles contra los kalingas, satavahanas, indogriegos y posiblemente los panchalas y mitres. L'arte, la educación, la filosofía y otres formes d'aprendizaxe floriaron mientres esti periodu, qu'inclúi pequeñes figures de terracota, grandes escultures de piedra y monumentos arquiteutónicos como la estupa de Bharhut y la gran estupa de Sanchi. Los gobernantes shunga ayudaron a establecer la tradición del mecenalgu real a la educación y l'arte. La escritura usada nel imperiu yera una variante brahmi y emplegóse pa escribir l'idioma sánscritu. L'Imperiu Shunga tuvo un rol importante nel patrociniu de la cultura india nuna dómina cuando dalgunos de los desarrollos más importantes nel pensamientu hindú taben en marcha. Esto ayudó al imperiu a floriar y ganar poder. ==== Reinos de noroeste y cultures híbrides ==== Los reinos del noroeste y les cultures híbrides del subcontinente indiu incluyeron a los indogriegos, los indoescitas, los indopartos y los indosasánidas. • '''Reinu indogriego:''' El indogriego Menandro I, que reinó ente 155 e.C. y 130 e.C., condució a los grecobactrianos fora de Gandhara y más allá del Hindukush y convirtióse en rei pocu dempués de la so victoria. Los sos territorios cubríen Panjshir y Kapisa nel actual Afganistán y estendíense a la rexón del Punyab, con munchos estaos tributarios al sur y al este. La capital Sagala (actual Sialkot) espolletó descomanadamente sol gobiernu de Menandro.<ref name="estrabón">{{cita llibru |autor=Estrabón |títulu=Geographica |editor=William Heinemann |editorial =H. L. Jones | añu=1924|lugar=Londres|páxines=Ch. XI|url=http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Strab.+11.11.1|isbn=978-0-674-99055-5|fechaaccesu=22 de payares de 2007}}</ref> El testu clásicu budista Milinda Pañha empondera a Menandro diciendo que nun hubo “nengún igual a Menandro en tola India”.<ref name="davids">{{cita llibru |títulu=The Milinda-questions |fecha=2000 |otres Traducción al inglés de T. W. Rhys Davids |editorial=Routledge |lugar=Londres |url=http://www.sacred-texts.com/bud/sbe35/sbe3503.htm |isbn=978-0-415-24475-6 |fechaaccesu=22 de payares de 2007}}</ref> El reinu, que duró casi dos sieglos, foi gobernáu por una socesión de más de 30 reis indogriegos, que frecuentemente tuvieron en conflictu ente ellos. • '''Reinu indoescita:''' Los indoescitas yeren descendientes de los sakas (escites) que migraron dende'l sur de Siberia a Paquistán y de Aracosia a la India dende mediaos del sieglu II e.C. al sieglu I d.C. Movieron a los indogriegos y gobernaron un reinu que s'estendía dende Gandhara hasta Mathura. El poder de los gobernantes saka empezó a tornar nel sieglu II d.C., dempués de que los escites fueron ganaos pol emperador del sur de la India Gautamiputra Satakarni de la dinastía Satavahana.<ref>{{cita llibru |autor=B.V. Rayo |títulu=World history from early times to A D 2000 | añu=2005 |páxina=97}}</ref>{{sfn|Daniélou|(2003)|p=136}} Darréu, el reinu Saka foi dafechu destruyíu por Chandragupta II del Imperiu Gupta del este de la India nel sieglu IV.<ref>{{cita llibru |autor=Ramesh Chandra Majumdar |títulu=Ancient India | añu=2005 |páxina=234}} </ref> • '''Reinu indoparto:''' El reinu indoparto foi gobernáu pola dinastía gondofárida, nomada asina pol so primera gobernante, Gondofares. Gobernaron partes de los actuales Afganistán, Paquistán y noroeste de la India,<ref name="earrings">{{cita web |url=http://www.marymount.k12.ny.us/marynet/stwbwk05/05vm/earrings/html/emanalysis.html |títulu=Parthian Pair of Earrings | editorial=Marymount School |llugar= Nueva York |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016170933/http://www.marymount.k12.ny.us/marynet/stwbwk05/05vm/earrings/html/emanalysis.html |archive-date=16 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=22 de payares de 2007}}</ref> mientres el sieglu I d.C. o pocu antes. Mientres la mayor parte de la so historia, los reis gondofáridas tuvieron Taxila (na actual provincia paquistanina de Punyab) como la so residencia y gobernaron dende ende, pero mientres los últimos años de la esistencia del reinu, la capital camudó ente Kabul y Peshawar. Estos reis tradicionalmente fueron llamaos indopartos, yá que'l so acuñamientu tuvo inspirada frecuentemente pola dinastía arsácida, pero probablemente pertenecíen a grupos más amplios de tribus iranies que vivíen al este de Partia puramente dicha y nun hai pruebes de que tolos reis qu'ostentaron el títulu de gondófaros, que significa “portador de gloria”, tuvieren rellacionaos. • '''Reinu indosasánida:''' L'imperiu sasánida de Persia, que foi contemporaneu al Imperiu Gupta, espandir na rexón del actual Baluchistán en Paquistán, onde l'amiestu de les cultures india ya irania dio orixe a una cultura híbrida sol gobiernu de los indosasánidas. ==== Comerciu y viaxes a la India ==== • El comerciu de especies de Kerala atraxo a la India a comerciantes de tol Vieyu Mundu. Fontes escrites tempranes y grabaos de la Edá de Piedra del Neolíticu indiquen que'l puertu de Muziris, en Kerala, na mariña suroeste de la India, estableciérase como un gran centru de comerciu de especies, o como'l xardín de especies de la India”. Yera'l llugar a onde comerciantes y esportadores queríen llegar, incluyíos Cristóbal Colón, Vasco da Gama y otros.<ref name=Donkin69>Donkin (2003), p. 63 69</ref> • El budismu entró a China al traviés de la ruta de la seda nel sieglu I o II d.C. La interaición de cultures tuvo como resultáu que dellos viaxeros y monxos chinos entraren a la India. Los más notables fueron Faxian, Yijing, Song Yun y Xuanzang. Estos viaxeros escribieron informes detallaos del subcontinente indiu, incluyíos los aspeutos políticu y social de la rexón.<ref>{{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=ZLFXAAAAMAAJ&pg=PA506&dq=fa+hian|títulu=The Medical times and gazette, Volume 1|autor=|añu=1867|editorial=John Churchill|edition=|lugar=Londres |páxina=506|isbn= |páxines=|fechaaccesu=19 de febreo de 2011}}(Orixinal de la Universidá de Michigan)</ref> • Los establecimientos relixosos hindús y budistes d'Asia del sur llegaron a tar acomuñaos cola actividá económica y el comerciu yá que los sos patrocinadores destinaron grandes fondos que dempués s'utilizaríen pa beneficiar la economía llocal por aciu l'alministración de la facienda, l'artesanía y la promoción d'actividaes comerciales. El budismu en particular viaxó col comerciu marítimu y promovió l'acuñamientu, l'arte y a alfabetización.<ref name=Donkin67>Donkin (2003), p. 63</ref> Los comerciantes indios que trabayaben nel comerciu de especies llevaron la gastronomía india al sureste asiáticu, onde se fixo popular ente los habitantes nativos. • El mundu grecorromanu comerciaba al traviés de la ruta del inciensu y les rutes Roma-India.<ref name="Fage 1975: 164">Fage (1975), p. 164</ref> Mientres el primer mileniu, les rutes marítimes a la India taben controlaes por indios y etíopes, que se convirtieron na potencia comercias marítima del mar Coloráu. • Acordies con Posidonio, darréu citáu na Xeografía d'Estrabón,<ref>{{cita web | títulu=Strabo's Geography Book II Chapter 3 | url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/Y/Roman/Texts/Strabo/2C*.html#3.4 |idioma=inglés}}</ref> el sistema de vientos monzónicos del océanu índicu foi saleáu per primer vegada por Eudoxo de Cícico en 118 e.C. o 116 e.C. Posidonio menta a un marineru náufragu de la India que foi rescatáu nel mar Colorado y lleváu ante Tolomeo VIII n'Alexandría. Estrabón amuésase escépticu de que lo anterior fuera verdá. Los estudios modernos considerar relativamente creíble. Mientres el sieglu II e.C., barcos griegos ya indios coincidíen en puertos árabes como Adén.<ref>{{cita web | títulu=Greatest emporium in the world |autor= UNESCO |url=http://www.unesco.org/csi/pub/source/alex5.htm |idioma=inglés}}</ref> Otru navegante griegu, Hippalus, recibe n'ocasiones el creitu d'afayar la ruta de los vientos monzónicos a la India. N'ocasiones faen conxetures sobre sobre la participación de Hippalus nes espediciones de Eudoxo.<ref>For more on the establishment of direct sailing routes from Egypt to India, ancient knowledge of the monsoon winds, and details about Eudoxus and Hippalus, see: {{cita llibru |apellíu=Hourani |nome=George F. |títulu= Arab Seafaring in the Indian Ocean in Ancient and Early Medieval Times |añu= 1995 |publicación=Princeton University Press |isbn= 0-691-00032-8 |páxines=24–26}}; online at [https://books.google.com/books?id=ZDh2KKSlQg4C Google Books]</ref> ==== Imperiu Kushán ==== L'Imperiu Kushán espandir dende lo qu'anguaño ye Afganistán pel noroeste del subcontinente sol lideralgu del so primer emperador, Kujula Kadphises, a mediaos del sieglu I d.C. El so orixe venía de una tribu d'Asia central de llingua indoeropea llamada los yuezhi,<ref>{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/105520/Zhang-Qian |títulu=Zhang Qian |fecha=2015 |publicación=Encyclopædia Britannica}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/654618/Yuezhi |títulu=Yuezhi |fecha=2015 |publicación=Encyclopædia Britannica}}</ref> una caña de los cualos foi conocida como los kushán. En tiempos del nietu de Kujula Kadphises, Kanishka el Grande, l'imperiu d'estendió hasta tomar gran parte d'Afganistán y dempués les partes nortices del subcontinente indiu hasta árees tan alloñaes como Saketa y Sarnath, cerca de Benarés. L'emperador Kanishka foi un gran patrocinador del budismu. Sicasí, a midida que los kushán espandir al sur, les deidaes de les sos monedes terminaron per reflexar la so nueva mayoría hindú. Los kushán xugaron un rol importante nel establecimientu del budismu na India y la so espansión a Asia central y China. L'historiador Vicent Smith comentó sobre Kanishka: Tuvo'l papel d'un segundu Ashoka na historia del budismu. L'imperiu enllazó'l comerciu marítimu del océanu Índicu col comerciu de la ruta de la seda ya impulsó el comerciu de llargues distancies, cuantimás ente China y Roma. Los kushán llevaron nuevos enclinos al periodu naciente y de florecimientu del arte de Gandhara, qu'algamó'l so visu mientres el gobiernu kushán. Escontra'l sieglu III, l'imperiu Kushán na India se desintegraba y el so postreru gran emperador conocíu foi Vasudeva I. === Periodu clásicu mediu === ==== Imperiu Gupta - Era Dorada ==== La India clásica referir al periodu cuando gran parte del subcontinente indiu tuvo xuníu sol Imperiu Gupta (aproximao de 320 a 550 d.C.). Llamóse a esti periodu la Era Dorada de la India, que tuvo marcada por grandes meyores na ciencia, teunoloxía, inxeniería, l'arte, la dialéutica, lliteratura, lóxica, les matemátiques, astronomía, relixón y filosofía que materializaron los elementos de lo que se conoz como la cultura hindú. Los númberos indoarábigos, un sistema de notación posicional, aniciar na India y más tarde seríen tresmitíos a Occidente per mediu de los árabes. Los primeros númberos indios namái consistíen en nueve símbolos, hasta'l periodu ente los años 600 y 800 d.C., cuando se desenvolvió'l símbolu de cero pal sistema numberal. La paz y prosperidá creaes col lideralgu de los guptas dexaron la persecución d'empreses científiques y artístiques na India. El puntu cume d'esta creatividá cultural son magnífiques obres arquiteutóniques, escultóriques y pictóriques. El periodu Gupta produció intelectuales como Kalidasa, Aryabhata, Varahamihira, VIshnu Sharma y Vatsyayana, quien llograron grandes meyores en munchos campos académicos. El periodu Gupta foi un finxu na cultura india: los guptas realizaben sacrificios védicos pa llexitimar el so gobiernu, pero tamién sofitaron el budismu, que siguió siendo una alternativa a la ortodoxa brahmánica. Les fazañes militares de los trés primeros gobernantes –Chandragupta I, Damadragupta y Chandragupta II– axuntaron gran parte de la India sol so lideralgu. La ciencia y l'alministración política algamaron nuevos puntos cume mientres la era Gupta. Los fuertes llazos comerciales tamién convirtieron a la rexón nun importante centru cultural y establecer como la base qu'influyiría en reinos y rexones cercanos en Birmania, Sri Lanka, l'archipiélagu malayu ya Indochina. Los postreros guptas aguantaron con ésitu a los reinos del noroeste hasta la llegada de los hunos alchons, quien s'establecieron n'Afganistán escontra la primer metá del sieglu V, cola so capital en Bamiyán. Sicasí, gran parte del Decán y el sur de la India nun se vieron afeutaos por estos acontecimientos nel norte. ==== Dinastía Vakataka ==== L'imperiu Vakataka aniciar nel Decán a mediaos del sieglu III d.C. Créese que'l so estáu estender dende les llendes sureñes de Malwa y Gujarat nel norte hasta'l ríu Tungabhadra nel sur, y dende el mar Arábigu nel oeste hasta les llendes de Chhattisgarh nel este. Fueron los socesores más importantes de los Satavahanas nel Decán y contemporáneos de los Guptas nel norte de la India. Los Vakatakas son conocíos por haber sío proteutores de les artes, l'arquiteutura y la lliteratura. Dirixeron obres públiques y los sos monumentos son un legáu visible. Los viharas y chaytias de los covarones de Ajanta construyir col patrociniu del emperador Vakataka Harishena. ==== Reinu Kamarupa ==== La inscripción de la pilastra de Allahabad de Samudragupta del sieglu IV menta a Kamarupa (Assam occidental) y Davaka (Assam central) como reinos vecinos del Imperiu Gupta. Davaka foi absorbíu por Kamarupa, que creció hasta convertise nun gran reinu que s'estendía dende'l ríu Karatoya hasta cerca de l'actual ciudá de Sadiya, y entendía tol valle del Brahmaputra, el norte de Bengala, partes de Bangladex y n'ocasiones Purnea y partes de Bengala Occidental. Kamarupa foi gobernáu por trés dinastíes: Varman (ca. 350 - 650), Mlechchha (ca. 655 - 900) y Pala (900 - 1100), quien tuvieron como capitales Guwahati (Pragiyotishpura), Tezpur (Haruppeswara) y North Gauhati (Durjaya), respeutivamente. Los trés dinastíes afirmaben ser descendientes de Narakasura, un inmigrante de Aryavarta. Mientres el reináu del rei varman Bahskar Varman (ca. 600-650), el viaxeru chinu Xuanzang visitó la rexón y rexistró los sos viaxes. Más tarde, dempués de la so decadencia y desintegración, la tradición Kamarupa estender en ciertos aspeutos hasta ca. 1255 coles dinastíes Llunar I (ca. 1120 – 1185) y Llunar II (ca. 1155 – 1255). ==== Dinastía Pallava ==== Como colos Guptas nel norte, los Pallavas fueron grandes patrocinadores del desenvolvimientu sánscritu nel sur del subcontinente indiu ente los sieglos IV ya IX. Nel reinu Pallava apaecieron les primeres inscripciones sánscrites n'escritura Grantha. Los primeres Pallavas tuvieron distintos llazos colos países del sureste asiáticu. Los Pallavas usaron l'arquiteutura dravidiana pa construyir templos y academies hindús bien importantes en Mamallapuram, Kanchipuram y otros sitios; mientres el so gobiernu remanecieron grandes poetes. La práutica de dedicar templos a distintes deidaes poner de moda y foi siguida pola arquiteutura y escultura refinaes de los templos d'estilu Vastu shastra. Los Pallavas algamaron el visu del so poderíu mientres el reinu de Mahendravarman I (571 – 630) y Narasimhavarman I (630 – 668) y apoderaron la rexón telugu y la parte nortiza de la rexón tamil mientres aproximao seiscientos años hasta finales del sieglu IX. ==== Dinastía Kadamba ==== Los Kadambas aniciar en Karnataka, India. La dinastía foi fundada por Mayurasharma en 345 y darréu amosaría un potencial de desenvolvimientu de proporciones imperiales, nicios de lo cual apúrrense polos títulos y epítetos asumíos polos sos gobernantes. El rei Mayurasharma ganó a los exércitos de los Pallavas de Kanchi posiblemente con ayuda de delles tribus natives. La fama de los Kadambas algamó'l so puntu máximu mientres el reináu de Kakushthavarma, un gobernante notable col qu'inclusive los reis de la dinastía Gupta texeron aliances matrimoniales. Los Kadambas fueron contemporáneos de la Dinastía Ganga Occidental y xuntes, dambes dinastíes formaron los reinos nativos más antiguos que gobernaron el país con absoluta autonomía. Tres el so cayente, la dinastía siguió gobernando como feudataria d'imperios Kannada mayores, los imperios Chalukya y Rashtrakuta, mientres otros quinientos años, tiempu nel que se ramificó en dinastíes menores como los Kadambas de Goa, los Kadambas de Halasi y los Kadambas de Hangal. ==== Los hunos alchon ==== Los indoheftalitas (o hunos alchon) fueron una confederación nómada d'Asia central mientres l'Antigüedá tardida. Los hunos alchon establecer nel Afganistán modernu, escontra la primer metá del sieglu V. Encabezaos pol so líder militar Toramana, invadieron la rexón nortiza de Paquistán y el norte de la India. El fíu de Toramana, Mihirakula, fíu de Toramana, un hindú shivaísta, treslladar al este hasta cerca de Pataliputra y hasta Gwalior nel centru de la India. Hiuen Tsiang narra la persecución despiadada que Mihirakula fixo de los budistes y la destrucción de los sos monesterios, magar la descripción ye aldericada tocantes a la so autenticidá refierse. Los hunos fueron ganaos por una alianza de gobernantes indios, el marajá (gran rei) Yasodharman de Malwa y em emperador Gupta Narasimhagupta nel sieglu VI. Dalgunos fueron espulsaos de la India y otros asimiláronse na sociedá india. ==== Imperiu de Harsha ==== Harsha gobernó'l norte de la India dende 606 a 647. Foi fíu de Prabhakarvardhana y hermanu menor de Rajyavardhana, quien fueron miembros de la dinastía Pushyabhuti y gobernanron Thanesar, no qu'anguaño ye l'estáu de Haryana. Tres la cayida del Imperiu Gupta a mediaos del sieglu VI, nel norte de la India volvieron predominar repúbliques y estaos monárquicos pequeños. El vacíu de poder causó'l surdimientu de los Vardhanas de Thanesar, qu'empezaron a xunir les repúbliques y monarquíes dende'l Punyab hasta'l centru de la India. Dempués de la muerte del padre y l'hermanu de Harsha, los representantes del imperiu coronaron a Harsha emperador nuna asamblea n'abril de 606 y diéron-y el títulu de marajá cuando namái cuntaba 16 años. Nel visu del so poder, l'imperiu tomaba gran parte del norte y noroeste de la India, estender al este hasta Kamarupa y al sur hasta'l ríu Narmada. Harsha fixo de la ciudá de Kannauj (nel estáu de Uttar Pradesh) la so capital y gobernó hasta 647. La paz y prosperidá qu'apoderaron fixeron de la corte de Harsha un centru cosmopolita qu'atraxo intelectuales, artistes y visitantes relixosos dende llugares bien alloñaos. Mientres esta dómina, Harsha convertir del cultu a Surya al budismu. El viaxeru chinu Xuanzang visitó la corte de Harsha y escribió xuicios favorables d'él al emponderar la so xusticia y arrogancia. La so biografía, Harshacharita (“Los fechos de Harsha”), escrita pol poeta Banabhatta, describe la so asociación con Thanesar, amás de mentar la muralla defensiva, un foso y el palaciu con una dhavalagriha (casa blanca) de dos pisos. === Periodu clásicu tardíu (ca. 650 – 1200 d.C.) === El periodu clásicu tardíu nel subcontinente indiu empezó dempués del fin del Imperiu Gupta y el colapsu del imperiu de Harsha nel sieglu VII que causó la llucha tripartita, y terminó nel sieglu XIII col surdimientu del Sultanatu de Delhi nel norte de la India y el final de los cholas tardíos nel sur de la India cola muerte de Rajendra Chola III en 1279. Dende'l sieglu V al sieglu XIII, los sacrificios srauta tornaron, ente que tradiciones iniciáticas del budismu, jainismu, o más comúnmente'l shivaísmu, visnhuísmu y shaktismu espandir nes cortes reales. Esti periodu produció una parte del arte más refinao de la India, consideráu'l epítome del desenvolvimientu clásicu y el desenvolvimientu de los sistemes espiritual y filosóficu que siguieron siendo l'hinduismu, el budismu y el jainismu. El budismu indiu del noroeste debilitar nel sieglu VI dempués de la invasión de los hunos alchon. La invasión de Mohamed ben Qasim en Sind (Paquistán actual) en 711 favoreció un mayor cayente del budismu. El ''Chach Nama'' da testimoniu de munchos casos de conversión de estupas a mezquites, por casu en Nerun. Nel sieglu VII, Kumarila Bhatta formuló la so escuela de filosofía Mimamsa y defendió la postura de los rituales védicos contra los ataques budistes. El so ésitu dialécticu contra'l budismu ye confirmáu pol historiador budista Tathagata, quien reporta que Kumarila ganó a los discípulos de Buddhapalkita, Bhavya, Dharmadasa y otros. Nel sieglu VIII, Adi Shankara viaxó pol subcontinente indiu p'arrobinar y estender la doctrina de Advaita Vedanta, que consolidóse, y recibe el creitu d'unificar les carauterístiques principales de los pensamientos del hinduismu. Foi un críticu del budismu y la escuela Minamsa del hinduismu y fundó mathas (monesterios) nos cuatro puntos cardinales del subcontinente pa la espansión y desenvolvimientu de la Advaita Vedanta. Ronald Ingen escribe qu'escontra'l sieglu VIII, “los símbolos de los dioses hindús remplazaron al Buda nel centru imperial y nel visu del sistema cosmopolítico, la imaxe o'l símbolu de los dioses hindús llega a agospiase nun templu monumental y ufiértase-y una adoración puya ellaborada d'estilu imperial. Anque'l budismu nun sumió de la India mientres dellos sieglos dempués del sieglu VIII, la proclividad real a los cultos de Vishnú y Shiva debilitaron la posición del budismu dientro del contestu sociopolítico y contribuyó a faer posible'l so debilitamientu”. Del sieglu VIII al sieglu X, trés dinastíes apostáronse'l control del norte de la India: los Gurjara-Pratihara de Malwa, los Pala de Bengala y los Rashtrakutas del Decán. La dinastía Sena tomaría dempués el control del Imperiu Pala y los Gurjara-Pratihara estazar en dellos estaos, cuantimás nos Paramara de Malwa, los Chandela de Bundelkhand, los Kalachuris de Mahakoshal, tomar de Haryana y los Chauhan de Rajputana. Éstos fueron dalgunos de los primeros reinos rajput. Un rajput gujar d'una cla Chauhan, Prithvi Raj Chauhan, foi conocíu polos sos sangrientu conflictos contra los sultanatos túrquicos n'espansión. La dinastía rajput Chandela ye reconocida pol complexu de templos de Khajuraho. L'imperiu Chola remaneció como una gran potencia mientres el reináu de Raxa Raxa Chola I y Rajendra Chola I, quien de manera esitosa invadieron partes del sureste asiáticu y Sri Lanka nel sieglu XI. Lalitaditya Muktapida, que reinó ente 724 y 760, foi un emperador de la dinastía Karkota de Caxmir, dinastía qu'exerció influencia nel noroeste de la India de 625 a 1003 y foi asocedida pola dinastía Lohara. Kalhana nel so ''Rajatarangini'' da'l creitu al rei Lalitaditya d'encabezar una agresiva campaña militar nel norte de la India y n'Asia central. La dinastía Shahi hindú gobernó porciones del oriente d'Afganistán, norte de Paquistán y Caxmir de mediaos del sieglu VII a principios del sieglu XI. En tantu, en Odisha, l'Imperiu Ganga Oriental algamó'l poder; fueron notables pola so avanzada arquiteutura hindú —en particular en templu de Jagannath y el templu de Suria de Konark— y por ser proteutores del arte y la lliteratura. ==== Imperiu Chalukya ==== L'imperiu Chalukya gobernó grandes partes del sur y centru de la India ente los sieglos VI y XII. Mientres esti periodu, los chalukyas gobernaron como tres dinastíes rellacionaes. La dinastía más antigua, conocida como los chalukyas de Badami, gobernaron dende Vatapi (moderna Badami) dende mediaos del sieglu VI. Los chalukyas de Badami empezaron a reivindicar la so independencia na decandencia del reinu Kadamba de Banavasi y rápido algamaron una posición dominante mientres el reinu de Pulakashin II. El gobiernu de los chalukyas marca un finxu importante na historia del sur de la India y una era dorada na historia de Karnataka. L'atmósfera política ye'l sur de la India camudó de pequeños reinos a grandes imperios col ascensu de los chalukyas de Badamia. Un reinu centráu nel sur de la India tomó control y arrexuntó tola rexón ente los ríos Kaveri y Narmada. El surdimientu d'esti imperiu foi testigu de la nacencia d'una alministración eficiente, un comerciu d'ultramar y el desenvolvimientu d'un nuevu estilu arquiteutónicu llamáu “arquiteutura chalukya”. La dinastía Chalukya gobernó partes del sur y centru de la India dende Badami en Karnatka ente 550 y 750, y dempués nuevamente dende Kalyani ente 970 y 1190. La dinastía Chalukya de Gujarat foi una caña de los chalukyas. La so capital en Anhilwara (Patan actual) foi una de les ciudaes más grandes de la India clásica, con una población envalorada de 100 000 habitantes nel añu 1000. ==== Imperiu Rashtrakuta ==== Fundáu por Dantidurga alredor de 753, l'Imperiu Rashtrakuta gobernó dende la so capital en Manyakheta mientres casi dos sieglos. Nel so momentu cumal, los rashtrakutas gobernaron dende'l doab ente los ríos Ganges y Yamuna nel norte hasta'l cabu Comorín nel sur, una dómina granible d'espansión política, fazañes arquiteutóniques y contribuciones lliteraries famoses. Los primeres gobernantes d'esta dinastía fueron hindús, pero los gobernantes posteriores tuvieron fuertemente influyíos pol jainismu. Govinda III y Amoghavarsha fueron los más famosos d'una llarga socesión d'alministradores producíos pola dinastía. Amoghavarsha, que gobernó por 64 años, foi tamién escritor y escribió'l ''Kavirajamarga'', la primer obra poética conocida n'idioma canarés. L'arquiteutura algamó un finxu nel estilu dravidiano, que'l so meyor exemplu ye'l templu Kailasanath de Ellora. Otres contribuciones importantes son les escultures de los covarones de Elefanta en Maharastra, según el templu hindú Kashivishvanatha y el templu jainista Narayana en Pattadakal na Karnataka moderna. El viaxeru árabe Suleimán describió al Imperiu Rashtrakuta como unu de los cuatro grandes imperios del mundu. El periodu rashtrakuta marcó l'empiezu de la edá dorada de les matemátiques nel sur de la India. El gran matemáticu Mahavira vivió nel Imperiu Rashtrakuta y los sos testos tuvieron un impautu enorme nos matemáticos medievales del sur de la India que vivieron dempués d'él. Los gobernantes rasthrakutas tamién fueron mecenes d'homes de lletres qu'escribieron nuna variedá d'idiomes dende'l sánscritu hasta los dialeutos apabhraṃsas. ==== Imperiu Pala ==== L'Imperiu Pala foi fundáu por Gopala I y foi gobernáu por una dinastía budista de Bengala na rexón oriental del subcontinente indiu. Anque los palas yeres siguidores de les escueles mahayana y tántrica del budismu, tamién sofitaron el shivaísmu y el vishnuismu. El morfema ''pala'', que significa “proteutor”, usóse como un sufixu pa los nomes de todos os monarques palas. L'imperiu algamó'l so cumal con Charmapala y Devapala. Créese que Dharmapala conquistaron Kanauj y estendieron la so influencia hasta les llendes más alloñaes del subcontinente indiu nel noroeste. L'Imperiu Pala puede considerase como la era dorada de Bengala en munchos aspeutos. Dharmapala fundó la universidá de Vikramashila y alicó Nalanda, considerada una de les primeres grandes universidaes de la historia. Nalanda algamó'l so apoxéu sol mecenalgu del Imperiu Pala. Los palas tamién construyeron munchos viharas. Caltuvieron llazos culturales estrechos con países del sureste asiáticu y el Tíbet. El comerciu marítimu contribuyó llargamente a la prosperidá del Imperiu Pala. El comerciante árabe Suleimán escribió sobre lo enorme del exércitu pala nes sos memories. ==== Imperiu Chola ==== Los cholas medievales algamaron prominencia a mediaos del sieglu IX y establecieron el mayor imperiu del sur de la India que se viera. Los cholas unificaron exitosamente el sur de la India so la so égida y per mediu de la so fuercia naval estendieron la so influencia en países del sureste asiáticu, como Srivijaya. Con Rajaraja Chola I y los sos socesores Rajendra Chola I, Rajadhiraja Chola, Virarajendra Chola y Kulothunga Chola I la dinastía convertir nuna potencia militar, económica y cultural n'Asia del sur y del sureste. Los barcos de Rajendra Chola I fueron inclusive más lloñe y ocuparíen les mariñes dende Birmania hasta Vietnam, les islles Nicobar y Andamán, les islles Lakshadweep, Sumatra y la península malaya nel sureste asiáticu. El poder del nuevu imperiu foi anunciáu al mundu oriental pola espedición al Ganges que Rajandra Chola I entamó y pola ocupación de ciudaes del imperiu marítimu de Srivijaya nel sureste asiáticu, según poles embaxaes a China. Los cholas apoderaron los asuntos políticos de Sri Lanka mientres más de dos sieglos per mediu de repitíes invasiones y ocupaciones. Tamién tuvieron continuu contautu comercial colos árabes nel oeste y col Imperiu Chinu nel este. Rajaraja Chola I y el so fíu Rajendra Chola I dieron unidá política a la totalidá del sur de la India y establecieron l'Imperiu Chola como una potencia marítima respetada. Colos cholas, el sur de la India algamó nuevos visos nel arte, la relixón y la lliteratura. En toes estes esferes, el periodu chola marcó la culminación de los movimientu qu'empezaren nun periodu anterior colos pallavas. L'arquiteutura monumental en forma de templos maxestosos y escultura en piedra y bronce algamaron una refinamientu nunca antes algamada na India. ==== Imperiu Chalukya Occidental ==== L'Imperiu Chalukya Occidental gobernó la mayor parte del Decán occidental, nel sur de la India, ente los sieglos X y XII. Vastes árees ente'l ríu Narmada nel norte y el ríu Kaveri nel sur quedaron so control chalukya. Mientres esti periodu les otres families gobernantes del Decán, los hoysalas, los seuna yavadas de Devagiri, la dinastía Kaktiya y los kalachuris del sur, taben subordinaes a los chalukyas occidentales y ganaron la so independencia namái cuando'l poder de los chalukyas tornó mientres la segunda metá del sieglu XII. Los chalukyas occidentales desenvolvieron un estilu arquiteutónicu transicional ente l'estilu de la primer dinastía chalukya y el del Imperiu Hoysala posterior. La mayoría de los sos monumentos tán nos distritos qu'arrodien el ríu Tungabhadra nel centru de Karnataka. Exemplos bien conocíos son el templu Kasivisvesvara en Lakkundi, el templu Mallikarjuna en Kuruvatti, el templu Kallesvara en Bagali y el templu de Mahadeva de Itagi. Ésti foi un periodu importante nel desenvolvimientu de les belles artes nel sur d'India, particularmente na lliteratura, una y bones los reis chalukyas occidentales aguiyaron a escritores en llingua canaresa y sánscrita como'l filósofu y estadista Basava y el gran matemáticu Bhaskara II. ==== Primeres incursiones islámiques nel subcontinente indiu ==== La primer lliteratura islámica indica que la conquista del subcontinente indiu foi una de les ambiciones más tempranes de los musulmanes, anque se reconocía como particularmente difícil. Dempués de conquistar Persia, el Califatu Omeya árabe incorporó partes de lo qu'agora son Afganistán y Paquistán alredor de 720. El llibru ''Chach Nama'' narra'l periodu de la dinastía brahmán dempués de la estinción de la dinastía Rai y l'ascensu al tronu del chach de Alor hasta la conquista árabe de Mohamed ben Qasim a principios del sieglu VIII, cuando ganó al últimu monarca hindú de Sind, el rajá Dahir. En 712, el xeneral árabe musulmán Mohamed ben Qasim conquistó la mayor parte de la rexón del Indo, nel Paquistán modernu, pal Califatu Omeya, ya incorporar como la provincia de “As-Sindh” con capital n'A el-Mansurah, 72 km al norte de l'actual Hyderabad en Sind, Paquistán. Dempués de delles incursiones, los reis hindús al este del Indo ganaron a los árabes mientres les campañes omeyes na India y de esa manera detuvieron la so espansión y contener en Sind, Paquistán. Vikramaditya II del Imperiu Chalukya, Nagabhata I de la dinastía Pratihara y Bappa Rawal de la dinastía Guhilot, refugaron a los invasores árabes a principios del sieglu VIII. Dellos reinos islámicos (sultanatos) so gobernantes tanto estranxeros como rajputs apocayá conversos establecer nel nordeste del subcontinente (Afganistán y Paquistán) mientres dellos sieglos. Dende'l sieglu X, Sind foi gobernada por rajputs de la dinastía Soomra y dempués, a mediaos del sieglu XIII, por rajputs de la dinastía Samma. Amás, floriaron comunidaes musulmanes de comerciantes a lo llargo de la mariña del sur de la India, ye especial na mariña occidental, onde comerciantes musulmanes llegaron en pequeños númberos, principalmente procedentes de la península arábiga. Esto marcó la introducción d'una tercer relixón abrahámica, dempués del xudaísmu y el cristianismu, frecuentemente en forma puritana. Mahmud de Gazni a principios del sieglu XI incursionó principalmente nes zones noroccidentales del subcontinente indiu en 17 ocasiones, pero nun buscaba establecer un dominiu permanente neses árees. ==== Los shahi hindús ==== Les dinastíes Shahi de Kabul gobernaron el valle de Kabul y Gandhara (nos actuales Paquistán y Afganistán) dende la decadencia del Imperiu Kushan nel sieglu III hasta principios del sieglu IX. Los shahis estrémense xeneralmente en dos yeres: los shahis budistes y los shahis hindús, col cambéu ente elles alredor de 870. El reinu conocióse como'l Shahan de Kabul o Ratbelshahan de 565 a 670, cuando les capitales alcontrar en Kapisa y Kabul, y dempués en Udabhandapura, tamién conocida como Hund. Los shahis hindús, col so rei Jayapala, son conocíos pola so llucha pa defender el so reinu contra los gaznávidas, na rexón del este d'Afganistán y Paquistán. Jayapala vio un peligru nel afitamientu de los gaznávidas ya invadió la so capital de Ghazni, tantu mientres el reináu de Sebuktigin como nel del so fíu Mahmud, colo cual empecipiaron los conflictos ente los gaznávidas musulmanes y los shahis hindús. Sicasí, Sebuktigin ganó a Jayapala y forzar a pagar una indemnización. Jayapala incumplió'l pagu y volvió al campu de batalla. Sicasí, Jayapala perdió'l control de la rexón completa ente'l valle de Kabul y el ríu Indo. Jayapala axuntó un gran exércitu d'hindús punyabíes. Cuando Jayapala entró na rexón del Punyab, el so exércitu xubía a 100 000 unidaes de caballería ya innumberables unidaes d'infantería. Sicasí, el so exércitu nun tuvo oportunidá contra les fuercies occidentalessobremanera contra'l mozu Mahmud de Ghazni. Nel añu 1001, poco tiempu dempués el sultán Mahmud llegó al poder y caltúvose ocupáu contra los qarakánidas al norte del Hindukush, Jayapala atacó Ghazni una vegada más, pero sufrió otra derrota de manes de les poderoses fuercies gaznávidas, cerca de l'actual Peshawar. Dempués de la batalla de de Peshawar, Jayapala suicidóse. A Jayapala asoceder el so fíu Anandapala, quien xunto con otres xeneraciones de la dinastía shahi tomó parte en delles campañes contra'l poder gaznávida n'espansión, pero ensin ésitu. Los gobernantes hindús finalmente exiliáronse nos montes Siwalik en Caxmir. == Los Reinos Medios (la Era Dorada) == Los Reinos Medios, particularmente los asociaos cola [[dinastía Gupta]], son tamién conocíos como la era dorada» de la India, yá que foi una dómina de desenvolvimientu cultural incomparable. Los [[kushana|kushanes]] invadieron el noroeste de la India na metá del [[sieglu I|sieglu I&nbsp;d.&nbsp;C.]] dende'l [[Asia Central]] y fundaron un imperiu que s'estendía dende [[Peshawar]] hasta la metá de la cuenca del [[ríu Ganges]] y posiblemente hasta la [[Badea de Bengala]]. Tamién incluyía [[Bactria]] (nel norte d'[[Afganistán]] y sur de [[Taxiquistán]]). El so poderíu llegó a estendese pol [[Turquestán]] y ayudaron a arrobinar el budismu en [[China]]. Na India surdieron dellos reinos. El más antiguu ye'l reinu de [[Pandy]], al sur de [[Tamil Nadú]], siendo la capital [[Madurai]]. Los [[reinu indogriego|reinos indogriegos]] que surdieron dempués de la conquista d'[[Alexandru Magnu]], gobernaron [[Gandhara]] dende l'añu {{DC|180}} hasta'l {{DC|10}} Por esa dómina empezó a tomar forma'l reinu [[dravídicu]] [[dinastía pandya|Pandia]], nel sur de la India. === L'Imperiu satavajana === Los [[dinastía satavahana|satavájanas]], tamién conocíos como los [[andharas]], fueron una dinastía que gobernó'l sur y centru d'India al empiezu del añu {{AC|230}} Magar nun se sabe con exactitú cuánto duró esta dinastía, les estimaciones más lliberales indiquen que pudo durar unos 450&nbsp;años. Antes de la so desapaición, sicasí, el reináu habíase desintegráu en distintos Estaos, lo cual xuníu a les ambiciones de los rexentes feudales, causó'l so cayente. === Imperiu kushan === {{AP|Imperiu kushan}} L'[[Imperiu kushana]], que reinó mientres el periodu ente'l [[sieglu I]] y el [[sieglu III|III&nbsp;d.&nbsp;C.]], estender dende [[Taxiquistán]] hasta'l mar [[Mar Caspiu|Caspiu]] y dende [[Afganistán]] hasta'l valle del ríu Ganges. L'imperiu foi creáu por [[tocarios]] no que ye güei [[Turkestán]] (nel este de China), pero yera culturalmente apoderáu pola India del norte. Tenía contactos diplomáticos con [[Imperiu romanu|Roma]], [[Persia]] y [[China]] y por dellos sieglos tuvo nel centru del comerciu ente l'Oriente y Occidente, espandiendo'l [[budismu]] al traviés de [[China]]. === Dinastía gupta === Mientres el [[sieglu IV]] y [[sieglu V|V]] la [[dinastía gupta]] unificó la India. Mientres esti periodu, denomináu la era d'oru» de la India, la cultura, ciencia y alministración política hinduista algamó'l so apoxéu. Dempués de la so cayida nel [[sieglu VI]], la India estremóse nuevamente en numberosos reinos rexonales. L'orixe d'esta dinastía nun ye bien conocíu, anque'l viaxante chinu [[Itsing|I'tsing]] fala d'esti imperiu, según los ''[[Puranas]]'' hinduistes tamién faen referencia a él. L'imperiu llegó al so fin dempués del ataque de los [[hunos]] del centru d'Asia. Unos descendientes menores del clan Gupta siguieron gobernando [[Magadha]] dempués de la desintegración del imperiu. Estos Guptas fueron finalmente derrocaos pol rei [[Vardhana Harsha|Jarsha Vardhana]], qu'estableció a mediaos del [[sieglu VII]] un imperiu que anduvo a la tema col de los Guptas, magar foi de curtia duración. == Últimos reinos medios. La era clásica == [[Ficheru:StandingBuddha.jpg|thumb|Estatua de [[Buda]] del [[sieglu V]], en [[Mathurá]] ([[Uttar Pradesh]]), del periodu [[Gupta]] ([[sieglu IV]] y [[sieglu V|V]]).]] Na dómina final de los Reinos Medios surdió'l reinu de Chola na zona norte de Tamil Nadu y el reinu de Chera en Kerala. Los puertos del sur de la India comerciaban viviegamente col [[Imperiu romanu]] y col sureste d'Asia, principalmente en especies. Nel norte, el primeru de los Rajputs, una serie de reinaos consolidáronse y llegaron a sobrevivir per cerca d'un mileniu hasta la independencia d'India de la dominación británica. === L'Imperiu jarsha === El rei [[harsha|jarsha]] de Kannauj llogró reunificar el norte de la India mientres el so reináu nel [[sieglu VII]]. El so reinu colapsó dempués de la so muerte. Dende'l [[sieglu VII]] al [[sieglu IX|IX]], tres dinastíes llucharon pol control del norte de la India; los [[Pratahara|Pratajaras]] de [[Malwa]] y dempués [[Kannauj]]; los [[dinastía pala|palas]] de [[Bengala]] y los [[rashtrakuta|rashtrakutes]] de [[Deccan]]. === Los chalukias y los pallavas === L'[[dinastía chalukya|Imperiu chalukia]] rexentó parte del sur de la India dende [[550]] a [[750]]&nbsp;d.&nbsp;C. y nuevamente de [[970]] a [[1190]]. Los [[pallava|pallaves]] rexentaben otres partes d'esi territoriu mientres periodos similares. Mientres un periodu d'aproximao un sieglu ambos reinos tuvieron diverses guerres menores, conquistando unu la capital del otru en diverses ocasiones. Los reis de Sri Lanka y de Kerelan Cheras diéron-y soporte a los pallavaras, ente que los pandias sofitaron a los chalukias. Magar la idea d'un Imperiu indiu aniciada nel norte de la India fuera refugada a la fin del Imperiu jarsha, esi conceutu treslladar al sur. Estos dos dinastíes son bien conocíes polos [[templu|templos]] fechos sobre roques. === Los pratiharas, palas y rastrakutas === Los Pratiharas, tamién llamaos Gurjara-Pratiharas foi una dinastía india que gobernó dellos reinos nel norte de la India dende'l sieglu VI al [[Sieglu XI|XI]]. L'[[Imperiu pala]] controló [[Bengala]] y [[Bihar|Bijar]] dende'l [[sieglu VIII]] hasta'l [[sieglu XII]]. Los rashtrukas fueron una dinastía que reinó'l Deccan dende'l sieglu VIII al sieglu X dempués de la cayida del imperiu Chalukya. Estos trés reinos apostáronse'l dominiu del norte de la India nel tiempu en que los Cholas espolletaben nel sur. === Los rajputs === Los primeros reinos [[Rajput]] de los que se tien conocencia surdieron en [[Rayastán]] nel [[sieglu VI]] y esta dinastía reinó la mayor parte del norte de la India, incluyendo [[Gujarat]] (Solankis), Malwa (Paramaras), Bandelkhand (Chandelas) y [[Haryana]] (Tomares). La [[dinastía palava]] de [[Kanchipuram]] gobernó'l sureste de la India ente los sieglos IV ya IX. Los pratijara reinaren la India primero que los rasputs. Delles otres dinastíes tales como los Yadav, Chera, [[Hoysala]], Sena y Pala controlaron dellos reinos mientres esta era. == Los sultanatos islámicos == Les primeres incursiones del islam nel Sur d'Asia apaecen nel primer sieglu dempués de la muerte del profeta [[Mahoma]]. El [[califa]] [[omeya]] de [[Damascu]], [[Walid I]], unvió una espedición a [[Beluchistán]] y [[Sindh]] nel añu [[711]] liderada por Muhammad bin Qasim (que'l so nome foi dau al segundu puertu de [[Karachi]]). La espedición llegó hasta'l norte en [[Multen]], pero nun llogró retener la rexencia de dicha rexón, nin establecer el réxime islámicu n'otres partes d'India. Sicasí, la presencia d'una colonia musulmana en Sindh dexó'l desenvolvimientu del comerciu y l'intercambiu cultural, según l'espardimientu de la relixón islámica al traviés de conversiones en delles partes de la India. Tres sieglos dempués, los turcos, perses y afganistanos intentaron conquistar la India al traviés de les rutes del noroeste. [[Mahmud de Ghazni]] ([[979]]-[[1030]]) encabezó una serie d'espediciones contra los reinos de Rajput y estableció una base en Panyab pa futures incursiones. === El sultanatu de Delhi === Mientres los postreros 25 años del sieglu XII, [[Muhammad de Gur]] invadió la planicie ente los ríos Indo y Ganges, conquistando [[Ghazni]], [[Multen]], [[Sindh]], [[Lahore]] y [[Delhi]]. Unu de los sos xenerales, [[Qutb-ud-din Aibak]], proclamóse sultán de Delhi. Nel sieglu XIII, [[Shams ud din Iltutmish]] ([[1211]]-[[1236]]), enantes un traficante d'esclavos, estableció'l reinu turcu de Delhi, lo cual dexó a otros sultanes nos 100&nbsp;años siguientes a estendese, llegando al este a Bengala y al sur hasta Deccan. Esti sultanatu tuvo suxetu a continues conmociones, al puntu que cinco dinastíes surdieron y vencieron; la [[dinastía de los Esclavos]] (1206-1290), la [[dinastía Khilji]] (1290-1320), la [[dinastía Tughlaq]] (1320-1413), la [[dinastía Sayyida]] (1414-1451) y la [[dinastía Lodi]] (1451-1526). La dinastía Khalji baxu [[Alaudín]] (1296-1315) llogró rexentar el sur de la India por un tiempu, pero les lluches internes desmembraron les árees conquistaes rápido. El poder en Delhi frecuentemente llográbase al traviés de la violencia —16 de los 35&nbsp;sultanes rexentes nesa dómina fueron asesinaos— y llexitimaos al traviés de llealtaes tribales. Les lluches internes y les intrigues na corte yera tan frecuentes como traicioneres; los territorios que controlaba'l sultán espandíense y amenorgábense dependiendo de la so personalidá y fortuna. Tanto'l ''[[Corán]]'' como'l ''Sharia'' (llei islámica) trataron de sustituyir la [[relixón hinduista]], pero ensin enforma ésitu. El sultán Ala ud-Din trató d'instalar un sistema centralizáu de gobiernu, lo cual nun llogró. Magar los musulmanes introducieron meyores na agricultura, por aciu la construcción de canales y otros métodos de regación, la inestabilidá política y los métodos de cobru d'impuestos influyeron negativamente sobre la clase llabradora. Sicasí, los elevaos gastos de les clases aristocrátiques favorecieron al comerciu nesta área, onde se vieron favorecíos los artesanos que trabayen el metal y la piedra y los textileros. Mientres esti periodu la llingua [[Idioma persa|persa]] y munchos aspeutos culturales de Persia fixeron presentes nos centros de poder de la India. === Los sultanatos del Sur === El fracasu de los sultanes d'asegurase'l dominiu de Deccan y del Sur de la India resultó na apaición d'una serie de dinastíes tales como'l [[Sultanatu de Bahmani]] (1347-1527) y l'imperiu hinduista de Vijayanagara (1336-1565). Safar Khan, un gobernador provincial so los Tughluqs, remontar contra los turcos y proclamóse Sultán tomando'l títulu de Ala-ud-Din Bahman Shah en 1347. El [[Sultanatu de Bahmani]], alcontráu al norte de Deccan, duró cerca de dos sieglos, hasta que foi estazáu en [[1527]] en cinco Estaos menores conocíos como los sultanatos de [[Decán]] ([[Bijapur]], [[Golconda]], [[Ahmednagar]], [[Berar]] y [[Bidar]]). El sultanatu de [[Bahmani]] adoptó los métodos de cobru d'impuestos y d'alministración establecíu polos sultanes de Delhi y la so cayida foi aniciada pola competencia y odiu ente los inmigrantes musulmanes ya hinduistes conversos con estranxeros y oficiales en servicios temporales. El sultanatu de Bahmani empecipió un procesu cultural importante particularmente na arquiteutura y la pintura. == L'Imperiu vijayanagara == {{AP|Imperiu vijayanagara}} [[Ficheru:Shiva and Uma 14th century.jpg|thumb|320px|right|Estatua de [[Shivá]] y la so esposa [[Uma (diosa)|Uma]]. Tomáu del norte de la India, anguaño nel [[Institutu Smithsonianu]] (en [[Washington D. C.]])]] L'Imperiu vijayanagara (conocíu asina pol nome la so capital la cual anguaño denominar Karnataka) espandióse rápido escontra Madurai al sur y [[Goa]] al oeste. Los sos gobernantes siguieron les práutiques de los Cholas, especialmente na agricultura y comerciu, promoviendo les asociaciones comerciales y honrando los templos con importantes apurríes. Esistía, per otra parte, una fuerte rivalidá col sultanatu de Bahmani pol control sobre'l valle del ríu Krishna-Tungabhadra, que camudaba de dominiu en función al poderíu militar del momentu. Les asociaciones de mercaderes llograron so esti imperiu una gran puxanza, al puntu que llograron mayor poder que los terratenientes y los brahmanes na corte. El comerciu pasó eventualmente a manes d'estranxeros, onde árabes y [[Portugal|portugueses]] pertenecíen pa controlar los puertos occidentales. En [[1510]] Goa pasó a ser colonia portuguesa. La ciudá de Vijayanagara contenía numberosos templos con ricos ornamientos y diversos altares pa los dioses. Ente los más conocíos ta'l templu dedicáu a Virupaksha, una de les manifestaciones de Shiva, el principal dios de los rexentes de Vijayanagar. Los templos fueron un nucleu de diverses actividaes culturales ya intelectuales, magar estes actividaes taben basaes más nes tradiciones llocales que na realidá política del momentu. Nun había, sicasí, intercambiu cultural colos musulmanes, por cuanto estos yeren consideraos como impuros y por tanto escluyíos d'entrar nos templos. Cuando los rexentes de los cinco sultanatos de Deccan xuniéronse y atacaron Vijayanagara en 1565, l'imperiu derrumbar na batalla de Talikot. == La era mogol == {{AP|Imperiu mogol}} A principios del [[sieglu XVI]], los descendientes de [[Genghis Khan]] invadieron al traviés del [[pasu de Khyber]] y establecieron la [[imperiu mogol|dinastía mogol]], que duró 200&nbsp;años. Esti imperiu (centráu na rexón de [[Delhi]] y [[Agra]]) reinó nel norte del subcontinente indiu dende 1526 y empezó a tornar amodo dempués de [[1707]] para finalmente sumir tres la Guerra d'Independencia de 1857. Esti periodu tuvo importantes repercusiones sociales al ser una mayoría hinduista gobernada por emperadores musulmanes, dalgunos de los cualos patrocinaron la cultura hinduista, ente qu'otros destuyeron templos y establecieron impuestos a los habitantes non musulmanes. Mientres la fase de decadencia del Imperiu mogol, que nel so apoxéu llegó a tener les dimensiones del antiguu [[Imperiu Maurya]], surdieron dellos reinos pa enllenar el vacíu que dexó la desapaición de dichu imperiu. == Imperiu maratha == [[Ficheru:India1760 1905.jpg|thumb|Estensión de la Confederación maratha en [[1760]].]] {{AP|Imperiu maratha}} Los xefes tribales de [[Maratha]] taben al serviciu de los sultanes de Bijapur al oeste de Deccan na dómina en que taben asediados polos mogoles. Shivaji Bhonsle (1627-1680), un feroz combatiente reconocíu como'l padre de la nación [[maratha]]» aprovechó esti conflictu y estableció el so principáu cerca de Puni, que darréu se convertiría na capital de Maratha. Adoptando táctiques [[Guerrilla|guerrilleres]], atacaba les caravanes p'amontar el so poder en dineru, armes y caballos. Shivaji atacó con ésitu a enclaves mogoles, incluyendo'l puertu de Surat. En [[1674]] asumió'l títulu de «Señor del Universu» nuna pomposa coronación, que señaló la so determinación de retar al poderíu mogol, según restablecer el reinu hinduista en [[Majarashtra]], d'onde yera orixinariu. Aurangzeb engarró aprofiantemente a los socesores de Shivaji ente [[1681]] y 1705, pero eventualmente reculó al norte de la India cuando les sos finances empezaron a trate afeutaes por esta llucha y los miles de muertos causaos pola guerra y otres calamidaes. En [[1717]] un emisariu mogol robló un tratáu colos Marathas otorgándo-yos el dominiu sobre Deccan a cambéu de la reconocencia del reinu Mogol y la remisión de ciertos impuestos añales. Sicasí, prontamente los [[Marathas]] prindaron Malwa, Orissa y Bangala del dominiu Mogol. El sur de la India tamién cayó sol poder de los [[Marathas]].<ref name=Raghavan/> La reconocencia del so poder políticu finalmente asocedió cuando l'emperador mogol convidólos a qu'actuaren como auxiliares de los asuntos internos del imperiu, según solicitó la so ayuda pa sacar a los afganistanos de Panyab. Los Maratha a pesar del so poderíu militar nun paecíen demostrar una bona alministración de la nación, nin pa introducir cambeos socioeconómicos necesarios. Una de les sos carauterístiques foi la conquista de nuevos territorios lo que n'ocasiones -yos enfrentó a los llabradores de los territorios conquistaos. Los Marathas caltuvieron delles guerres coles fuercies coloniales britániques (ver [[Primer Guerra Anglu-Maratha]]).<ref name=Raghavan>[https://books.google.es/books?hl=es&lr=&id=HKmXcBCKEcAC&oi=fnd&pg=PA72&dq=kanhoji&ots=Xaim6jB73D&sig=3GPaP8PaghFHDCe2DJJ1OerJq1c#v=onepage&q=kanhoji&f=false T.R. Raghavan, ''Admiral Kanhoji Angre (1669-1729)'', en K. K. N. Kurup, ''India's naval traditions: the role of Kunhali Marakkars''], páx. 72 y siguientes.</ref> Pasu ente pasu empezó a debilitase'l so poderíu y fueron ganaos polos afganistanos na sangrienta batalla de Panipat en [[1761]]. Esto dio orixe a una división del reinu en cinco Estaos independientes. El postreru Peshwa, [[Baji Rayo II]], foi ganáu poles tropes britániques na [[Tercer guerra anglu-maratha]], pero la memoria de Shivaji dexó les firíes abiertes, y a finales del [[sieglu XIX]], una fola de revoluciones sociopolíticas provocaron el tresformamientu completu del Estáu y la [[República de la India]]. == Los sijes == La derrota de los maratha a manes de los afganistanos aceleró la separación de Panyab de Delhi y ayudó en crear el [[reinu sij]] nel noroeste de la India. El movimientu sij aniciar nel [[sieglu II|sieglu&nbsp;II&nbsp;d.&nbsp;C.]], pero nun tuvo mayor relevancia sinón nos sieglos [[sieglu XV|XV]] y XVI, cuando les enseñances de los [[gurúes sijes]] atraxeron a los llabradores de les rexones del norte. Siendo escorríos polos mogoles, los sijes, sol mandu del Gurú Gobin Singh formaron lo que s'apoderó'l [[khalsa|jalsa]] o Exércitu de los Puros. El jalsa remontar contra la represión económica y política de los mogoles en Panyab a la fin del reináu de Aurangzeb. Con táctiques de guerrilles, aprovecharon la inestabilidá política creada poles guerres de los mogoles colos afganistanos y perses, arriqueciéndose y espandiendo el so control territorial. En [[1770]], la hexemonía sij estender dende'l ríu Indo (nel Oeste) hasta'l ríu Iamuna (nel Este) y dende [[Multen]] nel sur hasta [[Jammu (división alministrativa)|Jammu]] nel norte. Pero los sijes, al igual que los majarathas, yeren un conglomeráu desunido de doce reinos que confrontaban continues lluches internes. Foi Ranjit Singh (1780-1839) quien promovió la unidá de los sijes y la convivencia colos hinduistes y musulmanes. Ranjit Singh emplegó oficiales europeos ya introdució una estricta disciplina militar que-y dexó espandir el so territoriu a partes d'Afganistán, Caxmir y [[Ladakh|Ladaj]]. == Dómina europea == La busca nel sieglu XIV de la riqueza y el poder atraxo a los europeos a les mariñes de la India. En [[1498]], [[Vasco da Gama]], el navegante portugués llegó a [[Calicut]] (anguaño Kozhikode, [[Kerala]]) na mariña occidental. Na busca de especies y conversos al cristianismu, los portugueses retaron la supremacía árabe nel Mar d'Arabia y nel [[golfu Pérsicu]]. En 1510 los portugueses apoderar de [[Goa]], ciudá que se convirtió nel centru del so poder comercial y políticu na India y que controlaron per cerca de cuatro siglos y mediu. Incluyendo amás los 60 años d'unificación de [[Portugal]] a [[España]], en estableciéndose la [[Portugal so la Casa d'Austria|Unión Ibérica]] (1580-1640). La competencia ente les naciones europees causó la fundación de compañíes de comerciu n'[[Inglaterra]] (la East India Company, fundada en [[1600]]) y nos [[Países Baxos]] (la Verenigde Oos-Indische Compagnie ―Compañía Xunida del Este d'India fundada en [[1602]]). Estes compañíes teníen como misión prindar el comerciu de les especies, rompiendo'l monopoliu portugués n'Asia. Magar el holandeses, con mayor capital y soporte del so gobiernu, adelantráronse y eventualmente escluyeron a los británicos del comerciu de les especies nes Indies Orientales, principalmente no que ye güei Indonesia, dambes compañíes establecieron la so presencia a lo llargo de la mariña d'India. Yá en [[1609]] el holandeses usaron dellos puertos na Mariña Coromandel al sur d'India, especialmente Pulicat, a 20&nbsp;[[quilómetru|km]] al norte de Madrás, onde comerciaron con esclavos pa los sos plantíos n'Indonesia y con algodón pa les sos fábriques de teles. Los británicos llegaron más tarde y foi en [[1639]] que s'establecieron en Madrás. Los rexentes indios de la dómina vieron con beneplácito la llegada de los holandeses y británicos cola esperanza d'enfrentalos a los portugueses. En [[1619]], [[Jahangir|YahanGuir]] dio-yos permisu pa comerciar nel so territoriu de Surat (en Gujarat) na mariña occidental y Hughli (en Bengala) na mariña oriental. Estos y otros llugares na península, convertir en centros de comerciu de especies, algodón, azucre, pimienta y índigo. Los axentes de les compañíes britániques familiarizar coles costumes y llingües indies, incluyendo'l persa (que yera l'idioma oficial sol reinu de los mogoles). En diverses formes los axentes británicos naquella dómina vivíen como los indios, entemeciéndose en matrimoniu y munchos d'ellos nunca tornaron al so país d'orixe. La conocencia qu'adquirieron los británicos sobre India y los alcuerdos que llegaron colos comerciantes indios dio-y a los británicos una ventaya competitiva sobre otros europeos. Los [[Francia|franceses]], pela so parte, incursionaron na India en [[1664]] fundando la Compagnie des Indes Orientales, fundando un enclave en Pondicherry na Mariña Coromandel. En 1717 l'[[Imperiu mogol|emperador mogol]] [[Farrukh-Siyar]] dio-y a los británicos permisu pa establecese en trenta y ocho pueblos cerca de Calcuta, reconociendo la importancia de caltener continuidá nel comerciu de la rexón de Bengala. Al igual que los holandeses y franceses, los británicos pagaben con plata y cobre, favoreciendo les arques de los mogoles y amontando l'empléu de los artesanos y comerciantes llocales. Los poblaos fortificaos de los británicos dio-yos poderes estraterritoriales, lo cual dexába-yos alministrar les sos lleis criminal y civil y ufiertar numberoses oportunidaes d'empléu, según asilu, a estranxeros ya indios. Les fábriques britániques pertenecíen favorablemente colos sos rivales en tamañu y la población so la influencia británica empezó a aumentar. Les poblaciones orixinalmente pesqueres de Madrás y Calcuta, según Bombay cayeron so l'alministración británica. Les sos factoríes y los llugares axacentes conocíos como Pueblos Blancos, representaben la preeminencia de los británicos en términos de poder políticu, social y cultural. Los indios que trabayaben pa los británicos vivíen nos denominaos Pueblos Negros, a dellos quilómetros de les factoríes. La compañía británica empezó a utilizar a los denominaos cipayos, que yeren soldaos entrenaos por europeos, pero empobinaos por indios, pa protexer el so comerciu y pa resolver disputes de poder ente los xefes llocales. La confrontación ente los franceses y los británicos surdió per primer vegada nel sur de la India, onde s'enfrentaron tropes empobinaes por Francois Dupleix y Robert Clive. Dambos bandos quería asitiar el so candidatu como «nawab» o rexidor de Arcot, na zona alredor de Madrás. Na llucha que s'estendió ente [[1744]] y [[1763]], los británicos llograron les mayores ventayes dempués d'un tratáu de paz robláu en París y finalmente asitiaron al so rexente. Los franceses y británicos tamién sofitaron distintes faiciones na so llucha pola socesión nel virreinatu Mogol de Bengala, siendo Clive quien ganó esta llucha interviniendo exitosamente al derrocar al Nawab Siraj-Ud-Daula na batalla de Palashi (a unos 150&nbsp;km al norte de Calcuta) en [[1757]]. Clive aprovechó astutamente una serie d'intereses llocales en contra del nawab local incluyendo soldaos descontentos y terratenientes y comerciantes que taben sacando provechu a la so rellación colos británicos. Darréu Clive venció a les fuercies mogoles en [[Batalla de Buxar|Buxar]], al oeste de Patna en Bihar en [[1765]] y l'emperador Sha Alam confirió a los británicos los derechos alministrativos sobre la rexón de Bengala, Bihar y Orissa, una rexón con 25&nbsp;millones d'habitantes. Esta concesión estableció de fechu a la compañía británica como'l poder soberano sobre la rexón. Clive foi'l primer gobernador de Bengala. === Consecuencies del colonialismu británicu n'India === La India foi un puntu estratéxicu pa la Gran Bretaña na so penetración n'Asia. El dominiu británicu sobre esi territoriu y el control de la economía de la India pudieron consolidase gracies a la construcción de dellos quilómetros de víes ferriales. == El Raj Británicu == [[Ficheru:British India-es.svg|thumb|400px]] {{AP|Raj Británicu}} Ye ciertu que, nel sieglu XVII, Londres volvió a entamar l'adquisición de territorios estranxeros suspendida dende la terminación desastrosa de la [[Guerra de los Cien Años]]. Pero'l "espíritu" d'estes conquistes yera inda fundamentalmente'l d'una dómina prenacional. Nada confirma esto de manera más estelante que'l fechu de que la "India" solo fixérase "británica" venti años dempués del ascensu de Victoria al tronu. N'otres pallabres, hasta dempués del Motín de 1857, la "India" tuvo gobernada por una empresa comercial, non por un estáu, y menos por una nación-estáu. Pero'l cambéu taba xestándose. Cuando tuvo d'anovase la carta constitutiva de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] en 1813, el Parllamentu ordenó la asignación de 100.000 rupies añales pa promover la educación local, tantu "oriental" como "occidental". En 1823 crear en [[Bengala]] un Comité d'Instrucción Pública, y en 1834, [[Thomas Babington Macaulay]] foi designáu presidente d'esti comité, quién declaró que "un solu llibreru d'una bona biblioteca europea val lo que tola lliteratura nativa de la India y Arabia". Macaulay publicó al añu siguiente de la so designación como presidente del Comité d'Instrucción Pública la so famosa "Minute on Education", llogrando que los sos encamientos aplicárense de momentu. Introducióse un sistema educativu dafechu británicu que, en pallabres de Macaulay, "crearía una clase de persones, de sangre y color indios, pero de gustos, opiniones, moral ya intelectu británicos". En 1836 Macaulay escribió: "Nengún hinduista que recibiera una educación británica va apegar con sinceridá a la so relixón. Creo firmemente, y siempres creyí, que si se siguen los nuesos planes educativos, dientro de trenta años ente les clases respetables de [[Bengala]] nun va haber un solu idólatra". La colonización decisiva de los británicos n'India empieza a partir de la batalla de Plassey en 1757 dempués de ganar al Nawab Siraj Ud Daulah, lo cual dexó-yos ocupar la rexón de Bengala. Esta rexón constituyir nun [[protectoráu]] so l'alministración de la Compañía. Dende esti estáu los británicos espandieron la so influencia escontra otres rexones de la India al puntu qu'en [[1850]] teníen sol so dominiu la mayor parte del subcontinente indiu. En 1857 la rebelión de los cipayos soldaos indios al serviciu de los británicos— nel norte y centru de la India y la so posterior derrota, causó que'l Parllamentu británicu tresfiriera'l poder político y alministrativu de la Compañía a la Corona, siendo ésta l'alministradora direuta de les colonies britániques naquella rexón hasta la so independencia. === El movimientu independentista === {{AP|Movimientu d'Independencia indiu}} A la fin del [[sieglu XIX]] la India, entós daquella una colonia británica, dio los primeros pasos escontra la independencia cola designación de conseyeros nativos al Virréi de la India y la creación de los conceyos provinciales que los sos miembros yeren indios. En [[1920]], el líder indiu [[Mahatma Gandhi]] (tamién conocíu como Majatma [o 'alma grande']) tresformó'l partíu del [[Congresu Nacional Indiu]] nun movimientu de mases en protesta contra la dominación británica. El movimientu llogró'l so oxetivu al traviés d'aiciones parllamentaries, resistencia non violenta y desobediencia civil. Mientres esti tiempu tamién asocedió la emigración de 12&nbsp;millones d'indios y pakistaníes que se movieron a la India o a Paquistán. Solo superada en magnitú pol desplazamientu del pueblu soviéticu por causa de la invasión nazi a la Xunión Soviética, mientres la Segunda Guerra Mundial. == Dempués de la Segunda Guerra Mundial == {{AP|India dempués de la Segunda Guerra Mundial}} Dempués de la independencia y la partición de la India na República de la [[India]] y [[Paquistán]], por seis selmanes, n'agostu y setiembre de [[1947]], los [[hinduismu|hinduistes]], [[sij]]es y musulmanes llucharon ente ellos nuna encarnizada engarradiella que dexó más de 200&nbsp;000 muertos. Dende la so independencia la India intervieno en cuatro guerres contra Paquistán y una contra China. Tamién españó una bomba nuclear en [[1974]] y foi declarada como nación nuclear en [[1998]]. La primer guerra contra Paquistán empezó en 1947 pol control de Caxmir, al igual que la de [[1965]]. En [[1971]], la India acoyó a refuxaos de [[Paquistán del Este]] y ayudó a les fuercies rebalbes d'esa rexón na so llucha pola independencia de la nación que se conoz anguaño como [[Bangladex]]. En 1971, mientres la fase final d'esa guerra la India intervieno direutamente na guerra, lo qu'anició la derrota de Paquistán y la independencia de Bangladex. En [[1962]] la India tamién s'enfrentó militarmente a China por problemes fronterizos. Empezando con una economía inspirada n'idees socialistes dempués de la salida de los británicos, la India foi progresando amodo. Fueron les reformes económiques adoptaes a principios de los [[años 1990|años noventa]] les qu'impulsaron a la India a una crecedera económica más agresivu. Anguaño la India considérase como una nación emerxente con un gran potencial de desenvolvimientu. De fechu en términos de PNB ye anguaño la décima potencia más grande del mundu. Los economistes predicen que, al ritmu actual de crecedera, hacia l'añu 2020 India va convertir nel país más pobláu de la Tierra, y nel 2050 na tercer mayor economía del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|History of India}} {{Tradubot|Historia de la India}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:India]] ne7ubga8nbjs6qofe3wa00xihqwhb7n 0 90848 4379591 4353304 2025-06-26T10:08:52Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379591 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Garri Kímovich Kaspárov''' (Га́рри Ки́мович Каспа́ров /[[Alfabetu Fonéticu Internacional|ˈgarʲɪ ˈkʲiməvʲɪtɕ kɐˈsparəf]]/) {{nym}} ye un [[Gran Maestru (axedrez)|Gran Maestru]] d'[[axedrez]], políticu y escritor [[Rusia|rusu]], que llogró la nacionalidá croata en 2014. Foi [[Campeón del mundu d'axedrez]] de 1985 a 2000. Kaspárov convertir nel Campeón del Mundu más nuevu de la hestoria en [[1985]]. Caltuvo'l títulu mundial oficial de la [[FIDE]] hasta [[1993]], cuando una disputa cola Federación llevar a crear una organización rival, la ''[[Professional Chess Association]]''. Siguió calteniendo'l Campeonatu del Mundu d'Axedrez Clásicu, hasta la so derrota frente a [[Vladímir Krámnik]] en [[2000]]. Kaspárov encabezó la clasificación mundial de la [[Federación Internacional d'Axedrez|FIDE]] de forma cuasi continua dende 1986 hasta la so retirada en [[2005]], algamando en xunetu de 1999 una puntuación de 2851, la mayor llograda hasta'l llogru del [[Gran Maestru Internacional|GM]] [[Magnus Carlsen]] n'abril de 2014, al algamar ésti los 2882 puntos [[Sistema de puntuación Elo|Elo]]. Amás ganó n'once causes el [[Óscar del Axedrez]]. Tamién ye conocíu polos sos enfrentamientos con ordenadores y programes d'axedrez, especialmente tres la so derrota en [[1997]] ante ''[[Deep Blue (ordenador)|Deep Blue]]''; esta foi la primer vegada qu'un ordenador ganó a un Campeón del mundu nuna partida con ritmu de xuegu de tornéu. Kaspárov anunció la so retirada del [[axedrez]] profesional el [[10 de marzu]] de [[2005]] pa dedicar el so tiempu a la política y a la escritura sobre temes d'axedrez. Formó'l movimientu Frente d'Unión Civil y xunióse como miembru de [[La Otra Rusia]], una coalición opositora a l'alministración de [[Vladímir Putin]]. El [[28 de setiembre]] de [[2007]], Kaspárov entró na carrera presidencial de Rusia, recibiendo 379 de 498 nun congresu celebráu en [[Moscú]] por [[La Otra Rusia]].<ref>{{cita web | url = http://www.breitbart.com/article.php?id=D8RVTN2O0&show_article=1 | títulu = Kaspárov xunir a la Carrera Presidencial Rusa | fechaaccesu = 30 de setiembre de 2007 | fecha = 30 de setiembre de 2007 | publicación = Associated Press}}</ref> Anque finalmente'l so partíu nun allegó a les eleiciones de marzu de 2008, debíu, según el mesmu Kaspárov a la imposibilidá de consiguir un local onde axuntar al so partíu, requisitu indispensable según la llei eleutoral rusa. Él foi escluyíu por nun atopar una lo suficientemente grande como espaciu d'arriendu pa montar el númberu de siguidores que tien la obligación llegal pa sofitar una candidatura como la llevó a retirase. Kasparov culpó a "la obstrucción oficial" pola falta d'espaciu disponible. A pesar de que ye llargamente consideráu n'Occidente como un símbolu de la oposición a Putin, foi escluyíu de la votación presidencial. El clima políticu en Rusia según los informes, fai que seya difícil pa los candidatos de la oposición a entamase.<ref>http://www.reuters.com/article/worldNews/idUSL1364229620071213</ref><ref>http://www.thedailybeast.com/articles/2012/06/17/chessmaster-garry-kasparov-is-determined-to-checkmate-vladimir-putin.html</ref> Ye llargamente consideráu nel Oeste como símbolu d'oposición a Putin, sicasí'l sofitu de Kaspárov en Rusia ye consideráu baxu.<ref>Conor Sweeney, Chris Baldwin, [http://www.reuters.com/article/worldNews/idUSL1364229620071213 El "delfín" de Putin en camín a ganar les eleiciones en Rusia] - "Llargamente consideráu nel Oeste un símbolu d'oposición a Putin, el sofitu de Kaspárov en casa ye escasu y les encuestes dicen que nun tien oportunidá de ganar."</ref><ref>Michael Stott, [[Reuters]] [http://www.canada.com/calgaryherald/news/story.html?id=dea037da-5311-468b-9c67-d6835102y9fd&k=43092 Rusia vota pal parllamentu, espérase'l trunfu de Putin] Calgary Herald - "Pero les encuestes amuesen qu'unos cuantos rusos sofiten a Kaspárov o a los partíos pro-Occidental marxinales so la so bandera."</ref> Kasparov ye gallardoniáu col premiu ''[[UN Watch]]'' de les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]], pola so pacífica llucha pol respetu de les llibertaes fundamentales en Rusia.<ref>{{cita web |url= http://www.martinoticias.com/content/kasparov-rusia-opositor-premiu-derechos-humanos/21283.html| títulu= Gary Kasparov va recibir premiu de derechos humanos|autor= MartinNoticias | fechaaccesu=8 d'abril de 2013}}</ref> Anguaño ye presidente de la [[Fundación de Derechos Humanos]] y preside el so Conseyu Internacional. == Biografía == === Inicio de la so carrera === [[Ficheru:Kasparov-2.jpg|thumb|left|A la edá de 11 años, en [[Vilnius]], 1974.]] '''Garri Kímovich Veinshtéin'''<ref name="EB">[http://www.britannica.com/eb/article-9044807/Garry-Kasparov#245672.hook Garri Kasparov - Britannica Online Encyclopedia]</ref> nació en [[Bakú]] ( [[Azerbaixán]]) de madre [[armenia]] Clara Shaguénovna Kasparián y padre rusu [[xudíu]] Kimo Moiséyevich Veinshtéin.<ref name="EB" /> Los sos entamos ajedrecísticos fueron reparando al so padre, quien lu enseñó lo básico; pero empezó a estudiar [[axedrez]] seriamente dempués de que los sos padres<ref>''Retu Ensin Llendes'' una autobiografía de Gari Kaspárov con Donald Trelford, ISBN 0-00-637358-5</ref> propunxéren-y un [[problema d'axedrez]]. El so padre morrió cuando tenía siete años. Adoptó l'apellíu armeniu de la so madre, Kasparián, modificar a una versión más rusificada, Kaspárov. Dende los 7 años, Kaspárov asistió al [[Palaciu de Pioneros]] y con 10 empezó a estudiar na escuela d'axedrez de [[Mijaíl Botvínnik]] col notable maestru [[Vladímir Makogonov|Vladímir Makogónov]]. Makogónov ayudó a desenvolver les aptitúes posicionales de Kaspárov y enseñólu a xugar la [[Defensa Caro-Kann]] y el Sistema Tartakówer del [[Gambito de dama]].<ref>{{cita web | url = http://www.chesscafe.com/text/review506.pdf | títulu = El Nuevu Rei | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | autor = Stephen Ham | fecha = [[2005]] | formatu = PDF | editorial = Chesscafe}}</ref> Kaspárov ganó'l Campeonatu Xuvenil de la [[XRSS]] en [[Tblisi]] en [[1976]], con 7 puntos de 9, a la edá de 13 años. Repitió la fazaña al añu siguiente, ganando con 8.5 de 9. Foi entrenáu por [[Aleksandr Sájarov]] mientres esti tiempu. En [[1978]], Kaspárov participó nel Memorial Sokolski en [[Minsk]]. Fuera convidáu como esceición pero terminó na primer plaza y convirtióse en maestru. Kaspárov dixo repetidamente qu'esti tornéu foi un puntu d'inflexón na so vida y que lo convenció pa escoyer l'axedrez como la so carrera. «Voi Recordar el Memorial Sokolski mientres viva», escribió. Tamién dixo que dempués de la victoria, pensó que tenía oportunidá nel Campeonatu del Mundu.<ref>{{cita web | url = http://www.chessclub.com/help/interview | títulu = ICC Help: entrevista | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | editorial = Internet Chess Club | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070927235149/http://www.chessclub.com/help/interview | fechaarchivu = 2007-09-27 }}</ref> Clasificar por primer vegada pal [[Campeonatu de la URSS d'axedrez]] a la edá de 15 años en [[1978]], el xugador más nuevu a esi nivel. Ganó'l tornéu [[Sistema suizu|suizu]] de 64 xugadores en [[Daugavpils]] nel desempate con [[Ígor Vasílievich Ivánov]], pa prindar la única plaza de clasificación. Kaspárov xubió rápido pola clasificación de la [[FIDE]]. Por un descuidu de la [[Federación d'axedrez de la Xunión Soviética]], participó nun tornéu de [[Gran Maestru Internacional|Grandes Maestros]] en [[Banja Luka]] ([[Yugoslavia]]) en [[1979]] cuando nun clasificara como Maestru (la federación pensó que yera un tornéu xuvenil). Ganó esti tornéu de clase alta, remaneciendo con una clasificación provisional de 2595, suficiente pa catapultarlo al grupu d'axedrecistes d'élite (nesi momentu, el númberu 3 del mundu, l'ex-campeón [[Borís Spassky]] tenía 2630, ente que'l Campeón del Mundu [[Anatoli Kárpov]] tenía 2690). L'añu siguiente, [[1980]], ganó'l [[Campeonatu mundial xuvenil d'axedrez]] de [[Dortmund]], [[Alemaña Occidental]]. Dempués d'esi añu, presentar na categoría mayor como segundu suplente de la seleición de la [[Xunión Soviética]] na [[Olimpiada d'axedrez]] de la [[La Valeta]] ([[Malta]]) y convirtióse en [[Gran Maestru Internacional]]. === Camín escontra'l cume === Siendo adolescente, Kaspárov empató dos veces pola primer plaza nel [[Campeonatu de la URSS d'axedrez]], en [[1980]]-[[1981|81]] y [[1981]]-[[1982|82]]. La so primer victoria a nivel superclase internacional foi en [[Bugojno]] [[1982]]. Consiguió una plaza nel [[Tornéu interzonal]] de [[Moscú]] de 1982, que ganó, clasificándose pal [[Tornéu de candidatos]]. A los 19, foi'l Candidatu más nuevu dende [[Bobby Fischer]], que tenía 15 años cuando se clasificó en [[1958]]. Nesti momentu, yá yera'l segundu xugador na clasificación mundial, tando solu por detrás del [[campeón del mundu d'axedrez]] [[Anatoli Kárpov]] na llista de xineru de [[1983]]. El primer alcuentru de Candidatos de Kaspárov (cuartos de final) foi contra [[Aleksandr Beliavski]], al que Kaspárov ganó por 6-3 (+4 =4 -1).<ref>{{cita web | url = http://www.mark-weeks.com/chess/8284$cix.htm | títulu = Campeonatu Mundial d'Axedrez 1982-84 Fase de Candidatos | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | editorial = Mark Weeks' Chess Pages}}</ref> Los políticos tarrecíen la semifinal de Kaspárov contra [[Víktor Korchnói]], que foi programada pa xugase en [[Pasadena (California)]]. Korchnói desertara de la [[Xunión Soviética]] en [[1976]] y yera nesi momentu'l xugador non-soviéticu n'activu más fuerte. Delles maniobres polítiques previnieron a Kaspárov de xugar con Korchnói y Kaspárov arrenunció al alcuentru. Esto foi resueltu per parte de Korchnói dexando que l'alcuentru volviera xugase en [[Londres]], xunto al alcuentru ente [[Vasili Smyslov]] contra [[Zoltan Ribli]]. Kaspárov perdió la primera partida pero ganó l'alcuentru 7-4 (+4 =6 -1). En [[1984]], ganó la final de Candidatos 8.5-5.5 (+4 =9 -0) contra'l renaciente ex-campeón del mundu [[Vasili Smyslov]], en [[Vilnius]], clasificándose asina pa xugar ante [[Anatoli Kárpov]] pol Campeonatu del Mundu. Nesi añu xunir al [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] y foi escoyíu pal Comité Central de [[Komsomol]]. === Campeonatu del Mundu de 1984 === {{AP|Kárpov contra Kaspárov}} La partida pol Campeonatu del Mundu de [[1984]] ente [[Anatoli Kárpov]] y Gari Kaspárov tuvo munches xubíes y baxaes y un final polémicu. Kárpov empezó en bona forma y dempués de nueve partíes Kaspárov taba per debaxo 4-0 nun alcuentru al primeru que consiguiera seis victories. Pero Kaspárov llogró 17 [[Tables (axedrez)|tables]] consecutives. Perdió la partida 27 y entós volvió a la llucha con otra serie de tables hasta la partida 32, la so primer victoria contra'l Campeón del Mundu. Siguió una socesión de 15 tables, hasta la partida 46; l'anterior récor de duración pa un títulu mundial foi 34 partíes, l'alcuentru de [[José Capablanca]] contra [[Alexander Alekhine]] en [[1927]]. Nesti momentu Kárpov, 12 años mayor que Kaspárov, taba cerca del escosamientu y nun paecía'l xugador qu'empezó l'alcuentru. Kaspárov ganó les partíes 47 y 48 pa consiguir el marcador de 5-3 a favor de Kárpov. Entós, l'alcuentru foi termináu ensin resultancia por [[Florencio Campumanes]], el Presidente de la [[FIDE]] y anuncióse un nuevu alcuentru unos meses dempués. La finalización foi polémica, una y bones dambos xugadores declararon que preferíen que siguiera l'alcuentru. Cuando anunció la so decisión nuna conferencia de prensa, Campumanes citó la salú de los xugadores, qu'habíen estáu tirantes pola duración del alcuentru. Kárpov había perdíu 10 quilos y foi hospitalizáu delles vegaes. Pero Kaspárov taba nun escelente estáu de salú y desaxeradamente ofendíu pola decisión de Campumanes, preguntar por qué taba clausurando l'alcuentru si ambos xugadores queríen siguir. Paecía que Kaspárov, que ganara les últimes dos partíes antes de la suspensión, sentía que ganaría a pesar de la so desventaxa de 5-3. Paecía tar físicamente más fuerte que'l so contrariu y nes partíes posteriores xugara un meyor axedrez. L'alcuentru sería a lo postrero el primer y únicu alcuentru d'un campeonatu del mundu en ser abandonáu ensin resultancia. Les rellaciones de Kaspárov con Campumanes y la FIDE estropiáronse descomanadamente y la engarradiella ente ellos finalmente llegó hasta'l so puntu cume en [[1993]] cola rotura de Kaspárov de la FIDE. === Campeón del mundu === [[Ficheru:Kasparow001.jpg|thumb|300px|El "Chess Classics" de 1999.]] El segundu alcuentru Kárpov-Kaspárov en [[1985]] foi entamáu en [[Moscú]] al meyor de 24 partíes onde'l primer xugador que llegara a 12,5 reclamaría'l títulu. Los resultaos del alcuentru anterior nun se caltendríen. Nel casu d'un empate a 12 puntos, Kárpov caltendría'l títulu; y en casu de ser Kaspárov el ganador, Kárpov tendría derechu de revancha al añu siguiente. Kaspárov aseguró'l títulu a la edá de 22 años, 6 meses y 27 díes<ref>http://www.timeanddate.com/date/durationresult.html?d1=13&m1=04&y1=1963&d2=9&m²=11&y2=1985</ref> por un marcador de 13-11. Esto rompió'l récor del Campeón del Mundu más nuevu, ostentáu mientres 20 años por [[Mijaíl Tal]], que tenía 23 cuando ganó a [[Mijaíl Botvínnik]] en [[1960]]. La victoria de Kaspárov con pieces negres na 16ª partida foi reconocida como una de les obres maestres de tolos tiempos na hestoria del axedrez. L'alcuentru de revancha tuvo llugar en [[1986]], en [[Londres]] y [[San Petersburgu]], xugándose 12 partíes en cada ciudá. Nun momentu del alcuentru, Kaspárov abrió una fienda de tres puntos y paecía decidíu nel so camín a una decisiva victoria del duelu. Pero Kárpov meter na llucha ganando trés partíes consecutives pa nivelar el marcador. Nesti momentu, Kaspárov despidió a unu de los sos entrenadores, el Gran Maestru [[Yevgueni Vladímirov]], acusándolo de vender la so preparación d'[[Apertura (axedrez)|apertures]] al equipu de Kárpov (como describió na autobiografía de Kaspárov ''[[Retu ensin llendes]]''). Kaspárov ganó otra partida pa caltener el so títulu por un marcador final de 12,5-11,5. Nuevamente dambos xugadores atopar pol campeonatu mundial de [[1987]] xugáu en [[Sevilla]], yá que Kárpov clasificárase nos alcuentros de candidatos pa convertise nel retador oficial. Foi la primer vegada que dos xugadores soviéticos apostaben un mundial completu fora de la URSS. Esti duelu foi bien apostáu, ensin conceder más d'un puntu de ventaya per parte de nengún xugador en nengún momentu. Kaspárov taba un puntu per debaxo na partida final, precisando una victoria pa caltener el so títulu. Resultó una llarga y tirante partida na que Kárpov dexóse un peón xustu antes del primer control de tiempu y Kaspárov finalmente ganó una llongura final. Kaspárov retuvo'l so títulu yá que l'alcuentru terminó n'empate con un marcador de 12-12. Tou esto significa que Kaspárov xugara cuatro veces contra Kárpov nel periodu [[1984]]-[[1987]], una estadística ensin precedentes nel axedrez. Los alcuentros entamaos pola FIDE tuvieren llugar cada trés años dende 1948, y namái [[Mijaíl Botvínnik]] exerció'l so derechu a revancha antes de Kárpov. Kaspárov demostró'l so desparpajo mediáticu apaeciendo nuna entrevista na revista americana [[Playboy]], que foi publicada en payares de [[1989]]. Un quintu alcuentru ente Kaspárov y Kárpov foi celebráu en [[Nueva York]] y [[Lyon]] en [[1990]], con 12 partíes en cada ciudá. Otra vegada, la resultancia foi apertáu, ganando Kaspárov por 12,5-11,5. === Rotura cola FIDE === Col títulu de Campeón del Mundu na mano, Kaspárov empezó a batallar contra la [[FIDE]], como [[Bobby Fischer]] fixera 20 años antes pero esta vegada dende dientro de la FIDE. Empezando en [[1986]], creó la [[Asociación de Grandes Maestros (GMA)|''Asociación de Grandes Maestros'' (GMA)]], una organización que representa a axedrecistes y dába-yos más que les actividaes de la FIDE. Kaspárov asumió un papel de líder. El mayor llogru de la GMA foi la organización d'una serie de seis torneos de la Copa del Mundu pa los xugadores d'élite. Esistió una rellación dacuando difícil cola FIDE y una especie de tregua foi mediada por [[Bessel Kok]], un home de negocios [[Países Baxos|holandés]]. Esta tregua duró hasta [[1993]], el momentu en qu'un nuevu retador clasificárase al traviés d'un [[ciclu de candidatos de la FIDE]] pa la siguiente defensa de Kaspárov: [[Nigel Short]], un [[Gran Maestru Internacional]] [[Gran Bretaña|británicu]] que ganara a Kárpov nes semifinales del ciclu de candidatos de [[1992]], y dempués a [[Jan Timman]] na final. Dempués d'un confusu y entestáu procesu de puya consiguióse una menor financiamientu de la esperada (''[[Nigel Short: Busca de la Corona]]'', por [[Cathy Forbes]]), el campeón del mundu y el so retador decidieron xugar fora de la xurisdicción de la FIDE, so otra organización creada por Kaspárov llamada l'[[Asociación Profesional d'Axedrez]] (PCA). Nuna entrevista en [[2007]], Kaspárov diría que la rotura cola FIDE foi'l peor error de la so carrera, yá que mancó al axedrez mientres enforma tiempu.<ref>[http://www.dnaindia.com/report.asp?newsid=1120623 'La mio decisión de romper cola FIDE foi un error'], ''DNA'', 10 de setiembre de 2007.</ref> Kaspárov y Short fueron espulsaos de la FIDE y xugaron la so bien patrocináu alcuentru en [[Londres]]. Kaspárov ganó convincentemente por 12½—7½. La partida aumentó considerablemente l'interés pol axedrez nel Reinu Xuníu, con un nivel de cobertoria ensin precedentes na Canal 4. Mentanto, la FIDE entamó un alcuentru pol Campeonatu del Mundu ente los semifinalistes esaniciaos del ciclu de candidatos: [[Jan Timman]] y l'ex-campeón del mundu Kárpov, quien ganó por 12½—8½. Depués d'estos alcuentros, Kárpov yera proclamáu'l campeón mundial de la FIDE, ente que Kaspárov, campeón de la PCA, reclamaba pa sí'l títulu de campeón mundial d'Axedrez Clásicu, sobre la tradición de que namái ye campeón del mundu quien vence al campeón reinante. Asina empezaba una cisma del títulu mundial d'axedrez que duró 13 años. Kaspárov defendió'l so títulu en [[1995]] nuna partida contra la superestrella [[india]] [[Viswanathan Anand]] nel [[World Trade Center]] de [[Nueva York]]. Kaspárov venció l'alcuentru por 4 victories a 1 con 13 tables. Foi l'últimu Campeonatu del Mundu en ser apostáu so los auspicios de la PCA, que colapsó cuando [[Intel]], unu de los sos mayores partidarios, terminó'l so patrociniu. Kaspárov intentó entamar otru alcuentru pol Campeonatu del Mundu, so otra organización, la [[World Chess Association (WCA)|''World Chess Association'' (WCA)]] xunto al organizador del [[Tornéu Internacional d'Axedrez Ciudad de Linares]] [[Luis Rentero]]. [[Alekséi Shírov]] y [[Vladímir Krámnik]] xugaron en Cazorla (Xaén, España) un alcuentru de candidatos pa decidir el retador, que ganó contra tou pronósticu Shírov. Pero cuando Rentero almitió que los fondos riquir y prometer nunca se materializaren, la WCA fundióse. Esto dexó a Kaspárov varáu, pero inda apaeció otra organización basada en [[BrainGames.com]], dirixida por [[Raymond Keene]]. Nun se celebró nengún alcuentru contra Shírov y les conversaciones con Anand fracasaron, polo que se celebró un alcuentru contra Krámnik. === Perda del títulu === L'alcuentru Kaspárov-Krámnik tuvo llugar en [[Londres]] na segunda metá de [[2000]]. Krámnik fuera alumnu de Kaspárov na llexendaria [[escuela d'axedrez Botvínnik/Kaspárov]] en [[Rusia]] y trabayara nel equipu de Kaspárov mientres l'alcuentru de [[1995]] contra [[Viswanathan Anand]]. El meyor preparáu Krámnik ganó la partida 2 contra la [[Defensa Grünfeld]] de Kaspárov y consiguió posiciones ganadores nes partíes 4 y 6. Kaspárov cometió un error decisivu na partida 10 cola [[Defensa Nimzo-India]], que Krámnik esplotó pa ganar en 25 movimientos. Con blanques, Kaspárov nun pudo romper la pasiva pero sólida [[Defensa berlinesa|Defensa Berlinesa]] de l'[[Apertura española]] y Krámnik entabló satisfactoriamente toles sos partíes con negres. Krámnik ganó l'alcuentru 8,5-6,5 y per primer vegada en 15 años Kaspárov nun tuvo nengún títulu mundial. Convertir nel primer xugador en perder un títulu de campeón del mundu ensin ganar una partida dende la derrota d'[[Emanuel Lasker]] ante [[José Raúl Capablanca]] en [[1921]]. Dempués de la perda del títulu, Kaspárov encadenó delles victories en grandes torneos y permaneció como'l xugador con meyor ranking del mundu, per delantre de dambos campeones del mundu. En [[2001]] refugó la invitación al [[Tornéu de candidatos]] de [[Dortmund]] de [[2002]] pal títulu clásicu, reivindicando que les sos resultaos concedíen-y una revancha contra Krámnik.<ref>{{cita publicación | títulu= Tornéu BGN/Dortmund | editorial= This Week in Chess | fecha= 6 de setiembre de 2001 | url= http://www.chesscenter.com/twic/owenbrain.html | fechaaccesu= 23 de xineru de 2008 | urlarchivu= https://web.archive.org/web/http://www.chesscenter.com/twic/owenbrain.html | fechaarchivu= 28 de payares de 2015 | archiveurl= https://web.archive.org/web/20071219020648/http://www.chesscenter.com/twic/owenbrain.html | archivedate= 2007-12-19 }}</ref> Por cuenta de estos grandes resultaos y el so estatus como númberu 1 del mundu en gran parte de la opinión pública, Kaspárov foi incluyíu nel llamáu "Alcuerdu de Praga", entamáu por [[Yasser Seirawan]] qu'intentaba reunificar los dos títulos de Campeón del Mundu. Kaspárov tenía de xugar un alcuentru contra'l Campeón del Mundu de la FIDE [[Ruslán Ponomariov]] en setiembre de [[2003]], pero foi suspendíu dempués que Ponomariov refugara roblar el so contratu. Nel so llugar, entamárase un alcuentru con [[Rustam Kasimdzhanov]], vencedor del [[Campeonatu Mundial d'Axedrez 2004 (FIDE)|Campeonatu Mundial de la FIDE de 2004]], que diba celebrase en xineru de [[2005]] nos [[Emiratos Árabes Xuníos]]. Esti tamién falló por cuenta de la falta de fondos. Los planes pa celebrar la partida en Turquía llegaron demasiada tarde. Kaspárov anunció en xineru de [[2005]] que taba cansáu d'esperar que la FIDE entamara'l so alcuentru y decidió parar tolos sos esfuercios de reconquistar el títulu de Campeón del Mundu. === Retirada del axedrez === Dempués de ganar el prestixosu [[Tornéu Internacional d'Axedrez Ciudad de Linares]] per novena vegada, Kaspárov anunció'l [[10 de marzu]] de [[2005]] que se retiraría de la competición d'axedrez. Citó como razón la falta d'oxetivos personales nel mundu del axedrez (comentó cuando ganó'l [[Campeonatu de Rusia d'axedrez]] en [[2004]] que fuera'l postreru gran títulu que nunca ganara) y espresó la so frustración nel fracasu de reunificación del títulu mundial. Kaspárov dixo que podría xugar dellos torneos de partíes rápides por diversión, pero qu'intentaría invertir el so tiempu nos sos llibros, incluyendo la serie ''[[Los mios Grandes Predecesores]]'' y un trabayu a caballu ente tomar de decisiones nel axedrez y otres árees de la so vida y siguiría arreyáu na política rusa, que ve como "empobinada escontra'l mal camín." Kaspárov tuvo casáu trés vegaes: con Masha Arápova, con quien tuvo una fía antes de divorciase; con Yulia Vovk, con quien tuvo un fíu antes del so divorciu en [[2005]] y con Daria Tarásova, con quien tamién tuvo un fíu.<ref>Emma Cowing, "[http://news.scotsman.com/international.cfm?id= Kaspárov fai'l so primer movimientu políticu contra Putin]", ''The Scotsman'', 13 de xunetu de 2006.</ref><ref>David Remnick, "[http://www.newyorker.com/reporting/2007/10/01/071001fa_fact_remnick?currentPage=all L'Oponente del Zar]", ''The New Yorker'', 1 d'ochobre de 2007.</ref> === Axedrez dempués de la retirada === El [[22 d'agostu]] de [[2006]], na so primer partida pública dende la so retirada, Kaspárov xugó nel Tornéu d'Axedrez de Lichthof, un tornéu blitz xugáu a 5 minutos más 3 segundos de medríes per xugada. Kaspárov empató na primer plaza con Anatoli Kárpov, con 4.5/6.<ref>{{cita web | url = http://www.chessbase.com/newsdetail.asp?newsid=3310 | títulu = El Credit Suisse Blitz – n'imáxenes | fechaaccesu = | fecha = | publicación = Chessbase}}</ref> Ente'l 21 al 25 de setiembre, Kaspárov xugó nuevamente contra Kárpov, esta vegada nun alcuentru d'exhibición na ciudá española de [[Valencia]] xugáu a 12 partíes (8 rápides y 4 de blitz). Kasparov ganó por 9 puntos a 3.<ref>{{cita web |url= http://www.chessbase.com/espanola/newsdetail2.asp?id=7581 |títulu= noticies d'axedrez - Kasparov gana'l duelu contra Karpov en Valencia}}</ref> == Política == La participación política de Kaspárov empezó nos [[años 1980]]. Xunir al [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] en 1984 y en 1987 foi escoyíu al Comité Central de [[Komsomol]]. Pero en 1990 dexó'l partíu y en mayu tomó parte na creación del [[Partíu Demócrata de Rusia]]. En xunu de [[1993]], arreyar na creación del bloque de partíos "Eleición de Rusia" y en [[1996]] foi parte de la campaña d'eleición de [[Borís Yeltsin]]. En [[2001]] manifestó'l so sofitu a la televisión rusa NTV.<ref>{{cita web | url = http://www.kasparov.ru/note.php?id=44993207033D9 | títulu = Гарри Каспаров | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007}}</ref> Dempués de la so retirada del axedrez en 2005, Kaspárov entornar na política y creó'l [[Frente Cívicu Xuníu]], un movimientu social que'l so principal oxetivu ye "trabayar pa caltener la democracia eleutoral en Rusia."<ref>{{cita web | url = http://www.mosnews.com/news/2005/05/18/Kaspárovfront.shtml | publicación = MOSNEWS.com | títulu = La Lleenda del Axedrez Rusu Kaspárov pa Establecer el Frente d'Unión Civil | fecha = 18 de mayu de 2005}}</ref> Xuró "restaurar la democracia" en Rusia derrocando al [[Presidente de Rusia]] [[Vladímir Putin]], del que ye un abiertu críticu.<ref>{{cita web | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4159/is_20070610/ai_n19293367 | títulu = Kaspárov lidera una manifestación en San Petersburgu contra los disidentes | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = 10 de xunu de 2007 | publicación = The Independent Sunday}}</ref><ref>{{cita web | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4155/is_20050312/ai_n13466947 | títulu = El nuevu gambito del Campeón d'Axedrez Kaspárov: la política | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = 12 de marzu de 2005 | publicación = Chicago Sun-Times}}</ref><ref>{{cita web | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3724/is_20070421/ai_n19047082 | títulu = ¿Por qué Putin nun va parar ante naide pa entartallar la nueva revolución rusa | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = 21 d'abril de 2007 | publicación = The Spectator}}</ref> Kaspárov foi instrumental nel establecimientu de [[La Otra Rusia]], una coalición qu'incluyía a dellos partíos nacionalistes ya inclusive d'[[estrema derecha]], como'l ''Frente Cívicu Xuníu'' de Kaspárov, el ilegalizado [[Partíu Nacional Bolxevique]] d'[[Eduard Limónov]], el [[Partíu Republicanu de Rusia]] de [[Vladímir Ryzhkov]] y otres organizaciones. El [[10 d'abril]] de [[2005]], Kaspárov taba en Moscú nun eventu promocional cuando foi cutíu na cabeza con un tableru d'axedrez qu'acababa de roblar. Afirmóse que l'asaltante dixéra-y "Te almiré como axedrecista, pero arrenuncié por política" darréu antes del ataque.<ref>{{cita web | url = http://www.chessbase.com/newsdetail.asp?newsid=2344 | títulu = Fotos del asaltu de Moscú | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = 22 d'abril de 2005 | obra = The Federal Post | publicación = Chessbase}}</ref> Kaspárov foi oxetu d'otros episodios similares.<ref>{{cita web | url = http://www.chessbase.com/newsdetail.asp?newsid=2393 | títulu = Kaspárov maltratáu pola policía nuna protesta en Moscú | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = 16 de mayu de 2005 | obra = The Moscow Times | publicación = Chessbase}}</ref><ref>{{cita web | url = http://www.chessbase.com/newsdetail.asp?newsid=2486 | títulu = Noticies atanantes: Kaspárov asaltáu de nuevu | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = 30 de xunu de 2005 | obra = Mosnewsm.com | publicación = Chessbase}}</ref> Kaspárov ayudó a entamar la [[Marcha del Desalcuerdu de San Petersburgu]] el [[3 de marzu]] de [[2007]] y la del [[24 de marzu]] de [[2007]], dambes arreyando a dellos miles de persones aconceyaes contra Putin y les polítiques de la Gobernadora de [[San Petersburgu]] [[Valentina Matviyenko]].<ref>{{cita web | url = http://edition.cnn.com/2007/WORLD/europe/03/03/russia.protest.ap/index.html | títulu = Los Protestantes Anti-Kremlin cutíos pola policía | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = 3 de marzu de 2007 | publicación = CNN|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://edition.cnn.com/2007/WORLD/europe/03/03/russia.protest.ap/index.html|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref><ref>{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/6492447.stm | títulu = La oposición rusa demócrata estrapada | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = 25 de marzu de 2005 | publicación = BBC News}}</ref> El [[14 d'abril]], foi arrestáu de volao pola policía de Moscú mientres encabezaba un a manifestación. Foi arrestáu por unes 10 hores y lliberáu.<ref>{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/6554989.stm | títulu = Kaspárov arrestáu en Moscú | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = 17 d'abril de 2007 | autor= BBC News}}</ref> Foi citáu por [[FSB (Rusia)|FSB]] por ser sospechosu de violar lleis anti-estremismu ruses.<ref>{{cita web | url = http://www.ft.com/cms/s/27y706a8-ed4a-11db-9520-000b5df10621.html | títulu = La intelixencia rusa entruga a Kaspárov sobre "enguizamientu al estremismu" | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | autor = Neil Buckley | fecha = 18 d'abril de 2007 | publicación = Financial Times}}</ref> Esta llei foi primeramente aplicada pol convencimientu de [[Borís Stomajin]].<ref>{{cita web | títulu = Activista Xudíu Convicto en Rusia | publicación = UCSJ | fecha = 20 de payares de 2006 | url = http://www.fsumonitor.com/stories/112006PR.shtml | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2001}}</ref><ref>{{cita web | url = http://www.frontlinedefenders.org/node/144 | títulu = Declaración de la Sociedá d'Amigos Rusu-Chechenos dempués de la so clausura forzada | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | autor = Oksana Chelysheva | fecha = 18 d'abril de 2007 | publicación = Front Line}}</ref> Falando sobre Kaspárov, l'ex-xeneral de la [[KGB]] [[Oleg Kalugin]] remarcó: "Nun falo de detalles sobre la xente que como se sabe tán agora toos muertos porque ellos fueron públicamente ruidosos. Yo toi calláu, pero anguaño namái hai un home que ye ruidosu y puede tar en problemes: el Campeón del mundu d'axedrez Kaspárov. Foi bien francu nos sos ataques contra Putin y creo que va ser probablemente'l próximu na llista."<ref>{{cita web | url = http://www.foreignpolicy.com/story/cms.php?story_id=3911 | títulu = Siete Preguntes: Parte del Entrenamientu de la KGB Va Más allá | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | autor = Amanda Rivkin | fecha = Julio de 2007 | publicación = Foreign Policy|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.foreignpolicy.com/story/cms.php?story_id=3911|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> En [[1991]], Kaspárov recibió'l premiu Conservador de la Llapada del ''Centru pa les Polítiques de Seguridá'' (un ''[[think tank]]'' estauxunidense), pola resistencia anticomunista y l'espardimientu de la democracia. Kaspárov foi un receptor escepcional una y bones el premiu ye concedíu a "individuos que dediquen les sos carreres públiques a la defensa de los valores de los Estaos Xuníos alredor del mundu". [[Ficheru:Garri kasparow 20070318.jpg|thumb|left|Kaspárov en 2007]] N'abril de [[2007]], Kaspárov foi nomáu<ref>{{cita web | url = http://vz.ru/politics/2007/4/5/76063.print.html | títulu = Muerte Política de Kaspárov | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = [[2007-04-05]] | publicación = Front Line | idioma = rusu}}</ref> miembru de la xunta direutiva del ''Conseyu Asesor de Seguridá Nacional'' del ''Centru pa les Polítiques de Seguridá'',<ref>{{cita web | url = http://216.105.98.164/modules/newsmanager/inside%20the%20ctr%20images%20pdfs/AnnualReport2006.pdf#page=23 | títulu = Informe Añal 2006 del Centru pa les Polítiques de Seguridad | formatu = PDF | páxines = 23|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://216.105.98.164/modules/newsmanager/inside%20the%20ctr%20images%20pdfs/AnnualReport2006.pdf#page=23|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> una "organización de seguridá nacional apolítica ensin ánimu d'arriquecimientu que s'especializa n'identificar polítiques, aiciones y recursos necesarios que son vitales pa la seguridá d'EEXX".<ref>{{cita web | url = http://www.centerforsecuritypolicy.org/Home.aspx?SID=75 | títulu = El Papel Central na Política de Seguridá Nacional | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.centerforsecuritypolicy.org/Home.aspx?SID=75|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> Kaspárov confirmó esto y añadió que foi cesáu pocu dempués de recibir el premiu. Notó que nun sabíen les sos afiliaciones y suxirió que foi incluyíu na direutiva por accidente porque recibió'l premiu de Conservador de la Llapada en 1991 d'esta organización.<ref>{{cita web | url = http://www.centerforsecuritypolicy.org/Modules/NewsManager/ShowSectionNews.aspx?CategoryID=62&SubCategoryID=63&NewsID=3445 | títulu = 1991: Premiu del Conservador de la Llapada | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = [[2007-04-18]] | publicación = Centro de Polítiques de Seguridá | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070917022412/http://www.centerforsecuritypolicy.org/Modules/NewsManager/ShowSectionNews.aspx?CategoryID=62&SubCategoryID=63&NewsID=3445 | fechaarchivu = 2007-09-17 }}</ref> Pero Kaspárov caltuvo la so asociación col lideralgu neoconservador impartiendo discursos en think tanks como los del [[Institutu Hoover]].<ref>{{cita web | url = http://www.newyorker.com/reporting/2007/10/01/071001fa_fact_remnick?printable=true | títulu = Gari Kaspárov apunta al poder de Vladímir Putin. | fechaaccesu = 22 d'ochobre de 2007 | fecha = [[2007-10-01]] | publicación = New Yorker}}</ref> N'ochobre de [[2007]], Kaspárov anunció la so intención de presentase a la presidencia de Rusia como candidatu de la coalición la "[[Otra Rusia]]" y xuró lluchar por una "Rusia xusta y democrática". Dempués d'esi mes, viaxó a Estaos Xuníos apaeciendo nos programes de televisión de [[Stephen Colbert]], [[Wolf Blitzer]], [[Bill Maher]] y [[Chris Matthews]]. El [[24 de payares]] de [[2007]], Kaspárov y otros críticos de Putin fueron deteníos pola policía rusa nun mitin de la Otra Rusia en Moscú. Esto foi dempués d'un intentu de los manifestantes de colar en contra de la comisión eleutoral, que bloquiara a los candidatos de la Otra Rusia de les eleiciones al parllamentu.<ref>{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/7110910.stm | títulu = Kaspárov deteníu pola Policía Rusa | fechaaccesu = 24 de payares de 2007 | fecha = [[2007-11-24]] | publicación = BBC News}}</ref> Consecuentemente foi penáu con una condena a prisión de cinco díes<ref>{{cita web | autor = Mansur Mirovalev | títulu = Kaspárov Encarceláu por 5 Díes | url = https://ap.google.com/article/ALeqM5hvdp-RXmy8BBZfiWj5TiaEE7HiFgD8T48Y3G0 | publicación = Associated Press | fecha = 24 de payares de 2007 | fechaaccesu = 24 de payares de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/https://ap.google.com/article/ALeqM5hvdp-RXmy8BBZfiWj5TiaEE7HiFgD8T48Y3G0|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> y foi lliberáu de la prisión el [[29 de payares]].<ref>{{cita web | autor = Misha Japaridze | títulu = Kaspárov lliberáu de la cárcel de Moscú | url = http://www.usatoday.com/news/world/2007-11-29-Kaspárov-released_N.htm | publicación = Associated Press | fecha = 28 de payares de 2007 | fechaaccesu = 28 de payares de 2007 }}</ref> El [[12 d'avientu]] de [[2007]], Kaspárov anunció que retirara la so candidatura presidencial por cuenta de la imposibilidá d'arrendar un salón de xuntes onde siquier 500 de los sos siguidores pudieren celebrar una asamblea p'aprobar la so candidatura, como ye llegalmente necesariu. Al expirar el plazu nesa fecha, yera imposible pa él siguir na carrera eleutoral. La vocera de Kaspárov acusó al gobiernu d'utilizar la represión pa desanimar a toos d'arrendar un salón pa la xunta y dixo que la comisión eleutoral refugara una propuesta de que la xunta celebrar en locales más pequeños por separáu coles mesmes en cuenta de nun solu salón.<ref>Andrew Y. Kramer, [http://www.nytimes.com/2007/12/13/world/europe/13russia.html "Kaspárov Diz Que Foi Forzáu a Terminar la so Carrera Escontra la Presidencia"], ''The New York Times'', 13 d'avientu de 2007.</ref> En marzu de 2010 Kaspárov robló la carta abierta de la oposición de Rusia "Putin tien de dise", siendo unu de los principales autores d'esta campaña política. El 20 d'agostu de 2012 Kaspárov foi arrestáu mientres protestaba fuera del xuiciu de ''[[Pussy Riot]]'' en Moscú so la sida de morder a un oficial de policía.<ref>https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-19300149</ref><ref>http://www.nydailynews.com/news/world/chess-champ-garry-kasparov-brutally-beaten-police-pussy-riot-protest-moscow-article-1.1139216</ref> L'arrestu causó consternación en delles organizaciones de derechos humanos y dellos países n'occidente. Kaspárov finalmente foi lliberáu hores dempués y el 25 d'agostu foi atopáu inocente de los cargos polos que-y lo detuvo.<ref>https://web.archive.org/web/20120826121716/https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5iZaKIMapdJPtCgdEdFK85m92vNDg?docId=CNG.78y61y4cce807ffa8c24dbcc6802c660.51</ref> Dende xunu de 2013 Garry Kasparov nun volvió a Rusia,<ref>{{cita web|url =http://es.chessbase.com/post/kasparov-ye-croata|títulu =Kasparov ye croata|autor =chessbase|fecha =28 de febreru de 2014 fechaaccesu = 9 de payares de 2015}}</ref> él pasa cada branu en [[Makarska]], cerca de [[Split]], y entiende bien el croata polo que xestiona la ciudadanía en [[Croacia]] (país perteneciente a la [[Xunión Europea]]).<ref>{{cita web|url = http://noticias.lainformacion.com/mundo/gary-kasparov-solicitó--nacionalidad-croata_zIQVz4uXha2a7H3DeQBc54/|títulu = Gary Kasparov solicitó nacionalidá croata|autor = La Información|fecha = 2014|fechaaccesu = 9 de payares de 2015}}</ref> En 2014 llogró la nacionalidá [[Croacia|croata]].<ref>{{cita web |url = http://www.emol.com/noticias/internacional/2014/03/03/647648/ex-campeon--de-axedrez-gary-kasparov-y-opositor-a-putin-llogra-el pasaporte croata.html|títulu =Ex campeón d'axedrez Gary Kasparov y opositor a Putin llogra'l pasaporte croata|ubicación = Chile |autor = emol|fecha = 2014|fechaaccesu = 9 de payares de 2015}}</ref> == Llogros en clasificaciones ajedrecísticas == Los récores de Kaspárov na élite del axedrez son: * Kaspárov caltién el récor de ser el númberu 1 del mundu mientres el periodu más llargu. * Kaspárov tuvo'l mayor [[ELO]] del mundu de forma continua dende [[1986]] hasta [[2005]]. La única esceición ye que [[Vladímir Krámnik]] igualó-y en xineru de [[1996]].<ref>{{cita web | url = http://chess.eusa.ed.ac.uk/Chess/Trivia/AlltimeList.html | títulu = Clasificación de tolos tiempos | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091126000035/http://chess.eusa.ed.ac.uk/Chess/Trivia/AlltimeList.html | fechaarchivu = 2009-11-26 }}</ref> Foi de volao espulsáu de la llista dempués de la so rotura cola [[FIDE]] en [[1993]], pero mientres esi tiempu lideró la llista de la rival [[Professional Chess Association|PCA]]. Nel momentu de la so retirada, siguía siendo númberu 1 del mundu, con una puntuación de 2812. La so clasificación cayó a la llista d'inactivos dende xineru de [[2006]].<ref>{{cita web |url=http://www.fide.com/ratings/toparc.phtml?cod=81 | títulu = Archivo de la FIDE: Top 100 Xunetu de 2005 | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = [[2007-04-18]] | publicación = FIDE|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.fide.com/ratings/toparc.phtml?cod=81|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> * Acordies colos cálculos alternativos de [[Chessmetrics]], Kaspárov foi'l xugador con más puntuación del mundu de forma continua dende febreru de [[1985]] hasta ochobre de [[2004]].<ref>{{cita web | url = http://chessmetrics.com/cm/CM2/Summary.asp?Params=198520SSSSS3S000000000000111000000000000010100 | títulu = Resumen 1985-2005 | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | publicación = Chessmetrics}}</ref> Tamién caltién la puntuación media más alta de tolos tiempos nun periodu de 2 (2877) a 20 (2856) años y ye segundu por detrás de [[Bobby Fischer]] (2881 vs 2879) nun periodu d'un añu. * En xineru de [[1990]] Kaspárov consiguió superar la barrera de 2800 puntos, rompiendo l'antiguu récor de [[Bobby Fischer]] de 2785 puntos. Na llista de xunetu de [[1999]] de la [[FIDE]] Kaspárov algamó'l récor de 2851 puntos d'[[ELO]], la puntuación más alta nunca consiguida hasta que'l noruegu [[Magnus Carlsen]] superar en 2012 llegando a imponer un nuevu récor de 2872 en febreru de 2013.<ref>{{cita web | url = http://www.chessgames.com/perl/chessplayer?pid=15940 | títulu = Gari Kaspárov | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | publicación = Chessgames}}</ref> == Olimpiaes y otros grandes torneos por equipos == Kaspárov xugó un total d'ocho [[Olimpiaes d'axedrez]]. Representó a la [[XRSS]] cuatro veces y otros cuatro a [[Rusia]], dempués de la rotura de la Xunión Soviética en [[1991]]. Nel so debú nes Olimpiaes en [[1980]], convertir con 17 años nel xugador más nuevu en representar a la Xunión Soviética o Rusia a esi nivel, un récor que foi batíu por [[Vladímir Krámnik]] en [[1992]]. En 82 partíes, puntuó (+50 =29 -3), con un 78.7% y ganó un total de 19 medayes, incluyendo la medaya d'oru nos ocho competiciones qu'apostó. Na Olimpiada de [[Moscú]] de [[1994]], tuvo un papel organizativo significante, ayudando a llanzar l'eventu en poco tiempu, dempués que [[Tesalónica]] atayó la so ufierta como sede, unes poques selmanes antes de les feches programaes. Los rexistros detallaos de Kaspárov nes Olimpiaes son:<ref>{{Cita web|url=http://www.olimpbase.org/players/ssimw2af.html|títulu=Kaspárov, Garry}}</ref> * [[La Valeta]] ([[1980]]), 2º reserva de la URSS, 9.5/12 (+8 =3 -1), oru por equipos, bronce por tableros. * [[Lucerna (ciudá)|Lucerna]] ([[1982]]), 2º tableru de la URSS, 8.5/11 (+6 =5 -0), oru por equipos, bronce por tableros. * [[Dubái]] ([[1986]]), 1º tableru de la URSS, 8.5/11 (+7 =3 -1), oru por equipos, oru por tableros, oru per performance. * [[Tesalónica]] ([[1988]]), 1º tableru de la URSS, 8.5/10 (+7 =3 -0), oru por equipos, oru por tableros, oru per performance. * [[Manila]] ([[1992]]), 1º tableru de Rusia, 8.5/10 (+7 =3 -0), oru por equipos, oru por tableros, plata per performance. * [[Moscú]] ([[1994]]), 1º tableru de Rusia, 6.5/10 (+4 =5 -1), oru por equipos. * [[Yereván]] ([[1996]]), 1º tableru de Rusia, 7/9 (+5 =4 -0), oru por equipos, oru por tableros, plata per performance. * [[Bled]] ([[2002]]), 1º tableru de Rusia, 7.5/9 (+6 =3 -0), oru por equipos, oru por tableros. Kaspárov fixo'l so debú internacional pa la URSS con 16 años nel [[Campeonatu d'Europa por equipos d'axedrez]] de [[1980]] y xugó representando a Rusia en [[1992]]. Ganó un total de cinco medayes. Les sos resultaos detallaes son:<ref>{{Cita web|url=http://www.olimpbase.org/playerse/ssimw2af.html|títulu=Kaspárov, Gari}}</ref> * [[Skara]] ([[1980]]), 2º reserva de la URSS, 5.5/6 (+5 =1 -0), oru por equipos, oru por tableros. * [[Debrecen]] ([[1992]]), 1º tableru de Rusia, 6/8 (+4 =4 -0), oru por equipos, oru por tableros, plata per performance. Kaspárov tamién representó a la URSS una vegada na Olimpiada de la Mocedá, pero los datos detallaos tán incompletos en:<ref>[http://www.olimpbase.org/1981k/1981in.html Olimpbase. Resultaos de la Olimpiada Xuvenil]</ref> * [[Graz]] ([[1981]]), Tableru 1 de la URSS, 9/10 (+8 =2 -0), oru por equipos. == Otros récores == Kaspárov caltién el récor de más victories en torneos profesionales de forma consecutiva, terminando primeru o empatáu col primeru en 15 torneos individuales dende [[1981]] hasta [[1990]]. La racha foi cortada por [[Vasili Ivanchuk]] en [[Linares (Xaén)|Linares]] en [[1991]], onde Kaspárov terminó 2º, mediu puntu per debaxo d'él. Los detalles del so récor son:<ref>[http://www.chessmetrics.com Welcome to the Chessmetrics site<!-- Títulu xeneráu por un bot -->]</ref> * [[Biskek]] ([[1981]]), Campeonatu de la URSS, 12.5/17, 1º empatáu. * [[Bugojno]] ([[1982]]=, 9.5/13, 1º. * [[Moscú]] ([[1982]]), Interzonal, 10/13, 1º. * [[Nikšić]] ([[1983]]), 11/14, 1º. * [[Bruxeles]] OHRA ([[1986]]), 7.5/10, 1º. * [[Bruxeles]] ([[1987]]), 8.5/11, 1º empatáu. * [[Ámsterdam]] Optiebeurs ([[1988]]), 9/12, 1º. * [[Belfort]] (Copa del Mundu) ([[1988]]), 11.5/15, 1º. * [[Moscú]] ([[1988]]), Campeonatu de la URSS, 11.5/17, 1º empatáu. * [[Reikiavik]] (Copa del Mundu) ([[1988]]), 11/17, 1º. * [[Barcelona]] (Copa del Mundu) ([[1989]]), 11/16, 1º empatáu. * [[Skelleftea]] (Copa del Mundu) ([[1989]]), 9.5/15, 1º empatáu. * [[Tilburgu]] ([[1989]]), 12/14, 1º. * [[Belgráu]] (Investbank) ([[1989]]), 9.5/11, 1º. * [[Linares (Xaén)|Linares]] ([[1990]]), 8/11, 1º. Amás de les sos resultaos, Kaspárov ganó 11 vegaes el [[Óscar del Axedrez]], siendo'l mayor ganador d'esti premiu. Tamién ocupó'l primer llugar del escalafón mundial de la FIDE en 23 ocasiones.<ref>http://ratings.fide.com/toplist.phtml {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180724205347/https://ratings.fide.com/toplist.phtml |date=2018-07-24 }} FIDE Top Players lists</ref> == Llibros y otros escritos == Kaspárov escribió dellos llibros d'[[axedrez]]. Publicó una autobiografía un tanto revesosa cuando tenía apenes 20 años. Titulada orixinalmente ''Fíu del Cambéu'', que foi darréu retitulada ''Retu Ensin Llendes''. Esti llibru foi consecuentemente actualizáu delles vegaes dempués de convertise en Campeón del Mundu. El so conteníu ye principalmente lliterariu, con un pequeñu componente d'axedrez en clave de partíes ensin comentar. Publicó una coleición de partíes comentaes nos [[años 1980]]: ''Gari Kaspárov: Vida, Partíes, Carrera'' y esti llibru tamién foi actualizáu delles vegaes n'ediciones posteriores. Comentó les sos propies partíes de forma intensiva pa la serie de los yugoslavos de ''Chess Informant'' y p'otres publicaciones ajedrecísticas. En [[1982]], foi co-autor de ''Batsford Chess Openings'' col [[Gran Maestru (axedrez)|Gran Maestru]] británicu [[Raymond Keene]] y esti llibru tuvo un enorme ésitu de ventes. Foi actualizáu nuna segunda edición en [[1989]]. Tamién foi co-autor de dos llibros d'apertures col so entrenador Aleksandr Nikitin nos [[años 1980]] pa la publicación británica [[Batsford]], sobre la [[Defensa Caro-Kann#Variante Clásica|Variente Clásica de la Defensa Caro-Kann]] y sobre la [[Defensa siciliana#Variante Scheveningen|Variante Scheveningen de la Defensa Siciliana]]. Kaspárov tamién contribuyó de forma intensiva a la serie de cinco volúmenes d'apertures ''Enciclopedia d'Apertures d'Axedrez''. En [[2007]] escribió ''[[Como Asonsaña la Vida al Axedrez]]'', un exame de los paralelismos ente tomar de decisiones n'axedrez y el mundu de los negocios. En [[2008]] Kaspárov publicó una necrolóxica comprensiva para [[Bobby Fischer]]: {{cita|De cutiu pregúntenme si atopé o engarráu a Bobby Fischer. La respuesta ye non, nunca tuvi esa oportunidá. Pero inclusive anque él víame como miembru de la malina organización del axedrez que sentía que-y robara y engañara, siento nun tener nunca la oportunidá d'estima-y personalmente polo que fizo pol nuesu deporte.<ref>[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1707222,00.html L'Home del Axedrez] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130822213259/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1707222,00.html |date=2013-08-22 }}, ''TIME'', 26 de xineru de 2008</ref>}} Ye asesor xefe de la publicación de llibros d'[[Everyman Chess]]. === Serie Los mios Grandes Predecesores === En [[2003]], publicóse'l primeru del so trabayu de cinco volúmenes ''Gari Kaspárov en Los mios Grandes Predecesores''. Esti volume, que trata sobre los campeones mundiales [[Wilhelm Steinitz]], [[Emanuel Lasker]], [[José Raúl Capablanca]] y [[Alexander Alekhine]] y dalgunos de los sos fuertes contemporáneos, recibió grandes aponderamientos de dellos críticos (incluyendo a [[Nigel Short]]), anque foi criticáu por otros por imprecisiones históriques y analises de partíes copiaos direutamente de fontes ensin atribuyir. Por aciu suxerencies na web del llibru, munchos d'estos defectos fueron correxíos nes siguientes ediciones y traducciones. A pesar d'ello, el primer volume ganó'l Premiu al Llibru del Añu de la [[Federación Británica d'Axedrez]] en [[2003]]. El volume dos que cubría a [[Max Euwe]], [[Mijaíl Botvínnik]], [[Vasili Smyslov]] y [[Mijaíl Tal]] apaeció a finales de [[2003]]. El volume trés que cubría a [[Tigran Petrosian]] y [[Borís Spaski]] apaeció a principios de [[2004]]. N'avientu de [[2004]], Kaspárov llanzó'l volume cuatro, que cubría a [[Samuel Reshevsky]], [[Miguel Najdorf]] y [[Bent Larsen]] (nengunu d'estos foi Campeón del Mundu), pero centrábase principalmente en [[Bobby Fischer]]. El quintu volume, dedicar a les carreres ajedrecísticas del Campeón del Mundu [[Anatoli Kárpov]] y el so retador [[Víktor Korchnói]], foi publicáu en marzu de [[2006]]. === Serie Axedrez Modernu === Tres la publicación de la serie ''Los mios grandes predecesores'', Gari Kasparov empecipió una nueva serie titulada ''Sobre l'axedrez modernu'', que va constar de cinco libros. El primer llibru d'esta serie lleva por títulu ''Revolución nos años 70'' (publicáu en marzu de 2007) y ta dedicáu a resaltar la gran importancia de la preparación de les apertures na nueva era empecipiada por Fischer y Karpov. El segundu llibru de la serie titúlase ''Kasparov vs Karpov 1975-1985'' (publicáu en setiembre de 2008) y cubre con amplitú los alcuentros pal campeonatu del mundu celebraos en 1984 y 1985, analizando en fondura les partíes, según dando la so visión sobre los aspeutos non ajedrecísticos qu'arrodiaron l'alcuentru. == Kaspárov contra ordenadores == === ''Deep Thought'', 1989 === Kaspárov ganó fácilmente 2-0 al ordenador ''[[Deep Thought]]'' nun alcuentru a dos partíes en [[1989]] {{harv|Hsu|2002|pp=105-16}}. === ''Deep Blue'', 1996 === En febreru de [[1996]], en [[Filadelfia (Pennsylvania)|Filadelfia]], l'ordenador d'axedrez d'[[IBM]] ''[[Deep Blue (ordenador)|Deep Blue]]'' ganó a Kaspárov nuna partida utilizando controles de tiempu convencionales, na primer partida del alcuentru. Pero Kaspárov recuperóse bien, consiguiendo tres victories y dos tables pa ganar fácilmente l'alcuentru. Kaspárov demostrara un control d'estratexa muncho más allá de les aplastantes táctiques de fuercia bruto de la máquina. ''Deep Blue'' podía calcular 200 millones de posiciones per segundu, pero escarecía de la sensibilidá necesaria p'apoderase de la sotileza del xuegu posicional, sellu de la verdadera maestría. === ''Deep Blue'', 1997 === En mayu de [[1997]], una versión actualizada de ''[[Deep Blue (ordenador)|Deep Blue]]'' conocida extraoficialmente como «''Deeper Blue''»,<ref>{{cita web |url=http://www.research.ibm.com/deepblue/games/game2/html/c.2.shtml |títulu=IBM Research Game 2 |fechaaccesu=16 d'abril de 2011 |idioma=inglés}}</ref> ganó a Kaspárov 3½-2½ nun bien espublizáu alcuentru a seis partíes. L'alcuentru taba empatáu dempués de cinco partíes, pero Kaspárov foi vencíu na Partida 6. Esta foi la primer vegada qu'una ordenador ganara al campeón del mundu en competición. Realizóse un [[documental]] sobre esti famosu alcuentru tituláu ''[[Game Over: Kasparov and the Machine]]''. Sicasí, tendría de resaltase, que na partida 6, Kaspárov cometió un error garrafal de primeres de la partida. Kaspárov cita'l cansanciu y el descontentu cola conducta del equipu de IBM como la razón principal. Kaspárov alegó que dellos factores pesaren contra él nesti alcuentru. En particular, refugóse-y l'accesu a les partíes recién de ''Deep Blue'', en contraste col equipu del ordenador que podía estudiar cientos de les de Kaspárov. Dempués de la derrota, Kaspárov dixo que n'ocasiones vio una intelixencia fonda y creatividá nos movimientos de la máquina, suxiriendo que mientres la segunda partida, intervinieron xugadores humanos, contraviniendo les regles. IBM negó qu'engañaren, diciendo que la única intervención humana asocedió ente partíes. Les regles proporcionaes polos desarrolladores pa modificar el programa ente partíes, una opción que dicíen qu'utilizaben pa encontiar debilidaes nel xuegu del ordenador qu'apaecíen mientres el cursu del match. Kaspárov solicitó copies de los logs de la máquina, pero IBM negar, anque la compañía publicó darréu los logs n'Internet.<ref>[http://www.research.ibm.com/deepblue/watch/html/c.shtml Kaspárov contra Deep Blue - Reproducción de les Partíes], Web d'Investigación d'[[IBM]]</ref> Kaspárov solicitó una revancha, pero IBM refugar y retiró a ''Deep Blue''. Kaspárov caltién que-y dixeren que'l match diba ser un proyeutu científicu, pero que llueu s'afayó que IBM solo quería gana-y. === ''Deep Junior'', 2003 === En xineru de [[2003]], participó nun match a seis partíes con controles de tiempu clásicos con un premiu d'un millón de dólares que foi denomináu pola FIDE como Campeonatu del Mundu "Home vs. Máquina", contra [[Deep Junior]].<ref>{{cita web | url = http://www.chessbase.com/newsdetail.asp?newsid=599 | títulu = Kaspárov vs Deep Junior en xineru de 2003 | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | publicación = ChessBase}}</ref> El motor del ordenador evaluaba tres millones de posiciones per segundu.<ref>{{cita web | url = https://www.cnn.com/2003/TECH/fun.games/02/08/cnna.Kaspárov/ | títulu = Kaspárov: "Intuición contra la fuercia bruto de cálculu" | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | fecha = 10 de febreru de 2003 | publicación = CNN}}</ref> Dempués d'una victoria cada unu y tres tables, dexóse tou pa la partida final. La partida final del match foi televisada por ESPN2 y foi vista por una estimación de 200-300 millones de persones. Dempués d'algamar una posición decente Kaspárov ufiertó les tables, que fueron aceptaes llueu pol equipu de ''Deep Junior''. Cuando-y preguntar pola ufierta de tables, Kaspárov dixo que tarrecía cometer un gran error.<ref>{{cita web | url = http://www.thechessdrum.net/tournaments/Kaspárov-DeepJr/ | títulu = La llucha de Kaspárov & Deep Junior empate 3-3! | fechaaccesu = 11 d'agostu de 2007 | apellíu = Shabazz | nome = Damian | publicación = The Chess Drum }}</ref> Orixinalmente entamóse como un tornéu añal, pero'l match nun se repitió. === X3D Fritz, 2003 === En payares de [[2003]], participó nun xuegu a cuatro partíes contra'l programa d'ordenador [[X3D Fritz]] (que se dicía que tenía un [[ELO]] envaloráu de 2807), utilizando un tableru virtual, [[estereoscopía|gafes 3D]] y un sistema de [[reconocencia de la fala]]. Dempués de dos tables y una victoria cada unu, el match X3D Home Máquina terminó n'empate. Kaspárov recibió 175.000 dólares pola resultancia y llevóse a casa un troféu d'oru. Kaspárov siguió llamentándose del error fatal de la segunda partida que-y costó un puntu crucial. Sentía que devasara a la máquina y xugáu bien. "Namái cometí un error pero desafortunadamente esi error fíxome perder la partida". == Federación Internacional d'Axedrez en 2014 == [[Ficheru:Kasparov-29.jpg|thumb|150px|right|Kaspárov en 2003.]] El presidente de la [[Federación Internacional d'Axedrez]] (FIDE) dende 1995 ye'l millonariu [[Rusia|rusu]] [[Kirsán Iliumzhínov]]. Gari Kaspárov preséntase como aspirante a la presidencia de la FIDE, pa ello empezó una campaña nos 178 países integrantes de la FIDE, les eleiciones van ser el 11 d'agostu de 2014.<ref>{{cita web | url =http://www.mundodeportivo.com/20140227/otros deportes/gary-kasparov-yá-nun puede vencese-a-un ordenador_54401791071.html| títulu = Gary Kasparov: "Yá nun puede vencese a un ordenador"| autor = Mundo Deportivo |fecha =27 de febreru de 2014 | fechaaccesu = 12 de marzu de 2014}}</ref><ref>{{cita web| url =https://elpais.com/elpais/2014/01/31/xente/1391166456_695812.html| títulu =Xaque al rei del axedrez mundial| autor =El País| fecha =1 de febreru de 2014| fechaaccesu =12 de marzu de 2014}}</ref> El rusu Kirsan Ilyumzhinov, que lleva munchos años nel cargu, foi declaráu ganador por 110 votos contra 61, nuna eleición realizada al marxe de la Olimpiada d'Axedrez 2014, en Noruega. La noticia causó descontentu ente munchos aficionaos del axedrez, Kasparov dempués de dase a conocer la resultancia declaro que yera un día bien murniu pal, amás d'espublizar vía twitter que'l y el so equipu nunca dexaríen de trabayar pol bien del axedrez. == Otros datos == * en 1993 foi asesor y hombremarca del videoxuegu d'axedrez ''[[Kasparov's Gambit]]'' de ''[[Electronic Arts]]''. * foi reconocíu como l'inventor del [[Axedrez avanzáu]] en [[1998]], una nueva forma d'axedrez na qu'un humanu y un ordenador xueguen conxuntamente. * tien dos [[patente]]s europees: ''EP1112765A4: MÉTODU PA XUGAR A UN XUEGU DE LLOTERÍA Y SISTEMA PA REALIZAR EL MESMU'' de [[1998]] y ''EP0871132A1: MÉTODU DE XUGAR A UN XUEGU DE LLOTERÍA Y SISTEMA APROPIÁU'' de [[1995]]. * * ye un siguidor de la [[Nueva Cronoloxía (Fomenko)|Nueva Cronoloxía]] d'[[Anatoli Fomenko]].<ref>{{cita web | url = http://www.new-tradition.org/view-garry-Kaspárov.htm | títulu = Matemátiques del Pasáu}}</ref> * ye coautor del diseñu del xuegu ''[[Kasparov Chessmate]]'', un programa d'ordenador d'axedrez. * ye presidente del Conseyu Internacional de la [[Fundación de Derechos Humanos]] basada en Nueva York. * ganó'l premiu del diariu ''Marca'' [[Marca Lleenda]] en 1997. == Llibros == * ''The Test of Time (Russian Chess)'' (1986, Pergamon Pr) * ''Match pol Campeonatu del Mundu d'Axedrez: Moscú, 1985'' (1986, Everyman Chess) * ''Neñu del cambéu: una autobiografía'' (1987, Hutchinson) * ''Partíes del Campeonatu Londres-Leningráu'' (1987, Everyman Chess) * ''Retu ensin llendes'' (1990, Grove Pr) * ''La Siciliana Scheveningen'' (1991, B.T. Batsford Ltd) * ''La defensa india de dama: el Sistema Kaspárov'' (1991, B.T. Batsford Ltd) * ''Kaspárov contra Kárpov, 1990'' (1991, Everyman Chess) * ''Kaspárov sobre la india de rei'' (1993, B.T. Batsford Ltd) * ''El retu del axedrez de Garry Kaspárov'' (1996, Everyman Chess) * ''Lleiciones d'axedrez'' (1997, Everyman Chess) * ''Kasparov Against the World: The Story of the Greatest Online Challenge'' (2000, Kasparov Chess Online) * ''Los mios grandes predecesores, parte I'' (2003, Everyman Chess) * ''Los mios grandes predecesores, parte II'' (2003, Everyman Chess) * ''¡Jaquemate!: El mio primer llibru d'axedrez'' (2004, Everyman Mindsports) * ''Los mios grandes predecesores, parte III'' (2004, Everyman Chess) * ''Los mios grandes predecesores, parte IV'' (2004, Everyman Chess) * ''Los mios grandes predecesores, parte V'' (2006, Everyman Chess) * ''Cómo la vida asonsaña al axedrez'' (2007, William Heinemann Ltd.) * ''Garry Kaspárov nel axedrez modernu, parte 1: Revolución nos años 70'', (2007, Everyman Chess) * ''Garry Kaspárov nel axedrez modernu, parte 2, Kaspárov contra Kárpov 1975–1985'', (2008, Everyman Chess) * ''Garry Kaspárov nel axedrez modernu, parte 3, Kaspárov contra Kárpov 1986–1987'', (2009, Everyman Chess) * ''Garry Kaspárov nel axedrez modernu, parte 4, Kaspárov contra Kárpov 1988–2009'', (2010, Everyman Chess) * ''Garry Kaspárov contra Garry Kaspárov , parte 1'' (2011, Everyman Chess) * ''The Blueprint: Reviving Innovation, Rediscovering Risk, and Rescuing the Free Market'' (2013, W. W. Norton & Co) == Referencies == {{llistaref|2}} == Ver tamién == * [[Axedrez]] * [[Campeones del mundu d'axedrez]] * [[Deep Blue versus Gary Kasparov]] == Enllaces esternos == {{wikiquote|Gari Kaspárov}} {{commonscat|Garry Kasparov}} * [https://web.archive.org/web/20120807224428/http://www.bobby-fischer.net/Garry_Kasparov_Retires_Video.html Gari Kaspárov Speaks on Retirement] Videu. * [http://www.wtharvey.com/kasp.html 75 posiciones crítiques nes sos partíes.] * [http://www.theotherrussia.org '''Otra Rusia''', Coalición ciudadana pola Democracia - n'inglés.] * [http://www.rufront.ru/ '''Frente Cívicu Xuníu'''], un movimientu cívicu d'aición política pa llograr una democracia real na Federación Rusa, encabezáu por Gari Kaspárov. {{NF|1963||Kasparov, Gari}} {{Tradubot|Garri Kaspárov}} [[Categoría:Axedrecistes d'Azerbaixán]] [[Categoría:Axedrecistes de Rusia]] [[Categoría:Axedrecistes de la Xunión Soviética]] [[Categoría:Campeones mundiales d'axedrez]] [[Categoría:Persones de Bakú]] oj85fqywvse45y6sujlak5gkwarvszo 0 90874 4379452 4367506 2025-06-25T14:58:09Z Ziv 117068 ([[c:GR|GR]]) [[File:CHE Neuenhof alt COA.svg]] → [[File:CHE Neuenhof COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]]) 4379452 wikitext text/x-wiki {{rexón}} El '''distritu de Baden''' ye un de los once distritos del [[cantón d'Argovia]], ([[Suiza]]). Tien una superficie de 153,07&nbsp;km², una población de 125.691 habitantes ([[avientu]] de [[2007]]) y una densidá de población de 821,13 habitantes per km².<ref>{{cita web|autor=Portal del cantón de Argovia|añu=[[2008]]|url=http://www.ag.ch/staag/daten/gemeinden/bez02.pdf|títulu=Gemainden Berzirk Baden|fechaaccesu=[[14 de xunu]] de [[2009]]|formatu=[[PDF]]|idioma=alemán|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.ag.ch/staag/daten/gemeinden/bez02.pdf|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref> Ta formáu por 26 [[Comuñes de Suiza|comuñes]]. La so capital ye [[Baden (Argovia)|Baden]] anque la ciudá más poblada ye [[Wettingen]]. == Xeografía == Llenda al norte col [[distritu de Zurzach]], al oeste colos distritos de [[Distritu de Brugg|Brugg]] y [[Distritu de Lenzburg|Lenzburg]] al sur col de [[Distritu de Bremgarten|Bremgarten]], al este colos de [[distritu de Dielsdorf|Dielsdorf]] ([[cantón de Zúrich|ZH]]) y [[distritu de Dietikon|Dietikon]] ([[cantón de Zúrich|ZH]]). == Comuñes == {| {{tablaguapa}} border="1" !colspan="3" align=center bgcolor="#EFEFEF" | Distritu de Baden |- !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="200" | '''Comuñes''' !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="100" | '''Superficie'''<br />km² |- | [[Archivu:Coat of arms of Baden AG.svg|15px|Baden]] '''[[Baden (Argovia)|Baden]]''' || align="right" | 13.17 |- | [[Archivu:CHE Bellikon COA.svg|15px|Bellikon]] [[Bellikon]] || align="right" | 4.94 |- | [[Archivu:Wappen Bergdietikon.svg|15px|Bergdietikon]] [[Bergdietikon]] || align="right" | 5.94 |- | [[Archivu:Wappen Birmenstorf.svg|15px|Birmenstorf]] [[Birmenstorf]] || align="right" | 7.80 |- | [[Archivu:Wappen Ehrendingen.svg|15px|Ehrendingen]] [[Ehrendingen]] || align="right" | 7.31 |- | [[Archivu:Coat of arms of Ennetbaden.svg|15px|Ennetbaden]] [[Ennetbaden]] || align="right" | 2.11 |- | [[Archivu:Coat of arms of Fislisbach.svg|15px|Fislisbach]] [[Fislisbach]] || align="right" | 5.05 |- | [[Archivu:Wappen Freienwil.svg|15px|Freienwil]] [[Freienwil]] || align="right" | 3.99 |- | [[Archivu:Wappen Gebenstorf AG.svg|15px|Gebenstorf]] [[Gebenstorf]] || align="right" | 5.64 |- | [[Archivu:Coat of arms of Killwangen.svg|15px|Killwangen]] [[Killwangen]] || align="right" | 2.43 |- | [[Archivu:Wappen Künten AG.svg|15px|Künten]] [[Künten]] || align="right" | 4.89 |- | [[Archivu:Wappen Mägenwil AG.svg|15px|Mägenwil]] [[Mägenwil]] || align="right" | 3.48 |- | [[Archivu:Wappen Mellingen AG.svg|15px|Mellingen]] [[Mellingen (Argovia)|Mellingen]] || align="right" | 4.86 |- | [[Archivu:CHE Neuenhof COA.svg|15px|Neuenhof]] [[Neuenhof (Argovia)|Neuenhof]] || align="right" | 5.37 |- | [[Archivu:Wappen Niederrohrdorf AG.svg|15px|Niederrohrdorf]] [[Niederrohrdorf]] || align="right" | 3.33 |- | [[Archivu:Wappen Oberrohrdorf AG.svg|15px|Oberrohrdorf]] [[Oberrohrdorf]] || align="right" | 4.30 |- | [[Archivu:Wappen Obersiggenthal AG.svg|15px|Obersiggenthal]] [[Obersiggenthal]] || align="right" | 8.36 |- | [[Archivu:CHE Remetschwil COA.svg|15px|Remetschwil]] [[Remetschwil]] || align="right" | 3.88 |- | [[Archivu:CHE Spreitenbach COA.svg|15px|Spreitenbach]] [[Spreitenbach]] || align="right" | 8.60 |- | [[Archivu:Coat of arms of Stetten AG.svg|15px|Stetten]] [[Stetten (Argovia)|Stetten]] || align="right" | 4.41 |- | [[Archivu:Wappen Turgi AG.svg|15px|Turgi]] [[Turgi]] || align="right" | 1.55 |- | [[Archivu:Wappen Untersiggenthal AG.svg|15px|Untersiggenthal]] [[Untersiggenthal]] || align="right" | 8.28 |- | [[Archivu:Coat of arms of Wettingen.svg|15px|Wettingen]] [[Wettingen]] || align="right" | 10.59 |- | [[Archivu:CHE Wohlenschwil COA.svg|15px|Wohlenschwil]] [[Wohlenschwil]] || align="right" | 4.39 |- | [[Archivu:Wappen Würenlingen AG.svg|15px|Würenlingen]] [[Würenlingen]] || align="right" | 9.37 |- | [[Archivu:Wappen Würenlos AG.svg|15px|Würenlos]] [[Würenlos]] || align="right" | 9.03 |- style="background-color:#EFEFEF;" | '''Total:'' (26) || align="right" | 153.07 |} === Fusiones === * [[1 de xineru]] de [[2006]]: ''[[Oberehrendingen]]'' y ''[[Unterehrendingen]]'' --> [[Ehrendingen]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Distritu de Baden]] bqwo5e68g9oz96tdm7aqnxanra6onm9 4379505 4379452 2025-06-25T17:35:23Z Ziv 117068 ([[c:GR|GR]]) [[File:Coat of arms of Wettingen.svg]] → [[File:Wappen Wettingen AG.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]]) 4379505 wikitext text/x-wiki {{rexón}} El '''distritu de Baden''' ye un de los once distritos del [[cantón d'Argovia]], ([[Suiza]]). Tien una superficie de 153,07&nbsp;km², una población de 125.691 habitantes ([[avientu]] de [[2007]]) y una densidá de población de 821,13 habitantes per km².<ref>{{cita web|autor=Portal del cantón de Argovia|añu=[[2008]]|url=http://www.ag.ch/staag/daten/gemeinden/bez02.pdf|títulu=Gemainden Berzirk Baden|fechaaccesu=[[14 de xunu]] de [[2009]]|formatu=[[PDF]]|idioma=alemán|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.ag.ch/staag/daten/gemeinden/bez02.pdf|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref> Ta formáu por 26 [[Comuñes de Suiza|comuñes]]. La so capital ye [[Baden (Argovia)|Baden]] anque la ciudá más poblada ye [[Wettingen]]. == Xeografía == Llenda al norte col [[distritu de Zurzach]], al oeste colos distritos de [[Distritu de Brugg|Brugg]] y [[Distritu de Lenzburg|Lenzburg]] al sur col de [[Distritu de Bremgarten|Bremgarten]], al este colos de [[distritu de Dielsdorf|Dielsdorf]] ([[cantón de Zúrich|ZH]]) y [[distritu de Dietikon|Dietikon]] ([[cantón de Zúrich|ZH]]). == Comuñes == {| {{tablaguapa}} border="1" !colspan="3" align=center bgcolor="#EFEFEF" | Distritu de Baden |- !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="200" | '''Comuñes''' !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="100" | '''Superficie'''<br />km² |- | [[Archivu:Coat of arms of Baden AG.svg|15px|Baden]] '''[[Baden (Argovia)|Baden]]''' || align="right" | 13.17 |- | [[Archivu:CHE Bellikon COA.svg|15px|Bellikon]] [[Bellikon]] || align="right" | 4.94 |- | [[Archivu:Wappen Bergdietikon.svg|15px|Bergdietikon]] [[Bergdietikon]] || align="right" | 5.94 |- | [[Archivu:Wappen Birmenstorf.svg|15px|Birmenstorf]] [[Birmenstorf]] || align="right" | 7.80 |- | [[Archivu:Wappen Ehrendingen.svg|15px|Ehrendingen]] [[Ehrendingen]] || align="right" | 7.31 |- | [[Archivu:Coat of arms of Ennetbaden.svg|15px|Ennetbaden]] [[Ennetbaden]] || align="right" | 2.11 |- | [[Archivu:Coat of arms of Fislisbach.svg|15px|Fislisbach]] [[Fislisbach]] || align="right" | 5.05 |- | [[Archivu:Wappen Freienwil.svg|15px|Freienwil]] [[Freienwil]] || align="right" | 3.99 |- | [[Archivu:Wappen Gebenstorf AG.svg|15px|Gebenstorf]] [[Gebenstorf]] || align="right" | 5.64 |- | [[Archivu:Coat of arms of Killwangen.svg|15px|Killwangen]] [[Killwangen]] || align="right" | 2.43 |- | [[Archivu:Wappen Künten AG.svg|15px|Künten]] [[Künten]] || align="right" | 4.89 |- | [[Archivu:Wappen Mägenwil AG.svg|15px|Mägenwil]] [[Mägenwil]] || align="right" | 3.48 |- | [[Archivu:Wappen Mellingen AG.svg|15px|Mellingen]] [[Mellingen (Argovia)|Mellingen]] || align="right" | 4.86 |- | [[Archivu:CHE Neuenhof COA.svg|15px|Neuenhof]] [[Neuenhof (Argovia)|Neuenhof]] || align="right" | 5.37 |- | [[Archivu:Wappen Niederrohrdorf AG.svg|15px|Niederrohrdorf]] [[Niederrohrdorf]] || align="right" | 3.33 |- | [[Archivu:Wappen Oberrohrdorf AG.svg|15px|Oberrohrdorf]] [[Oberrohrdorf]] || align="right" | 4.30 |- | [[Archivu:Wappen Obersiggenthal AG.svg|15px|Obersiggenthal]] [[Obersiggenthal]] || align="right" | 8.36 |- | [[Archivu:CHE Remetschwil COA.svg|15px|Remetschwil]] [[Remetschwil]] || align="right" | 3.88 |- | [[Archivu:CHE Spreitenbach COA.svg|15px|Spreitenbach]] [[Spreitenbach]] || align="right" | 8.60 |- | [[Archivu:Coat of arms of Stetten AG.svg|15px|Stetten]] [[Stetten (Argovia)|Stetten]] || align="right" | 4.41 |- | [[Archivu:Wappen Turgi AG.svg|15px|Turgi]] [[Turgi]] || align="right" | 1.55 |- | [[Archivu:Wappen Untersiggenthal AG.svg|15px|Untersiggenthal]] [[Untersiggenthal]] || align="right" | 8.28 |- | [[Archivu:Wappen Wettingen AG.svg|15px|Wettingen]] [[Wettingen]] || align="right" | 10.59 |- | [[Archivu:CHE Wohlenschwil COA.svg|15px|Wohlenschwil]] [[Wohlenschwil]] || align="right" | 4.39 |- | [[Archivu:Wappen Würenlingen AG.svg|15px|Würenlingen]] [[Würenlingen]] || align="right" | 9.37 |- | [[Archivu:Wappen Würenlos AG.svg|15px|Würenlos]] [[Würenlos]] || align="right" | 9.03 |- style="background-color:#EFEFEF;" | '''Total:'' (26) || align="right" | 153.07 |} === Fusiones === * [[1 de xineru]] de [[2006]]: ''[[Oberehrendingen]]'' y ''[[Unterehrendingen]]'' --> [[Ehrendingen]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Distritu de Baden]] h181uz5t3nn9e2aftu8a9pxib01rp35 0 91217 4379569 4369473 2025-06-26T10:05:55Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379569 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Annelies Marie Frank'''{{nym}}<ref name="memorial"/>{{refn|group=nota|name=InvestigaciónMuerte|Una investigación realizada por Anne Frank House en 2015 reveló que Frank podría finar en febreru de 1945 y non en marzu como asumieron les autoridaes neerlandeses mientres enforma tiempu.<ref name=InvestigaciónMuerte>{{Cita web |títulu=Anne Frank's last months; New research sheds new light on Anne Frank's last months |fecha=31 de marzu de 2015 |url=http://www.annefrank.org/en/News/News/2015/Maart/Anne-Franks-last-months/ |editorial=Anne Frank House, Anne Frank Stichting |idioma=en |fechaaccesu=11 d'abril de 2015}}</ref>}}, más conocida como '''Ana Frank''', foi una neña [[Alemaña|alemana]] con ascendencia [[Pueblu xudíu|xudía]], mundialmente conocida gracies al ''[[Diariu d'Ana Frank]],'' la edición del so diariu íntimu, onde dexó constancia de los cuasi dos años y mediu que pasó despintándose, cola so familia y cuatro persones más, de los [[Nazismu|nazis]] n'[[Ámsterdam]] ([[Países Baxos]]) mientres la [[Segunda Guerra Mundial]]. La so familia foi prindada y llevada a distintos [[campos de concentración]] alemanes. L'únicu sobreviviente de los ocho escondíos foi [[Otto Heinrich Frank|Otto Frank]], el so padre. Ana foi unviada al campu de concentración nazi d'[[Auschwitz]] el [[2 de setiembre]] de [[1944]] y, más tarde, al campu de concentración de [[Bergen-Belsen]], onde morrió de [[tifus]] en marzu de [[1945]], pocos díes primero qu'ésti fuera lliberáu.<ref name="muerte">{{cita noticia |url=http://www.laprensagrafica.com/2014/02/08/atopen-banzones-de-ana-frank |títulu=Atopen banzones d'Ana Frank |periódicu=La Prensa Gráfica |ubicación=San Salvador |fecha=8 de febreru de 2014 |fechaaccesu=22 de payares de 2014 }}</ref> En 1947, apenes dos años dempués de terminada la guerra, Otto publicó'l diariu sol títulu ''[[La casa de tras]]'' (en [[Idioma neerlandés|neerlandés]], ''Het Achterhuis''). == Biografía == Annelies Marie Frank nació en [[Frankfurt del Main]] ([[Hesse]], [[Alemaña]]), y foi la segunda fía d'[[Otto Heinrich Frank]] ([[12 de mayu]] de [[1889]]-[[19 d'agostu]] de [[1980]]) y la so muyer, [[Edith Hollander]] ([[16 de xineru]] de [[1900]]-[[6 de xineru]] de [[1945]]), una familia de [[xudíos]] alemanes, que'l so padre, Otto, participara como [[Teniente]] del [[Exércitu Alemán]] na [[Primer Guerra Mundial]]. Tenía una hermana mayor, [[Margot Frank|Margot]] ([[16 de febreru]] de [[1926]]-[[9 de marzu]] de [[1945]]). Xunto cola so familia, tuvo que camudase a la ciudá d'[[Ámsterdam]], fuxendo de los [[nazis]]. Ellí los sos padres regaláron-y un diariu al cumplir los trelce años. Bien pocu dempués, la so familia tuvo que despintase nun escondederu, la ''Achterhuis'' o "Anexu secretu", como lo llamó nel so diariu, asitiáu nun vieyu edificiu nel Prinsengracht, una canal nel llau occidental d'Ámsterdam, y que la so puerta taba escondida tres una estantería. Ellí vivieron mientres la ocupación alemana, dende'l [[9 de xunetu]] de [[1942]] hasta'l [[4 d'agostu]] de [[1944]]. Nel escondite había ocho persones: los sos padres, Otto y Edith Frank; ella y la so hermana mayor Margot; Fritz Pfeffer, un dentista xudíu (al qu'Ana dio'l nome d'Albert Dussel nel so ''Diariu''), y la familia van Pels (identificada como van Daan nel ''Diariu''), formada por [[Hermann Van Pels|Hermann]] y [[Auguste Van Pels]] y el fíu de dambos, [[Peter Van Pels|Peter]]. Mientres aquellos años, Ana escribió'l so ''Diariu'', nel que describía los so mieu a vivir escondida mientres años, los sos nacientes sentimientos por Peter, los conflictos colos sos padres, y la so vocación d'escritora. Pocos meses antes de ser descubiertos, empezó a reescribir el so ''Diariu'' cola idea de publicar tres la guerra. Ana, la so familia y acompañantes fueron arrestaos pola Grüne Polizei el [[4 d'agostu]] de [[1944]] y un mes dempués, el 2 de setiembre, tola familia foi treslladada en tren de [[Westerbork]] (campu de concentración nel nordeste de los Países Baxos) escontra'l [[Campu de concentración d'Auschwitz]], viaxe que-yos llevó trés díes. Mentanto, [[Miep Gies]] y [[Bep Voskuijl]], dos de les persones que los protexeron mientres tuvieron escondíos, atoparon y guardaron el ''Diariu'' y otros papeles d'Ana. Dende la so captura, creyóse que la familia foi delatada por un collaborador de la [[Gestapo]]; sicasí, hai investigaciones qu'afirmen que'l descubrimientu de los ocupantes llevar a cabu de manera casual, una y bones los axentes de la [[Schutzstaffel|SS]] taben investigando delitos d'empléu illegal nel edificiu, y que la persecución de xudíos nun yera'l so oxetivu.<ref name="Afp">{{Cita web |url=http://www.jornada.unam.mx/ultimas/2016/12/17/ana-frank-pudo-ser--afayada-por casualidá-estudio |títulu=Ana Frank pudo ser afayada por casualidá: estudiu |fechaaccesu=17 d'avientu de 2016 |apellíu=Afp |fecha=17 d'avientu de 2016 |ubicación=Méxicu}}</ref> Ana, Margot y Edith Frank, la familia van Pels y Fritz Pfeffer nun sobrevivieron a los campos de concentración nazis (anque [[Auguste van Pels]] morrió mientres les marches ente campos de concentración). Margot y Ana pasaron un mes en Auschwitz II-Birkenau y depués fueron unviaes a [[Campu de concentración de Bergen-Belsen|Bergen-Belsen]], onde morrieron de [[tifus]] en marzu de [[1945]], poco primero de la lliberación. Solo Otto llogró salir del [[Holocaustu]] con vida.<ref name="muerte" /> Miep dio-y el diariu, qu'editaría col fin de publicar col títulu ''[[Diariu d'Ana Frank]]'', que foi yá impresu en 70 idiomes. El Memorial n'honor a Ana y [[Margot Frank]] ta allugáu nel llugar onde taba la fuesa común correspondiente a la barraca onde morrieron nel [[campu de concentración]] de [[Campu de concentración de Bergen-Belsen|Bergen-Belsen]]. == Periodu reseñáu nel diariu == {{VT|Diariu d'Ana Frank}} === Antes d'escondese === [[Ficheru:AnneFrankMerwedeplein.jpg|left|thumb|El bloque d'apartamentos na Merwedeplein onde la familia Frank vivió dende 1934 hasta 1942.]] [[Ficheru:Judenstern JMW.jpg|thumb|220px|[[Estrella de David]] del tipu que tou xudíu taba obligáu a portar mientres la ocupación nazi.]] Al cumplir trece años, el 12 de xunu de 1942, Ana recibió un pequeñu cuadiernu'l cual señalara al so padre nuna vitrina unos díes antes. Magar se trata d'un llibru d'[[autógrafu|autógrafos]], empastado en tela a cuadros coloráu y negru, con una pequeña pesllera nel frente, Ana yá decidiera que lo utilizaría como diariu. Empezó a escribir nél cuasi darréu, describiéndose a sigo mesma y a la so familia, según la so vida diaria en casa y nel colexu. A falta d'una amiga de l'alma», según Ana, escribía-y a los so diariu como si tuviera dirixiéndose a una amiga. Llamaba Kitty al so diariu y usaba «Quería Kitty» como fórmula introductoria n'alusión direuta a Kathe Zgyedie, una compañera d'estudios a quien llamaben afectuosamente Kitty. Escribió en forma de cartes sobre les sos resultaos en clase, los sos amigos, mozos colos que simpatizaba y los llugares que prefería visitar nel so vecinderu. Magar estos primeros escritos nel so diariu amuesen que la so vida yera en munches formes la vida típica d'una escolar, tamién reseña los cambeos que se van enllantando dende la ocupación alemana. Delles referencies paecen casuales y ensin gran énfasis; sicasí, en delles partes describe con mayor detalle la opresión qu'acaldía va n'aumentu. Escribió alrodiu de les [[Estrella de David|estrelles]] que tolos xudíos taben obligaos a portar en públicu, y tamién numberó dalgunes de les restricciones y [[persecución|persecuciones]] impuestes na vida cotidiana de la población xudía d'Ámsterdam. El 5 de xunetu de 1942, [[Margot Frank]] recibió un avisu ordenar presentase pal so [[deportación]] a un campu de trabayu. Ana foi entós informada d'un plan que Otto preparara colos sos emplegaos de mayor enfotu, y que yá conocíen Edith y Margot dende diba pocos díes. La familia esconder en cuartos camuflaos nes instalaciones de la empresa en [[Prinsengracht]], una cai en cantu d'unu de les [[Canal (inxeniería)|canales]] d'Ámsterdam. === Vida na ''achterhuis'' o «anexu» === [[Ficheru:AnneFrankHouseAmsterdamtheNetherlands.jpg|thumb|[[Fachada]] principal del edificiu Opekta (izquierda), na ''Prinsengracht''. Les oficines de Otto Frank atopábense al frente del edificiu y la ''achterhuis'' atopábase detrás.]] El 9 de xunetu de 1942, la familia camudar al escondite preparáu y el so antiguu apartamentu foi dexáu en desorde pa faer pensar que fuera abandonáu de manera súbita. Otto Frank dexó una nota de la que podía deducise que llograren escapar escontra [[Suiza]]. Como los xudíos nun podíen utilizar los tresportes públicos tuvieron de caminar dellos quilómetros dende la so casa hasta l'abellugu, portando caúnu toles vistimientes que pudieron, yá que nun podíen correr el riesgu de ser vistos con equipaxes. La ''achterhuis'' (en [[idioma neerlandés|neerlandés]] ''fuxís'' significa 'casa' y ''achter'', 'tras' o 'detrás'), yera un espaciu de tres pisos na parte posterior del edificiu con accesu a un patiu detrás de les oficines de Opekta. Nel primer nivel había dos pequeñes habitaciones, con un bañu axunto sobre'l que s'atopaba una gran habitación, con otra más pequeña adosada. Dende esa habitación más pequeña xubir escontra'l [[Áticu (vivienda)|áticu]]. La puerta de la ''achterhuis'' quedó azorronada tres una estantería por que nun-y la pudiera ver. Ana referiríase más tarde a esti espaciu como'l ''anexu secretu''. L'edificiu principal, asitiáu a una mazana de [[Westerkerk]], yera un edificiu banal, típicu de los barrios del oeste d'Ámsterdam. [[Víctor Kugler]] (n'ediciones antigües nomáu como Kraler), [[Johannes Kleiman]] (Koophuis), [[Miep Gies]] y [[Elisabeth ''Bep'' Voskuijl]] yeren los únicos emplegaos que sabíen del escondite y, xunto con Jan, el maríu de Gies y Johannes Hendrik Voskuijl, el padre de ''Bep'' Voskuijl, yeren quien ayudaben a los Frank a sobrevivir mientres el so confinamientu. Ellos yeren l'únicu contautu ente l'esterior y los ocupantes de la casa, y caltener informaos de les noticies de guerra y de los eventos políticos. Yeren tamién los provisores de tolo necesario pa la seguridá y sobrevivencia de la familia; el suministru de comida resultaba cada vez más difícil a midida que el tiempu trescurría. Ana escribió sobre la dedicación y sobre los esfuercios pa llevanta-yos l'ánimu mientres los momentos más peligrosos. Toos yeren conscientes de que dar abellugu a xudíos penar naquel momentu cola [[Pena de muerte|muerte]]. A finales de xunetu, xunióse-yos la familia Van Pels (Van Daan): Hermann, Auguste, y Peter de 16 años, y más tarde, en payares, llegó [[Fritz Pfeffer]] (Albert Dussel), [[odontoloxía|dentista]] y amigu de la familia. Ana escribió sobre lo bono que yera tener otres persones con quien falar, pero les tensiones rápido presentáronse nesti grupu de persones que teníen de convivir confinaos nesti escondite. Depués de compartir la so habitación con Pfeffer, Ana terminó per considerar lo insoportable, y engarróse con Auguste van Pels, a quien consideraba fuera de los sos cabales. La so rellación cola so madre fíxose difícil tamién y Ana escribió que sentía tener pocu de mancomún con ella por ser la so madre demasiáu abstraída. Delles vegaes aldericó con Margot, y escribió sobre un llazu inesperáu que se desenvolviera ente elles, anque a quien se sentía más cercana yera al so padre. Tiempu más tarde, tamién empezó a apreciar la xentileza de [[Peter van Pels]], y hasta llegaron a tener sentimientos románticos. Ana pasaba la mayor parte del so tiempu lleendo y estudiando, de la que siguía escribiendo nel so diariu. Amás de narrar los eventos trescurríos, Ana escribía sobre los sos sentimientos, creencies y ambiciones, temes de los que nun falaba colos demás. Al sentise más segura sobre la so forma d'escribir, coles mesmes que crecía y maurecía, escribía sobre tarrezas más astractos, como les sos creencies en [[Dios (cristianismu)|Dios]], o sobre cómo definía ella la [[naturaleza humana]]. Escribió regularmente hasta la so anotación final, el [[1 d'agostu]] de [[1944]]. == Arrestu y muerte == La mañana del [[4 d'agostu]] de [[1944]] la Grüne Polizei (o Gestapo) asaltó la ''achterhuis''. Orixinalmente creyóse qu'un informador de la Gestapo dio aviso sobre l'escondite, pero investigaciones recién menten que ye posible que'l descubirimiento diérase de manera casual.<ref name="Afp" /> Conducíu pol sarxentu del [[SS|Cuerpu de Proteición (SS)]] [[Karl Silberbauer]] de la [[Seición IVB4]] del [[SD nazi|Serviciu de Seguridá (SD)]], el grupu cuntaba con siquier tres miembros de la Policía de Seguridá. Los inquilinos fueron introducíos en camiones y treslladaos pa sometelos a interrogatoriu. [[Victor Kugler]] y [[Johannes Kleiman]] fueron encarcelaos, pero a [[Miep Gies]] y [[Bep Voskuijl]] dexáron-yos colase. Más tarde tornaríen a la ''achterhuis'', onde atoparon les anotaciones d'Ana esparnaes pel suelu. Recoyer, según dellos álbumes de semeyes de la familia, y Gies propunxo devolvése-y los a Ana cuando la guerra terminara. Llevaron a los miembros de la casa a un campu en [[Westerbork]]. Siendo aparentemente un campu de tránsitu pol qu'hasta esi momentu pasaren más de 100&nbsp;000 xudíos, el 2 de setiembre'l grupu foi deportáu, nel que sería los so últimu treslláu, dende Westerbork hasta'l [[campu de concentración d'Auschwitz]]. Tres tres díes de viaxe llegaron al so destín, y los homes y muyeres fueron dixebraos según el so sexu, pa nun volvese a ver más. De los 1019 recién llegaos, 549 –incluyendo neños menores de 15 años– fueron escoyíos y unviaos direutamente a les [[cámara de gas|cámares de gas]], nes que fueron asesinaos. Ana cumpliera 15 años tres meses antes y llibróse, y anque tolos de la ''achterhuis'' sobrevivieron a la seleición, Ana creyó que'l so padre fuera asesináu. Xunto coles otres muyeres non escoyíes pa la muerte inmediata, Ana foi obligada a permanecer desnuda pa desagafala, tosquiláron-y la cabeza y -y [[tatuaxe|tatuaron]] un númberu d'identificación nel brazu. Mientres el día emplegaben a les muyeres en realizar trabayos forzaos y pela nueche atarraquitar en barracones frigoríficos. Les enfermedaes arrobinábense velozmente y en poco tiempu Ana terminó cola piel cubierta de tieces. El 28 d'ochobre empezó la seleición pa reasitiar a les muyeres en [[Campu de concentración de Bergen-Belsen|Bergen-Belsen]]. Más de 8000 muyeres, Ana Frank, Margot Frank y Auguste van Pels incluyíes, fueron treslladaes, pero Edith Frank quedóse tras. Llevantáronse tiendes p'acoyer l'arribación de prisioneros, ente ellos Ana y Margot. Col aumentu de la población, amontóse rápido la [[tasa bruta de mortalidá|tasa de mortalidá]] por cuenta d'enfermedaes. Ana pudo xuntase por un curtiu periodu con dos amigues, [[Hanneli Goslar]] (llamada «Lies» nel diariu) y [[Nanette Blitz]], quien sobrevivieron a la guerra. Cuntaron cómo Ana, esnuda salvu por un cachu de cobertor, esplicólos que, infestada de [[pioyu|pioyos]], desaposiárase de les sos ropes. Describir como calva, demacrada y trémbole, pero a pesar de la so enfermedá díxo-yos que taba más esmolecida por Margot, que'l so estáu paecía más grave. Goslar y Blitz nun llegaron a ver a Margot, que permaneció na so llitera, demasiáu débil. Coles mesmes, Ana díxo-yos que taben soles, y que los sos padres morrieren. [[Ficheru:Anne-frank-grab.jpg|thumb|Llábana d'Ana y [[Margot Frank]], en [[Bergen-Belsen]].]] En marzu de 1945, una [[epidemia]] de [[tifus]] arrobinar por tol campu; envalórase que terminó cola vida de 17&nbsp;000 prisioneros. Los testigos cuntaron más tarde que Margot, debilitada como taba, cayer de la so llitera y morrió de resultes del golpe, y que pocos díes dempués Ana tamién morrió. Poques selmanes dempués el campu sería lliberáu por [[Exércitu Británicu|tropes britániques]], el [[15 d'abril]] de [[1945]]. Tres la guerra, de los aproximao 110&nbsp;000 [[xudíu|xudíos]] que fueron deportaos dende los [[Países Baxos]] mientres la ocupación nazi, solo 5000 sobrevivieron. De los ocho inquilinos de la ''achterhuis'', solo'l padre d'Ana sobrevivió. Herman van Pels foi gaseado xustu tres la llegada del grupu a [[Auschwitz-Birkenau]], el [[6 de setiembre]] de [[1944]]. La so esposa Auguste morrió ente'l 9 d'abril y el 8 de mayu de 1945, n'Alemaña o en [[Checoslovaquia]]. El so fíu Peter morrió'l 5 de mayu de 1945 nel campu de concentración de [[Mauthausen]], n'[[Austria]], dempués de ser treslladáu andando dende Auschwitz. El Dr. Friedrich Pfeffer ( O Sr. Dussel) morrió'l 20 d'avientu de 1944 nel campu de concentración de [[Neuengamme]]. La madre d'Ana, Edith Hollander, morrió'l [[6 de xineru]] de [[1945]], en [[Auschwitz#Auschwitz II (Birkenau)|Birkenau]]. [[Johannes Kleiman]] y [[Victor Kugler]], socios comerciales de Otto Frank qu'ayudaron a los anteriores mientres permanecieron escondíos, fueron arrestaos por ayudar a la familia Frank. Dambos fueron sentenciaos a realizar un ''Arbeitseinsatz'' (serviciu de trabayu) n'[[Alemaña]], y sobrevivieron a la guerra. == ''El diariu d'Ana Frank'' == [[Ficheru:Anne Frank Diary at Anne Frank Museum in Berlin-pages-92-93.jpg|miniaturadeimagen|Les páxines 92 y 93 del diariu orixinal.]] === Publicación del diariu === Otto Frank sobrevivió y tornó a Ámsterdam. Foi informáu del fallecimientu de la so esposa y del treslláu de les sos fíes a Bergen-Belsen, quedando cola esperanza de que llograren sobrevivir. En xunetu de 1945, la [[Cruz Bermeya]] confirmó les muertes d'Ana y Margot, y foi solo entós cuando Miep Gies dio-y el ''Diariu''. En lleéndolo, Otto comentó nun dase cuenta de cómo Ana caltuviera un rexistru tan exactu y bien escritu de la so estadía xuntos. Tratando de cumplir póstumamente el deséu d'Ana espresáu nel ''Diariu'' de convertise n'escritora, decidió intentar publicar. Al preguntar munchos años dempués sobre la so primer reaición, respondió cenciellamente: «Nunca supi que la mio pequeña Ana yera tan fonda». El Diariu d'Ana empecípiase como una espresión privada de los sos pensamientos íntimos, espresando la intención de nunca dexar qu'otros lo lleeren. Describe cándidamente la so vida, la so familia y compañeros y la so situación, mientres empieza a reconocer la so ambición d'escribir noveles y publicar. Nel branu de 1944, escuchó una tresmisión de radiu de [[Gerrit Bolkestein]] —miembru del gobiernu neerlandés nel exiliu— que dicía qu'al terminar la guerra crearía un rexistru públicu de la opresión sufierta pola población del so país so la ocupación alemana. Mentó la publicación de cartes y diarios, de manera qu'Ana decidió que contribuyiría col so ''Diariu''. Empezó a correxir la so escritura, a esaniciar seiciones y a reescribir otres, en vistes a una posible publicación. Al so cuadiernu orixinal, amestó dellos cuadiernos adicionales y fueyes sueltes. Creó [[pseudónimu|pseudónimos]] pa los miembros del grupu y los sos benefactores. La familia van Pels convertir en Hermann, Petronella y Peter van Daan; Fritz Pfeffer pasó a llamase Albert Dussel. Otto Frank utilizó la versión orixinal del ''Diariu'', conocida como «versión A», y la versión correxida, conocida como «versión B», pa producir la primer versión pa ser publicada. Retiró dellos pasaxes, sobremanera aquellos nos que se refería a la so esposa en términos pocu falagadores, según seiciones nes que falaba de detalles íntimos al respective del so floreciente [[sexualidá]]. Restauró les verdaderes identidaes de la so familia, pero retuvo los pseudónimos de les otres persones. Frank llevó'l diariu a la historiadora Anne Romein, quien intentó publicar, ensin ésitu. Depués pasar al so maríu [[Jan Romein]], quien escribió un artículu sobre'l llibru col títulu de «Kinderstem» («La voz d'una neña») nel periódicu ''[[Het Parool]]'' el 3 d'abril de 1946. Escribió que'l diariu «pausadamente espresáu na voz d'una neña, amuesa tolos odios del [[fascismu]], meyor que toles evidencies de los [[xuicios de Núremberg]] xuntes».<ref>«[http://www.annefrank.org/content.asp?pid=112&lid=2 The publication of the diary: ''Het Parool'']» ''annefrank.org''</ref> El so artículu atraxo l'atención de los editores y el ''Diariu'' foi publicáu nos Países Baxos en 1947 pol editor Contact, d'Ámsterdam, sol títulu ''Het Achterhuis'' (''La casa de tras''). Foi reimpreso en 1950. N'abril de 1955 apaeció la primer traducción del diariu n'español sol títulu ''Les habitaciones de tras'' (traducción de Mª Isabel Iglesias, editorial Garbo, Barcelona). [[Ficheru:Diario anne frank.jpg|thumb|Portada del llibru.]] [[Albert Hackett]] escribió una pieza de teatru basada nel ''Diariu'', estrenada en [[Nueva York]] en 1955, que recibió'l [[Premiu Pulitzer#Teatru|Premiu Pulitzer de Teatru]]. La pieza foi llevada al cine en 1959 col títulu ''[[El diariu d'Ana Frank (película)|El diariu d'Ana Frank]]''. Foi protagonizada pola actriz [[Millie Perkins]], y [[Shelley Winters]], que caracterizó a la señora Van Pels, consiguió'l [[Premios Óscar|Óscar]] a Meyor Actriz Secundaria, qu'apurrió a la Casa d'Ana Frank. La película llogró una bona acoyida y fíxose acreedora d'otros dos [[Premios Óscar|Óscar]]. Sicasí, nun se convirtió nun gran ésitu de taquilla, anque espertó tal atención qu'aumentó l'interés mundial pol llibru. El ''Diariu'' foi creciendo en popularidá col pasar de los años, y güei ye llectura obligatoria en [[bachilleratu]] de dellos países y en dellos estaos de los [[Estaos Xuníos]]. En febreru de 2008 estrenóse<ref>{{Cita web |títulu=El primer musical de la hestoria sobre la vida d'Ana Frank va estrenar en Madrid en 2008 |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2007/06/14/cultura/1181824654.html}}</ref> en [[Madrid]] el musical ''[[El Diariu d'Ana Frank - Un Cantar a la Vida]]''. Ye la primer vegada que la Fundación Ana Frank dexa los derechos a una empresa pa representar un musical sobre Ana Frank y la so obra en tol mundu. En 1986, publicóse una edición crítica del ''Diariu''.<ref>[https://web.archive.org/web/20050412175035/http://www.riod.nl/engels/Institute%20publications1.html Publications by the Institute] Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD).</ref> Esta edición compara seiciones orixinales con seiciones modificaes pol padre, ya inclúi un discutiniu relativu a la so autenticidá según datos históricos sobre la so familia. En 1988, Cornelis Suijk —antiguu direutor de la Fundación Ana Frank y presidente de la [[Fundación pa la educación sobre l'Holocaustu]] de los Estaos Xuníos— anunció que llograra cinco páxina que fueren esaniciaes por Otto Frank del ''Diariu'' antes de la so publicación. Suijk afirma que Otto Frank apurrió-y eses páxines poco primero de la so muerte en 1980. Les páxines esaniciaes contienen comentarios bien críticos d'Ana Frank escontra la rellación matrimonial de los sos padres y escontra la so madre.<ref>(n'inglés) [http://www.nytimes.com/1998/09/10/world/five-precious-pages-renew-wrangling-over-anne-frank.html «Five Precious Pages Renew Wrangling Over Anne Frank.» 10 de setiembre de 1998.] ''[[The New York Times]]''. Consultáu'l 22 de payares de 2014.</ref> La decisión de Suijk de reclamar derechos d'autor sobre los cinco páxines para con ello financiar la so fundación nos Estaos Xuníos causó discutiniu. L'Institutu Neerlandés de Documentación de Guerra, actual propietariu del manuscritu, solicitó que-y fueren apurríes les páxines faltantes. En 2000 el Ministeriu Neerlandés d'Educación, Cultura y Ciencia aportó a donar 300&nbsp;000 [[dólar]]es a la fundación de Suijk y les páxines fueron apurríes en 2001.<ref>[http://www.minocw.nl/english_oud/press/2001-005.html Anne Frank's diary now complete] Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap http://www.minocw.nl/english_oud/press/2001-005.html</ref> De magar, fueron incluyíes nes nueves ediciones del ''Diariu''. En 2004, publicóse un nuevu llibru nos Países Baxos, tituláu ''Mooie zinnen-boek'' (''Llibru de frases guapes''), que contenía fragmentos de llibros y poemes curtios qu'Ana arrexuntó, por conseyu del so padre, mientres la so permanencia na ''achterhuis''. === Aponderamientu a Ana Frank y el so diariu === [[Ficheru:Anne Frank M01.JPG|thumb|Estatua d'Ana Frank, n'[[Ámsterdam]].]] Na so introducción a la primer edición del ''Diariu'' nos Estaos Xuníos, [[Eleanor Roosevelt]] describir como «unu de los más sabios y conmovedores comentarios que lleí sobre la guerra y el so impautu nos seres humanos». L'escritor [[Xunión Soviética|soviéticu]] [[Ilya Ehrenburg]] diría más tarde: "una voz que fala pola de seis millones; la voz non d'un sabiu o un poeta, sinón la d'una rapaza corriente".<ref name="edwardsly">[https://web.archive.org/web/20050408172138/http://www.edwardsly.com/franka.htm Anne Frank (Annelies Marie Frank)] Edwardsly (Current events affecting America's cops) (n'inglés)</ref> A midida que creció la talla d'Ana Frank como escritora y [[humanismu|humanista]], convirtióse nun símbolu del Holocaustu y más llargamente como una representante de la persecución. [[Hillary Clinton|Hillary Rodham Clinton]], nel so discursu d'acoyida d'un [[Elie Wiesel|Premiu Humanitariu Elie Wiesel]] en 1994, citó'l ''Diariu'' d'Ana Frank y dixo que nos espierta frente a la llocura de la indiferencia y el tarrecible preciu que supón pa los nuesos mozos», que rellacionó colos recién acontecimientos asocedíos en [[Sarayevu]], [[Somalia]] y [[Ruanda]].<ref>Clinton, Hillary Rodham (14 d'abril de 1994). "[http://clinton4.nara.gov/WH/EOP/First_Lady/other/1994-04-14-first-lady-remarks-elie-wiesel-humanitarian-awards.html Comentarios pola Primer Dama, Elie Wiesel Humanitarian Awards, Nueva York]" (Discursu). Consultáu'l 30 de xineru de 2005. (n'inglés)</ref> En recibiendo'l premiu humanitariu de la Fundación Ana Frank en 1994, [[Nelson Mandela]] dirixir a un ensame en [[Johannesburgu]], diciendo que lleera'l diariu d'Ana Frank mientres taba en prisión y que «llogró un gran aliendu d'él». Comparó la llucha d'Ana contra'l nazismu cola suya mesma contra l'''[[apartheid]]'', trazando una llinia paralela ente los dos filosofíes col comentariu «porque estes creencies son evidentemente falses, y porque fueron, y siempres van ser desafiaes polos asemeyaos a Ana Frank, tán destinaes al fracasu».<ref>[https://web.archive.org/web/20091011221136/http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mandela/1994/sp940815.html Address by President Nelson Mandela at the Johannesburg opening of the Anne Frank exhibition at the Museum Africa] [[Congresu Nacional Africanu]]</ref> Nel mensaxe final de la biografía sobre Ana Frank de Melissa Müller, Miep Gies trató d'estenar lo que creía yera una creencia equivocada que diba n'aumentu, «Ana simboliza a los seis millones de víctimes del Holocaustu», escribiendo: «la vida y muerte d'Ana yera'l so propiu destín, un destín individual que se repitió seis millones de vegaes. Ana nun puede, y nun debe, representar a los munchos individuos a los que los nazis robaron les sos vides... Pero'l so destín ayúdanos a aceptar la inmensa perda que sufrió'l mundu por culpa del Holocaustu». El ''Diariu'' foi tamién allabáu pol so méritu lliterariu. Comentando l'estilu de redaición d'Ana, el xudíu norteamericanu Meyer Levin, que trabayó con Otto Frank na dramatización del diariu pocu dempués de la so publicación,<ref>https://web.archive.org/web/20050310053935/http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0411/is_n2_v46/ai_19680329 enllaz irrecuperable.</ref> allabar por «caltener la tensión d'una novela bien construyida»,<ref name="edwardsly" /> ente que el [[poeta]] [[John Berryman]] escribió que yera una representación única, non solo de l'adolescencia sinón tamién del procesu misterioso y fundamental d'un neñu que se convierte n'adultu, como asocede en realidá».<ref name="edwardsly" /> La so biógrafa Melissa Müller dixo qu'escribió «nun estilu precisu, confiáu y económicu, ablucante na so franqueza». La so escritura ye en gran parte un estudiu de personaxes, y esamina a cada persona del so círculu con un güeyu astutu, inflexible. Ye de xemes en cuando cruel y de cutiu parcial, sobremanera nes sos representaciones de Fritz Pfeffer y de la so propia madre, y Müller esplica qu'enrió los cambeos d'humor normal na adolescencia» al traviés de la so obra. El so exame de sigo mesma y de lo que la arrodiaba caltener mientres un llargu periodu de manera introspectiva, analíticu, altamente autocríticu, y nos momentos de frustración rellata la batalla que se llibra nel so interior ente la «Ana bona» que desea ser, y la «mala» que cree ser. Otto Frank recordó al so editor esplicando por qué pensaba que'l ''Diariu'' lleeríase tan estensamente, col comentariu «dixo que'l ''Diariu'' toma tantes etapes de la vida que cada llector puede atopar daqué que lo trescale». === Desafíos negacionistas y aiciones llegales === Dende la so publicación púnxose enfotu en desacreditar el diariu, y dende mediaos de 1970 [[David Irving]] ([[negacionista del Holocaustu]]) foi constante al aseverar que'l diariu nun sería auténticu.<ref>{{Cita web |url = http://www2.ca.nizkor.org/ftp.cgi/people/f/frank.anne/Kuttner-rebuts-deniers |títulu = Shofar FTP Archives: people/f/frank.anne/Kuttner-rebuts-deniers <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu = 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110308080602/http://www2.ca.nizkor.org/ftp.cgi/people/f/frank.anne/Kuttner-rebuts-deniers |fechaarchivu = 8 de marzu de 2011 }}</ref> Según el tamién negacionista [[Robert Faurisson]], el diariu nun foi realmente escritu por Ana Frank, yá que contién páxines escrites con [[bolígrafu]], inventáu en 1938 y patentáu n'[[Arxentina]] el 10 de xunu de 1943, pero que nun sería introducíu n'Alemaña hasta un añu dempués, fecha na qu'Ana fuera yá treslladada al campu de concentración (2 de setiembre de 1944) y el so ''Diariu'' taba termináu. Sía comoquier, los diversos estudios llevaos a cabu nel diariu demostraron que les páxines que contienen anotaciones en bolígrafu son dos, añadíes en 1960 por una grafóloga qu'estudió'l testu.<ref name="bolígrafu">[http://www.annefrank.org/content.asp?pid=794&lid=4 Escritos con bolígrafu]. Páxina web oficial de la casa d'Ana Frank.</ref> En 2006, la [[Oficina Federal d'Investigación Criminal (Alemaña)|Oficina Federal d'Investigación Criminal]] (BKA), qu'en 1980 certificara la esistencia d'esos dos páxines escrites en bolígrafu, emitió un comunicáu explicitando qu'esi estudiu de cuatro páxina de nenguna manera puede ser utilizáu pa poner en dulda l'autenticidá del Diariu.<ref name="bolígrafu" /> Les continues declaraciones públiques feches por quien nieguen l'Holocaustu llevaron a Teresien da Silva a comentar en [[1999]], en nome de la Casa d'Ana Frank, que «pa munchos [[estremismu|estremistes]] de dereches [Ana] demuestra ser una torga. El so testimoniu de la persecución de los xudíos y la so muerte nun campu de concentración tán bloquiando'l camín pa la rehabilitación del [[nacionalsocialismu]]». Dende los [[Años 1950|años 50]], la negación del Holocaustu foi una infraición criminal en dellos países europeos, y fíxose usu de la llei pa prevenir un aumentu de l'actividá [[neonazi]]. En 1959 Otto Frank tomó aiciones llegales en [[Lübeck]] contra Lothar Stielau, un profesor de colexu y antiguu miembru de les [[Mocedaes Hitlerianes]] que publicó un documentu estudiantil nel que describió'l ''Diariu'' como una falsificación. El tribunal esaminó'l diariu y concluyó en 1960 qu'esti yera auténticu. Stielau retratar de la so afirmación anterior, y Otto Frank nun llevó la so demanda más lloñe. En 1958 un grupu de manifestantes desafió a [[Simon Wiesenthal]] mientres una representación del ''Diariu'' d'Ana Frank en [[Viena]] asegurando qu'Ana Frank nunca esistió, y pidiéron-y que probara la so esistencia atopando al home que lu había arrestáu. Empezó a buscar a [[Karl Silberbauer]] y atópase en 1963. Cuando foi entrevistáu, Silberbauer almitió aína'l so papel, ya identificó a Ana Frank nuna fotografía como una de les persones que fueron arrestaes. Apurrió una versión completa d'acontecimientos y recordó balerar nel suelu una maleta llena de papeles. La so declaración acotó la versión de los fechos que fuera presentada enantes por testigos como Otto Frank. En 1976 Otto Frank entamó aiciones contra Heinz Roth, de Frankfurt, que publicó folletos qu'indicaben que'l ''Diariu'' yera una falsificación. El xuez decidió que si publicaba nueves afirmaciones nesa llinia sería condergáu a pagar una multa de 500&nbsp;000 [[marcu alemán|marcos alemanes]] y enfrentaríase a una sentencia de seis meses de cárcel. Dos casos fueron tornaos polos tribunales alemanes en 1978 y 1979 amparándose nel derechu a la [[llibertá d'espresión]], en vista de que la quexa nun fuera llevada a cabu per nenguna parte perxudicada». El tribunal declaró en cada casu que si se faía un nuevu pidimientu dende una parte perxudicada, como Otto Frank, podríen abrir dilixencies por [[bilordiu]]. El discutiniu llegó al so puntu más altu en 1980 col arrestu y xuiciu de dos neonazis, Ernst Römer y Edgar Geiss, que fueron xulgaos y atopaos culpables de la creación y distribución d'impresos denunciando la falsedá del ''Diariu'', a lo que siguió una querella de Otto Frank. Mientres l'apelación, un equipu d'historiadores esaminó los documentos acordies con Otto Frank, y determinaron la so autenticidá. Cola muerte de Otto Frank en 1980, el diariu orixinal, incluyendo cartes y fueyes sueltes, foi dexáu n'heriedu al [[Institutu pa la Documentación de la Guerra de los Países Baxos]], que llevó a cabu en 1986 un estudiu [[forense]] del diariu al traviés del Ministeriu de Xusticia de los Países Baxos. N'oldeando la [[caligrafía]] con exemplares d'autoría probada determinaron que coincidíen, y que'l papel, pegamento y tinta emplegaos yeren fáciles d'adquirir mientres el periodu nel que s'afirmaba que'l ''Diariu'' fuera escritu. La so determinación final foi que'l ''Diariu'' yera auténticu. El 23 de marzu de 1990 el Tribunal Rexonal de Hamburgu confirmó la so autenticidá. == Legáu == [[Ficheru:AnneFrank dHont.jpg|thumb|Estatua d'Ana Frank n'[[Utrecht]] ([[Países Baxos]]).]] El 3 de mayu de 1957 un grupu de ciudadanos, incluyíu Otto Frank, establecieron la Fundación Ana Frank nun esfuerciu por salvar l'edificiu de la ''achterhuis'' en Prinsengracht de la baltadera, y pa faelo accesible al públicu. Otto Frank aportunó en que'l propósitu de la fundación sería los de fomentar el contautu y la comunicación ente moces de distintes cultures, relixones y races, y oponese a la intolerancia y a la [[racismo|discriminación racial]]. La [[Casa d'Ana Frank]] abrió les sos puertes el 3 de mayu de 1960. Consiste nel almacén Opekta, les oficines y la ''achterhuis'', ensin amoblar, por que los visitantes pudieren caminar llibremente por toles habitaciones. Caltiénense delles reliquies personales de los sos antiguos inquilinos, por casu les fotografíes d'estrelles de cine pegaes na paré por Ana, una porción del papel pintáu sobre'l que Otto Frank marcaba l'altor de les sos fíes mientres crecíen y un mapa na paré sobre'l que rexistró la meyora de les [[Aliaos (Segunda Guerra Mundial)|fuercies aliaes]], tou ello protexíu agora por llámines de [[plexiglás]]. Dende la pequeña habitación que fuera una vegada llar de Peter van Pels, un pasiellu coneuta l'edificiu coles sos construcciones vecines, tamién adquiríes pola Fundación. Estos otros edificios guarden el ''Diariu'', según esposiciones non permanentes que describen diversos aspeutos del Holocaustu y muestres más contemporánees de la intolerancia racial en diversos llugares del mundu. Convirtióse nuna de les principales [[atraición turística|atraiciones turístiques]] de los Países Baxos, y cada añu visitar más de mediu millón de persones. En 1963 Otto Frank y la so segunda muyer, Fritzi ([[Elfriede Markowitz-Geiringer]]), establecieron el ''Anne Frank Fonds'' como una organización de beneficencia, con base en [[Basilea]], [[Suiza]]. El ''Fonds'' recalda dineru pa donalo a les causes que la precisen. Tres la so muerte, Otto mandó los derechos sobre'l ''Diariu'' a esta institución, cola clausa de que los primeres 80&nbsp;000 [[francu suizu|francos suizos]] producíos como beneficio cada añu distribuyir ente los sos herederos, y que cualquier ingresu percima d'esa cantidá destinar al ''Fonds'' pal so usu nos proyeutos que los sos alministradores consideraren dignu d'ello. Apurre, con calter añal, financiamientu pal tratamientu médicu de los [[Xustos ente les naciones]]. Esforcióse por educar a los mozos contra'l racismu y emprestó dalgunos de los manuscritos d'Ana Frank al [[Muséu Conmemorativo del Holocaustu de los Estaos Xuníos]] en [[Washington, D.C.]] pa una esposición en [[2003]]. El so informe añal pa esi mesmu añu dio cierta cuenta del so esfuerciu pa realizar contribuciones a nivel global, col so sofitu a proyeutos n'Alemaña, [[Israel]], [[India]], Suiza, el [[Reinu Xuníu]] y los Estaos Xuníos.<ref>[http://www.annefrank.ch/content/page-1.asp?PortLink=209&UnLnk=40&ConType=1&Lev=2&PortalId=99&RecordId=87 ANNE FRANK-Fonds: 2003 annual report] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051024062551/http://www.annefrank.ch/content/page-1.asp?PortLink=209&UnLnk=40&ConType=1&Lev=2&PortalId=99&RecordId=87 |date=2005-10-24 }} Suiza: Anne Frank Fonds. http://www.annefrank.ch/content/page-1.asp?PortLink=209&UnLnk=40&ConType=1&Lev=2&PortalId=99&RecordId=87 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051024062551/http://www.annefrank.ch/content/page-1.asp?PortLink=209&UnLnk=40&ConType=1&Lev=2&PortalId=99&RecordId=87 |date=2005-10-24 }}</ref> Anguaño la [[Casa d'Ana Frank]] cuenta con cinco organizaciones acomuñaes:<ref>[http://www.annefrank.org/es/Novedaes/Actividaes-educatives/Socios/ Organizaciones acomuñaes] Socios</ref> nel [[Reinu Xuníu]], [[:w:en:Anne_Frank_Zentrum|Alemaña]], [[Estaos Xuníos]], [[Austria]] y [[Centro Ana Frank Arxentina|Arxentina]] qu'amás de funcionar como facilitadores de les actividaes educatives de la [[Casa d'Ana Frank]] (como la esposición itinerante «[[Ana Frank una hestoria vixente]]») lleven alantre actividaes educatives propies. == Ver tamién == === Rellacionaos col Holocaustu y la Segunda Guerra Mundial === * [[Recordando a Ana Frank]] — una película documental realizada en 1995 sobre la vida d'Ana Frank. * [[Campu de concentración d'Auschwitz]] * [[Campu de concentración de Bergen-Belsen]] * [[Miep Gies]] * [[Karl Silberbauer]] (Suboficial de les [[SS]], quien detuvo a Anne Frank y la so familia) * [[Corrie ten Boom]] ([[Sobreviviente]]) * [[Etty Hillesum]] — una muyer xudía qu'escribió un diariu mientres la guerra. * [[Rutka Laskier]] * [[Hanneli Goslar]] ([[Sobreviviente]]) * [[Susanne Ledermann]] * [[Holocaustu]] * [[Tanya Savicheva]] — una neña rusa que rexistró l'asesinatu de la so familia mientres un periodu de seis meses mientres el [[Sitiu a Leningráu]]. === Otros === * [[5535 Annefrank]] — un asteroide nomáu asina na so alcordanza. * [[Neutral Milk Hotel]] — banda de [[folk]] estauxunidense que'l so álbum publicáu en 1998, ''In the Aeroplane Over the Sea'', inspirar na hestoria d'Ana Frank. * [[L'árbol d'Ana Frank]], árbol que describe nel so diariu. == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Bibliografía (''n'inglés'') == * Anne Frank Fonds (2003). {{Enllaz rotu|1=Informe Añal de 2003 |2=http://www.annefrank.ch/content/page-1.asp?PortLink=209&UnLnk=40&ConType=1&Lev=2&amp;PortalId=99&RecordId=87 |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }}. Tomáu'l 9 de febreru de 2005. * Barnouw, David & van der Stroom, Gerrold (2003). [https://web.archive.org/web/20071031122514/http://www.niod.nl/annefrank/Who%20betrayed%20Anne%20Frank.pdf Who betrayed Anne Frank?] ''Institutu de los Países Baxos pa la Documentación de la Guerra''. Tomáu'l 8 de febreru de 2005. * Clinton, Hillary Rodham (14 d'abril de 1994). "[http://clinton4.nara.gov/WH/EOP/First_Lady/other/1994-04-14-first-lady-remarks-elie-wiesel-humanitarian-awards.html Comentarios pola Primer Dama, Elie Wiesel Humanitarian Awards, Nueva York]". Discursu. Tomáu'l 30 de xineru de 2005. * Edward, Silvia (ensin fecha). "[https://web.archive.org/web/20050408172138/http://www.edwardsly.com/franka.htm Anne Frank (Annelies Marie Frank)]". Tomáu'l 30 de xineru de 2005 * Frank, Anne; Massotty, Susan (traducción); Frank, Otto H. & Pressler, Mirjam (editores) (1995). ''The Diary of a Young Girl - The Definitive Edition''. [[Doubleday]]. ISBN 0-553-29698-1 * Lee, Carol Ann (2000). ''The Biography of Anne Frank - Roses from the Earth''. Viking. ISBN 0-7089-9174-2. * Michaelsen, Jacob B. (1997). "[https://web.archive.org/web/20050310053935/http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0411/is_n2_v46/ai_19680329 Remembering Anne Frank]". ''findarticle.com''. Tomáu'l 30 de xineru de 2005. * Müller, Melissa; Kimber, Rita & Kimber, Robert (traductores); Con un comentariu de Miep Gies (2000). ''Anne Frank - The Biography''. Metropolitan books. ISBN 0-7475-4523-5. * Mandela, Nelson (15 d'agostu de 1994). [https://web.archive.org/web/20091011221136/http://www.anc.org.za/ancdocs/history/mandela/1994/sp940815.html Discursu empobináu pol Presidente Nelson Mandela na inauguración de la esposición sobre Anne Frank nel Muséu d'África]. Discursu. Tomáu'l 30 de xineru de 2005. * van der Rol, Ruud; Verhoeven, Rian (pa la Casa d'Ana Frank); Quindlen, Anna (Introducción); Langham, Tony & Peters, Plym (traducción) (1995). ''Anne Frank - Beyond the Diary - A Photographic Remembrance''. Puffin. ISBN 0-14-036926-0. * Romein, Jan (3 d'abril de 1946). [http://www.annefrank.org/content.asp?pid=112&lid=2 Facsímil del periódicu ''Het Parool'', primer artículu publicáu sobre'l diariu]. Tomáu'l 30 de xineru de 2005. * Tanja, Jaap (pa la Casa d'Ana Frank) (2007). [http://www.annefrank.org/content.asp?PID=790&LID=2 "Ten questions on the authenticity of the diary of Anne Frank"]. == Bibliografía adicional == * Ana Frank, ''Diariu''; traducida del orixinal neerlandés por Diego Puls, Plaza & Janés Editores, S.A., encuadernación en cartoné, 304 páxines, ISBN 84-01-35198-7 * Anne Frank, ''The Diary of a Young Girl: Definitive Edition''; edición n'inglés, Penguin, encuadernación rústica, 338 páxines, ISBN 0-14-118275-X * ''El Diariu d'Ana Frank''. Nueves Ediciones de Bolsu, encuadernación rústica (bolsu), 384 páxines, ISBN 84-9759-306-5 * ''La moza Ana Frank''. Biografía escrita por Melissa Muller. Editorial Galaxa Gutenberg, encuadernación empastada, 415 páxines, ISBN 84-8109-332-7 * ''Ana Frank, la biografía''. Escrita por Carol Ann Lee. Plaza y Janes Editores, encuadernación rústica. 1999. ISBN 84-01-01239-2 * Ana Frank, ''Diariu''. (Séptima edición; edición de bolsu). Julio de 2009. ISBN 978-84-9759-306-9 == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commons|Anne Frank}} {{wikiquote|Anne Frank}} {{wikisource|idioma=nl|Auteur:Anne Frank|Ana Frank|preposición=de}} * {{YouTube|kEXuviihrrs|Única secuencia fílmica d'Ana Frank}} * [http://www.annefrank.org/es/ La Casa d'Ana Frank, Ámsterdam] * [http://www.annefrank.ch Fondo Ana Frank, Basilea (Suiza)] {{en}} * [http://www.annefrank.com/ Centro Ana Frank, EE.XX.] {{en}} * [http://www.annefrank.de Anne Frank Zentrum, Berlín (Alemaña)] {{de}} * [http://www.annefrank.org.uk Trust Anne Frank, Londres (Reinu Xuníu)] {{en}} * [http://www.centroanafrank.com.ar Centro Ana Frank, Buenos Aires (Arxentina)] * [http://www.annefrank.at Asociación Ana Frank, Viena (Austria)] {{de}} * [http://www.holocaustchronicle.org/ Crónica del Holocaustu] * {{IMDb nome|0290833}} * [http://www.memoriales.net Topografía de la memoria. Memoriales históricos de los campos de concentración nacionalsocialistes 1933-1945] * [https://web.archive.org/web/20080124042808/http://www.ushmm.org/museum/exhibit/online/af/htmlsite/ Esposición "Unfinished Story" nel Muséu Conmemorativo del Holocaustu de los Estaos Xuníos] {{en}} {{NF|1929|1945|Frank, Ana}} {{Tradubot|Ana Frank}} [[Categoría:Escritores de los Países Baxos]] [[Categoría:Escritores d'Alemaña]] [[Categoría:Escritores en neerlandés]] [[Categoría:Víctimes del Holocaustu]] [[Categoría:Persones de Frankfurt del Main]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] 63muhzf9yzc4qaek36jns452rl5gace 0 91758 4379517 4375488 2025-06-25T23:24:05Z Innerstream 88296 4379517 wikitext text/x-wiki {{Ficha de compuestu químicu}} [[Ficheru:Koffein - Caffeine.svg|thumb|200px|[[Fórmula esqueletal|Fórmula]] de la [[cafeína]], un alcaloide [[estimulante]].]] Llámase '''alcaloides''' (de ''[[álcali]]'', "[[carbonatu|carbonatos]] d'[[alcalín|alcalinos]]", y ''-oide'', "paecíu a", "en forma de") a aquellos [[metabolitos secundarios de les plantes]] sintetizaos, xeneralmente, a partir d'[[aminoacedu|aminoacedos]], que tienen de mancomún el so hidrosolubilidad a [[pH]] [[acidez|acedu]] y la so solubilidá en solventes orgánicos a pH alcalín. Los alcaloides verdaderos deriven d'un aminoacedu; polo tanto son nitrogenados. Tolos que presenten el grupu funcional [[amina]] o [[imina]] son [[base (química)|básicos]]. La mayoría de los alcaloides tienen aición fisiolóxica intensa nos animales inclusive a baxes dosis con efeutos [[psicoactivos]], polo que s'empleguen enforma pa tratar problemes de la [[mente]] y aselar el dolor. Exemplos conocíos son la [[cocaína]], la [[morfina]], l'[[atropina]], la [[colchicina]], la [[quinina]], la [[cafeína]], la [[estricnina]] y la [[nicotina]]. Les sos estructures químiques son variaes.<ref>Robinson T. 1981. ''The biochemistry of alkaloids''. 2ª ed. Springer, Nueva York.</ref> Considérase qu'un alcaloide ye, por definición, un compuestu químicu que tien un nitróxenu heterocíclico procedente del metabolismu d'aminoácidos; de venir de otra vía, defínese como [[pseudoalcaloide]].<ref name="azcón-bieto">{{cita llibru|autor=Azcón-Bieto,J y Talón, M.|títulu=Fundamento de Fisioloxía Vexetal|añu=2000|editorial=Mc Graw Hill Interamericana d'España SAU|id=ISBN 84-486-0258-7}}</ref> == Historia y evolución del términu == El nome ''alcaloide'' foi acuñáu pol químicu alemán [[Carl Meissner|Carl Friedrich Wilhelm Meissner]] en [[1819]] pa referise a productos naturales d'orixe vexetal qu'amosaben propiedaes básiques similares a los [[álcali]]s. Dada la información estructural llindada naquellos tiempos, la definición de Meissner resultaba folgazana. Königs acutaba'l nome “alcaloide” a compuestos básicos rellacionaos cola [[piridina]], y Guereschi consideraba'l términu como sinónimu de base vexetal”. Winterstein y Trier (1910) consideraben alcaloides en sentíu ampliu a tolos compuestos provenientes de cualesquier ser vivu que contienen nitróxenu básicu. Estos autores estremaben ente un alcaloide verdadero y una base rellacionada colos alcaloides. Un compuestu, acordies con esta definición, tenía de cumplir los siguientes requisitos: * Presentar un nitróxenu básicu * El nitróxenu tien de tar incluyíu nun sistema heterocíclicu * Tener una estructura complexa * Presentar actividá farmacolóxica potente * Tener una distribución acutada a les plantes A midida qu'avanzaron los estudios en productos naturales, fuéronse afayando compuestos que son consideraos alcaloides, pero nun cumplen con dalgún d'estos requisitos: munchos alcaloides nun presenten sistemes heterocíclicos, el so nitróxenu nun ye básicu (como los grupos [[Nitrocompuesto|nitro]]), pueden presentar estructures simples (como'l casu de la [[efedrina]], munches amidas -como la [[capsaicina]])- pueden ser inertes farmacológicamente y munchos alcaloides fueron aisllaos d'animales. Hegnauer (1960) clasificó los alcaloides en tres tipos: '''alcaloides verdaderos''', '''pseudoalcaloides''' y '''protoalcaloides'''. El términu '''secoalcaloide''' infierse de la nomenclatura de productos naturales y considérase equí como una cuarta categoría: * a) '''''Alcaloides verdaderos''''': Metabolitos secundarios que tienen un nitróxenu heterocíclico, y la so cadarma de carbonu provién, parcial o totalmente, d'un aminoacedu proteínico. * b) '''''Pseudoalcaloides''''': Metabolitos secundarios que tienen un nitróxenu, pero que nun fueron biosintetizados a partir d'aminoácidos sinón que se formen por tresferencia de nitróxenu en forma d'amoniacu a un compuestu d'orixe terpénico, esteroide, policétido, monosacáridu o a un acedu graso. [[Ficheru:Aconitine new.png|centro|thumb|L'[[aconitina]], un pseudoalcaloide producíu por especies de ''[[Aconitum]]'' y ''[[Delphinium]]''.]] * c) '''''Protoalcaloides''''': Metabolitos secundarios que nun formen un sistema heterocíclico y fórmense a partir d'un aminoacedu proteínico. Munchos d'estos compuestos contienen un grupu [[Amina|amino]], [[amida]], etc.<ref>Fattorusso E., Tagliatela-Scafati O. Modern alkaloids. Structure, isolation, synthesis and biology. (2008) Wiley-VCH.</ref> * d) '''''Secoalcaloides''''': Alcaloides que provienen d'un alcaloide verdadero, pero nos que por dixebra del aniellu heterocíclico fórmase un grupu nitrogenado de cadena abierta. * e) '''''Genalcaloides''''': -o óxidos aminados d'alcaloide- son derivaos por oxidación de los alcaloides que contienen el grupu R=(NON)-R, onde'l nitróxenu tien númberu d'oxidación +5, en contraposición a los alcaloides normales, onde ye trivalente (R=N-R). La so aición ye la mesma que la del alcaloide del cual provienen, pero ye más pausada. Nómense añadiendo'l prefixu xen- al nome del alcaloide. Dellos genoalcaloides atópase na naturaleza, como la geneserina (deriváu del alcaloide eserina (fisostigmina)) presente na fabona de Calabar.<ref>{{Cita web |url=http://www.linneo.net/plut/P/physostigma_venenosum/physostigma_venenosum.htm |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080112122427/http://www.linneo.net/plut/P/physostigma_venenosum/physostigma_venenosum.htm |fechaarchivu=2008-01-12 }}</ref> Esisten productos naturales nos que la so considerancia como alcaloides ta n'alderique: * Les bases nitroxenaes ([[Adenina]], [[timina]], [[guanina]], [[uracilo]] y [[citosina]] por cuenta del so papel primariu como componentes de [[nucleótidos]] y [[Acedu nucleico|acedos nucleicos]]. * Los '''[[Aminoácido#Aminoácido modificaos|aminoácidos non proteínicos]]''' por cuenta de que la so actividá biolóxica nun ye por unión a un sitiu receptor celular, sinón porque reemplacen a los aminoácidos proteínicos y en consecuencia formen proteínes defeutuoses. * Los [[esfingolípidos]], por cuenta de que son componentes de membranes celulares. * Les [[vitamina|vitamines]] (sobremanera les del complexu B) por ser consideraes metabolitos primarios con actividá catalítica. * Los [[Glucósido cianogénico|glucósidos cianogénicos]] por cuenta de que la so actividá biolóxica nun ye por unión a un sitiu receptor celular, sinón porque al hidrolizarse producen [[acedu cianhídrico]], que ye'l que tien l'actividá biolóxica. * Los [[glucosinolatos]] por cuenta de que la so actividá biolóxica nun ye por unión a un sitiu receptor celular, sinón porque al hidrolizarse producen [[isotiocianatos]], que son los que presenten l'actividá biolóxica. * Los '''aminoazúcares''', tales como la [[glucosamina]], por ser consideraos más bien como [[Glúcidu|glúcidos]]. * Los '''tetrapirroles''', tales como la [[porfirina]] y la [[corrina]] siguen n'alderique, una y bones dalgunos d'ellos son metabolitos secundarios (Como la [[turacina]]) y otros considérense como primarios por cuenta de que los metales como'l fierro ([[Hemo]]) magnesiu ([[Clorofila|Clorofiles]]) o cobre([[Citocromina|Citocromines]]) y funcionen como tresportadores d'osíxenu o electrones. * Los [[Péptidu|péptidos]] non ribosomales, los [[anhidropéptidos]] y los antibióticos [[betalactámicos]], siguen n'alderique yá que pueden referise como alcaloides o non. va consideráse-yos nesti artículu namái como prototipos estructurales. L'aislamientu de los primeros alcaloides nel sieglu XIX coincidió más o menos cola introducción del procesu de [[percolación]] pa la estraición de les drogues. El farmacéuticu francés [[Charles Derosne]] probablemente aislló en 1803 l'alcaloide denomináu dempués [[narcotina]], y el farmacéuticu [[Friedrich Sertürner]] investigó sobre'l [[opiu]] y aislló la [[morfina]]. A ello siguió ceo l'aislamientu d'otros alcaloides como la [[estricnina]], [[cafeína]], ente otros. La [[cocaína]] ye l'alcaloide más antiguu en cuanto al establecimientu de la so estructura y de la so síntesis, pero otros, como la [[colchicina]], precisaron más d'un sieglu por que se definieren les sos estructures. Nel área mesoamericana, dende tiempos bien antiguos utilizóse gran variedá d'alcaloides na medicina tradicional maya. Les sustancies sicotrópiques tanto alcaloides como alcoholes, utilizáronse por más de dos mil años con fines melecinales y en rituales ceremoniales. El so usu regular les muyeres mayores de 39 años (3 x 13 ciclos d'evolución biolóxica según el so propiu aproximamientu científicu), y de normal alminístrense d'una forma ceremonial en que la persona que los inxer ta arrodiada d'otros miembros especializaos de la comunidá. == Actividá biolóxica == Les sos actividaes biolóxiques son importantes pol so mimetismu hormonal y la so intervención nes reaiciones principales del metabolismu celular. A pesar de ser sustancies pocu similares ente elles dende'l puntu de vista estructural, tienen propiedaes fisiolóxiques análogues. Munchos alcaloides son la causa d'intoxicaciones n'humanos y animales. La forma más común ye la intoxicación por fervinchos con yerbes con fines melecinales, siendo esta una causa importante de muerte sobremanera en neños. La so presencia en vexetales fai posible la so incorporación accidental n'alimentos, creando una vía fácil d'intoxicación. Xeneralmente actúen sobre'l [[sistema nerviosu central]], magar dalgunos afecten al [[sistema nerviosu parasimpáticu]] y otres al [[sistema nerviosu simpáticu]], por casu, la cocaína actúa torgando la recaptación de [[dopamina]] de la terminal sináptica, lo que produz un mayor efeutu de los receptores dopaminérgicos. L'actividá biolóxica de los alcaloides ye bien diversa; la más estudiada ye l'aición euforizante que presenten dalgunos como la [[cocaína]], magar tamién esisten alcaloides con efeutos depresores del [[sistema nerviosu central]] como la [[morfina]]. Los alcaloides pirrolidínicos tán acomuñaos con estructures de pirrolizidinas; son metabolitos secundarios d'una gran variedá de plantes, qu'inclúe especies que s'atopen en tol mundu. Estes plantes son la causa de numberosos casos d'envelenamientu de ganáu, y causó grandes perdes económiques. Tamién son causa de muerte n'humanos, especialmente en países pocu desenvueltos, de resultes de la contaminación de ceberes y granes polo que son de gran importancia nel campu de los alimentos. Créese que la ingestión de yerbes y vexetales que contienen estos alcaloides, son causa de dolencies. La estructura d'estos alcaloides ta formada por dos aniellos de 5 átomos xuníos que comparten un átomu de nitróxenu. Na naturaleza polo xeneral los aniellos tienen como sustituyentes grupos hidroximetileno na posición c-1 y grupos hidroxilos en c-7; esta estructura conozse como necina. Exemplos típicos d'esta base son la heliotridina y la retronecina. == Fitoquímica == Los métodos d'estraición son bien variaos, pero últimamente ta adquiriendo fuercia la purificación per mediu de [[fluyíu supercrítico|fluyíos supercríticos]], concretamente con [[dióxidu de carbonu]]. Pa llograr los alcaloides de los vexetales, estrayer de les partes de la planta que los contienen, con agua si tán en forma de sales (solubles) o con [[acedu clorhídrico]] esleíu si tán en forma insoluble. Tocantes a la so detección, esisten ensame de métodos: [[cromatografía|procedimiento cromatográficos]], reaiciones coloriaes ([[Reactivu de Mayer|reaición de Mayer]], de Dragendorff, de Bouchardat... magar nun son específiques de los alcaloides: puede llograse un resultáu positiva en presencia, por casu, de [[Péptidu|péptidos]]). Anguaño utilícense métodos espectroscópicos tales como [[espectrometría de mases]], [[resonancia magnética nuclear]] y [[espectroscopia infrarroxa]]. == Clasificación per estructura química == === Compuestos non heterocíclicos === Puesto que los pseudoalcaloides non heterocíclicos, los protoalcaloides y secoalcaloides nun tienen una estructura heterocíclica, puede considerase que presenten una estructura hidrocarbonada bien diversa. Nesta seición clasificarán estos compuestos pol so grupu funcional: {| Class = "wikitable" |- !'''Grupu funcional''' !'''Estructura''' !'''Exemplos''' |- |[[Amina]] primaria |[[Ficheru:Primary-amine-2D-general.svg|100px|centru]] |[[Amina bióxena|amines bióxenes]], [[acedu antranílico]], [[acedu p-aminobenzoico]], [[bleniona]]. |- |[[Amina]] secundaria (R¹ = H) o terciaria |[[Ficheru:Amine-2D-general.svg|100px|centru]] |[[Espermina]], [[espermidina]], [[sarcosina]], [[peshawarina]], [[narceína]], [[joubertiamina]], [[cordiformamida]], [[lilacinona]], [[lepiotaquinona]], [[tetraciclina|tetraciclines]], [[taspina]]. |- |[[Sal de amonio]] cuaternaria |[[Ficheru:Quaternary ammonium cation.svg|100px|centru]] |[[Betaína|Betaínes]], [[muscarina|muscarines]]. |- |[[Amida]] primaria |[[Ficheru:Primary amide.png|100px|centru]] |[[Anandamida]], [[nicotinamida]], [[cerulenina]], [[agrocibina]]. |- |[[Amida]] secundaria y terciaria |[[Ficheru:Amide-(tertiary).svg|100px|centru]] |[[Péptidu|Péptidos]] non ribosomales. [[Ceramida|Ceramides]]. [[Bufotoxina|Bufotoxines]], [[capsaicina]], [[herclavina]], [[boletocrocina|boletocrocines]], [[fagaramida]], [[dasiclamida]], [[turtschamida]], [[subafilina]], [[ocratoxina|ocratoxines]], [[norbeladina]], [[secopiriferina]], [[secoodorina]], [[secopirrolotenina]], [[grandiamida|grandiamides]], [[paucina]], [[subafilina]], [[haplamidina]], [[gloquidiatusamida]], [[capsaicina]], [[colchicina]], [[jerusalemina]], [[salimina]], [[arnotianamida]], [[curvulárido Y]], [[xilariamida|xilariamides]], [[fisarigina|fisarigines]], [[escaurina|escaurines]], [[boletocrocina|boletocrocines]], [[melanocrocina|melanocrocines]], [[lipstatina]], [[antimicina|antimicines]], [[zwittermicina]], [[salicihalamida|salicihalamides]], [[apicularenu|apicularenos]]. |- |[[Guanidina]] |[[Ficheru:Guanidine-group-2D-skeletal.svg|130px|centru]] |[[Galegina]], [[creatina]], [[hirudonina]], [[esferofisina|esferofisines]], [[fontaineína]] |- |[[Nitrilo]] |[[Ficheru:Nitrile-group.svg|80px|centru]] |[[Glucósido cianogénico|glucósidos cianogénicos]] |- |[[Diazo]] |[[Ficheru:Diazo compound - tautomer 1.png|95px|centru]] |[[Kinamicina|Kinamicines]], [[agaritina]], [[giromitrina]], [[rubroflavina]], [[craniformina]], [[estefanosporina]]. |- |[[Azoxi]] |[[Ficheru:Azoxy-group-2D.png|100px|centru]] |[[Cicasina]], [[azoxibacilina]] |- |[[Nitroderivado|Nitro]] |[[Ficheru:Nitro-group-2D.png|centro|90px]] |[[Acedu β-nitropropiónico]] y los sos ésteres, [[cloranfenicol]], [[acedu aristolóquico]], [[acedu 1-amino-2-nitrociclopentanocarboxílico]], [[acedu 3-nitro-4-hidroxifenilacético]], [[aureotina]], [[miserotoxina]], [[ascoclavina]] |- |[[Hidroxilamina]] y [[oxima]] |[[Ficheru:Hydroxylamine-2D.svg|100px|centru]] |[[Desferrioxamina|Desferrioxamines]] B, [[deferoxamina|deferoxamines]], [[hadacidina]], [[lobatamida|lobatamides]] |} === Estructures heterocícliques === De siguío van clasificase los alcaloides y pseudoalcaloides acordies coles sos estructures heterocíclicas. {| Class = "wikitable" |- !Nome !Cadarma !Exemplos |- |[[Aziridina]] |[[Ficheru:Aziridine.svg|35px|centro]] |[[Ácidu 2,3-aziridindicarboxílico]], [[disidazirina]]. |- |[[Azetidina]] |[[Ficheru:Azetidine structure.svg|40px|centro]] |[[Acedu azetidin-2-carboxílico]], [[Acedu mugineico]], [[3-azetidinona]], [[3,3-azetidinodiol]], [[SQ 26,180]], [[nicotianamina]], [[penaresidina|penaresidines]], [[penazetidina|penazetidines]], [[calidafninona]], [[Antibióticu betalactámico|antibióticos betalactámicos]]. |- |[[Pirrol]] |[[Ficheru:Pyrrole-2D-numbered.svg|65px|centro]] |'''''Pirrolidinas:''''' [[Cuscohigrina]], [[higrina]], [[higrolina]], [[estaquidrina]], [[Ficina (alcaloide)|ficina]], [[vochisina]], [[eleocarpina]], [[dendrocrisanina|dendrocrisanines]], [[agaricona]], [[pirrociclina|pirrociclines]], [[chabamida F]], [[equisetina]], [[fomasetina]], [[salinosporamida|salinosporamides]], [[pseurotina|pseurotines]], [[acedu kainico]], [[ruspolinona]], [[gerrardina]], acedos aminopirrolodincarboxílicos, [[anfiasterina]] C<sub>1</sub> y C<sub>2</sub>, [[anisomicina|anisomicines]], [[antibióticu GKK 1032A2]], [[barmumicina]], [[brousonetina|brousonetines]], [[codonopsina]], [[anisomicina]], [[cucubalactama]], [[detoxinina]], hidroxipirrolidinas, [[divaricataéster A]], [[donaxaridina]]; [[disibetaína]], [[fulvanina A]], [[involucratina]], [[irniina]], [[lanopilina|lanopilines]], [[acedu morusímico]], [[acedu neoselaginélico]], [[piperciclamida]], [[radicamina A]], [[rafanusanina]], [[sarmentamida B]], [[escalusamida A]], [[sesilina]], [[escuamolona]], [[traquinona]], [[uncinina]], [[villatamina A]], [[peripentadenina]]. '''''Pirroles, pirrolonas y succinimidas:''''' [[Acedu pirrol-2-carboxílico|Acedos pirrolocarboxílicos]], [[acedu tenuazónico]], [[porfirina|porfirines]], [[porfibilinógeno]], [[prodigiosina|prodigiosines]], [[ryanodina]], [[pirrolezantina|pirrolezantines]], [[acedu 3-pirrolacrílico]], [[2-cianopirrol]], [[cistamidina|cistamidines]], [[farinomaleína]], [[showdomicina]], [[acedu pirrolo-2,3-dicarboxílico]], [[acedu pirrolo-2,5-dicarboxílico]], [[5-(23-Ciano-23-hidroxi-6-tricosenil)-1H-pirrol-2-carboxaldehído]], [[curvupálidos]], [[batraciotoxina]], [[himanimida|himanimides]], [[paquidermina]], [[policefalina|policefalines]], [[acedu fisorubínico]], [[variotina]], [[pencólido]], [[pirrolostatina]], [[gliciapirrol]]es, [[sarcotrina|sarcotrines]], [[palinurina|palinurines]], [[ircinamina]], [[tambjamina|tambjamines]], [[kikumicina|kikumicines]], [[rumbrina]], [[auxarconjugatina|auxarconjugatines]], [[indanomicina]], [[stawamicina]], [[cafamicina]], [[dioaxapirrolomicina]]. |- |[[Imidazol]] |[[Ficheru:Imidazole 2D numbered.svg|65px|centro]] |[[Acedu urocánico]], [[histamina]], [[murexina]], [[diftamida]], [[ergotionina]], [[pilocarpina]], [[dolicotelina]], [[pilosina]], [[nagelamida|nagelamides]], [[esceptrina|esceptrines]], [[clatrodina]], [[oroidina]], [[himenidina]], [[keramadina]], [[creatinina]], [[policarpina]], [[esteletazol]]es, [[crisofisarina|crisofisarines]], [[lepidina|lepidines]]. |- |[[Pirazol]] |[[Ficheru:Pyrazole 2D numbered.svg|65px|centro]] |[[β-pirazol-1-il alanina]], [[pirazofurina]] |- |[[Oxazol]] |[[Ficheru:Oxazole 2D numbered.svg|65px|centro]] |'''''Oxazolidinas:''''' [[Goitrina]], [[lipoxazolidinona|lipoxazolidinones]] '''''Oxazoles:''''' [[Muscazona]], [[hennoxazol]]es, [[rizoxina]], [[forboxazol]], [[anulolina]], [[halfordinol]], [[texalina]], [[texamina]], [[vibriobactina]], [[curromicina A]], [[martefragina|martefragines]], [[almazolona]], [[clavosina|clavosines]], [[quivosazol]]es. |- |[[Isoxazol]] |[[Ficheru:Isoxazole 2D numbered.svg|70px|centro]] |'''''Isoxazolidinas:''''' [[Cicloserina]] '''''Isoxazoles:''''' [[Acedu iboténico]], [[acedu tricolómico]], [[muscimol]]. |- |[[Tiazol]] |[[Ficheru:Thiazole_numbering.png|50px|centro]] |[[Epotilona|Epotilones]], [[tiamina]], [[micrococcina]], [[mixotiazol]]es, [[nostociclamida|nostociclamides]], [[tiostreptona]], [[raocilamida|raocilamides]], [[dendroamida|dendroamides]], [[tenuacilamida|tenuacilamides]], [[yersiniabactina]], [[curacina|curacines]], [[venturamida|venturamides]]. |- |[[1,2,4-oxadiazol]] |[[Ficheru:1,2,4-oxadiazole.svg|50px|centro]] |[[Acedu quisquálico]] |- |[[Piridina]] |[[Ficheru:Pyridine_numbers.svg|60px|centro]] |'''''Piperidinas:''''' [[Coniina]], [[coniceína]], [[pinidina]], [[lobelanina]], [[acedu pipecólico]], [[glutanimina]], [[indigoidina]], [[sedamina]], [[lobelina]], [[anaferina]], [[piperina]], [[nufamina]], [[nufaramina]], [[carpaína]], [[estenusina]], [[acedu evonínico]], [[acedu wilfórdico]], [[acedu edulínico]], [[evonina]], [[rohitukina]], [[crotacumina|crotacumines]], [[capitavina]], [[cassina]], [[himbacina]], [[astrofilina]], [[arenosclerina]], [[haliclonaciclamina|haliclonaciclamines]], [[batzelásidos]], [[lactidomicina|lactidomicines]], [[estreptimidina]], [[adenocarpina]], [[amnodendrina]], [[prosopinina]], [[criptoforina]] . '''''Piridinas:''''' [[4-Hidroxi-2-metilpiridina]], [[Ácidu nicotínico]], [[acedu quinolínico]], [[acedu picolínico]], [[nicotina]], [[miosmina]], [[mimosina]].[[hachijodina|hachijodines]], [[orellanina]], [[anabasina]], [[anabatina]], [[trigonelina]], [[ricinina]], [[arecolina]], [[homarina]], [[guvacina]], [[hermidina]], [[acedu betalámico]], [[betalaína|betalaínes]], [[gentianina]], [[evonina]], [[hipocrateína]], [[wilfortrina]], [[triptonina|triptonines]], [[acedu fusárico]], [[caripirina]], [[nigrifactina]], [[desmosina]], [[xilopiridina|xilopiridines]], [[euonimina]], [[wilfordsina]], [[cangorinina|cangorinines]], [[maytenina]], [[ebenifolina]], [[wilfordconina]], [[aspertina|aspertines]], [[piericidina|piericidines]], [[acedu evonínico]], [[baikiaína]]. |- |[[Pirimidina]] |[[Ficheru:Pyrimidine structure.png|50px|centro]] |[[Ectoína]], [[capreomicidina]], [[timina]], [[citosina]], [[uracilo]], [[vicina]], [[convicina]], [[latirina]], [[acedu barbitúricu]] |- |[[Pirazina]] |[[Ficheru:Pyrazine structure.png|50px|centro]] |[[Acedu pulcherrímico]], [[acedu aspergílico]], [[ligustrazina]], [[riterazina|riterazines]], [[anhidropéptidos]], [[crotonina]], [[dragmacidina|dragmacidines]], [[sarcodonina|sarcodonines]], [[sarcoviolina|sarcoviolines]], [[albornousina]], [[picroroccelina]], [[acedu rodotorúlico]], [[equinulina]], [[flavacol]], [[micelianamida]], [[barrenazina|barrenazines]]. |- |[[Piridazina]] |[[Ficheru:Pyridazine 2D numbers.svg|55px|centro]] |[[Piridazomicina]], [[Piridazocidina]] |- |[[Tiomorfolina]] |[[Ficheru:Thiomorpholine numbering.svg|70px|centro]] |[[Condrina]], [[acedu tiomorfolino-3-carboxílico]], [[cicloaliina]] |- |[[Azepina]] |[[Ficheru:Azepine-2D-skeletal.png|60px|centro]] |'''''Azepanos'''''': [[Bengamida|Bengamides]], [[isobengamida|isobengamides]], [[muscaflavina]], [[Ciliatamida|Ciliatamides]], [[ofiocordina]], [[balanol]], [[chalciporona]], [[peritoxina A]], [[ustalimida]], [[amamistatina A]], [[antibióticu A 500359A]], [[balanol]], [[calpinactama]], [[capuramicina]], [[carboximicobactina|carboximicobactines]], [[ciliatamida A]], [[circinatina]], [[drazepinona]], [[formobactina]], 4,8-difenil-5H-1,3-dioxolo[4,5-d]azepino-5,7(6H)-diona, [[montiporina Y]], [[nocardimicina|nocardimicines]], [[peritoxina A]], [[pestalactama A]], [[solacina C]]. |- |[[Azocina]] |[[Ficheru:Azocine.png|60px|centro]] |[[Otonecina]] |- |Azacicloalcanos |[[Ficheru:Azacicloalcano formula general.png|centro|90px]] |[[Motuporamina|Motuporamines]], [[macrociclolactama|macrociclolactames]], [[Keramafidina C]] |- |7-azabiciclo[2.2.1]heptano |[[Ficheru:7-azabicyclo 2.2.1 heptane.png|65px|centro]] |[[Epibatidina]] |- |[[Tropano]] |[[Ficheru:Tropane numbered.svg|110px|centro]] | [[Atropina]], [[escopolamina]], [[hiosciamina]], [[cocaína]], [[ecgonina]], [[calistegina|calistegines]] |- |9-Azabiciclo[3.3.1]nonano |[[Ficheru:9-azabicyclo 3.3.1 nonane.png|centro|75px]] |[[Pseudopeletierina]], [[eufococcinina]] |- |[[Pirrolizidina]] |[[Ficheru:Pyrrolizidine.svg|80px|centro]] |[[Alcaloide pirrolizidínico|Necinas]]: [[Retronecina]], [[heliotridina]], [[laburnina]], [[indicina]], [[lindelofina]], [[sarracina]], [[platifilina]], [[tricodesmina]], [[falenopsina]], [[licopsamina]], [[creatonotina|creatonotines]], [[calimorfina]], [[supidina]], [[rosmarinecina]], [[danaiona]], [[traquelantamidina]], [[hastanecina]], [[crotanecina]], [[platinecina]], [[turneforcidina]], [[ipangulina|ipangulines]], [[minalobina|minalobines]], [[pirrolama|pirrolames]], |- |[[Indolizidina]] |[[Ficheru:Indolizidine.svg|80px|centro]] | [[Swainsonina]], [[castanospermina]], [[pumiliotoxina|pumiliotoxines]], la [[lentiginosina]], les [[poligonatina|poligonatines]], [[monomorina]], [[eslaframina]], [[serratinina]]. |- |[[Indol]] |[[Ficheru:Indole numbered.svg|110px|centro]] |[[Ciclu-DOPA]], [[oleraceína|oleraceínes]], [[auxina|auxines]], [[glucobrassinina]], [[escatol]], [[triptamina]], [[serotonina]], [[aeruginascina]], [[indol]], [[indoxilo]], [[isatina]], [[camalexina]], [[5-(3'-metilbuten-2'-il)isatina]], [[ascorbígenos]], [[melosatina|melosatines]], [[hipaforina]], [[bufotenina]], [[beocistina]], [[plakohipaforina|plakohipaforines]], [[bromoindol]]es, [[indolmicina]], [[Sinalexina]], [[Convolutindol A]], [[Petromindol]], [[Brasilidina|Brasilidines]], [[Dilemaona|Dilemaones]], [[5-MeO-DMT]], [[5,6-hidroxiindol]], [[mesembrina]], ésteres del [[triptofol]], [[1-(2-metilbut-3-en-2-il)-1H-indol-3-carboxilato de metilu]], [[1-(3,4-dihidroxi-2-metilbutan-2-il)-1H-indol-3-carboxilato de metilu]], [[homolicorina]], [[birnbaumina|birnbaumines]], [[cinereapirrol]]es, [[fragilamida]], [[martensina|martensines]], [[urdamicina D]], [[violaceína]], [[Convolutindol A]]. |- |[[Isoindol]] |[[Ficheru:Isoindol.svg|80px|centro]] |[[Citocalasina|Citocalasines]], [[quetoglobosina|quetoglobosines]], [[cespitulactama|cespitulactames]], [[hericerina]], [[esterenina|esterenines]], [[clitocibina|clitocibines]]. |- |[[Benzotiazol]] |[[Ficheru:Benzothiazole.png|centro|80px]] |[[Luciferina (molécula)|Luciferina]] |- |[[Benzoxazol]] |[[Ficheru:1,3-benzoxazole numbering.svg|85px|centro]] |[[Nakijinol]], [[pseudopteroxazol]]es |- |[[Indazol]] |[[Ficheru:Indazole 2D numbered.svg|80px|centro]] |[[Nigelidina]], [[nigelicina]], [[nigeglanina]] |- |Pirrolo[3,2-''b'']piridina |[[Ficheru:1H-pirrolo 3,2-b piridina.png|centro|80px]] |[[Laccarina]], [[agrocibenina]], [[cortamidina|cortamidines]] |- |Pirrolo[1,2-''a'']pirazina |[[Ficheru:Pirrolo 1,2-a pirazina.png|80px|centro]] |[[Vercapamida]] A |- |Imidazo[1,2-''a'']pirazina |[[Ficheru:Imidazo 1,2-a pyrazine.png|centro|70px]] |[[Coelenteracina]], [[vargulina]] |- |[[Quinolina]] |[[Ficheru:Quinoline numbered.svg|95px|centro]] |''''''Hidroquinolinas:''''' [[Mirionina]], [[tortuosamina]] ''''''Quinolinas:''''' [[Acedu xanturénico]], [[acedu quinurénico]], [[2-quinolinamina]], [[quinolina]], [[acedu quináldico]], [[acedu cinconínico]], [[lepidina]], [[4,8-Quinolinodiol]], [[2-quinolinametanotiol]], [[2-quinolinametanol]], [[4-quinolinametanol]], [[2,3,4,7,8-quinolinapentol]], [[2,3,4,7-quinolinatetrol]], [[2,3,4,8-quinolinatetrol]], [[2,4,6,8-quinolinatetrol]], [[2,4,7,8-quinolinatetrol]], [[3,4,5,8-quinolinatetrol]], [[2,3,4-quinolinatriol]], [[2,4,6-quinolinatriol]], [[2,4,8-quinolinatriol]], [[4,7,8-quinolinotriol]], [[2-quinolinol]], [[3-quinolinol]], [[4-quinolinol]], [[2(1H)-quinolinona]], [[4(1H)-quinolinona]], [[viridicatina]], [[cusparina]], [[evocarpina]], [[equinopsina]], [[crispina Y]], [[dictamnina]], [[fagarina]], [[esterculinina]]. |- |[[Isoquinolina]] |[[Ficheru:Isoquinoline numbered.svg|110px|centro]] |'''''Tetrahidroisoquinolinas''''': [[canadalina]], [[filocriptina]], [[filocriptonina]], [[velucriptina]], [[ceratonicina]], [[Policarpina (Isoquinolina)]], [[anocherina|anocherines]], [[macrostomina]], [[arenina]], [[compostelina]], [[sarcocapnina|sarcocapnines]], la [[gouregina]], [[aristoyagonina]], [[aristocularina|aristocularines]], [[cularina]], [[secocularina|secocularines]], [[noyaína]], [[quetamina|quetamines]], [[hidrastina]], [[autumnalina]], [[pisopowetina]], [[pisopowiaridina]], [[dauricina]], [[vanuatina]], [[malekulatina]], [[ambrinina]], [[neferina]], [[rodiasina]], [[tiliacorina]], [[berbamina]], [[oxiacantina]], [[talicberanos]], [[talidasanos]], [[talmanos]], [[tubocuraranos]] [[trilobina]], [[repandulina]], [[auroramina]], [[pennsylpavina]], [[baluchistanamina]], [[epiberbivaldina]], [[cancentrina]], [[punjabina]], [[gilgitina]], [[talcamina]], [[jhelumina]], [[chenabina]], [[karakoramina]], [[ipecósido]], [[korupensamina|korupensamines]], [[michelamina]], [[habropetalina|habropetalines]], [[dioncofilina]], [[liensinina]], [[bicuculinina]], [[talifarapina]], [[pakistanamina]]. '''''Isoquinolinas:''''' [[Isoquinolina]], [[salsolina]], [[lofocerina]], [[coridaldina]], [[oxihidrastinina]], [[ancistrocladina|ancistrocladines]], [[papaverina]], [[laudanosina]], [[sendaverina]], [[papaveraldina]], [[carcrisina B]], [[fusarimida]], [[cassiarina|cassiarines]], [[monascorubramina]], [[fredericamicina|fredericamicines]] A y B, [[lagunamicina]]. |- |[[Quinolizidina]] |[[Ficheru:Quinolizidine.svg|85px|centro]] |[[Lupinina]], [[nufaridina]], [[nufarolutina]], [[nufacristina]], [[nufarpumilamina|nufarpumilamines]]. |- |[[Quinazolina]] |[[Ficheru:Quinazoline numbered.svg|90px|centro]] |[[Febrifugina]], [[glicorina]], [[arborina]], [[glicosminina]], [[glicoscimina]], [[glicofimolina]], [[glomerina]], [[homoglomerina]], [[equinozolinona]], [[tetradotoxina]], [[2-acetilquinazolin-4(3''H'')-ona]], [[7-bromoquinazolino-2,4-diona]], [[7-hidroxiequinozolinona]], [[dictioquinazol]]es. |- |[[Quinoxalina]] |[[Ficheru:Quinoxaline numbering.png|90px|centro]] | [[Baimantuoluoamida B]] |- |3''H''-Pirrolo[1,2-a]azepina |[[Ficheru:3H-Pirrolo 1,2-a azepina.png|centro|80px]] |[[Estemoadina]] |- |3H-3-benzazepina |[[Ficheru:3-Benzazepine.svg|centro|100px]] |[[Roeadina]], [[papaverrubina|papaverrubines]] |- |2,7-Naftiridina |[[Ficheru:2,7-naphthyridine.png|centro|90px]] |[[Lofocladina|Lofocladines]] |- |[[Purina]] |[[Ficheru:Purin2.svg|70px|centro]] |[[Xantosina]], [[adenina]], [[guanina]], [[cordicepina]], [[eritadenina|eritadenines]], [[nebularina]], [[citoquinina|citoquinines]], [[cafeína]], [[teofilina]], [[teobromina]]. |- |[[Pteridina]] |[[Ficheru:Pteridin - Pteridine.svg|80px|centro]] |[[Biopterina|Biopterines]], [[leucopterina]], [[xantopterina]] |- |Pirimido[5,4-e][1,2,4]triazina |[[Ficheru:Pyrimido 5,4-e 1,2,4 triazine.png|100px|centro]] |[[Reumitsina]], [[toxoflavina]]. |- |Pirazolo[4,3-e][1,2,4]triazina |[[Imaxe:Pirazolo 4,3-e 1,2,4 triazina.png|centro|100px]] |[[Fluviol]]es |- |[[Carbazol]] |[[Ficheru:Carbazole.png|110px|centro]] |[[3-Metilcarbazol]], [[3-Formilcarbazol]], [[Ácidu 3-carbazolcarboxílico]], [[1-Hidroxi-3-metilcarbazol]], [[clausina|clausines]], [[murrayafolina|murrayafolines]], [[koenolina]], [[murrayanina]], [[acedu mukoénico]], [[mukonina]], [[2-hidroxi-3-metilcarbazol]], [[mukonal]], [[mukonidina]], [[2-metoxi-3-metilcarbazol]], [[glicosinina]], [[heptafilina]]., [[currayanina]], [[exozolina]], [[carquinostatina|carquinostatines]] |- |[[Acridina]] |[[Ficheru:Acridin.svg|120px|centro]] |[[Rutacridona]], [[melicopidina]], [[Xantevodina]], [[eskimianina]]. |- |[[Fenazina]] |[[Ficheru:Phenazine 200.svg|centro|120px]] |[[Piocianina]], [[aeruginosina|aeruginosines]]. |- |[[Fenoxazina]] |[[Ficheru:10H-Fenoxazina.png|110px|centro]] | [[Cinabarina]], [[acedu cinabarínico]], [[tramesanguina]], [[polistictina]], [[fenoxazona]], [[α-aminofenoxazona]], [[orceína|orceínes]], [[picnoporina]]. |- |Benzo[''g'']isoquinolina |[[Ficheru:Benzo g isoquinoline.png|113px|centro]] |[[Tolipocladina]] |- |Benzo[''g'']quinolina |[[Ficheru:Benzo g quinolina.png|centro|113px]] |[[Cleistofolina]] |- |4''H''-1,4-benzoxazina |[[Ficheru:4H-1,4-benzoxazine.png|centro|75px]] |[[2,4-Dihidroxi-7-metoxi-2''H''-1,4-benzoxazin-3(4''H'')-ona|DIMBOA]] |- |[[Quinuclidina]] | [[Ficheru:Quinuclidine.svg|65px|centro]] | [[Quinina]] [[quinidina]] [[cinconina]], [[cinchonidina]]. |- |1,2-Dihidroespiro[indol-3,3'-pirrolidina] |[[Ficheru:1,2-dihydrospiro indole-3,3'-pyrrolidine.png|110px|centro]] |[[Coerulescina]], [[Horsfilina]] |- |[[beta-carbolina|β-Carbolina]] |[[Ficheru:beta-Carboline.svg|120px|centro]] |[[Harmano]], [[harmina]], [[harmalina]], [[eleagnina]], [[cecilina]], [[tripargimina]], [[bruneína|bruneínes]], [[flazina]], [[flazinamida]]. |- |Benzo[g]pteridina |[[Ficheru:Benzo g pteridina.png|113px|centro]] |[[Lumazina]], [[Limicromo]], [[isoaloxazina|isoaloxazines]], [[roseoflavina]] |- |7''H''-dibenzo[''d,f'']azonina |[[Ficheru:7H-dibenzo d,f azonina.png|centro|115px]] |[[Protostefanina]] |- |Benzo[''h'']isoquinolina |[[Ficheru:Benzo h isoquinoline.png|93px|centro]] |[[Chiloenina]], [[santiagonamina]] |- |Fenantridina |[[Ficheru:Phenanthridin - Phenanthridine.svg|90px|centro]] |[[Crinina]] |- |Benzo[''c'']cinolina |[[Ficheru:Benzo-c-cinnoline.png|centro|95px]] |[[Necatorina]] |- |Pirido[1,2-''a'']indol |[[Ficheru:Pirido 1,2-a indol.png|centro|105px]] |[[Gliotoxina]], [[dioxopirazinoindol]]es |- |Pirido[2,1,6-''de'']quinolizina |[[Ficheru:Pyrido 2,1,6-de quinolizine.png|centro|90px]] |[[Coccinelina]], [[mirrina]], [[precoccinelina]], [[hipodamina]], [[convergina]], [[poranterina]], [[porantelidina]], [[porantericina]], [[propileína]] |- |11b''H''-pirido[2,1-''a'']isoquinolina |[[Ficheru:11bH-pyrido 2,1-a isoquinoline.png|centro|90px]] |[[Emetina]] |- |Pirrolo [2,1-''a'']isoquinolina |[[Ficheru:Pyrrolo 2,1-a isoquinoline.png|centro|95px]] |[[Lamelarina|Lamelarines]] |- |Pirrolo[4,3,2-''de'']quinolina |[[Ficheru:Pirrolo 4,3,2-de quinolina.png|centro|80px]] |[[Micearubina|Micearubines]], [[makaluvamina|makaluvamines]], [[damirona C]], [[hematopodina|hematopodines]]. |- |2''H''-1,8,8b-Triazaacenaftileno |[[Ficheru:2H-1,8,8b-Triazaacenaftileno.png|centro|90px]] |[[Cilindrospermopsina]] y los sos derivaos. |- |5''H''-5,6,8b-Triazaacenaftileno |[[Ficheru:5H-5,6,8b-Triazaacenaftileno.png|centro|90px]] |[[Ptilomicalina|Ptilomicalines]], [[batzeladina|batzeladines]], [[cambrescidina|cambrescidines]]. |- |9a''H''-5,8-diazabenzo[''cd'']azuleno |[[Ficheru:9aH-5,8-diazabenzo cd azulene.png|95px|centro]] |[[Aaptosamina]] |- |''4H''-benzo[''de''][1,6]-naftiridina |[[Ficheru:1H-benzo de 1,6 naphthyridine.png|centro|95px]] |[[Aaptamina|Aaptamines]], [[isoaaptamina|isoaaptamines]] |- |Pirido[2,1-''j'']quinolina |[[Ficheru:Pirido 2,1-j quinolina.png|centro|90px]] |[[Cilindricina B]], [[fasicularina]], [[policitorol A]] |- |1H-pirrolo[2,1-j]quinolina |[[Ficheru:1H-pirrolo 2,1-j quinolina.png|centro|80px]] |[[Cilindricina|Cilindricines]] A, K, D, Y, J, I; [[Lepadiformina|Lepadiformines]] A y B. |- |1,8-dihidropirrolo[2,3-''b'']indol |[[Ficheru:1,8-Dihydropyrrolo 2,3-b indole.png|100px|centro]] |[[Fisostigmina]] (eserina), [[eteramina]], [[fisovenina]], [[eptastigmina]], [[flustramina|flustramines]]. |- |5''H'',10''H''-Dipirrolo[1,2-a:1',2'-d]pirazina |[[Ficheru:5H,10H-dipirrolo 1,2-a 1',2'-d pirazina.png|100px|centro]] |[[Vercapamida]] C, [[pirocol]], [[aranotina]]. |- |2-oxa-6-azatriciclo[4.2.1.0<sup>3,7</sup>]nonano. |[[Ficheru:2-oxa-6-azatriciclo 4.2.1.0 3,7 nonano.png|60px|centro]] |[[Lolina|Lolines]], [[temulina]] |- |Dibenzo[c,g]azecina |[[Ficheru:Dibenzo c,g azecina.png|centro|105px]] |[[Protopina]], [[coricavamina]], [[coricavidina]]. |- |Dibenzo[b,i]quinolizina |[[Ficheru:Dibenzo b,i quinolizina.png|centro|100px]] |[[Cohirsina]], [[shaheenina]], [[cohirsinina]], [[cohirsitinina]]. |- |Pirrolo 2,1,5-''cd''indolizina |[[Ficheru:Pirrolo 2,1,5-cd indolizina.png|centro|80px]] |[[Mirmicarina|Mirmicarines]] |- |1''H'',10''H''-pirrolo[1,2-''c'']purina |[[Ficheru:1H,10H-pirrolo 1,2-c purina.png|centro|80px]] |[[Saxitoxina|Saxitoxines]] |- |Indolo[2,1-''a'']isoquinolina |[[Ficheru:Indolo 2,1-a isoquinolina.png|120px|centro]] |[[Criptowolidina]], [[criptowolinol]], [[criptowolina]]. |- |9''H''-Indeno[2,1-''b'']piridina |[[Ficheru:9H-indeno 2,1-b piridina.png|centro|105px]] |[[Haouamina]] |- |Azepino[3,2,1-''hi'']indol |[[Ficheru:Azepino 3,2,1-hi indole.png|centro|90px]] |[[Estenina]], [[tuberostemonina]], [[estemoamida]], [[estemonina]], [[neostemonina]], [[croomina]], [[estemonidina]]. |- |6,10-Metanu-4,6-dihidropirido[1,2-a]azepina |[[Ficheru:6,10-Metano-4,6-dihidropirido 1,2-a azepina.png|centro|100px]] |[[Securiniamina|Securiniamines]], [[sufruticodina]], [[securinol]]es, [[filocrisina]] |- |2,5-Metanu-9H-pirido[1,2-b][1,2]oxazepina |[[Ficheru:2,5-Metano-9H-pirido 1,2-b 1,2 oxazepina.png|centro|95px]] |[[Filantidina]], [[Filantidina#Derivaos|secuamamida D]] |- |4''H''-dibenzo[''de,g'']quinolina |[[Ficheru:4H-dibenzo de,g quinolina.png|centro|120px]] |'''''Alcaloides aporfinoides:''''' [[Glaucina]], [[boldina]], [[bulbocapnina]], [[nanteína]], [[hernandialina]], [[nuciferina]], [[liriodenina]], [[pukateína]], [[laurotetamina]], [[lauroscolzina]], [[escolina]], [[magnoflorina]], [[duguenaína]] y [[pancoridina]], [[talifaberina]], [[urabaína]], [[dehatrifina]] |- |7''H''-dibenzo[''de,h'']quinolina |[[Ficheru:7H-dibenzo(de,h)quinolina.png|centro|120px]] |[[Menisporfina]] |- |Indeno[1,2,3-''ij'']isoquinolina |[[Ficheru:Indeno 1,2,3-ij isoquinolina.png|centro|100px]] |[[Rufescina]], [[imeluteína]] |- |1,2-Epimino-3H-pirrolo[1,2-a]indol |[[Ficheru:1,2-Epimino-3H-pirrolo 1,2-a indol.png|centro|115px]] |[[Mitomicina|Mitomicines]] |- |[[Eupolauridina]] |[[Ficheru:EUPOLAURIDINA.png|centro|130px]] |[[Eupolauridina]] y los sos derivaos |- |Pirrolo[3,2,1-''de'']fenantridina |[[Ficheru:Pyrrolo 3,2,1-de phenanthridine.png|105px|centro]] |[[Licorina]] |- |7''H''-Nafto[1,2,3-''ij''][2,7]naftiridina |[[Ficheru:7H-Nafto 1,2,3-ij 2,7 naftiridina.png|centro|130px]] |[[Sampangina]], [[eupomatidina|eupomatidines]] |- |Espiro[2,5-ciclohexadieno-1,7'(1'''H'')-ciclopenta[''ij'']isoquinolina] |[[Ficheru:Espiro 2,5-ciclohexadieno-1,7'(1H)-ciclopenta ij isoquinolina.png|110px|centro]] |[[Orientalinona]], [[glaziovina]], [[estefarina]], [[mecambrina]], [[pronuciferina]]. '''Dímero:''' [[Roehibridina]] |- |1,2-dihidrospiro[2-''H''-indeno-2,1'-isoquinolina] |[[Ficheru:Spirobenzylisoquinoline.png|100px|centro]] |[[Lahorina]] |- |Benzo[''d'']-[4,5-''g'']pirido[4,3,2-''jk''][2]benzazepina |[[Ficheru:Benzo d -1,3-dioxolo 4,5-g pirido 4,3,2-jk 2 benzazepina.png|centro|110px]] |[[Dragabina]] |- |[[Esparteína]] |[[Ficheru:(−)-Sparteine.svg|110px|centro]] |[[Esparteína]] |- |''1H,4H,9H''-Dipirido[2,1-''b'':3',2',1'-''ij'']quinazolina |[[Ficheru:1H,4H,9H-Dipirido 2,1-b 3',2',1'-ij quinazolina.png|105px|centro]] |[[Sibiridina]], [[schoberina]] |- |Morfinano |[[Ficheru:MORFINANO.png|centro|115px]] |[[Codeína]], [[tebaína]], [[salutarina]], [[morfina]], [[oripavina]] |- |Hasubanano |[[Ficheru:Hasubanano.png|100px|centro]] |[[Hasubanonina]], [[cefaramina]], [[cefasamina]] |- |(''1S,9R'')-7,11-diazatriciclo[7.3.1.0<sup>2,7</sup>]tridecano |[[Ficheru:7,11-diazatriciclo 7.3.1.02,7 tridecano.png|100px|centro]] |[[Citisina]], [[angustifolina]] |- |Dibenzo[f,h]pirrolo[1,2-b]isoquinolina |[[Ficheru:Dibenzo f,h pirrolo 1,2-b isoquinolina.png|130px|centro]] |[[Ficuseptina|Ficuseptines]], la [[criptopleurina]] y la [[tiloforina]]. |- |(''6S,11bS'')-6,11b-Metanu-3a,6,11a,11b-tetrahidrofuro[2,3-''c'']pirido[1,2-''a'']azepina |[[Ficheru:(6S,11bS)-6,11b-Metano-3a,6,11a,11b-tetrahidrofuro 2,3-c pirido 1,2-a azepina.png|90px|centro]] | [[Securiniamina|Securiniamines]], [[sufruticodina]] y los [[securinol]]es A-D |- |Dibenzo[''a,g'']-9a''H''-quinolizina |[[Ficheru:Dibenzo a,g -9aH-quinolizina.png|100px|centro]] |[[Protoberberina]], [[anisociclina]], [[palmatina]], [[coripalmina]], [[discretamina]], [[berlambina]], [[lambertina]], [[coreximina]], [[talifaurina]], [[coptisina]], [[escoulerina]], [[estilopina]]. |- |6,15-epimino-4''H''-isoquino[3,2-''b''][3]benzazocina. |[[Ficheru:6,15-Epimino-4H-isoquino 3,2-b 3 benzazocina.png|centro|115px]] |[[Saframicina]], [[renieramicina]], [[jorunamicina|jorunamicines]] |- |(1R,2R,7S,12R,13S,15S)-14-Oxa-6,8-diazapentaciclo[10.6.0.0<sup>2,7</sup>.0<sup>2,15</sup>.0<sup>8,13</sup>]octadecano ('''Nitraramida''') |[[Ficheru:Nitraramida.png|centro|90px]] |[[Nitraramida]], [[nitrabirina]] |- |3,5-o-fenilen-2,3,4,5-tetrahidro-1''H''-2-benzazepina |[[Ficheru:3,5-o-fenilen-2,3,4,5-tetrahidro-1H-2-benzazepina.png|130px|centro]] |[[Amurensina]] |- |3,6-Dihidropirrolo[3,2-''e'']indol |[[Ficheru:3,6-Dihidropirrolo 3,2-e indol.png|centro|110px]] |[[Duocarmicina|Duocarmicines]], [[yatakemicina]]. |- |5,11-Epiminodibenzo[''a,e''][8]anuleno |[[Ficheru:5,11-Epiminodibenzo a,e 8 anuleno.png|centro|130px]] |[[Pavina|Pavines]], [[isopavina|isopavines]] |- |10''H''-azuleno[1,2,3-ij]isoquinolina |[[Ficheru:10H-azuleno 1,2,3-ij isoquinolina.png|centro|120px]] |[[Imerubrina]] |- |5''H''-Indeno[1,2-''b'']piridina |[[Ficheru:5H-Indeno 1,2-b piridina.png|centro|100px]] |[[Oniquina]] |- |Dibenzo[6,5,4-''cd'':''f'']indol |[[Ficheru:Dibenzo 6,5,4-cd f indol.png|centro|110px]] |[[Cefarona|Cefarones]] |- |5''H''-Isoindolo[1,2-''b''][3]benzazepina |[[Ficheru:5H-Isoindolo 1,2-b 3 benzazepina.png|100px|centro]] |[[Lennoxamina]] |- |Benzo[6,7]ciclohept[1,2,3-ij]isoquinolina |[[Ficheru:Benzo 6,7 ciclohept 1,2,3-ij isoquinolina.png|85px|centro]] |[[Kreysigina]], |- |9H-azuleno[1,2,3-ij]isoquinolina |[[Ficheru:9H-azuleno 1,2,3-ij isoquinolina.png|95px|centro]] |[[Grandirubrina]] |- |Homoeritrinano ([4,5-''h'']indolo[7a,1-''a''][2]benzazepina) |[[Ficheru:4,5-h indolo 7a,1-a 2 benzazepina.png|95px|centro]] |[[Schelhameridina]], [[erimelantina]], [[erisopinoforina]]. |- |Eritrinano |[[Ficheru:Eritrinano.png|centro|120px]] |[[β-Erytroidina]], [[Erisotramidina]]. |- |3''H''-ciclopenta[''b'']pirrolo[1,2-''a''][3]benzazepina |[[Ficheru:3H-ciclopenta b pirrolo 1,2-a 3 benzazepina.png|centro|100px]] |[[Cefalotaxina]], [[harringtonina]], [[isoharringtonina]], [[cefalezomina|cefalezomines]] |- |Dibenzo[5,6-a:4',5'-g]-4''H''-quinolizina |[[Ficheru:Dibenzo 5,6-a 4',5'-g -4H-quinolizina.png|115px|centro]] |[[Cavidina]], [[Talictrifolina]], [[apocavidina]], [[isoapocavidina]]. |- |Quinolino[2',3':3,4]pirrolo[2,1-''b'']quinazolina |[[Ficheru:Quinolino 2',3' 3,4 pirrolo 2,1-b quinazolina.png|centro|115px]] |[[Luotonina|Luotonines]] |- |Benzo[c]fenantridina |[[Ficheru:Benzo c fenantridina.png|105px|centro]] |[[Quelidonina]], [[sanguinarina]], [[palmatina]], [[queleritrina]] |- |Benzo[j,k]acridina |[[Ficheru:6H-Benzo j,k acridine.png|100px|centro]] |[[Necatarona]] |- |Indolo[3,2-''c'']quinolina |[[Ficheru:Indolo 3,2-c quinolina numerada.png|150px|centro]] |[[Isocriptolepina]] |- |[[Quindolidina]] |[[Ficheru:Quindolina numerada.png|130px|centro]] |[[Quindolidina]], [[Criptolepina]] |- |[[Quinindolina]] |[[Ficheru:Quinindolina numerada.png|150px|centro]] |[[Neocriptolepina]] |- |7''H''-Indolo[2',3':3,4]pirido[2,1-''b'']quinazolina |[[Ficheru:7H-Indolo 2',3' 3,4 pirido 2,1-b quinazolina.png|centro|200px]] |[[Evodiamina]] |- |5''H''-indolo[2,3-a]pirrolo[3,4-c]carbazol |[[Ficheru:Arcyriaflavins core.png|centro|200px]] |[[Arciriaflavina|Arciriaflavines]], [[estaurosporina]] |- |''9H''-Quino[4,3,2-''de''][1,10]fenantrolina |[[Ficheru:9H-Quino 4,3,2-de 1,10 phenanthroline.png|centro|200px]] |[[Ascididemina]] |- |11,22-Diazatetraciclo[11.11.2.1<sup>2,22</sup>.0<sup>2,12</sup>]heptacosane |[[Ficheru:11,22-diazatetracyclo 11.11.2.12,22.02,12 heptacosane.png|120px|centro]] |[[Ircinal A|Ircinal]]es |- |} * ''' Alcaloides de nucleu [[piridina|pirídico]]''': a esti grupu pertenecen la [[nicotina]], la [[pilocarpina]] y la [[esparteína]]. La nicotina atópase nel zusmiu del tabacu acompañada d'otros alcaloides. Ye un líquidu incoloro, de golor asemeyao al tabacu y sabor enceso y picante. Ye bien tóxica en dosis altes. * '''Alcaloides de nucleu [[isoquinolina|isoquinoleico]]''': atópase nes plantes papaveráceas y ranunculáceas. El más importante ye la [[papaverina]], que tien propiedaes hipnótiques (anque non tan acentuaes como les de la morfina). * '''Alcaloides de nucleu [[fenantreno|fenantrénico]]''': el más importante ye la [[morfina]]. Atopar nel opiu en forma de sal. Emplegar en medicina en forma de clorhidrato y sulfatu, como sedantes y calmantes. * '''Alcaloides de nucleu [[tropano|tropánico]]''': pertenecen a esti grupu l'[[atropina]] y la [[cocaína]]. La atropina atopar nel zusmiu de delles plantes como la belladona y el estramonio. La cocaína estrayer de les fueyes de coca, ye de sabor amargoso, insensibiliza la llingua, y úsase en medicina en forma de clorhidrato. * '''Alcaloides de nucleu [[indol|indólico]]''': los más importantes son la [[estricnina]] y la [[brucina]]. La estricnina ye unu de los alcaloides más enérxicos, estrayer de diverses plantes del xéneru ''[[Strychnos]]'', ente elles la fabona de San Ignacio y de la [[nuez vómica]]. Ye de sabor amargoso bien intensu y bien tóxica. el so ingestión produz convulsiones tetániques. * '''Alcaloides de nucleu ensin definir''': son toos aquellos alcaloides que la so constitución entá nun s'estableció con claridá. Ente ellos atopa la aconitina (venenu bien violentu, utilizáu en terapéutica pa combatir ciertes dolencies) y la ergotinina (unu de los principios activos del cornezuelo de centenu, qu'exerz una aición específica sobre l'úteru). == Clasificación por biosíntesis == Los alcaloides atópense formando sales colos ácidos acético, oxálico, láctico, málico, tartárico y cítricu. De siguío va amosase un resume de la diversidá biosintética de los alcaloides. === Protoalcaloides === Munchos compuestos consideraos pseudoalcaloides podríen incluyise na categoría de protoalcaloides si considérense toos aquellos que nun formen sistemes heterocíclicos. Los más importantes que considerar son les [[amina|amines]] y les [[amida|amides]]. ==== Aminas ==== Cuando un aminoacedu se descarboxila, fórmense les ''aminas biógenas''. La histidina y el triptófanu, por tener de por sí un aniellu heterocíclico, van ser contemplaos en seiciones estreme. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- | '''Aminoacedu precursor''' | '''Amina biógena''' | '''Estructura''' |- | [[Glicina]] | [[Metilamina]] | [[Ficheru:Methylamine-2D.png|centro|90px]] |- | [[Alanina]] | [[Etilamina]] | [[Ficheru:Ethylamine-2D-skeletal.png|centro|80px]] |- | [[Serina]] | [[Etanolamina]] | [[Ficheru:Ethanolamine-2D-skeletal-B.svg|center|90px]] |- | [[Cisteína]] | [[Cisteamina]] | [[Ficheru:Cysteamine-2D-skeletal.png|center|105px]] |- | [[Acedu aspártico]] | β-Alanina | [[Ficheru:Beta-alanine structure.svg|center|140px]] |- | [[Metionina]] | 4-Metilsulfuro-1-propanoamina | [[Ficheru:3-Methylthiopropylamine.svg|center|150px]] |- | [[Treonina]] | [[1-Amino-2-propanol]] | [[Ficheru:Aminopropanol.png|center|90px]] |- | [[Acedu glutámico]] | [[Acedu γ-aminobutírico]] (GABA) | [[Ficheru:Gamma-Aminobuttersäure - gamma-aminobutyric acid.svg|center|150px]] |- | [[Ornitina]] | [[Putrescina]] | [[Ficheru:Diaminobutane.svg|center|175px]] |- | [[Arginina]] | [[Agmatina]] | [[Ficheru:Agmatine.svg|center|200px]] |- | [[Lisina]] | [[Cadaverina]] | [[Ficheru:Pentane-1,5-diamine 200.svg|center|200px]] |- | [[Fenilalanina]] | [[Fenetilamina]] | [[Ficheru:Fenyloetyloamina.svg|center|150px]] |- | [[Tirosina]] | [[Tiramina]] | [[Ficheru:Tyramine.svg|center|180px]] |- | [[DOPA]] | [[Dopamina]] | [[Ficheru:Dopamine2.svg|center|200px]] |- | [[Valina]] | [[Isobutilamina]] | [[Ficheru:Isobutylamine.svg|center|100px]] |- | [[Leucina]] | [[Isoamilamina]] | [[Ficheru:Isoamylamine.svg|centro|150px]] |- |} Munches d'estes aminas formen derivaos posteriores, tales como les [[catecolamina|catecolamines]]. Les [[efedrina|efedrines]] formar a partir del [[acedu benzoico]] y el [[acedu pirúvico|piruvato]] por aición de pirofostato de [[tiamina]]. Munches aminas pueden aceptar un segundu o hasta tercer grupu arriendo pa formar aminas secundaries o terciaries. Cuando un aminoacedu forma un sal de trimetilamonio denominar '''betaína'''. Exemplos de betaínas son la [[betaína|betaína glicínica]], la trimetilserina (precursor de la [[Llomba (química)|llomba]]) y la [[hipaforina]]. La [[muscarina]] ye un sal de amonio de ''[[Amanita muscaria]]''. ==== Amidas ==== Les amidas formar pola conexón heteroatómica d'una amina o l'amoniacu con una acil-coenzima A. ==== Guanidinas ==== Esisten aminas que reciben un grupu carbimino de la arginina, tales como la [[galegina]] y la [[creatina]]. === Alcaloides verdaderos === Tienen siempres un nitróxenu que forma parte d'un heterociclo, tienen naturaleza básica, atópense de normal n'estáu de sal y biogenéticamente vienen de aminoácidos. ==== Alcaloides derivaos de la serina, la cisteína y la glicina ==== [[Ficheru:ALCALOIDES DE LA SERINA, CISTEINA Y GLICINA.png|700px|centru]] ===== Serina ===== :* La '''[[serina]]''' forma la [[cicloserina]], una isoxazolidin-5-ona por oxidación intramolecular del nitróxenu. :* La serina puede formar el [[acedu 2,3-diaminopropiónico]] ('''DAP'''), que de la mesma puede formar el [[acedu quisquálico]], un aminoacedu non proteínico con un aniellu de 1,2,4-oxadiazolidina, aislláu de la [[Quisqualis indica|piscuala]]. El DAP tamién forma β-lactamas, que son constituyentes de los antibióticos [[SP 26]]. :* La serina puede incorporase como [[etanolamina]] al alcaloide azamacrólido [[epilacneno]]. :*En dellos péptidos non ribosomales, la serina puede formar oxazoles y estos pueden ser referíos como péptidos alcaloidales. Los oxazoles son el resultáu de la ciclación y oxidación de [[Péptidu|péptidos]] non ribosómicos de [[serina]] o [[treonina]] :[[Ficheru:Biosynthesis of oxazole.png|thumb|450px|centro|Onde X = H, Met pa serina o treonina respeutivamente, B = base.<br />(1) Ciclización enzimática. (2) Eliminación. (3) [O] = Oxidación enzimática.]] {{clear|left}} ===== Cisteína ===== La '''[[cisteína]] puede formar diversos [[tiazol]]es: :* Un exemplu ye'l '''acedu 2-metil-1,3-tiazol-4-carboxílico'''. Esti acedu tiazólico ye la unidá de iniciación de policétidos como les [[epotilona|epotilones]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Epothilone C D.svg|250px|centro]] |- |'''Epotilona C''' |- |} :*Otru exemplu de tiazoles de la cisteína son los [[mixotiazol]]es, que fueron aisllaos por Höfle y los sos collaboradores nos años 70's. El mixotiazol A foi descritu primero en 1978 nuna patente y darréu foi descritu nos 80's. Los mixotiazoles son 2,4'-bi-1,3-tiazoles aisllaos de fungos que se formen a partir d'un policétido con una unidá de iniciación de cisteína y otra molécula de cisteína.<ref>K. Gerth, H. Irschik, H. Reichenbach, W. Trowitzsch, ''J. Antibiot.'' (1980) 33:1474</ref> :* La cisteína puede formar tamién [[tiomorfolina|tiomorfolines]] n'organismos marinos, como la [[condrina]]. ===== Glicina ===== :* La glicina puede formar aniellos de imidazol, tales como'l [[AIR]] y la [[creatinina]]. :* A partir de la glicina fórmense les [[Base nitrogenada|bases purínicas]] [[guanina]] y [[adenina]]. A partir de la adenina fórmense dellos compuestos purínicos, como la [[cordicepina]], [[eritadenina|eritadenines]], [[nebularina]], les [[citoquinina|citoquinines]], [[cafeína]], [[teofilina]], [[teobromina]], [[malonganenona|malonganenones]] y [[nutingina|nutingines]]. :* A partir de la guanina puédense sistetizar aniellos d'[[isoaloxazina]] y [[pteridina|pteridines]]. Munchos inseutos pueden producir pigmentos a partir de pteridinas (p. exemplu [[Drosofilina]], [[Leucopterina]], [[Drosopterina]]) o otros aniellos derivaos: [[Ficheru:RUTA DE LAS PTERIDINAS.png|centro|700px]] :* La '''[[reumitsina]]''' y la '''toxoflavina''' son compuestos que presenten como cadarma base la pirimido[5,4-''y'']-1,2,4-triazina (referíos tamién como '''Azapteridinas'''). Estos compuestos fueron aisllaos de bacteries del xéneru ''[[Actinobacter]]''. Estes triazinas pueden provenir biogenéticamente d'una purina o pteridina. :* Exemplos de azaguanidinas ye la [[zarzisina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Pyrimido 5,4-e 1,2,4 triazine.png|115px|centru]] |- |Pirimido[5,4-''e''][1,2,4]triazina |- |} ==== Alcaloides derivaos del aspartato ==== Nesta seición considérense los alcaloides de los aminoácidos biosintéticamente rellacionaos col [[acedu aspártico]]: aspartato, asparragina, [[treonina]] y [[metionina]]. ===== Aspartato y asparagina ===== El aspartato puede formar otru aminoacedu rellacionáu por amenorgamientu del carboxilo terminal y aminación reductiva: el [[acedu 2,4-diaminobutírico]] (DABA). Al descarboxilarse puede formar [[1,3-diaminopropano]]. El aspartato puede aceptar un grupu carbamilo per mediu del so nitróxenu amino pa formar l'acedu ''N''-carbamoilaspártico. Amás, l'acedu aspártico puede entestase col fosfatu de [[dihidroxiacetona]] pa formar la vitamina [[acedu nicotínico]]. [[Ficheru:RUTA DE ALCALOIDES DEL ASPARTATO.png|centro|700px]] * '''''Pirimidinas''''': El precursor ye'l [[acedu orótico]], que fórmase por heterociclización del acedu ''N''-carbamoilaspártico. Les bases pirimídicas ([[Uracilo]], [[Timina]], [[Citosina]]) surden d'esti precursor. El [[acedu barbitúricu]] ye productu del catabolismo de les pirimidinas. Exemplos d'alcaloides que provienen del acedu oróticu son la [[vicina]], la [[convicina]], de ''[[Vicia faba]]'' y la [[clitocina]] de ''[[Pectinophora gossypiella]]''. La [[latirina]] podría ser considerada como un aminoacedu non proteínico o un alcaloide debío al aniellu de pirimidina. La [[ectoína]] ye una pirimidina 2-sustituyida que nun venir# de la ruta del acedu oróticu sinón qu'a partir del acedu 2,4-diaminobutírico acetiláu nel nitróxenu del carbonu 4. * '''''Pirazoles''''': Los aniellos de pirazol nun son abondosos na naturaleza, y tienen valor quimiotaxonómico. Un casu ye la [[β-pirazol-1-il alanina]] y la [[pirazofurina]]. [[Ficheru:BIOSINTESIS DE B-PIRAZOL-1-IL-ALANINA.png|centro|500px]] * '''Alcaloides pirido[1,2-a]azepínicos''': Formar na esponxa ''[[Niphates digitalis]]'' a partir del aldehído subérico y la 1,3-propanoamina (que provién de la descarboxilación del [[acedu 2,4-diaminobutírico]])<ref>''Polar alkaloids from the Caribbean marine sponge Niphates digitalis''. Regalado EL, Mendiola J, Llaguna A, Nogueiras C, Thomas OP. ''Nat Prod Commun.'' (2010) v.5(8):páxs.1187-1190.</ref> [[Ficheru:REGALADO DBU BIOSYNTHETIC HYPOTHESIS.png|thumb|centro|400px|Biosíntesis d'alcaloides pirido[1,2-''a'']azepínicos]] ===== Treonina ===== Créese que dellos [[Aminoácido#Aminoácido modificaos|aminoácidos non proteínicos]] con actividá tóxica -como les [[hipoglicina|hipoglicines]], la [[canalina]] y la [[canavalina]]-, provienen de la treonina. ===== Metionina ===== Los metabolitos secundarios nitrogenados de la metionina principalmente consisten en [[glucosinolatos]] de la [[metionina]], [[homometionina]] y [[dihomometionina]]. La [[goitrina]] ye una 1,3-oxazolidina formada del glucosinolato [[progoitrina]]. La [[S-Adenosil metionina]] ye lo suficientemente reactiva pa formar un sistema d'[[azetidina]], en forma d'[[acedu azetidin-2-carboxílico]], que ye la base de los isopéptidos conocíos como [[acedu mugineico|acedos mugineicos]]. Delles azetidinas presumir que provienen d'esti precursor, tales como la 3-azetidinona y el 3,3-azetidinodiol. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:(S)-(-)-2-Azetidinecarboxylic acid.png|centro|115px]] |[[Ficheru:Goitrin.png|centro|70px]] |- |Acedu (''S'')-(-)-2-Azetidinocarboxílico |[[Goitrina]] |- |} ===== Nicotinato ===== L'acedu nicotínico fórmase ''de novo'' nes plantes por condensación d'una molécula de triosa y una molécula de iminoaspartato (el deriváu [[imina|imino]] del acedu aspártico), ente que n'animales y fungos puede formase por catabolismo del [[triptófanu]]. L'acedu nicotínico (acedu piridino-3-carboxílico) ye la base estructural de munchos alcaloides piridínicos. El [[acedu fusárico]] ye un alcaloide piridínico que se forma sol mesmu principiu de condensación pero a partir de aspartato y acedu triacético. * '''''Piridinas''''': Esta vitamina puede descarboxilarse pa dar piridina, hidrogenarse pa formar dihidropiridinas o aferruñase. Delles piridinas rellacionaes col acedu nicotínico son los alcaloides de la palma ''[[Areca catechu|Areca]]'' ([[Arecolina]], [[guvacina]]), la [[ricinina]] de les granes del [[ricino]], la [[hermidina]] de ''[[Mercurialis annua]]'' y la [[trigonelina]] de l'[[Trigonella foenum-graecum|alholva]]. Delles plantes de la familia Celastraceae producen ésteres del [[acedu evonínico]] (acedu nicotínico enllazáu con una molécula d'[[acedu 2-metilbutírico]]) y [[sesquiterpenos]] tipu [[agarofurano]]. Exemplos d'estos alcaloides son la [[maytolina]], [[maytina]], [[acantotamina]], [[evonina]], [[neoevonina]], [[euonimina]], [[hipocratina|hipocratines]], [[emarginatina|emarginatines]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Evoninic acid.svg|150px|centro]] |[[Ficheru:Estructura de los alcaloides de celastraceae.png|200px|centro]] |- |[[Acedu evonínico]] |Estructura xeneral de los alcaloides de Celastraceae. |- |} * '''''Bispiridinas''''': Les bis-piridinas formar por acoplamientu de radicales llibres ([[Crisohermidina]]<ref>'''''Biosynthesis of the chromogen hermidin from Mercurialis annua L.''''' Elena Ostrozhenkova, Eva Eylert, Nicholas Schramek, Avi Golan-Goldhirsh, Adelbert Bacher a,c, Wolfgang Eisenreic. ''Phytochemistry'' v.68 (2007):páxs. 2816–2824</ref>) o por condensación ([[Anatabina]]). Los aniellu de piridina pueden acoplase con otros aniellos como nel casu de la [[nicotina]] (Aniellu pirrolidínico)o [[anabasina]] (Aniellu piperidínico de la lisina) {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Crisohermidina.png|200px|centro]] | [[Ficheru:Anatabine.svg|centro|120px]] |- | [[Crisohermidina]] | [[Anatabina]] |- |} * '''''Hachijodinas''''': Son hidroxilaminas derivaes d'ácidos grasos que se formen cuando l'acedu nicotínico ye utilizáu como [[Policétido#Unidaes de iniciación y estensión|unidá de iniciación]]:<ref>''Hachijodines A-G: Seven New Cytotoxic 3-Alkylpyridine Alkaloids from Two Marine Sponges of the Genera Xestospongia and Amphimedon.'' Sachiko Tsukamoto, Motohiko Takahashi, Shigeki Matsunaga, Nobuhiro Fusetani, Rob W. M. van Soest ''J. Nat. Prod.'' (2000) v.63:páxs. 682-684</ref> [[Ficheru:HACHIJODINAS.png|400px|centro]] ==== Alcaloides derivaos d'aminoácidos de la familia del glutamato ==== [[Ficheru:RUTA DEL ALCALOIDES DEL GLUTAMATO-ORNITINA-PROLINA.png|840px|centru]] Dellos alcaloides provienen de los aminoácidos de la familia del glutamato ([[glutamina]], glutamato, [[prolina]], [[ornitina]] y [[arginina]]. ===== Glutamato y glutamina ===== :* Cuando la glutamina heterocicliza nos sos estremos, forma la '''glutanimina''', que tien una cadarma [[piperidina|piperidínico]]. Cuando dimeriza forma la [[indigoidina]] (Estructura: 1,1',2,2',3,3',4,4'-octahidro-4,4'-bipiridina). [[Ficheru:Indigoidin.svg|thumb|centro|Indigoidina]] :* El glutamato hidroxilado puede formar un isoxazol d'una manera similar a la [[cicloserina]] pa formar el [[acedu iboténico]], un aminoacedu non proteínico con un heterociclo d'[[isoxazol]]. Esti aminoacedu ye precursor de munchos isoxazoles del fungu ''[[Amanita muscaria]]'', tales como'l [[muscimol]] y el [[acedu tricolómico]]. :* El '''[[lascivol]]''' ye una amida de la glutamina y un precursor policétido de los munchos compuestos d'estructura indólica, tales como [[2,4-dimetilindol]], [[(2-metil-4-hidroximetilindol]], [[(2-metil-4-metoximetilindol]] y [[2,4-dimetil-5-metoxindol]] ===== Prolina ===== La prolina y la ornitina pueden formar alcaloides con nucleu [[Pirrolizidina|pirrolizidínico]]; ello ye que la prolina por sigo mesma ye una pirrolizidina. A partir de la prolina pueden formase: :* '''''[[Acedu 2-pirrolocarboxílico|Acedos 2-pirrolocarboxílicos]]''''' según los sos derivaos bromaos, aisllaos d'[[Porifera|esponxes]]. :* La [[estaquidrina]], presente na [[Stachys officinalis|betónica]], ye la betaína de la prolina. :* Antibióticos beta-lactámicos tipu [[carbapenam]]. [[Ficheru:CARBAPENAM BIOSYNTHESIS.png|centro|700px]] :* Munchos fungos [[Clavicipitaceae|clavicipitáceos]] producen alcaloides con cadarma de 2-oxa-6-azatriciclo[4.2.1.0<sup>3,7</sup>]nonano, tales como la [[lolina]] y la [[temulina]], a partir de prolina y homoserina. [[Imaxe:Biosíntesis de las lolinas.png|centro|700px]] ===== Ornitina y arginina ===== La ornitina y la arginina tán rellacionaes biosintéticamente, una y bones la arginina provién de la ornitina por adición d'un grupu carbamilo al nitróxenu terminal de la ornitina con posterior adición d'un nitróxenu de aspartato (primeres 3 reaiciones del [[ciclu de la urea]]) La ornitina forma alcaloides de dos tipos: los derivaos de la [[putrescina]] y los derivaos de les poliaminas [[espermina]], [[homoespermina]] y [[espermidina]] :* '''Derivaos de la putrescina''': La putrescina puede heterociclizar pa formar el catión '''''N''-metil-Δ<sup>1</sup>-pirrolinio'''. Esti intermediariu metabólicu puede incorporase a munches rutes tales como: :a) Formación de 3-pirrolidin-2-il piridinas, como la [[nicotina]] :b) Formación de azaazulenos, tales como la [[(+)-5-epiindolizidina 167B]]. :c) '''Formación de dos unidaes d'acetilu''': Pol mesmu mecanismu de los [[policétidos]] (Namái que la unidá de iniciación ye una imina, polo qu'en llugar d'una [[condensación de Claisen]] llevar a cabu una condensación de [[Reaición de Mannich|Mannich]]. Asina se formen la [[higrina]], [[cuscohigrina]] y les [[dendrocrisanina|dendrocrisanines]]. Cuando'l deriváu tipu [[policétido]] heterocicliza forma la cadarma de [[tropano]]. Munchos alcaloides tropánicos formar en [[solanacees]] y [[Erythroxylaceae|eritroxiláceas]], tales como ''[[Datura]]'', ''[[Atropa]]'',''[[Mandragora]]'' y ''[[Erythroxylon]]''. Exemplos d'estos alcaloides son [[cocaína]], [[hiosciamina]], [[tropina]], les [[calistegina|calistegines]], les [[esquizantina|esquizantines]], la [[litorina]], [[meteloidina]] y [[escopolamina]]. [[Ficheru:Biosíntesis de alcaloides tropánicos.png|centro|500px]] :d) ''Alcaloides pirrolidinflavonoides'': Los aniellos de ''N''-metil-Δ<sup>1</sup>-pirrolinio pueden incorporase a estructures de flavonoides. Exemplos d'estos alcaloides son la [[Ficina (alcaloide)|ficina]], la [[vochisina]] y la [[eleocarpina]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- | [[Ficheru:FICINA.png|centro|200px]] | [[Ficheru:Vochisina.png|centro|250px]] |- | [[Ficina (alcaloide)|Ficina]] | [[Vochisina]] |- |} :* Les [[dendrocrisanina|dendrocrisanines]] son aniellos de pirrolidina con sustituyentes [[acedu cinámico|cinamoilo]] nel nitróxenu.<ref>Yang et al. '''"Two new alkaloids from the Dendrobium chrysanthum"'''. ''Heterocycles'' 65(3):633-636</ref> [[Ficheru:Trans-Dendrocrisanina.png|120px|centro]] :*L'[[agaricona]] ye un pigmentu producíu por ''[[Agaricus xanthoderma]]''. :-'''Derivaos de poliaminas''': La homoesperidina puede dar una doble ciclización pa producir biosintéticamente [[Pirrolizidina|alcaloides pirrozilidínicos]]. Les plantes del xéneru ''[[Senecio]]'', la caparina monarca (''[[Danaus plexippus]]'' y otros lepidópteros rellacionaos (los cualos peracaben la planta) y delles orquídees son los principales productores d'alcaloides pirrolizidínicos:<ref>''Indolizidine Alkaloids.'' Gellert, E.''J. Nat. Prod.'' (1982) v.45:p.50.</ref> [[Ficheru:Biosíntesis de alcaloides pirrolizidínicos.png|centro|700px]] Exemplos d'estos alcaloides son la [[falenopsina]], [[licopsamina]], [[retronecina]], [[creatonotina|creatonotines]], [[calimorfina]], [[supidina]], [[rosmarinecina]], [[otonecina]], [[danaiona]], [[traquelantamidina]], [[platafilina]], [[sarracina]], [[hastanecina]], [[crotanecina]], [[heliotridina]], [[platinecina]], [[turneforcidina]], [[ipangulina|ipangulines]] y [[minalobina|minalobines]]. :* Munchos alcaloides macrocíclicos provienen de la espermina, como nel casu de la [[lunarina]] (Aisllada de ''Lunaria annua''<ref>''The Biosynthesis Of Lunarine In Seeds Of Lunaria Annua'' Silvia Sagner, Zheng-Wu Shen, Brigitte Deus-Neumann And Meinhart H. Zenk. ''Phytochemistry'' (1998) V. 47(3): páxs. 375-387,</ref>): [[Ficheru:Biosíntesis de la lunarina.png|centro|1000px]] :* La estructura de les [[motuporamina|motuporamines]] suxer un orixe a partir de poliaminas y un acedu graso de cadena mediana:<ref>''Motuporamines, Anti-Invasion and Anti-Angiogenic Alkaloids from the Marine Sponge Xestospongia exigua (Kirkpatrick): Isolation, Structure Elucidation, Analogue Synthesis, and Conformational Analysis''. David E. Williams, Kyle S. Craig, Brian Patrick, Lianne M. McHardy, Rob van Soest, Michel Roberge, and Raymond J. Andersen. ''J. Org. Chem.'' (2002) v.67:p.245-258</ref> [[Ficheru:Motuporaminas.png|centro|700px]] :* '''Alcaloides de la ''Stemona''''': Les especies de la familia ''[[Stemonaceae]]'' producen una gran clase d'alcaloides diversos estructuralmente rellacionaos col nucleu de 4-azaazuleno. Los sos raigaños fueron utilizaes pal tratamientu de [[tuberculosis]], [[bronquitis]] y [[parasitosis]]. Exemplos d'estos alcaloides son la [[estenina]], [[tuberostemonina]], [[estemoamida]], [[estemonina]], [[neostemonina]], [[croomina]] y [[estemonidina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- | [[Ficheru:GRUPOS DE ESTENINA - ESTEMOADINA.png|centro|350px]] | [[Ficheru:Tuberostemonina.png|200px|centro|thumb|Tuberoestemonina]] |} :* '''Alcaloides de ''Elaeocarpus''''': Les especies del xéneru ''Elaeocarpus'' producen una serie d'alcaloides indolizidínicos pero a diferencia de los que son tipu swansonina, estos alcaloides presumir que provienen de la espermidina. Clasificar en: :- ''Alcaloides 8-acilindolizidínicos'': Como exemplos pueden citase a les [[eleokanina|eleokanines]] A-C, [[grandisina|grandisines]] Y y D, la [[isoelaeocarpicina]] y la [[eleocarpenina]]. :- ''Alcaloides tipu eleokanidina'': Presenten una cadarma base de pirrolo[2,1-''f''][1,6]naftiridina o ''1H''-pirano[2,3-g]indolizina. Exemplos d'estos alcaloides son les [[eleokanidina|eleokanidines]] A-C y les [[eleokanina|eleokanines]] D y E. :- ''Alcaloides tipu eleocarpina'': Presenten una cadarma base de ''12H''-[1]benzopirano[2,3-''g'']indolizina, como por casu la [[eleocarpina]], la [[pseudoepiisoeleocarpilina]], les [[grandisina|grandisines]] C y F, la [[rudrakina]], la [[eleocarpilina]], l'[[aloeleocarpilina]], [[epialoeleocarpilina]], [[epiisoeleocarpilina]], [[isoeleocarpilina]], [[epieleocarpilina]]. :[[Ficheru:BIOSÍNTESIS PROPUESTA DE LOS ALCALOIDES DE Elaeocarpus.png|centro|600px]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- | [[Ficheru:Elaeokanine A.svg|centro|120px]] | [[Ficheru:Isoelaeocarpicine.svg|centro|150px]] | [[Ficheru:Grandisine G.svg|centro|150px]] | [[Ficheru:Elaeokanidine A.svg|centro|120px]] | [[Ficheru:Elaeocarpine.svg|centro|170px]] |- | [[Eleokanina]] A | [[Isoeleocarpicina]] | [[Grandisina G]] | [[Eleokanidina A]] | [[Eleocarpina]] |- |} * '''''Derivaos de la arginina''''': La arginina ye precursor de dellos productos naturales, tales como'l [[acedu clavulánico]], la [[capreomicidina]] (una hexahidropirimidina), la [[tetrodotoxina]] y les [[saxitoxina|saxitoxines]] ([[Saxitoxina]], [[neosaxitoxina]], GTX1-7, C1-C4, [[dcSTX]], [[dcneoSTX]], dcGTX 1-4) les cualos presenten una cadarma de 1''H'',10''H''-pirrolo[1,2-''c'']purina,<ref>''Characterisation of the paralytic shellfish toxin biosynthesis gene clusters in Anabaena circinalis AWQC131C and Aphanizomenon sp. NH-5'' Troco K Mihali1, Ralf Kellmann and Brett A Neilan. ''BMC Biochemistry'' (2009) v.10:p.8</ref> [[Ficheru:1H,10H-pirrolo 1,2-c purina.png|thumb|centro|120px|1''H'',10''H''-pirrolo[1,2-''c'']purina, cadarma base de les saxitoxinas]] :* Les [[verpacamida|verpacamides]] y la [[peramida]] son anhidropéptidos de la arginina y la prolina: [[Ficheru:Vercapamidas.png|centro|600px]] ==== Derivaos del porfibilinógeno ==== El porfobilinógeno ye'l precursor de los [[bilanos]], [[porfirina|porfirines]], [[corrina|corrines]] y [[bilina|bilines]]. Dellos alcaloides cromóforos producíos por inseutos que provienen d'esti compuestu son la [[pterobilina]], [[sarpedobilina]] y la [[forcabilina]].<ref>Barbier. Journal of Chemical Ecology, Vol. 16, Non. 3, 1990</ref> ==== Alcaloides derivaos de la lisina ==== La lisina puede ser biosintetizada pela ruta del diaminopimelato (DAP) n'fungos o pela ruta de α-aminoadipato (AAA). Mientres el so biosíntesis pueden formase metabolitos tales como'l [[acedu picolínico]] y [[acedu dipicolínico]], que son isómeros del [[acedu nicotínico]] y el [[acedu quinolínico]], respeutivamente. [[Ficheru:RUTAS DE LA LISINA.png|700px|centru]] Cuando la lisina heterocicliza, forma la lactama de la lisina (Cadarma base: perhidroazepina). Esta lactama ye la base de les [[bengamida|bengamides]]. L'[[alisina]] el productu de transaminación del amino terminal de la lisina. La [[desmosina]] provién d'esti intermediariu. La alisina puede formar el [[acedu pipecólico]], que ye un componente de l'[[ascomicina]] y la [[rapamicina]]. La descarboxilación de la lisina produz la [[cadaverina]], que por heterociclización produz Δ<sup>1</sup>-piperideína. Esti aniellu puede formar dellos sistemes d'alcaloides. Los alcaloides de la lisina pueden clasificase como ''derivaos de la cadaverina'' y ''derivaos del pipecolato''. * Los ''derivaos de la cadaverina'' principalmente son los que vienen de la incorporación d'una unidá de piperidina a diversos componentes, por casu: :- L'[[anaferina]], la [[peletierina]] y la [[pseudopeletierina]] son derivaos de acetilación de manera análoga a la biosíntesis de la [[higrina]] y los alcaloides del [[tropano]]. [[Ficheru:ALCALOIDES DE LISINA 1.png|550px|centru]] :- La [[estenusina]] ye un deriváu por condensación con isoleucina. Otros exemplos son el [[acedu evonínico]], [[acedu wilfórdico]], l'[[acedu edulínico]] y la [[evonina]]. [[Ficheru:ESTENUSINA.png|centro|thumb|Estenusina]] :- ''Alcaloides piperidinflavonoides''' Un exemplu ye la [[rohitukina]], les [[crotacumina|crotacumines]] y los derivaos de la [[capitavina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- | [[Ficheru:Schumannioficina.png|centro|190px]] | [[Ficheru:ROHITUKINA.png|centro|200px]] |- | [[Schumannioficina]] | [[Rohitukina]] |- |} :- ''Alcaloides 1,3-diazepinflavonoides:'' Por casu l'[[aquiledina]] y la [[isoquiledina]]. :- ''Alcaloides quinolizidínicos:'' Formar por dos unidaes de piperideína. Atópase en dellos miembros de la familia Fabaceae. Exemplos típicos son la [[lupinina]], la [[lusitanina]] y la [[castoramina]]. [[Ficheru:BIOSINTESIS DE LA LUPININA.png|centro|700px]] :- A partir de la peletierina y otros derivaos fórmense nuevos sistemes d'aniellos heterocíclicos, tales como [[citisina]], [[esparteína]], [[licodina]], [[angustifolina]], [[Albina (química)|albina]], [[fawcetimida]], [[poranterina]], [[cernuina]], [[sofocarpina]], [[criptopleurina]], [[ormosamina]], [[afilina]], [[afilidina]], [[lupanina]], [[retamina]], [[aloperina]], [[baptifolina]], [[multiflorina]], [[camoensidina]], [[matrina]], [[soforidina]], [[soforamina]] y [[serratinina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" | [[Ficheru:(−)-Sparteine.svg|centro|150px]] | [[Ficheru:(-)-Cytisine.svg|centro|120px]] | [[Ficheru:ANGUSTIFOLINA.png|140px]] | [[Ficheru:LICODINA.png|126px]] | [[Ficheru:Ormosamina.png|centro|160px]] | [[Ficheru:Fawcetidina.png|centro|115px]] | [[Ficheru:Mirionina.png|centro|140px]] |- | [[Esparteína]] | [[Citisina]] | [[Angustifolina]] | [[Licodina]] | [[Ormosamina]] | [[Fawcetidina]] | [[Mirionina]] |} :- L'[[anabasina]], [[astrofilina]] y [[anabatina]] son bis-piridinas productu de la condensación de Mannich ente otres piperidinas d'orixe lisínico o nicotínicu. [[Ficheru:Anabasin.svg|centro|110px|thumb|Anabasina]] :- La [[lobelanina]], la [[lobelina]] y la [[sedamina]] formar pola incorporación de derivaos [[fenilpropanoide]]s. [[Ficheru:Lobeline structure.svg|center|thumb|300px|Lobelina]] :- La [[piperina]], la [[nigramida]] R, la [[piperciclobutanamida C]] y les [[chabamida|chabamides]] H y I son exemplos d'[[alcamida|alcamides]] de la piperidina. [[Ficheru:piperin.svg|centro|250px]] :- ''Alcaloides indolizidínicos:'' La castanospermina provién biosintéticamente del acedu pipecólico. Esti entestar con dos unidaes de acetato per mediu de [[condensación de Claisen|condensaciones de Claisen]] de la mesma manera que nos [[policétidos]], xenerándose asina la 1-indolizidinona, que ye precursora de munchos alcaloides indolizidónicos. Exemplos d'estos alcaloides son la [[castanospermina]], [[swainsonina]], les [[pumiliotoxina|pumiliotoxines]], la [[lentiginosina]], les [[poligonatina|poligonatines]] y la [[monomorina]]. Les [[mirmicarina|mirmicarines]] presenten una cadarma de indolizidina fundíu con un pirrol (Pirrolo[2,1,5-''cd'']indolizina). Los alcaloides indolizidínicos pueden presentase fundíos con aniellos arumosos (Dibenzo[f,h]pirrolo[1,2-b]isoquinolina) como nel casu de les [[ficuseptina|ficuseptines]], la [[criptopleurina]] y la [[tiloforina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |[[Ficheru:Indolizin - Indolizine.svg|centro|100px]] |[[Ficheru:Pirrolo 2,1,5-cd indolizina.png|centro|100px]] |[[Ficheru:Dibenzo f,h pirrolo 1,2-b isoquinolina.png|180px|centru]] |- | Indolizina | Pirrolo 2,1,5-''cd'' indolizina | Dibenzo[f,h]pirrolo[1,2-b]isoquinolina |} [[Ficheru:BIOSÍNTESIS DE LA CASTANOSPERMINA.png|centro|600px]] * ''Alcaloides de [[Lythraceae|litráceas]]'': Estos alcaloides ciclofánicos componer d'un ciclu quinazolínico o piperidínico proveniente de la lisina, que se esterifican con ácidos arumosos fenilpropanoides o formen éteres ente aniellos arumosos.<ref>Gupta, R.N.; Horsewood P., Koo S.H., Spenser I.D. ''Can. J. Chem'' (1979) v.57:páxs.1606-1614</ref> [[Ficheru:ALCALOIDES DE LAS LITRÁCEAS.png|centro|660px]] * ''Alcaloides de [[Nitraria]]'': Gerrit-Jan Koomen y Martin J. Wanner<ref>M. J. Wanner and G.-J. Koomen '''Studies in Natural Products Chemistry: Stereoselectivity in Synthesis and Biosynthesis of Lupine and Nitraria Alkaloids''' ed. Atta-ur-Rahman; Elsevier: Amsterdam,1994, vol. 14, páxs. 731–768.</ref> clasificaron los alcaloides de ''Nitraria'', dos de los cualos proceden puramente de la [[lisina]]: los '''espiroalcaloides''' (Por casu, (+)-[[nitramina]], (-)-[[isonitramina]], (-)-[[sibirina]], [[nitrabirina]], [[N-óxidu de nitrabirina]], y [[sibirinina]]) y los alcaloides tripiperidínicos ([[Schoberina]], deshidroschoberina, sibiridina y dihidroschoberina)<ref>Gravel E. Poupon E. '''Biosynthesis and biomimetic synthesis of alkaloids isolated from plants of the Nitraria and Myrioneuron genera: an unusual lysine-based metabolism.''' ''Nat. Prod. Rep.'' (2010) 27:32–56</ref> [[Ficheru:Alcaloides de Nitraria.png|centro|600px]] * Acedos acromélicos: Aisllaos del fungu ''[[Clitocybe acromelalga]]''. * [[Baikiaina|Baikiaines]] ==== Alcaloides derivaos de la fenilalanina y tirosina ==== La fenilalanina y la tirosina se biosintetizan pola [[Ruta del acedu shikímico#Ruta del prefenato: Biosíntesis de los aminoácidos arumosos|ruta del acedu shikímico]], vía [[acedu corísmico|corismato]], [[acedu prefénico|prefenato]] y arilpiruvatos. Plantes y bacteries sinteticen dambos aminoácidos per rutes separaes, ente que los animales y los fungos pueden llograr tirosina por hidroxilación de fenilalanina. Los alcaloides de los aminoácidos tirosina-fenilalanina son un grupu bien ampliu y diversu, polo que van ser clasificaos pol so biosíntesis nos siguientes tipos: : a) Alcaloides de ''[[Securinega]]'' : b) Alcaloides azólicos : c) Alcaloides isoquinolínicos : d) Alcaloides mesembrenoides : y) Alcaloides norbeladínicos : f) Anhidropéptidos d'aminoácidos arumosos : g) Alcaloides citocalasánicos : h) Alcaloides del ciclu-DOPA : i) Alcaloides de les secu-DOPAs ===== Alcaloides de la ''Securinega'' ===== Les plantes del xéneru ''[[Securinega]]'' producen alcaloides cola cadarma base (6''S'',11b''S'')-6,11b-metanu-3a,6,11a,11b-tetrahidrofuro[2,3-''c'']pirido[1,2-''a'']azepina. Esti pequeñu grupu de 30 alcaloides paez provenir biosintéticamente de la tirosina y la lisina, como'l casu de la [[securinina]]. Otros exemplos son les [[securiniamina|securiniamines]], [[sufruticodina]] y los [[securinol]]es A-D. La [[filantidina]] tien la estructura metanofuro[2,3-''d'']pirido[1,2-''b''][1,2]oxazocina. [[Ficheru:(6S,11bS)-6,11b-Metano-3a,6,11a,11b-tetrahidrofuro 2,3-c pirido 1,2-a azepina.png|thumb|120px|center|(6S,11bS)-6,11b-Metanu-3a,6,11a,11b-tetrahidrofuro[2,3-c]pirido[1,2-a]azepina]] ===== Alcaloides azólicos ===== Les fenetilaminas pueden incorporase a aniellos de imidazoles y oxazoles: :* '''''Imidazoles''''': Como exemplu atopa la '''Policarpina'''. [[Ficheru:Policarpina_(Imidazol).png|centro|240px]] :* '''''Oxazoles''''': Como exemplos tán l'[[anulolina]], [[halfordinol]], [[texalina]] y [[texamina]]. ===== Alcaloides isoquinolínicos ===== Los alcaloides isoquinolínicos y tetrahidroisoquinolínicos (THIQ) entienden una amplia gama de compuestos llargamente distribuyíos principalmente nel reinu vexetal. Hai de solliñar qu'estes isoquinolinas tienen un sustituyentes arriendo na posición 1. Cualquer otru patrón de sustitución fai pensar n'otra ruta biosintética. [[Ficheru:Tetrahydroisoquinoline-structure.svg|centro|180px|thumb|1,2,3,4-Tetrahidroisoquinolina]] Biogenéticamente pueden formase por una [[reaición de Mannich]] d'una [[catecolamina]] con un aldehído o un acedu α-cetocarboxílico: [[Ficheru:ESQUEMA DE LA BIOSÍNTESIS GENERAL DE LAS THQ.png|centro|450px]] D'alcuerdu al aldehído utilizáu, pueden reconocese 4 grandes families d'esti tipu d'alcaloides: :a) Les isoquinolinas simples, que fórmense por condensación d'una catecolamina con acetaldehído, glioxal, piruvato, formaldehído, etc. :b) La bencilisoquinolinas, qu'entienden el grupu más ampliu de toos formar por condensación d'una catecolamina con un fenilacetaldehído. :c) Les fenetilisoquinolinas, que se formen por condensación d'una catecolamina con un fenilpropanal. :d) Los alcaloides tipu ipecósido, onde'l aldehído ye un iridoide. :* '''Isoquinolinas y tetrahidroisoquinolinas simples:''' La [[isoquinolina]] aisllar de la planta ''[[Spigelia anthelmia]]'' (Spigeliaceae). Dellos exemplos son l'[[anhalamina]], [[anhalinina]], [[iseluxina]], [[calicotomina]], [[laudanosina]], [[coridaldina]], [[salsolina]], [[salsolidina]], [[mimosamicina]], [[renierona]], [[talflavina]], [[crispina|crispines]]. :* El grupu de la '''[[saframicina]]''' y la '''[[renieramicina]]''' presenta la estructura de 6,15-epimino-4''H''-isoquino[3,2-''b''][3]benzazocina. Exemplos d'estos alcaloides son les [[jorunamicina|jorunamicines]]. [[Ficheru:6,15-Epimino-4H-isoquino 3,2-b 3 benzazocina.png|center|thumb|6,15-Epimino-4H-isoquino[3,2-''b''][3]benzazocina]] :- ''Alcaloides bencilisoquinolínicos y bencilquinolínicos:'' Formar por condensación d'una catecolamina con fenilacetaldehídos, provenientes de les rutes de los [[propilbenceno|fenilpropanoides]]. Exemplos d'estos alcaloides son la [[papaverina]], [[canadalina]], [[filocriptina]], [[filocriptonina]], [[velucriptina]], [[papaveraldina]], [[anocherina|anocherines]] y la [[macrostomina]]. L'[[arenina]] y los sos derivaos tienen adicionalmente un aniellu de pirrolidinio. [[Ficheru:Papaverin - Papaverine.svg|centro|thumb|Papaverina|290px]] :- ''Alcaloides pseudobencilisoquinolínicos:'' Esti términu utilizar pa describir una cadarma de isobenzoquinolina na cual una cadarma de bencilisoquinolina nel cual l'aniellu arumosu atópase osixenáu nel carbonu C-2', C-3' y C-4'. Estos alcaloides provienen biogenéticamente de sales protoberberínicos pola dixebra del enllaz C8-C8a. La [[Policarpina (Isoquinolina)|policarpina]], [[Taxilamina]] y [[Ledecorina]] son exemplos d'esti tipu d'alcaloides. :- ''Alcaloides cularínicos'': Los alcaloides derivaos de la [[cularina]] ((12a''S'')-2,3,12,12a-Tetrahidro-6,9,10-trimetoxi-1-metil-1''H''-[1]benzoxepino[2,3,4-ij]isoquinolina) son tetrahidroisoquinolinas que contienen una oxepina o dihidrooxepina fundida ente los carbonos C-8 y C-2'. Formar por un acoplamientu oxidativo intramolecular. Exemplos son [[compostelina]], [[sarcocapnina|sarcocapnines]], la [[gouregina]], [[aristoyagonina]], [[aristocularina|aristocularines]] y la [[cularina]]. :- ''Alcaloides secocularínicos'': Pueden clasificase en dos grupos, les B- y C- secocularinas. Un exemplu de les β-secocularinas (por casu la [[secocularina]], la [[secocularidina]] y la [[norsecocularina]] les cualos son estructuralmente rellacionaes a alcaloides derivaos del fenantreno derivaos de aporfinas. Les C-secocularinas (p. ex. la [[noyaína]]). :- ''Alcaloides tipu cancentrina'': Son dímeros d'una unidá de cularina y un morfinano al traviés d'una unión espiro. Atopar n'especies del xéneru ''[[Dicentra]]''. :- ''Alcaloides tipu quetamina'': Namái se conocen trés compuestos rellacionaos: [[Quetamina]], [[secoquetamina]] y la [[dihidrosecoquetamina]]. Estos alcaloides atópase en ''[[Berberis baluchistanica]]''. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Cularina.png|centro|180px]] |[[Ficheru:POLICARPINA (QUINOLINA).png|centro|190px]] |[[Ficheru:NOYAÍNA.png|centro|190px]] |[[Ficheru:Quetamina.png|centro|190px]] |- | [[Cularina]] | [[Policarpina]] | [[Noyaína]] | [[Quetamina]] |- |} :- ''Alcaloides tipu pavina'': Estos alcaloides formar por maneres alternatives de ciclización oxidativa de precursores benzoquinolínicos. P. exemplu [[Pavina]], [[argemonina]]. :-''Alcaloides tipu amurensina:'' [[Amurensina]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Amurensina.png|250px|centru]] |[[Ficheru:Pavina.png|centro|250px]] |- |[[Amurensina]] |[[Pavina]] |- |} :- ''Benzopirrocolinas'': [[Criptowolidina]], [[criptowolinol]], [[criptowolina]]. :- ''Alcaloides proaporfínicos'': Esti grupu d'alcaloides representa una etapa entemedia na conversión de les bencilisoquinolinas en aporfinas. Exemplos d'estos alcaloides son la [[orientalinona]], [[glaziovina]], [[estefarina]], [[mecambrina]], [[pronuciferina]]. [[Ficheru:Orientalinona.png|centro|200px]] :- ''Alcaloides aporfínicos'':Esti gran grupu d'alcaloides contién el sistema d'aniellu tetracíclico [[aporfina|aporfínico]] (4''H''-dibenzo[''de,g'']quinolina)formáu por acoplamientu oxidativo d'un fenol precursor bencilisoquinolínico. Les variaciones estructurales inclúin: :(a) les [[aporfina|aporfines]] simples y les dioxoloaporfinas, por casu la [[glaucina]], la [[boldina]], la [[bulbocapnina]], la [[nanteína]], la [[hernandialina]], la [[nuciferina]], la [[liriodenina]] y la [[pukateína]]. [[Laurotetamina]], [[lauroscolzina]], [[escolina]], [[magnoflorina]]. Tamién s'inclúin derivaos de insaturación xeneralmente ente'l carbonu C-6a y C-7. [[Ficheru:Aporphine.svg|centro|90px]] :(b) apoporfinoides tipu [[duguenaína]] y [[pancoridina]]. La so cadarma base ye la 9,10-dihidro-5''H'',7''H''-benzo[''f''][1,3]dioxolo[6,7]isoquino[8,1,2-''hij''][3,1]benzoxazina. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:PANCORIDINA.png|center|[[Pancoridina]]]] |[[Ficheru:DEGUENAÍNA.png|center|[[Deguenaína]]]] |- | [[Pancoridina]] | [[Duguenaína]] |- |} :(c) oxoisoaporfinas (p. ex. la [[menisporfina]]). Presenten la estructura de 7''H''-dibenzo(''de,h'')quinolina :(d) azafluorantenos (p. ex. la [[rufescina]] y la [[imeluteína]]). Presenten la estructura de indeno[1,2,3-''ij'']isoquinolina :(y) diazafluorantenos (p. ex. [[eupolauridina]]). :(f) 1-azaoxoaporfinoides (p. ex. [[sampangina]]). Presenten la cadarma de 7''H''-Nafto[1,2,3-''ij''][2,7]naftiridina. :(g) azahomoaporfinas (p. ex. la [[dragabina]]). Presenta la estructura de benzo[d]-1,3-dioxolo[4,5-g]pirido[4,3,2-jk][2]benzazepina {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:7H-dibenzo(de,h)quinolina.png|centro|140px]] |[[Ficheru:Indeno 1,2,3-ij isoquinolina.png|centro|140px]] |[[Ficheru:EUPOLAURIDINA.png|centro|140px]] |[[Ficheru:7H-Nafto 1,2,3-ij 2,7 naftiridina.png|centro|140px]] |[[Ficheru:Benzo d -1,3-dioxolo 4,5-g pirido 4,3,2-jk 2 benzazepina.png|centro|140px]] |- |7''H''-dibenzo(''de,h'')quinolina |Indeno[1,2,3-''ij'']isoquinolina |[[Eupolauridina]] |7''H''-Nafto[1,2,3-''ij''][2,7]naftiridina |Benzo[d]-1,3-dioxolo[4,5-g]pirido[4,3,2-jk][2]benzazepina |- |} :(h) aporfinoides ferruñosos (p. ex. [[andesina (Compuestu orgánicu)|Andesina]], [[chiloenina]], [[santiagonamina]]). :(i) tropoloisoquinolinas (p. ejm. [[imerubrina]]). La cadarma base ye la 10''H''-azuleno[1,2,3-ij]isoquinolina. :(j) alcaloides tipu benzo[''g'']quinolina, por casu la [[cleistofolina]] :(k) alcaloides tipu [[lennoxamina]] (Cadarma base: 5''H''-[1,3]dioxolo[4,5-''h'']isoindolo[1,2-b][3]benzazepina) :(l) alcaloides tipu 5''H''-Indeno[1,2-''b'']piridina, por casu la [[oniquina]] :(m) compuestos nos cualos el heterociclo abrióse pa dar derivaos del [[fenantreno]], como por casu la [[taspina]]. :(n) alcaloides que contienen aniellos de lactamas de 5-miembros, como les aristolactamas (como la [[cefaranona A]]) y la [[piperolactama]]. Les cefaronas tienne como cadarma'l benzo[''f'']-1,3-benzodioxolo[6,5,4-''cd'']indol. El [[acedu aristolóquico]] ye un deriváu de ''N'' oxidación a grupu nitro. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Santiagonamina.png|centro|200px]] |[[Ficheru:10H-azuleno 1,2,3-ij isoquinolina.png|centro|140px]] |[[Ficheru:Benzo g quinolina.png|centro|140px]] |[[Ficheru:5H-Indeno 1,2-b piridina.png|center|140px]] |[[Ficheru:Benzo f' -1,3-benzodioxolo 6,5,4-cdindole.png|centro|140px]] |[[Ficheru:5H- 1,3 dioxolo 4,5-h isoindolo 1,2-b 3 benzazepina.png|centro|150px]] |- |[[Santiagonamina]] |10''H''-azuleno[1,2,3-ij]isoquinolina |Benzo[''g'']quinolina |5''H''-Indeno[1,2-''b'']piridina |Benzo[''f'']-1,3-benzodioxolo[6,5,4-''cd'']indol |5''H''-[1,3]dioxolo[4,5-h]isoindolo[1,2-b][3]benzazepina |- |} :- [[Limalongina]] :- ''Alcaloides morfinánicos:'' Estos alcaloides tienen como cadarma base al [[morfinano]]. Formar a partir del acoplamientu oxidativo d'un precursor isoquinolínico hidroxilado. Dellos exemplos d'esti grupu son la [[codeína]], [[salutarina]], [[morfina]] y [[oripavina]]. [[Ficheru:MORFINANO.png|centro|130px]] :- ''Alcaloides tipu hasubanano'': Formar d'una manera similar a los morfinanos. Aisllar de la planta ''[[Stephania japonica]]'' [[Hasubanonina]], [[cefaramina]], [[devalaína]], [[glabradina]], [[limalongina]], [[longanina]], [[longeterina]], [[metafanina]], [[miersina]], [[periglaucina|periglaucines]] A-D, [[prometafanina]], [[prostefabisina]], [[prostefanaberrina]], [[runanina]], [[estefabenina]], [[estefadiamina]], [[estefamiersina]], [[estefavanina]]. :- ''Alcaloides tipu 7''H''-dibenzo[''d,f'']azonina:'' Aisllar de la planta ''[[Stephania japonica]]''. [[Protostefanina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Hasubanano.png|115px|centru]] |[[Ficheru:7H-dibenzo d,f azonina.png|centro|115px]] |- |Hasubanano |7''H''-dibenzo[''d,f'']azonina |- |} :* '''Alcaloides benzo[''c'']fenantridínicos:''' [[Ficheru:Dibenzo a,g -9aH-quinolizina.png|100px|centru]] :- ''Alcaloides protoberberínicos'': Son alcaloides tetracíclicos que tienen como cadarma base a la [[protoberberina]]. Exemplos d'estos alcaloides son [[anisociclina]], [[palmatina]], [[coripalmina]], [[discretamina]], [[berlambina]], [[lambertina]], [[coreximina]], [[talifaurina]], [[coptisina]], [[escoulerina]], [[estilopina]], [[cavidina]], [[queilantifolina]], [[corisolidina]], [[coribulbina]], [[coridalidzina]], [[coridalina]], [[coripalmina]], [[corisamina]], [[sinactina]], [[capaurimina]]. Esti grupu d'alcaloides entiende: :(a) tetrahidroprotoberberinas, por casu les [[tetrahidropalmatina|tetrahidropalmatines]]. :(b) protoberberinas, como la [[berberina]]; :(c) Derivaos metilados na posición 13 tal como la [[coridalina]] :(d) secoberberinas, que tienen un aniellu biforcáu. Dellos exemplos son l'[[aobamina]], la [[macrantalina]] y la [[macrantoridina]]. :- ''Alcaloides tipu protopina'' Estos alcaloides tienen la cadarma base bis[1,3]benzodioxolo[4,5-c:5',6'-g]azecina<ref>Guinaudeau, H. and Shamma, M. ''J. Nat. Prod.'' (1982) v.45:237</ref>[[Protopina]], [[coricavamina]], [[coricavidina]], [[argemexicaína|argemexicaínes]] A y B, [[constrictosina]], [[criptopina]], [[fagarina|fagarines]] I - III, [[muramina]], [[pseudoprotopina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Bis 1,3 benzodioxolo 4,5-c 5',6'-g azecina.png|200px|centru]] |- |bis[1,3]benzodioxolo[4,5-c:5',6'-g]azecina |- |} :- ''Alcaloides tipu roeadina''. El '''roeadano''' ([1,3]dioxolo[4,5-h][1,3]dioxolo[7,8]-1''H''-isocromeno[3,4-''a''][3]benzazepina) ye la cadarma base d'estos alcaloides<ref>Montgomery, C.T. et al. ''J. Nat. Prod.'' (1983) v.46:441.</ref> [[roeadina]], [[papaverrubina|papaverrubines]], [[alpinigenina]], [[glaucamina]], [[zangezurina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Rhoeadane.png|centro|200px]] |- |[1,3]dioxolo[4,5-h][1,3]dioxolo[7,8]-1''H''-isocromeno[3,4-''a''][3]benzazepina |- |} :- ''Alcaloides espirobencilisoquinolínicos:'' Tienen como cadarma base la 1,2-dihidrospiro[2-''H''-indeno-2,1'-isoquinolina], por casu la [[lahorina]], [[africanina]], [[coridaína]], [[coristewartina]], [[fumaricina]] [[fumarilina]][[hiperectina]], [[ocotensina]], [[severzinina]], [[radeanamina]], [[radeanina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Spirobenzylisoquinoline.png|100px|centru]] |- |1,2-dihidrospiro[2-''H''-indeno-2,1'-isoquinolina] |- |} :- ''Alcaloides benzo[c]fenantridínicos:<ref>Krane, B.D. et al. ''J. Nat. Prod.'' (1984) 47, 1.</ref>'' Pueden tener como cadarma base a la [1,3]benzodioxolo[5,6-''c'']-1,3-dioxolo[4,5-''i'']fenantridina o a la bis[1,3]benzodioxolo[5,6-a:4',5'-g]-4''H''-quinolizina, tales como la [[Quelidonina]], [[sanguinarina]], [[coridamina]], [[arnotianamida]], [[corinolamina]], [[arnotianamida]], [[quelilutina]], [[corinolina]]. Dímeros: [[Sanguidimerina]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Benzobisdioxolo c fenantridine.png|200px|centru]] |[[Ficheru:Chelidonine core.svg|200px|centru]] |- |Bis[1,3]benzodioxolo[5,6-a:4',5'-g]-4''H''-quinolizina |[1,3]benzodioxolo[5,6-''c'']-1,3-dioxolo[4,5-''i'']fenantridina |- |} :- ''Alcaloides tipu narceína''.<ref>Blasko, G. et al. ''J. Nat. Prod.'' (1982) v.45:p.105.</ref> [[Bicuculinina]], [[Peshawarina]], [[narceína]]. :- ''Alcaloides ftalidoisoquinolínicos'': [[α-Hidrastina]]. :- ''Alcaloides fenetilisoquinolínicos'' :- ''Alcaloides homoaporfínicos'' Tienen como cadarma base a la benzo[6,7]ciclohept[1,2,3-ij]isoquinolina, p. ex. [[kreysigina]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Benzo 6,7 ciclohept 1,2,3-ij isoquinolina.png|100px|centru]] |- |Benzo[6,7]ciclohept[1,2,3-ij]isoquinolina |- |} :- ''Alcaloides tipu colchicina:'' Son aminas de derivaos de benzo[a]heptaleno, tales como la [[colchicina]], [[O-Metilandrocimbina]], [[autumnalina]], [[alcaloide AM 3]], [[colchicilina]], [[colchifolina]], [[cornigerina]], [[lumicolchicina|lumicolchicines]], [[demecolcinona]], [[especiosina]]. :- ''Alcaloides tipu homoeritrina'': El '''homoeritrinano''' ye un heterociclo con estructura base de [4,5-h]indolo[7a,1-a][2]benzazepina. Exemplos d'estos alcaloides son [[schelhammeridina]], [[erimelantina]], [[erisopinoforina]], [[cefalofortuneína]], [[comosina]], [[comosivina]], [[dishomeritrina]], [[fortuneína]], [[holidina]], [[homoerisotina]], [[isofelibilidina]], [[lucidinina]], [[felibilina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:4,5-h indolo 7a,1-a 2 benzazepina.png|110px|centru]] |- |[4,5-h]indolo[7a,1-a][2]benzazepina |- |} :- ''Dibenzocicloheptilaminas'': Estos alcaloides fueron atopaos en plantes del xéneru ''[[Colchicum]]'' y ''[[Androcymbium]]''. Por casu la [[jerusalemina]], la [[salimina]], l'[[alcaloide K4]] y la [[colchibifenilina]]. :- ''Alcaloides eritrinánicos'' [[β-Erytroidina]], [[Erisotramidina]]. La [[cefalotaxina]] presenta una estructura 4''H''-ciclopenta[''a''][1,3]dioxolo[4,5-''h'']pirrolo[2,1-''b''][3]benzazepina. La [[harringtonina]] y la [[isoharringtonina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Eritrinano.png|centro|140px]] |- |Eritrinano |- |} :*Alcaloides tipu aaptamina: L'[[aaptamina]] y los sos conxéneres naturales son alcaloides marinos que contienen aniellos de ''4H''-benzo[''de''][1,6]-naftiridina. Toles aaptaminas fueron aisllaes de [[Demospongiae]] ([[Porifera]]). Podríen clasificase estos alcaloides nos siguientes grupos: :- ''Derivaos de la aaptamina:'' por casu l'[[aaptamina]] y la [[isoaaptamina]] [[Ficheru:Aaptamina.png|150px|centru]] :- ''1a,3,9-triazapirenos'' :- ''8H-5,8-diazabenzo[cd]azulenos:'' Por casu [[aaptosina]] y [[aaptosamina]]. :- ''Dímeros tipu [[dihouidina]]'' :-'''''Alcaloides tipu lamelarina:''''' Les '''lamelarina'''s son una familia d'alcaloides pirrolo[2,1-''a'']isoquinolínicos rellacionaos coles [[ningalina|ningalines]], [[estorniamida|estorniamides]] y [[lukianol]]es. Biosintéticamente son alcaloides bencilisoquinolínicos entestaos con un [[fenilpropanoide]]. Aislláronse más de 30 compuestos rellacionaos y derivaos de les diverses lamelarinas. Les lamelarinas A-D fueron aisllaes por Andersen en 1985,<ref>Andersen, R.J. et al., JACS, 1985, 107, 5492- 5495</ref> [[Ficheru:Lamelarinas.png|centro|250px]] :-'''''Alcaloides espiguetidínicos''''': [[Espiguetidina]], [[dragabina]]. :- '''''Alcaloides bisbencilisoquinolínicos:''''' Producir por acoplamientos de radicales llibres y conéctense per mediu d'unu, dos o trés enllaces éter o bifenilo. Les unidaes monoméricas son principalmente bencilisoquinolinas hidroxiladas o metoxiladas. Les aporfinas pueden contener componentes de aporfina. Esti gran grupu d'alcaloides pueden estremase en cinco categoríes, d'alcuerdu a la clasificación de Shamma: :(a) ''Alcaloides que namái presenten grupos arilo acoplaos''. De la corteza de ''[[Popowia pisocarpa]]'' aislláronse un grupu de 7 alcaloides que presenten enllaces ente C-11 y C-11'. Dellos exemplos son la [[pisopowetina]] y la [[pisopowiaridina]]. [[Ficheru:Pisopowetina.png|thumb|centro|Pisopowina|280px]] :(b) ''Alcaloides que contienen namái un enllaz éter:'' Enllazar éter comúnmente atópense nos carbonos C-11 y C-12', como la [[dauricina]], C-11 y C-10', como na [[vanuatina]], ente C-10 y C-7' como la [[malekulatina]] y l'[[ambrinina]], C-11 y C-7', como na [[neferina]]. [[Ficheru:Dauricina.png|centro|290px|thumb|[[Dauricina]]]] :(c) ''Alcaloides que contienen un enllaz con un arumosu y unu o dos enllaces éter''. Estos alcaloides tán basaos na cadarma de la [[rodiasina]], por casu la [[tiliacorina]]. [[Ficheru:Rodiasina.png|center|thumb|290px|[[Rodiasina]]]] :(d) ''Alcaloides que contienen 2 enllaces éter'': El más grande subgrupu simple que contién dos enllaces éter tien la cadarma de [[berbamano]], p. ex. la [[berbamina]]. Otru grupu d'alcaloides son los del tipu [[oxiacantano]], como la [[oxiacantina]], por casu la [[oxiacantina]], que conéctase nos carbonos C-8 y C-7' y ente C-12 y C-13'. Esti grupu inclúi'l [[talicberano]] (C-8 a C-6' y C-11 a C-12'), [[talidasano]] (C-8 a C-5¢ y C-11 a C-12'), y [[talmano]] (C-7 a C-5' y C-11 to C-12'). Toos estos tipos contienen enllaces ente los aniellos de bencilo y ente los aniellos arumosos del componente tetrahidroisoquinolínicos. El [[tubocurarano]] contién enllaces éter ente l'aniellu de bencilo d'una unidá y l'aniellu arumosu del componente de isoquinolina de la otra unidá. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Berbamano.png|centro|270px]] |[[Ficheru:Oxiacantano.png|centro|270px]] |[[Ficheru:Talicberano.png|270px|centru]] |[[Ficheru:Tubocurarano.png|centro|150px]] |- | Berbamano | Oxiacantano | Talicberano | Tubocurarano |- |} :(y) ''Alcaloides con trés enllaces éter'': Estos alcaloides inclúin a los grupos del 6',7-epoxioxiacantano (p. ex.[[trilobina]]), 7,8'-epoxioxiacantano, y 8,12'-epoxitubocurarano. :(f)''Dímeros de bencilisoquinolina-aporfina'': Tienen un namái enllace éter. Un casu típicu ye la [[talicarpina]]. :(g) Esisten diversos oligómeros de isoquinolinas tales como la [[repandulina]], [[auroramina]] (p. ex. la [[pennsylpavina]] y la [[baluchistanamina]]) y otros alcaloides como la [[epiberbivaldina]] y la [[cancentrina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Cancentrina.png|center|[[Cancentrina]]|280px]] |[[Ficheru:AURORAMINA.png|center|[[Auroramina]]|320px]] |[[Ficheru:REPANDULINA.png|center|[[Repandulina]]|220px]] |- | Cancentrina | Auroramina | Repandulina |- |} :* ''Alcaloides de Isopyrum'': Son éteres d'una THIQ y una aporfina, por casu la [[Isopirutaldina]], [[isopitaldina]] y [[isotalmidina]], [[talifina]] y [[isotalifina]]. :- ''Alcaloides secobisbencilisoquinolínicos'': Son aquellos nos cualos una de les unidaes de bencilisoquinolina romper ente'l carbonu C-1 y l'átomu de carbonu α. Pueden formase asina lactamas de aldehídos (como la Punjabina), ésters lactámicos ([[gilgitina]], [[talcamina]]) o aminoaldehídos ([[Jhelumina]], [[chenabina]]). La [[karakoramina]] escarez del fragmentu de la lactama pero tien una función hidroximetilo nel carbonu C'-arumosu. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Karakoramina.png|centro|300px]] |[[Ficheru:Punjabina.png|centro|300px]] |[[Ficheru:Jhelumina.png|centro|300px]] |- | [[Karakoramina]] | [[Punjabina]] | [[Jhelimina]] |- |} :* ''Dímeros aporfinoides'', tales como la [[talifaberina]], [[coyhaiquina]] y [[hernandalina]]. [[Roemeridina]] y [[Ourabaína]]. :* ''Alcaloides tipu emetina: Estos alcaloides formen una unidá de tetrahidroisoquinolina a partir d'un aldehído iridoide.El precursor d'estos alcaloides ye'l [[ipecósido]]<ref>Wiegrebe, W. et al. ''J. Nat. Prod.'' (1984) v.47:p.397.</ref>'' La [[emetina]] ye l'alcaloide típico d'esti grupu. :* ''Alcaloides tipu ecteinascidina'': [[Trabectidina]], [[ecteinascidina|ecteinascidines]] ===== Alcaloides mesembrenoides ===== Estos alcaloides son derivaos de dos unidaes de fenilalanina con perda d'una de les cadenes llaterales de etanamina. Esti grupu d'aproximao 20 alcaloides tien tres tipos estructurales: :a) Tipu mesembrina: Tienen la cadarma base de 3a-feniloctahidro-1''H''-indol.[[Mesembrina]], [[mesembrol]], [[crinafolidina]]. [[Ficheru:Mesembrine.svg|centro|120px]] :b) Tipu joubertiamina: Formar pola rotura del aniellu de indol, formando asina una amina llinial. :c) Tipu tortuosamina: La amina formada nos alcaloides tipu joubertamina vuelve a ciclar pa formar una estructura tipu 6-fenil-5,6,7,8-tetrahidroquinolina. ===== Alcaloides fenantroindolizidínicos y fenantroquinolizidínicos ===== :- ''Alcaloides fenantroindolizidínicos y fenantroquinolizidínicos:'' [[Tiloforina]], [[Criptopleurina]]. ===== Alcaloides norbeladínicos ===== La familia [[Amaryllidaceae]] produz un grupu d'alcaloides que'l so precursor ye la [[norbeladina]], una amina formada pol amenorgamientu de la [[base de Schiff]] formada ente'l '''aldehído protocatecuico''' y la '''[[tiramina]]'''. La norbeladina puede acoplar por radicales llibres los dos aniellos arumosos que presenta. Asina, pueden formase distintes estructures d'alcuerdu al patrón d'acoplamientu de los aniellos.<ref>Ghosal, S. et al. (1985) Phytochemistry, 24, 2141.</ref> [[Norbeladina]], [[criptostilina I]], [[cherilina]], y [[nivalidina]], [[galantamina]], [[hemantidina]], [[tazetina]], y [[pancracina]]. [[Montanina]]. [[Licorina]], [[Licorenina]]. [[Narciclasina]]. Principalmente tiénense les cadarmes tipu: :a) [[Licorina]] :b) [[Crinina]] :c) [[Galantamina]] [[Ficheru:ESQUEMA GENERAL BIOSINTÉTICO DE LOS ALCALOIDES DE AMARILIDÁCEAS.png|centro|650px]] =====Alcaloides dibenzoquinolizínicos y dibenzoindolizínicos===== Constitúi una pequeña familia d'alcaloides que consten d'una residuu arumosa proveniente d'un deriváu d'un arilpropano y un ciclu entestáu, formáu probablemente como les cilindrinas. Fueron aisllaes de les plantes menispermáceas ''[[Cocculus hirsutus]]''<ref>Ahmad, V.O. et al., Tetrahedron, 1987, 43, 5865</ref><ref>Ahmad, V.O. et al., Phytochemistry, 1991, 30, 1350- 1351</ref><ref>Ahmad, V.O. et al., J. Nat. Prod., 1992, 55, 237</ref> {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |[[Ficheru:Cohirsine.png|centro|180px]] |[[Ficheru:Cohirsitinine.png|centro|180px]] |- |'''Cohirsina''' |'''Cohirsitinina''' |- |} ===== Anhidropéptidos pirazinodiónicos ===== Como cuando se forma cualesquier anhidropéptido, produzse un aniellu de pirazinadiona. Exemplos d'estos compuestos son la [[gliotoxina]], [[picroroccelina]], [[albonoursina]], [[anhídridu fenilalanínico]], [[ciclopenina]], [[viridicatina]], [[Piperafizina B]], [[emeheterona]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |[[Ficheru:PIPERAFIZIN B.png|centro|190px]] |[[Ficheru:Picroroccelin.svg|centro|190px]] |- | '''[[Piperafizina B]]''' | '''[[Picroroccelina]] B''' |- |} Dellos fungos (''[[Arachniotus aureus|Arachniotus]]'', ''[[Aspergillus]]'', ''[[Epicoccum nigrum|Epicoccum]]'') pueden realizar otres condensaciones y per mediu d'una electrociclización reversa d'un epóxido d'arenu, fórmense alcaloides policíclicos tales como al aranotina: [[Ficheru:Aranotin_ring_formation.svg|center|miniaturadeimagen|550px|Biosíntesis de la aranotina]] ===== Citocalasinas y pseurotinas ===== Les [[citocalasina|citocalasines]] son alcaloides policétidos que consisten nuna amida del estremu carboxílico del policétido col grupu amino de la fenilalanina. Darréu esti sistema entiesta pa formar una pirrolona y darréu preséntase una reaición de Diels Alder intramolecular. [[Ficheru:Cytochalasin D.png|centro|230px]] Les [[pseurotina|pseurotines]] son alcaloides policétidos espirofuropirrólicos producíos por un policétido precursor que forma una amida cola fenilalanina. Darréu fórmase la heterociclización del pirrol y a la fin la espirolactama con oxidaciones posteriores. Les [[cefalimisina|cefalimisines]] son alcaloides con biosíntesis rellacionada a les pseurotinas. ===== Alcaloides del ciclu-DOPA ===== La dihidroxifenialanina ([[DOPA]]) puede formar el 2,3-dihidroindol denomináu [[cicloDOPA]]. Esti compuestu puede formar indoles entemedios. Cuando esti compuestu polimeriza, se cicla o s'entiesta con cisteína forma les [[eumelanina|eumelanines]] y les [[feomelanina|feomelanines]]. [[Ficheru:BIOSÍNTESIS DE EUMELANINAS.png|centro|760px]] ===== Alcaloides de la secu-DOPA ===== * ''[[Betalaína|Betalaínes]]''.La base d'estos pigmentos alcaloides ye'l ''acedu betalámico'', que fórmase pola dixebra oxidativa de la [[DOPA]]. Cuando l'acedu betalámico forma iminas col nitróxenu de los aminoácidos, fórmense les '''betalaínas'''. Clasificar en dos tipos: les '''[[betacianinas]]''', que son sales de iminio de la cicloDOPA, y les '''[[betaxantina|betaxantines]]''', que son iminas con aminoácidos o aminas biógenas. Estos [[metabolitos secundarios de les plantes]] nitrogenados actúen como pigmentos coloraos y mariellos. Tán presentes solamente nel [[taxón]] [[Caryophyllales]] sacante Caryophyllaceae y Molluginaceae (Clement ''et al.'' 1994<ref>Clement JS, TJ Mabry, H Wyler y AS Dreiding. 1994. "Chemical review and evolutionary significance of the betalains". En: ''Caryophyllales'', H-D Behnke y TJ Mabry (eds.) 247-261. Springler, Berlin.</ref>). En contraste, la mayoría de les demás plantes tienen pigmentos que son [[antocianina|antocianines]] (que pertenecen al grupu de los flavonoides). Les betalaínas y les antocianinas son mutuamente escluyentes, polo que cuando s'atopen betalaínas nuna planta, van tar ausentes les antocianinas, y viceversa. Dellos fungos tamién presenten estos compuestos, llamaos [[muscaaurina|muscaaurines]]. Cuando en llugar de formar un heterociclo de seis miembros (como'l casu del [[acedu betalámico]]) fórmase unu de siete, denominar [[muscaflavina]], y les iminas denominar [[higroaurinas]].<ref>Strack D., Vogt T., Schliemann W. "Recent advances in betalain research." ''Phytochemistry'' (2003) V.62:247–269.</ref> [[Ficheru:BIOSINTESIS DE MUSCAFLAVINA Y ÁCIDO BETALÁMICO.png|centro|600px]] ==== Alcaloides derivaos del antranilato ==== El [[acedu antranílico]] formar por eliminación alcordada con una adición d'un nitróxenu de la glutamina del [[acedu corísmico]]. Esti compuestu ye'l precursor de múltiples metabolitos secundarios, que pueden ser clasificaos nes siguientes categoríes: * a) Protoalcaloides del antranilato. * b) Alcaloides fenazínicos * c) Policétidos mistos con acedu antranílico * d) Alcaloides quinazolínicos * y) Alcaloides indólicos * f) Alcaloides β-carbolínicos * g) Alcaloides del ergot * h) Anhidropéptidos del triptófanu * i) Dímeros del triptófanu * j) Derivaos de la quinurenina * k) Alcaloides quetoglobosánicos [[Ficheru:Metabolitos del antranilato.png|thumb|1050px|center|Metabolitos del antranilato]] ===== Protoalcaloides del antranilato ===== :* Protoalcaloides del acedu antranílico: [[Damascenina]] :* Dímeros del acedu antranílico: [[Bleniona]], [[lilacinona]] :* 2''H''-Benzo[''c'']pirano[2,3-''h'']cinolinas: [[Necatorina]] [[Ficheru:2H-Benzo c pirano 2,3-h cinolina.png|centro|150px]] ===== Alcaloides fenazínicos ===== :* Alcaloides fenazínicos: [[piocianina]], [[aeruginosina|aeruginosines]]. [[Ficheru:Phenazine 200.svg|centro|120px]] :* Alcaloides 1,4-benzoxazin-3-ónicos: [[DIMBOA]] ===== Policétidos mistos con acedu antranílico ===== :* Quinolonas y furo[2,3-''b'']quinolinas: [[equinopsina]], [[dictamnina]], [[platidesmina]], [[flindersina]], [[eskimianina]], [[cusparina]] :* Alcaloides acridínicos: [[xantevodina]], [[4-hidroxi-2-quinolona]], [[melicopicina]], [[acronicina]], [[rutacridona]].[[Acrimarina]]. [[Ficheru:Acridin.svg|centro|120px]] :* Alcaloides quindolínicos: [[Criptolepina]] 10''H''-Indolo[3,2-b]quinolina (Quindolina), [[criptospirolepina]], [[criptolepina|criptolepines]], [[isocriptolepina]], [[neocriptolepina]], [[hidroxicriptolepina]], [[criptoheptina]], [[biscriptolepina]], [[criptomisrina]] y [[criptoquindolina]]. :* Alcaloides carbazólicos: [[murrayafolina|murrayafolines]], [[mukonina]], [[koenolina]], [[3-metilcarbazol]], [[clausina|clausines]], [[1-hidroxi-3-metilcarbazol]], [[acedu mukoeico]], [[glicozolina]], [[girinimbinol]], [[furostifolina]], [[clauszolina|clauszolines]], [[mahanimbinol]], [[murrastifolina|murrastifolines]], [[carbazomicina]], [[koeniginaquinona|koeniginaquinones]], [[Carbazomadurina|Carbazomadurines]] [[Ficheru:Biosíntesis de alcaloides carbazólicos.png|centro|700px]] ===== Alcaloides quinazolínicos ===== :* Alcaloides quinazolínicos y pirrolo[2,1-''b'']quinazolinas: [[Vasicina]], [[luotonina]], [[febrifuguina]], [[triptoquivalina]].[[Macrorina]]. [[Ficheru:Quinazoline numbering.png|centro|100px]] :* [[Dictioquinazol]]es :* Alcaloides benzodiazepínicos: [[Ciclopenina]], [[viridicatina]]. ===== Alcaloides indólicos ===== :* Alcaloides indólicos y isatínicos: Provienen del [[indol]] o'l [[triptófanu]] como les [[Auxina|Auxines]], [[glucobrassinina]], [[escatol]], [[triptamina]], [[serotonina]], [[indol]], [[indoxilo]], [[isatina]], [[camalexina]], [[5-(3'-metilbuten-2'-il)isatina]], [[melosatina|melosatines]], [[hipaforina]], [[bufotenina]], [[plakohipaforina|plakohipaforines]], [[bromoindol]]es, [[Indolmicina]], [[Sinalexina]], [[Mitomicina|Mitomicines]], [[Petromindol]], [[Brasilidina|Brasilidines]], [[Dilemaona|Dilemaones]], [[5-MeO-DMT]], ésteres del [[triptofol]], [[1-(2-metilbut-3-en-2-il)-1H-indol-3-carboxilato de metilu]] y el [[1-(3,4-dihidroxi-2-metilbutan-2-il)-1H-indol-3-carboxilato de metilu]].<ref>Levy, L. M.; Cabrera, G. M.; Wright, J. E.; Seldes A. M. ''Phytochemistry'' (2000) 54, 941</ref> [[Ficheru:Indole numbered.svg|120px|centru]] :* Alcaloides pirimidilindólicos: [[Meridianina|Meridianines]], [[psamopemina|psamopemines]], [[isomeridianina|isomeridianines]] [[Ficheru:Meridianinas.png|300px|centru]] :* Alcaloides pirroloindólicos: Formar por heterociclización de la triptamina pa formar 1,8-dihidropirrolo[2,3-''b'']indoles tales como la [[Quimonantina]], [[fisostigmina]], [[flustramina|flustramines]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:1,8-Dihydropyrrolo 2,3-b indole.png|150px|centru]] |- |1,8-dihidropirrolo[2,3-''b'']indol |- |} :* [[Necatarona|Necatarones]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Necatarone.png|200px|centru]] |- |[[Necatarona]] |- |} ===== Alcaloides β-carbolínicos ===== :*β-carbolínas simples: Formar por condensación con formaldehído, piruvato, acetaldehído, etc. [[Ficheru:Formación de b-carbolinas.png|600px|centru]] [[β--Carbolina]], [[Harmano]], [[eleagnina]], [[harmina]], [[harmalina]], [[Pseudofrinamina|Pseudofrinamines]] A, [[5-Bromu-6-hidroxi-β-carbolina]], [[pseudofrinaminol]], [[perlolirina]], [[borrerina]], [[eudistomina|eudistomines]], [[cantin-6-ona]], [[infractina|infractines]], [[flazina]], [[cantinona|cantinones]]. :*[[Picrasidina|Picrasidines]]: Bis-β-carbolinas producíes por condensación de triptamina con adipaldehído. :*[[Eudistomina|Eudistomines]]: Grupu d'alcaloides qu'entiesten con [[cisteína]] aisllaos de [[tunicados]]: :*Carbolinas fundíes con antranilato: [[Evodiamina]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- | [[Ficheru:beta-Carboline.svg|centro|130px]] | [[Ficheru:Harmine structure.svg|centro|175px]] |[[Ficheru:EUDISTOMIN C.png|200px|centru]] |[[Ficheru:Evodiamine.svg|200px|centru]] |- | [[β-Carbolina]] | [[Harmina]] | [[Eudistomina]] C | [[Evodiamina]] |- |} :*Alcaloides pirrolo[4,3,2-''de'']quinolínicos: Indoloquinonas con ciclización intramolecular d'un enllaz imino que formen estructures de pirrolo[4,3,2-''de'']quinolina. Exemplos: [[Makaluvamina|Makaluvamines]] y [[micearrubina|micearrubines]].<ref>Pigments of Higher Fungi: A Review. Jan Velísek and Karel Cejpek ''Czech J. Food Sci.'' (2011) 29(2): 87–102</ref> Les sanguinonas tienen otros 2 aniellos fundíos, al igual que les hetatopodinas {|{{tablaguapa}} align="center" style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Pirrolo 4,3,2-de quinolina.png|90px|centru]] |[[Ficheru:Sanguinone A.svg|centro|130px]] |[[Ficheru:Haematopodin.png|centro|130px]] |- |Pirrolo[4,3,2-''de'']quinolina, estructura base de les makaluvaminas |[[Sanguinona]] A |[[Hematopodina]] |- |} :*[[Infractopicrina|Infractopicrines]]: Alcaloides pentacíclicos aisllaos de [[Cortinarius infracta]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:INFRACTOPICRIN.png|centro|200px]] |- |[[Infractopicrina]]: |- |} :* Alcaloides indólicos de ''[[Nitraria]]'': Formar pola condensación d'un aniellu hidrolizado de [[piperideina]] proveniente de la lisina ('''Alcaloides β-carbolinmonopiperideínicos''') o con dos unidaes de piperideina ('''Alcaloides β-carbolindipiperideínicos'''). Exemplos d'estos alcaloides son la [[nazlinina]], [[schobericina]], [[komaroidina]], les [[komavina|komavines]], [[nitrarina]], [[nitramidina]], [[nitraricina]], [[nitrarizina]], [[tangutorina]], [[nitraraína]], [[komarovina]], [[komarovicina]], [[komaroína]], [[komarovidina]], [[isokomarovina]], [[nitramarina]] [[Ficheru:Alcaloides carbolínicos indólicos de Nitraria.png|centro|500px]] :* Alcaloides estrictosidínicos: [[Estrictosidina]] [[Ficheru:RUTA DE LA ESTRICTOSIDINA.png|centro|900px]] :* Alcaloides tipu camptotecina: Presenten aniellos de (1''H'',4H,12H)-pirano[3',4':6,7]indolizino[1,2-''b'']quinolina como la [[Rubescina]], [[camptotecina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Camptothecin core.png|centro|200px]] |- |(1''H'',4H,12H)-pirano[3',4':6,7]indolizino[1,2-''b'']quinolina |- |} :* Alcaloides indoloquinolizidínicos: [[Angustina]], [[Deplancheína]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Angustine.png|200px|centru]] |- |[[Angustina]] |- |} : Alcaloide tipu ''[[Corynanthe]]'': [[Geissosquizina]], [[sitsirikina]], [[Ocrolifuanina|Ocrolifuanines]], [[Usambarina|Usambarines]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Geissoschizine.png|200px|centru]] |[[Ficheru:Ochrolifuanine A.png|250px|centru]] |- |[[Geissosquizina]] |[[Ocrolifuanina]] A |- |} [[Ficheru:CORINANO Y OXAYOHIMBANO.png|centro|380px]] :* Alcaloides tipu Ajmalicina: [[Ajmalicina]], [[oxayohimbano]], [[corinanteína]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:CORINANO.png|200px|centru]] |[[Ficheru:OXAYOHIMBANO.png|200px|centru]] |[[Ficheru:Ajmalicine.png|200px|centru]] |- |Corinano |Oxayohimbano |[[Ajmalicina]] |- |} :* Alcaloides oxindólicos: [[Rincofilina]], [[Formosanina]] [[Ficheru:CORINOXANO Y FORMOSANANO.png|centro|380px]] :* Alcaloides de ''[[Gelsemium]]'': [[Gelsedina]], [[gelsemina]] [[Ficheru:GELSEMINA.png|centro|185px]] :* Alcaloides yohimbinoides: [[Yohimbina]], [[reserpina]], [[Alstonilina]], [[rescinamina]]. [[Ficheru:Yohimbano.png|centro|185px]] :* Alcaloides tipu Akuammilina: [[Akuammilina]], [[equitamina]], [[eripina]], [[aspidodasicarpina]], [[alstofilina]], [[narelina]], {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Akuamilano.png|centro|185px]] |[[Ficheru:Macroline.png|centro|200px]] |- |Akuamilano |[[Macrolina]] |- |} :* Alcaloides tipu sarpagina: [[Sarpagina]], [[vobasina]], [[gardneramina]], [[ervatamina]], [[ervitsina]] y [[koumina]].[[Ervatamina]], [[tabernaemontanina]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Sarpagano.png|185px|centru]] |[[Ficheru:Akuammidine.png|185px|centru]] |[[Ficheru:Ervatamine.png|centro|185px]] |- |Sarpagano |[[Akuamidina]] |[[Ervatamina]] |- |} :* Alcaloides tipu ajmalano: [[Perakina]], [[Raucaffrinolina]], [[ajmalina]] [[Ficheru:Ajmalano.png|centro|200px]] :* Alcaloides tipu pleiocarpamina: [[Pleiocarpamina]] [[Ficheru:Pleiocarpamine.png|centro|185px]] :* Alcaloides tipu cincona: Esti grupu d'alcaloides inclúi'l [[antimalárico]] quinina, y contienen un aniellu de [[quinuclidina]]. Esti grupu clasificar en dos grupos: [[Quinina]], [[cinconamina]] (a) el grupu de la [[cinconamina]], deriváu d'un precursor tipu corinantina por fisión de N-4 al enllaz C-5, y por unión de N-4 a C-17, (b) el grupu de la [[quinina]], que contién un aniellu de quinolina xeneráu pola fusión de los enllaces 2,7 siguíu d'una fusión de N-1 a C-5 del cinconaminal. [[Ficheru:BIOSINTESIS DE ALCALOIDES DE LA QUINA.png|centro|600px]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Cinchonamine.png|250px|centru]] |[[Ficheru:Chinin.svg|290px|centru]] |- |[[Cinconamina]] |[[Quinina]] |- |} :* Alcaloides tipu estricnina: Formar a partir de la akuammicina y sufren una posterior condensación aldólica con una unidá de acetil coenzima A. Dellos exemplos son la [[Estricnidina]], [[prekuamicina]], [[brucina]], [[estemadenina]], [[estricnina]]. [[Ficheru:BIOSINTESIS DE LA ESTRICNINA.png|centro|800px]] :* Alcaloides condilofolánicos: [[Condilocarpina]], [[goniomina]] [[Ficheru:BIOSÍNTESIS DEL CONDILOFOLANO.png|centro|600px]] :* Alcaloides tipu goniomina: [[Goniomina]] [[Ficheru:Goniomine.png|150px|centru]] :* Alcaloides secodínicos: [[Secodina]] y [[andranginina]]. [[Ficheru:FORMACIÓN DE SECODINA Y ANDRANGININA.png|600px|centru]] :* Alcaloides ibogamínicos: Consiste nuna serie d'alcaloides que provienen de la fisión de la prekuamicina, onde se forma la [[estemadenina]] y por [[reaición de Dielsa-Alder]] fórmase un nuevu aniellu de ibogamina. [[Ficheru:Formación de las ibogaminas (catarantina).png|centro|950px]] Exemplos d'estos alcaloides son la [[Catarantina]], [[coronaridina]], [[tabernoxidina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Ibogamina.png|200px|centru]] |- |Ibogamina |- |} :* Alcaloides aspidospermidínicos:<ref>Overman, L.E. and Sworin, M. (1985) in Alkaloids: Chemical and Biological Perspectives, (ed. S.W. Pelletier), Vol. 3, Wiley-Interscience, New York.</ref> La cadarma de los alcaloides aspidospermidínicos formar por ciclización de la deshidrosecodina, llograda d'un precursor de deshidro[[secodina]].P. exemplu la [[eburenina]]. [[Ficheru:BIOSÍNTESIS DE LOS ALCALOIDES DE LA VINCA.png|800px|centru]] Los alcaloides d'esti grupu inclúin les siguientes variantes estructurales: :(a) alcaloides anilinoacrílicos, tales como la [[tabersonina]], que contién el grupu metoxicarbonilo nel carbonu 16. Los dos sustituyentes de carbonu na posición 20 pueden ser un simple grupu etilo, o pueden tar funcionalizados. [[Ficheru:Tabersonine.png|thumb|centro|[[Tabersonina]]]] (b) alcaloides qu'escarecen del grupu metoxicarbonilo del carbonu 16, como na [[aspidospermina]]. C-18 y C-19 pueden ser un grupu etilo o C-18, que puede tar funcionalizado. [[Ficheru:Aspidospermidina.png|200px|centru]] (c) alcaloides que contienen una ponte éter o lactona ente C-18 y C-21; (d) alcaloides que contienen una ponte éter o lactona ente C-18 y C-15; (y) alcaloides que contienen una ponte lactona ente C-18 y C-17, y un aniellu de dihidro-1,4-oxazina ente N-1 y C-12, como na [[obscurinervidina]]: {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Obscurinervidine.png|centro|200px]] |- |[[Obscurinervidina]] |- |} (f) alcaloides que contienen un enllaz adicional ente C-18 y C-2, como na [[venalstonina]]; {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Venalstonine.png|centro|180px]] |- |[[Venalstonina]] |- |} (g) alcaloides que contienen un enllaz adicional ente C-19 y C-2, como na [[vindolinina]]; {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Vindolinine.png|centro|180px]] |- |[[Vindolinina]] |- |} (h) el grupu de la [[quebrachamina]], que ye derivada de la fisión del enllaz 7,21. Estos alcaloides pueden perder el grupu metoxicarbonilo del C-16 como na [[quebrachamina]] o puede caltenese, como na [[vincadina]]. Exemplos d'estos alcaloides son [[kopsiyunanina|kopsiyunanines]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:(+)-Quebrachamine.png|200px|centru]] |[[Ficheru:Vincadine.png|centro|180px]] |- |(+)-[[Quebrachamina]] |[[Vincadina]] |- |} (i) Dímeros tales como la [[vinblastina]], la [[vinorebina]] y la [[vincristina]]. (V. [[Alcaloides de la vinca]]) (j) alcaloides diversos formaos por una gran variedá de procesos, p. ex. [[aspidodispermina]], [[banucina]], [[vincatina]], [[razinilama]], [[tricofilina]], [[meloscina]], [[melonina]], [[goniomitina]] :* Alcaloides kopsánicos: [[Kopsina]], [[Fruticosina]] [[Ficheru:Kopsano.png|185px|centru]] :* Alcaloides tipu lapidilectina y lundurina. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Lapidilectine B.png|centro|180px]] |[[Ficheru:Lundurine B.png|centro|180px]] |- |[[Lapidilectina]] B |[[Lundurina]] B |- |} :* Alcaloides tipu pandolina: [[Pandolina]], [[Cleavamina]], [[Pandina]], [[Iboxifilina]], [[Ibofilidina]] [[Ficheru:Pandoline.png|centro|200px]] :* Alcaloides piridocarbazólicos: Estos alcaloides formar pola dixebra de la [[estemadenina]] y por ciclización sobre l'aniellu de indol. Exemplos d'estos compuestos son la [[Olivacina]], [[Elipticina]], [[guatambuina]], [[janetina]] [[Ficheru:Formación de la elipticina.png|centro|950px]] :* Alcaloides tipu uleína-dasicarpidano: [[Ngouniensina]], [[vallesamina]], [[uleína]] [[Ficheru:Formación de uleina y aparicina.png|centro|800px]] :*Alcaloides tipu [[conofilidina]]. [[Ficheru:Conophyllidine.png|200px|centru]] :* Alcaloides de ''[[Eburna]]'': [[Eburnamina]], [[cuanzina]], [[Equizozigina]], [[Andrangina]] y [[Vallesamidina]] La cadarma d'estos alcaloides xenerar por transposición del sistema de aspidospermidina, por migración del carbonu 21 dende'l carbonu 7 al carbonu 2, fisión del enllaz 2,16 y por unión de C-16 a N-1. Estos alcaloides pueden clasificase en: (a) [[Vincamina]] y los sos derivaos, que retienen el grupu metoxicarbonilo; (b) los alcaloides como la [[eburnamina]] y la [[eburnamenina]], que tien una perda del grupu éster en C-22; (c) dellos derivaos onde C-18 o C-19 son ferruñosos como la [[cuanzina]]; (d) El grupu de la [[esquizozigina]], que contién un enllaz adicional ente C-2 y C-18; (y) Alcaloides rellacionaos [[andrangina]] y [[vallesamidina]], onde C-21 migró a C-2. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Eburnamenine.png|centro|180px]] |- |[[Eburnamenina]] |- |} :* Alcaloides tipu manzamina [[Ficheru:Manzamina A.png|centro|250px]] ===== Alcaloides del ergot y otros indolterpénicos ===== :* Alcaloides ergolínicos: [[Chanoclavina|Chanoclavines]], [[elimoclavina]], [[acedu ciclopiazónico]], [[ergocristina]], [[ergometrina]], [[ergoclavina]], [[acedu clavicipítico]], [[acedu lisérgico]], [[ergina]], [[agroclavina]], [[acedu paspálico]], [[elimoclavina]], [[ergocornina]]. [[Ficheru:ERGOLINA.png|centro|120px]] :* Alcaloides tipu Lolitrem: [[Lolitrem]] [[Ficheru:Lolitrem-B Structure.svg|centro|Lolitrem B|400px]] :* [[Acedu nodulispórico]] :* [[Lolicina|Lolicines]] :* Alcaloides indolo[2,3-''a'']carbazólicos: :*[[Hapalindol]]es: Indoles prenilados aisllaos de [[Cyanophyta]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Hapalindole A.png|150px|centru]] |- |[[Hapalindol]] A |- |} :* Alcaloides de ''[[Aristotelia]]'': [[Aristotelina]] {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Aristoteline.png|centro|200px]] |- |[[Aristotelina]] |- |} :* Alcaloides de ''[[Borreria]]'': [[Borrecapina]], [[borrelina]], [[borreverina]]. {|align="center" {{tablaguapa}} style="background-color:white;" |- |[[Ficheru:Borrecapine.png|200px|centru]] |- |[[Borrecapina]] |- |} :* Alcaloides tipu [[notoamina]] ===== Dímeros del triptófanu ===== :* Alcaloides tipu ''[[Caulerpa]]'': [[Caulerpina]] :* Alcaloides indoloflavonoides: [[Lotthanongina]] :* Alcaloides tipu [[arciriaflavina]] y [[estaurosporina]] :* [[Peroforamidina|Peroforamidines]] :* [[Asterriquinona|Asterriquinones]] ===== Alcaloides derivaos de la quinurenina ===== [[Quinurenina]], [[Acedu xanturénico]], [[acedu quinurénico]], [[Orellanina]] [[Ficheru:BIOSÍNTESIS DE LA ORELLANINA.png|650px|centru]] :* Alcaloides fenoxazínicos: [[Cinabarina]], [[acedu cinabarínico]], [[tramesanguina]], [[polistictina]], [[fenoxazona]], [[α-aminofenoxazona]]. Son alcaloides típicos del fungu ''[[Pycnoporus]]''. [[Ficheru:10H-Fenoxazina.png|130px|centru]] :* Alcaloides tipu [[dercitina]] y [[ciclodercitina]]. [[Kuanoniamina|Kuanoniamines]]. ===== Anhidropéptidos del triptófanu ===== :* Anhidropéptidos del triptófanu, espirodesminas, imidazoloides y almazolonas:[[espirodesmina|espirodesmines]], [[almazolona|almazolones]], [[equinulina]], [[brevianamida|brevianamides]], [[roquefortina]], [[verruculógeno]], [[oxalina]], [[indolactama|indolactames]], [[esporidesmina|esporidesmines]], [[aranotina]], [[hamacantina|hamacantines]], [[espongotina|espongotines]], [[topsentina|topsentines]], [[hirtadina]], [[tardioxopiperazina|tardioxopiperazines]]. :* Alcaloides indolil morfolínicos: [[oxazinina|oxazinines]].. :* Alcaloides tipu 4-fenil-[2,7]-naftiridina: Dellos exemplos son les [[lofocladina|lofocladines]]. ===== Alcaloides quetoglobosánicos ===== :* [[Quetoglobosina|Quetoglobosanos]] y cadarmes rellacionaes: Alcaloides policétidos con una unidá de triptófanu esterificada y modificada por una cicloadición de [[Reaición de Diels-Alder|Diels-Alder]]. Inclúi a les '''quetoglobosinas''', '''proquetoglobosinas''', '''isoquetoglobosinas''', '''penocalasinas''' y '''citoglobosinas'''. :* [[Alanditripinona]], [[Alantrifenona]], [[Alantripineno]], [[Alantrileunona]] ==== Alcaloides derivaos de la histidina ==== * Alcaloides imidazólicos :- ''Alcaloides derivaos de la histidina:'' [[Histamina]], [[acedu urocánico]], [[murexina]], [[diftamida]], [[ergotionina]] :- ''Alcaloides del Jaborandi:'' Por casu la [[pilocarpina]], [[dolicotelina]] y [[pilosina]] [[Ficheru:Pilocarpine Structural Formulae.png|centro|200px]] * Alcaloides clatrodínicos :- ''Amidas tipu clatrodina'' [[Ficheru:RUTA DE LAS P2-AI.png|1000px|centru]] :- ''6,8-dihidropirimido[4,5-''c'']pirrolo[3,2-''y'']azepinas:'' [[Latonduina|Latonduines]] :- ''Alcaloides tipu agelaspongina y fakelina'' :- ''Alcaloides tipu agelastatina'' :- ''Dímeros de clatrodinas'': [[Ficheru:ALCALOIDES DIMÉRICOS DE LAS CLATRODINAS.png|centro|980px]] :(a) ''Alcaloides tipu agelamida'' :(b) ''Alcaloides tipu ageliferina'' :(c) ''Alcaloides tipu esceptrina'' :(d) ''Alcaloides tipu estilisazol'' :(y) ''Policiclos de la macrofakelina:'': Por casu la [[palauamina]], la [[masadina]], [[axinelamina]] y la [[estiloguanidina]]. ==== Alcaloides derivaos de los aminoácidos ramificaos ==== * ''Pirroles'': [[Acedu tenuazónico]] [[Ficheru:BIOSÍNTESIS DEL ÁCIDO TENUAZÓNICO.png|centro|800px]] * ''Pirazinas'': [[Acedu aspergílico]], [[flavacol]], [[acedu pulcherímico]], [[acedu neoaspergílico]] [[Ficheru:Biosíntesis del ácido pulcherrímico.png|center|thumb|Biosíntesis propuesta pal acedu pulcherrímico|680px]] * ''Sarcodoninas'' === Genalcaloides === Los genalcaloides -o [[óxidu|óxidos]] aminados d'alcaloide- son derivaos por oxidación de los alcaloides que contienen el grupu R=(NON)-R, onde'l [[nitróxenu]] tien [[valencia atómica|valencia]] V, en contraposición a los alcaloides normales, onde ye trivalente (R=N-R). La so aición ye la mesma que la del alcaloide del cual provienen, pero ye más pausada. Nómense añadiendo'l prefixu xen- al nome del alcaloide. Dellos genoalcaloides atópase na naturaleza, como la [[geneserina]] (deriváu del alcaloide [[fisostigmina|eserina (fisostigmina)]]) presente nel [[Physostigma venenosum|fabona de Calabar]], según les [[sarcoviolina|sarcoviolines]] y [[sarcodonina|sarcodonines]]. === [[Pseudoalcaloide]]s === {{AP|Pseudoalcaloide}} Los pseudoalcaloides son metabolitos secundarios que tienen un átomu de nitróxenu incorporáu como amoniacu a una biomolécula tal como un terpeno, un policétido, un acedu graso o un deriváu del acedu shikímico. == Quimiotaxonomía == Atopáronse alcaloides en gimnospermas como ''[[Cycas]]'', ''[[Pinus]]'', ''[[Ephedra]]'' y ''[[Podocarpus]]''. Aislláronse alcaloides de munchos sistemes vivos distintos a les plantes, como [[Bacteria|Bacteries]], [[Cnidaria|cnidarios]], [[Porifera|esponxes]], [[Fungi|fungos verdaderos]], [[Vertebrata|vertebraos]] y [[Arthropoda|artrópodos]]. === Alcaloides de bacteries y arquies === {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum Proteobacterias''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |Rowspan = "2"|Beta Proteobacteria |[[Neisseriales]] |'''Familia [[Neisseriaceae]]:''' :* Alcaloides tipu [[violaceína]] (''[[Chromobacterium]]'') |[[Ficheru:Violaceína.png|centro|240px]] :'''Violaceína''' |- |[[Burkholderiales]] |'''Familia [[Oxalobacteraceae]]:''' :* Alcaloides tipu [[violaceína]] (''[[Janthinobacterium]]'') '''Familia [[Burkholderiaceae]]:''' :*Pirimidotriazinas ([[Toxoflavina]]; ''[[Burkholderia]]'') |[[Ficheru:Toxoflavin.png|centro|100px]] '''Toxoflavina''' |- | Rowspan = "2"|Gamma Proteobacteria |[[Pseudomonadales]] |'''Familia [[Pseudomonadaceae]]:''' :* Pigmentos alcaloidales fenazínicos como la [[piocianina]] (''[[Pseudomonas]]'') :* Alcaloides metilquinazolínicos (''[[Pseudomonas]]'') |[[Ficheru:Pyocyanin.png|100px|centru]] :'''Piocianina''' |- |[[Enterobacteriales]] |'''Familia Enterobacteriaceae:''' Trispirroles tipu [[Prodigiosina|Prodigiosines]] (''[[Serratia]]'') |[[Ficheru:Prodigiosin.svg|centro|155px]] :'''Prodigiosina''' |- |Delta Proteobacteria |[[Myxococcales]] |'''Familia [[Polyangiaceae]]:''' :*[[Chivosazol]]es y [[epotilona|epotilones]] (''[[Sorangium]]'') |[[Ficheru:Epothilone A B.svg|270px|centru]] '''Epotilonas A (R = H) y B (R = CH<sub>3</sub>)''' |- |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum Cyanobacteria''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |Rowspan = "3"|[[Cyanophyceae]] |[[Nostocales]] |'''Familia [[Nostocaceae]]:''' :* Alcaloides tropánicos con acetilu llateral ([[Anatoxina|Anatoxines]]; ''[[Anabaena]]'', ''[[Aphanizomenon]]'') :* Alcaloides triazaacenaftilénicos ([[cilindrospermina|cilindrospermines]]; ''[[Cylindrospermopsis]]'', ''[[Aphanizomenon]]'') |[[Ficheru:Anatoxin-a.png|100px|centru]] '''Anatoxina A''' |- |[[Oscillatoriales]] |'''Familia [[Noctuoidea]]:''' :* [[Saxitoxina|Saxitoxines]] (''[[Lyngbya]]'') :* Tiazoles policétidos ([[Curacina|Curacines]], [[kalkitoxina]]; ''[[Lyngbya]]'') :* [[Lingbiatoxina|Lingbiatoxines]] (''[[Lyngbya]]''). '''Familia [[Phormidiaceae]]:''' :* Alcaloides tropánicos con acetilu llateral ([[Anatoxina|Anatoxines]]; ''[[Planktothrix]]'') |[[Ficheru:Saxitoxin_structure.png|190px|centru]] '''Saxitoxina''' |- |[[Stigonematales]] |'''Familia [[Mastigocladaceae]]:''' :* Alcaloides indólicos prenilados tetracíclicos con presencia d'[[isocianuros]] ([[Hapalindol]]es; ''[[Hapalosiphon]]'') |[[Ficheru:Hapalindole A.png|centro|110px]] '''Hapalindol A''' |- |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Actinobacteria]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |Actinobacteria |Actinomycetales |'''Familia [[Pseudonocardiaceae]]:''' :* Policétidos tipu [[ansacarbamitocina]] (''[[Amycolatopsis]]'') :* [[Amicolamicina]] (''[[Amycolatopsis]]'') :* [[Kibdelomicina]] (''[[Kibdelosporangium]]'') '''Familia [[Actinomycetaceae]]:''' :* Pirimidotriazinas ([[Reumitsina]]; ''[[Actinomyces]]'') '''Familia [[Streptomycetaceae]]:''' Aislláronse diversos alcaloides antibióticos de delles especies de ''[[Streptomyces]]'', tales como: :* [[Mitomicina|Mitomicines]] :* [[Nigrifactina]] :* [[Estreptimidona]] :* [[Estreptazolina]] :* [[Estreptotricina|Estreptotricines]] :* [[Duocarmicina|Duocarmicines]] :* [[Yatakemicina]] :* [[Pirazofurina|Pirazofurines]] :* [[Indocromos]] :* [[Pirrolama|Pirrolames]] :* [[Estaurosporina]] y los sos derivaos :* [[Kikumicina|Kikumicines]] :* [[Fredericamicina|Fredericamicines]] :* [[Piericidina]] :* [[Lagunamicina]] :* [[Lactimidomicina]] :* [[Estreptolidigina]] :* [[Geldanamicina]] :* [[Indanomicina]] :* [[Cafamicina]] :* [[Saframicina|Saframicines]] :* [[Gualamicina]] :* [[Nojirimicina|Nojirimicines]] :* [[Biciclomicina]] :* [[Lanopilina|Lanopilines]] : De ''[[Streptoverticillium]]'' aislláronse les [[olivoretina|olivoretines]]. '''Familia [[Micromonosporaceae]]:''' :* Alcaloides pirrolo-ß-lactónicos ([[Salinosporamina|Salinosporamines]]; ''[[Salinospora]]'') :* [[Dinemicina|Dinemicines]] (''[[Micromonospora]]''). '''Familia [[Nocardiaceae]]:''' :* Isocianuros indólicos ([[Brasilina|Brasilines]]; ''[[Nocardia]]'') '''Familia [[Actinoplanaceae]]:''' :* Alcaloides indólicos simples ([[Indolmicina]], [[Chuangxinmicina]]; ''[[Actinoplanes]]'') |[[Ficheru:Yatakemycin.png|300px|centru]] '''Yatakemycina''' [[Ficheru:Mitomycin A.svg|centro|180px]] '''Mitomicina A''' [[Ficheru:Duocarmicina A.png|centro|270px]] '''Duocarmicina A''' [[Ficheru:Staurosporine.svg|centro|170px]] '''Estaurosporina''' [[Ficheru:Olivoretin E.svg|centro|170px]] '''Olivuretina Y''' |- |} === Alcaloides aisllaos d'algues y protozoarios === {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Dinoflagellata]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |[[Dinophyceae]] |[[Suessiales]] |'''Familia [[Symbiodiniaceae]]''' :* Alcaloides azafenalénicos ([[Simbioimina|Simbioimines]]; ''[[Symbiodinium]]'') |[[Imaxe:SIMBIOIMINA.png|centro|200px]] '''Simbioimina''' |- |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Rhodophyta]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |[[Florideophyceae]] |[[Ceramiales]] |'''Familia [[Rhodomelaceae]]:''' :* Pirroles como'l [[Acedu kaínico]] (''[[Alsidium]]'') :* Bromoindoles (''[[Laurencia]]'') :* Alcaloides pirroloimidazólicos ([[Colensólidos]]; ''[[Osmundaria]]'') '''Familia [[Delesseriaceae]]:''' :* Oxazoles ([[Almazolona]]; ''[[Haraldiophyllum]]'') |[[Imaxe:ALMAZOLONE.png|centro|260px]] '''Almalozona''' |- |[[Rhodophyceae]] |[[Ceramiales]] |'''Familia [[Delesseriaceae]]:''' :* Alcaloides indólicos ([[Fragilamida]], [[martensina|martensines]]; [[martefragina|martefragines]], [[denticina|denticines]]; ''[[Martensia]]'') '''Familia [[Rhodomelaceae]]:''' :* Alcaloides 2,7-naftiridínicos ([[Lofocladina|Lofocladines]]; ''[[Lophocladia]]'') |[[Imaxe:Lophocladine A.png|centro|130px]] '''Lofocladina A''' |- |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Chlorophyta]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |[[Bryopsidophyceae]] |[[Bryopsidales]] |'''Familia [[Caulerpaceae]]:''' :* Dímeros del triptófanu ([[Caulerpina]], [[caulersina]]; ''[[Caulerpa]]'') |[[Imaxe:Ácido caulerpínico.png|centro|200px]] '''Ácidu caulerpínico (caulerpina)''' |- |[[Ulvophyceae]] |[[Cladophorales]] |'''Familia [[Cladophoraceae]]:''' :* Bromobisindoles (''[[Chaetomorpha]]'') | |- |} === Alcaloides aisllaos de fungos === {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum Mycetozoa''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |Rowspan = "3"|[[Myxogastria]] |[[Trichiida]] |'''Familia [[Arcyriaceae]]:''' :* Dímeros del triptófanu ([[Arciricianina|Arciricianines]], [[arciriaflavina|arciriaflavines]], [[arciroxocina|arciroxocines]]; ''[[Arcyria]]'') ||[[Imaxe:Arciriaflavina A.png|centro|180px]] '''Arciriaflavina A''' |- |[[Liceida]] |'''Familia [[Reticulariaceae]]:''' :* Dímeros del triptófanu ([[Arciricianina|Arciricianines]], [[arciriaflavina|arciriaflavines]]; ''[[Tubifera]]'', ''[[Lycogala]]'') | |- |[[Physarales]] |'''Familia [[Physaraceae]]:''' :* Cinamamidas del triptófanu (''[[Fuligo]]'') :* Amidas policétidas con acedu antranílico como unidá de iniciación ([[Fisarigina|Fisarigines]]; ''[[Physarum]]'') :* Maleimidas policétidas ([[Policefalina|Policefalines]], [[acedu fisorubínico]]; ''[[Physarum]]'') '''Family [[Didymiaceae]]:''' :* Alcaloides indoloquinólicos ([[Makaluvamina|Makaluvamines]]; ''[[Didymium]]'') | |- |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Ascomycota]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |[[Saccharomycetes]] |[[Saccharomycetales]] |'''Familia [[Saccharomycetaceae]]:''' :* Alcaloides indoloquinazolínicos ([[Kingdainona]], [[triptantrina]]; ''[[Candida]]'') :* Alcaloides pirazínicos ([[Acedu pulcherrímico]], ''[[Candida]]'') | |- |''Incerta sedis'' |''Incerta sedis'' |'''Familia [[Pseudeurotiaceae]]:''' :* Espirofuropirrolonas ([[Pseurotina|Pseurotines]]; ''[[Pseudeurotium]]'') | |- |[[Dothideomycetes]] |[[Pleosporales]] |'''Familia [[Pleosporaceae]]:''' :* Alcaloides quinazolínicos ([[Crisogina]]; ''[[Alternaria]]'') :* Alcaloides pirazopirroloindólicos ([[Esporidesmina|Esporidesmines]]; ''[[Alternaria]]'') '''Familia Corynesporascaceae''' :* Pseudoalcaloides policétidos benzo[''g'']isoquinolínicos ([[Escorpinona]]; ''[[Corynespora]]'') '''Familia ''Incerta sedis''''' :* Pseudoalcaloides policétidos benzo[''g'']quinolínicos ([[Fomazarina]], [[isofomazarina]]; ''[[Pyrenochaeta]]''; ''[[Phoma]]'') | |- |Rowspan = "4"|[[Sordariomycetes]] |[[Hypocreales]] |'''Familia [[Clavicipitaceae]]:''' :* Alcaloides prenilindólicos: alcaloides tipu ergolina ([[Ergometrina]], [[acedu lisérgico]]; ''[[Claviceps]]''), tipu [[lolitrem]] (''[[Neotyphodium]]''). :* Alcaloides epoxipirrolizidínicos ([[Lolina|Lolines]], ''[[Epichloë]]''). :* Alcaloides pirrolopirazínicos ([[Peramina]], ''[[Neotyphidium]]'') :* Pseudoalcaloides piridínicos ([[Tenelina]]; ''[[Beauveria]]''). '''Familia [[Ophiocordycipitaceae]]:''' :* Pseudoalcaloides policétidos benzoquinolínicos ([[Tolipocladina]]; ''[[Tolypocladium]]'') '''Familia [[Hypocreaceae]]''' :* Alcaloides pirazinoides ([[Gliotoxina]], [[gliocládrido]], [[gliocladina]]; ''[[Gliocladium]]'') :* Pseudoalcaloides policétidos piperidínicos ([[Awajanomicina]]; ''[[Acremonium]]'') |[[Ficheru:Lolitrem B.png|centro|300px]] '''Lolitrem B''' [[Ficheru:Loline.svg|centro|70px]] '''Lolina''' |- |[[Sordariales]] |'''Familia [[Chaetomiaceae]]:''' :* Alcaloides pirazoquinazolínicos ([[Fiscalina|Fiscalines]]; ''[[Corynascus]]'') :* [[Quetoglobosina|Quetoglobosines]] (''[[Chaetomium]]'') :* Alcaloides imidazolo-α-carbolínicos ([[Quetominina|Quetominines]]; ''[[Chaetomium]]'') |[[Ficheru:Chaetoglobosin A.svg|centro|250px]] '''Quetoglobosina A''' |- |[[Xylariales]] |'''Familia [[Xylariaceae]]:''' :* [[Citocalasina|Citocalasines]] (''[[Xylaria]]'') |[[Ficheru:Cytochalasin A.png|centro|200px]] '''Citocalasina A''' |- |[[Magnaporthales]] |'''Familia [[Magnaportaceae]]:''' :* Alcaloides pirrolónicos ([[Acedu nortenuazónico]]; ''[[Pyricularia]]'') |- |Rowspan = "3"|[[Eurotiomycetes]] |[[Chaetothyriales]] |'''Familia [[Herpotrichiellaceae]]:''' :* Alcaloides indolilcarbazólicos ([[Pitiriazol]]; ''[[Malassezia]]'') :* Alcaloides indolocarbazólicos ([[Malasseziazole]]s; ''[[Malassezia]]'') | |- |[[Eurotiales]] |'''Familia [[Trichocomaceae]]:''' :* Anhidropéptidos pirazinoides y los sos derivaos ([[Gliotoxina]], [[acedu aspergílico]], [[triprostatina|triprostatines]], [[azonazina]], [[flavacol]], [[micelianamida]], [[nigerazina|nigerazines]], [[nigragillina]], [[bilaína|bilaínes]]; ''[[Aspergillus]]'', ''[[Penicillium]]'') :* Alcaloides quinazolínicos ([[Triptoquivalina|Triptoquivalines]]; [[notoamida|notoamides]], [[estefacidina|estefacidines]], [[ardeemina]], [[asperlicina|asperlicines]], [[aurantina]], [[aurantiomida|aurantiomides]], [[benzomalvina|benzomalvines]], [[espiroquinazolina]], [[fumiquinazolina|fumiquinazolines]], [[cotoquinazolina]], [[trihistatina]], [[quinadolina|quinadolines]]; ''[[Aspergillus]]'', ''[[Penicillium]]'') :* Pseudoalcaloides policétidos tipu [[talarotoxina]] (''[[Talaromyces]]'') :* Alcaloides α-carbolínicos ([[Meleagrina|Meleagrines]]; ''[[Penicillium]]'') :* Alcaloides pirroloindólicos ([[Roquefortina|Roquefortines]], '''[[Penicillium]]'') :* Alcaloides sesquiterpénicos con una residuu de piridina ([[Piripiropeno]]; ''[[Aspergillus]]'') :* Maleimidas ([[Pencólido]]; ''[[Penicillium]]'') :* Alcaloides prenilindólicos con un sistema succinimídico ([[Acedu ciclopiazónico]]; ''[[Penicillium]]'') :* Alcaloides policíclicos indoloterpénicos ([[β-aflatrem]]; [[aflavinina]], [[paspalinina]], [[paspalina]], [[aflavazol]], [[penitrem]], [[jantitrem]], [[shearinina|shearinines]]; ''[[Aspergillus]]'', ''[[Penicillium]]'') :* Indolilterpenos ([[Emeniveol]], [[tiersindol]]es; ''[[Emericella]]'', ''[[Penicillium]]'') :* Pirrolonas ([[Variotina]]; ''[[Paecilomyces]]'') :* Alcaloides 4-fenilquinolínicos [[Viridicatina]]; ''[[Penicillium]]'') :* Alcaloides benzodiazepínicos ([[Ciclopenina]]; ''[[Penicillium]]'') :* [[Penicilina|Penicilines]] (''[[Penicillium]]'') :* Alcaloides tipu [[comunensina|comunensines]] (''[[Penicillium]]'') :* Alcaloides tipu [[pseurotina]] (''[[Aspergillus]]'') : Alcaloides bisindolilquinónicos ([[Asterriquinona|Asterriquinones]]; ''[[Aspergillus]]'') :* Pseudoalcaloides esteroidales isoindólicos ([[Ergosterimida]]; ''[[Aspergillus]]'') '''Familia Nectriaceae:''' :* Alcaloides pirrolidínicos y acedos tetrámicos ([[Nectrisina]]; ''[[Nectria]]'', [[Rigidiusculamida|Rigidiusculamides]]; ''[[Albonectria]]'') :* Alcaloides piridínicos ([[Acedu fusárico]]; ''[[Fusarium]]'') :* Pirroles formaos pola condensación de policétidos con serina ([[Equisetina]]; ''[[Fusarium]]'') :* Pseudoalcaloides policétidos benzo[''g'']isoquinolínicos ([[Bostricoidina]]; ''[[Fusarium]]'') :* Morfolinas ([[Lateritina]]; ''[[Fusarium]]'') '''Familia Elaphomycetaceae:''' :* Pseudoalcaloides policétidos isoquinolínicos ([[Monascorubramina]], [[rubropunctamina]]; ''[[Monascus]]'') |[[Ficheru:Ácido aspergílico.png|centro|180px]] '''Ácidu aspergílico''' [[Ficheru:Gliotoxin.png|centro|150px]] '''Gliotoxina''' [[Ficheru:TALAROTOXINA.png|centro|200px]] '''Talarotoxina''' |- |[[Onygenales]] |'''Familia [[Onygenaceae]]:''' :* Pseudoalcaloides policétidos con un aniellu de pirrol ([[Rumbrina]], [[Auxarconjugatina|Auxarconjugatines]]; ''[[Auxarthron]]'') '''Familia Gymnoascaceae:''' :* Pseudoalcaloides policétidos con un aniellu de pirrol ([[Rumbrina]], [[Auxarconjugatina|Auxarconjugatines]]; ''[[Gymnoascus]]'') :* Alcaloides pirazoindólicos ([[Aranotina]]; ''[[Arachniotus]]'') | |- |[[Arthoniomycetes]] |[[Arthoniales]] |'''Familia [[Roccellaceae]]:''' :* Alcaloides fenoxazínicos ([[Orceína|Orceínes]]; ''[[Roccella]]'') |[[Ficheru:alpha-aminoorcein.png|centro|200px]] '''α-Aminoorceína''' |- |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Basidiomycota]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |Rowspan = "7"|[[Agaricomycetes]] |[[Cantharellales]] |'''Familia [[Ceratobasidiaceae]]:''' :* Indolizinas ensin cadenes llaterales ([[Eslaframina]]; ''[[Rhizoctonia]]'') |[[Ficheru:Slaframine.svg|centro|150px]] '''Eslaframina''' |- |[[Phallales]] |'''Familia [[Phallaceae]]:''' :* Alcaloides quinazólicos ''N''-arilados (''Dictyophora'' = ''[[Phallus]]''; [[Dictioquinazol]]es) | |- |[[Russulales]] |'''Familia [[Russulaceae]]:''' :* Alcaloides benzocinolínicos ([[Necatorina]]; ''[[Lactarius]]'') :* Alcaloides piridinoacridínicos ([[Necatorona]]; ''[[Lactarius]]'') :* Pseudoalcaloides policétidos isoindólicos ([[Esterenina|Esterenines]]; ''[[Stereum]]'') '''Family [[Hericiaceae]]:''' :* Pseudoalcaloides geranilpolicétidos isoindólicos ([[Hericinina]]; ''[[Hericium]]'') |[[Ficheru:Necatorin.svg|centro|160px]] '''Necatorina''' |- |[[Agaricales]] |'''Familia [[Cortinariaceae]]:''' :* Alcaloides ß-carbolínicos tipu [[infractopicrina]] (''[[Cortinarius]]'') :* Alcaloides [[quinolina|quinolínicos]] ([[Orellanina]]; ''[[Cortinarius]]'') :* ß-Carbolinas simples ([[Bruneína|Bruneínes]]; ''[[Cortinarius]]'') :* Óxidos de piridina ([[Cortamidina]], [[orellanina]]; ''[[Cortinarius]]'') :* Amidas poliénicas ([[Escaurina|Escaurines]]; ''[[Cortinarius]]''). '''Familia [[Tricholomataceae]]:''' :* Indoles derivaos del [[lascivol]] (''[[Tricholoma]]'') :* Pseudoalcaloides policétidos isoindólicos ([[Clitocibina|Clitocibines]]; ''[[Clitocybe]]'') :* Isoxazolonas ([[Acedu tricolómico]]; ''[[Tricholoma]]'') '''Familia [[Agaricaceae]]:''' :* [[Agaricona]] (''[[Agaricus]]'') '''Familia [[Hymenogasteraceae]]: :* Alcaloides derivaos de la [[triptamina]] ([[Beocistina]], [[psilocina]], [[psilocibina]]; ''[[Psilocybe]]''). '''Familia [[Amanitaceae]]: :* Isoxazoles y imidazolonas ([[muscimol]], [[muscazona]], [[acedu iboténico]]; ''[[Amanita]]'') :* Betalaínas ([[Muscapurpurina]], [[muscaaurina|muscaaurines]], [[miraxantina|miraxantines]]; ''[[Amanita]]'') :* [[Amavadina]] (''[[Amanita]]'') '''Familia [[Hygrophoraceae]]:''' :* Pigmentos azepínicos ([[Higroaurina|Higroaurines]], [[muscaflavina]]; ''[[Hygrocybe]]'') |[[Ficheru:INFRACTOPICRIN.png|centro|200px]] '''Infractopicrina''' [[Ficheru:Muscimol chemical structure.svg|centro|100px]] '''Muscimol (Panterina)''' [[Ficheru:Psilocybin, Kekulé, skeletal formula of canonical psilocybin.svg|centro|150px]] '''Psilocibina''' |- |[[Boletales]] |'''Familia [[Boletaceae]]:''' :* Pseudoalcaloides azepínicos d'orixe policétido ([[Chalciporina]]; ''[[Chalciporus]]'') :* ß-Carbolinlactonas ([[Curtisina|Curtisines]]; ''[[Boletus]]'') :* Amidas poliénicas ([[Boletocrocina|Boletocrocines]]; ''[[Boletus]]'') :* Ácidos bencilidentetrámicos ([[Paquidermina]]; ''[[Chamonixia]]'') '''Familia [[Suillaceae]]:''' :* ß-Carbolinas derivaes del 6-hidroximetilfurfural ([[Flazina]]; ''[[Suillus]]'') '''Familia [[Mycenaceae]]:''' :* Alcaloides pirroloquinolínicos ([[Micenarubina|Micenarubines]], [[sanguinona|sanguinones]], [[hematopodina|hematopodines]]; ''[[Mycena]]'') |[[Ficheru:Sanguinone A.png|centro|130px]] '''Sanguinona A''' [[Ficheru:Haematopodin.png|centro|130px]] '''Hematopodina''' [[Imaxe:PAQUIDERMINA.png|170px|centru]] '''Paquidermina''' |- |[[Polyporales]] |'''Familia [[Meripilaceae]]:''' :* Alcaloides quinolínicos ([[4-Hidroxi-2-metilpiridina]]; ''[[Physisporinus]]'') '''Familia [[Fomitopsidaceae]]:''' :* Alcaloide imidazólicos poliénicos ([[Crisofisarina]]; ''[[Piptoporus]]'') '''Familia [[Polyporaceae]]:''' :* Alcaloides fenoxazínicos ([[Acedu cinabarínico]], [[picnoporina]], [[cinabarina]], [[tramesanguina]]; ''[[Pycnoporus]]'') :* Alcaloides piridínicos ([[Trigonelina]], [[homarina]]; ''[[Polyporus]]'') |[[Ficheru:Cinnabarinic acid.png|150px|centru]] '''Ácidu cinabarínico''' |- |[[Thelephorales]] |'''Familia [[Bankeraceae]]:''' :* Óxidos de pirazinobenzodioxazinas ([[Sarcodonina|Sarcodonines]], [[sarcoviolina|sarcoviolines]]; ''[[Sarcodon]]'') | |- |} === Alcaloides aisllaos de plantes === Los alcaloides tán llargamente distribuyíos nel reinu vexetal (25% de les plantes contienen alcaloides) y en delles especies la so concentración puede algamar el 10% (flores). Nes families [[Amaryllidaceae]], [[Fabaceae]], [[Liliaceae]], [[Papaveraceae]] y [[Rutaceae]] los alcaloides tienen gran valor quimiotaxonómico. La familia [[solanaceae]] ye rica n'alcaloides, pero con diferencies a nivel de xéneru. Asina, nel tabacu (''Nicotiana'') hai derivaos de la piridina ([[Nicotina]]), en ''[[Solanum]]'' ([[Pataca]], [[berenxena]], [[tomate]]) atópense pseudoalcaloides espirosolánicos ([[Tomatina]]) y ''[[Datura]]'', ''[[Hyoscyamus]]'', ''[[Atropa]]'' y ''[[Scopolia]]'' contienen derivaos del [[tropano]]: [[hiosciamina]], [[atropina]], etc. Les pirrolizidinas atópense principalmente nes families [[Compositae]], [[Boraginaceae]], [[Leguminosae]] y [[Apocynaceae]]. Los xéneros productores d'estos alcaloides tán distribuyíos en distintes rexones y climes y podríen representar hasta'l 3% de les plantes con flores. Dalgunes contienen una sola clase de pirrolizidina pero la mayoría contienen ente cinco y ocho clases. El conteníu varia con cada especie, pero puede aportar a un porcentaxe importante del pesu secu. La mayor concentración atopar nos raigaños y ye mayor en fueyes nueves, inflorescencies y brotos qu'en fueyes más vieyes. En delles especies atopáronse altes concentraciones en granes, lo qu'implica un riesgu nos casos en qu'estes granes utilizar pa l'alimentación humano. Esisten ''N''-óxidos d'estos alcaloides, que son más solubles n'agua y trespórtense más fácilmente dientro de la planta. {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Pteridophyta]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |[[Pteridopsida]] |[[Polypodiales]] |'''Familia [[Davalliaceae]]:''' :* Alcaloides flavonopiperidínicos ([[Davaliósidos]]; ''[[Davallia]]'') |[[Imaxe:DAVALIÓSIDOS.png|250px|centru]] '''Davaliósidos''' |- |} {| Class = "wikitable" |- | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phyllum [[Lycopodiophyta]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |[[Lycopodiopsida]] |[[Lycopodiales]] |'''''Familia [[Lycopodiaceae]]:''''': :* Alcaloides tipu [[licodina]], [[liconadina]] y [[serratinina]] (''[[Lycopodium]]'') '''''Familia [[Huperziaceae]]:''''' :* Alcaloides tipu [[huperzina]] (''[[Huperzia]]''). |[[Ficheru:LICODINA.png|100px|centru]] '''Licodina''' |} {| Class = "wikitable" |- | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phyllum Pinophyta''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplu |- |[[Pinopsida]] |[[Pinales]] |'''''Familia [[Pinaceae]]:''''' :* Pseudoalcaloides piperidínicos d'orixe policétido ([[Pinidina]]) '''''Familia [[Cephalotaxaceae]]:''''' :* Alcaloides tipu cefalotaxano, tales como la [[harringtonina]](''[[Cephalotaxus]]''). |[[Ficheru:Harringtonina.png|200px|centru]] '''Harringtonina'''. |} {| Class = "wikitable" |- | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phyllum Gnetophyta''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplu |- |[[Gnetopsida]] |[[Ephedrales]] |'''''Familia [[Ephedraceae]]:''''' :* Aislláronse aminas del tipu de les [[efedrina|efedrines]] (''[[Ephedra]]''); poliaminas mistes con espermidina y tirosina ([[Efedrarina|Efedrarines]]; ''Ephedra''). |[[Ficheru:(-)-Ephedrin.svg|130px|centru]] '''Efedrina'''. |} '''Plantes anxospermes:''' :* Monocotyledonae ([[Liliopsida]];Cronquist): Munchos alcaloides provenientes de monocotiledónees tienen orixe na fenilalanina y son esclusivos d'esti grupu taxonómicu, tales como los alcaloides fenetilisoquinolínicos y los derivaos de la norbeladina. {| Class = "wikitable" |- | Colspan = "3" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phyllum Magnolophyta: Clado Monocots (Clase Liliopsida; Cronquist)''''' |- !Orde !Families !Exemplos |- |[[Liliales]] |'''Familia [[Liliaceae]]:''' :* Alcaloides flavonopirrolidínicos ([[Lilacina]]; ''[[Lilium]]'')) :* Alcaloides pirrolidónicos (Derivaos del [[jatrofam]]; ''[[Lilium]]'') '''Familia [[Colchicaceae]]:''' :* Alcaloides fenetiltetrahidroisoquinolínicos y los sos derivaos ([[colchicina]], [[androcimbina]], [[isoandricimbina]], [[kreysigina]]; ''[[Colchium]]'', ''[[Androcymbium]]'') :* Alcaloides homoeritrinánicos ([[Schelhameridina]], ''[[Schelhammera]]''). '''Familia [[Melanthiaceae]]:''' :* Pseudoalcaloides tipu [[cevano]] y [[veramatrano]] ([[Jervina]], [[veratrina]]; ''[[Veratrum]]'') |[[Ficheru:Schelhameridina.png|centro|145px]] '''Schelhameridina''' [[Ficheru:Jervine.png|centro|180px]] '''Jervina''' |- |[[Asparagales]] |'''Familia [[Amaryllidaceae]]:''' :* Alcaloides derivaos de la norbeladina ([[crinina]], [[licorina]], [[galantamina]], [[plicamina]]; [[cripowelina|cripowelines]] ''[[Galanthus]]'') :* Alcaloides arilindólicos ([[Galantindol]]; ''[[Galanthus]]''). '''Familia [[Asparagaceae]]:''' :* Alcaloides pirrolizidínicos ([[Hiacintina|Hiacintines]], [[poligonatina|poligonatines]]; ''[[Hyacinthus]]''; ''[[Polygonatum]]'') '''Familia Xanthorrhoeaceae:''' :* Alcaloides pirrolidínicos ([[Fulvanina|Fulvanines]]; ''[[Hemerocallis]]'') |[[Ficheru:Galantamine.svg|centro|115px]] '''Galantamina''' |- |[[Arecales]] |'''Familia [[Arecaceae]]:''' :* Ácidos tetrahidronicotínicos ([[Arecolina]], ''[[Areca]]'') |[[Ficheru:Arekolina.svg|centro|155px]] '''Arecolina''' |- |[[Poales]] |'''Familia [[Poaceae]]:''' :* Alcaloides fenilestiriloxazólicos ([[Anulolina]]; ''[[Lolium]]'') :* Alcaloides benzoxazinoides y benzoxazólicos (''[[Coix]]'', ''[[Zea]]'') :* Pseudoalcaloides sesquiterpénicos ([[Telepogina]]; ''[[Thelepogon]]'') |[[Ficheru:Telepogina.png|centro|150px]] '''Telepogina''' |- |[[Pandanales]] |'''Familia [[Stemonaceae]]:''' :* Alcaloides azepinoindólicos (''[[Stemona]]'') |[[Ficheru:Tuberostemonina.png|200px|centru]] '''Tuberoestemonina''' |- |[[Orchidales]] |'''Familia [[Orchidaceae]]:''' :* Alcaloides pirimidínicos (1-cinamoil-2-acetonilpirimidinas) ([[Dendrocrisanina|Dendrocrisanines]]; ''[[Dendrobium]]'') :* Alcaloides pirrolizidínicos ([[Falenopsina|Falenopsines]]; ''[[Phalaenopsis]]'') :* [[Isatina|Isatines]] (''[[Calanthe]]'') |[[Ficheru:Trans-Dendrocrisanina.png|120px|centru]] '''''trans''-Dendrocrisanina''' |- |[[Alismatales]] |'''Familia [[Zosteraceae]]:''' :* Alcaloides flavonopirrolidínicos ([[Filospadina]]; ''[[Phyllospadix]]'') '''Familia [[Araceae]]:''' :* Alcaloides alquilpirrolidínicos ([[Irniina]]; ''[[Arisarum]]'') |[[Ficheru:IRNIINA.png|centro|240px]] '''Irniina''' |- |[[Dioscoreales]] |'''Familia [[Dioscoreaceae]]:''' :* Alcaloides tipu [[dioscorina]] (''[[Dioscorea]]''). |[[Imaxe:Chemical structure of dioscorine.png|centro|110px]] '''Dioscorina''' |- |} {| Class = "wikitable" |- | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phyllum Magnolophyta: Clado Eudicots (Clase Magnolopsida; Cronquist)''''' |- !Subclase (<small>Cronquist</small>) !Orde !Families !Exemplos |- |Rowspan = "5"|[[Magnoliidae]] |[[Nymphaeales]] |'''Familia [[Nymphaeaceae]]:''' :* Pseudoalcaloides monoterpénicos tipu [[nufaridina]] (''[[Nuphar]]'') | |- |[[Piperales]] |'''Familia [[Piperaceae]]:''' :* 1-Acilpiperidinas y 1-acilpirrolidinas ([[Piperina]], [[chabamina]], [[braquiamida|braquiamides]]; ''[[Piper]]'') :* Alcaloides dibenzo[''cd,f'']indólicos ([[Piperolactamas]]; ''[[Piper]]'') '''Familia [[Saururaceae]]:''' :* Alcaloides dibenzo[''cd,f'']indólicos ([[Sauristolactama]], ''[[Saururus]]'') |[[Ficheru:piperin.svg|centro|190px]] '''Piperina''' |- |[[Aristolochiales]] |'''Familia [[Aristolochiaceae]]:''' :* Alcaloides dibenzo[''cd,f'']indólicos ([[Aristolactama|Aristolactames]], ;''[[Aristolochia]]'') :* Nitroantracenos ([[Acedu aristolóquico]]; ''[[Aristolochia]]''). |[[Ficheru:Aristolochic acid.png|centro|115px]] '''Ácidu aristolóquico''' |- |[[Laurales]] |'''Familia [[Calycanthaceae]]:''' :* Alcaloides dímeros de pirroloindoles ([[Quimonantina]]; ''[[Chimonanthus]]''). '''Familia [[Hernandiaceae]]:''' :* Éteres d'alcaloides bis tetrahidroisoquinolínicos ([[Vanuatina]], [[malekulatina]]; ''[[Hernandia]]'') y aporfínicos ([[Hernandialina]]; ''[[Hernandia]]'') '''Familia [[Atherospermataceae]]''' *: Alcaloides 1-oxoisoquinolínicos ([[Dorisporfina]], ''[[Doryphora]]'') |[[Ficheru:Vanuatine.png|centro|250px]] '''Vanuatina''' |- |[[Magnoliales]] |'''Familia [[Magnoliaceae]]:''' :* Alcaloides indenonaftiridínicos ([[Eupolauridina]]; ''[[Eupomatia]]'') '''Familia [[Annonaceae]]:''' :* Alcaloides indenonaftiridínicos y los sos óxidos ([[Eupolauridina]]; ''[[Cleistopholis]]'', ''[[Cananga]]'') :* Alcaloides tipu sampangina ([[Sampangina]], [[eupomatidina|eupomatidines]]; ''[[Cananga]]'', ''[[Ambavia]]'') :* Éteres bisbenciltetrahidroisoquinolínicos tipu pisopowina ([[Pisopowina]], [[pisopowetina]]; ''[[Popowia]]'') :* Alcaloides cularínicos dimetilados ([[Gouregina]]; ''[[Guatteria]]''), :* Alcaloides azahomoaporfínicos ([[Espiguetidina]], ''[[Duguetia]]'', ''[[Guatteria]]'', ''[[Meiogyne]]'') :* Alcaloides azafluorénicos ([[Oniquina]], [[dielsinol]], [[oxilopidina]], [[ciatocalina]], [[ursulina]] ; ''[[Onychopetalum]]'', ''[[Cleistopholis]]'', ''[[Guatteria]]'', ''[[Polyalthia]]'', ''[[Oxandra]]'', ''[[Unonopsis]]'', ''[[Piptostigma]]'', ''[[Alphonsea]]'', ''[[Mitrephora]]'', ''[[Meiogyne]]'', ''[[Cyathocalyx]]'', ''[[Oncodostigma]]'') :* Bisaporfinas ([[Urabaína]]; ''[[Piptostigma]]'', ''[[Oxandra]]'', ''[[Polyalthia]]'') '''Familia [[Himantandraceae]]: :* Pseudoalcaloides pirrolidínicos d'orixe policétido ([[Himbacina]]; ''[[Galbulimima]]'') '''Familia [[Myristicaceae]]:''' :* Alcaloides espiroxindoles ([[horsfilina]]; ''[[Horsfieldia]]'') :* Alcaloides dibenzo[''cd,f'']indólicos ([[Aristolactama|Aristolactames]], ''[[Schefferomitra]]'') :* Alcaloides benzo[''g'']quinolínicos ([[Annofolina]], [[griffithazanona|griffithazanones]], [[kalasinamida]], [[cleistofolina]]; ''[[Annona]]'', ''[[Goniothalamus]]'', ''[[Polyalthia]]'', ''[[Cananga]]'', ''[[Meiogyne]]'', ''[[Oncodostigma]]'', ''[[Porcelia]]'') |[[Ficheru:EUPOLAURIDINA.png|centro|140px]] '''Eupolauridina''' [[Ficheru:Spiguetidine.png|centro|140px]] '''Espiguetidina''' [[Ficheru:Onychine.png|centro|140px]] '''Oniquina''' |- |Rowspan = "2"|Ranunculidae (<small>Cronquist</small>) |[[Ranunculales]] |'''Familia [[Ranunculaceae]]: :* Pseudoalcaloides sesquiterpénicos tipu aconitano y atisano ([[Aconitina]]; ''[[Aconitum]]'', ''[[Delphinium]]'', ''[[Consolida]]'') :* Alcaloides aporfínicos ([[Corituberina]]; ''[[Coptis]]'') :* Éteres aporfino-tetrahidroisoquinolínicos ([[Talifarapina]]; ''[[Thalictrum]]'') :* Dímeros bisbencilisoquinolínicos ([[Isopirutaldina]], [[isopitaldina]], [[isotalmidina]] ''[[Isopyrum]]'') :* Alcaloides piradizinoindazólicos ([[Nigeglanina]], [[Nigellicina]], [[Nigellidina]]; ''[[Nigella]]'') :* Alcaloides flavonodiazepínicos ([[Aquiledina]], [[isoaquiledina]]; ''[[Aquilegia]]'') '''Familia [[Berberidaceae]]:''' :* Alcaloides berberínicos ([[Berberina]]; ''[[Berberis]]'') :* Alcaloides benciltetrahidroisoquinolínicos ([[Taxilamina]], ''[[Berberis]]'') :* Alcaloides con enllaces monoéter bis-benciltetrahidroisoquinolínico ([[Berbamunina]], [[canadina]], [[curacautina]]); ''[[Berberis]]'', ''[[Mahonia]]'') :* Éteres tetrahidroisoquinolin-orientalinónicos ([[Pakistanamina]]; ''[[Berberis]]'') '''Familia [[Menispermaceae]]:''' :* Alcaloides tipu diéter bis-benciltetrahidroisoquinolínico ([[Tetrandrina]], [[tubocurarina]]; ''[[Stephania]]'', ''[[Chondrodendron]]'') :* Alcaloides aporfínicos ([[Estefanina]]; ''[[Stephania]]'') :* Alcaloides oxaisoaporfínicos ([[Menisporfina]];''[[Menispermum]]'') :* Alcaloides azuleno[1,2,3-''ij'']isoquinolínicos ([[Grandirubina]], [[imerubrina]] ; ''[[Abuta]]'', ''[[Cissampelos]]'') :* Alcaloides indeno[1,2,3-''ij'']isoquinolínicos ([[Imeluteína]], [[rufescina]], [[triclisina]], [[telitoxina]]; ''[[Abuta]]'', ''[[Cissampelos]]'', ''[[Triclisia]]'', ''[[Telitoxicum]]'') :* Secoalcaloides tipu [[taspina]] (''[[Caulophyllum]]'') |[[Ficheru:Aconitine.png|180px|centru]] '''Aconitina''' [[Ficheru:Berberin.svg|centro|180px]] '''Berberina''' [[Ficheru:MENISPORFINA.png|centro|150px]] '''Menisporfina''' [[Ficheru:Rufescine.png|centro|150px]] '''Rufescina''' |- |[[Papaverales]] |'''Familia [[Papaveraceae]]''' (incluyi ant. fam. [[Fumariaceae]]): :* Alcaloides benciltetrahidroisoquinolínicos ([[Papaverina]], [[reticulina]], [[arenina]]; ''[[Papaver]]'') :* Alcaloides del morfinano ([[Morfina]], [[salutarina]]; ''[[Papaver]]'') :* Alcaloides aporfínicos (''[[Papaver]]'') :* Alcaloides dibenzoazocínicos ([[Protopina]]; ''[[Chelidonium]]'') :* Alcaloides ftálido-tetrahidroisoquinolínicos ([[Hidrastina]]; ''[[Hydrastis]]'') :* Alcaloides secoaporfínicos ([[Narceína]], ''[[Papaver]]'') :* Alcaloides secoprotoberberínicos ([[Canadalina]], [[argenaxina]], [[ledecorina]]; ''[[Corydalis]]'', ''[[Hydrastis]]'', ''[[Argemone]]'', ''[[Fumaria]]'') :* Alcaloides cularínicos ([[Cularina|Cularines]]; subfam. Fumarioideae: ''[[Corydalis]]'', ''[[Dicentra]]'', ''[[Ceratocapnos]]'', ''[[Sarcocapnos]]'') :* Alcaloides aristocularínicos ([[Aristoyagonina]]; ''[[Sarcocapnos]]'') :* Alcaloides heptacíclicos proaporfino-triptamínicos ([[Roehibridina]]; ''[[Roemeria]]'', ''[[Phoebe (xéneru)|Phoebe]]'') :* Alcaloides tipu aspidospermina ([[Eburenina]]; ''[[Amsonia]]'', ''[[Aspidosperma]]'', ''[[Rhazya]]'') |[[Ficheru:Papaverin - Papaverine.svg|centro|200px]] '''Papaverina''' [[Ficheru:Morphin - Morphine.svg|centro|150px]] '''Morfina''' [[Ficheru:Protopine structure.svg|centro|200px]] '''Protopina''' |- |[[Caryophyllidae]] (<small>Cronquist</small>): Toes producen [[betalaína|betalaínes]] en llugar d'[[antocianina|antocianines]]. |[[Caryophyllales]] |'''Familia [[Cactaceae]]''': :* Tetrahidroisoquinolinas simples ([[Anhalamina]], [[lofocerina]]; ''[[Lophophora]]'') '''Familia [[Ancistrocladaceae]]:''' :* Pseudoalcaloides policétidos bisnaftilisoquinolínicos ([[Michelamida|Michelamides]], [[ancistrocladina|ancistrocladines]], [[korupensamina|korupensamines]]; ''[[Ancistrocladus]]'') '''Familia [[Amaranthaceae]]:''' :* Alcaloides β-carbolínicos simples y tipu cantinona. (''[[Aerva]]'') :* Alcaloides tripiperidínicos ([[Anabasamina]]; ''[[Anabasis]]'') '''Familia [[Polygonaceae]]:''' :* Alcaloides piperidínicos ([[Fagomina]], ''[[Fagopyrum]]'') :* Alcaloides indoloquinazolínicos ([[Triptantrina]]; ''[[Polygonum]]'') |[[Ficheru:Anhalamine.svg|centro|150px]] '''Anhalamina''' |- |Rowspan = "4"|[[Dileniidae]] (<small>Cronquist</small>) |[[Cucurbitales]] |'''Familia [[Cucurbitaceae]]:''' :* Pirazoles ([[B-pirazol-1-il alanina|ß-Pirazol-1-ilalanina]]; ''[[Citrullus]]'') |[[Ficheru:β-pyrazolyl-L-alanine.svg|centro|120px]] '''L-β-Pirazol-1-ilalanina''' |- |[[Ericales]] |'''Familia [[Theaceae]]:''' :* Alcaloides purínicos ([[Teofilina]]; ''[[Camellia]]'') '''Familia [[Lecythidaceae]]:''' :* [[Isatina|Isatines]] (''[[Couroupita]]'') '''Familia Actinidiaceae''' :* Pseudoalcaloides iridoides piridínicos ([[Actinidina]]; ''[[Actinidia]]'') |[[Ficheru:Actinidine.svg|110px|centru]] |- |[[Brassicales]] |'''Familia [[Caricaceae]]''' :* Alcaloides piperidínicos bislactónicos tipu [[carpaína]] (''[[Carica]]'') '''Familia [[Capparaceae]]:''' :* Alcaloides macrocíclicos derivaos de la espermina ([[Capparispina]], [[cadabicina]]; ''[[Capparis]]'') '''Familia [[Brassicaceae]]:''' :* Macrociclos de la espermina ([[Lunarina]]; ''[[Lunaria]]'') :* Éteres imidazolilmetilfenólicos ([[Lepidina|Lepidines]]; ''[[Lepidium]]'') :* Oxazolidinas ([[Progoitrina]]; ''[[Brassica]]'') :* Aductos del triptófanu col acedu ascórbico ([[Ascorbígenos]]; ''[[Brassica]]'') :* Fitoalexinas, glucosinolatos indólicos y compuestos rellacionaos ([[Glucobrassicina]], [[ditireanitrilo]], [[camalexina]]; ''[[Dithyrea]]'', ''[[Arabidopsis]]'', ''[[Camelina]]'') :* [[Isatina|Isatines]] (''[[Isatis]]'' '''Familia [[Salvadoraceae]]:''' :* Indoles ([[Salvadoricina]]; ''[[Salvadora]]'') |[[Ficheru:LUNARINA.png|centro|215px]] '''Lunarina''' [[Ficheru:Ascorbigen A.png|130px|centru]] '''Ascorbígeno''' |- |[[Malvales]] |'''Familia [[Malvaceae]]:''' :* Pirroles ([[Funebrina]]; ''[[Quararibea]]'') | |- |Rowspan = "2"|[[Hamamelidae]] |[[Daphniphyllales]] |'''Familia [[Daphniphyllaceae]]:''' :* Pseudoalcaloides tipu dafnifilina, [[calidafninona]] y yuzirimina (''[[Daphniphyllum]]'') |[[Ficheru:Pseudoalcaloides de Daphniphyllum2.png|280px|centru]] |- |[[Fagales]] |'''Familia [[Fagaceae]]:''' :* Alcaloides indolizinquinolínicos ([[Chesnutamida]]; ''[[Castanea]]'') '''Familia [[Casuarinaceae]]:''' :* Alcaloides pirrolizidínicos polihidroxilados ([[Casuarina (alcaloide)|Casuarina]]; ''[[Casuarina]]'') | |- |Rowspan = "12"| [[Rosidae]] (<small>Cronquist</small>) |[[Malpighiales]] |'''Familia [[Phyllanthaceae]]:''' :* Alcaloides tipu [[securinina]] ([[Securinina]], [[filantidina]]; ''[[Securinega]]'', ''[[Breynia]]'') :* Alcaloides bispiperidínicos ([[Astrofilina]]; ''[[Astrocasia]]'') :* Alcaloides pirido[2,1-a][2]benzazepínicos ([[Astrocasina]]; ''[[Astrocasia]]'') :* Alcaloides tipu poranterina ([[Poranterina]], [[porantericina]]; ''[[Poranthera]]'') :* Pseudoalcaloides lipídicos piperidínicos ([[Andraccinidina]], [[Aspertina|Aspertines]]; ''[[Andrachne]]'') '''Familia [[Salicaceae]]:''' :* Ésteres diterpénicos del acedu pirrolocarboxílico ([[Ryanodina]]; ''[[Ryania]]'') :* Alcaloides diazocínicos ([[Homalina]]; ''[[Homalium]]'') '''Familia [[Rhizophoraceae]]:''' :* Alcaloides pirrolidindiil-bis-1,2-ditiolánicos ([[Gerrardina]]; ''[[Cassipourea]]'') :* Alcaloides pirrrolizidínicos con pontes disulfuro ([[Casipurina]]; ''[[Cassipourea]]'') :* Alcaloides tropánicos ([[Brugina]]; ''[[Bruguiera]]'', ''[[Crossostylis]]'') |[[Ficheru:Securinina.png|centro|130px]] '''Securinina''' [[Ficheru:Astrophylline.png|centro|170px]] '''Astrofilina''' [[Ficheru:GERRARDINA.png|centro|185px]] '''Gerrardina''' |- |[[Celastrales]] |'''Familia [[Celastraceae]]''' :* Ésteres y lactonas del [[acedu evonínico]] ([[maytolina]], [[maytina]], [[acantotamina]], [[evonina]], [[neoevonina]], [[euonimina]], [[hipocratina|hipocratines]], [[emarginatina|emarginatines]]; ''[[Maytenus]]'', ''[[Hippocratea]]'') |[[Ficheru:Estructura de los alcaloides de celastraceae.png|200px|centru]] '''Macrolactonas del acedu evonínico''' |- |[[Fabales]] |'''Familia [[Fabaceae]]:''' :* Alcaloides pirrólicos ([[Pisatósido]]; ''[[Pisum]]'') :* Alcaloides bispiperidínicos ([[Histrina]], [[virgidivarina]], [[isoamodendrina]] y los sos derivaos, [[jusiaeína|jusiaeínes]]; ''[[Genista]]'', ''[[Ammodendron]]'', ''[[Dichilus]]'', ''[[Spartidium]]'', ''[[Lupìnus]]'', ''[[Sophora]]'', ''[[Coelidium]]'', ''[[Ammopiptanthus]]'', ''[[Thermopsis]]'', ''[[Castilleja]]'', ''[[Virgilia]]'') y indolmetil bispiperidínicos ([[Gramodendrina]]; ''[[Lupinus]]'', ''[[Ulex]]'') :* Diversos alcaloides derivaos de la lisina, sobremanera aquellos con dellos aniellos de piperidina fundíos, como la quinolizidina y la esparteína. ([[Lupinina]], [[matrina]], [[esparteína]], [[citisina]], [[ormosamina]], [[angustifolina]]; ''[[Lupinus]]'', ''[[Ormosia]]'', ''[[Thermopsis]]'', ''[[Calia]]'', ''[[Cytisus]]'', ''[[Baptisia]]'', ''[[Genista]]'', ''[[Pelargonium]]'', ''[[Sophora]]'', ''[[Laburnum]]'', ''[[Ammodendron]]'', ''[[Virgilia]]'') :* Alcaloides pirimidínicos ([[Latirina]], [[vicina]]; ''[[Lathyrus]]'', ''[[Vicia]]'') :* Alcaloides indolizidínicos provenientes del [[acedu pipecólico]] ([[Swainsonina]], [[castanospermina]]; ''[[Swainsona]]'', ''[[Castanospermum]]'') :* Alcaloides pirroloindólicos y furoindólicos simples ([[Fisostigmina]], [[fisovenina]]; ''[[Physostigma]]''. [[Yuremamina]]; ''[[Mimosa]]'') :* Pigmentos bisindólicos ([[Índigo|indigotina]]; ''[[Indigofera]]'') :* Alcaloides eritrinánicos ([[Eritralina]]; ''[[Erythrina]]'') :* Alcaloides 2,7-naftiridínicos ([[Sesbanina]], ''[[Sesbania]]'') :* Glutanimidas ([[Sesbanidina]], ''[[Sesbania]]''). :* El [[imidazol]] en forma llibre atópase en delles granes de lleguminoses (''[[Lens]]'', ''[[Adenanthera]]'', ''[[Amphimas]]'', ''[[Cathormion]]'', ''[[Erythrophleum]]'', ''[[Lathyrus]]'', ''[[Macrotyloma]]'', ''[[Parkia]]'', ''[[Psophocarpus]]'', ''[[Tephrosia]]'', ''[[Vigna]]''); alcaloides piranoquinolínicos ([[Cassiarina|Cassiarines]]; ''[[Cassia]]'') :* Sales de amonio d'aminoácidos ([[Trigonelina]]; ''[[Trigonella]]'') :* Alcaloides cromanoimidazólicos ([[Cassiadinina]]; ''[[Cassia]]'') :* Alcaloides piperidinilalquilindolizínicos ([[Juliflorina]]; ''[[Prosopis]]'') |[[Ficheru:Ormosamina.png|centro|160px]] '''Ormosamina''' [[Ficheru:ANGUSTIFOLINA.png|140px|centru]] '''Angustifolina''' [[Ficheru:L-Lathyrine.svg|centro|150px]] '''Latirina''' [[Ficheru:Physostigmine Structural Formulae.png|centro|250px]] '''Fisostigmina''' [[Ficheru:Trigonelline.svg|centro|100px]] '''Trigonelina''' [[Ficheru:Gramodendrina.png|centro|200px]] '''Gramodendrina''' |- |[[Proteales]] |'''Familia [[Elaeagnaceae]]:''' :* Alcaloides ß-carbolínicos simples ([[Eleagnina]], ''[[Elaeagnus]]'') '''Familia [[Nelumbonaceae]]:''' :* Éteres bistetrahidroisoquinolínicos ([[Neferina]], [[liensinina]]; ''[[Nelumbo]]'') '''Familia [[Proteaceae]]''' :* Alcaloides ariltropánicos ([[Knightolina]], [[knightolamina]], [[knightalbinol]], [[estrobamina]], [[chalcostrobamina]], [[darlingina]], [[Ferrugina]]; ''[[Knightia]]'', ''[[Darlingia]]'', ''[[Triunia]]'') y piranotropánicos ([[Belendina]]; ''[[Bellendena]]'') |[[Ficheru:Neferine.png|340px|centru]] '''Neferina''' [[Imaxe:Chalcostrobamina.png|centro|150px]] '''Chalcostrobamina''' |- |[[Rosales]] |'''Familia [[Moraceae]]:''' :* Alcaloides flavonopirrolidínicos ([[Ficina]], [[isofocina]]; ''[[Ficus]]) :* Alcaloides indolizínicos polihidroxilados ([[Brousonetina|Brousonetines]]; ''[[Broussonetia]]'') :* Alcaloides fenantroindolizínicos ([[Ficuseptina|Ficuseptines]], [[tilocrebrina|tilocrebrines]]; [[tiloforina|tiloforines]]) :* Alcaloides alquilpirrolidínicos ([[Brousonetina|Brousonetines]]; ''[[Broussonetia]]'', [[Acedu morusímico|Acedos morusímicos]]; ''[[Morus]]'') '''Familia [[Urticaceae]]:''' :* Alcaloides fenantroquinolizínicos ([[Criptopleurina]]; ''[[Boehmeria]]'') '''Familia [[Crassulaceae]]''' :* Alcaloides dialquilpiperidínicos ([[Sedacriptina]], [[sederina]], [[sedinona]], [[homosedinona|homosedinones]] y [[dihomosedinona|dihomosedinones]]; ''[[Sedum]]'') |[[Ficheru:Broussonetinina A.jpg|340px|centru]] '''Broussonetinina A''' [[Ficheru:CRIPTOPLEURINA.png|185px|centru]] '''Criptopleurina''' [[Imaxe:Sedacriptina.png|centro|200px]] '''Sedacriptina''' |- |[[Cornales]] |'''Familia [[Nyssaceae]]:''' :* Alcaloides indolizinoquinolínicos ([[Camptotecina]]; ''[[Camptotheca]]'') '''Familia [[Hydrangeaceae]]:''' :* Alcaloides acetonilquinazolínicos ([[Febrifugina]]; ''[[Dichroa]]'', ''[[Hydrangea]]'') '''Familia [[Alangiaceae]]:''' :* Alcaloides tipu emetina ([[Cefaelina]], [[alangísido]]; ''[[Alangium]]'') |[[Ficheru:camptothecin.png|150px|centru]] '''Camptotecina''' |- |[[Zygophyllales]] |'''Familia [[Zygophyllaceae]]:''' :* Alcaloides ß-carbolínicos simples ([[Harmina]]; ''[[Peganum]]'') :* Alcaloides pirroloquinazolínicos ([[Peganina]]; ''[[Peganum]]'') |[[Ficheru:Harmine structure.svg|centro|150px]] '''Harmina''' |- |[[Oxalidales]] |'''Familia [[Elaeocarpaceae]]:''' :* Alcaloides ß-carbolínicos ([[Eleocarpidina]]; ''[[Elaeocarpus]]'') :* Alcaloides indolizínicos ([[Eleocarpina]], [[grandisina|grandisines]], [[eleokanidina|eleokanidines]], [[eleokanidina|eleokanidines]] ; ''[[Elaeocarpus]]'') :* Alcaloides indoloterpénicos tipu [[aristotelina]], [[serratolina]], [[tasmanina]] y [[sorelina]] (''[[Aristotelia]]'') |[[Ficheru:Aristoteline.png|centro|200px]] '''Aristotelina''' [[Ficheru:Eleocarpina.png|centro|200px]] '''Eleocarpina''' |- |[[Sapindales]] |'''Familia [[Rutaceae]]:''' :* Alcaloides furoquinolínicos y piranoquinolínicos ([[Dictamnina]], [[eskimianina]]; [[arborina]], [[euxiloforicina|euxiloforicines]], [[paraensina]], [[flindersina]]; ''[[Dictamnus]]'', ''[[Skimmia]]'', ''[[Glycosmis]]'', ''[[Euxylophora]]'', ''[[Flindersia]]'', ''[[Fagara]]'', ''[[Haplophyllum]]'') :* Alcaloides ß-carbolinquinazolínicos ([[Rutecarpina|Rutecarpines]], [[evodiamina|evodiamines]], [[hortiamina]]; ''[[Euodia]]'', ''[[Hortia]]'') :* Alcaloides acridínicos ([[Melicopicina]], [[rutacridona]], [[acronicina]], [[tegerrardina|tegerrardines]], [[vebilocina]]; [[acridona]], [[acrimarina|acrimarines]]; ''[[Melicope]]'', ''[[Ruta (planta)|Ruta]]'', ''[[Acronychia]]'', ''[[Citrus]]'', ''[[Teclea]]'', ''[[Fagara]]'', ''[[Glycosmis]]'', ''[[Esenbeckia]]'', ''[[Acronychia]]'', ''[[Oricia]]'', ''[[Vepris]]'', ''[[Boronia]]'', ''[[Boenninghausenia]]'', ''[[Thamnosma]]'') :* Alcaloides imidazólicos productu de condensación con aminoácidos ([[Pilocarpina]], [[pilosina]]; ''[[Pilocarpus]]'') :* Alcaloides piridinilfenil oxazoles ([[Halfordinol]], [[texalina]]; ''[[Halfordia]]'', ''[[Triphasia]]'', ''[[Aegle]]'', ''[[Amyris]]'') :* Alcaloides [[carbazol|carbazólicos]] simples ([[Murrayafolina|Murrayafolines]], [[clausina|clausines]], [[acedu mukoénico]], [[girinimbina]], [[clauszolina|clauszolines]], [[mahanimbinol]], [[murrastifolina|murrastifolines]], [[murrayazolinina]], [[murrayamina|murrayamines]], [[murrayakoeninol]], [[eustifolina|eustifolines]], [[pirayafolina|pirayafolines]]; [[clauraila|claurailes]], [[pirayaquinona|pirayaquinones]], [[crestifolina|crestifolines]]; ''[[Murraya]]'', ''[[Clausena]]'', ''[[Glycosmis]]'') :* Alcaloides tipu [[cantinona]] (''[[Phellodendron]]'') :* Alcaloides quinolínicos ([[Cusparina]]; ''[[Angostura (xéneru)|Angostura]]''). :* Alcaloides cromanopiperidínicos ([[Schumannioficina]], ''[[Schumanniophyton]]'') '''Familia [[Meliaceae]]:''' :* Alcaloides cromanopiperidínicos ([[Rohitukina]], [[crotacumina|crotacumines]]; ''[[Amoora]]'', ''[[Dysoxylum]]'') '''Familia [[Simaroubaceae]]:''' :* Alcaloides ß-carbolínicos simples y (2-hidroxietil)-ß-carbolínicos ([[Picrasidina|Picrasidines]]; ''[[Picrasma]]'') :* Alcaloides tipu [[cantinona]] (''[[Hannoa]]'', ''[[Quassia]]''); alcaloides oxaazafenantrénicos ([[Flindersina]], ''[[Toddalia]]'') '''Familia [[Nitrariaceae]]:''' :* Alcaloides polipirrolidínicos ([[Nitramina]], [[nitrabirina]], [[nitraramina]], [[schoberina]],; ''[[Nitraria]]'') :* Alcaloides quinolínicos ([[Sibiridina]]; ''[[Nitraria]]''), ß-carbolinas monopiperidínicas ([[Nazlinina]], [[komaroidina]], [[komavina]]; ''[[Nitraria]]'') :* Alcaloides quinazolínicos ([[Wuchuyuamida|Wuchuyuamides]]; ''[[Eudia]]''). |[[Ficheru:Pilocarpine Structural Formulae.png|centro|150px]] '''Pilocarpina''' [[Ficheru:CUSPARINA.png|centro|210px]] '''Cusparina''' [[Ficheru:Dictamnine.png|centro|130px]] '''Dictamnina''' [[Ficheru:Rutacridone.png|centro|170px]] '''Rutacridona''' [[Ficheru:ROHITUKINA.png|centro|150px]] '''Rohitukina''' |- |[[Euphorbiales]] |'''Familia [[Buxaceae]]:''' :* Aminas esteroidales de ''[[Buxus]]'' ([[Buxadienina]], [[buxacuamarina]]). '''Familia [[Euphorbiaceae]]:''' :* Alcaloides tipu cianopiridinas ([[Ricinina]], [[hermidina]]; ''[[Ricinus]]'', ''[[Mercurialis]]'') :* Azabiciclo[3.3.1]nonanos ([[Eufoccina]]; ''[[Euphorbia]]'') :* Alcaloides pirimidínicos ([[Andraccina]], [[aspertina|aspertines]]; ''[[Andrachne]]'') :* Alcaloides flavonoindólicos ([[Lotanongina]]; ''[[Trigonostemon]]'') :* Alcaloides pirrolidónicos (Derivaos del [[jatrofam]]; ''[[Jatropha]]'') :* Glutarimidas ([[Julocrotina]] y los sos derivaos; ''[[Julocroton]]'', ''[[Croton]]'') |[[Imaxe:Astrocasina.png|centro|150px]] '''Astrocasina''' [[Imaxe:Julocrotine.svg|centro|150px]] '''Julocrotina''' |- |[[Myrtales]] |'''Familia [[Lythraceae]]:''' :* La [[Punica|granada]] contién alcaloides tipu [[pseudopeletierina]] y piperidínicos ([[Peletierina]]) :* Alcaloides [[ciclofano|ciclofánicos]] con quinolizidinas o piperidinas ([[Decalina (alcaloide)|decalina]], [[litrancina]], [[litranidina]]; ''[[Lythrum]]'') : Alcaloides piperidínicos fenilbutílicos ([[Soneratina A]]; ''[[Sonneratia]]'') '''Familia [[Combretaceae]]:''' : Alcaloides flavonopiperidínicos ([[Capitavina]], [[buchenavianina]]; ''[[Buchenavia]]'') '''Familia Vochysiaceae''' : Alcaloides cromanopirrolidínicos ([[Vochisina]]; ''[[Vochysia]]'') |[[Imaxe:Soneratina A.png|centro|350px]] '''Soneratina A''' |- |[[Apiales]] |'''Familia [[Apiaceae]]:''' :* Pseudoalcaloides piperidínicos d'orixe lipídico ([[Coniína]], ''[[Conium]]''). :* Alcaloides pirrolidónicos ([[Divaricataester A]]; ''[[Saposhnikovia]]'') '''Familia [[Vochysiaceae]]:''' :* Alcaloides flavonopirrolidínicos ([[Voquisina]]; ''[[Vochysia]]'') |[[Ficheru:Coniin - Coniine.svg|131px|centru]] '''Coniina''' |- |Rowspan = "4"|[[Asteridae]] (<small>Cronquist</small>): |[[Solanales]] |'''Familia [[Convolvulaceae]]:''' :* Alcaloides acetonilpirrolidínicos ([[Higrina]]) y tropánicos con un carboxilo llateral ([[Cocaína]], metil[[ecgonina]], [[truxilina|truxilines]] de la planta de coca, ''[[Erythroxylum coca]]''), otros alcaloides tropánicos ([[Calistegina|Calistegines]], [[merresectina|merresectines]], [[bonabilina|bonabilines]], [[consiculina]], [[anisodamina]], [[convolvidina]], [[convolvina]], [[confolina]], [[merresectina|merresectines]], [[mooniina]], [[subhirsina]]; ''[[Calystegia]]'', ''[[Merremia]]'', ''[[Bonamia]]'', ''[[Convolvulus]]'', ''[[Evolvulus]]'', ''[[Przewalskia]]'', ''[[Physochlaina]]'', ''[[Anthocercis]]'', ''[[Physalis]]'') :* Alcaloides indolizínicos ([[Swainsonina]], [[Ipalbidina]], [[Ipalbina]]; ''[[Ipomea]]''). '''Familia [[Solanaceae]]:''' :* Pseudoalcaloides espirosolánicos y [[solanina|solanines]] ([[Tomate]] y [[pataca]], [[Tomatidina]]) :* Alcaloides tropánicos ensin carboxilo llateral (p. ex. [[hiosciamina]], [[apohioscina]]'', ''[[belladonina]]'', [[litorina]], [[atropina]], [[apoatropina]], [[escopolamina]], [[calistegina|calistegines]], [[anisodina]], [[grahamina]], [[litorina]], [[esquizantina]]; ''[[Hyosciamus]]'', ''[[Anthocercis]]'', ''[[Atropa]]'', ''[[Mandragora]]'', ''[[Scopolia]]'', ''[[Lycium]]'', ''[[Nicandra]]'', ''[[Datura]]'', ''[[Duboisia]]'', ''[[Anisodus]]'', ''[[Physochlaina]]'', ''[[Anisodus]]'', ''[[Orobanche]]'', [[Schizanthus]]) :* Alcaloides pirrolidinilpiridínicos ([[Nicotina]]; ''[[Nicotiana]]'') :* Acetonilpiperidinas ([[Anaferina]]; ''[[Withania]]'') :* Alcaloides quinoxalínicos ([[Baimantuoluoamida|Baimantuoluoamides]]; ''[[Datura]]'') |[[Ficheru:Kokain_-_Cocaine.svg|centro|220px]] '''Cocaína''' [[Ficheru:Solanine chemical structure.png|350px|centru]] '''α-Solanina''' [[Ficheru:Nicotine.svg|95px|centru]] '''Nicotina''' [[Ficheru:(-)-anaferine.svg|centro|210px]] '''Anaferina''' |- |[[Asterales]] |'''Familia [[Asteraceae]]:''' :* Alcaloides pirrolizidínicos (''[[Senecio]]'') :* [[Cotuzina|Cotuzines]] (''[[Cotula]]'') :* Alcaloides quinazolínicos ([[Equinosolinona]]; ''[[Echinops]]'') '''Familia [[Campanulaceae]]:''' :* Alcaloides piperidínicos con fenetilos llaterales na posición 2,6 ([[Lobelina]], ''[[Lobelia]]'', ''[[Hippobroma]]'', ''[[Dialypetalum]]'', ''[[Siphocampylus]]'') :* Alcaloides furil-β-carbolínicos ([[Perlolirina]]; ''[[Codonopsis]]'') :* Morfolinas ([[Acedu codopiloico]]; ''[[Codonopsis]]'') |[[Ficheru:Lobeline structure.svg|centro|200px]] '''Lobelina''' [[Ficheru:COTUZINAS A Y B.png|270px|centru]] '''Cotuzinas''' |- |[[Lamiales]] |'''Familia [[Boraginaceae]]:''' :* Alcaloides pirrolizidínicos ([[Equimidina]]; ''[[Heliotropium]]'', ''[[Cynoglossum]]'', ''[[Symphytum]]''). '''Familia [[Acanthaceae]]:''' :* Alcaloides quinazolínicos ([[Vasicina]], [[Vasicinona]]; ''[[Xusticia]]'') :* Poliaminas mistes de cadaverina-tirosina ([[Afelandrina]]; ''[[Aphelandra]]'') :* Alcaloides quinindolínicos ([[Quinindolina]]; ''[[Xusticia]]'') '''Familia [[Bignoniaceae]]:''' :* Pseudoalcaloides iridoides ([[Incarvilina]], [[incarvina|incarvines]], [[kinabalurina|kinabalurines]], [[tecostanina]], [[tecomina]], [[boschniadina]]; ''[[Incarvillea]]'', ''[[Tecoma]]'') :* Alcaloides pirrolobenzofuránicos ([[Millingtonina]]; ''[[Millingtonia]]'') '''Familia [[lamiaceae]]:''' :* Betaínas de la prolina ([[Estaquidrina]], ''[[Stachys]]'', ''[[Leonurus]]'') :* Alcaloides flavono pirrolidínicos ([[Dracocefina|Dracocefines]]; ''[[Dracocephalum]]'') |[[Ficheru:Stachydrine.svg|centro|100px]] '''Estaquidrina''' |- |[[Gentianales]] |'''Familia [[Loganiaceae]]:''' :* [[Quinolina]] (''[[Spigelia]]'') :* [[ß-carbolina]]s simples (''[[Normelinonina F]]''; ''[[Strychnos]]'') :* Alcaloides benzocarbolínicos ([[Criptolepina]], [[isocriptolepina]], [[biscriptolepina]], [[criptomisrina]], [[criptoquindolina]]; ''[[Cryptolepis]]'') :* Alcaloides quinindolínicos ([[Neocriptolepina]]; ''[[Cryptolepis]]'' :* Alcaloides tipu [[estricnano]] ([[Brucina]], [[estricnina]], [[toxiferina|toxiferines]]; ''[[Strychnos]]'') '''Familia [[Gentianaceae]]:''' :* Pseudoalcaloides piridínicos d'orixe iridoide ([[Gentiopicrósido]], [[gentianina]]; ''[[Gentiana]]''). '''Familia [[Apocynaceae]]:''' Esta familia representa unu de los grupos más importantes no qu'a diversidá d'alcaloides concierne: :* [[Alcaloides de la vinca]] ([[Reserpina]], [[vinblastina]]; ''[[Rauwolfia]]'', ''[[Vinca]]'') :* Alcaloides tipu ''Iboga'' ([[Ibogaína]], [[vellosimina]]; ''[[Tabernanthe]]'', ''[[Rauwolfia]]'') :* Alcaloides 6H-pirido[4,3-b]carbazólicos ([[Elipticina]]; ''[[Ochrosia]]'', ''[[) :* Pseudoalcaloides piperidínicos d'orixe [[iridoide]] ([[Eskitantina|Eskitantines]]; ''[[Skytanthus]]''); :* [[Purpelina|Purpelines]] (''[[Rauwolfia]]'') :* Alcaloides piperidiniletilindólicos ([[Crooksidina]]; ''[[Haplophyton]]'') :* Alcaloides del kopsano ([[Kopsina]]; ''[[Kopsia]]'') :* Alcaloides azabiciclononánicos ([[Kopsona]]; ''[[Kopsia]]'') :* Alcaloides tipu [[lundurina]] (''[[Kopsia]]'') :* Alcaloides flavonopiperidínicos ([[Kopsiraquina]]; ''[[Kopsia]]'') :* Alcaloides fenantroindolizínicos ([[Antifina|Antifines]]; ''[[Vincetoxicum]]'') :* Alcaloides difenilindolizínicos ([[Septicina]]; ''[[Tylophora]]'') :* Alcaloides tipu [[pleiocarpamina]] (''[[Alstonia]]'') :* Alcaloides pirroloindólicos entestaos con terpenos tipu abereamina ([[Abereamina|Abereamines]]; ''[[Hunteria]]'') :* Alcaloides piperidilindólicos ([[Angusilobina|Angusilobines]], [[vallesamina]], [[tubotaiwina]]; ''[[Alstonia]]'') :* Alcaloides tipu [[conofilidina]] (''[[Tabernaemontana]]'') :* Alcaloides tipu aspidospermina ([[Modestanina]]; ''[[Tabernaemontana]]'') :* Alcaloides polipiperidínicos [[Mirioneurinol]], [[mirioxazina|mirioxazines]], [[mirobotinol]]; ''[[Myrioneuron]]'') :* Alcaloides indoliletilpiridinioicos ([[Ikiridinios]]; ''[[Hunteria]]'') :* Alcaloides piperidinilmetilindólicos ([[Manilamina]]; [[angustilobina|angustilobines]]; ''[[Alstonia]]'') :* Alcaloides β-carbolínicos entestaos con secologanina ([[Lialósido]]; ''[[Palicourea]]''). '''Familia [[Rubiaceae]]:''' :* Alcaloides espiroindolindolizínicos ([[Rincofilina]], [[uncarina|uncarines]], [[corinoxina]], [[rotundifolina]]; ''[[Uncaria]]'') :* Alcaloides iridotetrahidroisoquinolínicos tipu [[bahienósidos]], [[ipecósido]], [[emetina]] (''[[Psychotria]]'') :* Alcaloides ß-carbolínicos tipu ''Corynanthe'' ([[Ajmalina]], [[akuamicina]], [[yohimbina]], [[alstomacrofilina]], [[alstomacrolina]], [[alstonerina]], [[alstofilina]], [[macrocarpamina]], [[alstoumerina]], [[lercheína]]; ''[[Pausinystalia]]'', ''[[Alstonia]]'', ''[[Lerchea]]'') :* Alcaloides benzo[''g'']isoquinolínicos ([[Biquidona]]; ''[[Mitracarpus]]'', ''[[Psychotria]]'') :* Alcaloides quinuclidínicos (Alcaloides de la quina, como la [[quinina]]; ''[[Cinchona]]'') :* Alcaloides purínicos ([[Cafeína]], ''[[Coffea]]'') :* Alcaloides terpeniloxindólicos y terpenilindólicos ([[Laugerina]], [[borrecapina]]; ''[[Guettarda]]'', ''[[Borreria]]'') '''Familia [[Gelsemiaceae]]:''' :* Alcaloides tipu [[gelsemina]], [[gelsemamida]], [[gardanerina]] y [[gelsemoxonina]] (''[[Gelsemium]]'') :* Alcaloides tipu [[mostueína]] (''[[Mostuea]]'') |[[Ficheru:Caffeine-2D-skeletal.svg|centro|150px]] '''Cafeína''' [[Ficheru:Reserpine.png|285px|centru]] '''Reserpina''' [[Ficheru:Ibogaine.svg|200px|centru]] '''Ibogaína''' [[Ficheru:Elipticina.png|centro|150px]] '''Elipticina''' [[Ficheru:Conophyllidine.png|centro|195px]] '''Conofilidina''' [[Ficheru:Vinblastine.svg|centro|220px]] '''Vinblastina''' |- |} === Alcaloides aisllaos d'animales === {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Porifera]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |Rowspan = "12"|[[Demospongiae]] |[[Hadromerida]] |'''Familia [[Suberitidae]]:''' :* Alcaloides naftiridínicos ([[Aaptamina]] y los sos derivaos; ''[[Aaptos]]'') '''Familia [[Trachycladidae]]''' :* Imidazolilindoles ([[Traquicladindol]]; ''[[Trachycladus]]'') |[[Ficheru:Aaptamina.png|150px|centru]] '''Aaptamina''' |- |[[Haplosclerida]] |'''Familia [[Petrosiidae]]:''' :* Pseudoalcaloides tipu [[ingenamina]] y alcaloides tipu [[manzamina]] (''[[Xestospongia]]'') :* Azacicloalcanos conxugaos con poliaminas tipu espermina ([[Motuporamina|Motuporamines]]; ''[[Xestospongia]]'') :* Pseudoalcaloides lipídicos tipu [[madangamina]] (''[[Xestospongia]]''). :* Pseudoalcaloides lipídicos tipu [[xestospongina]] y [[petrosina]] (''[[Xestonpongia]]'', ''[[Petrosia]]'') '''Familia [[Callyspongiidae]]:''' :* Pseudoalcaloides lipídicos tipu [[arenosclerina]] (''[[Arenosclera]]'') '''Familia [[Chalinidae]]:''' :* Alcaloides tipu [[manzamina]] y [[haliciclamina]] (''[[Haliclona]]''). '''Familia [[Niphatidae]]:''' :* Alcaloides alquilpiridínicos tipu [[hachijodina]], [[pirinodemina]] y [[nifatoxina]] (''[[Amphimedon]]'', ''[[Niphates]]'') :* Alcaloides benzopiridofenantrolínicos ([[Anfimedina]]; ''[[Amphimedon]]'') :* Alcaloides tipu [[haliciclamina]] (''[[Amphimedon]]'') :* Alcaloides tipu [[arenosclerina]] (''[[ Pachychalina]]'') :* Alcaloides tipu [[1,8-Diazabicicloundec-7-eno|DBU]] (''[[Niphates]]''). :* Alcaloides indolilimidazocabolínicos ([[Kapakahina|Kapakahines]]; ''[[Cribrochalina]]'') :* Alcaloides pirroloisoquinolínicos ([[Cribostatina|Cribostatines]]; ''[[Cribrochalina]]'') '''Familia Chalinidae''' :* Alcaloides tipu [[saraína]] (''[[Reniera]]'') :* Alcaloides tipu [[njaoamina]] (''[[Reniera]]'') |[[Ficheru:Ingenamina.png|centro|145px]] '''Ingenamina''' [[Ficheru:Xestospongina A.png|centro|140px]] '''Xestospongina A''' [[Ficheru:Manzamina A.png|centro|185px]] '''Manzamina A''' |- |[[Poecilosclerida]] |'''Familia [[Myxillidae]]:''' :* Alcaloides ciclopentanoindólicos ([[Dilemaona|Dilemaones]]; ''[[Ectyonopsis]]'') '''Familia [[Acarnidae]]:''' :* Alcaloides pirroloindólicos ([[Damirona|Damirones]]; ''[[Damiria]]'') '''Familia Hymedesmiidae''' :* Pseudoalcaloides esteroidales imidazólicos ([[Amaranzol]]; ''[[Phorbas]]'') ||[[Ficheru:Dilemmaone A.png|220px|centru]] '''Dilemaona A''' |- |[[Astrophorida]] |'''Familia [[Ancorinidae]]:''' :* [[Bengamida|Bengamides]] y [[bengazol]]es (''[[Jaspis]]'') :* Ácidos alquiltetrámicos (''[[Ancorina]]'') '''Familia Coppatidae''' :* Alcaloide pteridínico ([[Asteropterina]]; ''[[Asteropus]]'') |[[Imaxe:ANCORINÓSIDO A.png|centro|430px]] '''Ancorinósido A''' |- |[[Agelasida]] |'''Familia [[Agelasidae]]:''' :* Alcaloides de la clatrodina ([[Clatrodina|Clatrodines]], [[nagelamina|nagelamines]], [[ageliferina|ageliferines]], [[palauamina]], [[axinelamina|axinelamines]], [[estilisadina|estilisadines]]; ''[[Agelas]] '') '''Familia [[Astroscleridae]]:''' :* Alcaloides de la clatrodina ([[Ageliferina|Ageliferines]]; ''[[Astrosclera]]'') |[[Ficheru:Palau amine.svg|200px|centru]] '''Palauamina''' |- |[[Halichondrida]] |'''Familia [[Axinellidae]]:''' :* Alcaloides ciclopentano indólicos ([[Herbindol]]; ''[[Axinella]]'') :* Alcaloides tipu [[axinelamina]] (''[[Axinella]]'') :* Alcaloides triazaacenaftilénicos ([[Ptilomicalina]]; ''[[Ptilocaulis]]'') '''Familia [[Halichondriidae]]:''' : Succininimidas ([[Cilindramida]]; ''[[Halichondria]]'') : Alcaloide bisindolimidazólicos ([[Topsentina|Topsentines]], [[espongotina|espongotines]]; ''[[Spongosorites]]'') | |- |[[Dictyoceratida]] |'''Familia [[Thorectidae]]:''' :* [[Henoxazol]]es (''[[Smenospongia]]'') :* Alcaloides espiroimidazoindólicos ([[Dictazolina|Dictazolines]], [[tubastrindol]]es; ''[[Smenospongia]]'') '''Familia [[Irciniidae]]:''' :* Alcaloides pirrólicos ([[irciniamina]]; ''[[Ircinia]]''); :* Pseudoalcaloides lipídicos tipu [[Ircinal A|Ircinal]] (''[[Ircinia]]'') '''Familia Spongiidae''' :* Imidazoles conxugaos con terpenos ([[Fascioespongina|Fascioespongines]], [[espongolactama|espongolactames]], [[nakijiquinona|nakijiquinones]]; ''[[Spongia]]'') | |- |[[Poecilosclerida]] |'''Familia [[Chondropsidae]]:''' :* Alcaloides triazaacenftilénicos ([[Batzeladina|Batzeladines]]; ''[[Batzella]]'') :* Pseudoalcaloides alquilpirimidínicos d'orixe lipídico ([[Batzelásidos]]; ''[[Batzella]]'') :* Alcaloides pirroloquinolínicos ([[Batzelina|Batzelines]]; ''[[Batzella]]''). '''Familia [[Crambeidae]]:''' :* Alcaloides triazaacenftilénicos ([[Batzeladina|Batzeladines]], [[Crambescidina|Crambescidines]]; ''[[Monanchora]]'') | |- |[[Choristida]] |'''Familia [[Ancorinidae]]:''' :* Clavosinas (''[[Myriastra]]'') | |- |[[Dendroceratida]] |'''Familia [[Darwinellidae]]:''' :* Alcaloides pirimidinilindólicos ([[Psamopemina|Psamopemines]]; ''[[Psammopemma]]'') :* Morfolinas ([[Quelonina|Quelonines]]; ''[[Chelonaplysilla]]'') | |- |[[Lithistida]] |'''Familia [[Theonellidae]]: :* [[Swinhoeiamida|Swinhoeiamides]] (''[[Theonella]]'') :* Oxazoles tipu [[caliculina]] (''[[Discodermia]]'') :* Alcaloides polienilpirrolidínicos ([[Aurantósidos]]; ''[[Theonella]]'') |[[Ficheru:Calyculin.png|centro|330px]] |- |[[Verongida]] |'''Familia Pseudoceratinidae:''' :* Alcaloides imidazoazepínicos ([[Ceratamina|Ceratamines]]; Pseudoceratina) | |- |[[Calcarea]] |[[Clathrinida]] |'''Familia Clathrinidae''' ([[Naamidina|Naamidines]], [[poliandrocarpamina|poliandrocarpamines]], [[leucetamina]]; ''[[Leucetta]]'') | |- |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Cnidaria]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |Rowspan = "7"|Anthozoa |[[Alcyonacea]] |'''Familia [[Xeniidae]]:''' :* Pseudoalcaloides diterpénicos isoindólicos ([[Cespitulactama|Cespitulactames]]; ''[[Cespitularia]]'') |[[Ficheru:Cespitulactama D.png|185px|centru]] '''Cespitulactama D''' |- |[[Pennatulacea]] |'''Familia [[Renillidae]]:''' :* Fotóforos ([[Coelenteracina]]; ''[[Renilla]]'') |[[Ficheru:Coelenterazine.svg|centro|200px]] '''Coelenteracina''' |- |[[Actiniaria]] |'''Familia Stichodactylidae''' :* Alcaloides piridínicos ([[Anfikuemina]]; ''[[Heteractis]]'') | |- |[[Scleractinia]] |'''Familia [[Dendrophylliidae]]:''' :* Alcaloides cromanilpiperidínicos ([[Tubastraína]]; ''[[Tubastrea]]'') :* Alcaloides hidantoilmetilindólicos ([[Aplisinopsina]]; ''[[Tubastrea]]'') '''Familia [[Acroporidae]]''' :* Pseudoalcaloides azepinónicos ([[Montiporina Y]]; ''[[Montipora]]'') | |- |[[Antipatharia]] |'''Familia Antipathidae''' :* Alcaloides imidazodiazaazulénicos ([[zoanthoxanthina|zoanthoxanthines]]; ''[[Antipathes]]'') | |- |[[Zoanthidea]] |'''Familia Parazoanthidae''' :* [[Hidantoína|Hidantoínes]] ([[Parazoantina|Parazoantines]]; ''[[Parazoanthus]]'') | |- |[[Stolonifera]] |'''Familia Clavulariidae''' :* Ésteres terpénicos del [[acedu urocánico]] ([[Sarcodictina]], [[eleutorobina]]; ''[[Sarcodictyon]]'') | |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Bryozoa]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |Rowspan = "2"|[[Gymnolaemata]] |[[Cheilostomata]] |'''Familia [[Flustridae]]:''' :* Alcaloides prenilpirroloindólicos ([[Flustramina|Flustramines]]; ''[[Flustra]]'') :* Alcaloides espiro-β-lactama indolenínicos ([[Chartelina|Chartelines]]; ''[[Chartella]]'') |[[Ficheru:Chartelline A.png|centro|260px]] '''Chartelina A''' |- |[[Ctenostomata]] |'''Familia [[Vesiculariidae]]''' :* Alcaloides imidazólicos ([[Amatamida|Amatamides]]; ''[[Amathia]]'') | |- |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Platyhelminthes]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |Rowspan = "2"|[[Turbellaria]] |[[Polycladida]] |'''Familia [[Euryleptidae]]:''' :* Alcaloides alquinilpirrolidínicos ([[Villatamina|Villatamines]]; ''[[Prostheceraeus]]'') |[[Imaxe:VILLATAMINA A.png|centro|250px]] '''Villatamina A''' |- |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Mollusca]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |Rowspan = "2"|[[Bivalvia]] |[[Mytiloida]] |'''Familia Mytilidae''' :* Alcaloides indolilmorfolínicos ([[Oxazinina|Oxazinines]]; ''[[Mytilus]]'') |[[Ficheru:Oxazinin general structure.svg|centro|95px]] '''Estructure xeneral de les oxazininas''' |- |[[Pterioida]] |'''Familia Pinnidae''' :* Alcaloides espiropiperidínicos ([[Acedu pinnaico]] y [[Acedu tauropinnaico]]; ''[[Pinna]]'') |[[Imaxe:Ácido pinnaico.png|centro|200px]] '''Ácidu pinnaico''' |- |Rowspan = "5"|[[Gastropoda]] |[[Opisthobranchia]] |'''Familia [[Gymnodorididae]]:''' :* Alcaloides bispirrólicos ([[Tambjamina]]; ''[[Tambja]]'') '''Familia [[Velutinidae]]:''' :* Alcaloides tipu [[kuanoniamina]] (''[[Chelynotus]]'') '''Familia [[Aglajidae]]''' :* Alcaloides piridínicos ([[Navenona A]]; ''[[Navanax]]'') | |- |[[Sorbeoconcha]] |'''Familia [[Muricidae]]:''' :* Pigmentos bromoindólicos y bromobisindólicos ([[Púrpura de Tiru]]; ''[[Murex]]'', ''[[Hexaplex]]'', ''[[Drupella]]'') :* Alcaloides imidazólicos conxugaos con llomba ([[Murexina]]; ''[[Murex]]'') '''Familia [[Babyloniidae]]:''' :* Alcaloides tipu [[surugatoxina]] y [[neosurugatoxina]] (''[[Babylonia (moluscu)]]'') |[[Ficheru:Surugatoxin.svg|centro|230px]] '''Surugatoxina''' |- |[[Vetigastropoda]] |'''Familia [[Trochidae]]''' :* Poliamidas tipu [[Monodontamida]] (''[[Monodonta]]'') | |- |[[Anaspide]] |'''Familia Aplysiidae''' :* Alcaloides triazabiciclo[3,2,1]octánicos ([[Aplaminal]]; ''[[Aplysia]]'') | |- |[[Nudibranchia]] |'''Familia [[Discodorididae]]''' :* Alcaloides tipu [[jorunamicina]] (''[[Jorunna]]'') '''Familia Proctonotidae''' :* Ácidos tetrámicos ([[Janolusimida]]; ''[[Janolus]]'') |[[Imaxe:Janolusimida.png|centro|185px]] '''Janolusimida''' |- |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Arthropoda]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |Rowspan = "4"|[[Insecta]] |[[Diptera]] |'''Familia [[Drosophilidae]]:''' :* Pigmentos diméricos de pteridinas ([[Drosofilina]], [[drosopterina]]; ''[[Drosophila]]'') '''Familia [[Tephritidae]]''' :* [[Pirrolona]] (''[[Ceratitis]]'') | |- |[[Coleoptera]] |'''Familia [[Coccinellidae]]:''' :* Alcaloides tipu [[hipodamina]] (''[[Coccinella]]'', ''[[Hippodamia]]'', ''[[Chauliognathus]]'', ''[[Myrrha]]'' ) :* Azamacrolactonas ([[Epilacneno]]; ''[[Epilachna]]'') :* Alcaloides polipirrolidínicos ([[Quilocorina|Quilocorines]]; ''[[Chilocorus]]'') :* Alcaloides piridoxazepínicos ([[Calvina]], ''[[Calvia]]'') '''Familia [[Staphylinidae]]:''' Alcaloides pirrolidínicos ([[Estenusina|Estenusines]]; ''[[Stenus]]'') |[[Ficheru:ESTENUSINA.png|centro|150px|Estenusina]] '''Estenusina''' [[Ficheru:Hippodamine.png|centro|130px|Estenusina]] '''Hipodamina''' |- |[[Himenoptera]] |'''Familia [[Crabronidae]]:''' :* Alcaloides derivaos de la [[espermina]] ([[Filantotoxina|Filantotoxines]]; ''[[Philanthus]]'') '''Familia [[Formicidae]]:''' :* Dimetilpirrolidinas (''[[Solenopsis]]'', ''[[Monomorium]]'') :* Alcaloides pirroloindolizínicos ([[Mirmicarina|Mirmicarines]], [[monomorina]]; ''[[Myrmicaria]]'') :* Alcaloides pirazínicos (2,5-Dimetil-3-alquilpirazinas, 2,6-Dimetil-3-alquilpirazinas; ''[[Odomanchus]]'', ''[[Calomyrmex]]'', ''[[Wasmannia]]'', ''[[Atta]]'', ''[[Myrmica]]'', ''[[Tetramorium]]'') '''Familia [[Vespidae]]:''' :* Acedos imídicos del imidazol ([[Polibiósido]]; ''[[Polybia]]'') | |- |[[Lepidoptera]] |'''Familia [[Pieridae]]:''' :* Pigmentos tetrapirrólicos ([[Pterobilina]]; ''[[Pieris]]'', ''[[Catopsilia]]'') '''Familia [[Gelechiidae]]:''' :* Alcaloides pirimidínicos ([[Clitosina]]; ''[[Pectinophora]]'') '''Familia Arctiidae''' :* Alcaloides dihidropirrolizidínicos ([[Hidroxidanaidal]]; ''[[Cisseps]]'', ''[[Creatonotos]]''; ''[[Estigmene]]''; ''[[Phragmatobia]]'') '''Familia Nymphalidae''' :* Alcaloides dihidropirrolizidínicos ([[Danaidona]]; ''[[Danaus]]'') '''Familia Saturniidae''' :* Pigmentos derivaos del porfibilinógeno ([[Forcabilina]]; ''[[Rhodinia]]'') | |- |Rowspan = "2"|[[Diplopoda]] |[[Glomerida]] |'''Familia [[Glomeridae]]:''' :* Alcaloides quinazolínicos ([[Glomerina]]; ''[[Glomeris]]'') |[[Imaxe:Glomerin.svg|centro|100px]] '''Glomerina''' |- |[[Polyzoniida]] |'''Familia [[Polyzonidae]]:''' :* Alcaloides Espiropentanopirrolizidínicos ([[Nitropolizonamina]]; ''[[Polyzonium]]'') |[[Imaxe:NITROPOLIZONAMINA.png|centro|130px]] '''Nitropolizonamina''' |- |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Echinodermata]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |[[Crinoidea]] |[[Comatulida]] |'''Familia Himerometridae''' :* Alcaloides tipu [[aerotionina]] (''[[Himerometra]]'') |[[Ficheru:Homoaerothinine.png|centro|285px]] '''Homoaerotionina''' |- |[[Stelleroidea]] |[[Ophiurida]] |'''Familia Ophiocomidae''' :* Alcaloides indoloquinazolínicos ([[Ofiuroidina]]; ''[[Ophiocoma]]'') |[[Ficheru:Ophiuroidine.png|200px|centru]] '''Ofiuroidina''' |- |} {| Class = "wikitable" | Colspan = "4" align = "center" bgcolor = "# DADADA" |'''''Phylum [[Chordata]]''''' |- !Clase !Orde !Families !Exemplos |- |Rowspan = "4"|[[Ascidiacea]] |[[Enterogona]] |'''Familia [[Polyclinidae]]:''' :* Pseudoalcaloides [[ciclofano|ciclofánicos]] azafluorénicos ([[Haouamina|Haouamines]]; ''[[Aplidium]]''). :* Alcaloides dioxotiazínicos ([[Ascidiatiazona A]] y [[ascidiatiazona B|B]]; ''[[Aplidium]]''). :* Alcaloides pirimidilindólicos ([[Meridianina|Meridianines]]; ''[[Aplidium]]'') '''Familia [[Clavelinidae]]:''' :* Alcaloides quinofenantrolínicos ([[Ascididemina]]; ''[[Cystodytes]]'') :* Alcaloides ß-carbolínicos derivaos de la triptamina cola cisteína ([[Eudistomina|Eudistomines]]; ''[[Eudistoma]]'') :* Alcaloides 1-pirrolil-ß-carbolínicos ([[eudistominas]] A y M; ''[[Eudistoma]]''). '''Familia [[Perophoridae]]:''' :* Dímeros de tetrahidroisoquinolinas tipu [[ecteinascidina]] (''[[Ecteinascidia]]'') '''Familia [[Pseudodistomidae]]:''' :* Alcaloides tetrahidro-β-carbolínicos ([[arborescidina|arborescidines]]; ''[[Pseudodistoma]]''). |[[Ficheru:HAOUAMINAS.png|centro|200px]] '''Haouaminas''' [[Ficheru:Ascidiathiazone B.png|centro|160px]] '''Ascidiatiazona B''' |- |[[Phlebobranchia]] |'''Familia [[Diazonidae]]''' :* Alcaloides oxazólicos ([[Diazonamida|Diazonamides]]; ''[[Diazona]]'') |[[Ficheru:Diazonamide A.png|300px|centru]] '''Diazonamida A''' |- |[[Aplousobranchia]] |'''Familia [[Didemnidae]]:''' :* Alcaloides quinofenantrolínicos ([[Ascididemina]]; ''[[Didemnum]]'') :* Alcaloides cromanoindolizínicos ([[Lamelarina|Lamelarines]]; ''[[Didemnum]]'') :* Alcaloides indolilimidalilmaleimídicos ([[Didemnimida|Didemnimides]]; ''[[Didemnum]]'') :* Alcaloides imidazocarbazólicos ([[Granulatimida|Granulatimides]]; ''[[Didemnum]]'') '''Familia Polycitoridae''' : Dímeros esteroidales pirazínicos ([[Riterazina|Riterazines]]; ''[[Ritterella]]'') |[[Ficheru:Ascididemina.png|centro|180px]] '''Ascididemina''' [[Ficheru:Ritterazina M.png|centro|500px]] '''Riterazina M''' |- |[[Stolidobranchia]] |'''Familia Styelidae:''' :* Alcaloides imidazólicos ([[Policarpina]]; ''[[Polycarpus]]'') :* Alcaloides α-carbolínicos ([[Grossularina|Grossularines]]; ''[[Polycarpus]]'') |[[Ficheru:Policarpina_(Imidazol).png|centro|240px]] '''Policarpina''' |- |Rowspan = "2"|[[Amphibia]] |[[Caudata]] |'''Familia [[Salamandridae]]:''' :* Pseudoalcaloide azepínico alcaloidal ([[Samandarina]]; ''[[Sacavera]]'') |[[Ficheru:Samandarin.svg|centro|180px]] '''Samandarina''' |- |[[Anura]] |'''Familia [[Dendrobatidae]]:''' :* Pseudoalcaloides esteroides con aniellos de pirrol ([[Batraciotoxina]]; ''[[(Phyllobates]]'') :* Alcaloides espirociclohexanopiridínicos ([[Histrionicotoxina|Histrionicotoxines]] y espirociclopentanopirrolizidínicos; ''[[Dendrobates]]'') :* Alcaloides pirrolizidínidos y quinolizidínicos ([[Pumiliotoxina|Pumiliotoxines]]; ''[[Pumilio]]'') :* Alcaloides piridinilazabornánicos ([[Epibatidina]]; ''[[Epipedobates]]'') :* Alcaloides espirociclohexanopiperidínicos ([[Histrionicotoxina|Histrionicotoxines]]; ''[[Dendrobates]]''). |[[Ficheru:Histrionicotoxin.png|centro|200px]] '''Histrionicotoxina 283A''' |- |Rowspan = "2"|[[Aves]] |[[Cuculiformes]] |'''Familia [[Musophagidae]]:''' :* Pigmentos tetrapirrólicos ([[Turacina]]; ''[[Tauraco]]'') |[[Ficheru:TURACINA.png|centro|280px]] '''Turacina''' |- |[[Passeriformes]] |'''Familia [[Pachycephalidae]]:''' :* Pseudoalcaloides esteroides con aniellos de pirrol ([[Batraciotoxina]]; ''[[Pitohui]]'') |[[Ficheru:Batrachotoxin skeletal.svg|centro|250px]] '''Batraciotoxina''' |- |[[Mammalia]] |[[Carnivora]] |'''Familia [[Mustelidae]]:''' :* Piridinas ([[4-Acetil-3-metilpiridina]]; ''[[Mustela]]'') '''Familia [[Mephitidae]]:''' :* Quinolinas ([[2-Metilquinolina]], [[2-(Mercaptometil)quinolina]]; ''[[Mephitis]]'', ''[[Conepatus]]'') '''Familia [[Canidae]]''' :* Quinolinas ([[Acedu quinurénico]], ''[[Canis]]'') :* Piperidona (''[[Canis]]'') |[[Ficheru:2-(Mercaptomethyl)quinoline.png|centro|135px]] '''2-(Mercaptometil)quinolina''' |- |} == Ver tamién == :* [[Pseudoalcaloide]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Commons|Gallery Alkaloids}} * {{Enllaz rotu|1=importantes/ Llista d'alcaloides importantes |2=http://qbitacora.wordpress.com/2007/08/06/llista-d%27alcaloides |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} en qbitácora (blogue). {{Tradubot|Alcaloide}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Alcaloides|*]] p8ygdvjiop11b97gx5biez93ze2ha7q 0 92581 4379618 4324426 2025-06-26T10:12:00Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379618 wikitext text/x-wiki {{Organización}} '''NASCAR''' fai referencia a les sigles n'inglés de '''National Association for Stock Car Auto Racing''' (''"Asociación Nacional de Carreres d'Automóviles de Serie"'') y, anguaño, representa la [[automovilismu|categoría automovilística]] más comercial y popular de los [[Estaos Xuníos]], y la competición de ''[[stock car|stock cars]]'' ("automóviles de serie") más importante del mundu. Ye miembru del [[Automobile Competition Committee for the United States]]. Ye considerada la categoría más importante del [[Automobile Competition Committee for the United States|automovilismu d'Estaos Xuníos]].<ref>http://collections.library.appstate.edu/stockcar/history</ref> Les marques que na actualidá compiten son: [[Ford Motor Company|Ford]] col [[Ford Fusion]] na [[Copa NASCAR]], y col [[Ford Mustang]] na Xfinity Series; [[Chevrolet]] col [[Chevrolet SS|<span style="color:#0645ad">Chevrolet SS</span>]] na Monster Energy NASCAR Cup Series y na Xfinity Series col [[Chevrolet Camaro]]; [[Toyota]] col [[Toyota Camry]] en dambes . Hai de solliñar que [[Pontiac]] y Dodge tamién solíen participar na competición, sicasí, éstes abandonaron en rexistrando resultancies pocu favorecedores. La particularidá d'estes competiciones básase, principalmente, en que se suelen correr en [[Circuitu oval|circuitos ovales]] y son siempres automóviles de serie, esto ye, automóviles que'l so diseñu básicu ye'l d'un automóvil salíu de fábrica. Anguaño, los automóviles son fabricaos por especialistes basándose nos perfiles y especificaciones detallaos por NASCAR y los motores tán provistos por Toyota, Ford y Chevrolet asegurando un nivel de competición pareyu pa tolos participantes. == Historia == === Carreres tempranes de stock cars === Na década de 1920 y 30, [[Daytona Beach]] fíxose conocida como'l llugar pa establecer récores de velocidá terrestre mundial, suplantando a [[Francia]] y [[Bélxica]] como'l llugar preferíu pa los rexistros de velocidá terrestre, con 8 récores mundiales consecutivos establecíos ente [[1927]] y [[1935]].<ref>{{cita web|url=http://phyvax.ir.miami.edu:8001/curtright/lsr_history.html |títulu=Table of Official Land Speed Record |fechaaccesu=December 24, 2007 |author=Cutright, Thomas |publisher=Department of Physics, [[University of Miami]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080725165919/http://phyvax.ir.miami.edu:8001/curtright/lsr_history.html |archivedate=July 25, 2008 |df= }}</ref><ref>{{cita web|url = http://stars.library.ucf.edu/ahistoryofcentralfloridapodcast/28/|títulu = Episode 27 Leather Cap and Goggles|date = October 1, 2014|fechaaccesu = January 27, 2016|website = A History of Central Florida Podcast|publisher = |last = Dickens|first = Bethany}}</ref> Dempués d'una carrera histórica ente Ransom Olds y Alexander Winton en 1903, la sablera convertir na meca de los entusiastes de les carreres y estableciéronse 15 récores no que se convirtió nel Daytona Beach Road Course ente 1905 y 1935. Cuando Bonneville Salt Flats convertir nel principal allugamientu pa la busca de rexistros de velocidá de la tierra, Daytona Beach convirtiérase en sinónimu d'autos rápidos en 1936.<ref>{{cita noticia |url= http://findarticles.com/p/articles/mi_m0FCQ/is_3_19/ai_110730198 |archive-url= https://web.archive.org/web/20050101235028/http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0FCQ/is_3_19/ai_110730198 |dead-url= yes |archive-date= January 1, 2005 |títulu=Daytona beach: sun-seekers and race car fans flock to this Florida vacation haven |fechaaccesu=December 24, 2007 |author=Williams, Deborah |date= November–December 2003 |work= Travel America |publisher= Travel America}}</ref> Los conductores corrieron nun percorríu de 4.1 milles (6.6 km), que consiste nun tramu de sablera de 1.5-2.0 milles (2.4-3.2 km) como una recta y una carretera angosta frente a la sablera, State Road A1A, como la otra. Los dos rectes taben coneutaes por dos xiros zarraos, fondos y cubiertos de sable en cada estremu. Les carreres de [[Stock Car|Stock Cars]] nos [[Estaos Xuníos]] tienen el so orixe nel contrabandu mientres la Prohibición, cuando los conductores usaben [[güisqui]] de contrabandu fabricáu principalmente na rexón de los Apalaches nos Estaos Xuníos. Bootleggers precisaba distribuyir los sos productos ilícitos, y típicamente usaben vehículos pequeños y rabiones pa safar meyor a la policía. Munchos de los conductores modificaríen los sos automóviles p'ameyorar la velocidá y el manexu, según p'aumentar la capacidá de carga, y a dalgunos encantába-yos la conducción rápida poles serpenteantes carreteres de monte. La derogación de la Prohibición en [[1933]] ensugóse dalgunos de los sos negocios, pero aquel día los suriegos desenvolvieren un gustu pol alcohol illegal, y dellos de los conductores siguieron "corriendo rellumu", esta vegada safando a los "recaldadores" que taben tratando de grabar la so operaciones.<ref>http://collections.library.appstate.edu/stockcar/history</ref> Los autos siguieron ameyorando, y pa fines de la década de [[1940]], les carreres con estos autos realizar por arguyu y ganancies. Estes carreres fueron entretenimientu popular nel sur de los [[Estaos Xuníos]], y tán más estrechamente acomuñaes cola rexón del Condáu de Wilkes en [[Carolina del Norte]]. La mayoría de les carreres nesos díes yeren d'autos modificaos. Los vehículos de la cai fueron allixeraos y reforzaos.<ref name="Hinton-early">{{cita web|url=http://sports.espn.go.com/espn/print?id=4067951&type=blogEntry|títulu=Little Widow made a big impression|last=Hinton|date=April 4, 2009|publisher=ESPN|fechaaccesu=April 30, 2009}}</ref> == El principiu de NASCAR == [[Ficheru:NASCAR.svg|thumb|Anterior logotipu de la NASCAR usáu dende [[1978]] hasta [[2016]].]] Hacia l'añu 1945, cuando EE. XX. recuperar de los efeutos de la Segunda Guerra Mundial y la normalidá tornaba al país, les carreres d'automóviles de serie empezaron a resurdir como eventos que llamaben poderosamente l'atención del públicu. La popularidá llogró que col correr de los años llevar a cabo competiciones d'esti tipu a lo llargo y anchu de los EE.&nbsp;UU., aquel día, cada organizador o pista (llamaos tamién promotores) llevaba la competición lo más xusto posible acorde a la so propia reglamentación. Los eventos ente sigo yeren aisllaos y los pilotos d'una rexón escasamente corríen n'otra so un reglamentu similar. La pauta histórica pa esti deporte tomólo Bill France Sr., promotor de la carrera de [[Daytona International Speedway]] (el primer óvalu asfaltáu y Super Speedway n'Estaos Xuníos) al xunir a los arreyaos principales na primer asociación d'automóviles stock, la Nascar, nacida n'avientu de [[1947]]. Dos meses dempués, el 15 de febreru de [[1948]] apostóse la primer carrera na hestoria de Nascar, esta foi celebrada en Daytona y foi ganada por Rede Byron nun [[Ford Motor Company|Ford]] modificáu. Sicasí, hubo grandes problemes pola falta de gasolina disponible en EE.&nbsp;UU. mientres les guerres mundiales == Principales pistes == Tradicionalmente dende l'añu de [[1949]] Daytona destácase como una de les pistes más importantes de Nascar coles sos famoses [[500 Milles de Daytona]] (namái la so importancia vese superada coles [[500 milles d'Indianapolis]]), constituyida nes enfollagaes sableres de Daytona. L'óvalu reemplazó a la carreres que se corríen nel [[circuitu playeru de Daytona]]. El trazáu de 2,5 milles (4&nbsp;km) de llargor cunta con curves d'un peralte cimeru a los 30 graos, que dexen algamar altes velocidaes. Col pasu del tiempu amestar a ésta les pistes de [[Charlotte Motor Speedway|Charlotte]] en [[Carolina del Norte]], onde se cuerre la prueba más llarga de la temporada, les 600 Milles dende [[1963]] nel [[Charlotte Motor Speedway]]. Más palantre amiéstase la pista de [[Talladega Superspeedway]] en [[Alabama]], que constitúi l'óvalu más llargu de la temporada con más de 4,1 [[km]]. En dicha pista, como en Daytona, les velocidaes son bien altes, debíu tanto al so llargor como a los sos peraltes; por tantu en toles categoríes asítiense-y dos plaques restrictoras de velocidá, que s'asitien sobremanera na boca del carburador torgando que'l motor desenvuelva más potencia dexando a los vehículos cola metá de la mesma nos motores faciendo necesariu'l "Draft" o'l "efeutu de succión". [[Bristol Motor Speedway|Bristol]] en [[Tennessee]] constitúi una de les más interesaes carreres de la temporada siendo una de les más curties de la temporada, a esta pista conózse-y como "Thunder Valley", esta pista cunta tamién cola otra particularidá de que ye un óvalu bien peraltado con variación ente los 26 y 30° anque n'años recién menguó'l so peralte en función de dexar mayor númberu de sobrepasos con una relativa velocidá alta. Nos años 70 tamién entra na escena l'óvalu de [[Pocono Raceway|Pocono]] (qu'en realidá ye un triángulu) cuenta con unu de los trazaos más difíciles y llongures de la temporada, ye asemeyada en tamañu a Daytona, y la postrera gran incorporación que ye [[Circuitu d'Indianápolis|Indianápolis]], l'óvalu míticu integra Nascar dende 1994 depués del rompimientu de la [[IndyCar Series]], dexando una rellación más estrecha ente la [[Indy Racing League]] y la Nascar; en dicha pista apuéstense les [[400 Milles de Brickyard]], llamada asina porque'l circuitu taba fechu orixinalmente de lladriyos, dalgunos de los cualos caltiénense na llinia de meta. Magar correr n'[[óvalu|óvalos]] casi tol añu, tamién cuerren en circuitos mistos. Nel casu del Sprint Cup Series, éstes son [[Infineon Raceway]] en Sonoma, California, y el circuitu de [[Watkins Glen]] en Nueva York, siendo estos 2 los principales trazaos non óvalos de toa Nascar. Na Xfiniti Series correr hasta 2008 tres carreres en circuitos mistos, nel [[Circuit Gilles Villeneuve]], en [[Watkins Glen]] y nel [[Autódromu Hermanos Rodríguez]] en Méxicu (nel que se corrió hasta 2008). Pa 2009 esta fecha ye reemplazada pola carrera nel óvalu de Iowa. Na temporada [[2010]] de l'antigua Nationwide Series corrieron nel trazáu de [[Road America]], que pensaren incorporar al calendariu del Sprint Cup Series.Para [[2016]] amiéstase'l circuitu de [[Mid-Ohio]] na ciudá de [[Lexington_ (Ohio)|Lexington]] nel estáu d'[[Ohio]], igualmente compleméntase a la pista del Elkart Lake en [[Road America]]. == Divisiones principales == * [[Monster Energy NASCAR Cup Series|<span style="color:#0645ad">Monster Energy NASCAR Cup Series</span>]] (Winston hasta'l 2003, Nextel Cup hasta'l 2007 y Spint Cup hasta'l 2016) * [[NASCAR Nationwide Series|Xfinity Series]] (Busch Series hasta'l 2007 y Nationwide series hasta 2014) * [[NASCAR Camping World Truck Series|Camping World Truck Series]] (Craftsman Truck Series hasta 2008) <center></center> == Otres divisiones == * [[NASCAR Méxicu Series]] (enantes Corona Series, Toyota Series ) * [[Nascar Pinty´s Series|<span style="color:#0645ad">Nascar Pinty´s Series</span>]] (enantes Canadian tire series en Canadá) * [[Nascar Whelen Euroseries|<span style="color:#0645ad">Nascar Whelen Euroseries</span>]] (enantes Racecar Euroseries n'Europa) Tamién esisten otres categoríes de [[monoplaza|monoplaces]] que cuerren en circuitos bien distintos a los tradicionales circuitos pavimentados como Daytona, que recibe'l nome de Nascar [[Whelen Modified Tour|<span style="color:#0645ad">Whelen Modified Tour</span>]], estos tienen la particularidá de correr en pistes de folla asemeyáu a los Speedway en motos, estes competiciones facer en pistes ovalaes bien curties casi toes de daqué más de 1/4 de milla, amás cunten col atenuante de la superficie de la pista, que obliga a los pilotos a derrapar casi constantemente talmente que aseméyase al rally; esta fai d'antoxana y como una escuela pa pilotos que quieren entrar a les máximes divisiones de NASCAR. Esta tamién cunta cola carauterística que rescata'l sentimientu sureñu y el calter de la NASCAR primitiva, dau a que nos entamos, los circuitos se parecian a competencies de lo que güei se conoz como "Rallycross". Amás esisten la K&N Pro Series del Este y del Oeste, que son divisionales rexonales de NASCAR que se componen de pistes multivariadas con óvalos y circuitos y ye l'antoxana a la [[Camping World Truck Series|<span style="color:#0645ad">Camping World Truck Series</span>]]. == Campeones == {{AP|Campeones de la Serie NASCAR#NASCAR Sprint Cup|l1=Campeones de la serie NASCAR Sprint Cup}} === [[NASCAR Cup Series|Monster Energy NASCAR Cup Series (MENCS)]] === {| class="wikitable sortable" |- !Añu !Pilotu !Equipu !Númberu, Marca !Victories !Top 10 ![[Pole position|Poles]] !Puntos (marxe) |- | align="center" |'''1949''' |[[Rede Byron|<span style="color:#0645ad">Rede Byron</span>]] |[[Raymond Parks|<span style="color:#0645ad">Raymond Parks</span>]] |align="center"|#22, [[Oldsmobile 88|<span style="color:#0645ad">Oldsmobile 88</span>]] |align="center"|2 |align="center"|4 |align="center"|1 |align="center"|842.5 (117.5) |- | align="center" |'''1950''' |[[Bill Rexford|<span style="color:#0645ad">Bill Rexford</span>]] |[[Julian Buesink|<span style="color:#0645ad">Julian Buesink</span>]] |align="center"|#60, [[Oldsmobile 88|<span style="color:#0645ad">Oldsmobile 88</span>]] |align="center"|1 |align="center"|11 |align="center"|0 |align="center"|1959 (110.5) |- | align="center" |'''1951''' |[[Herb Thomas]] |El mesmu pilotu |align="center"|#92, [[Hudson Hornet]] |align="center"|7 |align="center"|18 |align="center"|4 |align="center"|4208.45 (146.2) |- | align="center" |'''1952''' |[[Tim Flock|<span style="color:#0645ad">Tim Flock</span>]] |[[Ted Chester|<span style="color:#0645ad">Ted Chester</span>]] |align="center"|#91, [[Hudson Hornet]] |align="center"|8 |align="center"|25 |align="center"|4 |align="center"|6858.5 (106) |- | align="center" |'''1953''' |[[Herb Thomas]] |el mesmu pilotu |align="center"|#92, [[Hudson Hornet]] |align="center"|12 |align="center"|31 |align="center"|12 |align="center"|8460 (646) |- | align="center" |'''1954''' |[[Lee Petty]] |el mesmu pilotu |align="center"|#42, [[Chrysler New Yorker]] |align="center"|7 |align="center"|32 |align="center"|3 |align="center"|8649 (283) |- | align="center" |'''1955''' |[[Tim Flock|<span style="color:#0645ad">Tim Flock</span>]] |[[Carl Kiekhaefer|<span style="color:#0645ad">Carl Kiekhaefer</span>]] |align="center"|#300, [[Chrysler 300|<span style="color:#0645ad">Chrysler 300</span>]] |align="center"|18 |align="center"|33 |align="center"|18 |align="center"|9596 (1508) |- | align="center" |'''1956''' |[[Buck Baker|<span style="color:#0645ad">Buck Baker</span>]] |[[Carl Kiekhaefer|<span style="color:#0645ad">Carl Kiekhaefer</span>]] |align="center"|#300B, [[Chrysler 300-B|<span style="color:#0645ad">Chrysler 300-B</span>]] |align="center"|14 |align="center"|39 |align="center"|12 |align="center"|9272 (704) |- | align="center" |'''1957''' |[[Buck Baker|<span style="color:#0645ad">Buck Baker</span>]] |El mesmu pilotu |align="center"|#87, [[Chevrolet]] |align="center"|10 |align="center"|38 |align="center"|6 |align="center"|10716 (760) |- | align="center" |'''1958''' |[[Lee Petty]] |El mesmu pilotu |align="center"|#42, [[Oldsmobile]] |align="center"|7 |align="center"|43 |align="center"|4 |align="center"|12232 (644) |- | align="center" |'''1959''' |[[Lee Petty]] |El mesmu pilotu |align="center"|#42, [[Plymouth]] |align="center"|11 |align="center"|35 |align="center"|2 |align="center"|11792 (1830) |- | align="center" |'''1960''' |[[Rex White|<span style="color:#0645ad">Rex White</span>]] |El mesmu pilotu |align="center"|#4, [[Chevrolet Impala]] |align="center"|6 |align="center"|35 |align="center"|3 |align="center"|21164 (3936) |- | align="center" |'''1961''' |[[Ned Jarrett]] |[[W.G. Holloway, Jr.|<span style="color:#0645ad">W.G. Holloway, Jr.</span>]] |align="center"|#11, [[Chevrolet Impala]] |align="center"|1 |align="center"|34 |align="center"|4 |align="center"|27272 (830) |- | align="center" |'''1962''' |[[Joe Weatherly]] |[[Bud Moore|<span style="color:#0645ad">Bud Moore</span>]] |align="center"|#8, [[Pontiac]] |align="center"|9 |align="center"|45 |align="center"|7 |align="center"|30836 (2396) |- | align="center" |'''1963''' |[[Joe Weatherly]] |[[Bud Moore|<span style="color:#0645ad">Bud Moore</span>]] |align="center"|#8, [[Pontiac]] |align="center"|3 |align="center"|35 |align="center"|6 |align="center"|33398 (2228) |- | align="center" |'''1964''' |[[Richard Petty]] |El mesmu pilotu |align="center"|#43, [[Plymouth Fury|Plymouth Sport Fury]] |align="center"|9 |align="center"|43 |align="center"|8 |align="center"|40252 (5302) |- | align="center" |'''1965''' |[[Ned Jarrett]] |[[Bondy Long|<span style="color:#0645ad">Bondy Long</span>]] |align="center"|#11, [[Ford Galaxie]] |align="center"|13 |align="center"|45 |align="center"|9 |align="center"|38824 (3034) |- | align="center" |'''1966''' |[[David Pearson (pilotu)|David Pearson]] |[[Cotton Owens|<span style="color:#0645ad">Cotton Owens</span>]] |align="center"|#6, [[Dodge Charger]] |align="center"|15 |align="center"|33 |align="center"|7 |align="center"|35638 (1950) |- | align="center" |'''1967''' |[[Richard Petty]] |El mesmu pilotu |align="center"|#43, [[Plymouth Satellite|<span style="color:#0645ad">Plymouth Satellite</span>]] |align="center"|27 |align="center"|40 |align="center"|18 |align="center"|42472 (6028) |- | align="center" |'''1968''' |[[David Pearson (pilotu)|David Pearson]] |[[John Holman (NASCAR)|<span style="color:#0645ad">Holman Moody</span>]] |align="center"|#17, [[Ford Torino]] |align="center"|16 |align="center"|38 |align="center"|12 |align="center"|3499 (126) |- | align="center" |'''1969''' |[[David Pearson (pilotu)|David Pearson]] |[[John Holman (NASCAR)|<span style="color:#0645ad">Holman Moody</span>]] |align="center"|#17, [[Ford Torino Talladega|<span style="color:#0645ad">Ford Torino Talladega</span>]] |align="center"|11 |align="center"|44 |align="center"|14 |align="center"|4170 (357) |- | align="center" |'''1970''' |[[Bobby Isaac|<span style="color:#0645ad">Bobby Isaac</span>]] |[[Nord Krauskopf|<span style="color:#0645ad">Nord Krauskopf</span>]] |align="center"|#71, [[Dodge Charger Daytona|<span style="color:#0645ad">Dodge Charger Daytona</span>]] |align="center"|11 |align="center"|38 |align="center"|13 |align="center"|3911 (51) |- | align="center" |'''1971''' |[[Richard Petty]] |El mesmu pilotu |align="center"|#43, [[Plymouth Satellite|<span style="color:#0645ad">Plymouth Satellite</span>]] |align="center"|21 |align="center"|41 |align="center"|9 |align="center"|4435 (364) |- | align="center" |'''1972''' |[[Richard Petty]] |El mesmu pilotu |align="center"|#43, [[Plymouth Satellite|<span style="color:#0645ad">Plymouth Satellite</span>]] |align="center"|8 |align="center"|28 |align="center"|3 |align="center"|8701.4 (127.9) |- | align="center" |'''1973''' |[[Benny Parsons]] |[[L.G. DeWitt|<span style="color:#0645ad">L.G. DeWitt</span>]] |align="center"|#72, [[Chevrolet Chevelle]] |align="center"|1 |align="center"|21 |align="center"|0 |align="center"|7173.8 (67.15) |- | align="center" |'''1974''' |[[Richard Petty]] |El mesmu pilotu |align="center"|#43, [[Dodge Charger]] |align="center"|10 |align="center"|23 |align="center"|7 |align="center"|5037.75 (567.45) |- | align="center" |'''1975''' |[[Richard Petty]] |El mesmu pilotu |align="center"|#43, [[Dodge Charger]] |align="center"|13 |align="center"|24 |align="center"|3 |align="center"|4783 (722) |- | align="center" |'''1976''' |[[Cale Yarborough]] |[[Junior Johnson]] |align="center"|#11, [[Chevrolet Chevelle]] |align="center"|9 |align="center"|23 |align="center"|2 |align="center"|4644 (195) |- | align="center" |'''1977''' |[[Cale Yarborough]] |[[Junior Johnson]] |align="center"|#11, [[Chevrolet Malibú]] | align="center" |9 |align="center"|27 |align="center"|3 |align="center"|5000 (386) |- | align="center" |'''1978''' |[[Cale Yarborough]] |[[Junior Johnson]] |align="center"|#11, [[Oldsmobile Cutlass]] |align="center"|10 |align="center"|24 |align="center"|8 |align="center"|4841 (474) |- | align="center" |'''1979''' |[[Richard Petty]] |El mesmu pilotu |align="center"|#43, [[Chevrolet Monte Carlo]] |align="center"|5 |align="center"|27 |align="center"|1 |align="center"|4830 (11) |- | align="center" |'''1980''' |[[Dale Earnhardt Sr.]] |[[Rod Osterlund|<span style="color:#0645ad">Rod Osterlund</span>]] |align="center"|#2, [[Chevrolet Monte Carlo]] |align="center"|5 |align="center"|24 |align="center"|0 |align="center"|4661 (19) |- | align="center" |'''1981''' |[[Darrell Waltrip]] |[[Junior Johnson]] |align="center"|#11, [[Buick Regal]] |align="center"|12 |align="center"|25 |align="center"|11 |align="center"|4880 (53) |- | align="center" |'''1982''' |[[Darrell Waltrip]] |[[Junior Johnson]] |align="center"|#11, [[Buick Regal]] |align="center"|12 |align="center"|20 |align="center"|7 |align="center"|4489 (72) |- | align="center" |'''1983''' |[[Bobby Allison]] |[[Bill Gardner|<span style="color:#0645ad">Bill Gardner</span>]] |align="center"|#22, [[Buick Regal]] |align="center"|6 |align="center"|25 |align="center"|0 |align="center"|4667 (47) |- | align="center" |'''1984''' |[[Terry Labonte]] |[[Billy Faigan|<span style="color:#0645ad">Billy Faigan</span>]] |align="center"|#44, [[Chevrolet Monte Carlo]] |align="center"|2 |align="center"|24 |align="center"|2 |align="center"|4508 (65) |- | align="center" |'''1985''' |[[Darrell Waltrip]] |[[Junior Johnson]] |align="center"|#11, [[Chevrolet Monte Carlo]] |align="center"|3 |align="center"|21 |align="center"|4 |align="center"|4292 (101) |- | align="center" |'''1986''' |[[Dale Earnhardt Sr.]] |[[Richard Childress Racing|Richard Childress]] |align="center"|#3, [[Chevrolet Monte Carlo]] |align="center"|5 |align="center"|23 |align="center"|1 |align="center"|4468 (288) |- | align="center" |'''1987''' |[[Dale Earnhardt Sr.]] |[[Richard Childress Racing|Richard Childress]] |align="center"|#3, [[Chevrolet Monte Carlo]] |align="center"|11 |align="center"|24 |align="center"|1 |align="center"|4696 (489) |- | align="center" |'''1988''' |[[Bill Elliott]] |[[Melling Racing|<span style="color:#0645ad">Melling Racing</span>]] |align="center"|#9, [[Ford Thunderbird]] |align="center"|6 |align="center"|22 |align="center"|6 |align="center"|4488 (24) |- | align="center" |'''1989''' |[[Rusty Wallace]] |[[Raymond Beadle|<span style="color:#0645ad">Raymond Beadle</span>]] |align="center"|#27, [[Pontiac Grand Prix]] |align="center"|6 |align="center"|20 |align="center"|4 |align="center"|4176 (12) |- | align="center" |'''1990''' |[[Dale Earnhardt Sr.]] |[[Richard Childress Racing|Richard Childress]] |align="center"|#3, [[Chevrolet Lumina]] |align="center"|9 |align="center"|23 |align="center"|4 |align="center"|4430 (26) |- | align="center" |'''1991''' |[[Dale Earnhardt Sr.]] |[[Richard Childress Racing|Richard Childress]] |align="center"|#3, [[Chevrolet Lumina]] | align="center" |4 |align="center"|21 |align="center"|0 |align="center"|4287 (195) |- | align="center" |'''1992''' |[[Alan Kulwicki]] |El mesmu pilotu |align="center"|#7, [[Ford Thunderbird]] |align="center"|2 |align="center"|17 |align="center"|6 |align="center"|4078 (10) |- | align="center" |'''1993''' |[[Dale Earnhardt Sr.]] |[[Richard Childress Racing|Richard Childress]] |align="center"|#3, [[Chevrolet Lumina]] |align="center"|6 |align="center"|21 |align="center"|2 |align="center"|4526 (80) |- | align="center" |'''1994''' |[[Dale Earnhardt Sr.]] |[[Richard Childress Racing|Richard Childress]] |align="center"|#3, [[Chevrolet Lumina]] |align="center"|4 |align="center"|25 |align="center"|2 |align="center"|4694 (444) |- | align="center" |'''1995''' |[[Jeff Gordon]] |[[Hendrick Motorsports|Hendrick]] |align="center"|#24, [[Chevrolet Monte Carlo]] |align="center"|7 |align="center"|23 |align="center"|8 |align="center"|4614 (34) |- | align="center" |'''1996''' |[[Terry Labonte]] |[[Hendrick Motorsports|Hendrick]] |align="center"|#5, [[Chevrolet Monte Carlo]] |align="center"|2 |align="center"|24 |align="center"|4 |align="center"|4657 (37) |- | align="center" |'''1997''' |[[Jeff Gordon]] |[[Hendrick Motorsports|Hendrick]] |align="center"|#24, [[Chevrolet Monte Carlo]] |align="center"|10 |align="center"|23 |align="center"|1 |align="center"|4710 (14) |- | align="center" |'''1998''' |[[Jeff Gordon]] |[[Hendrick Motorsports|Hendrick]] |align="center"|#24, [[Chevrolet Monte Carlo]] |align="center"|13 |align="center"|28 |align="center"|7 |align="center"|5328 (364) |- | align="center" |'''1999''' |[[Dale Jarrett]] |Robert Yates |align="center"|#88, [[Ford Taurus]] |align="center"|4 |align="center"|29 |align="center"|0 |align="center"|5262 (201) |- | align="center" |'''2000''' |[[Bobby Labonte]] |[[Joe Gibbs Racing|Joe Gibbs]] |align="center"|#18, [[Pontiac Grand Prix]] |align="center"|4 |align="center"|24 |align="center"|2 |align="center"|5130 (265) |- | align="center" |'''2001''' |[[Jeff Gordon]] |[[Hendrick Motorsports|Hendrick]] |align="center"|#24, [[Chevrolet Monte Carlo]] |align="center"|6 |align="center"|24 |align="center"|6 |align="center"|5112 (349) |- | align="center" |'''2002''' |[[Tony Stewart]] |[[Joe Gibbs Racing|Joe Gibbs]] |align="center"|#20, [[Pontiac Grand Prix]] |align="center"|3 |align="center"|21 |align="center"|2 |align="center"|4800 (63) |- | align="center" |'''2003''' |[[Matt Kenseth]] |[[Roush Fenway Racing|Roush]] |align="center"|#17, [[Ford Taurus]] |align="center"|1 |align="center"|25 |align="center"|0 |align="center"|5022 (90) |- | align="center" |'''2004''' |[[Kurt Busch]] |[[Roush Fenway Racing|Roush]] |align="center"|#97, [[Ford Taurus]] |align="center"|3 |align="center"|21 |align="center"|1 |align="center"|6506 (8) |- | align="center" |'''2005''' |[[Tony Stewart (NASCAR)|Tony Stewart]] |[[Joe Gibbs Racing|Joe Gibbs]] |align="center"|#20, [[Chevrolet Monte Carlo]] |align="center"|5 |align="center"|25 |align="center"|3 |align="center"|6533 (35) |- | align="center" |'''2006''' |[[Jimmie Johnson]] |[[Hendrick Motorsports|Hendrick]] |align="center"|#48, [[Chevrolet Monte Carlo SS|<span style="color:#0645ad">Chevrolet Monte Carlo SS</span>]] |align="center"|5 |align="center"|24 |align="center"|1 |align="center"|6475 (56) |- | align="center" |'''2007''' |[[Jimmie Johnson]] |[[Hendrick Motorsports|Hendrick]] |align="center"|#48, [[Chevrolet Monte Carlo SS|<span style="color:#0645ad">Chevrolet Monte Carlo SS</span>]] |align="center"|10 |align="center"|24 |align="center"|4 |align="center"|6723 (77) |- | align="center" |'''2008''' |[[Jimmie Johnson]] |[[Hendrick Motorsports|Hendrick]] |align="center"|#48, [[Chevrolet Impala SS|<span style="color:#0645ad">Chevrolet Impala SS</span>]] |align="center"|7 |align="center"|22 |align="center"|6 |align="center"|6684 (69) |- | align="center" |[[Temporada 2009 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2009''']] |[[Jimmie Johnson]] |[[Hendrick Motorsports|Hendrick]] |align="center"|#48, [[Chevrolet Impala SS|<span style="color:#0645ad">Chevrolet Impala SS</span>]] |align="center"|7 |align="center"|24 |align="center"|4 |align="center"|6652 (141) |- | align="center" |[[Temporada 2010 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2010''']] |[[Jimmie Johnson]] |[[Hendrick Motorsports|Hendrick]] |align="center"|#48, [[Chevrolet Impala SS|<span style="color:#0645ad">Chevrolet Impala SS</span>]] |align="center"|6 |align="center"|23 |align="center"|2 |align="center"|6622 (39) |- | align="center" |[[Temporada 2011 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2011''']] |[[Tony Stewart]] |[[Stewart-Haas Racing|Stewart-Haas]] |align="center"|#14, [[Chevrolet Impala SS|<span style="color:#0645ad">Chevrolet Impala SS</span>]] |align="center"|5 |align="center"|19 |align="center"|1 |align="center"|2403 (0) |- | align="center" |[[Temporada 2012 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2012''']] || [[Brad Keselowski]] |[[Penske Racing|Penske]] |align="center"|#2, [[Dodge Charger]] |align="center"|5 |align="center"|23 |align="center"|0 |align="center"|2400 (39) |- | align="center" |[[Temporada 2013 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2013''']] |[[Jimmie Johnson]] |[[Hendrick Motorsports|Hendrick]] |align="center"|#48, [[Chevrolet SS (2014)|Chevrolet SS]] |align="center"|6 |align="center"|24 |align="center"|4 |align="center"|2419 (19) |- |align="center"|[[Temporada 2014 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2014''']] |[[Kevin Harvick]] |[[Stewart-Haas Racing|Stewart-Haas]] |align="center"|#4, [[Chevrolet SS (2014)|Chevrolet SS]] |align="center"|5 |align="center"|20 |align="center"|8 |align="center"|5043 (1) |- |align="center"|[[Temporada 2015 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2015''']] |[[Kyle Busch]] |[[Joe Gibbs]] |align="center"|#18, [[Toyota Camry]] |align="center"|5 |align="center"|16 |align="center"|1 |align="center"|5043 (1) |- |align="center"|[[Temporada 2016 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2016''']] |[[Jimmie Johnson]] |[[Hendrick Motorsports|Hendrick]] |align="center"|#48, [[Chevrolet SS (2014)|Chevrolet SS]] |align="center"|5 |align="center"|16 |align="center"|1 |align="center"|5040 (3) |} ==== Númberu de Títulos por pilotos (Sprint Cup Series) ==== {{AP|Campeones de la Serie NASCAR#Númberu de Títulos por pilotos (Sprint Cup Series)|l1=Títulos per pilotu (NASCAR Sprint Cup Series)}} {| class="wikitable sortable" |- !Pilotu !Total !Temporaes |- |[[Richard Petty]] |align="center" align="center"|7 |1964, 1967, 1971, 1972, 1974, 1975, 1979 |- |[[Dale Earnhardt]] |align="center" align="center"|7 |1980, 1986, 1987, 1990, 1991, 1993, 1994 |- |[[Jimmie Johnson]] | align="center" |7 |[[2006]], [[2007]], [[2008]], [[Temporada 2009 de la NASCAR Sprint Cup Series|2009]], [[Temporada 2010 de la NASCAR Sprint Cup Series|2010]], [[Temporada 2013 de la NASCAR Sprint Cup Series|2013]], [[Temporada 2016 de la NASCAR Sprint Cup Series|2016]] |- |[[Jeff Gordon]] |align="center" valign="center"|4 |[[1995]], [[1997]], [[1998]], [[2001]] |- |[[Lee Petty]] |align="center" valign="top"|3 |1954, 1958, 1959 |- |[[David Pearson (pilotu)|David Pearson]] |align="center" valign="top"|3 |1966, 1968, 1969 |- |[[Cale Yarborough]] |align="center" valign="top"|3 |1976, 1977, 1978 |- |[[Darrell Waltrip]] |align="center" valign="top"|3 |[[1981]], [[1982]], [[1985]] |- |[[Tony Stewart]] |align="center" valign="top"|3 |[[2002]], [[2005]], [[Temporada 2011 de la NASCAR Sprint Cup Series|2011]] |- |[[Herb Thomas]] |align="center" valign="top"|2 |1951, 1953 |- |[[Tim Flock|<span style="color:#0645ad">Tim Flock</span>]] |align="center" valign="top"|2 |1952, 1955 |- |[[Buck Baker|<span style="color:#0645ad">Buck Baker</span>]] |align="center" valign="top"|2 |1956, 1957 |- |[[Joe Weatherly]] |align="center" valign="top"|2 |1962, 1963 |- |[[Ned Jarrett]] |align="center" valign="top"|2 |1961, 1965 |- |[[Terry Labonte]] |align="center" valign="top"|2 |1984, 1996 |- |[[Rede Byron|<span style="color:#0645ad">Rede Byron</span>]] |align="center" valign="top"|1 |1949 |- |[[Bill Rexford|<span style="color:#0645ad">Bill Rexford</span>]] |align="center" valign="top"|1 |1950 |- |[[Rex White|<span style="color:#0645ad">Rex White</span>]] |align="center" valign="top"|1 |1960 |- |[[Bobby Isaac|<span style="color:#0645ad">Bobby Isaac</span>]] |align="center" valign="top"|1 |1970 |- |[[Benny Parsons]] |align="center" valign="top"|1 |1973 |- |[[Bobby Allison]] |align="center" valign="top"|1 |1983 |- |[[Bill Elliott]] |align="center" valign="top"|1 |1988 |- |[[Rusty Wallace]] |align="center" valign="top"|1 |1989 |- |[[Alan Kulwicki]] |align="center" valign="top"|1 |1992 |- |[[Dale Jarrett]] |align="center" valign="top"|1 |1999 |- |[[Bobby Labonte]] |align="center" valign="top"|1 |[[2000]] |- |[[Matt Kenseth]] |align="center" valign="top"|1 |[[2003]] |- |[[Kurt Busch]] |align="center" valign="top"|1 |[[2004]] |- |[[Brad Keselowski]] |align="center" valign="top"|1 |[[Temporada 2012 de la NASCAR Sprint Cup Series|2012]] |- |[[Kevin Harvick]] |align="center" valign="top"|1 |[[Temporada 2014 de la NASCAR Sprint Cup Series|2014]] |- |[[Kyle Busch]] |align="center" valign="top"|1 ||[[Temporada 2015 de la NASCAR Sprint Cup Series|2015]] |} === [[NASCAR Xfinity Series]] === {{AP|Campeones de la Serie NASCAR#NASCAR Nationwide Series|l1=Campeones de la serie NASCAR Nationwide Series}} ==== Antes de la era Busch Grand National Series ==== * ('''*''') ''Cabo citar qu'esta ye la era semi-profesional, yá que a partir de 1982 reconozse oficialmente la so profesionalización de dicha serie, enantes, yera considerada una serie preparada pa los pilotos qu'entá nun teníen esperiencia en coches Stock, y yera de calter más rexonalista.'' {{Columnes}} '''NASCAR Sportsman División (1950-1967)''' * 1950: [[Mike Klapak|<span style="color:#0645ad">Mike Klapak</span>]] * 1951: [[Mike Klapak|<span style="color:#0645ad">Mike Klapak</span>]] * 1952: [[Mike Klapak|<span style="color:#0645ad">Mike Klapak</span>]] * 1953: [[Johnny Roberts|<span style="color:#0645ad">Johnny Roberts</span>]] * 1954: [[Danny Graves|<span style="color:#0645ad">Danny Graves</span>]] * 1955: [[Billy Myers|<span style="color:#0645ad">Billy Myers</span>]] * 1956: [[Ralph Earnhardt|<span style="color:#0645ad">Ralph Earnhardt</span>]] * 1957: [[Ned Jarrett]] * 1958: [[Ned Jarrett]] * 1959: [[Rick Henderson|<span style="color:#0645ad">Rick Henderson</span>]] * 1960: [[Bill Wimble|<span style="color:#0645ad">Bill Wimble</span>]] * 1961: [[Dick Nephew|<span style="color:#0645ad">Dick Nephew</span>]] * 1962: [[Rene Charland|<span style="color:#0645ad">Rene Charland</span>]] * 1963: [[Rene Charland|<span style="color:#0645ad">Rene Charland</span>]] * 1964: [[Rene Charland|<span style="color:#0645ad">Rene Charland</span>]] * 1965: [[Rene Charland|<span style="color:#0645ad">Rene Charland</span>]] * 1966: [[Don MacTavish|<span style="color:#0645ad">Don MacTavish</span>]] * 1967: [[Pete Hamilton|<span style="color:#0645ad">Pete Hamilton</span>]] {{Nueva columna}} '''NASCAR Late Model Sportsman División (1968-1981)''' * 1968: [[Joe Thurman|<span style="color:#0645ad">Joe Thurman</span>]] * 1969: [[Rede Farmer|<span style="color:#0645ad">Rede Farmer</span>]] * 1970: [[Rede Farmer|<span style="color:#0645ad">Rede Farmer</span>]] * 1971: [[Rede Farmer|<span style="color:#0645ad">Rede Farmer</span>]] * 1972: [[Jack Ingram|<span style="color:#0645ad">Jack Ingram</span>]] * 1973: [[Jack Ingram|<span style="color:#0645ad">Jack Ingram</span>]] * 1974: [[Jack Ingram|<span style="color:#0645ad">Jack Ingram</span>]] * 1975: [[L. D. Ottinger|<span style="color:#0645ad">L. D. Ottinger</span>]] * 1976: [[L. D. Ottinger|<span style="color:#0645ad">L. D. Ottinger</span>]] * 1977: [[Butch Lindley|<span style="color:#0645ad">Butch Lindley</span>]] * 1978: [[Butch Lindley|<span style="color:#0645ad">Butch Lindley</span>]] * 1979: [[Gene Glover|<span style="color:#0645ad">Gene Glover</span>]] * 1980: [[Morgan Shepherd]] * 1981: [[Tommy Ellis|<span style="color:#0645ad">Tommy Ellis</span>]] {{Final columnes}} ==== D'era NASCAR Late Model Sportsman Series (1982-1983; auspiciado por Budweiser), NASCAR Busch Grand National Series (1984-2003; auspiciado por Busch) a la NASCAR Nationwide Series(2008-2014) y NASCAR Xfinity series na actualidá ==== * '' ('''**''') Oficialmente dase estatus de segunda serie nacional dende 1982, polo qu'esta ye considerada la segunda serie más antigua delantre de la Truck Series.'' {| class="wikitable sortable" |- !Añu !Pilotu campeón !Equipu !Númberu del coche !Marca !Victories !Top 10 ![[Pole position|Poles]] !Puntos (marxe) |- | align="center" |'''1982''' |[[Jack Ingram (NASCAR)|<span style="color:#0645ad">Jack Ingram</span>]] |El mesmu pilotu |align="center"|11 |align="center"|[[Pontiac]] |align="center"|7 |align="center"|24 |align="center"|1 |align="center"|4495 (47) |- | align="center" |'''1983''' |[[Sam Ard|<span style="color:#0645ad">Sam Ard</span>]] |Howard Thomas |align="center"|00 |align="center"|[[Oldsmobile]] |align="center"|10 |align="center"|30 |align="center"|10 |align="center"|5454 (84) |- | align="center" |'''1984''' |[[Sam Ard|<span style="color:#0645ad">Sam Ard</span>]] |Howard Thomas |align="center"|00 |align="center"|[[Oldsmobile]] |align="center"|8 |align="center"|26 |align="center"|7 |align="center"|4552 (426) |- | align="center" |'''1985''' |[[Jack Ingram (NASCAR)|<span style="color:#0645ad">Jack Ingram</span>]] |El mesmu pilotu |align="center"|11 |align="center"|[[Pontiac]] |align="center"|5 |align="center"|22 |align="center"|2 |align="center"|4106 (29) |- | align="center" |'''1986''' |[[Larry Pearson|<span style="color:#0645ad">Larry Pearson</span>]] |[[David Pearson (pilotu)|David Pearson]] |align="center"|21 |align="center"|[[Pontiac]] |align="center"|1 |align="center"|24 |align="center"|1 |align="center"|4514 (7) |- | align="center" |'''1987''' |[[Larry Pearson|<span style="color:#0645ad">Larry Pearson</span>]] |[[David Pearson (pilotu)|David Pearson]] |align="center"|21 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|6 |align="center"|20 |align="center"|3 |align="center"|3959 (394) |- | align="center" |'''1988''' |[[Tommy Ellis|<span style="color:#0645ad">Tommy Ellis</span>]] |John Jackson |align="center"|99 |align="center"|[[Buick]] |align="center"|3 |align="center"|20 |align="center"|5 |align="center"|4281 (295) |- | align="center" |'''1989''' |[[Rob Morosu|<span style="color:#0645ad">Rob Morosu</span>]] |Dick Morosu |align="center"|25 |align="center"|[[Oldsmobile]] |align="center"|4 |align="center"|16 |align="center"|7 |align="center"|4001 (55) |- | align="center" |'''1990''' |[[Chuck Bown|<span style="color:#0645ad">Chuck Bown</span>]] |Hubert Hensley |align="center"|63 |align="center"|[[Pontiac]] |align="center"|6 |align="center"|18 |align="center"|4 |align="center"|4372 (200) |- | align="center" |'''1991''' |[[Bobby Labonte]] |El mesmu pilotu |align="center"|44 |align="center"|[[Oldsmobile]] |align="center"|2 |align="center"|21 |align="center"|2 |align="center"|4264 (74) |- | align="center" |'''1992''' |[[Joe Nemechek|<span style="color:#0645ad">Joe Nemechek</span>]] |El mesmu pilotu |align="center"|87 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|2 |align="center"|18 |align="center"|1 |align="center"|4275 (3) |- | align="center" |'''1993''' |[[Steve Grissom|<span style="color:#0645ad">Steve Grissom</span>]] |Wayne Grissom |align="center"|31 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|2 |align="center"|18 |align="center"|0 |align="center"|3846 (253) |- | align="center" |'''1994''' |[[David Green (NASCAR)|<span style="color:#0645ad">David Green</span>]] |[[Bobby Labonte]] |align="center"|44 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|1 |align="center"|14 |align="center"|9 |align="center"|3725 (46) |- | align="center" |'''1995''' |[[Johnny Benson|<span style="color:#0645ad">Johnny Benso</span>]] |Bill Baumgardner |align="center"|74 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|2 |align="center"|19 |align="center"|0 |align="center"|3688 (404) |- | align="center" |'''1996''' |[[Randy LaJoie|<span style="color:#0645ad">Randy LaJoie</span>]] |Bill Baumgardner |align="center"|74 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|5 |align="center"|20 |align="center"|2 |align="center"|3714 (29) |- | align="center" |'''1997''' |[[Randy LaJoie|<span style="color:#0645ad">Randy LaJoie</span>]] |Bill Baumgardner |align="center"|74 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|5 |align="center"|21 |align="center"|2 |align="center"|4381 (266) |- | align="center" |'''1998''' |[[Dale Earnhardt, Jr.]] |[[Dale Earnhardt Inc.|<span style="color:#0645ad">Dale Earnhardt Inc.</span>]] |align="center"|3 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|7 |align="center"|22 |align="center"|3 |align="center"|4469 (48) |- | align="center" |'''1999''' |[[Dale Earnhardt, Jr.]] |[[Dale Earnhardt Inc.|<span style="color:#0645ad">Dale Earnhardt Inc.</span>]] |align="center"|3 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|6 |align="center"|22 |align="center"|3 |align="center"|4647 (280) |- | align="center" |'''2000''' |[[Jeff Green (NASCAR)|<span style="color:#0645ad">Jeff Green</span>]] |Greg Pollex |align="center"|10 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|6 |align="center"|27 |align="center"|7 |align="center"|5005 (616) |- | align="center" |'''2001''' |[[Kevin Harvick]] |[[Richard Childress Racing|Richard Childress]] |align="center"|2 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|5 |align="center"|24 |align="center"|4 |align="center"|4813 (124) |- | align="center" |'''2002''' |[[Greg Biffle]] |[[Roush Racing|Roush]] |align="center"|60 |align="center"|[[Ford Motor Company|Ford]] |align="center"|4 |align="center"|25 |align="center"|5 |align="center"|4924 (280) |- | align="center" |'''2003''' |[[Brian Vickers|<span style="color:#0645ad">Brian Vickers</span>]] |[[Hendrick Motorsports]] |align="center"|5 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|3 |align="center"|21 |align="center"|1 |align="center"|4637 (14) |- | align="center" |'''2004''' |[[Martin Truex Jr.]] |[[Chance 2 Motorsports|<span style="color:#0645ad">Chance 2 Motorsports</span>]] |align="center"|8 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|6 |align="center"|26 |align="center"|7 |align="center"|5173 (230) |- | align="center" |'''2005''' |[[Martin Truex Jr.]] |[[Dale Earnhardt Inc.|<span style="color:#0645ad">Dale Earnhardt Inc.</span>]] |align="center"|8 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|6 |align="center"|22 |align="center"|3 |align="center"|4937 (68) |- | align="center" |'''2006''' |[[Kevin Harvick]] |[[Richard Childress Racing|Richard Childress]], [[Kevin Harvick Inc.|<span style="color:#0645ad">Kevin Harvick Inc.</span>]]<ref>Harvick apostó cuatro carreres y coronóse campeón nel so [[coche propiu|<span style="color:#0645ad">coche propiu</span>]] #33.</ref> |align="center"|21, 33 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|9 |align="center"|32 |align="center"|1 |align="center"|5648 (824) |- | align="center" |'''2007''' |[[Carl Edwards]] |[[Roush Racing|Roush-Fenway]] |align="center"|60 |align="center"|[[Ford]] |align="center"|4 |align="center"|21 |align="center"|0 |align="center"|4805 (618) |- | align="center" |'''2008''' |[[Clint Bowyer]] |[[Richard Childress Racing|Richard Childress]] |align="center"|2 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|1 |align="center"|29 |align="center"|0 |align="center"|5132 (21) |- | align="center" |'''2009''' |[[Kyle Busch]] |[[Joe Gibbs Racing|Joe Gibbs]] |align="center"|18 |align="center"|[[Toyota]] |align="center"|9 |align="center"|30 |align="center"|3 |align="center"|5682 (210) |- | align="center" |'''2010''' |[[Brad Keselowski]] |[[Penske Racing|Penske]] |align="center"|22 |align="center"|[[Dodge]] |align="center"|6 |align="center"|29 |align="center"|5 |align="center"|5639 (445) |- | align="center" |'''2011''' |[[Ricky Stenhouse, Jr.]] |[[Roush Racing|Roush-Fenway]] |align="center"|6 |align="center"|[[Ford]] |align="center"|2 |align="center"|26 |align="center"|3 |align="center"|1,222 (45) |- | align="center" |'''2012''' |[[Ricky Stenhouse, Jr.]] |[[Roush Racing|Roush-Fenway]] |align="center"|6 |align="center"|[[Ford]] |align="center"|6 |align="center"|26 |align="center"|4 |align="center"|1251 (23) |- |align="center"|'''[[Temporada 2013 de la NASCAR Nationwide Series|2013]]''' |[[Austin Dillon]] |[[Richard Childress Racing|Richard Childress]] |align="center"|3 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|0 |align="center"|22 |align="center"|7 |align="center"|1180 (3) |- |align="center"|'''2014''' |[[Chase Elliott]] |[[JR Motorsports|<span style="color:#0645ad">JR Motorsports</span>]] |align="center"|9 |align="center"|[[Chevrolet]] |align="center"|3 |align="center"|26 |align="center"|2 |align="center"|1213 (42) |- |align="center"|'''2015''' |[[Chris Buescher|<span style="color:#0645ad">Chris Buescher</span>]] |[[Roush Fenway Racing|Roush-Fenway]] |align="center"|60 |align="center"|[[Ford Motor Company|Ford]] |align="center"|2 |align="center"|20 |align="center"|0 |align="center"|1190 (15) |- |align="center"|'''2016''' |[[Daniel Suárez (pilotu)|Daniel Suarez]] |[[Joe Gibbs Racing]] |align="center"|19 |align="center"|[[Toyota]] |align="center"|3 |align="center"|27 |align="center"|3 |align="center"|4040(2) |} ==== Númberu de Títulos por pilotos (Nationwide Series) ==== {{AP|Campeones de la Serie NASCAR#Númberu de Títulos por pilotos (Nationwide Series)|l1=Títulos per pilotu (NASCAR Nationwide Series)}} * ''('''*''') Namái cunta a partir de la serie Busch Grand National Series hasta l'actualidá).'' {| class="wikitable sortable" |- !Pilotu !Total !Temporaes |- |[[Sam Ard|<span style="color:#0645ad">Sam Ard</span>]] |align="center"|2 |1983, 1984 |- |[[Jack Ingram|<span style="color:#0645ad">Jack Ingram</span>]] |align="center"|2 |1982, 1985 |- |[[Larry Pearson|<span style="color:#0645ad">Larry Pearson</span>]] |align="center"|2 |1986, 1987 |- |[[Randy LaJoie|<span style="color:#0645ad">Randy LaJoie</span>]] |align="center"|2 |[[1996]], [[1997]] |- |[[Dale Earnhardt, Jr.]] |align="center"|2 |[[1998]], [[1999]] |- |[[Kevin Harvick]] |align="center"|2 |[[2001]], [[2006]] |- |[[Martin Truex, Jr.]] |align="center"|2 |[[2004]], [[2005]] |- |[[Ricky Stenhouse, Jr.]] |align="center"|2 |[[2011]], [[2012]] |- |[[Tommy Ellis|<span style="color:#0645ad">Tommy Ellis</span>]] |align="center"|1 |1988 |- |[[Rob Morosu|<span style="color:#0645ad">Rob Morosu</span>]] |align="center"|1 |1989 |- |[[Chuck Bown|<span style="color:#0645ad">Chuck Bown</span>]] |align="center"|1 |[[1990]] |- |[[Bobby Labonte]] |align="center"|1 |[[1991]] |- |[[Joe Nemechek|<span style="color:#0645ad">Joe Nemechek</span>]] |align="center"|1 |[[1992]] |- |[[Steve Grissom|<span style="color:#0645ad">Steve Grissom</span>]] |align="center"|1 |[[1993]] |- |[[David Green|<span style="color:#0645ad">David Green</span>]] |align="center"|1 |[[1994]] |- |[[Johnny Benson|<span style="color:#0645ad">Johnny Benson</span>]] |align="center"|1 |[[1995]] |- |[[Jeff Green|<span style="color:#0645ad">Jeff Green</span>]] |align="center"|1 |[[2000]] |- |[[Greg Biffle]] |align="center"|1 |[[2002]] |- |[[Brian Vickers|<span style="color:#0645ad">Brian Vickers</span>]] |align="center"|1 |[[2003]] |- |[[Carl Edwards]] |align="center"|1 |[[2007]] |- |[[Clint Bowyer]] |align="center"|1 |[[2008]] |- |[[Kyle Busch]] |align="center"|1 |[[2009]] |- |[[Brad Keselowski]] |align="center"|1 |[[2010]] |- |[[Austin Dillon]] |align="center"|1 |[[Temporada 2013 de la NASCAR Nationwide Series|2013]] |- |[[Chase Elliott]] |align="center"|1 |[[2014]] |- |[[Chris Buescher|<span style="color:#0645ad">Chris Buescher</span>]] |align="center"|1 |[[2015]] |- |[[Daniel Suárez (pilotu)|Daniel Suarez]] |align="center"|1 |[[2016]] |} === [[NASCAR Truck Series|NASCAR Camping World Truck Series]] === {{AP|Campeones de la Serie NASCAR#NASCAR Camping World Truck Series|l1=Campeones de la serie NASCAR Camping World Truck Series}} {| {{tablaguapa}} |- !Añu !Pilotu campeón !Equipu !Númberu/Marca !Victories !Top 10 ![[Pole position|Poles]] !Puntos (marxe) |- | align="center" |'''1995''' |[[Mike Skinner|<span style="color:#0645ad">Mike Skinner</span>]] |[[Richard Childress Racing|Richard Childress]] |align="center"|#3, [[Chevrolet]] |align="center"|8 |align="center"|18 |align="center"|7 |align="center"|3224 (126) |- | align="center" |'''1996''' |[[Ron Hornaday|<span style="color:#0645ad">Ron Hornaday</span>]] |[[Dale Earnhardt]] |align="center"|#16, [[Chevrolet]] |align="center"|4 |align="center"|23 |align="center"|2 |align="center"|3831 (53) |- | align="center" |'''1997''' |[[Jack Sprague|<span style="color:#0645ad">Jack Sprague</span>]] |[[Hendrick Motorsports|Rick Hendrick]] |align="center"|#24, [[Chevrolet]] |align="center"|3 |align="center"|23 |align="center"|5 |align="center"|3969 (232) |- | align="center" |'''1998''' |[[Ron Hornaday|<span style="color:#0645ad">Ron Hornaday</span>]] |[[Dale Earnhardt]] |align="center"|#16, [[Chevrolet]] |align="center"|6 |align="center"|22 |align="center"|2 |align="center"|4072 (3) |- | align="center" |'''1999''' |[[Jack Sprague|<span style="color:#0645ad">Jack Sprague</span>]] |[[Hendrick Motorsports|Rick Hendrick]] |align="center"|#24, [[Chevrolet]] |align="center"|3 |align="center"|19 |align="center"|1 |align="center"|3747 (8) |- | align="center" |'''2000''' |[[Greg Biffle]] |[[Roush Fenway Racing|Jack Roush]] |align="center"|#50, [[Ford Motor Company|Ford]] |align="center"|5 |align="center"|18 |align="center"|4 |align="center"|3826 (230) |- | align="center" |'''2001''' |[[Jack Sprague|<span style="color:#0645ad">Jack Sprague</span>]] |[[Hendrick Motorsports|Rick Hendrick]] |align="center"|#24, [[Chevrolet]] |align="center"|4 |align="center"|17 |align="center"|7 |align="center"|3670 (73) |- | align="center" |'''2002''' |[[Mike Bliss|<span style="color:#0645ad">Mike Bliss</span>]] |Xpress |align="center"|#16, [[Chevrolet]] |align="center"|5 |align="center"|18 |align="center"|4 |align="center"|3359 (46) |- | align="center" |'''2003''' |[[Travis Kvapil|<span style="color:#0645ad">Travis Kvapil</span>]] |Xpress |align="center"|#16, [[Chevrolet]] |align="center"|1 |align="center"|22 |align="center"|0 |align="center"|3837 (9) |- | align="center" |'''2004''' |[[Bobby Hamilton|<span style="color:#0645ad">Bobby Hamilton</span>]] |el mesmu pilotu |align="center"|#4, [[Dodge]] |align="center"|4 |align="center"|16 |align="center"|0 |align="center"|3624 (46) |- | align="center" |'''2005''' |[[Ted Musgrave|<span style="color:#0645ad">Ted Musgrave</span>]] |Ultra |align="center"|#1, [[Dodge]] |align="center"|1 |align="center"|15 |align="center"|1 |align="center"|3535 (55) |- | align="center" |'''2006''' |[[Todd Bodine|<span style="color:#0645ad">Todd Bodine</span>]] |[[Stephen Germain|<span style="color:#0645ad">Stephen Germain</span>]] |align="center"|#30, [[Toyota]] |align="center"|3 |align="center"|16 |align="center"|1 |align="center"|3666 (127) |- | align="center" |'''2007''' |[[Ron Hornaday|<span style="color:#0645ad">Ron Hornaday</span>]] |[[Kevin Harvick]] |align="center"|#33, [[Chevrolet]] |align="center"|4 |align="center"|22 |align="center"|1 |align="center"|3982 (54) |- | align="center" |'''2008''' |[[Johnny Benson|<span style="color:#0645ad">Johnny Benson</span>]] |[[Bill Davis|<span style="color:#0645ad">Bill Davis</span>]] |align="center"|#23, [[Toyota]] |align="center"|5 |align="center"|18 |align="center"|3 |align="center"|3725 (7) |- | align="center" |'''2009''' |[[Ron Hornaday|<span style="color:#0645ad">Ron Hornaday</span>]] |[[Kevin Harvick]] |align="center"|#33, [[Chevrolet]] |align="center"|6 |align="center"|20 |align="center"|4 |align="center"|3959 (187) |- | align="center" |[[Temporada 2010 de NASCAR Camping World Truck Series|'''2010''']] |[[Todd Bodine|<span style="color:#0645ad">Todd Bodine</span>]] |[[Stephen Germain|<span style="color:#0645ad">Stephen Germain</span>]] |align="center"|#30, [[Toyota]] |align="center"|4 |align="center"|20 |align="center"|2 |align="center"|3937 (207) |- | align="center" |'''2011''' |[[Austin Dillon]] |[[Richard Childress Racing|Richard Childress]] |align="center"|#3, [[Chevrolet]] |align="center"|2 |align="center"|16 |align="center"|5 |align="center"|888 (6) |- | align="center" |'''2012''' |[[James Buescher|<span style="color:#0645ad">James Buescher</span>]] |[[Turner Motorsports|<span style="color:#0645ad">Turner Motorsports</span>]] |align="center"|#31, [[Chevrolet]] |align="center"|4 |align="center"|14 |align="center"|0 |align="center"|808 (6) |- | align="center" |'''2013''' |[[Matt Crafton|<span style="color:#0645ad">Matt Crafton</span>]] |[[ThorSport Racing|<span style="color:#0645ad">ThorSport Racing</span>]] |align="center"|#88, [[Toyota]] |align="center"|1 |align="center"|19 |align="center"|0 |align="center"|804 (40) |- |align="center"|'''2014''' |[[Matt Crafton|<span style="color:#0645ad">Matt Crafton</span>]] |[[ThorSport Racing|<span style="color:#0645ad">ThorSport Racing</span>]] |align="center"|#88, [[Toyota]] |align="center"|2 |align="center"|17 |align="center"|0 |align="center"|833 (21) |- |align="center"|'''2015''' |[[Erik Jones]] |[[Kyle Busch Motorsports]] |#4, [[Toyota]] |align="center"|3 |align="center"|20 |align="center"|5 |align="center"|899 (15) |- |align="center"|'''2016''' |[[Johnny Sauter|<span style="color:#0645ad">Johnny Sauter</span>]] |[[GMS Racing|<span style="color:#0645ad">GMS Racing</span>]] |#21 [[Chevrolet]] |align="center"|3 |align="center"|19 |align="center"|1 |align="center"|4030 (15) |} ==== Númberu de Títulos por pilotos (Truck Series) ==== {{AP|Campeones de la Serie NASCAR#Númberu de Títulos por pilotos (Truck Series)|l1=Títulos per pilotu (NASCAR Camping World Truck Series)}} {| class="wikitable sortable" |- !Pilotu !Total !Temporaes |- |[[Ron Hornaday|<span style="color:#0645ad">Ron Hornaday</span>]] |align="center" valign="top"|4 |[[1996]], [[1998]], [[2007]], [[2009]] |- |[[Jack Sprague|<span style="color:#0645ad">Jack Sprague</span>]] |align="center" valign="top"|3 |[[1997]], [[1999]], [[2001]] |- |[[Todd Bodine|<span style="color:#0645ad">Todd Bodine</span>]] |align="center" rowspan="2" valign="center"|2 |[[2006]], [[Temporada 2010 de NASCAR Camping World Truck Series|2010]] |- |[[Matt Crafton|<span style="color:#0645ad">Matt Crafton</span>]] |[[2013]], [[2014]] |- |NAJ | rowspan="11" align="center" valign="center" |<center>1</center> |[[1995]] |- |[[Greg Biffle]] |[[2000]] |- |[[Mike Bliss|<span style="color:#0645ad">Mike Bliss</span>]] |[[2002]] |- |Travis |[[2003]] |- |[[Bobby Hamilton|<span style="color:#0645ad">Bobby Hamilton</span>]] |[[2004]] |- |[[Ted Musgrave|<span style="color:#0645ad">Ted Musgrave</span>]] |[[2005]] |- |[[Johnny Benson|<span style="color:#0645ad">Johnny Benson</span>]] |[[2008]] |- |[[Austin Dillon]] |[[2011]] |- |[[James Buescher|<span style="color:#0645ad">James Buescher</span>]] |[[2012]] |- |[[Erik Jones]] |[[2015]] |- |[[Johnny Sauter|<span style="color:#0645ad">Johnny Sauter</span>]] |[[2016]] |- |} == Ver tamién == * [[Llista d'escuderíes de la NASCAR]] * [[Campeones de la Serie NASCAR]] * [[Copa NASCAR|NASCAR Sprint Cup Series]] * [[NASCAR Nationwide Series]] * [[NASCAR Truck Series|NASCAR Camping World Truck Series]] * [[Temporaes de la Serie NASCAR|<span style="color:#0645ad">Temporaes de la Serie NASCAR</span>]] === Otros campeonatos rellacionaos === * [[NASCAR Whelen Euru Series|<span style="color:#0645ad">NASCAR Whelen Euru Series</span>]] - (NASCAR Europea, llicenciada por FIA y Patrocinada por ''NASCAR'') * [[NASCAR Canadian Tire Series|<span style="color:#0645ad">NASCAR Canadian Tire Series</span>]] - (NASCAR Canadiense, llicenciada Patrocinada por ''NASCAR'') * [[NASCAR Méxicu Series]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|NASCAR|NASCAR}} *[http://www.nascar.com/espanol Páxina web oficial de Nascar (n'Español)] *[http://www.ovalzone.com Páxina web noticies de Nascar (n'Español)] {{Tradubot|NASCAR}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Deportes de motor n'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Organizaciones d'automovilismu]] [[Categoría:Empreses de Florida]] c9j0vn66zaopuz6kger5m3e34ee7c62 0 92700 4379634 4378628 2025-06-26T10:14:06Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379634 wikitext text/x-wiki {{Organización}} '''Wal-Mart Stores, Inc.''' ({{NYSE|WMT}}), marcada como '''Walmart''', ye una corporación [[multinacional]] de [[tiendes]] orixinaria d'[[Estaos Xuníos]], qu'opera cadenes de [[Gran almacén|grandes almacenes de descuentu]] y [[Club d'almacenes|clubes d'almacenes]]. La empresa ye la [[Compañíes por ingresos|tercer mayor corporación pública del mundu]], según la llista [[Fortune Global 500]] pal añu 2012. Tamién ufierta la [[Compañíes por emplegaos|mayor ufierta d'emplegu priváu nel mundu]], con más de dos millones d'emplegaos, y ye la minorista más grande nel mundu. Walmart sigue siendo una [[empresa familiar]], porque ye controlada pola [[familia Walton]], que tien una participación del 48&nbsp;% en Walmart.<ref>{{cita noticia| url=http://www.forbes.com/sites/timworstall/2011/12/14/six-waltons-have-more-wealth-than-the-bottom-30-of-americans/| nome=Tim|apellíu=Worstall| títulu= Six Waltons Have More Wealth Than the Bottom 30&nbsp;% of Americans|obra=Forbes|fecha = 14 d'avientu de 2011|idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita noticia| url=http://www.retailingtoday.com/article/walton-family-ownership-reaches-482-level| nome=Mike|apellíu=Troy| títulu= Walton family ownership reaches 48.2% level|obra=RetailingToday|fecha = 21 d'abril de 2011|idioma=inglés}}</ref> Ye tamién una de les [[Corporaciones per capitalización de mercado|empreses más pervalibles nel mundu]].<ref>{{cita web | url=http://ycharts.com/rankings/market_cap | títulu=Market Cap Rankings | editorial=Zacks Investment Research | obra=Ycharts | fecha=8 d'abril de 2012 | fechaaccesu=9 d'abril de 2012 | idioma=en|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://ycharts.com/rankings/market_cap|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> La empresa foi fundada por [[Sam Walton]] en [[1962]], [[Incorporation|incorporada]] el [[31 d'ochobre]] de [[1969]], y cotizó públicamente na [[Bolsa de Nueva York]] dende [[1972]]. Tien la so sede en [[Bentonville (Arkansas)|Bentonville, Arkansas]]. Walmart ye tamién la [[minorista]] d'[[Tienda d'ultramarinos|ultramarinos]] más grande de los Estaos Xuníos. En 2009, el 51&nbsp;% de les sos ventes de 258 mil millones de dólares n'Estaos Xuníos xenerar a partir de los sos negocios d'ultramarinos.<ref name="WSJ WMT rivals">{{cita noticia|url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704875604575280414218878150.html |títulu=Rival Chains Secretly Fund Opposition to Walmart |fecha=7 de xunu de 2010 |autor=Ann Zimmerman |obra=[[The Wall Street Journal]] |fechaaccesu=8 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> Tamién ye'l propietariu y operador de [[Sam's Club]], una cadena de [[clubes d'almacenes]] d'América del Norte.<ref name="annrep" /><ref name="aboutus_samsclub" /> Walmart tien casi 11&nbsp;000 tiendes so 65 marques en 28 países y cuenta con sitio web de comerciu electrónicu en 11 países.<ref name=Wake/> La empresa opera cola marca Walmart nos Estaos Xuníos, incluyendo los 50 estaos y [[Puertu Ricu]]. En Norteamérica opera en Canadá, y en [[Méxicu]] como Walmart de Méxicu con tiendes WalMart Supercenter y SAM'S CLUB. Fora de los Estaos Xuníos el país que tien el mayor númberu de tiendes WalMart Supercenters y Sam's Club ye Méxicu, en tercer llugar ta Canadá. En ([[Reinu Xuníu]]) como [[Asda]], en [[Xapón]] como [[Seiyu Group|Seiyu]], y n'[[India]] como Best Price. Tien operaciones de propiedá total n'[[Arxentina]], [[Brasil]]. Amás cunta con presencia comercial n'otros países d'América (Chile, Costa Rica, El Salvador, Guatemala, Honduras, Nicaragua) y Asia (China).<ref>http://www.eleconomista.es/interstitial/volver/orangepymesmay/empresas-finanzas/noticias/3100699/05/11/WalMart-peracaba-l'asaltu-a-Europa-y-mira-escontra-el Sur.html</ref> Les inversiones de Walmart fora d'América del Norte tuvieron distintes resultancies: les sos operaciones nel Reinu Xuníu, América del Sur, y China tuvieron un gran ésitu, mientres les sos iniciatives n'Alemaña y Corea del Sur fracasaron.{{ensin referencies}} == Historia == [[Ficheru:Walton's Five and Dime store, Bentonville, Arkansas.jpg|thumb|right|250px|La tienda orixinal de «Walton's Five and Dime» en [[Bentonville (Arkansas)|Bentonville, Arkansas]], operada por Sam Walton. Agora sirve como'l centru de visitantes de Walmart.]] === Primeros años (1945-1969) === En 1945, [[Sam Walton]], un empresariu y antiguu emplegáu de [[J. C. Penney]], mercó una sucursal de [[Ben Franklin Stores]], propiedá de [[Butler Brothers]].<ref name=madeinamerica>{{cita llibru|autor=Walton, Sam; Huey, John|títulu=Sam Walton: Made in America: My Story|allugamientu=[[Nueva York]]|editorial=[[Bantam Books]]|añu=1993|isbn=978-0-553-56283-5|idioma=en}}</ref> Sam concentrar en vender productos a baxu preciu pa llograr un mayor volume de ventes con un menor marxe de ganancia. Esta estratexa presentar como una campaña a favor del consumidor. Sicasí, tuvo contratiempos por cuenta de que tantu el preciu del arriendu como'l preciu de compra de la sucursal fueron inusualmente altos, pero foi capaz de consiguir provisores con costos más baxos que los utilizaos por otres tiendes. Tresfirió lo qu'aforraba a los precios de los sos productos.<ref name="a">{{cita web|url=http://hbswk.hbs.edu/item/2375.html|títulu=Sam Walton: Great From the Start - HBS Working Knowledge|autor=Richard S. Tedlow|fecha=23 de xunetu de 2001|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151016052926/http://hbswk.hbs.edu/item/2375.html|fechaarchivu=2015-10-16}}</ref> Les ventes aumentaron un 45 per cientu nel primer añu de ser el dueñu, llegando hasta los 105&nbsp;000 dólares nel ingresu añal, monto qu'aumentó a 140&nbsp;000 nel siguiente añu y a 175&nbsp;000 nel añu posterior. Al quintu añu, la tienda tuvo 250&nbsp;000 d'ingresos. Cuando expiró el contratu d'arrendamientu del llocal, Sam nun pudo llegar a un alcuerdu p'anovalo, asina qu'abrió una nueva franquicia de Ben Franklin en [[Bentonville (Arkansas)|Bentonville, Arkansas]], y llamar Walton's Five and Dime.<ref name="BriefHistory">{{cita noticia | autor = Frank, T.A. | url = http://www.corpwatch.org/article.php?id=13796 | títulu = A Brief History of Wal-Mart | obra = [[The Washington Monthly]] | fecha = 1 d'abril de 2006 | fechaaccesu = 24 de xunetu de 2006 | idioma = en | archiveurl = https://web.archive.org/web/20060721005501/http://www.corpwatch.org/article.php?id=13796 | archivedate = 2006-07-21 }}</ref> El 2 de xunetu de 1962, Walton abrió la primer tienda de Walmart Discount City, allugada nel 719 de Walnut Avenue en [[Rogers (Arkansas)|Rogers, Arkansas]]. L'edificiu agora ye ocupáu por una ferretería y un antiguu centru comercial, ente que la "Tienda #1" de la Compañía alcuéntrase delles cortes al oeste sobre la Walnut Street dende'l 2013 (yá que foi tresformada nun conceutu de Supercentro). Mientres los primeros cinco años, la empresa espandir a 24 tiendes a lo llargo d'[[Arkansas]] y algamó los $12.6 millones en ventes.<ref name="discountcity">{{cita web|url=http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/walmart/transform/cron.html |títulu=The Rise of Walmart |obra=[[Frontline (programa de televisión)|Frontline]]: Is Wal-Mart Good for America? |fecha=16 de payares de 2004 |fechaaccesu=19 de setiembre de 2007 |idioma=en}}</ref> En 1968, abrió les sos primeres tiendes fora d'Arkansas, en [[Sikeston (Missouri)|Sikeston, Missouri]] y [[Claremore (Oklahoma)|Claremore, Oklahoma]].<ref name="timeline">"[http://www.walmartfacts.com/content/default.aspx?id=3 The Wal-Mart Timeline] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060719071543/http://www.walmartfacts.com/content/default.aspx?id=3 |date=2006-07-19 }}." Wal-Mart (publicáu en [http://www.walmartfacts.com/ walmartfacts.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080516071835/http://walmartfacts.com/ |date=2008-05-16 }} n'inglés). Consultáu'l 24 de xunetu de 2006.</ref> === Incorporación y crecedera (1969-2005) === La empresa foi incorporada como Wal-Mart Stores, Inc. el 31 d'ochobre de 1969. En 1970, abrió la so oficina principal y primer centru de distribución en [[Bentonville (Arkansas)|Bentonville, Arkansas]]. Tuvo 38 tiendes n'operación y 1500 emplegaos, con ventes de 44.2 millones de dólares. Empezó a cotizar como una [[Public company|compañía pública]] el 1 d'ochobre de 1970, y llueu se numberó na [[Bolsa de Nueva York]]. El so primer [[desdoblamientu]] asocedió en mayu de 1971 a un preciu de mercáu de $47. Nesi momentu, Walmart taba operando en cinco estados: Arkansas, Kansas, Luisiana, Missouri, y Oklahoma; entró en Tennessee en 1973 y en Kentucky y Mississippi en 1974. Cuando s'espandió a Texas en 1975, Walmart tenía 125 tiendes con 7500 emplegaos, y un total de 340.3 millones de dólares en ventes.<ref name="timeline" /> Walmart abrió la so primer tienda en Texas en [[Mount Pleasant (Texas)|Mount Pleasant]] el 11 de payares de 1975.<ref name="Halkias">{{cita web | autor = Halkias, Maria | url = http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_product=DM&p_theme=dm&p_action=search&p_maxdocs=200&p_topdoc=1&p_text_direct-0=10D9531DE09EB928&p_field_direct-0=document_id&p_perpage=10&p_sort=YMD_date:D | títulu = Living with Walmart 30 years later, Texas both cheers and fears discount behemoth: Lone Star State has been changed, as has giant retailer | obra = [[The Moon]] | fecha = 30 d'ochobre de 2005 | fechaaccesu = 22 de febreru de 2011 | idioma = en | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130117025429/http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_product=DM&p_theme=dm&p_action=search&p_maxdocs=200&p_topdoc=1&p_text_direct-0=10D9531DE09EB928&p_field_direct-0=document_id&p_perpage=10&p_sort=YMD_date:D | fechaarchivu = 2013-01-17 }}</ref> Na década de 1980, Walmart siguió la so rápida crecedera, y nel momentu del so 25º aniversariu en 1987, tenía 1198 tiendes operando y 200&nbsp;000 asociaos.<ref name="timeline" /> Esi añu tamién marcó la conclusión de la rede de satélite de la empresa, una inversión de 24 millones de dólares que venceyó toles unidaes operatives de la empresa cola so oficina en Bentonville per vía de tresmisión bidireccional de voz y datos y comunicación unidireccional de videu. Nesi momentu, foi la mayor rede de satélite privada, dexando a la oficina corporativa rastrexar l'inventariu y les ventes y instantáneamente comunicase coles sos tiendes.<ref name="satellite">{{cita web | autor = Ranade, Sudhanshu | url = http://www.blonnet.com/2005/07/17/stories/2005071700141600.htm | títulu = Satellite Adds Speed to Wal-Mart | obra = [[The Hindu Business Line]] | fecha = 17 de xunetu de 2005 | fechaaccesu = 24 de xunetu de 2006 | idioma = inglés }}</ref> En 1988, Sam Walton arrenunció al so cargu como direutor executivu, y foi reemplazáu por [[David Glass]].<ref>{{cita web | autor = Longo, Donald | url = http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m3092/is_n4_v27/ai_6348147 | títulu = Wal-Mart Hands CEO Crown to Glass - David Glass | obra = Discount Store News | fecha = 15 de febreru de 1988 | fechaaccesu = 1 d'abril de 2008 | idioma = en}}</ref> Walton permaneció como'l [[Conseyu d'alministración conseyeru d'alministración]], y la empresa tamién reorganizó a otres persones en puestos d'altu nivel. [[Ficheru:InsideWalmartWestPlains.JPG|thumb|right|250px|Interior d'un Walmart Supercenter en [[West Plains (Missouri)|West Plains, Missouri]]]] {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = vertical | anchu = 250 | títulu = Evolución del logotipu de Walmart | semeya1 = Walmartlogo1.png | testu1 = El primer logotipu, usáu dende 1962 hasta 1968. | semeya2 = Walmartlogo2.png | testu2 = El segundu logotipu, usáu dende 1968 hasta 1981. | semeya3 = Walmart 1980s Logo.svg | testu3 = El tercer logotipu, usáu n'Estaos Xuníos dende 1981 hasta 1992, y en Canadá dende 1994 hasta 2001. | semeya4 = Wal-Mart logo.svg | testu4 = El cuartu logotipu, usáu n'Estaos Xuníos dende 1992 hasta 2008, n'Arxentina hasta 2011, en Canadá dende 2001 hasta 2009, y en Méxicu dende 1992 hasta 2009. | semeya5 = Walmart logo.svg | testu5 = El quintu logotipu, introducíu a Estaos Xuníos en 2008, a Canadá y Méxicu en 2009, y n'Arxentina en 2011. }} En 1988, la primer tienda Walmart Supercenter abrió en [[Washington (Missouri)|Washington, Missouri]].<ref name="first_supercenter">{{cita web | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m3092/is_n7_v27/ai_6524175 | títulu = ''Wal-Mart Tests Similar Hypermarkets - Hypermart USA, Wal-Mart SuperCenter'' | obra = Discount Store News | fecha = 28 de marzu de 1988 | fechaaccesu = 19 d'abril de 2007 | idioma = en }}</ref> Gracies a estos supermercaos, Walmart devasó [[Toys "R" Us]] nes ventes de xuguetes a finales de los años 90.<ref name="toys">{{cita web | autor = Byrnes, Nanette | coautores = Eidam, Michael | url = http://www.businessweek.com/magazine/content/04_13/b3876105_mz017.htm | títulu = Toys 'R' Us: Beaten at Its Own Game | obra = [[BusinessWeek]] | fecha = 29 de marzu de 2004 | fechaaccesu = 25 de xunetu de 2006 | idioma = inglés }}</ref> La empresa tamién abrió tiendes nel estranxeru, entrando n'América del Sur en 1995 con tiendes n'Arxentina y Brasil; y Europa en 1999, mercando [[Asda]] nel Reinu Xuníu por 10 mil millones de dólares.<ref name="IHT">{{cita web | autor = Buerkle, Tom | url = http://www.iht.com/articles/1999/06/15/walmart.2.t.php | títulu = ''$10 Billion Gamble in O.K. Doubles Its International Business: Wal-Mart Takes Big Leap into Europe'' | obra = [[International Herald Tribune]] | fecha = 15 de xunu de 1999 | fechaaccesu = 19 de xunetu de 2007 | idioma =en |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080226063515/http://www.iht.com/articles/1999/06/15/walmart.2.t.php|fechaarchivu=26 de febreru de 2008}}</ref> En 1998, Walmart introdució'l so conceutu «Neighborhood Market», agora conocíu como «[[Walmart Market]]», con trés tiendas n'[[Arkansas]].<ref name="grocerybiz">"[http://www.walmartstores.com/GlobalWMStoresWeb/navigate.do?catg=504&contId=47 Neighborhood Markets]." Wal-Mart. Consultáu'l 19 d'abril de 2007. (n'inglés)</ref> Les estimaciones indiquen qu'en 2005, la empresa controló aproximao un 20% de la industria de comestibles al per menor.<ref>{{cita noticia | autor = Ortiz, John | url = http://www.findarticles.com/p/articles/la | títulu = Can Kroger Slow Wal-Mart? | obra = [[Deseret News|Deseret Morning News]] | fecha = 26 d'ochobre de 2005 | fechaaccesu = 25 de xunetu de 2006 | idioma = inglés | archiveurl = https://web.archive.org/web/20050321091219/http://www.findarticles.com/p/articles/la | archivedate = 2005-03-21 }}</ref> Nel 2000, [[H. Lee Scott]] convertir nel presidente y direutor executivu, y les ventes de Walmart aumentaron a 165 mil millones de dólares.<ref name="2000sales">{{cita web|url=http://media.corporate-ir.net/media_files/irol/11/112761/ARs/2000_annualreport.pdf|títulu=Walmart Annual Report 2000|formatu=PDF|fechaaccesu=8 d'avientu de 2012|páxina=18}}</ref> En 2002, apaeció per primer vegada como la mayor corporación n'Estaos Xuníos na llista ''[[Fortune 500]]'', con ingresos de más de 219.8 mil millones de dólares y beneficios de más de 6.7 mil millones de dólares. Permaneció ellí cada añu, sacante en 2006 y 2009.<ref name="2007-Fortune-500">[http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune500/2007/full_list/index.html "Fortune 500 2007"]. ''[[Fortune (revista)|Fortune]]''. 16 d'abril de 2007. Consultáu'l 15 de xunetu de 2007. (n'inglés)</ref><ref name="2006-Fortune-500">[http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune500/2006/full_list/index.html "Fortune 500 2006"]. ''[[Fortune (revista)|Fortune]]''. 17 d'abril de 2006. Consultáu'l 15 de xunetu de 2007. (n'inglés)</ref><ref>[http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune500/2008/full_list/index.html "Fortune 500 2008"]. ''[[Fortune (revista)|Fortune]]''. (n'inglés)</ref><ref>[http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune500/2009/full_list/index.html "Fortune 500 2009"]. ''[[Fortune (revista)|Fortune]]''. (n'inglés)</ref><ref>[http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune500/2010/full_list/index.html "Fortune 500 2010"]. ''[[Fortune (revista)|Fortune]]''. (n'inglés)</ref><ref>[http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune500/2011/full_list/index.html "Fortune 500 2011"]. ''[[Fortune (revista)|Fortune]]''. (n'inglés)</ref> En 2005, Walmart tuvo 312.4 mil millones de dólares en ventes, más de 6200 tiendes a lo llargo del mundu (incluyendo 3800 tiendes n'Estaos Xuníos, y 2800 n'otros países), y más de 1.6 millones d'emplegaos a lo llargo del mundu. La so presencia n'Estaos Xuníos creció tan rápido que namái pequeñes tiendes del país permanecieron más allá de 60 milles (100&nbsp;km) dende la tienda más cerca de Walmart.<ref>{{cita conferencia |nome=Matthew|apellíu=Zook|coautores=Graham, Mark|editor=Stanley D. Brunn|títulu=Wal-Mart Nation: Mapping the Reach of a Retail Colossus|títulolibro=''Wal-Mart World: The World's Biggest Corporation in the Global Economy''|páxines=15-25 |publicación=Routledge|añu=2006|isbn=978-0-415-95137-1}}</ref> Cuando Walmart convirtióse rápido na mayor corporación del mundu, munchos críticos taben esmolecíos pol efeutu de les sos tiendes en comunidaes llocales, particularmente pequeñes ciudaes con munches [[pequeñes y medianes empresa]]s. Esistieron dellos estudios sobre l'impautu económicu de Walmart en pequeñes ciudaes, empreses llocales, puestos de trabayu, y contribuyentes. N'unu, Kenneth Stone, un profesor d'economía de la [[Universidá Estatal de Iowa]], esplicó qu'una ciudá pequeña puede perder casi la metá del so comerciu al per menor a los diez años de l'apertura d'una tienda Walmart.<ref name="Rural">Stone, Kenneth Y. (1997). "[http://www.econ.iastate.edu/faculty/stone/10yrstudy.pdf Impact of the Wal-Mart Phenomenon on Rural Communities] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160120110527/http://www2.econ.iastate.edu/faculty/stone/10yrstudy.pdf |date=2016-01-20 }}". (Publicáu en ''Proceedings: Increased Understanding of Public Problems and Policies - 1997''. [[Chicago|Chicago, Illinois]]: Farm Foundation). ''[[Universidá Estatal de Iowa]]''. Consultáu'l 4 d'agostu de 2006. (n'inglés)</ref> Sicasí, otru estudiu, comparó los cambeos a los que les ciudaes pequeñes enfrentárense nel pasáu ―incluyendo'l desenvolvimientu de los ferrocarriles, el advenimiento del catálogu de [[Sears, Roebuck and Company|Sears Roebuck]], y la llegada de los centros comerciales― y concluyó que los propietarios de tiendes que s'afaen a cambeos nel mercáu comercial pueden espolletar dempués de la llegada de Walmart.<ref name="Rural" /> Un estudiu posterior en collaboración cola [[Universidá Estatal de Mississippi]] demostró qu'esistan «impautos tanto positivos como negativos nes tiendes esistentes nel área onde'l nuevu ''Walmart Supercenter'' allúgase.»<ref name="supercenters2003">Stone, Kenneth Y.; Georgeanne Artz, Albert Myles (2003). "[https://web.archive.org/web/http://msucares.com/pubs/misc/m1283.pdf The Economic Impact of Wal-Mart Supercenters on Existing Businesses in Mississippi]". ''[[Universidá Estatal de Mississippi]]''. Consultáu'l 4 d'agostu de 2006. (n'inglés)</ref> Nes consecuencies del [[Furacán Katrina]] en setiembre de 2005, Walmart foi capaz d'utilizar la so eficiencia loxística pa entamar una respuesta rápida al desastre, donando 20 millones de dólares n'efeutivu, 1500 camiones cargaos de mercancía gratuita, alimentos pa 100&nbsp;000 comíes, según prometer un trabayu pa cada unu de los sos trabayadores movíos.<ref>{{cita noticia|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/09/05/AR2005090501598.html|títulu=Wal-Mart at Forefront of Hurricane Relief|fecha=6 de setiembre de 2005|obra=The Washington Post|fechaaccesu=10 de marzu de 2009|autor=Barbaro, Michael; Gillis, Justin|idioma=inglés}}</ref> Un estudiu independiente realizáu por Steven Horwitz de la [[Universidá St. Lawrence]] afayó que Walmart, [[Home Depot]], y [[Lowe's]] fixeron usu de la so conocencia local alrodiu de les cadenes de suministru, la infraestructura, tomar de decisiones, y otros recursos p'apurrir suministros d'emerxencia y volver abrir les sos tiendes muncho primero de que la FEMA empezara la so respuesta.<ref>{{cita noticia|url=http://articles.moneycentral.msn.com/Insurance/InsureYourHome/RealKatrinaHeroWalMartStudySays.aspx|títulu=Real Katrina hero? Walmart, study says|apellíu=Huffman|nome=Mark|fecha=2 d'abril de 2008|editorial=MSN|fechaaccesu=10 de marzu de 2009|idioma=inglés|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081218065619/http://articles.moneycentral.msn.com/Insurance/InsureYourHome/RealKatrinaHeroWalMartStudySays.aspx|archivedate=2008-12-18}}</ref> Mientres la empresa foi xeneralmente emponderada pa la so respuesta rápida – metanes les [[Crítica de la respuesta del gobiernu al furacán Katrina|crítiques]] de los esfuercios de l'[[Axencia Federal pal Manexu d'Emerxencies]] – dellos críticos entainar a señalar, sicasí, qu'entá queden problemes coles rellaciones llaborales de la empresa.<ref>{{cita noticia|url=http://money.cnn.com/2005/09/09/news/fortune500/walmart_image/index.htm|títulu=''Wal-Mart redeems itself, but what's next?''|fecha=9 de setiembre de 2005|editorial=CNN|fechaaccesu=10 de marzu de 2009|autor=Bhatnagar, Parija}}</ref> == Divisiones operatives == Les operaciones de Walmart son entamaes en tres divisiones: Walmart Stores U.S., [[Sam's Club]], y Walmart International.<ref name=annrep>"{{PDFlink|[http://cdn.walmartstores.com/sites/AnnualReport/2010/PDF/WMT_2010AR_FINAL.pdf Walmart 2010 Annual Report]|13.4&nbsp;MB}}." Walmart. 2010. Consultáu'l 22 d'ochobre de 2010. (n'inglés)</ref> La empresa fai negocios en nueve formatos distintos de venta al per menor: [[Gran distribución|tiendas de gran distribución]], [[supermercáu|supermercaos]], tiendes de [[Llinia xeneral de mercancíes|mercancíes xenerales]], bodegues, tiendes ''[[cash and carry]]'', [[Club d'almacenes|clubes de membresía]], tiendes de [[ropa]], [[Tienda de descuentu|tiendas de descuentu]], y [[restorán|restoranes]].<ref name="annrep" /> [[Ficheru:Laurel Walmart Exterior Panorama.jpg|780px|thumb|center|Una semeya panorámicu d'una tienda remocicada Walmart Supercenter en [[Laurel (Maryland)|Laurel, Maryland]].]] === Walmart Medilivans U.S. === [[Ficheru:Walmart footprint.png|thumb|right|Mapa de les tiendes de Walmart n'Estaos Xuníos, a partir d'agostu de 2020]] Walmart Stores U.S. ye la división más grande de la empresa, que representa 258 mil millones de dólares (o un 63,8 per cientu) del total de les ventes de la empresa pal añu financieru de 2010. Consta de tres formatos de minoristes que se convirtieron en comunes nos Estaos Xuníos: [[Tienda de descuentu|tiendas de descuentu]] (cola marca ''Walmart Discount Stores''), [[hipermercáu|hipermercaos]] (cola marca ''Walmart Supercenter''), y [[Tienda d'ultramarinos|tiendes d'ultramarinos]] (cola marca ''[[Walmart Market]]''). ==== Walmart Discount Stores ==== [[Ficheru:Walmart exterior.jpg|thumb|right|Una tienda de descuentu de Walmart en [[Laredo (Texas)|Laredo, Texas]].]] Les ''Walmart Discount Stores'' son [[Tienda de descuentu grandes almacenes de descuentu]] con tamaños que varien de 4.700 m² a 21.000 m²), con un permediu alredor de 9.500 m².<ref name="annrep" /> En 1990, Walmart abrió'l primer allugamientu de la so cadena Bud's Discount City en Bentonville. Bud's operó como una tienda de lliquidación, similar a [[Big Lots]]. Munchos allugamientos abrir pa cumplir colos arrendamientos nos centros comerciales, a midida que les tiendes Walmart dexaron y treslladaron a supercentros de nueva construcción. Toles tiendes Bud's Discount City cerraron o se convirtieron en Walmart Discount Stores en 1997.<ref name=discountcity/><ref>{{cita web|url=http://findarticles.com/p/articles/la%20mio_m3092/is_n15_v36/ai_19662401|títulu=Walmart shuttering 7-year old Bud's chain|fechaaccesu=7 d'avientu de 2012|idioma=inglés|urlarchivu=https://archive.today/20120709044132/http://findarticles.com/p/articles/mi_m3092/is_n15_v36/ai_19662401/|fechaarchivu=2012-07-09}}</ref> A partir de marzu de 2012, hai 629 tiendes de descuentu Walmart nos Estaos Xuníos. En 2006, el más activu nel mundu foi unu en [[Rapid City (Dakota del Sur)|Rapid City, Dakota del Sur]].<ref name=corp_profile>{{cita web|url=http://www.walmartstores.com/AboutUs/7606.aspx|títulu=Corporate Profile|editorial=Walmart|fechaaccesu=7 d'avientu de 2012|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120805083003/http://www.walmartstores.com/AboutUs/7606.aspx|fechaarchivu=2012-08-05}}</ref> ==== Walmart Supercenter ==== [[Ficheru:Remodeled Walmart.jpg|thumb|right|Una tienda remocicada Walmart Supercenter en [[Miami|Miami (Florida)]].]] Los ''Walmart Supercenters'' son [[hipermercáu|hipermercaos]] con tamaños que varien de 9.100 m² a 24.000 m², con un permediu alredor de 18.000 m².<ref name="annrep" /> La primer tienda Walmart Supercenter abrió en 1988, en [[Washington (Missouri)|Washington, Missouri]]. Un conceutu similar, [[Hypermart USA]], introduxérase en [[Garland (Texas)|Garland, Texas]] un añu antes d'esto. Toes de les tiendes Hypermart USA fueron darréu zarraes o convertíes en Supercenters. A partir de marzu de 2012, hai 3928 tiendes Walmart Supercenter n'Estaos Xuníos.<ref name=corp_profile/> L'allugamientu más grande n'Estaos Xuníos, tomando 24.000 m² y dos pisos, allugar en [[Crossgates Commons]] en [[Albany]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]].<ref>{{cita noticia|url=http://www.albany.com/news/walmart.cfm|títulu=Largest Wal-Mart Supercenter In US Finds Home In Albany NY|editorial=Albany.com|fechaaccesu= 23 d'avientu de 2008|idioma=inglés}}</ref> Les tiendes Walmart Supercenter hanse renombráu como a cencielles Walmart por cuenta de la introducción del logotipu actual de Walmart en 2008. Eso ye'l casu con estes tiendes n'Estaos Xuníos, pero non en Canadá. ==== Walmart Neighborhood Market ==== {{AP|Walmart Market}} [[Ficheru:WalMartNeighborhoodMarketHoustonHillcroft.JPG|thumb|Una tienda Walmart Neighborhood Market en [[Houston|Houston (Texas)]].]] Walmart Market ye una cadena de [[Tienda d'ultramarinos|tiendes d'ultramarinos]] con un permediu de 3.900 m².<ref name="annrep" /> Cola marca orixinal «Wal-Mart Neighborhood Market», la primer tienda abrió en 1998, en [[Bentonville (Arkansas)|Bentonville, Arkansas]]. A partir de mayu de 2012, hai 199 Walmart Markets.<ref name=corp_profile/><ref name=wsj20120517>{{cita noticia|apellíu=Banjo|nome=Shelly|títulu=Can Wal-Mart Think Small?|url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052702303879604577408540682212740.html?mod=ITP_marketplace_1|fechaaccesu=17 de mayu de 2012|editorial=[[The Wall Street Journal]]|fecha=17 de mayu de 2012|páxina=B2|idioma=inglés}}</ref> ==== Supermercáu de Walmart ==== [[Ficheru:SupermercadodeWalmartHouston.JPG|thumb|Un ''Supermercáu de Walmart'' en [[Spring Branch (Houston)|Spring Branch]], [[Houston]].]] Walmart abrió tiendes cola marca «Supermercáu de Walmart» p'atraer a comunidaes d'hispanos n'Estaos Xuníos.<ref>{{cita noticia|url=http://www.reuters.com/article/idUSTRE5676N820090708|títulu=Wal-Mart woos Hispanics with new Supermercáu|editorial =[[Reuters]]|fechaaccesu=20 d'avientu de 2009|idioma=inglés}}</ref> La primera, una tienda de 3.600 m² nel área [[Spring Branch (Houston)|Spring Branch]] de [[Houston]], abrió'l 29 d'abril de 2009.<ref>{{cita web|url=http://www.walmartstores.com/pressroom/news/9106.aspx|títulu=New Supermercáu de Walmart Opens in Houston]|editorial=Wal-Mart|fecha=28 d'abril de 2009|fechaaccesu=28 de xunu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120324054024/http://walmartstores.com/pressroom/news/9106.aspx|fechaarchivu=2012-03-24}}</ref> La tienda foi una conversión d'una tienda esistente de Walmart.<ref>{{cita noticia|autor=Wollam, Allison|url=http://www.bizjournals.com/houston/stories/2009/03/23/story1.html|títulu=Walmart chooses Houston as test market for Supermercáu de Walmart|obra= [[Houston Business Journal]]|fecha=20 de marzu de 2009|fechaaccesu=28 de xunu de 2010|idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web|autor=Serrano, Shea|url=http://houston.about.com/b/2009/03/23/houston-soon-to-have-supermercáu-de-walmart.htm|títulu=Houston Soon to Have Supermercáu de Walmart|editorial=[[About.com]]|fecha=23 de marzu de 2009|fechaaccesu=28 de xunu de 2010|idioma=inglés}}</ref> La inauguración d'esta tienda foi la primer entrada de Walmart nel mercáu d'ultramarinos hispanu en Houston.<ref>{{cita web|autor=Waslh, Robb|url=http://blogs.houstonpress.com/eating/2009/06/wal-mart_goes_tex-mex.php|títulu=Wal-Mart Goes Tex-Mex|work=[[Houston Press]]|fecha=8 de xunu de 2009|fechaaccesu=1 de febreru de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131215075543/http://blogs.houstonpress.com/eating/2009/06/wal-mart_goes_tex-mex.php|fechaarchivu=2013-12-15}}</ref> En 2009, abrióse otru Supermercáu de Walmart en [[Phoenix]].<ref>{{cita web|autor=Burwell, Sloane|url=http://blogs.phoenixnewtimes.com/bella/2009/06/viva_el mercáu_supermercáu_d.php|títulu=Viva El Mercáu: Supermercáu De Walmart|obra=[[Phoenix New Times]]|fecha=17 de xunu de 2009|fechaaccesu=1 de febreru de 2012|idioma=inglés}}</ref> Walmart tamién planió abrir «Mas Club», una operación d'almacén al per menor que'l so modelu basar nel de [[Sam's Club]].<ref>{{cita web|autor=Moreno, Jenalia|url= http://www.chron.com/disp/story.mpl/business/6400294.html|títulu=Walmart gives its Supermercáu concept a tryout|obra=[[Houston Chronicle]]|fecha=30 d'abril de 2009|fechaaccesu= 29 de xunu de 2010|idioma=inglés}}</ref> ==== Walmart Express ==== ''Walmart Express'' ye una tienda de descuentu más pequeñu. === Sam's Club === {{AP|Sam's Club}} [[Ficheru:Sam's Club store.jpg|thumb|right|Una tienda típica de Sam's Club en [[Maplewood (Missouri)|Maplewood, Missouri]].]] Sam's Club ye una cadena de [[Club d'almacenes|clubes d'almacenes]] que vienden ultramarinos y [[Llinia xeneral de mercancíes|mercancíes xenerales]], frecuentemente en cantidaes llargues. Les tiendes de Sam's Club son tiendes de "membresía", y la mayoría de los veceros merquen membresías añales. Sicasí, los veceros quien nun son miembros pueden realizar compres yá sía por aciu la compra d'una membresía d'un día o'l pagu d'un suplementu basáu nel preciu de la compra.<ref name=aboutsamsclub>{{cita web|url=http://pressroom.samsclub.com/content/?id=3&atg=524|títulu=About Sam's Club|editorial=Sam's Club|fechaaccesu=1 de payares de 2007|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://pressroom.samsclub.com/content/?id=3&atg=524|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> Unos allugamientos tamién vienden gasolina.<ref name="CSNews_WMGas"/> La primer tienda de Sam's Club abrió en 1983 en [[Midwest City (Oklahoma)|Midwest City, Oklahoma]]<ref name=aboutsamsclub/> sol nome «Sam's Wholesale Club». Sam's Club atopó un mercáu de nichu n'años recién como un provisor pa les pequeñes empreses. Toles tiendes Sam's Club tán abiertes les primeres hores puramente pa los miembros de negocios, y el so vieyu eslogan yera ''We're in business for small business'' («Tamos nel negociu pa les pequeñes empreses»). Anguaño, el eslogan de Sam's Club ye ''Savings made simple'' («Aforru de forma senciella»), porque la empresa intenta atraer a una base de miembros más diversa. En marzu de 2009, la empresa anunció qu'entama entrar nel negociu de la [[historia clínica electrónica]], ufiertando un paquete de software pa los médicos en consultorios pequeños por $25.000. Walmart ta acomuñando con [[Dell]] y eClinicalWorks.com nesta nueva aventura.<ref>{{cita noticia|url=http://www.nytimes.com/2009/03/11/business/11record.html|títulu=Wal-Mart Plans to Market Dixital Health Records System|apellíu=Lohr|nome=Steve|fecha=10 de marzu de 2009|obra=The New York Times|fechaaccesu=11 de marzu de 2009|idioma=inglés}}</ref> Les ventes de Sam's Club mientres l'añu 2010 fueron de 47 mil millones de dólares, o un 11,5 per cientu del total de les ventes de Walmart.<ref name=annrep/> A partir de marzu de 2012, hai 611 tiendes Sam's Club n'Estaos Xuníos.<ref name=aboutus_samsclub/> Walmart tamién opera más de 100 allugamientos internacionales de Sam's Club en [[Brasil]], [[China]], [[Méxicu]], y [[Puertu Ricu]].<ref name=aboutus_samsclub>{{cita web|url=http://www.walmartstores.com/AboutUs/7605.aspx|títulu=Sam's Club|editorial=Wal-Mart Stores, Inc.|fechaaccesu=5 de marzu de 2011|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120815060139/http://www.walmartstores.com/AboutUs/7605.aspx|fechaarchivu=2012-08-15}}</ref> === Walmart International === [[Ficheru:WalMart international locations.svg|400px|thumb|Mapa de los allugamientos internacionales de Walmart (en colloráu, países onde yá nun ta).]] Les operaciones internacionales de Walmart anguaño entienden 4263 tiendes y 660&nbsp;000 trabayadores en 15 países fora de los Estaos Xuníos.<ref name=international>{{cita web|url=http://www.walmartstores.com/AboutUs/246.aspx|títulu=Wal-Mart International|editorial=Wal-Mart|fechaaccesu=22 d'ochobre de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120805100411/http://www.walmartstores.com/AboutUs/246.aspx|fechaarchivu=2012-08-05}}</ref> Esisten operaciones de propiedá total n'Arxentina, Brasil, Canadá, Chile y el Reinu Xuníu. Con 2,1 millones d'emplegaos mundialmente, la empresa ye'l emplegador priváu más grande nos EE.XX. y Méxicu, y unu de los emplegadores más grandes en Canadá.<ref name="WalMartFactsheet">{{PDFlink|[http://www.walmartstores.com/download/2230.pdf Wal-Mart Corporate and Financial Facts]|}}." Wal-Mart Stores, Inc. Consultáu'l 6 de xunu de 2010. (n'inglés)</ref> Nel añu financieru de 2010, les ventes de la división internacional de Walmart fueron de 100 mil millones de dólares, o un 24,7 per cientu del total de les ventes de la empresa.<ref name=annrep/> Walmart hai operada en Canadá dende la so alquisición de 122 tiendes entendiendo la cadena [[Woolco]], una división de [[F. W. Woolworth Company|Woolworth Canada, Inc.]], en 1994. A partir de xunetu de 2010, opera más de 300 allugamientos (incluyendo 100 supercentros) y emplega 82&nbsp;000 canadienses, con una oficina llocal en [[Mississauga (Ontario)|Mississauga]], [[Ontario]].<ref>{{cita web|url=http://www.walmart.ca/canada-estore/catalog/helpcentercontainer.jsp?show=aboutwalmart|títulu=About Walmart|editorial=Walmart|fechaaccesu=7 d'avientu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130811230411/http://www.walmart.ca/canada-estore/catalog/helpcentercontainer.jsp?show=aboutwalmart|fechaarchivu=2013-08-11|idioma=inglés}}</ref> Los trés supercentros de [[Walmart Canada]] abrieron el 8 de payares de 2006, n'[[Hamilton (Ontario)|Hamilton]], [[London (Ontario)|London]], y [[Aurora (Ontario)|Aurora]], Ontario. L'allugamientu centésimu de Walmart Supercenter en Canadá abrió'l 10 de xunetu de 2010, en [[Victoria (Columbia Británica)|Victoria]], [[Columbia Británica]]. En 2010, Walmart Canada Bank foi introducíu en Canadá, col llanzó de la tarxeta ''Walmart Rewards MasterCard''.<ref name="walmart_canada_bank">{{cita noticia|títulu=Walmart Canada Bank launches Walmart Rewards MasterCard|url=http://smr.newswire.ca/en/walmart-canada-bank/walmart-canada-bank-launches-walmart-rewards-mastercard|fechaaccesu=29 de xunu de 2011|editorial=newswire.ca|fecha=15 de xunu de 2010|idioma=inglés|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100621125620/http://smr.newswire.ca/en/walmart-canada-bank/walmart-canada-bank-launches-walmart-rewards-mastercard|archivedate=2010-06-21}}</ref> Fora de los Estaos Xuníos, ye en Méxicu onde tien WalMart el mayor númberu de tiendes WalMart Supercenters, y más de 250 tiendes Sam's Club. Canadá ocupa'l tercer llugar en númberu de tiendes WalMart. A mediaos de los años 1990, Walmart trató consiguir un equilibriu nel mercáu minorista d'[[Alemaña]] con una gran inversión financiera. En 1997, Walmart adquirió Wertkauf, una cadena de 21 supermercaos, por 375 millones d'euros,<ref>[http://www.ka-news.de/wirtschaft/karlsruhe/Karlsruhe;art127,52059 "Metro übernimmt Wal-Mart"]. (n'alemán). ka-news. 3 d'agostu de 2006.</ref> y en 1998, Walmart adquirió 74 tiendes de Interspar por 750 millones d'euros.<ref>[http://www.zeit.de/1999/40/Schnitte "Schnitte"]. (n'alemán). ''[[Die Zeit]]''.</ref><ref>[http://www.stern.de/wirtschaft/news/wal-mart-in-deutschland-ein-zwerg-536713.html "In Deutschland ein Zwerg"]. (n'alemán). ''[[Stern (revista)|Stern]]''. 18 de febreru de 2005.</ref> El mercáu alemán nesi momentu yera un oligopolio con alta competencia ente les empreses que tamién usaron una estratexa de precios más baxos, similar a Walmart. Por cuenta de esto, la estratexa de precios baxos de Walmart nun dio nenguna ventaya competitiva. Amás, la [[cultura organizacional]] de Walmart nun foi vistu de manera positiva ente los emplegaos y veceros n'Alemaña, sobremanera porque la "declaración d'ética" de la empresa llindó les rellaciones ente los sos emplegaos, y esto dio llugar a un alderique públicu nos medios de comunicación, resultando nuna mala reputación pa Walmart ente los sos veceros.<ref>{{cita web|url= http://www.stern.de/wirtschaft/unternehmen/549609.html|títulu=Auch Wal-Mart-Mitarbeiter dürfen lieben|obra=[[Stern (revista)|Stern]]|fecha=15 de payares de 2005|idioma=alemán}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.welt.de/print-welt/article177942/Wal-Mart-Mitarbeiter_duerfen_flirten.html|títulu=Wal-Mart-Mitarbeiter dürfen flirten|idioma= alemán|editorial=''[[Die Welt]]''|fecha=15 de payares de 2005}}</ref> Adicionalmente, el modelu ''Big Box, Low Price'' (lliteralmente, «Caxa Grande, Preciu Baxu») usáu por Walmart, a pesar de ser una estratexa de precio éxito nos Estaos Xuníos, nun funcionar afechiscamente n'Alemaña. En xunetu de 2006, Walmart anunció'l so retiru d'Alemaña por cuenta de les perdes sosteníes. Les tiendes fueron vendíes a la empresa alemana [[Metro AG]] mientres el tercer trimestre fiscal de Walmart.<ref name="2006-3Q-8K"/><ref name=walmartgermany>{{cita noticia|url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/5223432.stm|títulu=Wal-Mart Abandons German Venture |editorial=BBC News|fecha=28 de xunetu de 2006|fechaaccesu=31 de xunetu de 2006|idioma=inglés}}</ref> Walmart nun reveló les perdes na so inversión malograda alemana, pero envaloráronse cerca de 3 mil millones d'euros.<ref>{{cita web|url=http://www.spiegel.de/wirtschaft/0,1518,429017,00.html|títulu=Spiegel: "Warum der US-Titan scheiterte|idioma=alemán|editorial=''[[Der Spiegel]]''|fecha=28 de xunetu de 2006}}</ref> Coles mesmes, los competidores de Walmart n'Alemaña fueron capaces d'aumentar les sos cuotes de mercáu. [[Ficheru:Hiper Bompreço.JPG|thumb|left|[[Bompreço]] en [[Natal (Rio Grande do Norte)|Natal, Rio Grande do Norte]].]] En 2004, Walmart adquirió [[Bompreço]], una cadena de supermercaos nel nordeste de Brasil con 116 tiendes presistentes. A finales de 2005, tomó control de les operaciones brasilianas del Sonae Distribution Group al traviés del so filial nuevu, WMS Supermercado do Brasil, asina adquiriendo'l control de les cadenes de supermercaos Nacional y Mercadorama, los líderes nos estaos de [[Rio Grande do Sul]] y [[Estáu de Paraná|Paraná]], respeutivamente. Nengún d'estes tiendes foi renombrada pa reflexar la so nueva propiedá; toes elles caltuvieron les sos marques orixinales. A partir d'abril de 2010, Walmart opera 64 tiendes Super Bompreço y 33 tiendes Hiper Bompreço. Tamién opera 45 Walmart Supercenters, 24 tiendes Sam's Club, y 101 tiendes Tou Dia. Coles alquisiciones de Bompreço y Sonae, en 2010 Walmart aportó a la tercera mayor cadena de supermercaos en Brasil por términos del so númberu de tiendes, detrás de [[Carrefour]] y el [[Grupu Pão de Açúcar]].<ref name="WM_Brazil">"[http://www.walmartstores.com/AboutUs/259.aspx?p=246 Brazil Operations] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120522055528/http://www.walmartstores.com/AboutUs/259.aspx?p=246 |date=2012-05-22 }}." Wal-Mart Stores, Inc. Xunu de 2010. Consultáu'l 6 de xunu de 2010. (n'inglés)</ref> Walmart Brasil, la empresa operativa, tien la so oficina principal en [[Barueri]] nel estáu de São Paulo, y tamién tien oficines rexonales en [[Curitiba]], Paraná; [[Porto Alegre]], Rio Grande do Sul; [[Recife]], Pernambuco; y [[Salvador de Bahia]].Walmart caltién los nomes de les liendas qu'hai mercáu en Brasil, pol so patrón de tienda ser consideráu en Brasil de baxa calidá, bien inferior a los sos competidores llocales Pao de Acucar y Carrefour.<ref>"[http://www.walmartbrasil.com.br/sobre-o-walmart/no-brasil/ No Brasil]." [[Wal-Mart Brasil]]. Consultáu'l 7 de payares de 2011. (en portugués)</ref> En payares de 2006, Walmart anunció que llegara a un alcuerdu col conglomeráu empresarial [[Bharti Enterprises]] p'abrir tiendes minoristes n'India. Por cuenta de que les corporaciones estranxeres nun se-yos dexaron direutamente entrar el sector minorista n'India, Walmart operó al traviés de franquicies y remanó l'estremu de venta al per mayor.<ref name=walmartindia>Giridharadas A., Rai S. [http://www.nytimes.com/2006/11/27/business/worldbusiness/27cnd-walmart.html "Wal-Mart to Open Hundreds of Stores in India"]. ''[[The New York Times]]''. 27 de payares de 2006. Consultáu'l 27 de payares de 2006. (n'inglés)</ref> L'asociación arreya a dos empreses conxuntes; Bharti remana los asuntos mayores, incluyendo la inauguración de tiendes minoristes, mientres Walmart remana los asuntos menores, tales como [[Cadena de fríu|cadenes de fríu]] y loxística. [[Bharti Walmart]] opera les sos tiendes n'India sol nome «Best Price Modern Wholesale». La primer tienda abrió en [[Amritsar]] en mayu de 2012. El 14 de setiembre de 2012, el gobiernu d'India aprobó la inversión estranxera direuta en ventes al per menor, suxetu a aprobaciones polos estaos individuales, efeutivu'l 20 de setiembre de 2012.<ref>{{cita noticia|títulu=Times of India Newsreport|url=http://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/Govt-allows-FDI-in-multi-brand-retail-aviation/articleshow/16397960.cms|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/20120915090846/timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/Govt-allows-FDI-in-multi-brand-retail-aviation/articleshow/16397960.cms?|fechaarchivu=15 de setiembre de 2012}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Department of Industrial Policy & Promotion (FC-I Section), Press Note Non.5 (2012 Series) – multi brand retail|editorial=Ministry of Commerce & Industry, Government of India|fecha=20 de setiembre de 2012|url=http://dipp.nic.in/English/acts_rules/Press_Notes/pn5_2012.pdf|idioma=inglés}}</ref> Nuna entrevista con ''[[The Wall Street Journal]]'', Scott Price, el presidente y conseyeru xeneral de Walmart Asia, declaró que Walmart sería capaz d'abrir tiendes n'India dende un marcu temporal de dos años. Price tamién dixo que la empresa espera siguir la so asociación con Bharti Enterprises n'operar Best Price Modern Wholesale.<ref>{{cita web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/Walmart-hopes-to-open-first-India-store-in-18-months-Report/articleshow/16488898.cms |títulu=Walmart hopes to open first India store in 18 months: Report - The Times of India |editorial=Timesofindia.indiatimes.com |fecha=21 de setiembre de 2012 |fechaaccesu=6 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}</ref> La espansión de Walmart a India enfrentar a unos problemes significantes. En payares de 2012, Walmart admitó a gastar 25 millones de dólares primiendo al Congresu,<ref name=indiatimes>{{cita noticia|títulu=Probe Walmart 'bribe', says opposition|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-12-11/india/35748837_1_bharti-walmart-indian-market-fdi|editorial=The Times of India|fecha=11 d'avientu de 2012|idioma=inglés|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130117025430/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-12-11/india/35748837_1_bharti-walmart-indian-market-fdi|archivedate=2013-01-17|fechaaccesu=2017-10-07}}</ref> lo que conventionalmente considérase sobornu n'India.<ref name="BBCnewsUS">{{cita noticia|títulu=US defends Walmart India lobbying |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-india-20674717 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2012 |editorial= BBC News India|fecha=11 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}</ref> Walmart ta conduciendo una investigación interna de violaciones potenciales de la [[Llei de Práutiques Corruptes nel Estranxeru]].<ref name=NYTinquiry>{{cita noticia|apellíu1=Cilfford |nome1=Stephanie |apellíu2=Barstow |nome2=David |títulu=Wal-Mart Inquiry Reflects Alarm on Corruption |url= http://www.nytimes.com/2012/11/16/business/wal-mart-expands-foreign-bribery-investigation.html?pagewanted=all|fechaaccesu=28 d'avientu de 2012 |editorial=New York Times|fecha=15 de payares de 2012|idioma=inglés}}</ref> Bharti Walmart suspendió un númberu d'emplegaos, incluyendo'l so direutor financieru y equipu llegal, col intentu d'asegurar una investigación completa.<ref name=NYTIndianBribery>{{cita noticia|apellíu=Bajaj|nome=Vikas|títulu=India Unit of Wal-Mart Suspends Employees|url=http://www.nytimes.com/2012/11/24/business/global/wal-marts-india-venture-suspends-executives-as-part-of-bribery-inquiry.html |fechaaccesu=28 d'avientu de 2012 |editorial=New York Times|fecha=23 de payares de 2012|idioma=inglés}}</ref> La suspensión centró la so atención en Bharti Walmart como parte d'un alderique más ampliu sobre la conveniencia de dexar IED pa marques múltiples n'India.<ref name=BloombergIndia>{{cita noticia|apellíu=Sharma |nome=Malavika|títulu=India Government Agency Proves Wal-Mart Investments|url=http://www.bloomberg.com/news/2012-12-05/india-government-agency-probes-wal-mart-investments.html|editorial=Bloomberg|fecha=5 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}</ref><ref name=EconTimes>{{cita noticia|títulu=Bharti Walmart in eye of storm after probe news|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2012-11-24/news/35332551_1_bharti-walmart-walmart-s-asia-raj-jain|fechaaccesu=28 d'avientu de 2012|editorial=The Economic Times|fecha=24 de payares de 2012|idioma=inglés|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150512125739/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2012-11-24/news/35332551_1_bharti-walmart-walmart-s-asia-raj-jain|archivedate=2015-05-12}}</ref> L'aprobación de la IED nel 20 de setiembre de 2012 foi impugnada polos partíos d'oposición y estrechamente aprobada nuna votación parllamentaria discutiniu a principios d'avientu.<ref name=BBCnewsIndia>{{cita noticia|títulu=India MPs in parliament uproar over Walmart lobbying |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-india-20662771 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2012 |editorial=BBC News India|fecha=10 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}</ref><ref name=Bloomberg>{{cita noticia|apellíu= Choudhury|nome=Chandrahas |títulu=India Opens Doors For Wal-Mart and 'Untouchables'|url=http://www.bloomberg.com/news/2012-12-20/india-opens-doors-for-wal-mart-and-untouchables-.html|fechaaccesu=28 d'avientu de 2012|editorial=Bloomberg|fecha=23 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:A big green sign - geograph.org.uk - 781233.jpg|thumb|right|[[ASDA]], el filial de Walmart nel Reinu Xuníu.]] Les ventes en 2006 pal filial de Walmart nel Reinu Xuníu, [[ASDA]] (que caltién el nome que tenía antes de la so alquisición por Walmart), representaron el 42,7 per cientu de les ventes de la división internacional de Walmart. A diferencia de les operaciones de Walmart n'Estaos Xuníos, ASDA yera orixinalmente y sigue siendo principalmente una cadena de supermercaos, pero con un mayor énfasis en productos non alimenticios en comparición cola mayoría de les cadenes de supermercaos del Reinu Xuníu, cola esceición de [[Tesco]]. A partir de 2011, ASDA tenía 523 tiendes, incluyendo les 147 tiendes de [[Netto]] a partir de l'alquisición d'esta cadena en 2010. Amás de les pequeñes tiendes suburbanas de ASDA, les grandes tiendes denominar Asda Walmart Supercentres, según Asda Superstores y Asda Living.<ref name="AsdaFactsheet">[http://www.walmartstores.com/download/2010.pdf "UK Fact Sheet"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120612011853/http://www.walmartstores.com/download/2010.pdf |date=2012-06-12 }}. Wal-Mart Stores, Inc. Agostu de 2011. Consultáu'l 23 d'abril de 2012. (n'inglés)</ref><ref>[http://www.asda.jobs/all-about/who-we-are/stores.html ASDA Careers: All about ASDA Stores] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110803164941/http://www.asda.jobs/all-about/who-we-are/stores.html |date=2011-08-03 }}. Consultáu'l 7 d'agostu de 2011 (n'inglés).</ref><ref name="About_ASDA">"[http://www.walmartstores.com/AboutUs/275.aspx?p=246 Wal-mart United Kingdom] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120522061159/http://www.walmartstores.com/AboutUs/275.aspx?p=246 |date=2012-05-22 }}. Wal-Mart Stores, Inc. Consultáu'l 8 de xunu de 2010 (n'inglés).</ref> Amás de les sos operaciones internacionales de propiedá absoluta, Walmart tien empreses conxuntes en China y dellos filiales de propiedá mayoritaria. En Méxicu, [[Walmart de Méxicu y Centroamérica]] (Walmex) ye'l filial llocal con participación mayoritaria de la empresa. En Xapón, Walmart tien el 100 per cientu del [[Seiyu Group]] a partir de 2008.<ref name="2006-3Q-8K">"[http://ccbn.10kwizard.com/xml/download.php?repo=tenk&ipage=4486902&format=PDF Wal-Mart Reports Third Quarter Sales and Earnings]." Wal-Mart. 14 de payares de 2006. Consultáu'l 14 de payares de 2006. (n'inglés)</ref><ref>{{cita web|url=http://www.walmartstores.com/AboutUs/274.aspx?p=246Citation|títulu=Walmart Corporate - Japan|editorial=Walmartstores.com|fecha=31 d'ochobre de 2012|fechaaccesu=6 d'avientu de 2012|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120324054603/http://walmartstores.com/AboutUs/274.aspx?p=246Citation|fechaarchivu=2012-03-24}}</ref> Adicionalmente, Walmart tien un 51 per cientu de la Central American Retail Holding Company (CARHCO), que consta de más de 360 supermercaos y otres tiendes en Guatemala, El Salvador, Honduras, Nicaragua, y Costa Rica.<ref name="sec2006">"[http://www.sec.gov/Archives/edgar/data/104169/000119312506066792/d10k.htm Wal-Mart SEC Form 10-K]." ''[[U.S. Securities and Exchange Commission]]''. 31 de xineru de 2006. Consultáu'l 26 de xunetu de 2006. (n'inglés)</ref> En 2008, Walmart nomó l'empresariu alemán Stephan Fanderl como'l presidente de Walmart Emerging Markets–East «nun esfuerciu pa esplorar oportunidaes de negocios al per menor en Rusia y los mercaos vecinos». El mercáu envalorar nun valor de más de 140 mil millones de dólares d'Estaos Xuníos al añu nes ventes d'alimentos por sigo solos.<ref>{{cita noticia|url=http://www.msnbc.msn.com/id/24112760/|títulu=Walmart considers move into Russia|fecha=14 d'abril de 2008|editorial=MSNBC|fechaaccesu=16 de febreru de 2009|idioma=inglés}}</ref> En xineru de 2009, la empresa adquirió la participación mayoritaria de la empresa principal rellacionada col retail en [[Chile]], Distribución y Servicios S.A. (D&S), que ye la propietaria de los Hipermercaos Líder, Express Líder, Supermercaos Ekono, Super Bodega aCuenta, Walmart Chile Servicios Financieros (Empresto), y Walmart Chile Inmobiliaria (propietaria de los centros comerciales).<ref>{{cita noticia|url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601086&refer=latin_america&sid=aRRZOpO3GvLI|títulu=Wal-Mart Completes Takeover of Chilean Grocer D&S (Update4)|apellíu=Attwood|nome=James|fecha=23 de xineru de 2009|editorial=[[Bloomberg L.P.]]|fechaaccesu=16 de febreru de 2009|idioma=inglés}}</ref> En 2010, D&S camudó'l so nome a [[Walmart Chile]]. El 28 de setiembre de 2010, Walmart anunció que diba mercar [[Massmart|Massmart Holdings Ltd.]] de [[Johannesburgu]], [[Sudáfrica]], nun alcuerdu por valor de más de 4 mil millones de dólares, dando a la empresa les sos primeres tiendes n'África.<ref name=Wake>{{cita noticia|url=http://www2.journalnow.com/news/2010/sep/29/head-of-wal-mart-tells-wfu-audience-of-plans-for-g-ar-425152/|títulu=Head of Walmart tells WFU audience of plans for growth over next 20 years|apellíu=Daniel|nome=Fran|obra=[[Winston-Salem Journal]]|fecha=29 de setiembre de 2010|fechaaccesu=29 de setiembre de 2010|idioma=inglés|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101001195522/http://www2.journalnow.com/news/2010/sep/29/head-of-wal-mart-tells-wfu-audience-of-plans-for-g-ar-425152/|archivedate=2010-10-01}}</ref>may N'avientu de 2011, Walmart nun confirmó nin negó les especulaciones de que taba analizando oportunidaes en [[Paquistán]]. «Nun fiximos nengún anunciu sobre Paquistán», dixo Megan Murphy, la xerente internacional d'asuntos corporativos de Walmart, nun corréu electrónicu. Walmart nun fai comentarios sobre especulaciones de mercáu d'entrada, añadió. Murphy, sicasí, dixo que les prioridaes de la empresa son «concentrase nos mercaos onde yá tenemos operaciones y buscar oportunidaes de crecedera en mercaos onde los veceros quieren venos y cuando tenga sentíu pa la nuesa crecedera al llargu plazu».<ref>{{cita web|apellíu=Baloch |nome=Farooq |url=http://tribune.com.pk/story/311892/retail-expansion-worlds-largest-chain-silent-on-entering-pakistani-market/ |títulu=Retail expansion: World's largest chain silent on entering Pakistani market – The Express Tribune |editorial=Tribune.com.pk |fechaaccesu=23 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}</ref> En febreru de 2012, Walmart anunció que la empresa había alzada la so participación al 51 per cientu en Yihaodian, un supermercáu en llinia d'orixe chinu, pa esplotar la so riqueza de consumu creciente y ayudar a la ufierta de más productos. La espansión de la participación ta suxeta a l'aprobación regulatoria del gobiernu chinu.<ref>{{cita noticia|url=http://www.bloomberg.com/news/2012-02-20/wal-mart-raises-stake-to-51-in-chinese-website-yihaodian.html|títulu=Wal-Mart Raises Stake to 51 percent in Chinese Website Yihaodian|fecha=20 de febreru de 2012|obra=Bloomberg|idioma=inglés}}</ref> Un informe d'investigación publicáu en ''[[The New York Times]]'' n'abril de 2012 informó qu'un executivu anterior de Walmart de Méxicu alegó que, en setiembre de 2005, Walmart de Méxicu había pagu [[sobornu|sobornos]] al traviés de los fijadores llocales, denominaos ''[[xestor]]es'', a los funcionarios a lo llargo de Méxicu col fin de llograr permisos de construcción, información, y otros favores. Los investigadores de Walmart atoparon evidencia creíble de que les lleis mexicanes y estauxunidenses habíense transgredido. Espresóse esmolición de que los executivos de Walmart nos Estaos Xuníos "callaron" les acusaciones. Según infórmase, los sobornos fueron apurríos pa llograr rápido los permisos de construcción, lo que-y dio a Walmart una ventaya sustancial superior a los sos competidores comerciales.<ref name = NYTBribe>{{cita noticia |url=http://www.nytimes.com/2012/04/22/business/at-wal-mart-in-mexico-a-bribe-inquiry-silenced.html |títulu=Vast Mexican Bribery Case Hushed Up by Wal-Mart After High-Level Struggle |editorial=[[The New York Times]]|autor=David Barstow |fecha=21 d'abril de 2012 |fechaaccesu=22 d'abril de 2012|idioma=inglés}}</ref> Un estudiu de siguimientu realizáu y publicáu por ''The New York Times'' el 17 d'avientu de 2012 reveló pruebes de que'l permisu reglamentariu pa la llocalización, construcción y operación de diecinueve tiendas s'había llograda por aciu sobornu. Había pruebes de qu'un sobornu de $52.000 pagar pa camudar un mapa de zonificación, lo que dexó la inauguración d'una tienda Walmart una milla d'un sitiu históricu en [[San Juan Teotihuacán]].<ref name=NYT92904>{{cita noticia|títulu=Non, the Conquistadors Are Not Back. It's Just Wal-Mart.|url=http://www.nytimes.com/2004/09/28/international/americas/28mexico.html|fechaaccesu=18 d'avientu de 2012|editorial=The New York Times|fecha=28 de setiembre de 2004|autor=James C. McKinley, Jr.|idioma=inglés}}</ref> Dempués de que'l primer artículu foi publicáu, Walmart llanzó un comunicáu negando los allegamientos y describiendo la so política de llucha contra la corrupción. Ente que un informe oficial de Walmart afirma que nun atopó evidencia de la corrupción, l'artículu afirma que los informes internos previos convirtiérase en realidá por eses pruebes primero que la hestoria fíxose pública.<ref>{{cita web |url=http://www.forbes.com/sites/lydiadishman/2012/04/22/walmart-in-mexico/|títulu=What Walmart Might Do With Allegations of Bribery in Mexico|autor=Lydia Dishman |fecha=22 d'abril de 2012|fechaaccesu=23 d'abril de 2012|editorial=Forbes.com|idioma=inglés}}</ref> Adam Hartung, un contribuyente pa la revista ''[[Forbes]]'', tamién fixo una alusión que l'escándalu de sobornu foi un reflexu de xestión seria y problemes d'estratexa», Walmart afirmando que «[l]os escándalos agora son comunes... [c]ada escándalu señala que la estratexa de Walmart ye más malo de navegar y enfréntase a grandes problemes.»<ref>{{cita web|apellíu=Hartung|nome=Adam|títulu=Wal-Mart's Mexican Bribery Scandal Will Sink It Like an Iceberg Sank the ''Titanic''|url=http://www.forbes.com/sites/adamhartung/2012/04/26/walmarts-mexican-bribery-scandal-will-sink-it-like-the-icerberg-sank-the-titanic/|editorial=Forbes|fechaaccesu=2 de xunetu de 2012|idioma=inglés}}</ref> N'avientu de 2012, hai investigaciones internes en cursu sobre violaciones posibles de la Llei Federal de Práutiques Corruptes.<ref name=NYT121712>{{cita noticia|títulu=The Bribery Aisle: How Wal-Mart Used Payoffs to Get Its Way in Mexico|url=http://www.nytimes.com/2012/12/18/business/walmart-bribes-teotihuacan.html|fechaaccesu=18 d'avientu de 2012|editorial=The New York Times|fecha=17 d'avientu de 2012|autor=David Barstow|autor2=[[Alejandra Xanic von Bertrab]]|idioma=inglés}}</ref> Walmart invirtió 99 millones de dólares nes investigaciones internes, que espandiéronse más allá de Méxicu pa implicar operaciones en China, Brasil ya India.<ref name=NYTInquiry>{{cita noticia|apellíu1=Cilfford |nome1=Stephanie|apellíu2=Barstow|nome2=David|títulu=Wal-Mart Inquiry Reflects Alarm on Corruption|url=http://www.forbes.com/sites/timworstall/2012/11/23/wal-mart-and-corruption-in-india-is-there-actually-any-way-to-avoid-it/|fechaaccesu=28 d'avientu de 2012 |editorial=New York Times|fecha=15 de payares de 2012|idioma=inglés}}</ref><ref name=forbes>{{cita noticia|apellíu=Brown |nome=Abram |títulu=Wal-Mart Bribery Probe Expands Past Mexico To Brazil, China And India|url=http://www.forbes.com/sites/abrambrown/2012/11/15/probe-into-wal-mart-bribery-past-mexico-to-brazil-china-and-india/|fechaaccesu=28 d'avientu de 2012|editorial=Forbes |fecha=15 de payares de 2012|idioma=inglés}}</ref> El casu añadió más lleña al alderique sobre si la inversión estranxera va traducir nuna mayor prosperidá, o si solamente dexa un comerciu llocal minorista y política económica que se va faer cargu por «intereses financieros y empresariales nel estranxeru».<ref name=BloombergIndia/><ref name=NYTIndia>{{cita noticia|apellíu1=Thirani|nome1=Neha|apellíu2=Kumar|nome2=Hari|títulu=Fact-Checking the F.D.I. Alderiques|url=http://india.blogs.nytimes.com/2012/12/07/fact-checking-the-f-d-i-alderiques/|fechaaccesu=28 d'avientu de 2012|editorial=New York Times / International Herald Tribune|fecha=7 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}</ref> === Vudu === En febreru de 2010, la empresa alcordó la compra de [[Vudu]], una empresa de Silicon Valley fundada en 2007, que'l so serviciu de películes en llinia ta construyéndose nun númberu creciente de televisiones y reproductores de Blu-ray. Los términos de l'alquisición nun fueron revelaos, pero una persona con conocencia de la operación dixo que'l preciu de la empresa, que recaldó 60 millones de dólares en capital, yera más de 100 millones de dólares.<ref name=Stone>{{cita noticia|url=http://www.nytimes.com/2010/02/23/technology/23video.html|títulu=Walmart Buying Vudu Movie Service|fecha=22 de febreru de 2010|fechaaccesu=23 de febreru de 2010|obra=The New York Times|nome=Brad|apellíu=Stone|idioma=inglés}}</ref> Ye'l tercer serviciu de películes en llinia más popular, con una cuota d'un 5,3 per cientu del valor comercial de la empresa.<ref>{{cita noticia|apellíu=Bustillo|nome=Miguel|títulu=For Wal-Mart, a Rare Online Success|editorial=The Wall Street Journal|fecha=29 d'agostu de 2011|autor2=Talley, Karen|páxina=B1|idioma=inglés}}</ref> === Marques privaes === Alredor del 40 per cientu de los productos que se vienden en Walmart tienen [[marques blanques]]; esto ye, ufiértense por Walmart y prodúcense al traviés de contratos colos fabricantes. Walmart empezó a ufiertar marques blanques en 1991 col llanzamientu de [[Sam's Choice]], una marca de bébores producíes puramente pa Walmart por [[Cott Beverages]]. Sam's Choice rápido fíxose popular y en 1993 convertir na tercer marca de bébores más popular nos Estaos Xuníos.<ref name=samschoice>{{cita noticia|url= http://findarticles.com/p/articles/mi_m3092/is_n19_v32/ai_14495621|títulu=Sam's Choice Climbs Beverage Brand List — Walmart's Sam's American Choice Beverage Brand|obra=Discount Store News|fecha=4 d'ochobre de 1993|fechaaccesu=20 d'abril de 2007|idioma=inglés}}</ref> Otres marques de Walmart inclúin Great Value y Equate nos EE.XX. y Canadá, Smart Price en Gran Bretaña y Líder, Acuenta y Seleición en Chile. Un estudiu de 2006 faló que «la magnitú de Walmart paez caltenese na mente de los compradores cuando se trata de la conciencia de marca de distribución y minoristes».<ref>{{cita web|autor=Reyes, Sonia|url=http://www.pbmproducts.com/press.aspx?ID=183|títulu=Study: Wal-Mart Private Brands Are Catching On|fecha=21 d'agostu de 2006|fechaaccesu=16 d'avientu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130117025424/http://www.pbmproducts.com/press.aspx?ID=183|fechaarchivu=2013-01-17|idioma=inglés}}</ref> === Entretenimientu === En 2010, la empresa acomuñó con [[Procter & Gamble]] pa producir ''[[Secrets of the Mountain]]'' y ''[[The Jensen Project]]'', películes familiares de dos hores onde los personaxes utilicen productos de Walmart y Procter & Gamble. ''The Jensen Project'' tamién cuntó con un adelantu d'un productu que se llanzaría en dellos meses nes tiendes de Walmart.<ref>{{cita web|títulu=Walmart Pushing Limited $199 Kinect Pre-Order Bundle|url=http://www.pcworld.com/article/201049/walmart_pushing_limited_199_kinect_preorder_bundle.html|obra=[[PCWorld]]|fechaaccesu=18 de xunetu de 2010|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100718104454/http://www.pcworld.com/article/201049/walmart_pushing_limited_199_kinect_preorder_bundle.html|fechaarchivu=2010-07-18}}</ref><ref name="timar review">{{cita noticia|títulu=Television review: ''The Jensen Project''|url=http://articles.latimes.com/2010/jul/16/entertainment/la-et-jensen-project-20100716|fechaaccesu=16 de xunetu de 2010|editorial=[[Los Angeles Times]]|fecha=16 de xunetu de 2010|nome1=Mary|apellíu1=McNamara|idioma=inglés}}</ref> Una tercer película, ''[[A Walk in My Shoes]]'', tamién s'emitió en 2010, y una cuarta ta en producción.<ref>{{cita web|títulu=Second P&G Family Friendly Movie Airs July 16 On NBC|apellíu=Kiesewette|nome=John|url=http://cincinnati.comblogstv/2010/07/09/second-pg-family-friendly-movie-airs-july-16-on-nbc/|obra=[[The Cincinnati Enquirer]]|fechaaccesu=9 de xunetu de 2010|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://cincinnati.comblogstv/2010/07/09/second-pg-family-friendly-movie-airs-july-16-on-nbc/|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> El direutor de marketing de marques pa Walmart tamién sirve como'l co-executivu de la ''Alliance for Family Entertainment'' («Alianza pa Entretenimientu Familiar») de l'[[Association of National Advertisers]].<ref>{{cita noticia|apellíu=Stanley|nome=T.L.|títulu=Advertisers earmark $10&nbsp;million for family-friendly TV|url=http://latimesblogs.latimes.com/showtracker/2010/06/advertisers-earmark-10-million-for-familyfriendly-tv.html|editorial=[[Los Angeles Times]] |fecha=22 de xunu de 2010|idioma=inglés}}</ref> == Asuntos corporativos == [[Ficheru:Walmart Home Office.jpg|thumb|La oficina de Walmart en [[Bentonville (Arkansas)|Bentonville, Arkansas]].]] Walmart tien la so sede nun complexu d'oficines en [[Bentonville (Arkansas)|Bentonville, Arkansas]]. El [[modelu de negociu]] de la empresa basar na venta d'una amplia variedá de mercadería polo xeneral a «precios siempres baxos».<ref name=annrep/> Refier a los sos emplegaos como «acomuñaos». Toles tiendes Walmart nos EE.XX. y Canadá tamién tienen emplegaos llamaos ''greeters'' (lliteralmente, «saludadores») designaos a la entrada de la tienda, una práutica empecipiada pol fundador de la empresa, [[Sam Walton]], y darréu copiada por otros minoristes. Los ''greeters'' entrenar p'ayudar a los compradores y responder a les sos entrugues.<ref name="Kendall_Gerald_I">{{cita llibru|apellíu=Kendall|nome=Gerald I.|títulu=Securing the future: strategies for exponential growth using the theory of constraints.|añu=1998|editorial=[[CRC Press]]|allugamientu=Boca Raton, Florida|isbn=1-57444-197-3|páxina=106|url=https://books.google.com/?id=KgjTUtVixroC&pg=PA106&dq=walmart+greeter#v=onepage&q&f=false|idioma=inglés}}</ref> Mientres munchos años, los asociaos fueron identificaos na tienda polos sos chalecos azules, pero esto foi descontinuado en xunu de 2007, a favor d'una mirada más moderna y más profesional, con pantalones caqui y camises de polu. El cambéu de vestuariu foi parte d'una reestructuración corporativa más grande de la tienda, nun esfuerciu p'aumentar les ventes y remocicar la so cotización.<ref name="replace_blue_vests">{{cita noticia|títulu=Wal-Mart Replaces Blue Vests|url=http://abcnews.go.com/GMA/story?id=3288829|fechaaccesu=28 de xunu de 2011|editorial=[[ABC News]]|fecha=18 de xunu de 2007|idioma=inglés}}</ref> A diferencia de munchos otros minoristes, Walmart nun carga una [[cuota de asignación de feches]] a los provisores pa l'apaición de los sos productos nes tiendes.<ref name="nelson">{{cita web|autor=Nelson, Emily|url=http://www.columbia.edu/~ss957/media_ref_pages/TooManyChoices.html|títulu=Too Many Choices — Nine Kinds of Kleenex Tissue, Eggo Waffles in 16 Flavors: Blame Brand Managers|obra=The Wall Street Journal|fecha=20 d'abril de 2001|fechaaccesu=1 d'agostu de 2006|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.columbia.edu/~ss957/media_ref_pages/TooManyChoices.html|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> Más bien, concentra na venta de productos más populares y ufierta incentivos pa la descontinuación de productos menos populares por xerentes de tienda, según solicitar productos más populares.<ref name="nelson"/> El 14 de setiembre de 2006, la empresa anunció qu'esaniciaría'l so programa de ''[[layaway]]'', citando l'usu decreciente y aumentu de los costos.<ref>"[http://www.walmartfacts.com/articles/4438.aspx Wal-Mart Will Phase Out Layaway Program] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061130162309/http://www.walmartfacts.com/articles/4438.aspx |date=2006-11-30 }}." Walmart. 14 de setiembre de 2006. Consultáu'l 8 d'ochobre de 2006. (n'inglés)</ref> Layaway cesó ser ufiertáu'l 19 de payares de 2006, y Walmart agora concentra n'otres opciones de pagu. L'allugamientu layaway na mayoría de les tiendes utilízase agora pal programa ''Site-to-Store'' de Walmart, que-y dexa a los veceros en llinia de la empresa mercar productos en llinia con una opción d'unviada gratis, y coles mercancíes unviaes a la tienda más cercana pa recoyida.<ref name="site-to-store">{{cita web|autor=McCarthy, Caroline|url=http://www.news.com/2110-1030_3-6164619.html|títulu=Free Shipping from Walmart.com&nbsp;... with Store Pickup|editorial=[[CNET Networks]]|fecha=6 de marzu de 2007|fechaaccesu=1 de payares de 2007|idioma=inglés}}</ref> Maggie Sans, quien representen a Walmart, sentó nel Conseyu de la Empresa Privada como la Secretaria del [[Conseyu d'Intercambiu Llexislativu Estauxunidense]].<ref>{{cita web|títulu=Private Enterprise Board|obra=American Legislative Exchange Council|url=http://www.alec.org/about-alec/private-enterprise-board/|añu=2012|fechaaccesu=21 d'abril de 2012|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120511000739/http://www.alec.org/about-alec/private-enterprise-board/|fechaarchivu=2012-05-11}}</ref> Cuando Walmart anunció la suspensión de la so membresía na organización, Sans dixo: {{cita|Enantes, espresemos la nuesa esmolición pola decisión del Conseyu pa opinar sobre cuestiones que s'estremen de la so misión fundamental «p'avanzar nos principios jeffersonianos de los mercaos llibres». Creemos que la fienda ente estes actividaes y el nuesu propósitu como empresa volvió demasiao anchu. Pa ello, tamos suspendiendo la nuesa membresía nel Conseyu d'Intercambiu Llexislativu.<ref>{{cita web|url=http://www.azcentral.com/news/articles/2012/06/01/20120601walmart-leaves-public-policy-group-alec.html|títulu=Walmart leaves public-policy group ALEC|autor=Jonathan D. Salant|editorial=Azcentral.com|fecha=1 de xunu de 2012|fechaaccesu=6 d'avientu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160303225922/http://www.azcentral.com/news/articles/2012/06/01/20120601walmart-leaves-public-policy-group-alec.html|fechaarchivu=2016-03-03|idioma=inglés}}</ref>}} === Finances y gobernabilidad === Pal [[añu fiscal]] que remató'l 31 de xineru de 2011, Walmart reportó un [[beneficiu netu]] de 15,4 mil millones de dólares, 422 mil millones de dólares n'ingresos, y un [[marxe de beneficiu]] d'un 24,7 per cientu. Les operaciones internacionales de la corporación representaron 109,2 mil millones de dólares, o un 26,1 per cientu, de les ventes totales.<ref name="Form10K">{{cita web|títulu=Wal-Mart Form 10K: Portions of Annual Report to Shareholders|url=http://www.sec.gov/Archives/edgar/data/104169/000119312511083157/dex13.htm|editorial=United States Securities and Exchange Commission|fechaaccesu=28 de xunu de 2011|idioma=inglés}}</ref> Ye la decimoctava corporación pública más grande nel mundu, acordies con el llistáu [[Forbes Global 2000]], y la mayor corporación pública cuando clasificada n'orde de los sos ingresos.<ref name="forbes_global_2000">{{cita noticia|títulu=The World's Biggest Public Companies|url=http://www.forbes.com/global2000/list|fechaaccesu=28 de xunu de 2011|editorial=[[Forbes]]|idioma=inglés}}</ref> Walmart ta alministrada por una xunta d'alministración con quince miembros, escoyíos añalmente por [[accionista|accionistes]]. [[S. Robson Walton]], el fíu mayor del fundador [[Sam Walton]], sirve como presidente de la xunta. [[Mike Duke|Michael T. Duke]] sirvi como'l direutor executivu, y el so predecesor, [[Llei Scott]], sirve como presidente de la Comisión Executiva de la Xunta. Otros miembros de la xunta son [[Aída Álvarez]], [[Jim Breyer]], [[M. Michele Burns]], [[James Cash, Jr.]], [[Roger Corbett]], [[Douglas Daft]], [[David Glass]], [[Marissa Meyer]], Gregory B. Penner, Allen Questrom, Arne M. Sorenson, [[Jim Walton]], Christopher J. Williams, y Linda S. Wolf.<ref name="Form10K"/><ref name="Sorkin_Rusli">{{cita noticia|apellíu=Sorkin, Andrew R.; Rusli, Evelyn M.|títulu=A Yahoo Search Calls Up a Chief From Google.|url=http://dealbook.nytimes.com/2012/07/16/googles-marissa-mayer-tapped-as-yahoos-chief/|fechaaccesu=20 de xunetu de 2012|editorial=[[New York Times]]|fecha=16 de xunetu de 2012|idioma=inglés}}</ref> Sam Walton finó en 1992. Dempués de la muerte de Walton, Don Soderquist, Direutor d'Operaciones y Vicepresidente Senior, aportó a conocíu como'l Guardián de la Cultura».<ref name="Soderquist_Donald">{{cita llibru|títulu=The Wal-mart Way: The Inside Story of the Success of the World's Largest Company|autor=Soderquist, Donald|edición=segunda|fecha=19 d'abril de 2005|isbn=978-0-7852-6119-3|editorial=[[Thomas Nelson]]|idioma=inglés}}</ref> Ex-miembros notables de la xunta inclúin [[Hillary Rodham Clinton]] (1985-1992)<ref>{{cita web|autor=Harkavy, Ward|url=http://www.villagevoice.com/news/0021,harkavy,15052,5.html|títulu=Wal-Mart's First Lady|obra=[[The Village Voice]]|fecha=24 de mayu de 2000|fechaaccesu=3 d'agostu de 2006|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.villagevoice.com/news/0021,harkavy,15052,5.html|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> y [[Tom Coughlin (Walmart)|Tom Coughlin]] (2003-2004), esti postreru serviendo como Vicepresidente. Clinton dexó la xunta antes de la [[eleición presidencial d'Estaos Xuníos de 1992]], y Coughlin dexó n'avientu de 2005 dempués de declarase culpable de fraude y fuximientu fiscal pol robu de cientos de miles de dólares de Walmart.<ref>{{cita noticia|autor=Boulden, Jennifer|url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=10000087&sid=a574eQ1zemuk&refer=top_world_news|títulu=Wal-Mart Former Vice Chairman Coughlin Admits Fraud|obra=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]|fecha=31 de xineru de 2006|fechaaccesu=3 d'agostu de 2006|idioma=inglés}}</ref> El 11 d'agostu de 2006, foi condergáu a 27 meses d'arrestu domiciliariu y cinco años de llibertá condicional, y ordenar pagar 411&nbsp;000&nbsp;USD en conceutu d'indemnización.<ref>{{cita web|url=http://batterys.over-blog.com/article-wal-mart-stores-inc-85031463.html|títulu=Wal-Mart Stores, Inc.|fechaaccesu=19 d'avientu de 2012|autor=Samedi|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130117025424/http://batterys.over-blog.com/article-wal-mart-stores-inc-85031463.html|fechaarchivu=2013-01-17}}</ref> === Competencia === N'América del Norte, la competencia principal de Walmart inclúi [[Gran almacén|grandes almacenes]], incluyendo [[Kmart|Kmart Corporation]], [[Target Corporation]], [[Shopko]], y [[Meijer]] n'Estaos Xuníos; [[Zellers]], [[Hart Stores]], [[Real Canadian Superstore]], y [[Giant Tiger]] en Canadá; y [[Comercial Mexicana]], [[Organización Soriana]], [[S-Mart]] y [[Alsuper|Alsuper Store]] en Méxicu. Los competidores de la so división Sam's Club inclúin [[Costco]] y [[BJ's Wholesale Club]], el segundu de los cualos opera principalmente nel este d'Estaos Xuníos, y en [[Méxicu]] los competidores inclúin [[Costco|Costco Méxicu]] y [[City Club]]. Cuando Walmart entró nel negociu d'atarraquites a finales de los años 1990, impugnó cadenes de supermercaos, tantu n'Estaos Xuníos como en Canadá. Dellos minoristes más pequeños, principalmente [[Tienda de too a 100|tiendes de too a 100]] como [[Family Dollar]] y [[Dollar Xeneral]], fueron capaces d'atopar un mercáu nichu y competir con ésitu contra Walmart por ventes a los consumidores domésticos.<ref>{{cita noticia|autor=Stilgoe, John|url=http://www.boston.com/news/local/massachusetts/articles/2003/11/23/wal_mart_giant_can_be_tamed|títulu=Wal-Mart Giant Can Be Tamed|obra=The Boston Globe|fecha=23 de payares de 2003|fechaaccesu=11 de xineru de 2006|idioma=inglés}}</ref> En 2004, Walmart respondió a esto, poniendo a prueba'l so propiu conceutu d'un almacén del dólar: una subsección en delles tiendes, llamáu "Pennies-n-Cents".<ref>{{cita web|autor=Berner, Robert|url= http://www.businessweek.com/magazine/content/04_19/b3882086.htm|títulu=Out-Discounting the Discounter|obra=BusinessWeek|fecha=10 de mayu de 2004|idioma=inglés}}</ref> Walmart tamién tuvo competencia feroz nos mercaos estranxeros. Por casu, n'Alemaña había prindada namái un 2 per cientu del mercáu d'alimentos nesi país dempués de la so entrada nesto en 1997, y permaneció un "xugador secundariu" detrás d'[[Aldi]], con una cuota d'un 19 per cientu.<ref name="Struggling In Germany">{{cita web|autor=Ewing, Jack|url=http://www.businessweek.com/magazine/content/05_15/b3928086_mz054.htm|títulu=Wal-Mart: Struggling in Germany|obra=[[BusinessWeek]]|fecha=11 d'abril de 2005|fechaaccesu=27 de xunetu de 2006|idioma=inglés}}</ref> En xunetu de 2006, Walmart anunció'l so retiru d'Alemaña. Les sos tiendes fueron vendíes a la empresa alemana [[Metro AG]].<ref name=walmartgermany/> Walmart sigue faer bien nel Reinu Xuníu, y el so filial nesi país, [[ASDA]], ye la segunda mayor cadena detrás de [[Tesco]].<ref name="A Bumpy Ride in Europe">{{cita noticia|autor=Fairlamb, David|coautor=Laura Cohn|url=http://www.businessweek.com/magazine/content/03_40/b3852011_mz001.htm|títulu=A Bumpy Ride in Europe|obra=BusinessWeek|fecha=6 d'ochobre de 2003|fechaaccesu=27 de xunetu de 2006|idioma=inglés}}</ref> En mayu de 2006, dempués d'entrar nel mercáu de Corea del Sur en 1998, Walmart vendió tolos sos 16 allugamientos nesi país a [[Shinsegae]], un minorista local, por 882 millones de dólares. Shinsegae convirtió les tiendes Walmart en tiendes [[Y-Mart]].<ref name="NYT_wmt_skorea">{{cita noticia|autor=Sang-Hun, Choe|url=http://www.nytimes.com/2006/05/23/business/worldbusiness/23shop.html|títulu=Wal-Mart Selling Stores and Leaving South Korea |obra=The New York Times|fecha=23 de mayu de 2006|fechaaccesu=2 d'avientu de 2007|idioma=inglés}}</ref> Wal-Mart lluchó n'esportar la so marca a otros llugares, rígidamente tratando de reproducir el so modelu ultramar. En China, Walmart espera tener ésitu al afaer y faer coses preferibles a los ciudadanos chinos. Por casu, cuando s'atopó que los consumidores chinos prefieren escoyer el so propiu pexe y mariscu vivu, les tiendes empezaron amosar la carne descubierto ya instalaron tanques de pexes, llevando a mayores ventes.<ref name="China_reinvent">{{cita web|url=http://www.industryleadersmagazine.com/walmart-low-prices-big-numbers/|títulu=Walmart: Low Prices, Big Numbers|editorial=IndustryLeaders|fechaaccesu=16 d'avientu de 2012|autor=Ann, Carrie|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170727185851/https://www.industryleadersmagazine.com/walmart-low-prices-big-numbers/|fechaarchivu=2017-07-27|idioma=inglés}}</ref> === Base de veceros === [[Ficheru:15-cent prices on notebooks at Walmart.jpg|thumb|right|Un preciu de 15 centavos nes carpetes y los cuadiernos]] Los veceros de Walmart dan precios baxos como la razón más importante pa faer compres ellí, reflexando la lema publicitaria ''Low prices, always'' («Precios baxos, siempres») que Walmart usó ​​dende 1962 hasta 2006.<ref name=nytmorethanprice>{{cita noticia|autor=Barbaro, Michael|url=http://www.nytimes.com/2007/03/02/business/02walmart.html|títulu=It's Not Only about Price at Wal-Mart|obra=The New York Times |fecha=2 de marzu de 2007|fechaaccesu=3 d'abril de 2007|idioma=inglés}}</ref> L'ingresu permediu de los veceros de Walmart nos EE.XX. ta per debaxo de la media nacional, y los analistes envaloraron apocayá que más d'una quinta parte d'ellos escarecen d'una cuenta bancaria, el doble de la tasa nacional.{{ensin referencies}} Un informe financieru de Walmart en 2006 tamién indicó que los veceros de Walmart son sensibles a los costos de servicios públicos y de los precios del gas.<ref name="walmart2006">{{cita web|url=http://companies.jrank.org/pages/4721/Wal-Mart-De-Mexico-S-De-C-V.html|títulu=Wal Mart De Mexico, S.A. De C.V. Business Information, Profile, and History|editorial=Jrank|fechaaccesu=19 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}</ref> Una encuesta indicó que dempués de les [[eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 2004]], ente los votantes quien mercaron en Walmart una vegada per cada selmana, un 76 per cientu d'ellos votaron para [[George W. Bush]], ente que namái un 23 per cientu sofitaron el senador [[John Kerry]].<ref name=zogbypoll>{{cita web|url=http://staugustine.com/news/local-news/2012-11-23-4#.UM1ok-Oe9uo|títulu=Group protests at local Walmart|fechaaccesu=16 d'avientu de 2012|autor=Gardner, Sheldon|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121201145953/http://staugustine.com/news/local-news/2012-11-23-4#.UM1ok-Oe9uo|fechaarchivu=2012-12-01}}</ref> Cuando se midieron contra los veceros d'otres tiendes similares nos EE.XX., los veceros frecuentes de Walmart calificáronse los conservadores más polítiques.<ref>{{cita noticia|autor=Birchall, Jonathan; Yeager, Holly|títulu=A Purchase on Psephology|editorial=[[Financial Times]]|fecha=17 d'agostu de 2006|páxina=9|idioma=inglés americanu}}</ref> En 2006, Walmart tomó midíes p'ampliar la so base de veceros n'Estaos Xuníos, anunciando un cambéu nes sos tiendes estauxunidenses, fora de la estratexa de comercialización de "talla única pa toos" a favor d'una diseñada pa «reflexar cada unu de los seis grupos demográficos - los afroamericanos, los ricos, los hispanos, y habitantes de los suburbios y les zones rurales».<ref name="droponesizefitsall">"[https://web.archive.org/web/20151106213230/http://www.cnbc.com/id/14714027/for/cnbc Wal-Mart to Drop One-Size-Fits-All Approach]." ''[[CNBC]]''. 2006. Consultáu'l 3 d'abril de 2007. (n'inglés)</ref> Unos seis meses dempués, introdució un nuevu lema: «Aforramos dineru a la xente por que pueda vivir meyor.» Esto reflexa los trés grupos principales nos que Walmart clasifica los sos 200 millones de veceros: «aspiracionales de marca» (persones de baxos ingresos quien tán encegolaos con nomes como [[KitchenAid]]), «persones sensibles a los precios afluentes» (compradores ricos quien amen ufiertes), y «compradores de preciu-valor» (persones quien gusten los baxos precios y nun pueden dexase muncho más).<ref name=nytmorethanprice/> Walmart tamién dio pasos p'atraer a los veceros más [[Lliberalismu nos Estaos Xuníos|lliberales]], por casu, al refugar los encamientos de l'[[American Family Association]] y vender el DVD de ''[[Brokeback Mountain]]'', una película sobre amor ente dos vaqueros homosexuales en Wyoming.<ref name="brokeback">{{cita web|url=https://www.imdb.com/news/sb/2006-04-04/|títulu=Wal-Mart Hit by ''Brokeback'' Protest|editorial=[[Internet Movie Database]]|fechaaccesu=8 d'avientu de 2012|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/https://www.imdb.com/news/sb/2006-04-04/|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> === Impautu económicu === Kenneth Stone, un profesor d'economía na [[Universidá Estatal de Iowa]], nun artículu publicáu en ''Farm Foundation'' en 1997, atopó que delles ciudaes pequeñes pueden perder casi la metá del so comerciu al per menor dientro de diez años dempués de la inauguración d'una tienda Walmart.<ref name="Rural"/> Comparó los cambeos nos competidores anteriores colos cualos tiendes en pequeñes ciudaes s'han enfrentada nel pasáu - dende'l desenvolvimientu de los ferrocarriles y el catálogu de Sears Roebuck hasta centros comerciales. Llegó a la conclusión de que los pueblos pequeños vense más afeutaos poles tiendes de descuentu con mercancía en masa» que les grandes ciudaes, y que los propietarios quien afaen a cambeos nel mercáu minorista pueden «coesistir ya inclusive espolletar nesti tipu d'ambiente».<ref name="Rural"/> Un estudiu atopó que la entrada de Walmart nun nuevu mercáu tien un impautu fondu na so competencia minorista. Cuando un Walmart abre nun nuevu mercáu, les ventes medies baxen un 40 per cientu en tiendes similares de gran volume, un 17 per cientu nos supermercaos, y un 6 per cientu nes farmacies, según un estudiu realizáu en xunu de 2009 por investigadores de delles universidaes y empobináu pola [[Tuck School of Business]] de [[Dartmouth College]].<ref>{{cita noticia|url=http://www.chicagotribune.com/business/ct-biz-0704-soda-wars-20100703,0,5230113.story|títulu=Wal-Mart Impact: Pop Price War Warns of Wal-Mart Impact for Chicago|autor=Julie Wernau|editorial=[[Chicago Tribune]]|fecha=4 de xunetu de 2010|idioma=inglés|urlarchivu=https://archive.today/kNTYC|fechaarchivu=19 de xineru de 2013}}</ref> Un estudiu de la [[Universidá Loyola Chicago]] suxer que l'impautu d'una tienda Walmart nuna empresa local se correlaciona cola distancia a esa tienda. El líder d'esti estudiu almite qu'esti factor ye más fuerte nes ciudaes más pequeñes y nun s'aplica a les zones más urbanes, y diz: «Sería tan difícil concretar qué pasa con Walmart.»<ref name=wpost>{{cita noticia|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/06/22/AR2008062201717.html|títulu=When Wal-Mart Moves In, Neighborhood Businesses Suffer. Right?|apellíu= Mui|nome=Ylan Q.|fecha=23 de xunu de 2008|obra=[[The Washington Post]]|idioma=inglés}}</ref> Un artículu publicáu en xunu de 2006 pola organización [[Llibertarismu|llibertaria]] [[Ludwig von Mises Institute]] suxer que Walmart tien un impautu positivu nes pequeñes empreses.<ref name="ultimate">Kirklin, Paul. (28 de xunu de 2006). "[http://www.mises.org/story/2219/ The Ultimate Pro-Walmart Article]". [[Ludwig von Mises Institute]]. Consultáu'l 17 d'agostu de 2006. (n'inglés)</ref> Sostuvo qu'anque los precios baxos de Walmart causaron el zarru d'unos negocios esistentes, la cadena tamién hai creada nueves oportunidaes pa otres pequeñes empreses, y polo que «el procesu de destrucción creativa desamarrada por Walmart nun tien un impautu estadísticamente significativu nel volume global del sector de la pequeña empresa nos Estaos Xuníos».<ref name="sobel_dean">Sobel, Russell S.; Andrea M. Dean. "[http://be.wvu.edu/Div/econ/work/pdf_files/06-05.pdf Has Wal-Mart Buried Mom and Pop?: The Impact of Wal-Mart on Self Employment and Small Establishments in the United States] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160618004041/http://be.wvu.edu/Div/econ/work/pdf_files/06-05.pdf |date=2016-06-18 }}." [[Universidá de Virginia Occidental]]. Consultáu'l 4 d'agostu de 2006. [[Social Science Research Network|SSRN]] 986362. (n'inglés)</ref> Pola esmolición de los puestos de trabayu, según un estudiu encargáu por Walmart cola firma consultora [[Global Insight]], cola presencia de les tiendes de Walmart, les families trabayadores aforren más de 2.500 dólares EE.XX. per cada añu, ente que la más de 210.000 puestos de trabayu creyer nos EE.XX.<ref>{{cita web| url=http://www.globalinsight.com/publicDownload/genericContent/11-03-05_walmart.pdf| títulu=Economic Impact of Wal-Mart| editorial=[[Global insight]]| fecha=3 de payares de 2005| fechaaccesu=8 d'avientu de 2012| urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090824052849/http://www.globalinsight.com/publicDownload/genericContent/11-03-05_walmart.pdf| fechaarchivu=2009-08-24| formatu=PDF}}</ref> Alternativamente, l'[[Institutu de Política Económica]] envalora qu'ente 2001 y 2006, el déficit comercial de Walmart con China por sigo sola esanició casi 200.000 emplegos estauxunidenses.<ref>{{cita web|autor=Clark, Robert E.|fecha=26 de xunu de 2007|url=http://www.epi.org/content.cfm/ib235|títulu=The Wal-Mart effect: Its Chinese imports have displaced nearly 200,000 U.S. jobs|fechaaccesu=2 d'agostu de 2008|idioma=inglés}}</ref> Otru estudiu, publicáu pola [[Universidá de Missouri]], atopó qu'una nueva tienda aumenta l'emplegu netu de minoristes nel condáu por 100 puestos de trabayu nel curtiu plazu, la metá de los cualos sumen mientres cinco años a midida que otros establecimientos comerciales cerran.<ref>{{cita web|autor=Basker, Emek|añu=2002|url=http://econwpa.wustl.edu/eps/lab/papers/0303/0303002.pdf|títulu=Job Creation or Destruction? Labor-Market Effects of Wal-Mart Expansion|formatu=PDF|editorial=[[Universidá de Missouri]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2006|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20050430063233/http://econwpa.wustl.edu/eps/lab/papers/0303/0303002.pdf|fechaarchivu=2005-04-30}}</ref> Los estudios sobre Walmart amuesen que los consumidores beneficien de menores costos. Otru estudiu realizáu por Global Insight atopó que la crecedera de Walmart ente 1985 y 2004 resultó nel decrecimiento de los precios d'alimentos nel llar por un 9,1 per cientu, y el decrecimiento de los precios polo xeneral (según lo midío pol [[IPC|Índiz de Precios al Consumidor]]) por un 3,1 per cientu.<ref>{{cita noticia|url=http://articles.moneycentral.msn.com/SavingandDebt/Advice/InPraiseOfWalMart.aspx|títulu=In praise of Wal-Mart|apellíu=Siegel|nome=Jeremy J.|editorial=[[MSN Money]]|fechaaccesu=12 de marzu de 2009|idioma=inglés|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090210174302/http://articles.moneycentral.msn.com/SavingandDebt/Advice/InPraiseOfWalMart.aspx|archivedate=2009-02-10}}</ref> Una hestoria publicada por ''[[The Washington Post]]'' en 2005 informó que «el descuentu de Walmart n'alimentos por sigo sola aumenta'l bienestar de los consumidores estauxunidenses a lo menos 50 mil millones de dólares per añu».<ref>{{cita web|autor=Mallaby, Sebastian|fecha=28 de payares de 2005|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/11/27/AR2005112700687.html|títulu=Progressive Wal-Mart. Really|editorial=''[[The Washington Post]]''|fechaaccesu=4 d'agostu de 2006}}</ref> Un estudiu realizáu en 2005 nel [[Institutu Teunolóxicu de Massachusetts]] (MIT) midió l'efeutu sobre'l [[Economía del bienestar|bienestar del consumidor]] y atopó que'l segmentu más probe de la población beneficia más de la esistencia de tiendes de descuentu.<ref>{{cita web|autor=Hausman, Jerry; Ephraim Leibtag|url=http://economics.mit.edu/files/1765|títulu=Consumer Benefits from Increased Competition in Shopping Outlets: Measuring the Effect of Wal-Mart|fecha=ochobre de 2005|editorial=[[Institutu Teunolóxicu de Massachusetts|MIT]]/[[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2006|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120816233917/http://economics.mit.edu/files/1765|fechaarchivu=2012-08-16}}</ref> Un artículu de 2004 por dos profesores de la [[Universidá Estatal de Pennsylvania]] atopó que los condaos estauxunidenses con tiendes Wal-Mart sufrieron probeza aumentada en comparanza colos condaos ensin tiendes Walmart.<ref name="PSUstudy">{{cita web|autor=Goetz, Stephan J.; Hema Swaminathan|fecha=18 d'ochobre de 2004|url=http://aers.psu.edu/research/centers/cecd/research/wal-mart-and-county-wide-poverty/full-study/at_download/file|títulu=Wal-Mart and County-Wide Poverty|editorial=[[Universidá Estatal de Pennsylvania]]|fechaaccesu=4 d'agostu de 2006|idioma=inglés}}</ref> Presentaron esta hipótesis pa esplicar les sos resultancies: Esto podría ser debíu al desplazamientu de los trabayadores d'emplegos meyor remunerados nes tiendes que veceres yá nun deciden patrocinar, el fechu de que Walmart apurre menos benéfica local que les empreses reemplazaes, o un grupu cada vez menor de lideralgu local y capital social amenorgada por cuenta de un númberu amenorgáu d'empreses llocales independientes.<ref name="PSUstudy"/> El Dr. [[Raj Patel]], autor del llibru ''Gruesos y esfamiaos: mercaos, enerxía y la batalla oculta pal sistema mundial d'alimentos'', dixo nuna conferencia na [[Universidá de Melbourne]] el 18 de setiembre de 2007, qu'un estudiu en Nebraska reparó dos distintos tiendes Walmart, el primeru de los cualos acababen de llegar y «taba nel procesu de desterrar toles otres tiendes fora del negociu, pero pa faer eso, redució los sos precios hasta los güesos—precios bien, bien baxos». Nel otru Walmart, «había destruyida con ésitu a la economía llocal, había una especie de cráter económicu con Walmart nel centru, y, nesa comunidá, los precios yeren un 17 per cientu más altu».<ref name="RNBigIdeas">{{cita noticia|autor=Patel, R.|fecha=18 de setiembre de 2007|url=https://www.abc.net.au/rn/bigideas/stories/2009/2534576.htm|títulu=Food Glorious Food|editorial=[[Radio National]]|fechaaccesu=10 d'abril de 2009|idioma=inglés}}</ref> El columnista [[George Will]], un ganador del [[Premiu Pulitzer]], llamó Walmart «el creador de trabayos más prodixosu na hestoria del sector priváu nesta galaxa», y que «[a]l amenorgar los precios de consumu, Walmart cuesta alredor de 50 puestos de trabayu al per menor ente los sos competidores ''por cada 100 puestos de trabayu que Wal-Mart crea''». Tocantes a los efeutos económicos, Will diz que «Con Walmart y los sos efeutos, los compradores aforren más de 200 mil millones de dólares per cada añu, superando tales programes del gobiernu como [[Programa Asistencial de Nutrición Suplementaria|estampillas de comida]] (28,6 mil millones de dólares) y el [[creitu por ingresu del trabayu]] (34.6 mil millones de dólares).»<ref>{{cita web|apellíu=Will|nome=George|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/09/13/AR2006091301573.html|títulu=Democrats Vs. Wal-Mart|editorial=The Washington Post|fecha=14 de setiembre de 2006|enllaceautor=George Will|fechaarchivu=2017-05-25|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170525061912/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/09/13/AR2006091301573.html|idioma=inglés}}</ref> En 2001, un estudiu del institutu global [[McKinsey & Company]] qu'aldericó la crecedera de productividá llaboral nos EE.&nbsp;UU. ente 1995 y 2000 concluyó que «Walmart direutamente ya indireutamente causó la mayor parte de l'aceleración de la nuesa productividá» nel sector minorista.<ref>{{cita web|títulu=US productivity growth, 1995–2000|url=http://www.mckinsey.com/insights/mgi/research/productivity_competitiveness_and_growth/us_productivity_growth_1995-2000|editorial=[[McKinsey & Company{{!}}McKinsey]] Global Institute|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130117025420/http://www.mckinsey.com/insights/mgi/research/productivity_competitiveness_and_growth/us_productivity_growth_1995-2000|fechaarchivu=2013-01-17|mes=ochobre|añu=2001}}</ref> [[Robert Solow]], un asesor del estudiu, afirmó que «[y]l factor más importante en [esa crecedera] ye Walmart».<ref>{{cita web|apellíu=Ghemawat|nome=Pankaj|títulu=The Real Wal-Mart Effect|url=http://hbswk.hbs.edu/item/5474.html|editorial=[[Harvard Business School]]|coautores=Ken A. Mark|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151016052926/http://hbswk.hbs.edu/item/5474.html|fechaarchivu=2015-10-16|fecha=23 d'agostu de 2006|idioma=inglés}}</ref> === Rellaciones llaborales y tratamientu d'emplegaos === [[Ficheru:Wal-Mart Workers and Wal-Mart-Free NYC at Occupy Wall Street.vorb.oga|thumb|right|Trabayadores de Walmart falen mientres [[Occupy Wall Street]].]] Con cerca de 2,2 millones d'emplegaos en tol mundu, Walmart enfrentóse a una riega de demandes y problemes con al respective de la so fuercia de trabayu. Estes cuestiones impliquen baxos [[salariu|salarios]], males [[condiciones de trabayu]], [[asistencia sanitaria]] desaparente, y temes rellacionaes coles fuertes polítiques [[Sindicatu|antisindicales]] de la empresa. Los críticos señalen l'alta tasa de rotación de Walmart como prueba d'una fuercia de trabayu infeliz, anque otros factores pueden tar arreyaos. Aproximao'l 70&nbsp;% de los sos emplegaos abandonen la cadena nel primer añu.<ref name="storewars">"[http://www.pbs.org/itvs/storewars/stores3.html Store Wars: When Walmart Comes to Town] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070219083544/http://www.pbs.org/itvs/storewars/stores3.html |date=2007-02-19 }}." [[Public Broadcasting Service]] (PBS). Consultáu'l 24 de febreru de 2007. (n'inglés)</ref> A pesar de la so tasa de rotación, la empresa inda ye capaz d'afectar les tases de desemplegu. Esto foi atopáu nun estudiu realizáu pola [[Universidá Estatal d'Oklahoma]] que diz: «Compruébese que Walmart hai amenorgada sustancialmente les tases de desemplegu relatives de los negros nos condaos nos que ta presente, pero tuvo namái un impautu llindáu nos ingresos relativos dempués de que les influencies d'otres variables sociu-económiques tuviéronse en cuenta.»<ref>Keil, Stanley R., Spector, Lee C. ''The Impact of Walmart on Income and Unemployment Differentials in Alabama.'' Revista d'Estudios Rexonales; Iviernu 2005, Vol. 35, Númberu 3, p336-355, 20p. (n'inglés)</ref> === Orientación sexual === En 2007, una demanda de [[Discriminación|discriminación de xéneru]], ''[[Wal-Mart v. Dukes|Wal-Mart Stores, Inc., Petitioner v. Betty Dukes, et al.]]'', foi presentada contra Walmart, alegando que les muyeres emplegaes fueron discriminaes nos asuntos relativos a salarios y promociones. Una demanda d'[[aición popular]] foi solicitada, que sería la más grande na hestoria de la nación, tomando 1,5 millones d'emplegaos anteriores y actuales de Walmart.<ref name="newsmax">{{cita noticia|títulu=Wal-Mart Cares Class-Action Lawsuit |url=http://archive.newsmax.com/archives/articles/2007/2/6/130433.shtml |fechaaccesu=21 de xunu de 2011|editorial=Newsmax|fecha=6 de febreru de 2007|idioma=inglés}}</ref> El 20 de xunu de 2011, la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]] falló a favor de Walmart, indicando que los demandantes nun tuvieron lo suficiente de mancomún pa constituyir una clase.<ref name="SCOTUS_Walmart">{{cita noticia|títulu=Wal-Mart Stores, Inc., Petitioner v. Betty Dukes et al.|url=http://www.supremecourt.gov/opinions/10pdf/10-277.pdf|fechaaccesu=21 de xunu de 2011|editorial=[[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]]|fecha=20 de xunu de 2011|idioma=inglés}}</ref> La corte dictaminó por unanimidá que, por cuenta de la variabilidá de les circunstancies de los demandantes, l'aición popular nun podía proceder tal como se presentó, y amás, nuna decisión 5-4 que nun podía proceder como cualquier tipu d'aición popular.<ref name="Lennard_Natasha">{{cita noticia|apellíu=Lennard|nome=Natasha|títulu=The Supreme Court sides with Wal-Mart|url=http://www.salon.com/news/feature/2011/06/20/supreme_court_sides_with_wal_mart/|fechaaccesu=21 de xunu de 2011|editorial=[[Salon.com]]|fecha=20 de xunu de 2011|idioma=inglés}}</ref> Sicasí, dellos demandantes, ente elles la Sra. Dukes, inda intenten presentar demandes individuales de discriminación por separáu.<ref name="Clifford_Stephanie">{{cita noticia|apellíu=Clifford|nome=Stephanie|títulu=Despite Setback, Plaintiffs to Pursue Wal-Mart Cases|url=http://www.nytimes.com/2011/06/21/business/21walmart.html|fechaaccesu=21 de xunu de 2011|editorial=[[The New York Times]]|fecha=20 de xunu de 2011|idioma=inglés}}</ref> Según un consultor contratáu por demandantes nuna demanda de discriminación sexual, en 2001, les solicitúes de Walmart cola [[Comisión pa la Igualdá d'Oportunidaes nel Emplegu de los Estaos Xuníos]] indicaron que les muyeres emplegaes formaron un 65 per cientu del horariu llaboral de Walmart, pero namái un 33 per cientu de la so xestión.<ref name=conlin>{{cita noticia|autor=Conlin, Michelle|url=http://www.businessweek.com/magazine/content/01_29/b3741080.htm|títulu=Is Wal-Mart Hostile to Women?|obra=BusinessWeek|fecha=16 de xunetu de 2001|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2006|idioma=inglés}}</ref><ref name=zellner>{{cita noticia|autor=Zellner, Wendy|url=http://www.businessweek.com/magazine/content/03_09/b3822067_mz021.htm|títulu=No Way to Treat a Lady?|obra=[[BusinessWeek]]|fecha=3 de marzu de 2003|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2006|idioma=inglés}}</ref> Namái un 35 per cientu de los xerentes de les sos tiendes yeren muyeres, ente que un 57 per cientu taben en tiendes comparables.<ref name="zellner"/> Walmart diz que les comparances con otros minoristes son inxustes, porque clasifica los sos emplegaos distinto; si los xerentes de grandes almacenes fueron incluyíes nos totales, les muyeres representaríen un 60 per cientu de los rangos gerenciales.<ref name="zellner"/> Otros criticaron el xuiciu como ensin base na llei y por constituyir un abusu del mecanismu d'aición de clase.<ref>{{cita noticia|url=http://www.city-journal.org/html/eon_06_24_04sm.html|títulu=The Tort Plague Hits Wal-Mart|apellíu=Malanga|nome=Steven|obra=[[City Journal (Nueva York)]]|fechaaccesu=23 de febreru de 2009|idioma=inglés|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090421075052/http://www.city-journal.org/html/eon_06_24_04sm.html|archivedate=2009-04-21}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.cato.org/pubs/regulation/regv30n2/v30n2-6.pdf|títulu=The Anti-Constitutional Culture of Class Action Law|apellíu=Moller|nome=Mark|fecha=branu de 2007|obra=[[Regulation]]|formatu=[[PDF]]|páxines=50–58|fechaaccesu=12 de marzu de 2009|idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita noticia|url=http://online.wsj.com/article/SB113659795209840464.html?mod=opinion&ojcontent=otep|títulu=Willie Sutton Was a Piker|apellíu=Dreiband|nome=Eric S.|fecha=7 de xineru de 2006|obra=The Wall Street Journal|fechaaccesu=12 de marzu de 2009|idioma=inglés}}</ref> En 2007, Walmart foi nomáu pola Asociación Nacional de Muyeres Executives como una de les 35 meyores empreses pa les muyeres executives.<ref>{{cita nota de prensa|títulu=Wal-Mart Stores, Inc. Recognized As Top Company For Executive Women by the National Association For Female Executives|fecha=3 d'abril de 2007|editorial=Wal-Mart Stores, Inc.|idioma=inglés}}</ref> La valoración de Walmart nel [[Índiz d'Igualdá Corporativa]] de la [[Human Rights Campaign]], una midida de cómo les empreses traten a los emplegaos y veceros [[LGBT]], hai fluctuado llargamente mientres la última década, dende un mínimu d'un 14 per cientu (2002) a un 65 per cientu (2006). Foi emponderada pola espansión de la so política de antidiscriminación pa protexer los trabayadores gais y lesbianos,<ref>{{cita noticia|autor=Kershaw, Sarah|url=http://www.nytimes.com/2003/07/02/us/wal-mart-sets-a-new-policy-that-protects-gai-workers.html|títulu=Wal-Mart Sets a New Policy That Protects Gay Workers|obra=The New York Times|fecha=2 de xunetu de 2003|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2006|idioma=inglés}}</ref> según la so nueva definición de "familia" qu'inclúi pareyes del mesmu sexu.<ref>{{cita web|url=http://www.hrc.org/Template.cfm?Section=Press_Room&CONTENTID=24994&TEMPLATE=/ContentManagement/ContentDisplay.cfm|títulu=HRC Applauds Wal-Mart's Inclusive Family Policy]" (nota de prensa)|editorial=''[[Human Rights Campaign]]''|fecha=27 de xineru de 2005|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2006|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.hrc.org/Template.cfm?Section=Press_Room&CONTENTID=24994&TEMPLATE=/ContentManagement/ContentDisplay.cfm|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.hrc.org/Template.cfm?Section=Get_Informed2&Template=/ContentManagement/ContentDisplay.cfm&ContentID=33909|títulu=Corporate Equality Index|editorial=Human Rights Campaign|añu=2006|fechaaccesu=2 de payares de 2006|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.hrc.org/Template.cfm?Section=Get_Informed2&Template=/ContentManagement/ContentDisplay.cfm&ContentID=33909|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}</ref> Sicasí, s'hai criticada n'otres árees, por casu, pol so fracasu d'anovar la so afiliación a la Cámara de Comerciu Nacional de Gais y Lesbianes, que se reflexa na so valoración d'un 40 per cientu en 2008 (en comparición con [[Target Corporation|Target]] con una valoración d'un 80 per cientu, y [[Kmart]] con un 100 per cientu).<ref name=washblade>{{cita web|url=http://arkansasgopwing.blogspot.com/2007_11_25_archive.html|títulu=Whoopi Defends Sudan Over Muhammad Teddy|fechaaccesu=20 d'avientu de 2012|idioma=inglés}}</ref> En xineru de 2006, Walmart anunció que «los nuesos esfuercios de diversidá inclúin grupos nuevos d'emplegaos minoritarios, femeninos, y gais que s'axunten na sede de Walmart en Bentonville p'asesorar a la empresa sobre la comercialización y promoción interna. Hai siete grupos de recursos empresariales: Muyeres, afroamericanos, hispanos, asiáticos, nativos americanos, gais y lesbianes, y un grupu de persones con discapacidá.»<ref>{{cita web|url=http://nlpc.org/sites/default/files/Walmart_SR.pdf|títulu=Wal-Mart Embraces Controversial Causes|editorial=[[National Legal and Policy Center]]|fechaaccesu=7 d'avientu de 2012|autor=Carlisle, John|páxina=23|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130117025431/http://nlpc.org/sites/default/files/Walmart_SR.pdf|fechaarchivu=2013-01-17}}</ref> == Caridá == El fundador, Sam Walton, carauterizar pola so negativa a contribuyir con dineru n'efeutivu pa causes filantrópiques, indicando que tenía'l convencimientu de que la contribución de la compañía a la sociedá yera «el fechu de funcionar eficientemente, menguando asina'l costu de vida de los sos veceros», y nesi sentíu yera en consecuencia una poderosa fuercia del bien», él esplicó qu'ente que la so familia fuera afortunada y deseyaba usar la so riqueza p'ayudar en causes xustes, «nun esperaba resolver cada problema personal que llamara [el so] atención». Tiempu dempués, dixo na so autobiografía: «sentimos fuertemente que WalMart nun ta, nin tendría de tar, nel negociu de la beneficencia», manifestando «que cualquier débeda tien que tresmitise a daquién - incluyendo a los accionistes y los veceros». Sicasí, dende'l fallecimientu de Sam Walton en 1992, Walmart y la Fundación Walmart amontaron significativamente les sos apurras pa la beneficencia. Por casu, Walmart donó 20 millones de dólares (USD) n'efeutivu y mercancía n'ayuda pal desastre del [[Furacán Katrina]]. {{ensin referencies|Anguaño, les donaciones benéfiques ronden los 1000 millones de dólares cada añu}}. ==Entrada de Walmart a nuevos países== ==={{bandera|Colombia}} Colombia=== Na prensa llocal hubo un rumor d'una posible transaición ente [[Almacenes Olímpica|Supermercaos Olímpica SAO]], pa la entrada de Walmart a Colombia. Nuna supuesta xunta comunicar a los emplegaos d'Olímpica que Walmart asumiría'l control de la empresa, sicasí, nun hubo una fonte oficial sobre l'interés de la multinacional n'entrar al país<ref>[http://www.semana.com/economia/articulo/pasos-animal-grande/94301-3 Revista Selmana].</ref> == Ver tamién == === Televisión y películes === * ''[[Wal-Mart: The High Cost of Low Price]]'' – un documental empobináu por [[Robert Greenwald]] que se publicar en 2005 * ''[[Why Wal-Mart Works; and Why That Drives Some People C-R-A-Z-Y]]'' – una refutación al documental de Greenwald * ''[[La llegada de Wall-Mart]]'' – un episodiu de ''[[South Park]]'' en [[Comedy Central]] que s'emitió en 2004 === Otros === * [[First Tee Open|Wal-Mart First Tee Open at Pebble Beach]] – un tornéu del golf * ''[[Walmarting]]'' – un [[neoloxismu]] * [[Compañía Neerlandesa de les Indies Orientales]] – la primer corporación multinacional * [[Cushman & Wakefield]]<ref>(n'inglés)</ref> == Referencies == {{llistaref|3}} == Bibliografía == * [[Barbara Ehrenreich]]. ''Nickel and Dimed: On (Not) Getting By in America'' (2001). ISBN 0-8050-6388-9. (n'inglés) * [[Bob Ortega]]. ''In Sam We Trust: The Untold Story of Sam Walton and Walmart, the World's Most Powerful Retailer'' (1998). ISBN 0-8129-6377-6. (n'inglés) * Charles Fishman. ''The Wal-Mart Effect: How the World's Most Powerful Company Really Works—and How It's Transforming the American Economy'' (2006). ISBN 978-1-59420-076-2. (n'inglés) * [[Greg Palast]]. ''The Best Democracy Money Can Buy'' (2002). ISBN 0-7453-1846-0. (n'inglés) * Paul Ingram, Lori Qingyuan Yue, y Hayagreeva Rayo. "Trouble in Store: Probes, Protests, and Store Openings by Wal‐Mart, 1998–2007," ''American Journal of Sociology'' July 2010, Vol. 116, Non. 1: páxs. 53–92. {{doi|10.1086/653596}}. (n'inglés) * Nelson Lichtenstein. ''The Retail Revolution: How Wal-Mart Created a Brave New World of Business'' (2009). ISBN 978-0-8050-7966-1. (n'inglés) * [[Robert Slater]]. ''The Walmart Decade: How a New Generation of Leaders Turned Sam Walton's Legacy into the World's #1 Company'' (2003). ISBN 1-59184-006-6. (n'inglés) * Sandra Stringer Vance y Roy V. Scott. ''Wal-Mart: A History of Sam Walton's Retail Phenomenon'' (Twayne's Evolution of Modern Business Series) (1997), estudiu académicu. ISBN 978-0-8057-9832-6. (n'inglés) == Enllaces esternos == {{commonscat|Wal-Mart}} {{wikinoticies|idioma=en web oficial|http://www.walmart.com/|idioma=inglés|móvil=http://mobile.walmart.com/}} * [http://opencorporates.com/corporate_groupings/Walmart Empreses de Walmart] arrexuntaos en [[OpenCorporates]] * [http://www.walmartstores.com/default.aspx Sitiu corporativu de Wal-Mart Stores] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120426092025/http://www.walmartstores.com/default.aspx |date=2012-04-26 }} * [http://projects.flowingdata.com/walmart/ Watching the Growth of Walmart Across America] * [http://www.opensecrets.org/orgs/summary.php?id=D000000367 Grupos d'interés y contribuciones a campañes] en [[OpenSecrets.org]] * [http://walmart.com/accesototal Accesu Total - Wal-Mart] * [http://www.youtube.com/watch?v=eh8MV2vql_0 Wal-Mart: El costu del preciu baxu] Documental sobre Wal Mart (subtituláu n'español) * [http://www.elpais.es/articulo/economia/Noruega/vende/razones/eticas/titulos/Freeport/Wal-Mart/elpporint/20060607elpepieco_11/Tes/ Noruega y Walmart], Noruega viende por razones étiques títulos de Freeport y de Walmart. * {{Enllaz rotu|1=The Wall Street Journal |2=http://www.lanacion.com.ar/wsj/nota.asp?nota_id=949611&pid=3286775&toi=5358 |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} republicado en ''La Nación d'Arxentina'', el 3 d'ochobre de 2007. * [http://www.eleconomista.es/interstitial/volver/securitasjun13/empresas-finanzas/noticias/3100699/05/11/WalMart-peracaba-l'asaltu-a-Europa-y-mira-escontra-el Sur.html Wal-Mart peracaba l'asaltu a Europa y mira escontra'l Sur] {{traducíu ref|en|Walmart|536712298|total}} {{Tradubot|Walmart}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Empreses d'Arkansas]] [[Categoría:Empreses fundaes en 1962]] [[Categoría:Grandes almacenes]] [[Categoría:Walmart]] [[Categoría:Hipermercaos]] nbilac3qw34u54go3ohjd22tyht1jrj 0 93146 4379486 4356492 2025-06-25T16:23:19Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379486 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Maggie Smith}} {{persona}} '''Margaret Natalie Smith Cross''' {{nym}}<ref>{{Cita web |url=http://www.debretts.com/people/honours/orders-and-decorations-conferred-crown |editorial=Debrett's |títulu=Orders and decorations conferred by the crown |fechaaccesu=4 de xineru de 2015}}</ref>, más conocida como '''Maggie Smith''', foi una consagrada [[Actuación|actriz]] de [[teatru]], [[cine]] y [[televisión]] [[Reinu Xuníu|británica]]. Grabó más de 50 películes y la so estensa carrera, que toma más de 60 años, convirtióla nuna de les actrices europees de mayor reconocencia nel mundu. Ye considerada una figura importante dientro de [[Cultura del Reinu Xuníu|cultura británica]], foi nomada «Dama» (''Dame'' n'inglés) pola reina [[Sabela II del Reinu Xuníu|Sabela II]] pola so contribución a les artes interpretatives en 1990 y recibió la [[Orde de los Compañeros d'Honor]] en 2014.<ref>{{Cita web |títulu=Queen Honors Naipaul, Maggie Smith |fecha=30 d'avientu de 1989 |url=http://articles.philly.com/1989-12-30/news/26159758_1_british-empire-telephone-pole-police-chase |nome=W. |apellíu=Spears |obra=Philly.com] |fechaaccesu=1 de xineru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304080246/http://articles.philly.com/1989-12-30/news/26159758_1_british-empire-telephone-pole-police-chase |fechaarchivu=2016-03-04 }}</ref> Smith empezó la so carrera nes tables nel teatru Oxford Playhouse y debutó en [[Broadway]] en 1952. Pol so destacáu trabayu nel teatru londiense, recibió cinco premios [[Evening Standard Theatre Awards|Evening Standard]] poles obres ''El güeyu públicu'' en 1962, ''[[Hedda Gabler]]'' en 1970, ''Virginia'' en 1981, ''The Way of the World'' en 1984 y ''[[Tres muyeres altes]]'' en 1994. Foi candidata al premiu [[Premiu Tony|Tony]] por ''[[Vides privaes (obra de teatru)|Vides privaes]]'' en 1975, ''Nueche y día'' de 1979, ganándolo en 1990 con ''[[Lettice and Lovage]]''. Otres obres teatrales notables inclúin les producciones del Festival de Stratford ''[[Antonio y Cleopatra]]'' de 1976 y ''[[Macbeth]]'' de 1978 y les producciones de [[Teatros del West End|West End]] ''[[Un delicáu equilibriu]]'' de 1997 y ''Un respiru de vida'' de 2002. Na gran pantalla, Smith llogró reconocencia inicial pola cinta ''Nowhere to Go'' de 1958, que anició-y una nominación al premiu [[BAFTA]].<ref>{{Cita web |url=http://awards.bafta.org/award/1959/film |títulu=Film in 1959 |obra=Bafta.org |fechaaccesu=1 de xineru de 2014}}</ref> Ganó dos premios [[Premios Óscar|Óscar]] poles películes ''The Prime of Miss Jean Brodie'' en 1969, como actriz principal, y ''[[California Suite]]'' en 1978, como actriz de repartu; siendo una de les seis actrices que ganaron l'Óscar en dambes categoríes.<ref>{{Cita web |url=http://www.filmsite.org/bestactress.html |títulu=Academy Awards Best Actress |obra=Filmsite.org |fechaaccesu=7 d'agostu de 2013}}</ref> Amás, llogró otros cuatro nominaciones poles cintes ''[[Otelo (1965)|Otelo]]'' de 1965, ''[[Travels with My Aunt]]'' de 1972, ''[[A Room With a View]]'' de 1986 y ''[[Gosford Park]]'' de 2001. Otramiente, ganó cinco BAFTA, cuatro comos meyor actriz y unu como meyor actriz de repartu, cuatro [[Premios Emmy|Emmy]], trés [[Globos d'Oru]] y dos [[Premios SAG|SAG]].<ref name="premios"/> Ente 2001 y 2012, Smith interpretó a la Profesora Minerva McGonagall na saga ''[[Películes de Harry Potter|Harry Potter]]'', que facer conocida pa les audiencies más nueves. Otres cintes importantes na so filmografía son: ''[[Clash of the Titans (película de 1981)|Clash of the Titans]]'' de 1981, ''[[Hook (película)|Hook]]'' de 1991, ''[[Sister Act]]'' de 1992, ''[[Tea with Mussolini]]'' de 1999, ''[[L'exóticu Hotel Marigold]]'' de 2012 y ''[[The Lady in the Van]]'' de 2015.<ref name="smithIMDb">{{Cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0001749/ |títulu=Maggie Smith |fechaaccesu=11 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= IMDb}}</ref> Nos últimos años volvió ser reconocida gracies al personaxe de Violet, la condesa viuda de Grantham, na esitosa serie británica ''[[Downton Abbey]]''.<ref name="downton"/> == Primeros años == Margaret Natalie Smith nació n'[[Ilford (Inglaterra)|Ilford]], [[Inglaterra]]. Los sos padres yeren Margaret Hutton Little, una secretaria escocesa y Nathaniel Smith, un patólogu. A los cuatro años camudar a [[Oxford]] colos sos padres y los sos dos hermanos mellizos, Alistair y Ian, quien depués estudiaron arquiteutura. Cursó los sos estudios nel Oxford High School hasta los 16 cuando lo abandonó pa estudiar actuación nel Oxford Playhouse School.<ref name="guardian">{{Cita web |url=http://www.guardian.co.uk/stage/2004/nov/20/theatre |títulu=You have to laugh |fechaaccesu=11 de setiembre de 2011 |autor= Suzie Mackenzie |fecha=20 de payares de 2004 |idioma=inglés |editorial= The guardian}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.tribute.ca/people/maggie-smith/3122/ |títulu=Maggie Smith Bio |fechaaccesu=11 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= Tribute}}</ref><ref name="talk">{{Cita web |url=http://www.talktalk.co.uk/entertainment/film/biography/artist/maggie-smith/biography/77?page=1 |títulu=Maggie Smith - Biography (Page 1) |fechaaccesu=11 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= TalkTalk}}</ref> == Carrera == === Teatru === La so carrera empezó nel Oxford Playhouse cola ayuda de [[Frank Shelley]] y fixo'l so debú actoral en 1952 cola obra ''[[Nueche de reis]]''.<ref>{{Cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/1477028/Frank-Shelley.html |títulu=Frank Shelley |fechaaccesu=11 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= The Telegraph}}</ref><ref name="talk"/> Trabayó nel [[Royal National Theatre]] mientres los sesenta cuandos saltó a la fama al interpretar a [[Desdémona (Otelo)|Desdémona]] en ''[[Otelo]]'', personaxe que volvería interpretar na [[Otelo (1965)|versión cinematográfica de la mesma obra]] en 1965 y daría-y el so primer nominación al [[Premiu de l'Academia|Óscar]].<ref name="otelonational">{{Cita web |url=http://www.nationaltheatre.org.uk/7070/shakespeare-and-the-nt/shakespeare-productions-az.html |títulu=Shakespeare Productions A-Z |fechaaccesu=11 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= National Theatre |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.nationaltheatre.org.uk/7070/shakespeare-and-the-nt/shakespeare-productions-az.html|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0059555/ |títulu=Otelo |fechaaccesu=27 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= IMDb}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0059555/awards |títulu=Awards for Otelo (1965) |fechaaccesu=11 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= IMDb}}</ref> En 1953, apaeció xunto a [[Ronnie Barker]] en ''The Housemaster'' na Oxford Playhouse. Barker dixo «solo tien dos estilos —una grandilocuente bastante cursi o una londinense afilada—».<ref>{{Obra citada |apellíos=Barker |nome=Ronnie |añu=1988 |títulu=It's Hello from Him |editorial=Hodder & Stoughton Ltd |isbn=0450488713}}</ref> Ente 1976 y 1980, Smith formó parte de numberoses producciones nel ''Stratford Shakespeare Festival'' en [[Stratford (Ontario)|Stratford]], [[Canadá]], ente elles ''[[Ricardu III (obra de teatru)|Richard III]]'' como la Reina Isabel (1977), ''[[Macbeth]]'' como [[lady Macbeth]] (1978) y ''[[Como gustéis]]'' como Rosalind (1977 y 1978).<ref name="festival"/><ref>{{Cita web |url=http://www.toronto.com/article/730859--maggie-smith-s-four-seasons-at-stratford-festival-never-forgotten |títulu=Maggie Smith's four seasons at Stratford Festival never forgotten |fechaaccesu=6 de febreru de 2012 |autor=Martin Knelman |fecha=1 de xunu de 2012 |idioma=inglés |editorial=Toronto.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120604081838/http://www.toronto.com/article/730859--maggie-smith-s-four-seasons-at-stratford-festival-never-forgotten |fechaarchivu=2012-06-04 }}</ref><ref name="asyoulikeit">{{Cita web |url=http://www.stratfordfestival.ca/OnStage/productions.aspx?id=6195&prodid=31461 |títulu=As You Like it |fechaaccesu=23 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=Stratford Shakespeare Festival |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120710011825/https://www.stratfordfestival.ca/OnStage/productions.aspx?id=6195&prodid=31461 |fechaarchivu=2012-07-10 }}</ref><ref name="macbeth">{{Cita web |url=http://www.stratfordfestival.ca/onstage/productions.aspx?id=578&prodid=26620 |títulu=Macbeth |fechaaccesu=23 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=Stratford Shakespeare Festival |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120710011901/https://www.stratfordfestival.ca/OnStage/productions.aspx?id=578&prodid=26620 |fechaarchivu=2012-07-10 }}</ref> Otros roles notables na so carrera de teatru inclúin a Miss Shepherd en ''[[The Lady in the Van]]'', Amanda en ''[[Private Lives]]'' y Lettice Douffet en ''[[Lettice and Lovage]]'' por que'l so personaxe ganó un [[Premiu Tony|Tony]] en 1990.<ref name="ladyvan">{{Cita web |url=http://www.albemarle-london.com/Archive/ArchiveShow.php?Show_Name=Lady%20In%20The%20Van |títulu=Lady In The Van |fechaaccesu=23 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= Albemarle of London |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.albemarle-london.com/Archive/ArchiveShow.php?Show_Name=Lady%20In%20The%20Van|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref> <ref>{{Cita web |url=http://www.ibdb.com/person.php?id=60421 |títulu=Maggie Smith |fechaaccesu=23 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=IBDB}}</ref> <ref>{{Cita web |url=http://www.tonyawards.com/p/tonys_search?start=0&year=&award=&lname=Maggie+Smith&fname=&show= |títulu=Maggie Smith |fechaaccesu=23 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=Tony Awards }}</ref> Según [[Peter Shaffer]], «Ella ye una bona actriz de cine, pero esencial y maraviosamente una actriz de teatru».<ref name="chloe"/> Amás del Tony en 1990, recibió munchos otros premios y nominaciones pol so trabayu nel teatru, ente ellos cinco Evening Standard Theatre Awards; poles sos interpretaciones en ''The Private Ear'' y ''The Public Eye'' (1962), ''[[Hedda Gabler]]'' (1970),<ref>{{Cita web |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/arts--all-the-angles-farce-or-tragedy-stage-or-screen--non-role-seems-beyond-maggie-smith-just-nominated-for-her-umpteenth-bafta-award-she-is-about-to-take-her-handbag-to-lady-bracknell-1475904.html |títulu=ARTS / All the angles: Farce or tragedy, stage or screen - non role seems beyond Maggie Smith. Just nominated for her umpteenth Bafta award, she is about to take her handbag to Lady Bracknell |fechaaccesu=5 de febreru de 2012 |autor=Irving Wardle |fecha=28 de febreru de 1993 |idioma=inglés |editorial=The Independent}}</ref> ''Virginia'' (1981), ''The Way of the World'' (1984) y ''[[Tres muyeres altes|Three Tall Women]]'' (1994) y un ''Society of London Theatre Special Award'', de los [[Premiu Olivier]].<ref name="bio"/><ref name="specialolivier"/> Amás foi nomada n'otros dos causes al Tony poles sos actuaciones en ''Private Lives'' (1975) y ''Night and Day'' (1980) y n'otros seis al Olivier pol so trabayu en ''Virginia'' (1981),<ref>{{Cita web |url=http://www.olivierawards.com/about/previous-winners/view/item98515/olivier-winners-1981/ |títulu=Olivier Awards 1981 |fechaaccesu=5 de febreru de 2012 |idioma=inglés |editorial=Olivier Awards |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.olivierawards.com/about/previous-winners/view/item98515/olivier-winners-1981/|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref> ''The Way of the World'' (1985),<ref>{{Cita web |url=http://www.olivierawards.com/about/previous-winners/view/item98515/olivier-winners-1985/ |títulu=Olivier Awards 1985 |fechaaccesu=5 de febreru de 2012 |idioma=inglés |editorial=Olivier Awards |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.olivierawards.com/about/previous-winners/view/item98515/olivier-winners-1985/|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref> ''Lettice and Lovage'' y ''Coming In To Land'' (1987),<ref>{{Cita web |url=http://www.olivierawards.com/about/previous-winners/view/item98515/olivier-winners-1987/ |títulu=Olivier Awards 1987 |fechaaccesu=5 de febreru de 2012 |idioma=inglés |editorial=Olivier Awards |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.olivierawards.com/about/previous-winners/view/item98515/olivier-winners-1987/|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref> ''[[The Importance of Being Earnest]]'' (1994),<ref>{{Cita web |url=http://www.olivierawards.com/about/previous-winners/view/item98515/olivier-winners-1994/ |títulu=Olivier Awards 1994 |fechaaccesu=5 de febreru de 2012 |idioma=inglés |editorial=Olivier Awards |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.olivierawards.com/about/previous-winners/view/item98515/olivier-winners-1994/|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref> ''[[A Delicate Balance]]'' (1998) y ''The Lady in the Van'' (2000).<ref name="specialolivier">{{Cita web |url=http://www.officiallondontheatre.co.uk/news/latest-news/article/item110031 |títulu=Goold, Spring Awakening and Maggie Smith win final awards |fechaaccesu=5 de febreru de 2012 |autor=Matthew Amer |fecha=21 de marzu de 2010 |idioma=inglés |editorial=The Official London Theatre}}</ref><ref name="bio"/> A pesar de que nos sos entamos dedicábase casi puramente al teatru, na última década dedicóse al cine y casi nun participó en nenguna obra. Tres la so llucha contra'l cáncer nel 2008, nun volvió participar en nenguna obra teatral y manifestó'l so mieu a volver faelo.<ref>{{Cita web |url=http://www.thisislondon.co.uk/theatre/article-23387486-im-very-scared-of-being-back-on-stage.do |títulu=I'm very scared of being back on stage |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011 |autor=Michael Coveney |fecha=2 de marzu de 2007 |idioma=inglés |editorial=London Evening Standard |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.thisislondon.co.uk/theatre/article-23387486-im-very-scared-of-being-back-on-stage.do|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref><ref name="cancertelegraph">{{Cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/culture/harry-potter/6260564/Dame-Maggie-Smith-reveals-Harry-Potter-breast-cancer-treatment-struggle.html |títulu=Maggie Smith reveals Harry Potter breast cancer treatment struggle |fechaaccesu=26 de setiembre de 2011 |fecha=5 d'ochobre de 2009 |idioma=inglés |editorial=The telegraph}}</ref> === Televisión === En televisión Maggie Smith fixo'l so debú en 1955 con un rol menor na serie ''[[BBC Sunday-Night Theatre]]''.<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0905830/fullcredits#cast |títulu="BBC Sunday-Night Theatre" The Makepeace Story #3: Family Business |fechaaccesu=23 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=IMDb}}</ref> En 1968 interpretó a Irina Arkadina en ''[[La gavilueta|The Seagull]]'' y a Ann Whitefield en ''Man and Superman'' na serie ''[[BBC Play of the Month]]'' y en 1972 re-apaeció n'otros dos episodios, como Portia en ''The Merchant of Venice'' y como Epifania en ''The Millionairess''.<ref name="smithIMDb"/> Otros trabayos de Smith na televisión inclúin a Betsie Trottwood en ''[[David Copperfield (1999)|David Copperfield]]'' en 1999, onde actuó con [[Daniel Radcliffe]] y [[Imelda Staunton]] quien depués trabayaríen con ella en ''[[Películes de Harry Potter|Harry Potter]]'',<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0167872/ |títulu=David Copperfield (TV 1999) |fechaaccesu=7 de febreru de 2012 |idioma=inglés |editorial=IMDb}}</ref> Mrs. Emily Delahunty nel telefilme, ''[[My House in Umbria]]'', cola que llogró un Emmy y una nominación al Globu d'Oru y a Mary Gilbert en ''[[Capturing Mary]]''.<ref name="smithIMDb"/><ref name="premios"/> Dende'l 2010 hasta 2015 interpretó a l'aristócrata tradicionalista Violet, la Condesa viuda de Grantham, nos seis temporaes de la esitosa serie británica, ''[[Downton Abbey]]'' por que la so interpretación llogró dos [[Premios Emmy|Emmy]] consecutivos, un [[Globu d'Oru]] y una nominación a los BAFTA.<ref>{{Cita web |url=http://www.hollywoodreporter.com/news/downton-abbey-maggie-smith-bafta-nomination-315536 |títulu=Maggie Smith Gets BAFTA TV Nomination for ‘Downton Abbey' |fechaaccesu=25 d'abril de 2012 |autor=Stuart Kemp |fecha=24 d'abril de 2012 |idioma=inglés |editorial=Hollywood Reporter |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.hollywoodreporter.com/news/downton-abbey-maggie-smith-bafta-nomination-315536|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref><ref name="downton">{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0167872/ |títulu=David Copperfield |fechaaccesu=23 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=IMDb}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1606375/awards |títulu=Awards for "Downton Abbey" |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=IMDb}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1606375 |títulu=Downton Abbey |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=IMDb}}</ref> La interpretación de Smith recibió munchos aponderamientos de la crítica. David Hinckley de [[Daily News]] dixo que Smith «roba'l programa siquier una vegada por capítulu» y Lori Rackl de ''[[The Chicago Sun Times]]'' describió a Maggie Smith como una lladrona d'escenes».<ref name="dailyn">{{Cita web |url=http://www.nydailynews.com/entertainment/tv-movies/downton-abbey-great-british-import-featuring-foibles-english-gentry-article-1.153037 |títulu='Downton Abbey' the next great British import featuring foibles of English gentry |fechaaccesu=6 de febreru de 2013 |autor=David Hinckley |fecha=7 de xineru de 2011 |idioma=inglés |editorial=Daily News}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.suntimes.com/entertainment/television/17368814-421/house-again-the-hub-of-the-action-on-new-downton-abbey-season.html |títulu=House again the hub of the action on new ‘Downton Abbey' season |fechaaccesu=6 de febreru de 2013 |autor=Lori Rackl |fecha=3 de xineru de 2013 |idioma=inglés |editorial=Chicago Sun Times |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130218033410/http://www.suntimes.com/entertainment/television/17368814-421/house-again-the-hub-of-the-action-on-new-downton-abbey-season.html |fechaarchivu=2013-02-18 }}</ref> Per otru llau, Hinckley dixo tamién qu'a Smith «danlu siempres les meyores llinies», anque depués dixo que podría argumentase que se converten nos meyores pola so habilidá pa diciles» y Dorothy Rabinowitz dixo que por momentos se siente qu'hai llinies «que-y dan a la Dowager non porque ella dicir, sinón polo risondero que ye que Smith dicir» y que nun les precisa — la so reacción a una siella xiratoria ye abonda pa faete tar dispuestu a pagar per un mes de renta en ''Downton Abbey''».<ref name="dailyn"/><ref>{{Cita web |url=http://usatoday30.usatoday.com/life/television/news/2011-01-07-downton07_ST_N.htm |títulu=Preview: PBS' 'Downton Abbey' does its forebears proud |fechaaccesu=6 de febreru de 2013 |autor=Robert Bianco |fecha=1 de xunu de 2011 |idioma=inglés |editorial=USA Today}}</ref> Según Mary McNamara, la razón principal pola anticipación y la adulación [de Downton Abbey] yera Smith».<ref>{{Cita web |url=http://articles.latimes.com/2013/jan/03/entertainment/la-et-st-critics-notebook-maggie-smith-20130103 |títulu=Critic's Notebook: Maggie Smith, the magnificent |fechaaccesu=6 de febreru de 2013 |autor=Mary McNamara |fecha=3 de xineru de 2013 |idioma=inglés |editorial=Los Angeles Times}}</ref> En rematando la tercer temporada, hubo incertidume sobre si Maggie Smith anovaría'l so contratu por cuenta de problemes de salú, sicasí robló pa siguir interpretando a Violet.<ref>{{Cita web |url=http://www.huffingtonpost.co.uk/2012/11/04/downton-abbey-actress-dame-maggie-smith_n_2071603.html |títulu=Downton Abbey Actress Dame Maggie Smith Taken To Hospital |fechaaccesu=6 de febreru de 2013 |fecha=4 de payares de 2012 |idioma=inglés |editorial=Huffington Post}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.mirror.co.uk/news/uk-news/downton-abbeys-dame-maggie-smith-1415900 |títulu="The pains were awful": Downton Abbey star Dame Maggie Smith rushed to hospital with heart scare |fechaaccesu=6 de febreru de 2013 |autor=Nick Owens |idioma=inglés |editorial=The mirror}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.huffingtonpost.com/2013/01/15/maggie-smith-downton-abbey-season-4_n_2479364.html |títulu=Maggie Smith Boards 'Downton Abbey' Season 4 And More Casting News |fechaaccesu=6 de febreru de 2013 |fecha=15 de xineru de 2013 |idioma=inglés |editorial=Huffington Post}}</ref> === Cine === El debú de Maggie na gran pantalla foi con ''[[Child in the House]]'' en 1956 onde interpretó a una invitada nuna fiesta.<ref name="superiorpics">{{Cita web |url=http://www.superiorpics.com/maggie_smith/ |títulu=Maggie Smith |fechaaccesu=11 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=SuperiorPics.com }}</ref> Dos años dempués participó en ''[[Nowhere to Go]]'', por que'l so trabayu recibió una nominación al [[Premios BAFTA|BAFTA]] na categoría ''Most Promising Newcomer to filme'' (Actriz revelación).<ref>{{Cita web |url=http://www.talktalk.co.uk/entertainment/film/biography/artist/maggie-smith/biography/77?page=2 |títulu=Maggie Smith-Biography (Page 2) |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= TalkTalk}}</ref> En 1969 interpretó a la carismática maestra d'escuela escocesa Jean Brodie en ''[[The Prime of Miss Jean Brodie]]'', una adautación de la [[La plenitú de la señorita Brodie|novela homónima]], de [[Muriel Spark]], lo que-y valió'l so primer [[Premiu de l'Academia|Óscar]], na categoría de [[Óscar a la meyor actriz|meyor actriz]].<ref>{{Cita web |url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/42nd-winners.html |títulu=The 42nd Academy Awards (1970) Nominees and Winners |fechaaccesu=24 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= The Academy of Motion Picture Arts and Sciences |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/42nd-winners.html|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref> El selmanariu ''[[Variety]]'' escribió na so crítica que «l'actuación de Smith ye un trunfu». Per otru llau, Jason Best, dixo «como ye avezáu, unu nun puede evitar pensar que los votantes de los Oscars son impresionaos fácilmente [...] vista anguaño l'actuación estravagante de Smith paez horriblemente sobre-actuada», anque depués dixo que Smith afaise bien al personaxe» y que «la so fachendosa interpretación verdaderamente compensa la direición plana de [[Ronald Neame]] y dexa na solombra a los demás actores».<ref>{{Cita web |url=http://www.variety.com/review/VE1117794137/?categoryid=31&cs=1 |títulu=The Prime of Miss Jean Brodie |fechaaccesu=6 de febreru de 2013 |fecha=31 d'avientu de 1938 |idioma=inglés |editorial= Variety}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://blogs.whatsontv.co.uk/movietalk/2010/08/02/the-prime-of-miss-jean-brodie-the-creme-de-la-creme-or-prime-ham/ |títulu=The Prime of Miss Jean Brodie – The crème de la crème or prime ham? |fechaaccesu=6 de febreru de 2013 |autor=Jason Best |fecha=2 d'agostu de 2010 |idioma=inglés |editorial=Movie Talk |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121103210512/http://blogs.whatsontv.co.uk/movietalk/2010/08/02/the-prime-of-miss-jean-brodie-the-creme-de-la-creme-or-prime-ham/ |fechaarchivu=2012-11-03 }}</ref> Smith volvió ganar el Oscar, esta vegada na categoría de [[Óscar a la meyor actriz de repartu|meyor actriz de repartu]], en 1979 pola so interpretación de la escéntrica y alcohólica Diana Barrie en ''[[California Suite]]''.<ref>{{Cita web |url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/51st-winners.html |títulu=The 51st Academy Awards (1979) Nominees and Winners |fechaaccesu=24 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= The Academy of Motion Picture Arts and Sciences |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/51st-winners.html|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref> Nos setenta Maggie tamién participó en ''[[Travels with My Aunt]]'' y en ''[[Muerte nel Nilo (película)|Muerte nel Nilo]]'', por que les sos interpretaciones llogró una nominación al [[Premios Óscar|Óscar]] y al [[Premios BAFTA|BAFTA]] respeutivamente.<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0069404/awards |títulu=Awards for Travels with My Aunt |fechaaccesu=27 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= IMDb}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0077413/awards |títulu=Awards for Muerte nel Nilo |fechaaccesu=27 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= IMDb}}</ref> Nel 85 protagonizó xunto a [[Helena Bonham Carter]] y [[Denholm Elliott]], con quien tamién actuó en ''Función privada'', una de les sos películes más esitoses, ''[[A Room With a View]]'', por que la so interpretación de Charlotte Bartlett consiguió una nominación al Óscar, un BAFTA y un Globu d'Oru, ente otros premios.<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0091867 |títulu=Un amor en Florencia |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= IMDb}}</ref> <ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0091867/awards |títulu=Awards for Un amor en Florencia |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= IMDb}}</ref> Según Vincent Canby de ''[[The New York Times]]'', Smith y Elliot «siguen actuando cada vez meyor col tiempu» pero sicasí «la verdadera estrella de la película ye la formosa Helena Bonham Carter».<ref>{{Cita web |url=http://movies.nytimes.com/movie/review?res=9A0DE7DC1230F934A35750C0A960948260 |títulu=A Room With A View (1986) |fechaaccesu=7 de febreru de 2013 |autor= Vincent Canby |fecha=7 de marzu de 1986 |idioma=inglés |editorial=The New York Times}}</ref> Nos 80 tamién protagonizó xunto a [[Michael Palin]], ''[[The Missionary]]'' en 1982, y ''[[Función privada]]'' en 1984 por que'l so trabayu llogró'l so segundu BAFTA.<ref>{{Cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/m/missionary/ |títulu=The Missionary (1982) |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= Rotten Tomatoes}}</ref> <ref>{{Cita web |url=https://www.filmaffinity.com/es/film971876.html |títulu=Función privada |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011|editorial=Film Affinity}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0089838/awards |títulu=Awards for A Private Function |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=IMDb}}</ref> Otros roles notables inclúin a Lila Fisher en ''[[Love and Pain and the Whole Damn Thing]]'' (1973), la duquesa de York en ''[[Richard III (película)|Richard III]]'' (1995), Wendy en ''[[Hook (película)|Hook]]'' (1991), la señora Medlock en ''[[El xardín secretu (película de 1993)|El xardín secretu]]'' (1993), la madre superiora en ''[[Sister Act]]'' (1992) y Lady Hester en ''[[Tea with Mussolini]]'' (1999).<ref>{{Cita web |url=http://www.rottentomatoes.com/celebrity/maggie_smith/ |títulu=Maggie Smith |fechaaccesu=27 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=Rotten Tomatoes}}</ref> Nel 2001 Smith interpretó a la condesa de Trentham en ''[[Gosford Park]]'', papel que-y valió una sesta nominación al Óscar.<ref>{{Cita web |url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/74th-winners.html |títulu=The 74th Academy Awards (2002) Nominees and Winners |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= The Academy of Motion Picture Arts and Sciences}}</ref> El críticu [[Roger Ebert]] dixo que'l repartu «yera una invitación al robu d'escenes» y qu'ensin esfuerciu Maggie Smith «asitiábase primer». Michael Wilmington, de la mesma, dixo «les Dames Smith y [[Eileen Atkins|Atkins]], y los Sirs Gambon y [[Derek Jacobi|Jacobi]] tuvieron toos magníficos [...] Unu puede señalar especialmente a Maggie Smith porque hai tantes burlles esquisitamente desagradables y ella dicir con un prestu perversu».<ref>{{Cita web |url=http://events.detroitnews.com/reviews/show/18909-review-for-gosford-park |títulu=Review for 'Gosford Park' |fechaaccesu=6 de febreru de 2013 |fecha=Michael Wilmington |idioma=inglés |editorial=Los Angeles Times }}</ref> Na década del 2000 tamién participó en ''[[La última primavera]]'', ''[[Keeping Mum]]'', ''[[Becoming Jane]]'' y ''[[Nanny McPhee and the Big Bang]]'', ente otres.<ref>{{Cita web |url=http://www.metacritic.com/person/maggie-smith |títulu=Maggie Smith |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= Metacritic}}</ref> Pero ensin dulda foi la so interpretación de la [[Minerva McGonagall|Profesora Minerva McGonagall]] nes esitoses [[Películes de Harry Potter|adautaciones cinematográfiques]] de ''[[Harry Potter]]'', lo que-y dio un mayor reconocencia, cuantimás ente les audiencies nueves.<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0373889/fullcredits#cast |títulu=Full cast and crew for Harry Potter and the Order of the Phoenix |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= IMDb}}</ref><ref name="superiorpics"/> Smith dixo qu'esfrutó interpretar a McGonagall y recordó'l so papel de Jean Brodie «Igual a Miss Jean Brodie pero con un sombreru de bruxa enriba». Sicasí, dixo tamién que toma a ''Harry Potter'' como «la so pensión». Según Chloe Fox de ''[[The Telegraph]]'', «el cine ye del so interés pol pagu financiera y polos efeutos especiales».<ref name="chloe">{{Cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/culture/harry-potter/4726971/Dame-Maggie-Smith-in-Harry-Potter-Spell-binding.html |títulu=Dame Maggie Smith in Harry Potter: Spell binding |fechaaccesu=6 de febreru de 2012 |autor=Chloe Fox |fecha=10 de payares de 2001 |idioma=inglés |editorial= The Telegraph}}</ref> [[Emma Watson]], l'actriz qu'interpreta a [[Hermione Granger]] en ''Harry Potter'', dixo «amar a Maggie Smith» na segunda parte de ''[[Harry Potter and the Deathly Hallows - Parte 2|Harry Potter and the Deathly Hallows]]'' y que casi se robó la película».<ref>{{Cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/culture/harry-potter/8630465/Harry-Potter-and-the-Deathly-Hallows-Emma-Watson-Maggie-Smith-almost-stole-the-show.html |títulu=Harry Potter and the Deathly Hallows: Emma Watson: Maggie Smith almost stole the show |fechaaccesu=6 de febreru de 2012 |fecha=11 de xunetu de 2011 |idioma=inglés |editorial= The Telegraph}}</ref> Nel 2012 estrenáronse ''[[L'exóticu Hotel Marigold]]'', onde trabayó nuevamente con [[Judi Dench]], y ''[[Quartet (2012)|Quartet]]'', dirixida por [[Dustin Hoffman]] y co-protagonizada xunto a Michael Gambon, [[Tom Courtenay]], [[Billy Connolly]] y [[Pauline Collins]].<ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1412386/ |títulu=L'exóticu Hotel Marigold (2011) |fechaaccesu=5 de febreru de 2013 |idioma=inglés |editorial=IMDb}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1441951/ |títulu=El cuartetu (2012) |fechaaccesu=5 de febreru de 2013 |idioma=inglés |editorial=IMDb}}</ref> En 2014, protagonizó ''[[My Old Lady]]'' y empezó la filmación pa una secuela de ''L'exóticu Hotel Marigold'', que foi estrenada l'añu siguiente y foi protagonizada pol repartu orixinal y cuntó cola incorporación de [[Richard Gere]] y [[David Strathairn]].<ref>{{Cita web |url=http://www.hindustantimes.com/entertainment/hollywood/the-best-exotic-marigold-hotel-sequel-begins-shoot-in-jaipur/article1-1171668.aspx |títulu=The Best Exotic Marigold Hotel sequel begins shoot in Jaipur |fechaaccesu=21 de xineru de 2014 |apellíu=Bhaskaran |nome=Gautaman |fecha=11 de xineru de 2014 |idioma=inglés |editorial=Hindustan Times |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.hindustantimes.com/entertainment/hollywood/the-best-exotic-marigold-hotel-sequel-begins-shoot-in-jaipur/article1-1171668.aspx|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref> Esi añu l'actriz espresó que «taba tan empeñada en querer actuar como siempres» y qu'anque se faía más difícil, quería «siguir y siguir alantre siempres que pueda porque ye lo más estimulante que puede faese».<ref>{{Cita web |url=http://www.goldenglobes.com/golden-globes/maggie-smith-9073 |títulu=Maggie Smith |fechaaccesu=1 de mayu de 2014 |apellíu=Tatna |nome=Meher |idioma=inglés |editorial=Golden Globe Awards |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150924023014/http://www.goldenglobes.com/golden-globes/maggie-smith-9073 |fechaarchivu=2015-09-24 }}</ref> En 2015 protagonizó ''[[The Lady in the Van]]'', que primeramente realizara nel teatru y foi llevada al cine por [[Nicholas Hytner]]. Smith foi aclamada polos críticos, que dixeron que yera'l personaxe taba fechu a midida de l'actriz. [[Frank Scheck]], de ''[[The Hollywood Reporter]]'', dixo que Smith «esplotaba al máximu l'humor detrás del personaxe» y yera lo que llevaba'l filme alantre, emponderando la so capacidá de «tresmitir sutilmente'l dolor emocional y la desesperación d'una insoportable vieya». Tanto ''The Hollywood Reporter'' como ''[[Variety]]'' y ''[[New York Post]]'' mentar como una fuerte candidata al Óscar. Smith facer con una nominación al Globu d'Oru na categoría de meyor actriz en comedia o musical.<ref>{{Cita web |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/news/oscars-2016-dame-maggie-smith-tipped-as-candidate-for-best-actress-for-role-in-the-lady-in-the-van-a6727311.html |títulu=Oscars 2016: Dame Maggie Smith tipped as candidate for Best Actress for role in The Lady in The Van |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |apellíu=Sherwin |nome=Adam |idioma=inglés |editorial=The Independent}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.hollywoodreporter.com/review/lady-van-tiff-review-821847 |títulu='The Lady in the Van': TIFF Review |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |apellíu=Scheck |nome=Frank |idioma=inglés |editorial=Hollywood Reporter}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.goldenglobes.com/person/maggie-smith |títulu=Maggie Smith |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015 |idioma=inglés |editorial=Golden Globe Awards}}</ref> == Vida personal == Maggie Smith tuvo casada dos veces. En xunu de 1967 casóse col actor [[Robert Stephens]] con quien tuvo dos fíos: los tamién actores [[Toby Stephens]] (1969) y Chris Larkin (1967) con quien actúo en ''Tea with Mussolini''.<ref name="talk3">{{Cita web |url=http://www.talktalk.co.uk/entertainment/film/biography/artist/maggie-smith/biography/77?page=3 |títulu=Maggie Smith-Biography (Page 3) |fechaaccesu=26 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= TalkTalk}}</ref> <ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0488271/ |títulu=Cris Larkin |fechaaccesu=26 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=IMDb}}</ref> <ref>{{Cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0827170/ |títulu=Toby Stephens |fechaaccesu=26 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= IMDb}}</ref> Smith divorcióse de Stephens en mayu de 1974.<ref name="crossdeath">{{Cita web |url=http://www.nytimes.com/1998/03/30/arts/beverley-cross-66-playwright-and-librettist.html |títulu=Beverley Cross, 66, Playwright and Librettist |fechaaccesu=26 de setiembre de 2011 |autor=Sarah Lyall |fecha=30 de marzu de 1998 |idioma=inglés |editorial=The New York Times}}</ref> En 1975 casóse col dramaturgu [[Beverly Cross]], con quien tuvo casada hasta la so muerte en marzu de 1998.<ref name="guardian"/><ref name="crossdeath"/> En 1988 foi diagnosticada cola [[Enfermedá de Graves-Basedow]] y tuvo doce meses casi aisllada, con tratamientos de [[radioterapia]] y ciruxía nos güeyos.<ref>{{Cita web |url=http://www.nytimes.com/1990/03/18/magazine/there-is-nothing-like-this-dame.html?pagewanted=all&src=pm |títulu=There is nothing like this Dame |fechaaccesu=6 de febreru de 2012 |autor=Matt Wolf |fecha=18 de marzu de 1990 |idioma=inglés |editorial= The New York Times}}</ref> [[Michael Coveney]], un críticu de cine, atribuyó parte de la murria de Smith a esta enfermedá. Sobre la so murria l'actriz dixo «siéntome aselada cuando actúo, especialmente nel teatru».<ref name="chloe"/> Nel 2008 diagnosticáron-y [[cáncer de mama]] dempués de qu'afayara un bultu nel so pechu, sicasí les quimioterapies resultaron esitoses.<ref>{{Cita web |url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-538294/Dame-Maggie-Smith-fighting-breast-cancer.html |títulu=Dame Maggie Smith is fighting breast cancer |fechaaccesu=26 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=Daily Mail}}</ref><ref name="cancertelegraph"/> Smith dixo «[de primeres] nun pensé que fora daqué seriu, pos va dellos años tuviera otru bultu que resultó ser benignu y asumí qu'esti lo yera tamién» y que les quimioterapies resultaron ser «peores que'l cáncer en sí». Tamién dixo pensar que la so edá influyó y que'l cáncer camudar enforma».<ref name="cancertelegraph"/> Maggie Smith tamién realizó obres de caridá. En setiembre de 2011, ufiertó'l so sofitu como patrona a la campaña de recoyida de 4,6 millones de dólares pa re-construyir el [[Court Theatre]] en [[Nueva Zelanda]] tres el [[Terremotu de Christchurch de 2011]].<ref>{{Cita web |url=http://www.3news.co.nz/Dame-Maggie-supporting-Christchurch-theatre/tabid/817/articleID/225791/Default.aspx |títulu=Dame Maggie supporting Christchurch theatre |fechaaccesu=5 de febreru de 2012 |fecha=15 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=3 News |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111225174323/http://www.3news.co.nz/Dame-Maggie-supporting-Christchurch-theatre/tabid/817/articleID/225791/Default.aspx |fechaarchivu=2011-12-25 }}</ref> En xunetu de 2012, convertir en patrona de l'Asociación Internacional de [[Glaucoma]], nun esfuerciu p'ayudar a la organización y xubir el perfil del Glaucoma y en payares d'esi mesmu añu, donó un dibuxu fechu por ella mesma a un remate pa recoyer fondos pa la organización Cats Protection, que como'l so nome n'inglés indicar, dedicar a protexer y rescatar gatos.<ref name="Keith Barton_1">{{Cita web |url=http://www.glaucoma-association.com/blog/the-iga-welcomes-dame-maggie-smith.html |títulu=The IGA Welcomes Dame Maggie Smith |fechaaccesu=5 de febreru de 2012 |autor=Keith Barton |idioma=inglés |editorial=IGA}}</ref><ref name="Keith Barton_1"/> == Filmografía == {{AP|Filmografía de Maggie Smith}} == Premios y honores == [[Ficheru:Maggie Smith handprints in Leicester Square WC2 - geograph.org.uk - 1352179.jpg|thumb|Placa n'honor nel [[Leicester Square]].]] Maggie Smith recibió númberos premios a lo llargo de la so carrera, ente los que s'atopen siete BAFTA, tres Globos d'Oru, trés Emmy, do Óscar, un Tony y un SAG, toos llistaos de siguío.<ref name="premios">{{Cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0001749/awards |títulu=Awards for Maggie Smith |fechaaccesu=11 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial= IMDb}}</ref> Amás, foi nomada «Comendadora» de la [[Orde del Imperiu Británicu]] (CBE) en 1970 y xubida a «Dama comendadora» (DBE) en 1990.<ref>{{Cita web |url=http://www.britannica.com/oscar/article-9397707 |títulu=All about Oscar: 1969: Best Actress |fechaaccesu=26 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=Britannica Encyclopedia}}</ref> <ref>{{Cita web |url=http://www.tvguide.com/celebrities/maggie-smith/bio/163485 |títulu=Maggie Smith: Biography |fechaaccesu=26 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=TV Guide |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.tvguide.com/celebrities/maggie-smith/bio/163485|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://harrypotter.warnerbros.es/bios/smith_full.html |títulu=Maggie Smith |fechaaccesu=26 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=Warner bros}}</ref> En 1986 recibió'l [[Doctoráu Honoris Causa|doctoráu ''honoris causa'']] en lletres pola [[Universidá de Bath]] y en 1971 y 1995 pola [[Universidá de St Andrews]] y la [[Universidá de Cambridge]], respeutivamente.<ref>{{Cita web |url=http://www.bath.ac.uk/alumni/bath-alumni-online/honorary-graduates.pdf |títulu=Honorary Graduates |fechaaccesu=5 de febreru de 2012 |idioma=inglés |editorial=Bath University }}</ref><ref name="festival"/><ref name="bio">{{Cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0001749/bio |títulu=Biography for Maggie Smith |fechaaccesu=5 de febreru de 2012 |idioma=inglés |editorial=IMDb}}</ref> En setiembre de 2012 recibió'l premiu del legáu del [[Stratford Shakespeare Festival]] de manes de [[Christopher Plummer]].<ref>{{Cita web |url=http://www.thestar.com/entertainment/stage/2012/09/10/maggie_smith_receives_stratford_festivals_legacy_award.html |títulu=Maggie Smith receives Stratford festival's Legacy Award |fechaaccesu=5 de febreru de 2012 |autor=Richard Ouzounian |fecha=10 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |editorial=The Star}}</ref><ref name="festival">{{Cita web |url=http://www.stratfordfestival.ca/uploadedFiles/Stratford/media/2012_Press_Releases/Press%20Release%20Maggie%20Smith%20to%20receive%20Legacy%20Award.pdf |títulu=Maggie Smith to receive Legacy Award |fechaaccesu=5 de febreru de 2012 |fecha=31 de mayu de 2012 |idioma=inglés |editorial=Stratford Shakespeare Festival |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120709154620/http://www.stratfordfestival.ca/uploadedFiles/Stratford/media/2012_Press_Releases/Press%20Release%20Maggie%20Smith%20to%20receive%20Legacy%20Award.pdf |fechaarchivu=2012-07-09 }}</ref> ;[[Premios Óscar|Premiu Óscar]] {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu Nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- | align="center"|[[1966]] | align="center"|[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] | align="center"|''[[Otelo (1965)|Otelo]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1970]] | rowspan=2 align="center"|[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]] | align="center"|''The Prime of Miss Jean Brodie'' | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[1973]] | align="center"|''[[Travels with My Aunt]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1979]] | rowspan=3 align="center"|[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] | align="center"|''[[California Suite]]'' | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[1987]] | align="center"|''[[A Room With a View (película)|A Room with a View]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2002]] | align="center"|''[[Gosford Park]]'' | {{celda|Nomada}} |} ;[[Premiu Globu d'Oru]] {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu Nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- ! colspan=4|Cine |- | align="center"|[[1964]] | align="center"|[[Globu d'Oru a la nueva estrella del añu - Actriz|Nueva estrella del añu - Actriz]] | align="center"|''The V.I.P.s'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1966]] | rowspan=2 align="center"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]] | align="center"|''[[Otelo (1965)|Otelo]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1970]] | align="center"|''The Prime of Miss Jean Brodie'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1973]] | rowspan=2 align="center"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]] | align="center"|''[[Travels with My Aunt]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1979]] | align="center"|''[[California Suite]]'' | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[1987]] | rowspan=2 align="center"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] | align="center"|''[[A Room With a View (película)|A Room with a View]]'' | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[2002]] | align="center"|''[[Gosford Park]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2013]] | rowspan=2 align="center"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]] | align="center"|''[[Quartet (película de 2012)|Quartet]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2016]] | align="center"|''The Lady in the Van'' | {{celda|Nomada}} |- ! colspan=4|Televisión |- | align="center"|[[2004]] | align="center"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz de miniserie o telefilme|Meyor actriz - Miniserie o telefilme]] | align="center"|''My House in Umbria'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2012]] | rowspan=2 align="center"|[[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu de serie, miniserie o telefilme|Meyor actriz de repartu de serie, miniserie o telefilme]] | rowspan=2 align="center"|''[[Downton Abbey]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2013]] | {{celda|Ganadora}} |} ;[[Premios BAFTA]] {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu Nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- ! colspan=4|Cine |- | align="center"|[[1959]] | align="center"|Meyor actriz revelación | align="center"|''Nowhere to Go'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1966]] | align="center"|[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz británica]] | align="center"|''Young Cassidy'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1970]] | align="center"|[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]] | align="center"|''The Prime of Miss Jean Brodie'' | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[1979]] | align="center"|[[BAFTA a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] | align="center"|''[[Muerte nel Nilo (película)|Death on the Nile]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1980]] | rowspan=5 align="center"|[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]] | align="center"|''[[California Suite]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1982]] | align="center"|''[[Quartet (película de 2012)|Quartet]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1985]] | align="center"|''A Private Function'' | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[1987]] | align="center"|''[[A Room With a View (película)|A Room with a View]]'' | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[1989]] | align="center"|''The Lonely Passion of Judith Hearne'' | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[1994]] | rowspan=3 align="center"|[[BAFTA a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] | align="center"|''[[El xardín secretu (película de 1993)|The Secret Garden]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2000]] | align="center"|''[[Tea with Mussolini]]'' | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[2002]] | align="center"|''[[Gosford Park]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2016]] | align="center"|[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]] | align="center"|''The Lady in the Van'' | {{celda|Nomada}} |- ! colspan=4|Televisión |- | align="center"|[[1984]] | rowspan=4 align="center"|[[BAFTA a la meyor actriz - TV|Meyor actriz]] | align="center"|''All for Love'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1989]] | align="center"|''Talking Heads'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1993]] | align="center"|''Screen Two'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2000]] | align="center"|''David Cooperfield'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2012]] | align="center"|Meyor actriz de repartu | align="center"|''[[Downton Abbey]]'' | {{celda|Nomada}} |- ! colspan=4|Premios Honoríficos |- | align="center"|[[1993]] | colspan=2 align="center"|BAFTA Special Lifetime Achievement Award | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[1996]] | colspan=2 align="center"|[[BAFTA Academy Fellowship Award]] | {{celda|Ganadora}} |} ;[[Premios Primetime Emmy]] {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu Nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- | align="center"|[[1993]] | align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor actriz - Miniserie o telefilme|Meyor actriz - Miniserie o telefilme]] | align="center"|''[[Suddenly, Last Summer]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2000]] | align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor actriz de reparto - Miniserie o telefilme|Meyor actriz de reparto - Miniserie o telefilme]] | align="center"|''David Copperfield'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2003]] | rowspan=2 align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor actriz - Miniserie o telefilme|Meyor actriz - Miniserie o telefilme]] | align="center"|''My House in Umbria'' | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[2010]] | align="center"|''Capturing Mary'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2011]] | align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor actriz de reparto - Miniserie o telefilme|Meyor actriz de reparto - Miniserie o telefilme]] | rowspan=5 align="center"|''[[Downton Abbey]]'' | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[2012]] | rowspan=4 align="center"|[[Primetime Emmy a la meyor actriz de repartu - Serie dramática|Meyor actriz de repartu - Serie dramática]] | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[2013]] | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2014]] | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[2016]] | {{celda|Ganadora}} |} ;[[Premios del Sindicatu d'Actores]] {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu Nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- ! colspan=4|Cine |- | align="center"|[[2002]] | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]] | align="center"|''[[Gosford Park]]'' | {{celda|Ganadora}} |- | rowspan="2" align="center"|[[2013]] | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]] | rowspan="2" align="center"|''[[The Best Exotic Marigold Hotel]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]] | {{celda|Nomada}} |- ! colspan=4|Televisión |- | align="center"|[[2012]] | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Miniserie o telefilme|Meyor actriz - Miniserie o telefilme]] | rowspan="9" align="center"|''[[Downton Abbey]]'' | {{celda|Nomada}} |- | rowspan="2" align="center"|[[2013]] | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Drama|Meyor repartu - Serie dramática]] | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Drama|Meyor actriz - Serie dramática]] | {{celda|Nomada}} |- | rowspan="2" align="center"|[[2014]] | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Drama|Meyor repartu - Serie dramática]] | {{celda|Nomada}} |- | [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Drama|Meyor actriz - Serie dramática]] | {{celda|Ganadora}} |- | rowspan="2" align="center"|[[2015]] | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Drama|Meyor repartu - Serie dramática]] | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Drama|Meyor actriz - Serie dramática]] | {{celda|Nomada}} |- | rowspan="2" align="center"|[[2016]] | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor repartu de televisión - Drama|Meyor repartu - Serie dramática]] | {{celda|Ganadora}} |- | align="center"|[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Drama|Meyor actriz - Serie dramática]] | {{celda|Nomada}} |} ;[[Premios Tony]] {| width="70%" {{tablaguapa}} |- ! width="33" style="background:#F0e68C"| Añu !width="300" style="background:#F0e68C"| Categoría !width="150" style="background:#F0e68C"| Trabayu Nomáu !width="90" style="background:#F0e68C"| Resultáu |- | align="center"|[[1975]] | rowspan="3" align="center"|[[Tony a la Meyor Actriz Principal nuna Obra de Teatru|Meyor actriz principal nuna obra de teatru]] | align="center"|''[[Private Lives]]'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1980]] | align="center"|''Night and Day'' | {{celda|Nomada}} |- | align="center"|[[1990]] | align="center"|''[[Lettice and Lovage]]'' | {{celda|Ganadora}} |} == Ver tamién == * [[Películes de Harry Potter]] * [[Filmografía de Maggie Smith]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref|en|Maggie Smith|451928328|parcial}} {{enllaces persona}} {{NF|1934|2024|Smith, Maggie}} [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Inglaterra]] [[Categoría:Actores y actrices de teatru d'Inglaterra]] [[Categoría:Actores y actrices de televisión d'Inglaterra]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de comedia o musical (cine)]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Emmy]] [[Categoría:Ganadores del premiu Tony]] [[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA]] [[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA Honoríficu]] [[Categoría:Ganadores del premiu del Sindicatu d'Actores]] t4hfzmi1hxq9ff9xizf8ai9ruk9p1g8 0 93147 4379480 4146808 2025-06-25T16:22:39Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379480 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Jessie Tandy''' {{nym}} foi una [[Actuación|actriz]] de [[teatru]], [[cine]] y [[televisión]] [[Reinu Xuníu|británica]], ganadora del [[premiu Óscar]] a la meyor actriz en [[Premiu Óscar de 1989|1989]] por ''[[Driving Miss Daisy]]''. Amás foi ella quien encarnó per primer vegada, en 1948, el papel de ''Blanche DuBois'' nel drama de teatru ''[[A Streetcar Named Desire (teatru)|A Streetcar Named Desire]]'', pol cual ganó un [[premiu Tony]]. == Biografía == Jessica Tandy nació en [[Londres]] en 1909 y foi educada na Dame Alice Owen's School d'[[Islington]]. Tuvo casada dos veces: la primera, ente 1932 y 1942, col [[Actuación|actor]] británicu [[Jack Hawkins]] con quien tuvo una fía, Susan Hawkins (nacida en 1934); la segunda, ente 1942 y hasta'l día de la so muerte, col actor [[Canadá|canadianu]] [[Hume Cronyn]]. D'esti matrimoniu nacieron los sos fíos, Christopher Cronyn y l'actriz Tandy Cronyn. En 1990, detectóse-y un [[cáncer d'ovariu]], contra'l que combatió mientres cuatro años, pero qu'a la fin acabó cola so vida en 1994. A pesar de tar enferma, siguió trabayando hasta l'últimu momentu. == Carrera == Dempués de trabayar nel mundu de la interpretación mientres 65 años, Tandy llegó al estrellalgu cinematográficu nos sos últimos años, interpretando papeles en películes de grandes estudios y drames intimistes. Yá dende mozu, Tandy tenía la determinación de dedicase al mundu de la interpretación, y la so primer actuación foi en 1926 nel teatru en [[Londres]]. Sobre les tables, dio'l retruque a actores de la talla de Sir [[Laurence Olivier]] na obra de [[William Shakespeare]] ''[[Enrique V (teatru)|Enrique V]]'', o a Sir [[John Gielgud]] en ''[[El rei Lear]]''. Dempués de dixebrase del so primer home treslladar a [[Nueva York]], onde conoció al que sería'l so segundu maríu [[Hume Cronyn]], actor canadianu col que compartió escenariu y pantalla en múltiples ocasiones. En 1944 fixo'l so debú cinematográficu n'[[Estaos Xuníos]] na película ''The Seventh Cross'', y apaeció en películes como ''The Valley of Decision'' (1945), ''The Green Years'' (1946), na qu'interpretaba a la fía del personaxe interpretáu por Cronyn, o ''[[Ambiciosa (película de 1947)|Ambiciosa]]'' (1947). Dempués de ganar un premiu [[Premios Tony|Tony]] pola interpretación de Blanche DuBois na producción orixinal de la obra de [[Tennessee Williams]] ''[[A Streetcar Named Desire (teatru)|A Streetcar Named Desire]]'', concentrar nel teatru y namái fixo apaiciones esporádiques en películes como ''The Light in the Forest'' (1958) o la güei mítica ''[[Los páxaros]]'' (1963) d'[[Alfred Hitchcock]]. L'empiezu de los [[años 1980]] contempló'l resurdir de la carrera de Tandy, con papeles en películes como ''[[The World According to Garp|El mundu según Garp]]'', ''[[Amigos bien íntimos]]'', ''[[So barruntu (1982)|So barruntu]]'' (toes en 1982), ''[[Les bostonianas]]'' (1984), o l'ésitu ''[[Cocoon]]'' (1985), xunto al so home, con quien volvió coincidir en ''[[Los nuesos maraviyosos aliaos]]'' (1987) y ''[[Cocoon: The Return]]'' (1988). En 1987 ganó un premiu [[Premios Emmy|Emmy]], pol so papel na película de [[televisión]] ''Foxfire''. Sicasí, el papel que lu llevó a ocupar unu de los llugares d'honor na historia de [[Hollywood]] llegó en 1989. Esi añu interpretó a Daisy Werthan, una testaruda vieya suriega xudía na película ''[[Conduciendo a Miss Daisy]]'', que la fixo acreedora del [[Premios Óscar|Óscar]] a la [[Óscar a la meyor actriz|meyor actriz]]. Foi la persona más llonxeva que ganó esti premiu, batiendo en casi un añu l'anterior marca que tenía nel so poder l'actor [[George Burns]]. Dos años más tarde consiguió una nueva nominación, esta vegada na categoría de [[Óscar a la meyor actriz de repartu|meyor actriz de repartu]], pol so papel en ''[[Fried Green Tomatoes]]'' (1991). Esi mesmu añu protagonizó ''Used People: romance serondiegu'' (onde interpretaba a la madre xudía de [[Shirley MacLaine]]) y coprotagonizó el telefilme ''The Story Lady'' (1991) xunto a la so fía na vida real, Tandy Cronyn. Darréu, ''[[Nin un pelo de tontu]]'' (1994) y ''[[Camiya (película)|Camiya]]'' tamién en 1994, y na que coincidió per última vegada col so home. ''[[Camiya (película)|Camiya]]'' foi la so última interpretación, y foi tan coraxosa como para, a les sos 84 años y sabiendo que se taba morriendo, tener una curtia escena desnuda. Morrió na so casa d'[[Easton (Connecticut)|Easton]], [[Connecticut]] el 11 de setiembre de 1994, a la edá de 85 años por cuenta de un [[cáncer d'ovariu]]. == Filmografía == {{columnes}} * ''[[The Indiscretions of Eve]]'' (1932) * ''[[Murder in the Family]]'' (1938) * ''[[The Seventh Cross]]'' (1944) * ''[[Blonde Fever]]'' (1944) * ''[[The Valley of Decision]]'' (1945) * ''[[El castiellu de Dragonwyck]]'' (1946) * ''[[Los verdes años]]'' (1946) * ''[[Ambiciosa (película de 1947)|Ambiciosa]]'' (1947) * ''[[Vengación de muyer]]'' (1948) * ''[[September Affair]]'' (1950) * ''[[Rommel, el Foín del Desiertu]]'' (1951) * ''[[The Light in the Forest]]'' (1958) * ''[[Cuando se tienen venti años]]'' (1962) * ''[[Los páxaros]]'' (1963) * ''[[Butley]]'' (1976) {{nueva columna}} * ''[[Esmadre na autopista]]'' (1981) * ''[[The World According to Garp|El mundu según Garp]]'' (1982) * ''[[So barruntu (1982)|So barruntu]]'' (1982) * ''[[Amigos bien íntimos]]'' (1982) * ''[[Les bostonianas (película)|Les bostonianas]]'' (1984) * ''[[Cocoon]]'' (1985) * ''[[Los nuesos maraviyosos aliaos]]'' (1987) * ''[[La casa de Carroll Street]]'' (1988) * ''[[Cocoon: The Return]]'' (1988) * ''[[Driving Miss Daisy]]'' (1989) * ''[[Fried Green Tomatoes]]'' (1991) * ''[[Used People: romance serondiegu]]'' (1992) * ''[[Nin un pelo de tontu]]'' (1994) * ''[[Camiya (película)|Camiya]]'' (1994) {{final columnes}} == Teatru == {{Llista de columnes|2| * ''The Petition'' (1986) * ''[[El zoo de cristal|The Glass Menagerie]]'' (1983) * ''Foxfire'' (1982) * ''Rose'' (1981) * ''The Gin Game'' (1977) * ''[[A Song at Twilight]]'' (1974) * ''Come Into the Garden Maud'' (1974) * ''All Over'' (1971) * ''Home'' (1970) * ''Camín Real'' (1970) * ''[[A Delicate Balance]]'' (1966) * ''The Physicists'' (1964) * ''Five Finger Exercise'' (1959) * ''Triple'' (1959) * ''The Man in the Dog Suit'' (1958) * ''A Day By The Sea'' (1955) * ''The Honeys'' (1955) * ''The Fourposter'' (1955) * ''Madam, Will You Walk'' (1953) * ''The Fourposter'' (1951) * ''Hilda Crane'' (1950) * ''[[A Streetcar Named Desire]]'' (1947) * ''Yesterday's Magic'' (1942) * ''Anne of England'' (1941) * ''Jupiter Laughs'' (1940) * ''Geneva'' (1940) * ''The White Steed'' (1939) * ''[[Time and the Conways]]'' (1938) * ''[[French Without Tears]]'' (1936) * ''The Last Enemy'' (1930) * ''The Matriarch'' (1930) }} == Premios == ;Premiu Óscar {| class=wikitable |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |'''1989'''||'''[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]'''||'''''[[Driving Miss Daisy]]'''''||'''Ganadora''' |- |1991||[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||''[[Fried Green Tomatoes]]''||Nomada |- |} ;Premios BAFTA {| class=wikitable |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |'''1989'''||'''[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]]'''||'''''[[Driving Miss Daisy]]'''''||'''Ganadora''' |- |1991||[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Fried Green Tomatoes]]''||Nomada |- |} ;Premios TONY {| class=wikitable |- ! Añu || Categoría || Obra || Resultáu |- |'''1948'''||'''[[Premios Tony de 1948|Meyor actriz]]'''||'''''[[A Streetcar Named Desire (obra de teatru)|A Streetcar Named Desire]]'''''||'''Ganadora''' |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1909|1994|Tandy, Jessica}} {{Tradubot|Jessica Tandy}} [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Inglaterra]] [[Categoría:Actores y actrices de teatru d'Inglaterra]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Kennedy]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz]] [[Categoría:Paséu de la Fama de Hollywood]] [[Categoría:Persones de Londres]] [[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA]] b3616ppzyhz5b1egyo1il0zq00ky6mh 0 93149 4379472 4361826 2025-06-25T16:21:11Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379472 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Emma Thompson''' {{nym}} ye una [[Actuación|actriz]], [[comediante]] y [[guionista]] [[Reinu Xuníu|británica]], ganadora de los premios [[Emmy]], [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]], [[Premios BAFTA|BAFTA]] y [[Premiu Óscar|Óscar]]. Empezó na televisión británica en 1987, pero nun foi hasta'l so matrimoniu con [[Kenneth Branagh]] cuando empezó a llamar l'atención de la crítica especializada. Al pie de él, Thompson protagonizó ''Fortunes of War'' (1987) y ''[[Henry V (1989)|Henry V]]'' (1989). En 1992 realizó una destacada apaición nel drama ''[[Howards End]]'', cinta pola cual recibió los máximos honores del cine a nivel mundial, ente ellos el [[Óscar a la meyor actriz]]. En 1993 y gracies a la so solidez interpretativa, llogró la doble nominación a esti premiu nes categoríes de [[Óscar a la meyor actriz|meyor actriz]] y [[Óscar a la meyor actriz de repartu|meyor actriz de repartu]] por ''[[The Remains of the Day (película)|The Remains of the Day]]'' y ''[[Nel nome del padre (1993)|Nel nome del padre]]''. En 1995, Thompson escribió y protagonizó una adautación de la [[Sense and Sensibility|obra]] de [[Jane Austen]] ''[[Sense and Sensibility (película)|Sense and Sensibility]]'', por que'l so desempeño como guionista foi reconocida colos premios Globu d'Oru y un segundu Óscar, ente otros gallardones. Dellos títulos destacaos del so filmografía son: ''[[Primary Colors|Colores primarios]]'' (1998), ''[[Love Actually]]'' (2003), ''[[Nanny McPhee]]'' (2005) y ''[[Nanny McPhee and the Big Bang]]'' (2010); nestes últimes dos tamién ye guionista. En 2003 participó xunto con [[Meryl Streep]] y [[Al Pacino]] na esitosa película de televisión ''[[Angels in America]]'', pola cual foi nomada a los [[premios del Sindicatu d'Actores]], y en 2004 encarnó a la profesora Sybill Trelawney en ''[[Harry Potter and the Prisoner of Azkaban (película)|Harry Potter and the Prisoner of Azkaban]]'', papel que repitió nes siguientes entregues de la saga. == Biografía y carrera == Fía de l'actriz [[Phyllida Law]] y el direutor Eric Thompson y hermana de [[Sophie Thompson]], Emma Thompson nació'l [[15 d'abril]] de [[1959]]. Anque estudió na [[Universidá de Cambridge]], graduándose na especialidá de Filoloxía Inglesa en [[1980]], la [[British Broadcasting Corporation|BBC]] contratar pal espectáculu televisivu ''[[Alfresco]]'', programa d'humor nel que coincidió con [[Stephen Fry]] y [[Hugh Laurie]], del que foi novia cuando taben na universidá. === Entamos nel teatru === En [[1980]] debutó nun papel principal na obra ''[[Me and My Girl]]'' nel ''West End'' de Londres. La so actuación llamó l'atención de los executivos de la BBC, quien-y ufiertaron un papel importante na serie ''[[Fortune of War]]'', mientres que'l so rodaxe convertir na novia d'unu de los sos intérpretes, [[Kenneth Branagh]]. La pareya, al añu siguiente poner a les órdenes de [[Judi Dench]] nun montaxe teatral de ''[[Much Ado About Nothing]]''. En televisión, Thompson atopó un vehículu pa llucise ella, la so hermana Sophie y la so madre: el ''Show Thompson''. === Etapa con Kenneth Branagh === En [[1989]] Branagh declarar a ella en [[Central Park]], onde dellos pasiantes oyéron-y glayar «¡Casémonos, casémonos!». Ella aceptó. El so home por aquelles feches llogró dos candidatures a los ''[[premiu Óscar|Óscar]]'' como ''Meyor Direutor'' y ''Meyor Actor'' pola so película ''[[Henry V (1989)|Henry V]]'', na que Emma tenía un papel como reina de [[Francia]]. Entós daquella Emma Thompson empezaría a espresar les sos opiniones polítiques, como'l so refugu a la [[Guerra del Golfu]], al empar que la so carrera cinematográfica tomaba impulsu. Los cónyuges prosiguieron la so collaboración en ''[[Dead Again]]'', cinta que pretendía asonsañar los ''[[thriller (xéneru)|thrillers]]'' psicolóxicos de los años cuarenta y que supunxeron a la pareya un auténticu varapalo de la crítica, del que se repunxeron con ''[[Los amigos de Peter]]''. Nella Thompson interpretó a Maggie, una solterona especialista en fracasos sentimentales que recuperaba la so autoestima seduciendo a un menor que la so madre na ficción yera Phyllida Law. === Con James Ivory === [[James Ivory]] foi l'encargáu de consagrala y non Branagh. Primero en ''[[Regresu a Howards End]]'', onde quedó empareyada a [[Anthony Hopkins]]. Phyllida, medrosa de que la so fía fora clisada por Hopkins, unvió una nota a esti actor, na que ponía: «Por favor: non te la comes» (en referencia al so anterior papel como'l caníbal [[Hannibal Lecter]]). Sicasí, Thompson defender por sigo sola: el so trabayu como Margaret Wilcox, muyer decidida, capaz d'arbitrar nos conflictos familiares, apurriendo serenidá a cada situación coles mesmes qu'esguilaba posiciones sociales con unos esquisitos modales, esteló al xuráu del [[Festival de Cannes]], ente que los sos miembros figuraba un [[Pedro Almodóvar]] indispuesto a premiala. Emma preguntóse: «¿Qué he hecho yo para merecer esto?». Escenes como cuando se mira nun espeyu espantada por entrar a formar parte d'una sociedá hipócrita y clasista entusiasmaron a toles asociaciones de críticos d'[[Estaos Xuníos]]. Poco dempués vendría'l [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]], el [[Premios BAFTA|BAFTA]] y un [[Óscar a la meyor actriz]], aplaudíu como borra pola so compañeru de repartu [[Vanessa Redgrave]], que la so llectura corrió a cargu del coprotagonista de la cinta. La collaboración con Ivory y Hopkins siguió en ''[[The Remains of the Day (película)|The Remains of the Day]]'', na qu'encarnó a Miss Kenton, una ama de llaves d'una gran casona, namorada del mayordomu (Mister Stevens), con idees mesmos sobre'l señor de la casa (un millonariu allegáu al partíu [[nazi]]), y qu'atayada pola indecisión ya impasibilidá de Stevens termina per embarcar se nun matrimoniu empuestu al fracasu. === Otros trabayos de los años 1990 === Thompson completó l'añu col rodaxe de ''[[Nel nome del padre (1993)|Nel nome del padre]]'', na que se punxo na piel de l'abogada que llogró l'absolución de [[los cuatro de Guildford]], acusaos inxustamente de pertenecer al [[IRA]]. Concluyíu'l so cometíu nel filme, repitió'l papel de Beatrice na adautación cinematográfica de ''[[Much Ado About Nothing]]'', na que confirmó la so imaxe de muyer con voluntá propia, dada a la esaltación, pero tamién capaz de la meditación, que defende los sos propios criterios nes situaciones adverses. Mientres el rodaxe na [[Toscana]] escribió un borrador del guión de ''[[Sense and Sensibility (película)|Sense and Sensibility]]'', qu'entamara aguiyada pol conseyu de la so compañera de facultá, la productora [[Lindsay Doran]]. A finales de xineru de [[1994]] ella y [[Holly Hunter]] optaben por partida doble a los Óscar d'esi añu. Aprovechó'l so viaxe pa filmar ''[[Junior]]'', una comedia na que compartía estrellalgu con [[Arnold Schwarzenegger]]. Al añu siguiente estrenó nel [[Festival de Cine de San Sebastián]] el filme ''Carrington'', onde encarnó a la pintora [[Dora Carrington]], namorada de [[Lytton Strachey]]. A la selmana del so regresu a casa españaba na prensa rosa la noticia de la so separación con Kenneth Branagh, empareyáu con [[Helena Bonham Carter]]. Thompson, pela so parte, namorárase del actor [[Greg Wise]] mientres el rodaxe de ''[[Sense and Sensibility]]'', na qu'ella interpretó a Elinor, una muyer probe y sensato que termina casándose col amor de la so vida... L'Academia de [[Hollywood]] compensar con dos candidatures a los ''Óscar'': al meyor guión adautáu y a la meyor actriz. Cuando Anthony Hopkins anunció que Thompson venciera nel primer apartáu, confesó a los asistentes al actu qu'hores antes visitara la tumba de [[Jane Austen]] pa comunica-y que l'adautación de la novela funcionaba perbién... Thompson perdió'l segundu premiu frente a [[Susan Sarandon]], a quien ovacionó de pies namás pronunciar el so nome [[Tom Hanks]]. Dempués Thompson tomóse un descansu mientres el que reorganizó la so vida personal y animó a [[Kate Winslet]] a aceptar la ufierta de protagonizar ''[[Titanic (película 1997)|Titanic]]''. Tres un añu alloñada de les pantalles, Thompson protagonizó xunto a la so madre la película ''[[L'invitáu d'iviernu]]'' empobinada pol so amigu [[Alan Rickman]], na que Phyllida y ella escenificaron los enfrentamientos xeneracionales. Nun rol muncho más gayoleru, Emma Thompson poner na piel de Susan Stanton, un personaxe inspiráu na figura de [[Hillary Clinton]], en ''[[Primary Colors]]'' de [[Mike Nichols]], comedia dramática que denuncia la traición a los ideales de mocedá por culpa del pragmatismu que caracteriza la vida política activa. Emma foi secundada nesta película por [[John Travolta]], [[Kathy Bates]], [[Adrian Lester]], [[Billy Bob Thornton]], [[Larry Hagman]], [[Maury Tierney]], [[Diane Ladd]] y [[Caroline Aaron]]. Esprendiérase de les películes de dómina qu'acomuñaren la so imaxe a la ''alta cultura'' pa reincidir nesi perfil de muyer intelixente y pragmática. Asina mesmu aceptó'l papel d'axente del [[FBI]] que compartía observaciones iróniques col so compañeru encarnáu por Rickman— nel thriller ''[[El besu de Judas]]''. Al añu siguiente nació la so fía Gia (1999), obligándola al reposu. Mientres esi tiempu amás de curiar de la pequeña, Thompson escribió diversos borradores de guión sobre la vida de [[Víctor Jara]] col fin de protagonizar el filme al pie d'[[Antonio Banderas]] y de ponese a les órdenes de [[Pedro Almodóvar]]. === Década de 2000 === En 2002 y 2003 retoma la so carrera. Protagonizó'l telefilme ''[[Wit]]'' sobre una profesora de lliteratura que s'enfrenta a un [[cáncer]], recibiendo aponderamientos de la crítica al empar que s'embarcaba nun proyeutu sobre la [[Procesu de Reorganización Nacional|última dictadura arxentina]] que combinaba la denuncia col realismu máxicu. El proyeutu ''[[Imagining Argentina]]'' axuntar de nuevu con [[Christopher Hampton]], el realizador de ''Carrington'', al empar que con él llograba sacase l'escayu de nun poder interpretar xunto a Banderes un filme sobre [[Arxentina]]. Mientres el rodaxe Thompson aprendió castellán a estazón. A pesar de la ilusión puesta en proyeutu, la crítica masacró al filme. Meyor fortuna corrió ''[[Love Actually]]'', comedia na que Thompson encarnó a Karen, la hermana del [[primer ministru]] de Reinu Xuníu, asina mesma amiga d'un vilbu que nun sabía como encarar la so rellación col so fiyascu. Nel filme'l so personaxe afayaba por fuercia l'aventura que caltenía'l so home (otra vegada Rickman) con una nueva. El papel supúnxo-y una candidatura a los BAFTA. Nel mesmu añu estrenó ''[[Harry Potter and the Prisoner of Azkaban]]'', na qu'aceptó'l papel de ''[[Sybill Trelawney]]'', una profesora despistada qu'enseñaba artes adivinatorias. Darréu prosiguió la so participación nel cine más comercial, aceptando un pequeñu papel en ''[[I Am Legend (película)|I Am Legend]]'', película d'aición con [[Will Smith]] de protagonista. En planu políticu'l cambéu de década haber devueltu al activismu político, manifestando públicamente'l so desencantu escontra [[Tony Blair]] pola so participación na [[Invasión d'Iraq de 2003|Guerra d'Iraq]]. Asina mesmu retomó'l so llabor d'escritora cinematográfica col filme ''[[Nanny McPhee|La Neñera Máxica]]'', basáu nuna serie de cuentos infantiles y que cuntó cola collaboración d'[[Angela Lansbury]]. En 2009 estrenó la comedia romántica ''[[Last Chance Harvey|Nunca Ye Tarde Pa Namorase]]'', coprotagonizada por [[Dustin Hoffman]]. En 2008, Emma Thompson confirmó entós que nun tornaría pa les películes finales de la saga de [[Harry Potter]], ''Harry Potter and the Deathly Hallows'', por cuenta de los sos compromisos cola segunda película de Nanny McPhee. Sicasí, (magar, con un papel bien curtiu) acabó apaeciendo nelles. Emma Thompson apaeció en dalgún sketch del programa humorísticu ''[[La hora de José Mota]]''.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=SZCnyFk8ItM Emma Thompson ye de Camuñas]</ref> En 2013 Emma Thompson va ser, na adautación al cine de ''[[Formoses Criatures]]'' de Kami García y Margaret Stohl, la señora Lincoln, madre del meyor amigu del protagonista. Esi mesmu añu protagonizó ''[[Saving Mr. Banks|Al alcuentru del Sr. Banks]]'', interpretando a [[Pamela Lyndon Travers|P.L. Travers]], siendo allabada la so interpretación y consiguiendo una nominación a los [[Globos d'Oru]] y a los [[BAFTA]]. == Filmografía parcial == === Cine === {|{{tablaguapa}} style="font-size: 90%;" border="2" cellpadding="4" background: #f9f9f9; |- align="center" ! style="background:#B0C4DE;" | Añu !style="background:#B0C4DE;" | Película !style="background:#B0C4DE;" | Rol ! style="background:#B0C4DE;" | Direutor |- |1989 |''[[Henry V (1989)|Henry V]]'' |[[Catalina de Valois (1401-1437)|Katherine de Valois]] | rowspan="3" |[[Kenneth Branagh]] |- |1990 |''[[Dead Again]]'' |Grace / Margaret Strauss |- |rowspan=2|1992 |''[[Los amigos de Peter]]'' |Maggie Chester |- |''[[Howards End]]'' |Margaret Schlegel | rowspan="2" |[[James Ivory]] |- |rowspan=3|1993 |''[[The Remains of the Day (película)|The Remains of the Day]]'' |Srta. Kenton |- |''[[Much Ado About Nothing (película)|Much Ado About Nothing]]'' |Beatrice |[[Kenneth Branagh]] |- |''[[Nel nome del padre (1993)|Nel nome del padre]]'' |Gareth Peirce |[[Jim Sheridan]] |- |1994 |''[[Junior (película)|Junior]]'' |Dra. Diana Reddin |[[Dra.Diana Reddin]] |- |rowspan=2|1995 |''[[Carrington]]'' |Dora Carrington |[[Christopher Hampton]] |- |''[[Sense and Sensibility (película)|Sense and Sensibility]]'' |Elinor Dashwood |[[Ang Lee]] |- |1997 |''[[L'invitáu d'iviernu]]'' |Frances |[[Alan Rickman]] |- |1998 |''[[Primary Colors]]'' |Susan Stanton |[[Mike Nichols]] |- |1999 |''[[El besu de Xudás]]'' |Axente Sadie Hawkins |[[Sebastián Gutiérrez]] |- |2000 |''[[Maybe Baby]]'' |Druscilla |[[Ben Elton]] |- |2001 |''[[Amar la vida]]'' |Vivian Bearing |[[Mike Nichols]] |- |2002 |''[[El planeta de l'ayalga]]'' |Capitán Amelia (voz) |[[John Musker]] y [[Ron Clements]] |- |rowspan=2|2003 |''[[Love Actually]]'' |Karen |[[Richard Curtis]] |- |''[[Imagining Argentina]]'' |Cecilia Rueda |[[Christopher Hampton]] |- |2004 |''[[Harry Potter and the Prisoner of Azkaban]]'' |[[Sybill Trelawney]] |[[Alfonso Cuarón]] |- |2005 |''[[Nanny McPhee]]'' |''Nanny'' McPhee |[[Kirk Jones]] |- |2006 |''[[Más estrañu que la ficción]]'' |Karen Eiffel |[[Marc Forster]] |- |rowspan=2|2007 |''[[Harry Potter and the Order of the Phoenix]]'' |[[Sybill Trelawney]] |[[David Yates]] |- |''[[I Am Legend (película)|Soi Lleenda]]'' |Doctora de la TV |[[Francis Lawrence]] |- |rowspan=2|2008 |''[[Brideshead Revisited (película)|Brideshead Revisited]]'' |Lady Marchmain |[[Julian Jarrold]] |- |''[[Last Chance Harvey]]'' |Kate Walker |[[Joel Hopkins]] |- |rowspan=2|2009 |''[[An Education]]'' |Direutora |[[Lone Scherfig]] |- |''[[The Boat That Rocked]]'' |Charlotte |[[Richard Curtis]] |- |rowspan=2|2010 |''[[Nanny McPhee and the Big Bang]]'' |''Nanny'' McPhee |[[Susanna White]] |- |''[[Harry Potter and the Deathly Hallows - Part 1|Harry Potter and the Deathly Hallows, Parte 1]]'' | rowspan="2" |[[Sybill Trelawney]] | rowspan="2" |[[David Yates]] |- |2011 |''[[Harry Potter and the Deathly Hallows - Part 2|Harry Potter and the Deathly Hallows, Parte 2]]'' |- |rowspan=2|2012 |''[[Men in Black III]]'' |Axente "O" |[[Barry Sonnenfeld]] |- |''[[Brave (película)|Brave]]'' |Reina Elinor (voz) |[[Brenda Chapman]] |- |rowspan=3|2013 |''[[Formoses criatures]]'' |Sra. Lincoln |[[Richard LaGravenese]] |- |''[[Saving Mr. Banks]]'' |[[Pamela Lyndon Travers|P.L. Travers]] |[[John Lee Hancock]] |- |''[[Love Punch (pelicula)|Un golpe brillosu]]'' | | |- |2014 |''[[Effie Gray (película)|Effie Gray]]'' |Lady Eastlake |[[Richard Laxton]] |- |2015 |''[[Un paséu pol monte (película)]]'' | | |- |2016 |''[[Bridget Jones's Baby]]'' |Dra.Rawling |[[Sharon Maguire]] |- |2016 |''[[Alone in Berlin]]'' |Anna Quangel |[[Vincent Perez]] |- |2017 |''[[Beauty and the Beast (película de 2017)|Beauty and the Beast]] |Mrs. Potts |[[Bill Condon]] |} === Teatru === {|class=wikitable |- !Añu !Obra |- |2014 |''Sweeney Todd'' |- |rowspan="2"|1985 |''Much Ado About Nothing'' |- |''Me and My Girl'' |} === Televisión === {| class=wikitable |- !Añu !Programa/serie/telefilme |- |1982 |''[[Alfresco]]'' |- |1985 |''Fortunes of War'' |- |1988 |''[[Show Thompson]]'' |- |1989 |''[[The Winslow Boy|El Mozu De Los Winslow]]'' |- |1992 |''[[Cheers]]'', 1 episodiu |- |2002 |''[[Wit]]'' |- |2003 |''[[Angels in America]]'' |- |2014 |[[Mary Poppins|La verdá de Mary Poppins]] (documental) |} == Premios == === Premios Óscar === {| class=wikitable |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |1995||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]|| rowspan="2" |''[[Sense and Sensibility (película)|Sense and Sensibility]]''||{{Celda|Nomada}} |- |1995||[[Óscar al meyor guión adautáu|Meyor guión adautáu]]||{{Celda|Ganadora}} |- | rowspan="2" |1993||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[The Remains of the Day (película)|The Remains of the Day]]''||{{Celda|Nomada}} |- |[[Óscar a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||''[[Nel nome del padre (1993)|Nel nome del padre]]''||{{Celda|Nomada}} |- |1992||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Howards End]]''||{{Celda|Ganadora}} |} === Premiu Globu d'Oru === {| class=wikitable |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |2014||[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]]|| ''[[Saving Mr. Banks]]''||{{Celda|Nomada}} |- |2008||[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]]||''[[Last Chance Harvey]]''||{{Celda|Nomada}} |- | rowspan="2" |1996||[[Globu d'Oru al meyor guión|Meyor guión]]|| rowspan="2" |''[[Sense and Sensibility (película)|Sense and Sensibility]]''||{{Celda|Ganadora}} |- |[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]]||{{Celda|Nomada}} |- |1995||[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]]||''[[Junior (película)|Junior]]''||{{Celda|Nomada}} |- | rowspan="2" |1994||[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]]||''[[The Remains of the Day (película)|The Remains of the Day]]''||{{Celda|Nomada}} |- |[[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||''[[Nel nome del padre (1993)|Nel nome del padre]]''||{{Celda|Nomada}} |- |1993||[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]]||''[[Howards End]]''||{{Celda|Ganadora}} |} === Premios BAFTA === {| class=wikitable |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |2014||[[BAFTA a la meyor actriz |Meyor actriz]]||''[[Saving Mr. Banks]]''||{{Celda|Nomada}} |- |2003||[[BAFTA a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]||''[[Love Actually]]''||{{Celda|Nomada}} |- | rowspan="2" |1995||[[BAFTA al meyor guión adautáu|Meyor guión adautáu]]|| rowspan="2" |''[[Sense and Sensibility (película)|Sense and Sensibility]]''||{{Celda|Nomada}} |- |[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]]||{{Celda|Ganadora}} |- |1993||[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[The Remains of the Day (película)|The Remains of the Day]]''||{{Celda|Nomada}} |- |1992||[[BAFTA a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Howards End]]''||{{Celda|Ganadora}} |- |} === Premios del Sindicatu d'Actores === {| class=wikitable |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |2014||[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz|Meyor actriz]] || ''[[Saving Mr. Banks]]''||{{Celda|Nomada}} |- |2009||[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]]||''[[An Education]]''||{{Celda|Nomada}} |- |2003|| rowspan="2" |[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de televisión - Miniserie o telefilme|Meyor actriz en miniserie o telefilme]]||''[[Angeles n'América]]''||{{Celda|Nomada}} |- |2002||''[[Wit]]''||{{Celda|Nomada}} |- | rowspan="2" |1996||[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista|Meyor actriz protagonista]]|| rowspan="2" |''[[Sense and Sensibility]]''||{{Celda|Nomada}} |- |[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]]||{{Celda|Nomada}} |- |} === Critics' Choice Movie Awards === {| class=wikitable |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |2014 || Meyor actriz || ''[[Saving Mr. Banks]]'' ||{{Celda|Nomada}} |- |} === Premios Satellite === {| class=wikitable |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |2014||Meyor actriz ||''[[Saving Mr. Banks]]''||{{Celda|Nomada}} |- |2008||Meyor actriz de repartu ||''[[Brideshead Revisited]]''||{{Celda|Nomada}} |- |} === Selmana Internacional de Cine de Valladolid === {| class=wikitable |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |2001||[[Espiga d'Oru a la meyor actriz]]||''[[Wit]]''||{{Celda|Ganadora}} |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Emma Thompson}} * {{IMDb nome|0000668}} {{Tradubot|Emma Thompson}} {{NF|1959||Thompson, Emma}} [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Inglaterra]] [[Categoría:Actores y actrices de Londres]] [[Categoría:Actores y actrices de teatru d'Inglaterra]] [[Categoría:Actores y actrices de televisión d'Inglaterra]] [[Categoría:Candidates al premiu Óscar a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz dramática (cine)]] [[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA a la meyor actriz de televisión]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar al meyor guión adautáu]] [[Categoría:Guionistes de cine del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Guionistes de televisión d'Inglaterra]] [[Categoría:Humoristes del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Paséu de la Fama de Hollywood]] d3wp0dtvtdu4eefye0wb6duqtdj8ixw 0 93171 4379609 3997421 2025-06-26T10:10:55Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379609 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Margaret Rutherford''' [[Dama comendadora de la Orde del Imperiu Británicu|DBE]] {{nym}}. == Biografía == Rutherford nació nel suburbiu londinense de Balham, siendo la fía única de William Rutherford Benn y la so esposa. El so padre careció de problemes mentales mientres dellos años y el [[4 de marzu]] de [[1883]] cutió al so propiu padre hasta matalo.<ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4159/is_20040307/ai_n12751110/|títulu=Murder she hid|fechaaccesu=31 d'agostu de 2008|apellíu=Sweet|nome=Matthew|fecha=7 de marzu de 2004|editorial=[[BNET]]|idioma=inglés}}</ref> Siendo una neña, Rutherford foi llevada a la [[India]], pero al morrer la so madre tornó a Gran Bretaña con trés años d'edá pa vivir cola so tía Bessie Nicholson.<ref>{{cita llibru |apellíos=Billington|nome= Michael|editorial=[[Oxford University Press]]|títulu=Stage and Screen Lives|añu=2001|allugamientu=Oxford; Nueva York|isbn=9780198604075}}</ref> Foi educada na ''[[Wimbledon High School]]'' y na ''[[Royal Academy of Dramatic Art]]''. Primeramente, Rutherford trabayó como maestra d'elocución y nun foi hasta más palantre na so vida cuando empezó carrera como actriz al faer el so debú teatral nel [[Old Vic]] en [[1925]] a la edá de 33 años. La so apariencia física torgó-y llograr papeles d'heroína romántica y llueu llogró fama en papeles risibles, apaeciendo en munches de les películes britániques más esitoses de mediaos del [[sieglu XX]]. En munchos d'estos filmes, interpretaba papeles que yá representara en teatru. En [[1945]], casóse col actor [[Stringer Davis]] y, en munches ocasiones, apaecíen xuntos en filmes. Nos [[años 1950]], Rutherford y Davis adoptaron a Gordon Langley Hall, quien más tarde se convertiría n'escritor. Hall tuvo una ciruxía de reasignación de sexu cuando s'afayó que fuera confundida con un home al nacer y camudó el so nome por [[Dawn Langley Simmons]]. So esti nome escribió una biografía de Rutherford en [[1983]]. En [[1961]], Rutherford interpretó a [[Miss Marple]] nuna serie de cuatro películes basaes vagamente nes noveles d'[[Agatha Christie]]. Rutherford, quien tenía 70 años entós, aportunó en vistir la so propia ropa pa interpretar el personaxe de la detective y que'l so maríu apaeciera xunto con ella. Rutherford ganó un [[Óscar a la meyor actriz de repartu|Óscar]] y un [[Globu d'Oru a la meyor actriz de repartu]] pola so actuación en ''[[The V.I.P.s]]'' como la Duquesa de Brighton al llau d'[[Elizabeth Taylor]] y [[Richard Burton]]. En [[1961]] foi nomada Oficial de la Orde del Imperiu Británicu (OBE) y, en [[1967]] foi alzada a Dama Comandante (DBE). Rutherford sufrió de la enfermedá d'Alzheimer mientres los sos últimos años. Morrió'l 22 de mayu de 1972 a los 80 años y foi soterrada nel campusantu de la ''St. James Church'' en [[Gerrards Cross]] (Buckinghamshire). Cuando'l so maríu morrió n'agostu de [[1973]], foi soterráu xunto a ella. Rutherford yera prima del políticu [[Tony Benn]]. == Filmografía == {{llista de columnes|2| * ''[[The Wacky World of Mother Goose]]'' ([[Cine en 1967|1967]], animada) * ''[[Arabella (película de 1967)|Arabella]]'' (1967) * ''[[A Countess from Hong Kong]]'' (1967) * ''[[The Alphabet Murders]]'' ([[Cine en 1965|1965]]) * ''[[Campanaes a medianueche]]'' (1965) * ''[[Murder Ahoy!]]'' ([[Cine en 1964|1964]]) * ''[[Murder Most Foul]]'' (1964) * ''[[The V.I.P.s]]'' ([[Cine en 1963|1963]]) * ''The Mouse on the Moon'' (1963) * ''[[Murder at the Gallop]]'' (1963) * ''[[Murder, She Said]]'' ([[Cine en 1961|1961]]) * ''[[On the Double (película)|On the Double]]'' (1961) * ''[[I'm All Right Jack]]'' ([[Cine en 1959|1959]]) * ''Just My Luck'' ([[Cine en 1957|1957]]) * ''[[The Smallest Show on Earth]]'' (1957) * ''An Alligator Named Daisy'' ([[Cine en 1955|1955]]) * ''[[Aunt Clara (película de 1954)|Aunt Clara]]'' ([[Cine en 1954|1954]]) * ''[[Mad About Men]]'' (1954) * ''[[The Runaway Bus]]'' (1954) * ''[[Trouble in Store]]'' ([[Cine en 1953|1953]]) * ''Innocents in Paris'' (1953) * ''Castle in the Air'' ([[Cine en 1952|1952]]) * ''[[The Importance of Being Earnest (película de 1952)|The Importance of Being Earnest]]'' (1952) * ''[[Miss Robin Hood]]'' (1952) * ''[[Curtain Up]]'' (1952) * ''[[The Magic Box (película)|The Magic Box]]'' ([[Cine en 1951|1951]]) * ''Quel bandito sono io'' ([[Cine en 1950|1950]]) * ''[[The Happiest Days of Your Life]]'' (1950) * ''[[Passport to Pimlico]]'' ([[Cine en 1949|1949]]) * ''[[Miranda (película de 1948)|Miranda]]'' ([[Cine en 1948|1948]]) * ''Meet Me at Dawn'' ([[Cine en 1947|1947]]) * ''While the Sun Shines'' (1947) * ''[[Blithe Spirit (película)|Blithe Spirit]]'' ([[Cine en 1945|1945]]) * ''English Without Tears'' ([[Cine en 1944|1944]]) * ''[[The Demi-Paradise]]'' ([[Cine en 1943|1943]]) * ''[[Yellow Canary (película)|Yellow Canary]]'' (1943) * ''Quiet Wedding'' ([[Cine en 1941|1941]]) * ''Spring Meeting'' (1941) * ''Beauty and the Barge'' ([[Cine en 1937|1937]]) * ''Big Fella'' (1937) * ''Catch As Catch Can'' (1937) * ''Missing, Believed Married'' (1937) * ''Troubled Waters'' ([[Cine en 1936|1936]]) * ''Dusty Ermine'' (1936) * ''Talk of the Devil'' (1936) }} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome|id=0751983|name=Margaret Rutherford}} * {{IBDB nome|id=58710|name=Margaret Rutherford}} {{NF|1892|1972|Rutherford, Margaret}} {{Tradubot|Margaret Rutherford}} [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Actores y actrices de cine d'Inglaterra]] [[Categoría:Actores y actrices de teatru d'Inglaterra]] knqkwuzzjr76y4x5vsj5hydu7epxw56 0 93229 4379497 3827486 2025-06-25T16:24:33Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379497 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Sidse Babett Knudsen''' {{nym}} ye una actriz danesa de teatru, cine y televisión. Algamó la reconocencia internacional cola serie ''[[Borgen (serie de televisión)|Borgen]]'' y foi gallardoniada col [[César a la meyor actriz secundaria|premiu César a la meyor interpretación secundaria]] cola película ''El xuez'' (''[[L’Hermine]]'').<ref name="Nothing Like A Dane">{{cita noticia |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/tv/features/nothing-like-a-dane-new-thriller-borgen-centres-on-a-trailblazing-female-politician-6285065.html |títulu=Nothing Like A Dane | editorial=The Independent |fechaaccesu=5 de xineru de 2012 |ubicación=Londres |nome=Gerard |apellíu=Gilbert |fecha=5 de xineru de 2012}}</ref><ref>{{cita web |url=https://variety.com/2016/film/global/cesar-french-film-awards-announced-mustang-1201715350/|títulu=Cesar Awards: Philippe Faucon’s Drama ‘Fatima’ Wins Best Film |fechaaccesu=27 de febreru de 2015 |obra=[[Variety]]}}</ref> == Biografía == Sidse realizó la so educación temprana en [[Tanzania]] mientres los sos padres, un fotógrafu y una maestra, yeren voluntarios y terminó la educación secundaria n'Europa. En graduándose, camudar a [[Francia]] col fin de pasar unos meses ellí, pero finalmente quedóse mientres seis años y estudió actuación en [[L'École Jacques Lecoq]] de [[París]] ente 1987 y 1990. En viviendo tamién en [[Nueva York]], tornó a Dinamarca y empecipióse con obres nel [[teatru esperimental]] y participaciones en delles series de televisión.<ref>{{cita web |url=http://www.deadlinenews.co.uk/2013/02/03/borgen-star-sidse-knudsen-says-she-feels-at-home-in-scotland/|títulu=Borgen star Sidse Knudsen says she feels at “home” in Scotland |fechaaccesu=3 d'abril de 2015 |apellíu= |nome=|fecha=3 de febreru de 2013 |obra= |idioma=inglés |editorial= deadline.}}</ref><ref name="independent-2">{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/tv/features/borgen-i-never-thought-it-would-travel-8434602.html|títulu=Borgen: 'I never thought it would travel' |fechaaccesu=3 d'abril de 2015 |apellíu= Gilbert|nome=Gerard|fecha=2 de xineru de 2013 |obra= |idioma=inglés |editorial= The Independent}}</ref><ref name="telegraph"/><ref name="independent-3"/> En 1997 fixo'l so debú nel cine cola comedia d'improvisación ''[[Let's Get Lost]]''. La película foi un ésitu y l'actuación de Knudsen foi aclamada pola crítica, recibiendo los premios daneses [[Premiu Robert|Robert]] y [[Premiu Bodil|Bodil]] a la meyor actriz. Un críticu allabó la so «especial habilidá pa retratar a la muyer moderna cola so inseguridá y fortaleza».<ref name="telegraph"/><ref name="independent"/><ref name="premios"/> Dos años dempués protagonizó la comedia romántica empobinada por [[Susanne Bier]] ''[[Dean Eneste Ene]]'', na cuál interpretó a una muyer embarazada del so home infiel mientres ama a otru home. La película foi un ésitu en recaldación y valió-y de nuevu en gallardón a la meyor actriz nos premios Robert y Bodil. Nel 2000, protagonizó la comedia d'improvisación ''[[Mona's Verden]]'' y en 2006 ''[[Dempués de la boda]]'', que tuvo nomada al [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] na categoría de [[Óscar a la meyor película estranxera|meyor película estranxera]].<ref name="telegraph">{{cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/culture/tvandradio/10465576/Borgen-Sidse-Babett-Knudsen-interview.html|títulu=Borgen: Sidse Babett Knudsen interview |fechaaccesu=3 d'abril de 2015 |apellíu= Gritten |nome=David |fecha=23 de payares de 2013 |obra= |idioma=inglés |editorial= The Telegraph}}</ref><ref name="premios">{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0461746/awards?ref_=nm_awd|títulu=Sidse Babett Knudsen Awards |fechaaccesu=3 d'abril de 2015 |apellíu= |nome= |fecha=|obra= |idioma=inglés |editorial=IMDb}}</ref> Recibió reconocencia internacional al interpretar ente 2010 y 2013 a la primer ministra ficticia Birgitte Nyborg nos trés temporaes de la serie ''[[Borgen (serie de televisión)|Borgen]]''.<ref name="independent">{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/tv/features/nothing-like-a-dane-new-thriller-borgen-centres-on-a-trailblazing-female-politician-6285065.html |títulu=Nothing like a Dane: New thriller Borgen centres on a trailblazing female politician |fechaaccesu=3 d'abril de 2015 |apellíu= Gilbert |nome=Gerard |fecha=5 de xineru de 2012 |obra= |idioma=inglés |editorial= The Independent }}</ref> Sobre'l so papel l'actriz comentó que foi un cambéu yá que'l so personaxe yera «más adultu» y que'l mayor desafíu foi'l tener qu'interpretar «a la primer ministra, ser autoritaria». Tamién dixo trabayar xunto a los guionistes nel desenvolvimientu del so personaxe, cuantimás na so condición de ser una «política muyer». El so trabayu valió-y una nominación al [[Premiu Emmy]].<ref name="independent-2"/><ref name="telegraph"/> En 2014 participó na so primer película de producción británica ''[[The Duke of Burgundy]]'', filmada n'[[Hungría]], con una trama alredor de la rellación d'una muyer [[Dominación y sumisión|dominante]] cola so novia. Esi añu tamién participó en ''[[Speed walking]]'' y la serie danesa ''[[1864 (serie de televisión)|1864]]'' ambientada na [[Guerra de los Ducaos]]. Tamién estrenó la producción francesa ''El xuez'' (''[[L’Hermine]]''), ''[[A Hologram for the King]]'' y ''[[Inferno (película de 2016)|Inferno]]'', compartiendo repartu con [[Tom Hanks]].<ref name="independent-3">{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/tv/features/sidse-babett-knudsen-interview-borgen-star-says-birgitte-nyborg-may-yet-return-as-actress-turns-dominatrix-for-denmarks-fifty-shades-10138737.html|títulu=Sidse Babett Knudsen interview: Borgen star says Birgitte Nyborg may yet return, as actress turns dominatrix for Denmark's Fifty Shades |fechaaccesu=3 d'abril de 2015 |apellíu=Gilbert |nome= Gerard |fecha=27 de marzu de 2015|obra= |idioma=inglés |editorial=The Independent}}</ref> == Filmografía parcial == *''[[Let's get lost]]'' (1997) *''[[Motello]]'' (1998) *''[[Dean eneste ene]]'' (1999) *''[[Mifunes sidste sang]]'' (1999) *''[[Max (película de 2000)|Max]]'' (2000) *''[[Mirakel]]'' (2000) *''[[Mones Verden]]'' (2001) *''[[Dogville]]: The Pilot'' (2001) *''[[Fukssvansen]]'' (2001) *''[[Se til venstre, der er en svensker]]'' (2003) *''[[Villa Paranoya]]'' (2004) *''[[Fakiren fra Bilbao]]'' (2004) *''[[Efter brylluppet]]'' (2006) *''[[Til dødean vos skiller]]'' (2007) *''[[Blå mænd]]'' (2007/2008) *''[[Over gaden under vandet]]'' (2009) *''[[Parterapi]]'' (2010) *''[[Borgen (serie de televisión)|Borgen]]'' (2010-2013) *''[[Kapgang (película de 2014)|Kapgang]]'' (2014) *''[[The Duke of Burgundy]]'' (2014) *''[[1864 (serie de televisión)|1864]]'' (2014) *''El xuez'' (''[[L’Hermine]]'') (2015) *''[[A Hologram for the King (película)|A Hologram for the King]]'' (2016) *''[[Inferno (película de 2016)|Inferno]]'' (2016)<ref>{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm0461746/|títulu=Sidse Babett Knudsen |fechaaccesu=3 d'abril de 2015 |apellíu= |nome= |fecha=|obra= |idioma=inglés |editorial=IMDb}}</ref> *''[[La fille de Brest]]'' (2016) *''[[Westworld (serie de televisión)|Westworld]]'' (2016) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{traducíu ref|en|Sidse Babett Knudsen|650050948|parcial}} * {{IMDb nome|0461746}} * [http://www.dfi.dk/faktaomfilm/person/da/109395.aspx?id=109395 Sidse Babett Knudsen en Dean Danske FilmInstitut, «Institutu de Cine Danés»] {{da}} {{NF|1968||Knudsen, Sidse}} {{Tradubot|Sidse Babett Knudsen}} [[Categoría:Actores y actrices de Dinamarca]] [[Categoría:Persones de Copenḥague]] oabx01uloab8glwbgjarf14v4myopnt 0 93932 4379547 4259185 2025-06-26T09:53:47Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379547 wikitext text/x-wiki {{Monte}} El macizu '''del Pitón de la Fournaise''' o más a cencielles '''macizu de la Fournaise''' ye unu de los dos grandes [[Volcán|volcanes]] de la [[islla]] de [[Reunión (Francia)|Reunión]] que'l so puntu culminante ta constituyíu pol [[pitón de la Fournaise]]. Esti volcán, apaecíu hai aproximao 500&nbsp;000 años, ta inda activu. L'otru volcán de la isla, el [[pitón de les Nieves]], ye un volcán apagáu. == Xeografía == El macizu ocupa'l terciu sureste de la islla de Reunión. El cume allugar a 2.621 m d'altitú sobre'l cantu noroeste del cráter Bory bien cercanu del cráter Dolomieu inda activu. Trés grandes valles llinden el macizu. Dos [[Caldera volcánica|calderes]] encaxaes ocupen el cume d'esti [[Volcán n'escudu|volcán escudo]]. == Xeoloxía == El [[Volcán|vulcanismu]] del macizu del Pitón de la Fournaise vien de una xubida magmática continua que procede direutamente del mantu terrestre. Ye un vulcanismu de tipu '' [[Puntu caliente (xeoloxía)|« puntu caliente]]'' ». La islla de Reunión ye constituyida totalmente pola actividá xeolóxica del «''[[puntu caliente de Reunión]]''», que se formó hai aproximao 3 millones d'años. Antes de formar el macizu del Pitón de la Fournaise, esti vulcanismu formó de primeres el [[macizu del Pitón de les Nieves]] (un macizu que'l so puntu culminante ye'l de la isla: el Pitón de les Nieves, güei apagáu) y el [[Volcan des Alizés|Volcán de los Alisios.]]<ref>1995- [http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=168791 Structure profonde de la Réunion d'après les données magnétiques et gravimétriques] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304085047/http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=168791 |date=2016-03-04 }}</ref> El macizu del Pitón de la Fournaise formóse sobre'l lladral Esti d'esti antiguu volcán mientres los postreros 500.000 años. El puntu caliente en cuestión foi igualmente al orixe de los [[Traps del Decán]], de les islles [[Lakshadweep]], de [[Maldives]], del [[Archipiélagu de Chagos|archipiélagu de los Chagos]] y de les otres islles de les [[Islles Mascareñes|Mascareñes]]. Ente 65&nbsp;000 y 20&nbsp;000 años aproximao, los pitones de les Nieves y de la Fournaise taben activos simultáneamente, cada unu alimentáu polos sos propios reservorios magmáticos independientes.<ref>{{pdf}} [http://www.brgm.fr/brgm/Reunion_kitpedago/fichier/livret/genese.pdf Connaissance géologique de Reunión] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061126161057/http://www.brgm.fr/brgm/Reunion_kitpedago/fichier/livret/genese.pdf |date=2006-11-26 }}, BRGM</ref> Los últimes erupciones tuvieron llugar apocayá, al nivel del [[pitón de la Fournaise]] y sobre los lladrales orientales del volcán. === Tipos de laves === [[Ficheru:Oceanite_grand_brule_dsc03601.jpg|left|miniaturadeimagen|[[Picrita]] o [[oceanita]] del [[pitón de la Fournaise]]]] Trátase de laves que dan [[Basalto|basalto]] afíricos bien ricos n'[[Olivino|olivina]], pueden ser calificaos d'[[Picrita|oceanita]]. === Les calderes Culminante a 2&nbsp;631m d'altitú, el conu volcánicu atópase dientro d'una gran [[Caldera volcánica|caldera]] d'esbarrumbamientu en forma d'O llamada la Corralada Fouqué n'honor del xeólogu francés [[Ferdinand André Fouqué]]. La so formación remontar a 4.700 años. Otra caldera más antigua puede aldovinase en redol a la primera: ta delimitada polos ribayos formaes pol [[ríu de los Remparts]] que flúi escontra'l sur y el [[ríu del Este]] que flúi escontra'l nordés. Ente les fontes d'estos dos cursos d'agua atopa la [[Llanura de les Arenas]], vastu escenariu cubiertu d'escories&nbsp; d'apariencia llunar. Les calderes son la resultancia del vaciamiento de los conteníos magmáticos del volcán. Asina, esti postreru funde sobre él mesmu adulces creando grandes cantiles. Los esbarrumbamientos pueden ser la causa de [[megatsunami]]s como'l que se produciría en redol al añu 2700 antes de Xesucristu. === Los cráteres === Amás de dambos [[Cráter volcánicu|cráteres]] nel cume del Pitón de la Fournaise,&nbsp; esisten dellos otros tamién importantes na rexón. Dalgunos tán no fondero de les calderes. Na historia más recién, el más conocíu ye'l [[Formica Leo]], que data a lo menos de [[1753]]. Nel esterior de la Corralada,&nbsp; unu de los cráteres más impresionantes ye'l Commerson. Eleváu sobre un cantil, foi bautizáu asina n'honor de [[Philibert Commerson]], [[Esploración xeográfica|esplorador]] y [[naturalista]] francés. L'actividá importante antes de la so estinción hai combado parcialmente'l fondu del [[ríu de los Remparts]]. Otru cráter dignu d'interés ye'l [[Pitón Chisny.]] El so cume tien colores cambiantes porque ta constituyíu d'escories coloraes y negres. Apodera la ''Llanura de les Arenes'' dende l'altor de los sos 2.440 m&nbsp; d'altitú. == Ver tamién == * [[Pitón de l'agua]] == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Macizo del Pitón de la Fournaise}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cordales d'África]] 9k4emxv1pnufywm543ta0puln2lzkio 0 94043 4379476 4355910 2025-06-25T16:22:18Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379476 wikitext text/x-wiki {{otros usos|Gladiador|el lluchador romanu}} {{película}} '''''Gladiator''''' ye una [[Cine épicu|película épica]] del xéneru [[péplum]] y [[Cine d'aición|aición]] de 2000 dirixida por [[Ridley Scott]] y protagonizada por [[Russell Crowe]], [[Joaquin Phoenix]], [[Connie Nielsen]], [[Ralf Möller]], [[Oliver Reed]], [[Djimon Hounsou]], [[Derek Jacobi]], [[John Shrapnel]] y [[Richard Harris]]. Crowe interpreta a Máximu Décimu Meridio, un lleal [[xeneral]] [[Hispania|hispanu]] del exércitu de l'[[Antigua Roma]], que ye traicionáu por [[Cómodu]], l'ambiciosu fíu del emperador, quien asesinó al so padre y fíxose col tronu. Forzáu a convertise en [[esclavu]], Máximu trunfa como [[gladiador]] mientres nagua por vengar la muerte de la so familia y el so emperador. Estrenada'l 5 de mayu de 2000, ''Gladiator'' foi un ésitu tantu pola crítica como del públicu y contribuyó al curtiu resurdir del cine épicu históricu. La película recibió numberosos premios y nominaciones, incluyíos cinco [[Premios Óscar|Óscar]] na [[Premiu Óscar de 2000|73º edición]] de l'[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques|Academia d'Estaos Xuníos]] ente los que se destacar el de [[Óscar a la meyor película|meyor película]] y [[Óscar al meyor actor|meyor actor]] pa Crowe. == Argumentu == Nel añu 180 d. C. el xeneral [[Romanización de Hispania|hispanorromano]] Máximu Décimu Meridio lidera al [[exércitu romanu]] escontra una importante victoria sobre les [[Pueblos xermánicos|tribus xermániques]] cerca de [[Vindobona]], poniendo fin a una llarga guerra nel [[limes]] del [[imperiu romanu]]. Gánase asina la estima del vieyu y enfermu emperador [[Marco Aurelio]], quien a pesar de tener un fíu, [[Cómodu]], decide qu'a la so muerte seya los xeneral el qu'ostente'l poder temporal hasta que'l [[Senáu romanu|senáu de Roma]] asuma finalmente'l gobiernu del imperiu. Cuando'l so padre infórma-y de la so decisión, Cómodu asesina al so proxenitor nun ataque de rabia y faise col poder. Cómodu intenta ganase la llealtá de Máximu, pero'l militar decatar de lo qu'asocedió. Nesi momentu'l xeneral ye traicionáu pol so amigu, Quintu, que al so pesar instrúi a los [[Guardia Pretoriana|pretorianos]] por que lo executen a él y a la so familia en [[Hispania]]. Máximu consigue desfacer de los sos verdugos y entama la torna al so llar a toa velocidá, pero nun llega a tiempu de salvar a la so muyer y al so fíu. Dempués de soterralos, Máximu queda inconsciente pol cansanciu, el dolor de la perda, y por una fonda firida causada mientres la so fallida execución, momentu en que cai en manes d'esclavistes que lu treslladen a [[Miliana|Zucchabar]], nel [[norte d'África]]. Ellí ye mercáu pol [[lanista]] Próximu y obligáu a lluchar como [[gladiador]] nel sable. Conoz y entabla amistá con Juba y Hagen, el primeru de los cualos píde-y que tenga fe y nun desespere, que finalmente s'axuntará cola so familia na [[Más allá|otra vida]]. Mentanto, en Roma, Cómodu ye coronáu emperador y ordena que s'empecipien dellos meses de xuegos y lluches de gladiadores. N'África, Máximu demuestra ser un feroz gladiador, diestru nel combate y líder nato. Finalmente acaba siendo lleváu a lluchar nel pimpanu [[Coliséu]] de Roma, onde los homes de Próximu son contrataos pa combatir nuna recreación de la [[batalla de Zama]]. Despintando la so cara con un [[yelmu]], Máximu lidera a los sos compañeros de combate y consigue una inesperada victoria cola que se ganen a un públicu que clamia poles sos vides. Impresionáu, Cómodu baxa al sable pa conocer a los lluchadores y ordena al gladiador xefe que revele la so identidá. Esti vuélvese, afayando la so cara, y diz-y: «Llámome Máximu Décimu Meridio, comandante de los Exércitos del Norte, xeneral de les Lexones Felix, lleal servidor del verdaderu emperador Marco Aurelio, padre d'un fíu asesináu, home d'una muyer asesinada, y voi algamar la mio vengación nesta vida o na otra». Más tarde, Máximu, adoráu pol públicu, combate contra l'invictu gladiador Tigris de la [[Galia]], al que llogra vencer pero respeta la vida, en contra del deséu de Cómodu. El populacho bautizar por ello «Máximu'l caritatible», la so popularidá dispárase y Cómodu ve asina atayaos los sos intentos de matar al antiguu xeneral, pos la so muerte fadría-y perder el favor del pueblu romanu. Tres esti combate l'antiguu criáu de Máximu, Cicerón, poner en contautu con él y diz-y que'l so exércitu inda-y ye fiel. Entós Máximu empieza a conspirar contra Cómodu xunto a la hermana d'este, Lucila, que siempres tuvo namorada d'él, y el senador Graco, cola finalidá última d'axuntase col so exércitu y completar la so vengación derrocando y matando al emperador. Sicasí, Cómodu barruntu de la traición que ta urdiendo contra él la so propia hermana y l'amenaza con matar al so fíu si nun lu revela tola combalechadura. Mientres l'intentu de fuxida de Máximu, la guardia pretoriana de Cómodu ataca la escuela de gladiadores, matando a Hagen y a Próximu. Juba y los sobrevivientes son encarcelaos, ente que Máximu llogra llegar a les muralles de la ciudá al traviés de túneles. Ellí afaya que cayó nuna trampa: Cicerón ye asesináu y él prindáu. Desesperáu por acabar con Máximu y demostrar el so grandor, Cómodu prepara un combate nel Coliséu contra'l popular gladiador. Antes d'empezar el combate, y sabiendo de la so superioridá nel cuerpu a cuerpu, l'emperador apuñala nel llombu a Máximu. A pesar de tar quebráu, mientres el combate Máximu llogra desarmar al emperador, quien pide desesperáu una espada a Quintu, xefe del so guardia. Esti negar a apurrí-yla y ordena a los sos homes que faigan lo mesmo. Cómodu saca nesi momentu un [[Estilete (arma)|estilete]] que tenía ocultu so l'armadura, pero Máximu, nun últimu esfuerciu, suxetar el brazu, clavar al emperador nel gargüelu y acaba cola so vida. El morrebundu Máximu, sangráu pola puñalada que-y solmenó Cómodu, tien una visión de la so familia na otra vida. Quintu pronuncia'l so nome, y nesi momentu Máximu pidi como últimu deséu que lliberen a los sos homes y que'l senador Graco seya restablecíu, dempués recuerda les pallabres de Marco Aurelio sobre'l grandor de Roma. Entós esbarrúmbase nel sable y Lucila cuerre al so llau. Na so última visión antes de morrer, axuntar cola so familia. Lucila honra la so memoria con unes pallabres y pide que porten el so cuerpu a costazos, que ye sacáu del sable por Graco y los sos compañeros gladiadores. Al anochecer, Juba sotierra nel sable del Coliséu los dos pequeñes figures coles que Máximu rezaba a la so muyer y el so fíu y bisbisa: «Agora somos llibres. Volveremos venos. Pero entá non... entá non». == Repartu principal == {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = vertical | títulu= | foto1 = Russell Crowe.jpg| anchu1 = 130| testu1 = [[Russell Crowe]] ye Máximu. | semeya2 = Joaquin Phoenix at Cannes 2000.jpg| anchu2 = 130| testu2 = [[Joaquin Phoenix]] ye Cómodu. | semeya3 = ConnieNielsen09TIFF.jpg| anchu3 = 130| testu3 = [[Connie Nielsen]] ye Lucila. }} * [[Russell Crowe]] a lo más Décimu Meridio, un [[legáu romanu|legáu]] [[Hispania|hispanorromano]] obligáu a convertise n'esclavu que busca vengación contra Cómodu, dempués del asesinatu de la so familia. Primeramente ganárase l'enfotu de [[Marco Aurelio]] y l'amor y almiración de Lucila. Provién de cerca de [[Trujillo (España)|Trujillo]], na provincia [[España|española]] de [[Provincia de Cáceres|Cáceres]].<ref>{{cita web |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20101228181324/http://www.script-o-rama.com/movie_scripts/g/gladiator-script-transcript-russell-crowe.html |fechaarchivu=28 d'avientu de 2010 |url= http://www.script-o-rama.com/movie_scripts/g/gladiator-script-transcript-russell-crowe.html |títulu= Gladiator Script - Dialogue Transcript |idioma=inglés |editorial= Script-O-Caña |fechaaccesu=29 de marzu de 2015}}</ref> Máximu ye un personaxe ficcional inspiráu parcialmente en [[Marcu Nonio Macrino]], [[Narcisu (lluchador)|Narcisu]] y [[Cincinato]].<ref>{{cita web |url= http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/3210339/Gladiator-tomb-discovered-by-archeologists.html |títulu= Gladiator tomb discovered by archeologists |fecha=16 d'ochobre de 2008 |editorial= The Telegraph |autor= Squires, Nick |idioma=inglés |fechaaccesu=29 de marzu de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.buzzfeed.com/rubycramer/team-cincinnatus-tom-steyer-draws-name-from-roman-dictator#.dgEbdDjwbB |títulu= “Team Cincinnatus”: Tom Steyer Draws Name From Roman Dictator |idioma=inglés |editorial= BuzzFeed |autor= Cramer, Ruby |fechaaccesu=29 de marzu de 2015}}</ref> [[Mel Gibson]] foi la primer opción pal papel, pero esti lo refugó diciendo que se sentía demasiao mayor pa desempeñar un personaxe como esi.<ref>{{cita web |url= http://www.killermovies.com/g/gladiator_ii/articles/1005.html |títulu= Mel Gibson Gladiator |idioma=inglés |editorial= KillerMovies |idioma=inglés |fechaaccesu=29 de marzu de 2015}}</ref> Otru actor que tamién se consideró foi [[Antonio Banderas]].<ref>{{cita web |url= http://sevilla.abc.es/20120906/cultura/sevp-gladiator-desde-roma-ardor-20120906.html |títulu= «Gladiator», dende Roma con ardor (guerreru)|editorial= ABC |fechaaccesu=29 de marzu de 2015}}</ref> * [[Joaquin Phoenix]] como [[Cómodu]], el conrotu, maldadosu ya inmoral fíu de Marco Aurelio. Asesina al so padre cuando s'entera de que Máximu va tener poderes d'emperador en funciones hasta que se formara una nueva república. * [[Connie Nielsen]] como [[Galeria Lucila]], primer amante de Máximu y fía mayor de Marco Aurelio que, apocayá, quedárase vilba. Ella aguantar a los anticipos [[incestu|incestuosos]] col so hermanu que-y odia, ente que tamién tien que protexer al so fíu, Lucio, de la roxura y corrupción del so hermanu. * [[Oliver Reed]] como [[Antonio Próximu]], un vieyu y aspru entrenador de gladiadores que merca a Máximu nel norte d'[[África]]. Este foi un antiguu gladiador que foi lliberáu por Marcu Aurelio, que-y dio a Máximu la so armadura y una oportunidá de lliberar. * [[Derek Jacobi]] como'l senador [[Graco]], un miembru del [[senáu romanu]] que s'opón al gobiernu de Cómodu. Ye aliáu de Máximu y Lucila. * [[Djimon Hounsou]] como Juba, un miembru d'una tribu [[numidia]] que ye atrapáu na so casa, xunto a la so familia, por comerciantes d'esclavos. Apuerta a el meyor aliao y amigo de Máximu. * [[Ralf Möller]] como [[Hagen]]. Gladiador xermánicu, el meyor lluchador de Próximu. va faese amigu de Máximu y va morrer defendiéndolo. * [[Spencer Treat Clark]] como Lucio Vero, fíu del coemperador [[Lucio Vero]] y de Lucila, y por tanto nietu de Marco Aurelio. * [[Richard Harris]] como [[Marco Aurelio]]. El vieyu emperador romanu, quier a Máximu como un fíu y píde-y que vuelva convertir a [[República romana|Roma nuna república]]. Ye asesináu pol so fíu Cómodu. * [[Tommy Flanagan (actor)|Tommy Flanagan]] como [[Cicerón]]. Fiel sirviente de Máximu, al qu'intenta ayudar na so fuxida. * [[Tomas Arana]] como Quintu. Xeneral romanu que traiciona a Máximu. Convertir en xefe de la guardia pretoriana de Cómodu, pero nun-y empresta ayuda nel so combate final contra Máximu. * [[John Shrapnel]] como Gaio. Otru senador, cercanu a Graco. * [[David Schofield]] como'l senador [[Falco]]. Enemigu de Graco, ayuda a Cómodu a consolidar el so poder. * [[Sven-Ole Thorsen]] como Tigris de la Galia. Gladiador invictu que combate contra Máximu. * [[David Hemmings]] como Casio. Organizador de les lluches de gladiadores nel Coliséu. * [[Giannina Facio]] como esposa de Máximu. * [[Giorgio Cantarini]] como fíu de Máximu. == Producción == === Guión === ''Gladiator'' basar nuna hestoria orixinal de [[David Franzoni]], autor del primer borrador.<ref name=Stax>{{cita web |títulu=The Stax Report's ''Five Scribes'' Edition |autor=Stax |url=http://movies.ign.com/articles/356/356712p1.html |idioma=inglés |editorial=IGN |fecha=4 d'abril de 2002 |fechaaccesu=27 de febreru de 2009}}</ref> Franzoni llegó a un alcuerdu con DreamWorks pa escribir y coproducir tres películes gracies a la solidez del so anterior trabayu, el guión de la película ''[[Amistá]]'' de [[Steven Spielberg]], un filme que-y dio gran reputación a DreamWorks. Franzoni nun yera un eruditu nel mundu de l'[[antigüedá clásica]], polo que s'inspiró del ensayu de 1958 de [[Daniel P. Mannix]], ''Those About to Die'', y decidió basar la so hestoria en Cómodu en lleendo la ''[[Historia Augusta]]'', qu'arrexunta biografíes d'emperadores romanos. Nel primer borrador de Franzoni, fecháu'l 4 d'abril de 1998, el protagonista llamábase Narcisu, un gladiador de l'antigua Roma que, según les fontes de [[Herodiano]] y [[Dion Casio]], esgañó a Cómodu hasta matalo.<ref name="FilmHistoryWinkler">{{harvnb|Salomon|2004|p=3}}</ref> [[Ficheru:Jean-Leon Gerome Pollice Verso.jpg|thumb|left|''Pollice Trato'' (1872), cuadru del pintor francés [[Jean-Léon Gérôme]] que sirvió d'inspiración pal diseñu visual de la película.]] Los productores [[Walter F. Parkes]] y [[Douglas Wick]] poner en contautu con [[Ridley Scott]]. Amosáron-y el cuadru ''Pollice Trato'', pintáu pol artista francés [[Jean-Léon Gérôme]] en 1872.<ref name="Landau 22">{{harvnb|Landau|2000|p=22}}</ref> Al direutor británicu empezó a seduci-y la idea de recrear na gran pantalla'l mundu de l'Antigua Roma, pero pensó que los diálogos del guión de Franzoni precisaben retoques y encargólu a [[John Logan (guionista)|John Logan]] que lo modificar hasta que fuera más del so presto. Logan rescribió gran parte del primer actu y tomó la decisión de matar a la familia de Máximu p'amontar la motivación del protagonista.<ref name="scribes">{{cita videu|títulu=Tales of the Scribes: Story Development|idioma= inglés|mediu=DVD|editorial=Universal|añu=2005 |fechaaccesu= 20 de marzu de 2015}}</ref> Dos selmanes antes d'empecipiar la filmación, los actores quexar del guión. Por ello, llamar a [[William Nicholson (guionista)|William Nicholson]] a los [[estudios Shepperton]] por que diera al protagonista un calter más sensible modificando la rellación col so amigu Juba y desenvolvió la conexón emocional del protagonista col más allá, pos dixo que «nun quería ver solo una película sobre un home que quería matar a daquién».<ref name="scribes"/> Pidir a David Franzoni que revisara les aportaciones de Logan y Nicholson, y nesti procesu impunxo'l so papel de productor: Nicholson empezó a volver al guión orixinal de Franzoni y a lleer ciertes escenes. Franzoni ayudó a relaborar creativamente el llibretu y nel so rol de productor defendió'l so primer borrador y lo acertao de la so visión orixinal.<ref name="John2001">{{cita web |títulu=WGA.ORG's Exclusive Interview with David Franzoni |autor=John Soriano |url=http://www.sois.uwm.edu/xie/dl/Movie+Project+Team+Folder/Movie+Project+Team+Folder/Writers/David+Frazoni-+Gladiator.pdf |idioma=inglés |añu=2001 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2012 |formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071203172028/http://www.sois.uwm.edu/xie/dl/Movie+Project+Team+Folder/Movie+Project+Team+Folder/Writers/David+Frazoni-+Gladiator.pdf |fechaarchivu=2007-12-03 }}{{enllaz rotu|1=WGA.ORG's Exclusive Interview with David Franzoni|2=http://www.sois.uwm.edu}}</ref> Franzoni acabaría ganando l'Óscar de l'Academia a meyor película xunto con Douglas Wick y [[Branko Lustig]].<ref name=Stax/> El guión foi reescritu más vegaes según les suxerencies y pidimientos de Russell Crowe, que cuestionó tolos aspeutos del llibretu y coló del set de rodaxe al nun llograr respuestes. Según un executivu de DreamWorks, «[Crowe] intentó rescribir tol guión sobre la marcha. ¿Conoz la frase del tráiler, 'voi algamar la mio vengación nesta vida o na otra'? Pos de primeres negóse rotundamente a pronunciala».<ref name="Corliss2000">{{cita web |títulu=The Empire Strikes Back |nome=Richard |apellíu=Corliss |coautor=Jeffrey Ressner |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,996847-2,00.html |editorial=Time |fecha=8 de mayu de 2000 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090508000727/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,996847-2,00.html |fechaarchivu=2009-05-08 }}</ref> Nicholson, el tercer y últimu guionista, afirmó que Crowe díxo-y: «Les tos frases son basura, pero yo soi'l meyor actor del mundu y puedo faer qu'inclusive la basura suene bien».<ref name="Ref_2006">{{cita web |títulu=Bill Nicholson's Speech at the launch of the International Screenwriters' Festival |url=http://www.screenwritersfestival.com/news.php?id=3 |fecha=30 de xineru de 2006 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2012 |idioma=inglés |editorial= Screen Writers Festival |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.screenwritersfestival.com/news.php?id=3|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> === Rodaxe === [[Ficheru:Ridley Scott by Gage Skidmore.jpg|upright|thumb|[[Ridley Scott]], direutor de ''Gladiator''.]] Mientres la preparación de la película, Scott emplegó dellos meses desenvolviendo los [[storyboard|guiones gráficos]] de la trama.<ref name="Landau 34">{{harvnb|Landau|2000|p=34}}</ref> Los miembros del equipu pasaron seis selmanes buscando llocalizaciones dientro de lo que fueron territorios del Imperiu Romanu, ente ellos [[Italia]], [[Francia]], el norte d'África ya [[Inglaterra]].<ref name="Landau 61">{{harvnb|Landau|2000|p=61}}</ref> Tol atrezo, decoraos y indumentaria de la película fueron ellaboraos pol equipu de la película porque fuera bien caru mercalos y pola escasez de los mesmos.<ref name="Landau 66">{{harvnb|Landau|2000|p=66}}</ref> La empresa Armordillo Ltd. de Rod Vass creó 100 armadures y 550 traxes de [[poliuretano]], pa que la so construcción desenvolvió esta compañía l'esclusivu sistema de poliuretano proyeutáu que s'emplegaba per vegada primera nesta producción y que dexó crear 27&nbsp;500 pieces d'armadura en solu trés meses.<ref name="Landau 66">{{harvnb|Landau|2000|p=66}}</ref> La película rodar en tres escenarios principales ente xineru y mayu de 1999. La batalla inicial nel monte de Germania se filmó mientres tres selmanes nel [[monte Bourne]], cerca de [[Farnham]], nel condáu inglés de [[Surrey]].<ref name="Landau 62">{{harvnb|Landau|2000|p=62}}</ref> Cuando Ridley Scott tuvo noticia de que la [[Forestry Commission]], l'organismu encargáu de xestionar los montes británicos, tenía planes pa baltar el monte, convencer por que dexaren filmar la escena ellí y quemar el monte nel procesu.<ref name="Landau 68">{{harvnb|Landau|2000|p=68}}</ref> Scott y el direutor de fotografía [[John Mathieson]] utilizaron delles cámares que filmaban a distintes velocidaes de fotogrames, de manera similar a la téunica utilizada nes secuencies de batalles de la película ''[[Saving Private Ryan]]'' (1998).<ref name="Bankston2000">{{cita web |autor=Bankston, Douglas |fecha=mayu de 2000 |títulu=Death or Glory |editorial=American Society of Cinematographers |url=http://www.ascmag.com/magazine/may00/pg1.htm |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de marzu de 2015}}</ref> L'equipu dempués treslladóse a [[Uarzazate]], [[Marruecos]], onde mientres tres selmanes filmaron xunto a la [[Atles (cordal)|cordal del Atles]] les escenes de los esclavos, el viaxe pol desiertu y la escuela de gladiadores de Próximu.<ref name="Landau 63">{{harvnb|Landau|2000|p=63}}</ref> L'anfiteatru nel que Máximu llibra los sos primeros combates foi llevantáu con materiales y téuniques locales que sirvieron pa crear 30.000 lladriyos d'[[adobe]].<ref name="Landau 73">{{harvnb|Landau|2000|p=73}}</ref> Finalmente, les escenes de l'antigua Roma rodar mientres 19 selmanes en [[Fort Ricasoli]], [[Malta]],<ref name=Kodak_inCamera>{{cita web |títulu=Gory glory in the Colosseum |url=http://www.kodak.com/US/en/motion/newsletters/inCamera/july2000/gladiator.shtml |idioma=inglés |editorial=Kodak: In Camera |añu=2000 |mes=xunetu |fechaaccesu=13 de setiembre de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20050209185727/http://www.kodak.com/US/en/motion/newsletters/inCamera/july2000/gladiator.shtml |fechaarchivu=2005-02-09 }}</ref><ref name="Ref_a">{{cita web |títulu=Malta Film Commission - Backlots |url=http://mfc.com.mt/page.asp?p=14388&l=1 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120729093604/http://mfc.com.mt/page.asp?p=14388&l=1 |fechaarchivu=29 de xunetu de 2012 |editorial=Malta Film Commission |fechaaccesu=13 de setiembre de 2012}}</ref> onde se construyó un retruque d'un terciu del Coliséu de Roma, de casi 16 metros d'altor y fecha na so mayoría de [[yelsu]] y [[contrachapáu]]. Esti retruque tardó dellos meses en llevantase y costó alredor d'un millón de dólares.<ref name="Winkler p130">{{harvnb|Winkler|2004|p=130}}</ref> Los otros dos tercios d'altor del enorme [[anfiteatru]] añadiéronse [[Imaxe xenerada por ordenador|digitalmente]] cola ayuda de pantalles azules.<ref name="Landau 89">{{harvnb|Landau|2000|p=89}}</ref><ref name=TheMill>{{cita web |idioma=inglés |apellíu=Bath |nome=Matthew |títulu=The Mill |url=http://www.digitmag.co.uk/features/index.cfm?featureID=1152&page=1&pagepos=3 |editorial=Digit Magacín |fecha=25 d'ochobre de 2004 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2012}}</ref> Nel otru estremu del complexu almacenaben una rica variedá de atrezo de cais, [[columnata|columnates]], puertes, [[estatua|estatues]] y places pa completar el restu de decoraos necesarios pa la filmación. Les necesidaes d'esti complexu yeren cubiertes por un campamentu de tiendes de campaña en que se topaben los camarinos, almacenes, armeros y otros servicios.<ref name=Kodak_inCamera/> === Banda sonora === {{Ficha d'álbum |nome = Gladiator |portada = |tipu = |artista = [[Hans Zimmer]] y [[Lisa Gerrard]] |publicación = 25 d'abril de 2000<ref name="allmusic">{{cita web |url= http://www.allmusic.com/album/gladiator-music-from-the-motion-picture-mw0000607113 |títulu= Gladiator [Music from the Motion Picture] |idioma=inglés |editorial= AllMusic |fechaaccesu=21 de marzu de 2015}}</ref> |grabación = |género = [[Música clásica|Clásica]]<ref name="allmusic"/> |duración = 1:01:31<ref name="allmusic"/> |formatu = [[Descarga dixital (música)|Descarga dixital]]<ref name="itunes">{{cita web |url= https://itunes.apple.com/us/album/gladiator-soundtrack-from/id5795921 |títulu= Gladiator (Soundtrack from the Motion Picture) |idioma=inglés |editorial= Apple |obra= iTunes |fechaaccesu=21 de marzu de 2015}}</ref> y [[CD]]<ref>{{cita web |url= http://www.amazon.com/Gladiator-Hans-Zimmer/dp/B00004STPT |títulu= Gladiator Soundtrack |idioma=inglés |editorial= Amazon |fechaaccesu=21 de marzu de 2015}}</ref> |discográfica = [[Decca Records]]<ref name="allmusic"/> |catálogu = |productor = |compilador = |calificación = AllMusic {{rating|4|5}}<ref name="allmusic"/><br />Movie Music UK {{rating|4.5|5}}<ref>{{cita web |url= http://moviemusicuk.us/2000/05/05/gladiator-hans-zimmer-and-llisa-gerrard/ |títulu= GLADIATOR – Hans Zimmer and Lisa Gerrard |autor= Broxton, Jonathan |idioma= inglés |editorial= Movie Music UK |fecha= 5 de mayu de 2000 |fechaaccesu= 21 de marzu de 2015 }}</ref> |certificación= |posicionamiento = |anterior = |actual = |posterior = |añoA = |añoAc = |añoP = |misceláneo = }} La célebre banda sonora de ''Gladiator'', nomada al Óscar, foi compuesta por [[Hans Zimmer]] y [[Lisa Gerrard]] y empobinada por [[Gavin Greenaway]]. Zimmer en principiu tuvo cuenta de recurrir a la vocalista israelina [[Ofra Haza]], cola que trabayara en ''[[El príncipe d'Exiptu]]'', pero la intérprete finó en febreru de 2000 primero que pudiera empezar a grabar. Nel so llugar escoyó a l'australiana Lisa Gerrard.<ref name="Ref_d">{{cita web |títulu=Zimmer and Gladiator |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080210040935/http://www.reel.com/reel.asp?node=movienews/confidential&pageid=16882 |url=http://www.reel.com/reel.asp?node=movienews/confidential&pageid=16882|fechaarchivu=10 de feberero de 2008 |idioma=inglés |obra=Reel.com |fechaaccesu=18 de setiembre de 2012}}</ref> La música de munches de les escenes de batalla comparáronse pola so semeyanza con ''Mars: The Bringer of War'' de [[Gustav Holst]], y en 2006 la Holst Foundation demandó a Zimmer por un supuestu plaxu.<ref name="Priscilla2006">{{cita web |idioma=inglés |títulu="Gladiator" Composer Accused of Copyright Infringement |autor=Rodriguez, Priscilla |editorial=KNX 1070 NEWSRADIO |url=http://www.knx1070.com/pages/45400.php|fechaarchivu=16 de mayu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080516225847/http://www.knx1070.com/pages/45400.php |fechaaccesu=18 de setiembre de 2012}}</ref><ref name="Michael2006">{{cita web |autor=Beek, Michael |títulu=Gladiator Vs Mars - Zimmer is sued |editorial=Music from the Movies |url=http://www.musicfromthemovies.com/article.asp?ID=695 |idioma=inglés|fechaarchivu=18 de xunu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080618112502/http://www.musicfromthemovies.com/article.asp?ID=695 |fecha=xunu de 2006 |fechaaccesu=18 de setiembre de 2012}}</ref> Otra clara evocación musical puede escuchase na escena de la entrada triunfal de Cómodu en Roma, realzada por una composición musical que claramente recuerda a dos seiciones de ''[[L'aniellu del nibelungo]]'' de [[Richard Wagner]], el ''[[L'oru del Rin]]'' y ''[[El ocaso de los dioses]]''.<ref>{{harvnb|Adkins|2014|p=?}}</ref><ref>{{cita web |url= http://scoresheet.tripod.com/Reviews/gladiator.html |títulu= Gladiator |autor=Drannon, Andrew |idioma=inglés |fechaaccesu=21 de marzu de 2015 |editorial= Tripod |obra= Score Sheet}}</ref> El 27 de febreru de 2001, casi un añu dempués de la puesta en venta de la banda sonora de la película, [[Decca Records]] produció ''Gladiator: More Music From the Motion Picture'', y en 2005 la mesma discográfica estrenó ''Gladiator: Special Anniversary Edition'', con dos CD qu'arrexuntaben los dos anteriores ediciones. En 2003, [[Luciano Pavarotti]] fixo pública una grabación de sigo mesmu interpretando un cantar de la película y dixo que llamentaba refugar nel so día una ufierta que-y fixeron pa cantala pal filme.<ref name="Anastasia2003">{{cita web |idioma=inglés |autor=Tsioulcas, Anastasia |títulu=For Pavarotti, Time To Go 'Pop'. |editorial=Yahoo! Music |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130107114931/http://music.yahoo.com/jeff-beck/news/for-pavarotti-time-to-go-pop--12179048 |url=http://music.yahoo.com/jeff-beck/news/for-pavarotti-time-to-go-pop--12179048 |fechaarchivu=2013-01-07 |fecha=26 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=21 de marzu de 2015 }}</ref> Amás, ye una de les bandes sonores más vendíes de tolos tiempos con una socesión de 17 cantares, enlistadas de siguío:<ref>{{cita web |url= http://www.filmtracks.com/titles/gladiator.html |títulu= Gladiator |idioma=inglés |editorial= Filmtracks |fechaaccesu=21 de marzu de 2015}}</ref><ref name="itunes"/> <center> {{Llista desplegable| {{Llista de cantares | title1 = Progeny | length1 = 2:13 | title2 = The Wheat | length2 = 1:03 | title3 = The Battle | length3 = 10:02 | title4 = Earth | length4 = 3:01 | title5 = Sorrow | length5 = 1:26 | title6 = To Zucchabar | length6 = 3:16 | title7 = Patricide | length7 = 4:08 | title8 = The Emperor Is Dead | length8 = 1:21 | title9 = The Might of Rome | length9 = 5:18 | title10 = Strength and Honor | length10 = 2:09 | title11 = Reunion | length11 = 1:14 | title12 = Slaves to Rome | length12 = 1:00 | title13 = Barbarian Horde | length13 = 10:33 | title14 = Am I Not Merciful? | length14 = 6:33 | title15 = Elysium | length15 = 2:41 | title16 = Honor Him | length16 = 1:19 | title17 = Now We Are Free | length17 = 4:14 }} }} </center> === Efeutos === La compañía británica de [[posproducción]] [[The Mill]] foi la responsable de gran parte de los [[efeutos especiales]] [[Imaxe xenerada por ordenador xeneraos por ordenador]] que s'añader a la película. Ente les sos creaciones tuvieron trucos como los d'integrar nos combates nel Coliséu a tigres reales que s'habíen filmado por separáu delantre de [[croma|cromes]] azules, añader cercos de fumu y estender el vuelu de les fleches incendiaries que los romanos llancen na batalla inicial de la película por que cayeren tan lloñe como debíen. Coles mesmes, esta compañía multiplicó digitalmente el númberu de soldaos na batalla de Germania, tresformando los 2000 extras qu'intervinieron nel rodaxe en 35&nbsp;000 combatientes, qu'amás teníen de tener aspeutu creíble y combatir mientres la llucha.<ref name="Makingof">{{harvnb|Landau|2000|p=89}}</ref> Pa consiguilo, The Mill filmó a dellos actores dende distintos ángulos y realizando distintes aiciones y rexistró digitalmente los sos movimientos con ferramientes de [[captura de movimientu]] pa terminar creando composiciones tridimensionales.<ref name=TheMill/> El berru de guerra de los xermanos que combaten de primeres del filme foi tomáu de la película [[Zulú (película)|''Zulú'']] (1964), una de les películes favorites de Ridley Scott.<ref>{{cita web |url= https://www.imdb.com/title/tt0172495/trivia |títulu= Gladiator (2000) - Trivia |idioma=inglés |editorial= IMDb |fechaaccesu=21 de marzu de 2015}}</ref> Auníu a ello, la compañía ellaboró alredor de 90 tomes con efeutos especiales que sumaron aproximao nueve minutos del metraxe de ''Gladiator''.<ref name="Landau 122">{{harvnb|Landau|2000|p=122}}</ref> El repentín fallecimientu en Malta del actor [[Oliver Reed]] antes del final del rodaxe por causa de un [[Infartu agudu de miocardiu|infartu]] obligó a realizar un inesperáu trabayu en posproducción. The Mill creó un cuerpu dixital pa doblar al fináu Reed nes escenes que quedaben por rodar de Próximu.<ref name=TheMill/> Pa ello se filmó a otros actores nun decoráu en solombres y sobre el so cares asitióse una mázcara de Oliver Reed xenerada por ordenador, daqué que tuvo un costu de 3,2 millones de dólares pa dos minutos de película.<ref name="Landau 123">{{harvnb|Landau|2000|p=123}}</ref><ref name="ORtwo">{{cita web |idioma=inglés |url=https://www.imdb.com/news/wenn/2000-04-12#celeb4 |títulu=Oliver Reed Resurrected On Screen |editorial=[[Internet Movie Database]] |fecha=12 d'abril de 2000 |fechaaccesu=20 de marzu de 2015}}</ref> John Nelson, supervisor d'efeutos visuales, dixo sobre la decisión d'incluyir esti metraxe adicional: «Lo que fiximos foi pocu comparáu con otres de los nuesos llabores na película. Foi muncho más grande lo que fizo Oliver, pos interpretó un inspirador y emotivu papel. Tou lo que fiximos foi ayudar a terminalo».<ref name="Landau 123"/> La película ta dedicada a la memoria de Reed.<ref name="Schwartz p142">{{harvnb|Schwartz|2001|p=142}}</ref> === Carauterístiques téuniques === Pa la so grabación, utilizar hasta cuatro tipos de cámara, toes elles creaes por [[Panavision]] y con lentes [[Primu (lente)|Primu]]. El modelu [[Panaflex Gold II]] tien capacidá por que les imáxenes captaes tengan un nivel de [[ruiu blanco|ruiu]] bien amenorgáu, ente que la [[Panaflex Platinum]] tien un visor de correición del color.<ref name="imdbtech"/><ref>{{cita web |url= http://www.panavision.com/products/gold-gii |títulu= GOLDEN PANAFLEX GII CAMERA SYSTEM - PFX-GII |idioma=inglés |editorial= Panavision |fechaaccesu=22 de marzu de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.panavision.com/products/platinum |títulu= PANAFLEX PLATINUM CAMERA - PFX-P |idioma=inglés |editorial= Panavision |fechaaccesu=22 de marzu de 2015}}</ref> Pela so parte, l'[[Aaton 35-III]] ye carauterística pola so sincronización de soníu de perfil baxu y l'[[Arriflex 35-III]] ye bultable por tener una lleva pa dexar un espaciu abondu de tiempu pa estabilizar la grabación ensin necesidá d'un pasador de rexistru.<ref name="imdbtech"/><ref>{{cita web |url= http://www.abelcine.com/store/Aaton-35-III-35mm-Camera/ |títulu= Aaton 35-III 35mm Camera |idioma=inglés |editorial= AbelCine |fechaaccesu=22 de marzu de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.cinematechnic.com/resources/arri_35-2.html |títulu= CinemaTechnic Camera Profiles / ARRI 35 II |autor= Diaz-Amador, Jorge |idioma= inglés |editorial= CinemaTechnic |fechaaccesu= 22 de marzu de 2015 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20110809020804/http://www.cinematechnic.com/resources/arri_35-2.html |fechaarchivu= 2011-08-09 }}</ref> Con una [[rellación d'aspeutu]] de 2,35:1, la cinta tien un [[negativu fotográficu|formatu de negativu]] de 35 [[milímetru|mm]]. Pela so parte, los amiestos d'audiu son de sistemes [[Digital Theater System|DTS]], [[Dolby Digital (AC-3)|Dolby Digital]] y [[SDDS]]. Tou este proceso de construcción de la película llevar a cabu nos llaboratorios de [[Technicolor (empresa)|Technicolor]], nel distritu de [[Hollywood]] de [[Los Angeles]]. La duración ye d'una hora y 35 minutos, pero varia dependiendo de los extras qu'incluyan delles versiones, tales como comentarios del direutor.<ref name="imdbtech">{{cita web |url= https://www.imdb.com/title/tt0172495/technical |títulu= Gladiator: Technical Specifications |idioma=inglés |editorial= IMDb |fechaaccesu=22 de marzu de 2015}}</ref> == Exactitú histórica == === Desarrollu === [[Ficheru:Colosseo 2020.jpg|thumb|El [[Coliséu]], el [[anfiteatru]] romanu onde tienen llugar les lluches de [[gladiador]]es de la película.]] La película básase bien llibremente en fechos históricos. Ridley Scott pretendía retratar la [[Roma Antigua]] con más precisión qu'en nenguna película anterior y pallo contrató a dellos historiadores y asesores. A pesar d'ello, el filme dexó de llau de forma totalmente deliberada dellos acontecimientos históricos en favor de la so trama, dalgunos pa caltener la continuidá, otros por razones práutiques o de seguridá. Por cuenta de que les anteriores películes de Hollywood sobre Roma influyeren na perceición que la xente tenía d'esta cultura de l'antigüedá, dellos fechos históricos verídicos yeren, d'acordies con Scott, «demasiáu increíbles» pa ser incluyíos. Por casu, n'unu de los primeros borradores del guión los gladiadores espublizaben nel sable diversos productos, daqué que ye históricamente ciertu pero que nun se llegó a rodar porque los espectadores del filme pensaríen que se trataba d'un [[anacronismu]].<ref>[http://au.movies.ign.com/articles/035/035289p1.html Not Such a Wonderful Life: A Look at History in Gladiator] IGN movies, 10 de febreru de 2000.</ref> Siquier unu de los asesores históricos del filme arrenunció al so llabor en vista de los cambeos que se diben a faer y otru pidió nun ser mentáu nos creitos (Ridley Scott diz nos comentarios del DVD de la película que l'espertu preguntaba constantemente: «¿ú la prueba de que ciertes coses fueron esautamente como ellos dicen?»). L'historiador Allen Ward, de la [[universidá de Connecticut]], cree que la exactitú histórica nun restaría interés o emoción a ''Gladiator'' y afirmó: «el creadores precisen tomase delles llicencies poétiques, pero ello nun tendría de ser un [[bufé]] llibre pa despreciar de manera tan clara los fechos históricos na ficción cinematográfica».<ref name="Ward">{{cita web |apellíu=Ward |nome=Allen |fecha=mayu de 2001 |títulu=The Movie "Gladiator" in Historical Perspective |obra=[[Universidá de Connecticut]] |url=http://ablemedia.com/ctcweb/showcase/wardgladiator1.html |fechaaccesu=14 de setiembre de 2012}}</ref><ref name="GladFilmH">{{cita llibru |apellíu=Winkler |nome=Martin |títulu=Gladiator Film and History |añu=2004 |editorial=Blackwell Publishing |allugamientu=Malden, MA |isbn=1-4051-1042-2 |páxina=6}}</ref> === Ficcionalización === [[Ficheru:Commodus Musei Capitolini MC1120.jpg|thumb|upright|Bustu del emperador [[Cómodu]] (161-192 d. C.) afatiáu como [[Hércules]]. [[Museos Capitolinos]], Roma.]] L'auténticu emperador [[Marco Aurelio]] morrió de [[peste]] en [[Vindobona]] y non asesináu pol so fíu [[Cómodu]]. El personaxe de Máximu ye ficticiu, anque dalgunos de los sos calteres y fechos asemeyar a los de personaxes reales como Narcisu (l'auténticu asesín de Cómodu),<ref name="Ref_b">{{cita llibru |títulu=Gladiator: The Real Story |url=http://www.exovedate.com/the_real_gladiator_one.html |fechaaccesu=14 de setiembre de 2012}}</ref> [[Espartaco]] (que lideró una famosa revuelta d'esclavos), [[Cincinato]] (un granxeru qu'acabó siendo [[Dictador romanu|dictador]], salvó a Roma de la invasión y depués arrenunció a un cargu que duraba seis meses cuando solo llevaba quince díes nél)<ref name="Ref_c">[[Livy]]. ''Cincinnatus Leaves His Plow.'' Taken from ''The Western World'' ISBN 0-536-99373-4</ref><ref name=GU>{{cita llibru |títulu=He wants to go on and on; they all do |autor=Andrew Rawnsley |url=http://observer.guardian.co.uk/comment/story/0,,742256,00.html |editorial=Guardian Unlimited |fecha=23 de xunu de 2002 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2012 |ubicación=Londres}}</ref><ref name=WND>{{cita llibru |títulu=Bush, the 'Gladiator' president? |autor=Llewellyn H. Rockwell Jr. |url=http://www.worldnetdaily.com/news/article.asp?ARTICLE_ID=22223 |editorial=WorldNetDaily |fecha=29 d'abril de 2001 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2012}}</ref> y Marcu Nonio Macrino (un lleal xeneral, [[Cónsul romanu|cónsul]] nel 154 d. C. y amigu de Marco Aurelio).<ref name="Peter2008">{{cita llibru |títulu=Found: Tomb of the general who inspired 'Gladiator'. |autor=Peter Popham |url=http://www.independent.co.uk/news/world/europe/found-tomb-of-the-general-who-inspired-gladiator-963797.html |editorial=The Independent |fecha=16 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2012 |ubicación=Londres}}</ref><ref name="Ref_2008">{{cita llibru |títulu=&#39;Gladiator' Tomb is Found in Rome |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7675633.stm |editorial=BBC News |fecha=17 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2012}}</ref> Cómodu llegó a combatir como gladiador nel Coliséu, un espectáculu que lu encantar, pero acabó los sos díes esgañáu na bañera pol lluchador Narcisu, non nel sable de combate.<ref name="Ward" /> Amás, reinó trés años xunto a Marco Aurelio y dolce en solitariu, más tiempu que'l curtiu periodu que paez narrar la película.<ref name="Ward" /> El nome ''Máximu Décimu Meridio'' nun ye correutu d'alcuerdu a les convenciones de [[Nome romanu|nomes romanos]]. Lo correcto sería usar ''Décimu Meridio Máximu'', pos ''Máximu'' ye'l [[cognomen]] y ''Décimu'' el [[praenomen]].<ref name="Ward" /> La personalidá de Máximu tien traces sacaes de los escritos del historiador [[Herodiano]] y les sos aiciones guarden grandes semeyances coles de [[Claudio Pompeyanu]], un romanu d'orixe siriu que se casó con [[Galeria Lucila|Lucila]], fía del emperador Marco Aurelio, dempués de qu'ella enviudara de [[Lucio Vero]]. Créese que Marco Aurelio pudo pretender que Pompeyanu asoceder como emperador de Roma en llugar del so fíu Cómodu, pero nun foi asina. Pompeyanu nun intervieno en nengún de les intrigues pa derrocar a Cómodu y ye un personaxe históricu que nun apaez en Gladiator.<ref name="Ward"/> Na película'l personaxe d'Antonio Próximu, el ''lanista'', afirma que Marco Aurelio prohibió les lluches de gladiadores en Roma y ello obligó a toos lo que se dedicaben a esos xuegos a treslladase a les provincies romanes del norte d'África. L'auténticu emperador Marco Aurelio tan solo prohibió los combates de gladiadores en [[Antioquía]] en castigu pol sofitu d'esta ciudá al rebalbu [[Avidio Casio]]. Na antigua Roma nunca se prohibieron los xuegos. Sicasí, sí ye ciertu que cuando l'emperador empezó a obligar a los gladiadores a apuntase nes lexones romanes, la falta de lluchadores dexó a los ''lanistas'' como Próximu arriquecese por aciu l'aumentu del preciu de los sos servicios.<ref name="Winkler">{{cita llibru |apellíu= Winkler |nome= Martin M. |añu= 2004 |títulu= Gladiator: film and history |editorial= Wiley-Blackwell |isbn= 1-4051-1042-2 }}</ref> === Anacronismos === ''Gladiator'' incurre en numberosos [[anacronismu|anacronismos]] na so ambientación histórica, como evidencia la indumentaria de munchos personaxes. Dellos soldaos llucen [[Gálea|cascos]] de fantasía, les tires de cueru envolubraes alredor de los sos brazos tampoco s'usaron na Antigua Roma y la so inclusión ye frutu d'una tradición cinematográfica que gusta d'asitiar estos adornos a xente de periodos históricos antiguos. Anque la película ta ambientada a finales del sieglu II d. C., l'armadura imperial gala (''[[lorica segmentata]]'') y los cascos de los soldaos son propios d'un sieglu antes y hacia l'añu 100 fueron sustituyíos por nuevu modelos. Coles mesmes, los portaestandartes (''[[aquilifer]]''), [[centurion]]es, caballería y les [[tropes auxiliares romanes]] diríen protexíos nesa dómina con una [[armadura d'escames]], la ''[[lorica squamata]]''. Pela so parte, les [[Pueblos xermánicos|tribus xermanes]] apaecen vistíes con ropes más propies de la [[Edá de Piedra]] que del [[sieglu II d. C.]]<ref>Junkelmann, Marcus, en [https://books.google.es/books?id=AGpZAAAAMAAJ&q=Hollywoods+Traum+von+Rom&dq=Hollywoods+Traum+von+Rom&hl=es&sa=X&redir_esc=y ''Hollywoods Traum von Rom''] (''El suañu romanu de Hollywood''), p. 117, 120 y 195. David Brown Book Company, 2004. ISBN 9783805329057.</ref> La caballería romana apaez usando [[estribu|estribos]], pero eso ye un anacronismu porque les fuercies montaes del [[Exércitu romanu]] enxamás los usaron, nel so llugar emplegaben sielles de montar con dos pomos. Los estribos solo emplegábense por razones de seguridá mientres el periodu d'aprendizaxe pa montar cola siella romana de doble pomo.<ref name="Winkler" /><ref>{{cita web |títulu= Movie Nitpick: Gladiator |url=http://www.nitpickers.com/movies/nitpick.cgi?np=16281 |editorial=The Nitpickers Site}}</ref> Les [[catapulta|catapultes]] y les [[balista|balistes]], que tamién apaecen na batalla inicial del filme, yeren máquines de guerra que los romanos nun usaríen nun combate metanes un monte, pos taben acutaes pa los [[asediu|asedios]] y casi nunca s'emplegaríen en batalles campales.<ref name="Winkler"/> Los miembros de la [[guardia pretoriana]] de la película visten toos uniformes negros, anque nun esisten evidencies históriques que lo demuestren. Nuna campaña militar vistíen de normal l'equipamientu estándar d'un [[lexonariu]] anque con dellos detalles decorativos distintivos.<ref>{{cita llibru |títulu=The Praetorian Guard (Elite) |apellíu=Rankov |nome=Boris |publicación=Osprey Publishing|añu=1994}}</ref> Na primer imaxe panorámica de l'antigua ciudá de Roma qu'apaez en ''Gladiator'' reparar dellos edificios que nun esistíen nesa dómina. Ye'l casu de la bien visible [[Basílica de Majencio]], qu'en realidá se construyó abondo dempués, ente los años 306 y 312 d. C.<ref name=roth>{{cita llibru |nome=Leland M. |apellíu=Roth |añu=1993 |títulu=Understanding Architecture: Its Elements, History and Meaning |edición=Primer |editorial=Westview Press |allugamientu=Boulder, CO |isbn=0-06-430158-3 |páxines=30, 222}}</ref> == Inspiración == Na trama de ''Gladiator'' influyeron dos películes de Hollywood de los años 1960 del xéneru [[péplum]]: ''[[La cayida del Imperiu Romanu]]'' y [[Spartacus (película)|''Spartacus'']].<ref>{{cita llibru |títulu=Scholia Reviews ns 14 (2005) 11. |autor=Martin M. Winkler |url=http://www.classics.und.ac.za/reviews/05-11win.htm |fecha=23 de xunu de 2002 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2012}}</ref> De la primera toma dellos puntos clave del so argumentu, como la hestoria de Livio, quien, al igual que Máximu en ''Gladiator'', preténdese que seya socesor de Marco Aurelio. Livio ta namoráu de Lucila y quier casase con ella, ente qu'en ''Gladiator'' Máximu yá ta felizmente casáu anque tiempu tras tuvo namoráu de la fía del emperador. En dambos filmes Marco Aurelio ye asesináu: en ''La cayida l'imperiu romanu'' ye un grupu de conspiradores ayenos a Cómodu'l que lo envelena, en ''Gladiator'' ye'l mesmu Cómodu quien lo afuega. Na película de los años 1960 Cómodu trata d'atraer a Livio escontra la so visión del imperiu en contraste cola del so padre, na película de Ridley Scott, cuando Cómodu fracasa nel so intentu de ganase a Máximu, ordena la execución de la so familia y falla n'asesinar al xeneral. En dambes películes los respeutivos protagonistes, Livio y Máximu, maten a Cómodu en combate individual, el primeru pa salvar a Lucila y el segundu pa vengar la muerte de la so familia, pero los dos tamién lu faen pensando nel bien y el grandor de Roma. Scott reconoció que ''Spartacus'' y ''[[Ben-Hur (película de 1959)|]''] influyeron na so película: «Estes películes yeren parte de la mio mocedá. Pero nos alboreceres del nuevu mileniu pensé que yera'l momentu ideal de revisitar el que pudo ser el momentu más importante de los dos últimos milenios (si non de tola Historia), el cumal y el principiu del fin del mayor poder militar y políticu que'l mundu conociera».<ref name="Landau 28">{{harvnb|Landau|2000|p=28}}</ref> La célebre película ''Spartacus'', dirixida por [[Stanley Kubrick]] en 1960, yá tratara la tema de los [[gladiador]]es, y amás nella yá apaecía un tal senador Graco (nome d'un par de [[tribunu|tribunos]] revolucionarios del sieglu II e.C.), qu'en dambos filmes tien aspeutu d'un veteranu home d'estáu qu'intenta salvaguardar los antiguos derechos del senáu romanu en contra d'un ambiciosu [[Autocracia|autócrata]] —[[Marcu Licinio Gruesu]] en ''Spartacus'' y Cómodu en ''Gladiator''—. En dambos filmes hai una secuencia idéntica na qu'un gladiador (Máximu equí, el Draba interpretáu por [[Woody Strode]] en ''Spartacus'') refundia la so arma a la [[cávea]] dempués d'un combate y antes d'una llinia de diálogu: «Roma ye alteriar», felicidá na película de Scott por Graco y por [[Xuliu César]] en ''Spartacus''. La recreación de la entrada de Cómodu en Roma recuerda la imaginería del documental propagandísticu [[Nazismu|nazi]] de [[Leni Riefenstahl]], ''[[El trunfu de la voluntá]]'' (1934), anque Scott puntualizó que la iconografía de los congresos nazis taba de xacíu inspirada na del imperiu romanu. ''Gladiator'' reflexa enforma de la procesión d'[[Adolf Hitler]]. El filme nazi empieza con una vista aérea de Hitler llegando n'avión, ente que Scott amuesa tamién un planu aereu de la Roma antigua, siguíu rápido d'un planu de los ensames viendo a Cómodu pasar en carru ante ellos.<ref name="Winkler p114">Winkler, p.114</ref> Lo primero qu'apaez nel documental alemán ye l'águila nazi, en ''Gladiator'' tamién apaez la estatua d'una águila a lo cimero d'un arcu de trunfu. Nun momentu de la película propagandística alemana una neña apúrre-y flores a Hitler, ente que Cómodu tamién ye recibíu por delles neñes que-y llancen flores.<ref name="Winkler p115">Winkler, p.115</ref> == Receición == === Comercial === ''Gladiator'' estrenar en 2938 sales de cine d'Estaos Xuníos y recaldó 34,83 millones de dólares na so primer fin de selmana.<ref name="Schwartz p141">Schwartz, p.141</ref> En dos selmanes la so recaldación na taquilla norteamericana devasó los 103 millones de dólares. Foi una de les películes más taquilleres del añu 2000 y recaldó en tol mundu más de 457 millones de dólares.<ref name=mueyo>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=gladiator.htm |títulu=Gladiator total gross |editorial=[[Box Office Mojo]] |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> === Crítica === ''Gladiator'' recibió crítiques mayormente positives, en concretu d'un 78% de los críticos sondiaos pola páxina web [[Rotten Tomatoes]], que rexistró un 7 sobre 10 de nota media.<ref name="RT">{{cita web |títulu=Gladiator |editorial=[[Rotten Tomatoes]] |url=http://www.rottentomatoes.com/m/gladiator/ |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> Na páxina [[Metacritic]] la película llogró una calificación favorable de 64/100 sobre la base de 37 reseñes de críticos de prestíu.<ref name="Metacritic">{{cita web |títulu=Gladiator |editorial=[[Metacritic]] |url=http://www.metacritic.com/film/titles/gladiator |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> La [[CNN]] afirmó que la batalla de Germania yera una «de les sos batalles de cine favorites»,<ref name="Ref_2007">{{cita web |títulu=The best — and worst — movie battle scenes |editorial=CNN |fecha=2 d'abril de 2007 |url=http://edition.cnn.com/2007/SHOWBIZ/Movies/03/29/movie.battles/index.html?iref=allsearch |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> ente que la revista ''[[Entertainment Weekly]]'' asitió a Máximu nel sestu llugar de la so llista d'héroes d'aición favoritos pola poderosa y conmovedora interpretación de Crowe».<ref name="Marc2007">{{cita web |autor=Marc Bernadin |títulu=25 Awesome Action Heroes |editorial=Entertainment Weekly |fecha=23 d'ochobre de 2007 |url=http://www.ew.com/ew/gallery/0,,20041669_20041686_20153598_19,00.html |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> En 2004 la canal británica ''[[Channel 4]]'' realizó una encuesta qu'asitió a ''Gladiator'' nel sestu llugar de les meyores películes de la historia del cine.<ref name="Ref_y">{{cita web |títulu=100 Greatest Films |editorial=[[Channel 4]] |url=https://web.archive.org/web/20080415004921/http://www.channel4.com/filme/newsfeatures/microsites/G/greatest/results/control.jsp?resultspage=01 |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> [[Paul Ashbourne]], famosu críticu de cine, dio-y al filme «trés pulgares enriba» y dixo que yera la so película favorita de tola historia pos tenía una sólida trama argumental que nos tresporta a los tiempos de l'antigua Roma. ''Entertainment Weekly'' incluyó la película de Scott ente lo meyor de la década.<ref name="Ref_f">Geier, Thom; Jensen, Jeff; Jordan, Tina; Lyons, Margaret; Markovitz, Adam; Nashawaty, Chris; Pastorek, Whitney; Rice, Lynette; Rottenberg, Josh; Schwartz, Missy; Slezak, Michael; Snierson, Dan; Stack, Tim; Stroup, Kate; Tucker, Ken; Vary, Adam B.; Vozick-Levinson, Simon; Ward, Kate (December 11, 2009), "The 100 Greatest Movies, TV shows, Albums, Books, Characters, Scenes, Episodes, Songs, Dresses, Music vidos, and Trends that entertained us over the past". Entertainment Weekly. (1079/1080):74-84</ref> El filme tamién tuvo los sos detractores. El prestixosu críticu [[Roger Ebert]] en particular criticó duramente l'aspeutu del filme por ser «turbiu, confusu ya indistintu». Tamién se burlló del guión porque na so opinión «utiliza la depresión como sustitutu de la personalidá, amás de creer que si los personaxes tán amarguríos y lo suficientemente malhumoraos, nun vamos dar cuenta de lo aburríos que son».<ref name="Ebert2000">{{cita web |títulu=Gladiator Review |apellíu=Ebert |nome=Roger |editorial=[[Chicago Sun-Times]] |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20000505/REVIEWS/5050301/1023 |fecha=5 de mayu de 2000 |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> === Premios === {| class="infobox" style="width: 23em; font-size: 85%;" |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="2" | [[Premiu Óscar de 2000|Premiu Óscar]]<ref name="Oscars2001">{{cita web |url=http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/DisplayMain.jsp?curTime=1424040262766 |títulu=The 73rd Academy Awards (2001) Nominees and Winners |fechaaccesu=20 de setiembre de 2012 |obra=oscars.org}}</ref> |- | '''1. [[Óscar a la meyor película|Meyor película]]''', Douglas Wick, David Franzoni y Branko Lustig |- | '''2. [[Óscar al meyor actor|Meyor actor]]''', [[Russell Crowe]] |- | '''3. [[Óscar al meyor diseñu de vestuariu|Meyor diseñu de vestuariu]]''', Janty Yates |- | '''4. [[Óscar a los meyores efeutos visuales|Meyores efeutos visuales]]''', John Nelson, Neil Corbould, Tim Burke y Rob Harvey |- | '''5. [[Óscar al meyor soníu|Meyor soníu]]''' |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="2" | [[Premiu Globu d'Oru]] |- | '''1. [[Globu d'Oru a la meyor película dramática|Meyor película dramática]]''' |- | '''2. [[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor banda sonora]]''' |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="2" | [[Premios BAFTA]] |- | '''1. Meyor película''' |- | '''2. Meyor montaxe''' |- | '''3. Meyor fotografia''' |- | '''4. Meyor diseñu de producción''' |} ''Gladiator'' foi nomada a los premios de 36 ceremonies distintes, incluyendo la [[Premiu Óscar de 2000|73ª edición de los premios Óscar]], los [[premios BAFTA]] y los [[Globos d'Oru]]. D'un total de 119 nominaciones, la película ganó 48 premios.<ref name=awards>{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0172495/awards |títulu=Gladiator awards tally |editorial=[[Internet Movie Database|IMDb]]}}</ref> La película ganó cinco premios de l'Academia y foi nomada n'otros siete categoríes, incluyendo Meyor Actor de Repartu (Joaquin Phoenix) y Meyor Direutor (Ridley Scott). Hubo ciertu discutiniu na so nominación a Meyor Banda Sonora, pos el premiu foi propuestu namái para [[Hans Zimmer]] y nun para [[Lisa Gerrard]] por cuenta de les normes de l'Academia norteamericana. Sicasí, finalmente, los dos ganaron el Globu d'Oru per Meyor banda sonora como co-compositores. == Mandáu == L'enorme ésitu de la película favoreció'l resurdimientu del interés pola antigua Roma, lo que'l periódicu ''[[The New York Times]]'' moteyó como «efeutu Gladiator». {{cita|Los escritores y editores llamar «efeutu Gladiator». Al [[esnob]] que llevamos dientro gústa-y pensar que siempres son llibros los que depués xeneren películes, pero nesti casu, son les películes (casu de ''Gladiator'') les que crearon l'interés na antigüedá.<ref name=nytg/>}} Les ventes de los llibros ''Cicero: The Life and Times of Rome's Greatest Politician'' y la traducción de [[Gregory Hays]] de ''[[Meditaciones]]'', de [[Marco Aurelio]], aumentaron descomanadamente tres l'estrenu de la película.<ref name=nytg>{{cita web |apellíu=Martin |nome=Arnold |títulu=Making Books; Book Parties With Togues |editorial=The New York Times |fecha=11 de xunetu de 2002 |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=990CE2D61530F932A25754C0A9649C8B63 |fechaaccesu=25 de setiembre de 2012}}</ref> El filme de Scott tamién recuperó'l xéneru [[péplum]], el cine épicu históricu, en que'l qu'encuadren películes posteriores como [[Troya (película)|''Troya'']], [[King Arthur]], [[Alexandru Magnu (película de 2004)|''Alexandru Magnu'']], [[300 (película)|''300'']], ''[[Kingdom of Heaven]]'' o [[Robin Hood (película de 2010)|''Robin Hood'']] (estos dos últimes empobinaes pol mesmu Ridley Scott).<ref name="Ref_2004">{{cita publicación |títulu=The 15 Most Influential Films of Our Lifetime |editorial=''Empire]]'' |páxina=115|fecha=xunu de 2004}}</ref> El personaxe Máximu foi asitiáu nel puestu 12º na llista de los 50 meyores héroes y villanos ellaborada pola revista británica ''[[Total Film]]''<ref>{{cita web |url=http://www.thaindian.com/newsportal/entertainment/the-50-greatest-movie-heroes-and-baddies-of-all-time-revealed_1006810.html |títulu=The 50 greatest movie heroes and baddies of all time revealed |editorial=Thaindian.com |fecha=27 de payares de 2007 |fechaaccesu=25 de setiembre de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110716214736/http://www.thaindian.com/newsportal/entertainment/the-50-greatest-movie-heroes-and-baddies-of-all-time-revealed_1006810.html |fechaarchivu=2011-07-16 }}</ref> y nel llugar 35º ente los 100 meyores personaxes del cine escoyíos pola revista ''[[Empire (revista)|Empire]]''.<ref>[http://www.empireonline.com/100-greatest-movie-characters/default.asp?c=35 The 100 Greatest Movie Characters] ''Empire''.</ref> El personaxe de Máximu tamién apaez nuna tirada de sellos australianos llamada «Australian Legends», que inmortaliza a dellos actores ganadores del premiu Óscar.<ref name="BBC">{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/7867661.stm |títulu= Oscar winning Aussies go postal |editorial= BBC News |fechaaccesu=24 d'abril de 2014 |fecha=3 de febreru de 2009}}</ref> === Remortina cancelada === En xunu de 2001 el productor [[Douglas Wick]] dixo que taba en desenvolvimientu una [[precuela]] de ''Gladiator''.<ref name="Stax2001">{{Obra citada |autor=Stax |títulu=IGN FilmForce Exclusive: David Franzoni in Negotiations for Another Gladiator! |obra=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fecha=16 de xunu de 2001 |url=http://uk.movies.ign.com/articles/300/300625p1.html |fechaaccesu=14 de payares de 2012 |idioma=inglés }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120226104104/http://uk.movies.ign.com/articles/300/300625p1.html |date=2012-02-26 }}</ref> Al añu siguiente Wick, [[Walter Parkes]], [[David Franzoni]] y [[John Logan (guionista)|John Logan]] camudaron d'opinión y afirmaron que se rodaría una [[Remortina (arte)|secuela]] ambientada quince años dempués,<ref name="Brian2002">{{Obra citada |autor=Brian Linder |títulu=A Hero Will Rise... Again |obra=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fecha=24 de setiembre de 2002 |url=http://uk.movies.ign.com/articles/372/372042p1.html |fechaaccesu=14 de payares de 2012 |idioma=inglés }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120226104151/http://uk.movies.ign.com/articles/372/372042p1.html |date=2012-02-26 }}</ref> cola [[Guardia Pretoriana]] gobernando Roma y un Lucio yá adultu tratando de conocer quien foi'l so auténticu padre. Sicasí, Russell Crowe taba interesáu en resucitar a Máximu y por ello investigó les creencies romanes sobre'l más allá.<ref name="Stax2002">{{Obra citada |autor=Stax |títulu=A Hero Will Rise - From the Dead! |obra=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fecha=17 d'avientu de 2002 |url=http://uk.movies.ign.com/articles/380/380501p1.html |fechaaccesu=14 de payares de 2012 |idioma=inglés }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120226105315/http://uk.movies.ign.com/articles/380/380501p1.html |date=2012-02-26 }}</ref> Ridley Scott espresó'l so interés nesta idea, anque almitió que'l proyeutu tendría de recibir un nuevu títulu porque tenía bien pocu que ver colos gladiadores.<ref name="Stax2003">{{Obra citada |autor=Stax |títulu=Ridley Talks Gladiator 2 |obra=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fecha=11 de setiembre de 2003 |url=http://uk.movies.ign.com/articles/437/437722p1.html |fechaaccesu=14 de payares de 2012 |idioma=inglés }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120226105450/http://uk.movies.ign.com/articles/437/437722p1.html |date=2012-02-26 }}</ref> En 2006 Scott dixo qu'él y Crowe punxérense en contautu con [[Nick Cave]] pa la reescritura del filme, pero la idea nun espolletó.<ref name="Michaels2009">{{cita publicación |url=http://www.guardian.co.uk/music/2009/may/06/nick-cave-rejected-gladiator-script |obra=The Guardian |ubicación=Londres |títulu=Nick Cave's rejected Gladiator 2 script uncovered! |nome=Sean |apellíu=Michaels |fecha=6 de mayu de 2009 |fechaaccesu=14 de payares de 2012 |idioma=inglés}}</ref> == Formatu caseru == La película foi estrenada en [[DVD]] el 20 de payares de 2000. Dende entós foi puesta a la venta en numberoses versiones estendíes y especiales. La edición estendida en DVD poner a la venta n'agostu de 2005 y cuenta con unos quince minutos de metraxe que nun s'esibieron en cines. El montaxe orixinal, que Scott inda llama'l so «montaxe del direutor», tamién ta incluyíu. Coles mesmes esa edición presentaba nuevos comentarios del propiu direutor y del so protagonista Russell Crowe.<ref>[http://www.zonadvd.com/modules.php?name=News&file=article&sid=2282 Gladiator, Edición especial estendida], zonadvd.com. Consultáu'l 26 de setiembre de 2012.</ref> ''Gladiator'' apaeció en formatu [[Blu-Ray]] en setiembre de 2009 como parte de Seriar Zafiru» de Paramount nuna edición con dos discos que venía acompañada d'extras similares a los vistos nos DVD: comentarios, meyores, escenes esaniciaes, documentales, guiones gráficos, galeríes d'imáxenes y les audiciones del repartu. Tamién traía, al igual que la edición estendida en DVD, el montaxe orixinal de cine y l'estendíu.<ref name="Ref_g">{{cita web |url=http://www.blu-ray.com/movies/movies.php?id=4735 |títulu=Gladiator |editorial=Blu-ray.com |fechaaccesu=26 de setiembre de 2012}}</ref> Esti primera Blu-Ray de la película recibió crítiques negatives pola probe calidá d'imaxe, alloñada a lo que puede ufiertar esti formatu pa una película moderna, polo qu'en 2010 apaeció una nueva versión cola imaxe remasterizada.<ref name="Ref_h">{{cita web |url=http://www.bigscreen.com/journal.php?id=1632 |títulu=Initial "Gladiator" Blu-ray Reviews Report Picture Quality Issues |editorial=Netflix |fechaaccesu=26 de setiembre de 2012}}</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru |apellíu= Adkins |nome= Bruce |títulu= Gladiator 218 Success Secrets - 218 Most Asked Questions On Gladiator - What You Need To Know |idioma=inglés |editorial= Emereo Publishing |fecha=2014 |isbn= 9781488824685}} * {{cita llibru |apellíu=Landau |nome=Diana|coautor=Walter Parkes, John Logan y Ridley Scott |títulu=Gladiator: The Making of the Ridley Scott Epic |editorial=Newmarket Press |añu=2000 |isbn=1-55704-428-7 |ref=harv}} * {{cita publicación |títulu=Ridley Scott: From Blade Runner to Blade Stunner |autor=Reynolds, Mike |añu=2000 |month=July |publicación=DGA Monthly Magacín |editorial=Directors Guild of America |url=http://www.dga.org/news/v25_2/feat_gladiator.php3 |fechaaccesu=31 de xineru de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.dga.org/news/v25_2/feat_gladiator.php3 |fechaarchivu=28 de payares de 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070203181800/http://dga.org/news/v25_2/feat_gladiator.php3 |archivedate=2007-02-03 }} * {{cita llibru |títulu=Gladiator: Film and History |editor=Martin M. Winkler |capítulu=Gladiator from Screenplay to Screen |apellíu= Salomon |nome= Jon |editorial=Blackwell Publishing |fecha=2004}} * {{cita llibru |apellíu= Schwartz |nome= Richard |añu= 2001 |títulu= The Films of Ridley Scott |allugamientu= Westport, CT |editorial= Praeger |isbn= 0-275-96976-2}} * {{cita web |url=http://ablemedia.com/ctcweb/showcase/wardgladiator1.html |apellíu=Ward |nome= Allen |títulu= The Movie "Gladiator" in Historical Perspective |añu=2001 |publicación=Classics Technology Center |editorial=AbleMedia}} * {{cita llibru |apellíu= Winkler |nome= Martin |añu= 2004 |títulu= Gladiator Film and History |allugamientu= Malden, MA |editorial= Blackwell Publishing |isbn= 1-4051-1042-2}} == Enllaces esternos == {{wikiquote|Gladiator}} * {{filmaffinity|392075|Gladiator}} * {{IMDb títulu|0172495|Gladiator}} * {{Allmovie title|v184587|Gladiator}} * {{Mojo títulu|gladiator|Gladiator}} * {{rotten Tomatoes|gladiator|Gladiator}} * {{metacritic filme|gladiator|Gladiator}} {{Tradubot|Gladiator}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Películes dramátiques]] [[Categoría:Películes d'aición]] [[Categoría:Películes d'aventures]] [[Categoría:Películes de cine históricu]] [[Categoría:Péplum]] [[Categoría:Películes de DreamWorks]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor película]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a los meyores efeutos visuales]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor película dramática]] [[Categoría:Películes sobre la esclavitú]] [[Categoría:Películes del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Ridley Scott]] j63zvhuokxeqa8b457umsq761rhml2a 0 94053 4379499 4219997 2025-06-25T16:24:40Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379499 wikitext text/x-wiki {{Película}} '''''The Broadway Melody''''' (1929) ye'l primer "gran [[musical]]": la primer película íntegramente falada con cantares y bailles, auspiciada por una gran productora y ellaborada sobre un argumentu melodramáticu -característicu del xéneru-. L'[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques|Academia]] compensar col [[Óscar a la meyor película]] en [[1929]] (el primeru ganáu pal [[cine sonoru]]). Ye considerada un finxu na [[historia del cine]]. La película foi escrita por Norman Houston y [[James Gleason]] a partir d'una hestoria d'[[Edmund Goulding]], y empobinada por [[Harry Beaumont]]. La música orixinal foi compuesta por [[Arthur Freed]] y [[Nacio Herb Brown]], ya inclúi el popular ésitu de la dómina "''You Were Meant For Me''". Na película tamién s'inclúi'l popular cantar de [[George M. Cohan]], "''Give My Regards To Broadway''". [[Bessie Love]] foi nomada a un [[Premios Óscar|Óscar]] na categoría de [[Óscar a la meyor actriz|meyor actriz]] pola so interpretación. == Sinopsis == Dos hermanes, Hank y Queenie Mahoney, lleguen a Nueva York suañando con ganase un llugar en [[Broadway]]. cffff Eddie, el noviu de Hank, les ayuda a consiguir un númberu na compañía na qu'él trabaya, pero llueu se namora de Queenie, la exuberante ya inocente hermana menor, quien conquista de la mesma al públicu y a los productores... == Crítica == "''The Broadway Melody''" tien los ingredientes d'una bona película ([[musical]]): Un direutor correctísimo (foi candidatu al Óscar); un guión bien escritu y bien lleváu, anque poco fondu; y unos númberos musicales bonos. Nel so contra; les coreografíes nun son nada destacables, y polo xeneral, la película acusa esa falta de "efecto experiencia" inevitable nes obres innovadores. El llogru foi faer una bona película qu'incorporara toles meyores téuniques del soníu. La resultancia foi un ésitu de taquilla y la nacencia d'un xéneru. La industria en Hollywood tomó nota de lo que'l públicu demandaba. == Remortines == Tres el so ésitu, otros trés películes fueron producíes pola [[Metro-Goldwyn-Mayer|MGM]] con títulos similares, ''[[The Broadway Melody de 1936]]'', ''[[The Broadway Melody Melody de 1938]]'' y ''[[The Broadway Melody de 1940]]''. Anque nun puedan ser consideraes como remortines nel sentíu tradicional de la pallabra, toes teníen la premisa básica d'amosar a un grupu de persones montando un espectáculu (les películes tamién teníen dellos miembros del repartu interpretando distintos papeles, destacando ente ellos a la baillarina [[Eleanor Powell]], quien apaeció nes trés películes). La película orixinal tuvo una nueva versión en [[1940]], recibiendo'l títulu de ''[[Two Girls on Broadway]]''. Tamién s'entamó rodar otra ''Melodía de Broadway'' en 1942 (protagonizada por [[Gene Kelly]] y Eleanor Powell) anque la so producción atayóse finalmente nel últimu minutu. ''[[Broadway Rhythm]]'', musical de la [[Metro-Goldwyn-Mayer|MGM]] de [[1944]], diba llamase orixinalmente ''The Broadway Melody de 1944''. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons category|The Broadway Melody|The Band Wagon}} * {{IMDb títulu|0019729|The Band Wagon}} * {{Rotten Tomatoes|broadway_melody|The Band Wagon}} * {{Allmovie title|7192|The Band Wagon}} * {{tcmdb title|12482|The Band Wagon}} * {{filmaffinity|602893|The Band Wagon}} {{Tradubot|La melodía de Broadway}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor película]] [[Categoría:Películes de Metro-Goldwyn-Mayer]] [[Categoría:Películes de 1929]] 5u5vv1rzq7m3zkxp8tay32gjqdnjxiz 0 94065 4379488 4361038 2025-06-25T16:23:39Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379488 wikitext text/x-wiki {{otros usos|No Country for Old Men|la obra orixinal na que se basa esta película}} {{película}} '''''No Country for Old Men''''' ye una [[cine d'Estaos Xuníos|película estauxunidense]] del añu 2007, escrita, empobinada, producida y montada polos [[hermanos Coen]], basada na novela ''[[No Country for Old Men]]'' de [[Cormac McCarthy]].<ref>{{cita web|url=http://www.philly.com/dailynews/columnists/gary_thompson/11139467.html|títulu=Creep in the heart of Texas|nome=Gary|apellíu=Thompson|fecha=9 de payares de 2007|editorial=Philadelphia Daily News|fechaaccesu=4 de xineru de 2004}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,20158940,00.html|títulu=No Country for Old Men|nome=Lisa|apellíu=Schwarzbaum|fecha=7 de payares de 2007|editorial=EW.com|fechaaccesu=4 de xineru de 2004}}</ref> La película ye protagonizada por [[Tommy Lee Jones]], [[Javier Bardem]] y [[Josh Brolin]] y narra la historia d'un home que s'atopa con una fortuna que nun-y pertenez, lo que resulta nun drama qu'enxareya los caminos de tres homes nel desértico paisaxe del oeste de [[Texas]] nos [[años 1980]].<ref name="Ty Burr-Boston">{{cita noticia| url=http://www.boston.com/movies/display?id=10477&display=movie|work=The Boston Globe|first=Ty|last=Burr|títulu=The Coen brothers' cat and mouse chase in the sweet land of liberty|date=9 de payares de 2007}}</ref> Remanecen temátiques de destín, conciencia y circunstancies que los hermanos Coen trataren primeramente en ''[[Blood Simple]]'' y ''[[Fargo (película)|Fargo]]''. La película foi estrenada y compitió nel [[Festival de Cannes 2007]] el 19 de mayu.<ref name="variety2007">{{Cite news| author=McCarthy, Todd|url=http://variety.com/2007/film/columns/cannes-great-estrema-1117965767/|títulu=Cannes' great estrema|publisher=''[[Variety]]''|date=24 de mayu de 2007|fechaaccesu=23 d'avientu de 2007}}</ref> Ente los cuatro [[Premios Óscar de 2007|Premios Óscar]] que se llevó la película, los Coen consiguieron el de [[Óscar a la meyor película|Meyor película]], [[Óscar al meyor direutor|Meyor direutor]] y [[Óscar al meyor guión adautáu|Meyor guión adautáu]],<ref name="NY Observer">{{cita web|url=http://www.observer.com/2008/02/emno-countryem-takes-4-at-oscars/| last= Reagan|first= Gillian|títulu=''No Country'' takes 4 at Óscars|publisher= ''New York Observer''| date=25 de febreru de 2008}}</ref> pasando a acompañar a los cuatro direutores que primeramente ganaren tres veces por una mesma cinta.<ref>Los otros son [[James L Brooks]], [[Francis Ford Coppola]], [[Peter Jackson]] y [[Billy Wilder]].</ref> Amás, la película ganó trés [[Premios BAFTA]] incluyendo'l de Meyor direutor,<ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/7191143.stm| títulu= Bafta Film Awards 2008: The winners|publisher= ''BBC News''| date=10 de febreru de 2008}}</ref> y dos [[Premios Globu d'Oru]].<ref>{{cita web|url= http://www.goldenglobes.org/nominations/year/2007/| títulu= Nominations and Winners-2007|publisher= ''goldenglobes.org''|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.goldenglobes.org/nominations/year/2007/|fechaarchivu=26 de payares de 2015}}</ref> El [[American Film Institute]] nomar como una de les películes del añu,<ref name="AFI Top 10">{{Cite news|títulu=No Country for Old Men, Juno named to AFI's Top 10 of year |publisher=''[[CBC News|CBC]]'' |date=17 d'avientu de 2007|url=http://www.cbc.ca/arts/film/story/2007/12/17/afi-top-films.html |fechaaccesu=22 d'avientu de 2007}}</ref> y el [[National Board of Review]] escoyer como la meyor del añu 2007.<ref>{{Cite news|last=Associated Press |títulu=National Board of Review: 'No Country for Old Men' Best Film of '07 |publisher=''Fox News Network, LLC'' |date=5 d'avientu de 2007 |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,315346,00.html |fechaaccesu=30 d'abril de 2012}}</ref> Llargamente considerada una de les meyores películes de los años 2000,<ref>{{cita web|url=http://www.rollingstone.com/movies/lists/20-best-movies-of-the-decade-19691231/no-country-for-old-men-20101202|títulu=Best Movies Of The Decade&nbsp;– No Country For Old Men|publisher=Rolling Stone|fechaaccesu=29 de marzu de 2015}}</ref> munchos críticos incluyeron esta película nes sos llistes de les meyores películes de 2007, más que nenguna otra,<ref>{{cita web|url=http://criticstop10.com/best-of-2007/|títulu=Home Page&nbsp;– Best of 2007|publisher=CriticsTop10|fechaaccesu=5 d'abril de 2012}}</ref> y munchos considerar la meyor película de los hermanos Coen hasta la fecha.<ref name="suntimes2007">{{cita web|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20071108/REVIEWS/711080304/1023 |títulu=No Country for Old Men :: rogerebert.com :: Reviews |publisher=Rogerebert.suntimes.com |fechaaccesu=5 d'abril de 2012}}</ref><ref name="Houston">{{cita web|url= http://www.chron.com/entertainment/movies/article/No-Country-for-Old-Men-1797304.php| last= Biancolli|first= Amy|títulu= No Country for Old Men: Murderously good |publisher= ''Houston Chronicle''| date=16 de payares de 2007}}</ref><ref name="NYMag">{{cita web|url= http://nymag.com/listings/movie/no-country-for-old-men/| last= Edelstein|first= David|títulu= No Country for Old Men: Movie Review |publisher= ''New York Magazine''| fechaaccesu=5 d'abril de 2012}}</ref><ref name="NYObserver">{{cita web|url= http://www.observer.com/2007/11/brolin-is-golden/| last= Reed|first= Rex|títulu= Brolin is Golden |publisher= ''New York Observer''| date=6 de payares de 2007}}</ref> ''[[The Guardian]]'' comentó que "les habilidaes téuniques de los Coen y la so perceición del [[Western]] clasicista basáu nel paisaxe reminicente d'[[Anthony Mann]] y [[Sam Peckinpah]], son igualaes por pocos direutores actuales",<ref name="Guardian">{{Cite news| last = Patterson|first = John|títulu = 'We've killed a lot of animals'|publisher = ''Guardian''|pages = Film/Interviews|date = 21 d'avientu de 2007|url = http://film.guardian.co.uk/interview/interviewpages/0,,2230352,00.html|fechaaccesu = 27 d'avientu de 2007|location=London}}</ref> y [[Peter Travers]] de la ''[[Rolling Stone]]'' dixo que ye "un nuevu puntu altu na carrera de los hermanos Coen".<ref name="Travers-Rolling Stone">{{cita web|url=http://www.rollingstone.com/movies/reviews/no-country-for-old-men-20071101| last= Travers|first= Peter|títulu= No Country for Old Men-Review |publisher= ''Rolling Stone''| date=1 de payares de 2007}}</ref> == Argumentu == Nel oeste de [[Texas]], en xunu de 1980, tou ta afaráu y ye un país abiertu, Ed Tom Bell ([[Tommy Lee Jones]]) llamenta l'aumentu de la violencia nuna rexón na que, como'l so padre y el so güelu primero que él, venceyóse a la oficina del [[xérif]]. Llewelyn Moss ([[Josh Brolin]]), cazador d'[[Antilocapra americana|antílopes]], atopar coles consecuencies d'un [[Narcotráficu|axusto de drogues]] que salió mal: dellos homes muertos, vehículos abandonaos y, nel interior d'unu d'ellos, un mexicanu morrebundu que-y pide agua. Llewelyn atopa dos millones de dólares nun bolsu, que lleva a la so casa-arremolque. Más tarde, esa nueche, aforfugáu pola culpa, vuelve con agua pal morrebundu mexicanu, pero, en revisando la carroceta onde s'atopaba l'home, comprueba que foi asesináu a tiros, momentu nel que llega un vehículu con dos homes armaos que lu disparen. Cuando llogra fuxir d'ellos torna a casa, cueye'l dineru, manda a la so esposa Carla Jean ([[Kelly Macdonald]]) a casa de la so madre y diríxese a un hotel nel condáu vecín, onde escuende la bolsa con dineru na salida d'aire de l'habitación. Anton Chigurh ([[Javier Bardem]]) ye un [[sicariu|asesín a sueldu]] que foi contratáu pa recuperar el dineru. Yá esgañó a un axente del alguacil pa escapar de la custodia y robáu un coche por aciu l'usu d'una pistola de perno cautivu pa matar al conductor. Agora lleva un receptor que rastrexa'l dineru al traviés d'un dispositivu de llocalización que se despinta nel interior de la bolsa. Topando'l xoril de Moss na nueche, Chigurh sospriende a un conxuntu mexicanu pa emboscar a Moss y asesinalos a toos. Moss, qu'arrendó la sala del otru llau, va un pasu per delantre. Mientres Chigurh quita la cubierta de ventilación con una moneda de diez centavos, Moss escapa ensin aportar a vistu y busca un llugar onde escondese d'él. Nun hotel de la ciudá fronteriza, Moss finalmente atopa'l rastreador electrónicu escondíu nos billetes, pero non primero que Chigurh tea yá sobre él. Un tirotéu ente ellos desenvuélvese nes cais, dexando a los dos homes mancaos. Moss fuxe al traviés de la [[Frontera ente Estaos Xuníos y Méxicu|frontera]], y colapsa polos sos mancaes antes de ser treslladáu a un hospital de [[Méxicu]]. Ellí, Carson Wells ([[Woody Harrelson]]), otru axente contratáu, ufiérta-y proteición en cuenta de la bolsa con dineru. Dempués de llimpiar y coser les sos propies firíes con suministros robaos, Anton Chigurh sospriende y matu a Carson Wells nun hotel. Recibe una llamada y, llevantando los sos pies pa evitar dexar buelgues con sangre, Chigurh promételu a Moss que Carla Jean va pasar intacta la frontera si da-y el dineru. Moss caltiénse griespu y nun acepta la so ufierta. Moss alcuerda atopase cola so esposa Carla nun hotel n'[[El Paso (Texas)|El Paso]], pa da-y el dineru y evitar el peligru. Carla telefonia a Bell y diz-y escontra ónde se dirixe'l so home cola condición de que lo protexa de los homes que quieren cazalo. Bell acepta la ufierta pa salvar al so home; sicasí, cuando llega namái tien tiempu de ver como una carroceta que lleva a dellos homes a toa velocidá alloñar del hotel y atopa a Moss muertu na so habitación. Esa nueche, Bell torna a la escena del crime y atopa la pesllera estrapada con un sospechosu estilu familiar. Chigurh escuéndese detrás de la puerta d'una habitación del hotel. Cola so arma na mano, Bell entra na habitación de Moss y nota que la cubierta de ventilación abrióse con una moneda de diez centavos y la ventilación ta vacía. Bell visita al so tíu Ellis ([[Barry Corbin]]), un ex axente de la llei. Bell entama retirase porque se siente "superáu", pero Ellis señala que la rexón siempres foi violenta. Pa Ellis, pensando que "tou lo que te espera de ti, eso ye vanidá". Carla Jean torna del funeral de la so madre p'atopar a Chigurh esperándola nel cuartu. Cuando ella diz-y que nun tien el dineru, recuerda la promesa que-y fixo al so home que podría salvala. Lo meyor que s'ufierta ye una moneda al aire pola so vida, pero ella diz que la eleición ye so. Chigurh sale de la casa solo y comprueba curioso soler de les sos botes, indicando esto que bien probablemente la mató. Mientres Chigurh ta diéndose nun automóvil tien un tarrecible accidente al ser fuertemente topetáu por otru coche, quedando llenu de lastimaduras y con un brazu rotu, polo qu'abandona'l vehículu estropiáu y allóñase a cuerpu de la zona. Agora retiráu, Bell comparte dos suaños cola so esposa ([[Tess Harper]]), tantu qu'arreya al so difuntu padre. Nel primer suañu que perdió "un pocu de dineru" que'l so padre diéra-y, nel segundu, él y el so padre taben montando a caballu al traviés d'un puertu de monte neváu. El so padre, que llevaba fueu nun cuernu, en silenciu pasó cola cabeza baxa, "pasando per delantre, y batallando pa faer un fueu" na escuridá circundante y frío. Bell sabía que cuando llegara, el so padre taría esperando. == Repartu == * [[Tommy Lee Jones]] como Xérif Ed Tom Bell, un lacónicu [[xérif]] del condáu a puntu de retirase que sigue les pistes de Chigurh y Moss. * [[Javier Bardem]] como Anton Chigurh, un asesín a sueldu contratáu pa recuperar el dineru perdío. * [[Josh Brolin]] como Llewelyn Moss, un soldador y veteranu de Vietnam que fuxe con dos millones de dólares rellacionaos al negociu de les drogues qu'atopa nun campu en Texas. * [[Woody Harrelson]] como Carson Wells, un cazador de pagos y conocíu de Chigurh, tamién contratáu pa recuperar el dineru. * [[Kelly Macdonald]] como Carla Jean Moss, esposa de Llewelyn Moss. * [[Garret Dillahunt]] como Wendell, l'inespertu ayudante del xérif Bell. * [[Tess Harper]] como Loretta Bell, esposa del xérif Bell. * [[Barry Corbin]] como Ellis, un xérif retiráu, mancáu en cumplimientu del so deber, agora en siella de ruedes. * [[Beth Grant]] como Agnes Kracik, madre de Carla Jean y suegra de Moss. * [[Stephen Root]] como L'home que contrata a Chigurh, a Wells y a los mexicanos. * [[Gene Jones]] como Thomas Thayer, el veteranu propietariu d'una estación de serviciu rural. == Producción == El productor [[Scott Rudin]] mercó los derechos de la novela de McCarthy y suxirió una adautación a los [[hermanos Coen]], quien nesi momentu intentaben afaer la novela ''To the White Sea'' de [[James Dickey]].<ref name="turan">{{Cite news| author=Turan, Kenneth|títulu=Coens' Brutal Brilliance Again on Display|publisher=''[[Los Angeles Times]]''|date= 18 de mayu de 2007}}</ref> N'agostu de 2005, los Coen punxéronse d'alcuerdu pa escribir y dirixir l'adautación al cine de ''No Country for Old Men'', habiéndose indentificado cola manera en que la novela tresmitía una identidá xeográfica y tamién con cómo representaba les convenciones del xéneru. Sobre l'enfoque non convencional Joel Coen dixo: "Eso a nós resultónos familiar y simpáticu; sentímonos naturalmente atraíos al xéneru tresmanáu. Gustónos el fechu de que los tipos malos nunca s'atopen realmente colos bonos, que McCarthy non siguiése la llinia de mires".<ref name="turan" /><ref>{{Cite news| authors=Fleming, Michael |url=http://www.variety.com/article/VR1117928172.html?categoryid=1236&cs=1|títulu=Rudin books tyro novel|publisher=''[[Variety]]''|date=28 d'agostu de 2005|fechaaccesu=23 d'avientu de 2007}}</ref> Los Coen comentaron que'l curiosu de la novela ye la so "naturaleza despiadada". Ethan Coen esplicó: "Esa ye una marca distintiva del llibru, que tien paisaxes y personaxes inolvidables pero tamién se trata sobre atopar dalgún tipu de guapura ensin ser sentimental". L'adautación foi la segunda del trabayu de McCarthy, dempués de la película ''[[All the Pretty Horses]]'' del añu 2000.<ref>{{Cita noticia|autor=Thomas, Nicholas Addison|títulu=A mesmerizing tale of desperation|editorial=The Free Lance-Star|fecha=9 d'ochobre de 2005}}</ref> === Escritura === El guión de los Coen foi atípicamente fiel al material orixinal. Sobre'l procesu d'escritura, Ethan dixo: "Unu de nós tipea nel ordenador ente que l'otru sostién abiertu'l llibru".<ref name="Guardian" /> Aun así, fixeron retayos cuando foi necesariu.<ref name="turan" /> Un adolescente que se fuga de la so casa qu'apaez a la fin de llibru y fonderada rellacionada a Bell fueron inoraos.<ref name="evil">{{Cite news| author=Phillips, Michael|títulu=Coen brothers revisit Unstoppable Evil archetype|publisher=''Chicago Tribune''|date=21 de mayu de 2007}}</ref> Tamién se modificar la reaición de Carla Jean cuando finalmente enfréntase a Chigurh. Kelly Macdonald esplicó a ''CanMag'': "El final del llibru ye distintu. Ella reacciona más d'una manera en que yo reacciono. Derrúmbase un pocu. Na película pasó por enforma y nun tien más que perder. Tien una manera sele d'aceptalo".<ref name="macdonald">{{cita web|url=http://www.canmag.com/nw/9642-no-country-for-old-men-kelly-macdonald|apellíu=Topel|nome=Fred|títulu=Kelly MacDonald on ''No Country for Old Men''|obra=CanMag|fechaaccesu=3 de setiembre de 2017}}</ref> Richard Corliss de ''[[Time]]'' indicó que "los hermanos Coen afixeron antes trabayos lliterarios. ''[[Miller's Crossing]]'' foi una astuta, non reconocida, amiestu de dos historia de [[Dashiell Hammett]], ''[[Collecha colorada]]'' y ''[[The Glass Key]]''; y ''[[O Brother, Where Art Thou?]]'' treslladó la ''[[Odisea]]'' de [[Homero]] al [[sur d'Estaos Xuníos]] de los añu 1930. Pero ''No Country for Old Men'' ye la so primer película tomada, abondo llanamente, d'una novela estauxunidense contemporánea"<ref name="Corliss-Coens">{{cita noticia|url=http://www.time.com/time/arts/article/0,8599,1623326,00.html#ixzz1pojdxnlf|last= Corliss|first= Richard|títulu= CANNES JOURNAL: Three Twisty Delights |publisher= ''Time''| date=18 de mayu de 2007}}</ref> (la so película de 2004, ''[[The Ladykillers]]'', ta basada nuna [[El quintetu de la muerte|comedia negra británica de 1955]] del mesmu nome).<ref name="Coens' scripts">{{cita web|url=http://www.imsdb.com/writer.php?w=Joel%20Coen| títulu= Scripts written by Joel Coen|publisher= ''The Internet Movie Script Database (IMSDb)''}}</ref> La escritura tamién se destacar pol so usu mínimu del diálogu. Josh Brolin faló sobre los sos nervios iniciales rellacionaos a tener tan pocu diálogu col cual trabayar: <blockquote>Yera mieu, seguro, porque como actor el diálogu ye no que te sofites [...] El drama y tou lo rellacionao ta motiváu pol diálogu. Tienes qu'afayar distintes maneres coles cualos espresar idees. Nun quies sobrecompensar, porque'l mieu ye que vas ser aburríu si nun pasa nada. Empieces a faer esto y aquello, y te saques el sombreru y te póneslo otra vegada, o dalguna mierda que nun se precisa. Asina que sí, tenía un pocu mieu d'eso de primeres.<ref name="aboutbrolin" /></blockquote> [[Peter Travers]] de la ''[[Rolling Stone]]'' emponderó l'adautación. "Desque [[Robert Altman]] entemecer coles histories curties de [[Raymond Carver]] en ''[[Short Cuts (película)|Short Cuts]]'' nengún cineasta y autor fundióse con tan devastador impautu como los Coen y McCarthy. El bien y el mal son baltaos con un rigorosu reparu na complexidá arreyada".<ref name="Travers-Rolling Stone" /> El direutor Joel Coen xustificó'l so interés pola novela de [[Cormac McCarthy|McCarthy]]. "Hai daqué nella. Había ecos d'eso en ''No Country for Old Men'' que yeren bien interesante pa nós", dixo, "porque yera la idea del trabayu físicu que daquién fai lo qu'ayuda a revelar quien son y ye parte del calter de la historia. Porque solo visti esta persona nesta película haciéndo coses pa sobrevivir y faer esti viaxe, y el fechu de que teas recibiendo eso, en cuenta de diálogos, pa nós yera interesante".<ref name="Time-Conversation">{{cita noticia|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1673269,00.html#ixzz1qsmzGiiC| last= Grossman|first= Lev|títulu= A conversation between author Cormac McCarthy and the Coen Brothers, about the new movie No Country for Old Men|publisher= ''Time''| date=18 d'ochobre de 2007}}</ref> Joel Coen dixo qu'esta ye la "primer adautación" de los hermanos. Más palantre esplicó por qué escoyeron esa novela: "¿Por qué nun empezar con Cormac? ¿Por qué nun empezar col meyor?". Coen describió esta novela de McCarthy en particular como: "A diferencia de les sos otres noveles... Esta ye más [[Pulp (lliteratura)|pulp]]". Indicó que nun modificar enforma na adautación. "Ye en realidá solo compresión", dixo. "Nun creamos nueves situaciones". Más palantre dixo qu'él y el so hermanu Ethan nunca conocieren a McCarthy mientres escribíen el guión, pero conocer mientres la filmación de la película. Él piensa qu'a McCarthy gustó-y la película, ente que Ethan dixo: "Nun nos glayó. De fechu tábamos nel cine con él cuando la vio... y oyer rise polo baxo un par de vegaes, asina que tomo eso como un signu d'aprobación, nun sé, quiciabes con atrevencia".<ref name="Charlie Rose">{{cita web|url=http://www.charlierose.com/view/interview/8783|títulu= An interview with Charlie Rose: A discussion about the film No Country for Old Men with filmmakers and brothers Joel and Ethan Coen and actors Josh Brolin and Javier Bardem, November 16, 2007, (mm:ss 02:50, 18:40, 20:50, 21:50, 29:00) |publisher= charlierose.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.charlierose.com/view/interview/8783|fechaarchivu=26 de payares de 2015}}</ref> ==== Títulu ==== El títulu foi tomáu de la primer llinia del poema "Sailing to Byzantium", escritu pol poeta y dramaturgu irlandés del sieglu XX [[William Butler Yeats]]:<ref>{{cita web|url=http://www.randomhouse.com/vintage/catalog/display.pperl?isbn=9780375706677&view=rg|títulu=Vintage Catalog&nbsp;– No Country for Old Men|publisher=''Random House''|fechaaccesu=10 de payares de 2008}}</ref> {{cita| That is ''no country for old men''. The young<br /> In one another's arms, birds in the trees<br /> – Those dying generations&nbsp;– at their song,<br /> The salmon-falls, the mackerel-crowded seas,<br /> Fish, flesh, or fowl, commend all summer long<br /> Whatever is begotten, born, and dies.<br /> Caught in that sensual music all neglect<br /> Monuments of unageing intellect. |col2= Aquel ''nun ye un país pa homes vieyos''. Los mozos<br /> Tomaos del brazu, les aves nos árboles<br /> – Les xeneraciones que muerren – cantando,<br /> Les cascaes de salmón, los mares apinaos de caballa,<br /> Peces, animales, aves, encomian tol branu<br /> Tou aquello que se produz, naz, y muerre.<br /> Atrapáu nesa música sensual tou ignora<br /> Monumentos d'intelectu que nun avieya.<br /> }} Richard Gilmore rellaciona'l poema de Yeats cola película de los Coen. "El llamentu que puede ser oyíu nestes llinies", diz, "yá nun pertenez al país de los mozos. Ye tamién un llamentu pola manera en que los mozos ignoren la sabiduría del pasáu y, presumidamente, de los vieyos... Yeats escueye [[Bizanciu]] (Byzantium) porque foi una gran ciudá cristiana onde a l'[[Academia d'Atenes|Academia platónica]], mientres un tiempu, inda se-y dexaba funcionar. El periodu históricu de Bizanciu foi una dómina de culminación y transición. Nel so llibru de rellatos místicos, ''A Vision'', Yeats diz: 'Pienso que na Bizanciu temprana, quiciabes nunca antes o desque se tien rexistru, la vida relixosa, estética y práutica fueron una, que los arquiteutos y artesanos falaren col ensame y coles minoríes de forma asemeyada'. La idea de balance y coherencia na sociedá relixosa, estética y la vida práutica ye l'ideal de Yeats... L'un ideal escasamente notáu nesti mundu y quiciabes non siquier na antigua Bizanciu. En concencia dientro del contestu de la película ''No Country for Old Men'', unu tien la sensación, especialmente per parte de Bell como'l cronista de los tiempos, de que les coses tán desalliniaes, que'l balance y l'harmonía sumieron de la tierra y de la xente".<ref name="Conard">Conard, Mark T. (2009), Part 1, Chapter: "No Country for Old Men: The Coens' Tragic Western", by Gillmore, Richard.</ref> ==== Diferencies cola novela ==== Craig Kennedy amiesta que "una estrema clave ye l'enfoque. La novela pertenez al Xérif Bell. Cada capítulu empieza cola narración de Bell, que enllazar y complementa cola aición de la historia principal. Anque la película empieza con Bell falando, enforma de lo que diz nel llibru ye resumíu y apaez d'otres maneres. Amás, Bell tien una historia de fondu nel llibru que nun apaez na película. La resultancia ye una película más simplificada temáticamente, pero que-y da a los personaxes más oportunidaes de rellumar".<ref name="C. Kennedy">{{cita web|url= http://www.moviezeal.com/the-coen-twist-on-no-country/| last= Kennedy|first= Craig|títulu= The Coen Twist on No Country |publisher= ''Movie Zeal''| date= 30 d'abril de 2008}}</ref> Jay Ellis fala sobre l'alcuentru de Chigurh col home detrás del mostrador na estación de serviciu. "Cuando McCarthy danos la entruga de Chigurh como 'Qué ye lo que más visti perder nuna llanzada de moneda?'", diz, "la película suprime la pallabra 'vistu', pero de xacíu los Coen tienden a lo visual. Cuando'l llibru describe l'ambientación como 'casi escura', la película claramente descibe mediudía: non pueden notase solombres na escena de la gasolinera, y la lluz del sol ye brillosu inclusive destrás de les nubes. La lluz al traviés de dos ventanes y una puerta entra uniformemente al traviés de tres ventanes en tomar interiores. Pero esta diferencia amonta la nuesa perceción de la desesperación del home depués, cuando esti asegura que precisa cerrar y que cierra 'cerca de la escuridá'; ye más escuru, por dicir, na cueva de la inorancia d'esti home que lo que ye fuera na brillosa lluz de la verdá".<ref name="Jay Ellis-2">Spurgeon, Sara L. (2011), Part 2, Chapter 5: "Levels of Ellipsis in No Country for Old Men", p. 102, by Ellis, Jay.</ref> === Rodaxe === El proyeutu foi coproducido por [[Miramax Films]] y [[Paramount Vantage]] nuna asociación 50/50, y la producción foi agendada pa mayu de 2006 en [[Nuevu Méxicu]] y [[Texas]]. Con un presupuestu total de 25 millones de dólares (a lo menos, la metá foi gastáu en New Mexico),<ref>{{Cita noticia|autor=Miles, David|títulu=Coen Brothers Coming To N.M.|editorial=The Santa Fe New Mexican|fecha=14 d'abril de 2006}}</ref> la producción foi programada pa les ciudaes de [[Santa Fe (Nuevu Méxicu)|Santa Fe]], [[Albuquerque]] y [[Las Vegas (Nuevu Méxicu)|Las Vegas]] (la que foi utilizada pa ambientar les ciudaes estremeres d'[[Eagle Pass]] y [[Del Ríu]], Texas), con otres escenes filmaes pela redolada de Marfa y Sanderson al oeste de Texas.<ref name="Deadbolt" /> La ponte que crucia la frontera ente Estaos Xuníos y Méxicu foi en realidá una autopista elevada en Las Vegas, con un control fronterizu construyíu nes interesecciones de Interstate 25 y New Mexico State Highway 65.<ref>{{Cita noticia|autor=Moore, Eddie|títulu=Make-Believe Border|editorial=Albuquerque Journal|fecha=29 de xunu de 2006}}</ref> La plaza del pueblu mexicanu foi filmada en [[Piedras Negras]], [[Coahuila]].<ref name="Deadbolt">{{cita web|url=http://www.thedeadbolt.com/interviews/joelethancoen_interview.php|títulu=Joel & Ethan Coen&nbsp;– No Country for Old Men Interview|first=Troy|last=Rogers|publisher=''Deadbolt.com''|fechaaccesu=26 de payares de 2007|archiveurl=//web.archive.org/web/20110716231828/http://www.thedeadbolt.com/interviews/joelethancoen_interview.php|archivedate=16 de xunetu de 2011}}</ref> Pa prindar con autenticidá los solitarios paisaxes estrapaos pol sol, l'equipu téunicu y los actores mover a les seques llanura del oeste de Texas, según tamién a los desiertos de Nuevu Méxicu. Según afirma [[Ethan Coen]]: "los decoraos naturales son una de les razones pola que queríamos rodar la película yá que son parte íntegra del llibru, de la historia. Representen un personaxe más". A lo que'l so hermanu Joel añadió: "ye una tierra inhóspita, con A History of Violence. Al igual que na novela, el paisaxe ye un personaxe, nun se dixebra de la historia".<ref name="labutaca">[http://www.labutaca.net/films/54/nocountryforoldmen3.htm Notes de producción posteadas en Labutaca.net. Xentileza de Paramount Vantage y Miramax Films]</ref> La direición de fotografía del filme tuvo a cargu nuevamente del esperimentáu [[Roger Deakins]], collaborador habitual na obra de los Coen que tuvo que sirvise de la lluz natural como un preséu pa cuntar la historia. Nuna entrevista espresó que-y interesaba la oposición que representaba la claridá de los escenarios esteriores col aspeutu escuru de les locaciones interiores y el tonu blancu del paisaxe col mundu modernu"<ref name="labutaca" /><ref>[http://www.rottentomatoes.com/m/no_country_for_old_men/news/1724459/rt_interview_roger_deakins_on_no_country_for_old_men/ Entrevista a Roger Deakins por Rotten Tomatoes]</ref><ref>Roley, Tim (10 de febreru del 2006) (Daily Telegraph)</ref> Antes de filmar, Deakins cuntó que "el gran desafíu" de la so novena collaboración colos Coen yera "faela bien realista, por que esti al par cola historia... Imaxino faciéndola bien provocadora y escura, y abondo escasa. Non tan estilizada".<ref>{{Cite news|url=http://www.telegraph.co.uk/culture/film/3650020/At-home-on-the-range-and-at-war.html|títulu=At home on the range&nbsp;– and at war| author=Robey, Tim|publisher=''Daily Telegraph''|date= 10 de febreru de 2006}}</ref> "Tou foi fechu en storyboards antes d'empezar a filmar", dixo Deakins a ''[[Entertainment Weekly]]''. "En ''No Country'', hai quiciabes solamente una docena de filmaciones que nun tán na película definitiva [...] Y solo filmamos 250.000 [[pie (unidá)|pies]], ente que la mayoría de les producciones d'eses dimensiones filman 700.000 o un millón de pies de película. Ye abondo precisa la manera en qu'encetaron tou... Nunca usamos un [[zoom]]", dixo. "Yo nin quixera tengo lentes de zoom conmigo, nun siendo que sía para daqué bien específicu". La famosa escena de la moneda ente Chigurh y el veteranu encargáu de la estación de serviciu ye un exemplu; la cámara muévese tan lentu que'l públicu nin siquier ye consciente del movimientu. "Cuando la cámara mover escontra alantre, el públicu ta moviéndose tamién. Ello ye que tas averándote a daquién o daqué. Tien, pa mi, un efeutu muncho más poderosu, porque ye un movimientu tridimensional. Un zoom ye más un centru d'atención. Tas nel mesmu llugar y te concentrás nun pequeñu elementu del planu. Emocionalmente, ye un efeutu bien distintu".<ref name="Steve Daly-EW">{{cita web|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,20168993,00.html| last= Daly|first= Steve|títulu= THE Q&A: Roger Deakins: Candid Camera Talk|publisher= ''Entertainment Weekly''| date=3 de xineru de 2008}}</ref> === Direición === Los hermanos Coen reconocieron la influencia del trabayu de [[Sam Peckinpah]]. Nuna entrevista con ''[[The Guardian]]'', Ethan dixo: "Tipos duros nel suroeste disparándose ente sigo. Eso ye definitivamente una cosa Peckinpah. Fuimos conscientes d'eses semeyances, en concencia".<ref name="Guardian" /> Falaron sobre la puesta n'escena de les escenes violentes de la película con ''[[The Sydney Morning Herald]]'': "'Eses coses son bien prestaes de faer', los hermanos meter na conversación cuando se fala sobre'l so enclín escontra'l sangre. 'Inclusive Javier llegaba casi a la fin de la película, estregábase les manes y dicía: 'Bonu, ¿a quién mato güei?', amiesta Joel. 'Ye prestáu d'afayar', diz Ethan. 'Ye risonderu trabayar nesa puesta n'escena, en cómo filmarlo, cómo arreyar al públicu que ta mirando'".<ref>{{Cite news|url=http://www.smh.com.au/news/film/in-for-the-kill/2007/12/19/1197740371056.html?page=fullpage|títulu=In for the Kill|date=21 d'avientu de 2007|work=The Sydney Morning Herald}}</ref> El direutor Joel Coen describió'l procesu de filmación: "Casi puedo programar el mio reló d'alcuerdu a cómo voi a sentir nes distintes etapes del procesu. Siempres ye idénticu, termine funcionando o non la película. Pienso que cuando repares el metraxe, les filmaciones que vas filmando día ente día, tas bien emocionáu y optimista sobre cómo va ser. Y cuando lo ves la primer vegada qu'armes la película, el corte más crudu, ye cuando quies volver a casa, abrir les tos venes, metete nuna bañera caliente y dite. Y entós gradualmente, quiciabes, vuelve escontra tras, escontra'l puntu nel que tabes antes".<ref name="Time-Conversation" /> David Denby de ''[[The New Yorker]]'' criticó la manera en que los Coen "dispunxeron de" Llewelyn Moss. "Los Coen, anque fieles al llibru", dixo, "nun pueden ser perdonaos por disponer de Llewelyn con tanta indiferencia. Dempués de ver a esti imprudente, físicamente dotáu tipu decente escapar de tantes trampes, tenemos enforma invertíu emocionalmente nél, y aun así ye esaniciáu, fora de cámara, por unos mexicandos desconocíos. Nun ye dignu d'una escena de muerte. Los Coen suprimieron el so desenfado natural. Volviéronse ordenaos, disciplinaos maestros del caos, pero unu inda tien la sensación de que, ende fuera na carretera dende nenguna parte escontra nenguna parte, tán a favor más qu'en contra".<ref name="D. Denby">{{cita web|url= http://www.newyorker.com/arts/critics/atlarge/2008/02/25/080225crat_atlarge_denby?currentPage=all|last= Denby| first= David| títulu= Killing Joke: The Coen brothers' twists and turns |publisher= ''The New Yorker''| date=25 de febreru de 2008}}</ref> [[Josh Brolin]] faló sobre l'estilu de direición de los Coen nuna entrevista, diciendo que los hermanos "en realidá namái dicen lo que precisa ser dichu. Ellos nun se sientan ende como direutores y te manipolien y van páxina tres páxina tratando de metete en ciertu llugar. Pueden llegar y dicir una o dos pallabres, asina que eso yera bonu p'alimentar lo otro. '¿Qué tengo de faer agora? Voi Mirar a Ethan tararear a sigo mesmu. Quiciabes eso sía lo que tengo de faer tamién'".<ref name="aboutbrolin">{{cita web| url= http://movies.about.com/od/nocountryforoldmen/a/countryjb111307.htm|last= Murray|first= Rebecca|títulu= Josh Brolin Discusses No Country for Old Men|publisher= ''About.com''}}</ref> Nuna entrevista con Logan Hill de la revista ''[[New York (revista)|New York]]'', Brolin espresó que "prestóse un montón" mientres trabayaba colos Coen. "Prestámonos enforma faciéndola", dixo. "Quiciabes foi porque dambos [Brolin y [[Javier Bardem]]] pensamos que seríamos despidíos. Colos Coen, hai cero elogio, realmente cero de nada. Nada de 'bon trabayu'. Nada. Y entós, toi faciendo una escena con [[Woody Harrelson]]. Woody nun puede recordar les sos llinies, da trespiés, y dempués dambos Coen dicen: '¡Oh Dios mio! ¡Fantásticu!'".<ref name="NYmag-Hill">{{cita web|url= http://nymag.com/guides/fallpreview/2007/movies/36621/| last= Hill|first= Logan|títulu= Gallows Humor: In the Coen brothers' new film, Javier Bardem plays a sociopath and Josh Brolin's a Texan grave robber. Fun! |publisher= ''New York Magazine''| date= 24 d'agostu de 2007}}</ref> David Gritten de ''[[The Daily Telegraph]]'' pregúntase: "Finalmente los Coen tas creciendo?". Amiesta: "Si la película resulta pesimista, Joel aportuna que nun ye responsabilidá de los Coen: 'Nun creo que la película sía más o menos pesimista que la novela. Tratamos de da-y la mesma sensibilidá'. Sicasí, los hermanos sí almiten que ye una narración escura. 'Ye renovador pa nós faer distintos tipos de coses', diz Ethan, 'y fiximos un par de comedies'".<ref name="Gritten-Telegraph">{{cita web|url=http://www.telegraph.co.uk/culture/film/starsandstories/3670417/No-Country-For-Old-Men-Are-the-Coens-finally-growing-up.html| last= Gritten|first= David|títulu=No Country For Old Men: Are the Coens finally growing up?|publisher=''The Daily Telegraph''| date=12 de xineru de 2008}}</ref> === Música y soníu === Los Coen embrivieron la música utilizada na película, dexando llargos tramos desprovistos d'ella. Esi conceutu foi de Ethan, quien convenció a un escépticu Joel de siguir esa idea. La escasa música qu'hai na película foi compuesta pol vieyu compositor de los Coen, [[Carter Burwell]], pero dempués de notar que la mayoría de los preseos musicales nun quedaben bien col soníu minimalista que tenía en mente, usó [[tazón cantador|tazones cantadores]] y campanes metáliques, utilizaos nes práctias de meditación [[budismu|budistes]], capaces de llograr un tonu enllargáu. La película contién solo 16 minutos de música, gran parte emplegada mientres los creitos finales. La música del trailer foi titulada "Diabolic Clockwork" por [[Two Steps from Hell]]. La edición de soníu y efeutos fueron realizaos por otru vieyu collaborador de los Coen, [[Skip Lievsay]], quien utilizó un amiestu de soníos enfáticos (disparos) y soníos d'ambiente (ruios de maquinaria, vientos de pradería). L'[[efeutu de sala|efeuto foley]] de l'arma usada por Chigurh foi creáu usando una [[pistola de clavos]] neumática.<ref name="NYT-Sound">{{Cite news| author=Lim, Dennis|url=http://www.nytimes.com/2008/01/06/movies/awardsseason/06lim.html?pagewanted=1&_r=2&ref=todayspaper|títulu=Exploiting Sound, Exploring Silence|publisher=''New York Times''|date=6 de xineru de 2008|fechaaccesu=25 de marzu de 2012}}</ref> == Llanzamientu == === Estreno y taquilla === ''No Country for Old'' foi estrenada compitiendo nel [[Festival de Cannes 2007]] el 19 de mayu.<ref name="variety2007" /> Stephen Robb de la [[BBC]] cubrió l'estrenu de la película en Cannes. "Ensin signos inda de ser un clásicu indiscutido", dixo, "en competición anguaño en Cannes, ''No Country for Old Men'' podría apaecer como candidata al troféu que Joel y Ethan llevar por ''[[Barton Fink]]'' en 1991". Foi estrenada nos cines estauxunidenses el 9 de payares, con un estrenu llindáu en 28 sales, recaldando 1.226.333 dólares na so primer fin de selmana d'estrenu, y tamién tuvo un estrenu llindáu nel Reinu Xuníu ya Irlanda el 18 de xineru de 2008.<ref name="Box Office Mojo">{{cita web| url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=intl&id=nocountryforoldmen.htm|títulu=No Country for Old Men (2007)&nbsp;– International Box Office Results|publisher=''[[Box Office Mojo]]''|fechaaccesu=23 d'avientu de 2007}}</ref> Tresformar na película más taquillera de los hermanos Coen hasta esi momentu,<ref name="MSNBC-Box Office">{{cita web|url=http://today.msnbc.msn.com/id/23323817/ns/today-entertainment/t/no-country-big-winner-awards/#.T3lmMvDzuNg| títulu= 'No Country' is the big winner with 4 awards|publisher= ''Today Show/MSNBC''| date=25 de febreru de 2008}}</ref> recaldando más de 170 millones de dólares en tol mundu,<ref name="NCFOM-Mueyo">{{cita web|url=http://boxofficemojo.com/movies/?id=nocountryforoldmen.htm |títulu=No Country for Old Men (2007) |publisher=Box Office Mojo |fechaaccesu=5 d'abril de 2012}}</ref> hasta que foi superada por ''[[True Grit (película de 2010)|True Grit]]'' en 2010.<ref>{{cita web| url=http://boxofficemojo.com/movies/?id=truegrit2010.htm| títulu=True Grit| publisher=Box Office Mojo| date=7 de mayu de 2011| fechaaccesu=12 de payares de 2011}}</ref> El recibimientu de la primer proyeición de la película a la prensa en Cannes foi positiva. Tol xuráu de críticos de la ''Screen International'' dio-y a la película tres o cuatro esctrellas sobre cuatro. En reseñar de la revista indicóse que la película nun algamar "el grandor que dacuando paez al so algame". Pero amestó que yera "seguro qu'atraería un arrogante públicu sobre la base de la trayeutoria de los arreyaos, el respetu pola novela y el sofitu de la crítica".<ref name="BBC-Cannes">{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6673227.stm|last= Robb|first= Stephen|títulu= Coens deliver thrills in Cannes |publisher= ''BBC News''| date=19 de mayu de 2007}}</ref> == Receición == El filme foi aplaudíu casi de forma unánime pola crítica. La película tien un 95% d'aceptación en [[Rotten Tomatoes]] sobre 227 comentarios,<ref>[http://www.rottentomatoes.com/m/no_country_for_old_men Ficha en Rotten Tomatoes]</ref> ente qu'en [[Metacritic]] la so aprobación llega al 91%, sobre 37 comentarios.<ref>[http://www.metacritic.com/movie/no-country-for-old-men Ficha en Metacritic]</ref> [[Peter Travers]] nomar "meyor película del añu", calificar con cuatro estrelles (la so puntuación máxima) y espresó: "ye indiscutiblemente una gran película" y en referencia a la interpretación de Bardem dixo:"ta estupendu nel so rol, ye una bisarma que va ser recordáu mientres años."<ref>[http://www.rollingstone.com/movies/reviews/no-country-for-old-men-20071101 Crítica en Rolling Stone]</ref> [[Roger Ebert]] del Chicago Sun Times tamién calificó al filme con cuatro estrelles y nomar "la segunda meyor película del añu" (por detrás de [[Juno (película)|Juno]]) y espresó: "esta película ye una evocación maxistral del tiempu, del llugar y de los personaxes, de les opciones morales y les certidumes inmorales y de la naturaleza humana y del destín."<ref>[http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=20071108/REVIEWS/711080904 Crítica en Chicago Sun Times]</ref> Richard Schickel de [[Time]] dixo: "unu siéntese atrapáu nes garres de la película, y a cencielles queda hipnotizáu pola so poder malditu".<ref>[http://www.time.com/time/arts/article/0,8599,1682381,00.html Crítica en Time]</ref> Ente que Lisa Schwarzbaum d'[[Entertainment Weekly]] afirmó: "l'aliendu de la vida cinematográfica, al empar que la sensibilidá y la enerxía, pertenecen a Joel y Ethan Coen, y ésti ye'l so ésitu más agitante".<ref>[http://www.ew.com/article/0,,20158940,00.html Crítica en Entertainment Weekly]</ref> === Premios === {{AP|Premios y nominaciones de No Country for Old Men|l1=Premios y nominaciones de No Country for Old Men}} {| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 90%; background:#f9f9f9; width:30em; max-width: 40%;" cellspacing="5" | style="text-align: left;" | «Tamos bien estimaos a toos ustedes por dexanos siguir xugando nel nuesu rincón del areneru.» |- | style="text-align: right;" | —Codireutor Joel Coen aceptando'l premiu al [[Óscar al meyor direutor|Meyor direutor]] na [[Premiu Óscar de 2007|80ª ceremonia d'entrega de los Óscar]]<ref name="USA Today" /> |} ''No Country for Old Men'' foi nomada a ocho [[Premios Óscar]] y ganó cuatro, incluyendo Meyor película. Amás, Javier Bardem ganó'l premiu al meyor actor de repartu y los hermanos Coen ganaron los premios al meyor direutor y meyor guión adautáu. Les otres nominaciones fueron al meyor montaxe (pa los Coen como [[hermanos Coen|Roderick Jaynes]]), meyor fotografía ([[Roger Deakins]]), meyor edición de soníu y meyor amiestu de soníu.<ref name="Óscars2008">{{cita web|url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/80th-winners.html |títulu=The 80th Academy Awards (2008) Nominees and Winners |fechaaccesu=22 de payares de 2011|work=oscars.org|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/80th-winners.html|fechaarchivu=26 de payares de 2015}}</ref> [[Javier Bardem]] convertir nel primer actor español en ganar un Óscar. "Gracies a los Coen por tar lo suficientemente llocos como pa pensar que podía faelo y por poner na mio cabeza unu de los más horribles cortes de pelo de la historia", dixo Bardem nel so discursu d'agradecimientu na 80ª ceremonia d'entrega de los Óscar.<ref name="Reuters">{{cita web|url= http://www.reuters.com/article/2008/02/25/us-oscars-bardem-idUSN2416492920080225| last= Serjeant|first= Jill|títulu= Javier Bardem becomes first Spanish actor to win Óscar| publisher=Reuters| date=25 de febreru de 2008}}</ref> Al aceptar el premiu Óscar al Meyor direutor, Joel Coen dixo que "Ethan y yo tuvimos faciendo histories con cámares desque eramos neños", recordando una película [[super-8]] que fixeron titulada "Henry Kissinger: Man on the Go". "Honestamente", dixo, "lo que faemos agora nun se siente tan distintu a lo que faíamos entós. Tamos bien estimaos a toos ustedes por dexanos siguir xugando nel nuesu rincón del areneru".<ref name="USA Today">{{cita web|url=http://www.usatoday.com/life/movies/2008-02-25-2405067657_x.htm | last= Coyle|first= Jake|títulu= Óscars honor Coens as best director(s)|publisher= ''USA Today''| date=25 de febreru de 2008}}</ref> Foi namái la segunda vegada na historia de los Óscar que dos persones compartieron el premiu a la direición ([[Robert Wise]] y [[Jerome Robbins]] fueron los primeres, ganándo por ''[[West Side Story]]'' de 1961).<ref name="AMPAS-Coen">{{cita web|url=http://www.oscars.org/awards/academyawards/legacy/ceremony/80th.html| títulu= The 80th Academy Awards (2008)|publisher= ''The Academy of Motion Pictures Arts and Sciences (AMPAS)''| date=24 de febreru de 2008}}</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * {{IMDb títulu|0477348|No Country for Old Men}} * [http://www.miramax.com/movie/no-country-for-old-men/ Sitiu web oficial] * [https://www.filmaffinity.com/es/film177270.html ''No Country for Old Men''] ficha, trailers, puntuación y crítiques d'internautes en [[FilmAffinity]] * [http://www.humanehollywood.org/index.php/movie-archive/item/no-country-for-old-men ''No Country for Old Men'' califíccase bien bona ("Outstanding") según grupu anticrueldad American Humane Association (inglés)] {{commonscat}} {{wikiquote|No Country for Old Men}} {{Tradubot|No Country for Old Men}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Películes dramátiques d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Películes de gánsteres]] [[Categoría:Películes basaes en llibros]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor película]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar al meyor guión adautáu]] [[Categoría:Ganadores del premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu]] sonsd5em4ae7irq1cfp94zycz2kblos 0 94070 4379489 4341888 2025-06-25T16:23:47Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379489 wikitext text/x-wiki {{Película}} '''''Out of Africa''''' ye una película d'Estaos Xuníos de 1985, dirixida por [[Sydney Pollack]] y protagonizada por [[Meryl Streep]] y [[Robert Redford]]. Ta basada nel [[autobiografía|llibro autobiográficu]] ''[[Out of Africa (novela)|Out of Africa]]'', de la escritora [[Dinamarca|danesa]] [[Karen Blixen]], el llibru ''Isak Dinesen: The Life of a Story Teller'' (Isak Dinesen yera'l pseudónimu utilizáu por Karen Blixen), de [[Judith Thurman]], y el llibru ''Silence Will Speak'', d'[[Errol Trzebinski]]. El guión foi adautáu por [[Kurt Luedtke]] a partir del llibru y d'otres obres de Blixen, cuantimás ''[[Solombres na yerba]]''. Llogró siete [[Premios Óscar|Premiu Óscar]], ente ellos el de [[Óscar a la meyor película|meyor película]], [[Óscar al meyor direutor|meyor direición]] y [[Óscar al meyor guión adautáu|meyor guión adautáu]], ente otros. Narra, estremándose significativamente del testu del llibru orixinal, dellos episodios de la vida de Dinesen en [[Kenia]] mientres la dómina en qu'ésta yera una [[colonia alministrativa|colonia]] [[Imperiu británicu|británica]] y la so complexa rellación col so home, el barón Bror von Blixen-Finecke, y con un cazador local. Contién llargues seiciones dedicaes a la interpretación de Dinesen de la naturaleza de los nativos d'etnia [[masái]], y conclúi cola torna de Dinesen a Europa a la zaga de la [[Primer Guerra Mundial]]. Un exemplu tardíu del [[xéneru lliterariu]] denomináu ''[[Bildungsroman]]'', la novela goció de notable ésitu editorial. ==Argumentu== A empiezos del sieglu {{versalita|xx}}, la baronesa [[Karen Blixen]] ([[Meryl Streep]]) decide casase col so primu alloñáu, el barón [[Bror Blixen-Finecke]] ([[Klaus Maria Brandauer]]) y dise a vivir a [[Kenia]], entós una de les [[Imperiu británicu|colonies britániques]] d'África, pa dirixir un plantíu de café. Esti matrimoniu de conveniencia llueu se vien embaxo, debíu al calter muyeriegu del so home y a la falta d'amor. El so suañu vese truncáu poles dificultaes económiques del plantíu, anque se siente feliz porque adulces atópase más a gustu col llugar y la so xente. Conoz ellí a un cazador profesional, [[Denys Finch Hatton]] ([[Robert Redford]]), aventureru y lliberal, que-y fai reponer l'allegría de vivir. Pero la so visión respeutiva del amor difier, por cuenta de que él nun concibe la vida ensin la so independencia y ella precisa d'un compañeru fiel. Una quema destrúi la collecha de café y Karen arruinar, polo que tien que tornar a Europa y, anque naquel momentu yá tán separaos, Denys ufiertar a ayudar. Karen refuga la so ufierta, pero antes de la so marcha Denys tien un accidente na so avioneta y fina. Soterrar nes llombes de [[Ngong]], quedando la so alcordanza como'l motivu de la so autobiografía. ==Repartu== *Meryl Streep: Karen Christence Dinesen Blixen *Robert Redford: Denys George Finch Hatton *Klaus Maria Brandauer: Barón Hans Blixen *[[Michael Kitchen]]: Berkeley Cole *Malick Bowens: Farah *Joseph Thiaka: Kamante *Stephen Kinyanjui: Kinanjui *[[Michael Gough]]: Lord Delamere *[[Suzanna Hamilton]]: Felicity *[[Rachel Kempson]]: Lady Belfield *Graham Crowden: Lord Belfield *[[Leslie Phillips]]: Sir Joseph Byrne *Annabel Maule: Lady Byrne *[[Iman (modelu)|Iman]]: Mariammo *Mike Bugara: Juma *Shane Rimmer: Belknap, encargáu de la granxa *Job Seda: Kanuthia *Stephen Kinyanjui: Xefe Kinanjui *Benny Young: Ministru ==Premios y nominaciones== ''Out of Africa'' recibió numberosu premios y foi la máxima ganadora de los [[Oscar 1985]]: {|{{tablaguapa}} border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Categoría'''||'''Persona'''||'''Resultáu''' |- |[[Óscar a la meyor película]]|| Sydney Pollack ||{{celda|Ganador}} |- |[[Óscar al meyor direutor]] || Sydney Pollack ||{{celda|Ganador}} |- |[[Óscar al meyor guión adautáu]] ||Kurt Luedtke ||{{celda|Ganador}} |- | [[Óscar a la meyor banda sonora]] || [[John Barry]] ||{{celda|Ganador}} |- |[[Óscar a la meyor fotografía]] || David Watkin ||{{celda|Ganador}} |- |[[Óscar a la meyor direición d'arte]] || Stephen Grimes<br />Josie MacAvin ||{{celda|Ganador}} |- | [[Óscar a la meyor edición de soníu]]||Chris Jenkins <br />Gary Alexander <br />Larry Stensvold<br />Peter Handford ||{{celda|Ganador}} |- |[[Óscar a la meyor actriz|Óscar a la meyor actriz principal]]|| Meryl Streep ||{{celda|Candidatu}} |- |[[Óscar al meyor actor de repartu]] ||Klaus Maria Brandauer ||{{celda|Candidatu}} |- |[[Óscar al meyor diseñu de vestuariu]]|| Milena Canonero ||{{celda|Candidatu}} |- |[[Óscar al meyor montaxe]]|| Fredric Steinkamp <br />William Steinkamp <br />Pembroke J. Herring<br />Sheldon Kahn||{{celda|Candidatu}} |- |[[BAFTA al meyor guión adautáu]]|| Kurt Luedtke ||{{celda|Ganador}} |- |[[BAFTA a la meyor fotografía]]|| David Watkin || {{celda|Ganador}} |- |[[BAFTA a la meyor actriz]] || Meryl Streep||{{celda|Candidatu}} |- |[[BAFTA al meyor actor de repartu]]|| Klaus Maria Brandauer||{{celda|Candidatu}} |- |[[BAFTA al meyor vestuariu]]|| Milena Canonero ||{{celda|Candidatu}} |- |[[BAFTA al meyor música]]|| [[John Barry]]||{{celda|Candidatu}} |- |[[Globu d'Oru a la meyor película - Drama]]|| Sydney Pollack ||{{celda|Ganador}} |- |[[Globu d'Oru al meyor actor de repartu]]|| Klaus Maria Brandauer ||{{celda|Ganador}} |- |[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora]]|| [[John Barry]] ||{{celda|Ganador}} |- |[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama]] || Meryl Streep||{{celda|Candidatu}} |- |[[Globu d'Oru al meyor direutor]]|| Sydney Pollack ||{{celda|Candidatu}} |- |[[Globu d'Oru al meyor guión]]|| Kurt Luedtke ||{{celda|Candidatu}} |- |Premiu de la Sociedá británica de Fotografía|| David Watkin ||{{celda|Ganador}} |- |[[David de Donatello]] a la meyor actriz estranxera|| Meryl Streep ||{{celda|Ganador}} |- |David de Donatello a la meyor película estranxera|| Sydney Pollack ||{{celda|Ganador}} |- |Premios de la crítica de Londres, Los Angeles, Nueva York, Italia y Alemaña|| Sydney Pollack ||{{celda|Ganador}} |} ==Otros premios== *Premiu [[NYFCC]] 1985: al meyor direutor de fotografía (David Watkin), y al meyor actor secundariu (Klaus Maria Brandauer) *Premiu [[National Board of Review]] 1985: al meyor actor secundariu (Klaus Maria Brandauer) *Premiu [[LAFCA]] 1985: a la meyor actriz (Meryl Streep), y a la meyor fotografía (David Watkin) *Premiu [[Kansas City Film Critics Circle|KCFCC]] 1986: a la meyor actriz (Meryl Streep), y al meyor actor secundariu (Klaus Maria Brandauer) *Premiu [[BMI]] 1987: a John Barry *Premiu [[Nastro d'argento]] 1986: al meyor direutor - película estranxera (Sydney Pollack) *Premiu [[Joseph Plateau]] 1986: a la meyor música *Premiu [[London Critics Circle Film]] 1987: a John Barry *Premiu [[Guild of German Art House Cinemas]] 1987: a la película estranxera (Sydney Pollack) *Premiu [[Golden Screen]] 1986: a Universal Pictures International (distribuidora) ==Intereses== La película tien dellos errores de [[Continuidá (Raccord)|continuidá]], como frutes qu'apaecen y sumen ente toma y toma d'un disparu o una mazana que sostién Denys que se convierte en naranxa cuando vuelve'l planu a él. El problema cola fruta repitir na escena de la cena de los namoraos a la lluz de la lluna, cuando Denys pulga una "interminable" naranxa que s'atopa intacta cada vez que recupera'l planu. Tamién asocede esautamente igual con una mancha de sangre na cara de Karen cuando va disparar a un lleón, que camuda de mexella col cambéu de planu. Inclusive hai dalgún qu'otru anacronismu, como l'usu de [[baqueta|baquetes]] de nylon na orquesta que ameniza la fiesta de Nuechevieya, material que nun taba desenvueltu a empiezos del sieglu {{versalita|xx}}. Igual pasa col usu de los discos de llarga duración o [[Long Play]] que se ve en delles escenes y pa la dómina en que s'asitia de la película, entá nun taben inventaos. == Referencies == {{llistaref}} ==Bibliografía== *{{cita llibru |apellíos= Penning |nome= Lars |apellíu-editor= Müller |nome-editor= Jürgen |títulu= Lo meyor del cine de los 80 |capítulu= Out of Africa |editorial= Taschen |allugamientu = Colonia |isbn=3-8228-4781-X}}. == Enllaces esternos == {{wikiquote|Out of Africa| la película Out of Africa }} * {{IMDb títulu|0089755}} * {{filmaffinity|447941|Out of Africa}} {{Tradubot|Out of Africa}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Películes dramátiques d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Películes romántiques]] [[Categoría:Películes en suaḥili]] [[Categoría:Películes biográfiques]] [[Categoría:Películes basaes en llibros]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor película]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor película dramática]] 62t58t11z8si87arn3u0fhhgorbpg4h 0 94159 4379539 4280864 2025-06-26T09:53:07Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379539 wikitext text/x-wiki {{estremar|el [[Idioma malayu|malayu]], que se fala en [[Malasia]]}} {{Ficha d'idioma |nome = Malabar, Malayalam |nativu = '''<big><big>മലയാളം</big></big>''' / ''Malayāḷaṁ'' |familia madre = Llingües dravídiques |países= {{bandera2|India}} |zona=[[Kerala]], [[Lakshadweep|Islles Lakshadweep]], y estaos vecinos |falantes=35,7 millones|rank=29º |familia=[[Llingües dravídiques]]<br /> &nbsp;Meridional<br /> &nbsp;&nbsp;Tamil-canarés<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;Tamil-kodagu<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Tamil-malayalam<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Malayalam''' |oficial=[[Kerala]], territoriu de [[Lakshadweep]], [[India]] |mapa=[[Ficheru:Idioma malayalam.png|250px]] |iso1=ml|iso2=mal|iso3=mal|sil=MJS}} El '''malabar''' ([[autoglotónimu]]: <big><big>മലയാളം</big></big> [mɐləjaːɭəm]) tamién conocíu como '''malayalam''' ye l'idioma del estáu de [[Kerala]], nel sur de la [[India]]. Ye unu de los 22 idiomes oficiales de la [[India]] y ye faláu por más de 35 millones de persones. A les persones que falen l'idioma llámase-yos «malayali». Pertenez a la familia de [[Llingües dravídiques|llingües dravídiques]]. Tanto la llingua falada como la so escritura tán bien rellacionaes col [[idioma tamil]], una y bones dambes llingües deriven del [[antiguu tamil|proto-tamil-malayalam]]. El malayalam tien el so propiu alfabetu, l'[[alfabetu malayalam]]. ==Etimoloxía== La pallabra malayalam probablemente anicióse de les pallabres Malayalam/Tamil: ''mala'', que significa llomba, y ''elam'' que significa rexón.<ref>{{cita web|autor=S. N. Sadasivan|títulu=A Social History of India|url=https://books.google.com.mx/books?id=Be3PCvzf-BYC|fechaaccesu=28 d'abril de 2013|obra=A Social History of India|idioma=inglés}}</ref> Polo tanto ''Malayalam'' traduzse como ‘rexón de les llombes’ y solía usase pa referise a la rexón mesma ([[Dinastía Chera|Reinu Chera]]), y namái dempués convertiríase nel nome del llinguaxe. El llinguaxe malayalam tamién ye llamáu ''alealum'', ''malayalani'', ''malayali'', ''empecaten'', ''maliyad'' y ''mallealle''.<ref>{{cita web|títulu=Malayalam|url=http://www.ethnologue.com/language/mal|fechaaccesu=29 d'abril de 2013|idioma=inglés}}</ref> La pallabra ''Malayalam'' orixinalmente referíase namái a la rexón del mesmu nome. Pela so parte, ''Malayanma'' o ''Malayayma'' (esto ye, el nome del llinguaxe de la nación Malayalam) representaba l'idioma. Sicasí, col surdimientu del modernu Malayalam, el nome del llinguaxe empezó a ser conocíu pol nome de la rexón. D'ende qu'agora, la pallabra "Malayanma" seya considerada por dalgunos como representativa de l'antigua llingua Malayalam, qu'adquirió esi nome a mediaos del [[sieglu XIX]]. == Evolución == Xunto col [[idioma tamil|tamil]], kota, [[Idioma kodagu|kodagu]] y [[canarés]], el malayalam pertenez al grupu austral de les llingües dravídiques. La so afinidá col tamil ye notable. El prototamil malayalam, el nucleu común de los dos idiomes, paez que s'esgazó mientres un periodu de cuatro o cinco siglos alredor del [[sieglu IX]], resultando na apaición del malayalam como una forma separada del tamil. Puesto que ésti siguía siendo l'idioma de la educación y de l'alministración, influyó notablemente nel desenvolvimientu del malayalam. Darréu, asimiláronse munches carauterístiques propies [[Llingües indoaries|indoaries]] nel malayalam en distintos niveles. == Desenvolvimientu de la lliteratura == Los primeros rexistros escritos del idioma son la inscripción vazhappalli (aprox. 830 AD). Les primeres formes de lliteratura entienden tres tipos de composiciones: * Cantares clásicos conocíes como /Pattu/, de tradición tamil * Manipravalam/, de tradición sánscrita, que favorecieron los intercambios llingüísticos ente'l [[sánscritu]] y el malayalam * Cantares populares riques n'elementos nativos La poesía malayalam de finales del [[sieglu XII]] funde en distintos graos estos elementos. Les formes más antigües de /paTTu/ y maniprvAlam, respeutivamente, son /rAmacharitam/ y /vaishikatantram/, dambes el sieglu XII. Les primeres obres en prosa son un comentariu en malayalam simple, Bhashakautaliyam (sieglu XII) sobre'l ''[[Artha-xastra]]'' de [[Chanakia]]. La prosa en malayalam de los distintos periodos exhibe dellos niveles d'influencia d'otros idiomes, como'l [[idioma tamil|tamil]], [[sánscritu]], [[prakrit|prácrito]], [[palí]], [[idioma hebréu|hebréu]], [[hindi]], [[urdú]], [[idioma árabe|árabe]], [[idioma persa|persa]], [[siríacu]], [[idioma portugués|portugués]], [[idioma neerlandés|neerlandés]], [[idioma francés|francés]] ya [[idioma inglés|inglés]]. La lliteratura moderna ye rica en poesía, ficción, drames, biografíes y crítica lliteraria. == Escritura == [[Ficheru:Malpublicinfoboard.JPG|thumb|250px|Un cartelu públicu en malayalam usando la so propia escritura. El llinguaxe malayalam tien estatus oficial nos estaos de [[Kerala]], [[Lakshadweep]] y [[Puducherry]].]] A principios del [[sieglu IX]] evolucionó'l sistema d'escritura malayalam a partir del [[vattezhuthu]] (escritura redondo) que la so evolución poder siguir al traviés de la escritura [[grantha]] hasta'l [[alfabetu brahmi]], que s'estendió por tola India. Ye silábicu nel sentíu de que la secuencia de grafos significa que les sílabes tiénense que lleer como unidaes, anque nesti sistema les marques qu'indiquen vocales y consonantes pueden estremase na mayoría de los casos. Na década de 1960 añadiéronse lletres especiales pa representar conxuntos de consonantes y combinaciones de la vocal /o/ con distintes consonantes pocu frecuentes. El malayalam contién 53 lletres, ente elles 20 vocales curties y llargues. L'estilu antiguu d'escritura sustituyir por otru en 1981. Esta nueva forma amenorga les distintes lletres tipográfiques de 900 a 90. Esto fixo principalmente pa incluyir el malayalam nos teclaos. En 1999, un grupu llamáu Rachana Akhshara Vedhi, dirixíu por Chitrajakumar y K.H. Hussein, produció unes fontes gratuites qu'incluyíen el repertoriu completu de 900 glifos. == Variación idiomática ya influencia esterna == Esisten variaciones d'entonación, vocabulariu y distribución d'elementos gramaticales o fonéticos que varien según la rexón, la comunidá, l'estratu social y la ocupación. La influencia del [[sánscritu]] ye más importante ente los dialeutos de les clases altu y menor ente los dialeutos harijan, como asocede con otros idiomes de la India. Los préstamos del inglés, siriaco, llatín y portugués abonden ente los dialeutos cristianos, ente que los préstamos del árabe y del urdú facer ente los dialeutos musulmanes. Polo xeneral, el malayalam tomó miles de sustantivos, cientos de verbos y dalgunos indeclinables del sánscritu. Como n'otres partes de la India, el sánscritu yera consideráu un idioma aristocrático y propio d'estudiosos, de forma similar a lo qu'asocedía col llatín n'Europa. == Fonoloxía == === Consonantes === {| class="standard" cellpadding=4 |- class="shadow" align="center" style="font-size: x-large" | ക || ഖ || ഗ || ഘ || ങ |- align="center" | ka /ka/ || kha /kʰa/ || ga /ga/ || gha /gʱa/ || ṅa /ŋa/ |- class="shadow" align="center" style="font-size: x-large" | ച || ഛ || ജ || ഝ || ഞ |- align="center" | ca /ʧa/ || cha /ʧʰa/ || ja /ʤa/ || jha /ʤʱa/ || ña /ɲa/ |- class="shadow" align="center" style="font-size: x-large" | ട || ഠ || ഡ || ഢ || ണ |- align="center" | ṭa /ʈa/ || ṭhai /ʈʰa/ || ḍa /ɖa/ || ḍhai /ɖʱa/ || ṇa /ɳa/ |- class="shadow" align="center" style="font-size: x-large" | ത || ഥ || ദ || ധ || ന |- align="center" | ta /t̪a/- <o>t<o>a /ta/|| tha /t̪ʰa/ || da /d̪a/ || dha /d̪ʱa/ || na /n̪a/-<o>n<o>a /na/ |- class="shadow" align="center" style="font-size: x-large" | പ || ഫ || ബ || ഭ || മ |- align="center" | pa /pa/ || pha /pʰa/ || ba /ba/ || bha /bʱa/ || ma /ma/ |- class="shadow" align="center" style="font-size: x-large" | യ || റ || ല || വ || ള |- align="center" | yá /ja/ || <o>r</o>a /ra/ || dir /ʋa/ || ḷa /ɭa/ |- class="shadow" align="center" style="font-size: x-large" | ശ || ഷ || സ || ഹ || ഫ |- align="center" | śa /ɕa/ || ṣa /ʂa/ || sa /s̪a/ || hai /ɦa/ || fa /fa/ |- class="shadow" align="center" style="font-size: x-large" | ര || ഴ || |- align="center" | ra /ɾa/ || <o>l</o>a /ɻa/ |} === Vocales === {| class="standard" cellpadding=4 |- align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | അ || a /a/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | ക || ka |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ആ || ā /a:/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കാ || kā |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ഇ || i /i/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കി || ki |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ഈ || ī /i:/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കീ || kī |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ഉ || o /o/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കു || ku |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ഊ || ū /o:/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കൂ || kū |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ഋ || ṛ /ɹ̩/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കൃ || kṛ |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | എ || y /y/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കെ || ke |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ഏ || ē /y:/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കേ || kē |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ഐ || ai /aj/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കൈ || kai |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ഒ || o /o/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കൊ || ko |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ഓ || ō /o:/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കോ || kō |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ഔ || au /aw/ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കൗ || kau |} ''La forma de '''o''' y '''ū''' puede camudar n'otres lletres'' === Otros signos === {| class="standard" cellpadding=4 |- align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ് || Ø || class="shadow" style="font-size: x-large" | ക് || k |- align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ം || am̩ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കം || kam̩ |-align="center" | class="shadow" style="font-size: x-large" | ഃ || ah̩ || class="shadow" style="font-size: x-large" | കഃ || kah̩ |} == Situación actual == Puesto que na actualidá ye la llingua de l'alministración y úsase nos colexos y universidaes, la llingua caltiénse bien viva. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{interwiki|code=ml}} * [http://www.prd.kerala.gov.in/malayalaminner.htm Information on Malayalam language at Department of Public Relations, Government of Kerala] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101030022320/http://www.prd.kerala.gov.in/malayalaminner.htm |date=2010-10-30 }} * [http://www.unicode.org/charts/PDF/U0D00.pdf Unicode Code Chart for Malayalam (PDF Format)] * [http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=MJS Ethnologue report for Malayalam] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050312113401/http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=MJS |date=2005-03-12 }} * [https://web.archive.org/web/20210609201713/http://www.malayalamwords.com/ Malayalam Dictionary by Unicode] * [http://www.malayalamdictionary.com Malayalam Online Dictionary] * [https://web.archive.org/web/20090721031114/http://www.iit.edu/~laksvij/language/malayalam.html Romanised to Unicode Malayalam transliterator] {{Tradubot|Idioma malabar}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Idioma malayalam| ]] [[Categoría:Llingües aglutinantes]] [[Categoría:Wikipedia:Categoríes ensin enllaz commonscat en Wikidata|Malabar]] 52ng1jm69dd4vdszgmqldvy0zgfw3oi 0 94323 4379466 4354850 2025-06-25T16:19:25Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379466 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Alejandro González Iñárritu''' {{nym}} ye un [[cineasta]], [[guionista]], [[Productor de cine|productor]], [[llocutor]] y compositor [[Méxicu|mexicanu]], ganador de cuatro [[premios Óscar]]. Ye consideráu unu de los meyores cineastes anguaño. Iñarritu guarda una amistá colos direutores mexicanos [[Guillermo del Toro]] y [[Alfonso Cuarón]], xuntos son conocíos como "Los Tres Amigos del Cine", quien recibieron la reconocencia de la crítica gracies a los sos respeutivos trabayos. González Iñárritu ye'l primer cineasta mexicanu en llograr dos veces consecutives el premiu Óscar al [[Óscar al meyor direutor|Meyor direutor]] y el [[ Premiu del Sindicatu de Direutores a la meyor direición|Premiu del Sindicatu de Direutores]] (DGA). Tamién ye'l primeru en dirixir una cinta ganadora del premiu a la [[Óscar a la meyor película|Meyor película]] que da añalmente l'[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques]]. Amás, recibió'l premiu al [[Premiu del Festival de Cannes al meyor direutor|meyor direutor]] nel [[festival de Cannes]] (2006), pol so trabayu na cinta [[Babel (película)|Babel]]. Los sos seis llargumetraxes, ''[[Amores perros]]'' (2000), ''[[21 Grams]]'' (2003), ''[[Babel (película)|Babel]]'' (2006), ''[[Biutiful]]'' (2010) ''[[Birdman (película)|Birdman]]'' (2014) y ''[[The Revenant]]'' (2015) fueron aclamaos pola crítica a nivel mundial, toos ellos recibieron premios en festivales internacionales y nominaciones al Óscar en distintes categoríes. A lo llargo de la so carrera Iñarritu ganó 4 [[Globos d'oru]], 3 premios [[BAFTA]] y un premiu al Meyor Direutor del festival de Cannes. En 2015 ganó 3 [[premiu Óscar]] pola so película ''[[Birdman (película)|Birdman]]'': premiu al meyor direutor, meyor guión orixinal y meyor película. En 2016 ganó un [[premiu Óscar]] pola so película ''[[The Revenant]]'': al meyor direutor, convirtiéndose asina, nel primer mexicanu y el tercer cineasta en ganar dos [[premios Óscar]] de manera consecutiva, na categoría de meyor direutor nos postreros 60 años (Lo habíen consiguíu antes [[John Ford]] en 1940-1941 y [[Joseph L. Mankiewicz]] en 1949-1950). == Biografía == === Primeros años === Alejandro González Iñárritu nació'l 16 d'agostu de 1963 en [[Mexico, D.F.]], fíu de Luz María Iñárritu y Héctor González Gama.<ref>{{cita web |url=http://www.elsiglodetorreon.com.mx/noticia/1026907.1963-el mundu-recibe-a-alejandro-gonzalez-inarritu-internacional-cineasta-mexicanu.html|títulu=1963: El mundu recibe a Alejandro González Iñárritu, internacional cineasta mexicanu|editorial=El Siglo de Torreón|fecha=15 d'agostu de 2014|fechaaccesu=22 de febreru de 2015}}</ref> Cruciando'l [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]] y llaboriando nun barcu cargueru, primero a los 17 y dempués a los 19 años, González Iñárritu trabayó n'[[Europa]] y [[África]] en dos distintos periodos de la so vida. Atribúi a estes esperiencies la mayor influyencia nel so trabayu. Finalmente, les sos películes fueron allugaes nos llugares per onde viaxó.<ref>{{cita web|url=http://www.publimetro.com.mx/mujeres/recuento-de-el negru-alejandro-gonzalez-inarritu/mobt!4LAqgII8YmZLM/|títulu=Recuento de “El Negru”, Alejandro González Iñárritu|editorial=Publímetro|fecha=20 de febreru de 2015|fechaaccesu=22 de febreru de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url=https://elpais.com/elpais/2015/02/13/eps/1423840370_558313.html|títulu=Fórmula Iñárritu|editorial=[[El País]]|fecha=15 de febreru de 2015|fechaaccesu=22 de febreru de 2015|autor=Jan Martínez Ahrens}}</ref> === WFM === Dempués de los sos viaxes, el cineasta tornó a la [[Ciudá de Méxicu]] ya ingresó a la [[Universidá Iberoamericana|Univesidad Iberoamericana]], en 1985, González Iñárritu empezó la so carrera na estación mexicana de radio WFM y dos años más tarde dexa a un llau la carrera de comunicación pa dedicase de llenu a la práutica. En 1987, aportó al direutor d'esta estación de rock y música llétrica. A lo llargo de los próximos cinco años, el cineasta entrevista a estrelles mundiales de rock y tresmite conciertos de rock en direuto vía satélite. Por cinco años consecutivos, WFM convertir na estación númberu unu de la ciudá de Méxicu. De 1987 a 1989, compunxo la [[Música cinematográfica|música]] pa seis películes mexicanes. González Iñárritu considera que la música tuvo más influyencia nél de lo que tuvieron les películes. === Z Films === Nos años noventa, creó Z Films con Raúl Olvera en Méxicu cola cuenta d'empezar a escribir, producir y dirixir películes, curtios, audiovisuales, anuncios y programes de televisión. Con Z Films, González Iñárritu empezó a escribir, producir y dirixir curtiumetraxes y anuncios. Mientres la so esploración en televisión, González Iñárritu estudió direición de teatru mientres trés años col prestixosu dramaturgu y direutor de teatru polacu [[Ludwik Margules]] y con Judith Weston en Los Angeles. En 1995, González Iñárritu escribió y dirixó'l so primer pilotu de televisión, ''Detrás del dineru'', protagonizáu por [[Miguel Bosé]]. Z Films convertir nuna de les mayores compañíes de producción y más relevantes de Méxicu. Sofitó y fomentó el llanzamientu de siete nuevos direutores nel campu de la publicidá y el cine. === ''Amores perros'' === En 1999 el cineasta dirixó'l so primer llargumetraxe ''[[Amores perros]]'', escrita por [[Guillermo Arriaga Jordán|Guillermo Arriaga]]. ''Amores Perros'' esploró la sociedá mexicana de la capital cola perspeutiva de trés histories que s'enxareyen. En 2000, ''Amores perros'' estrenar nel [[Festival de Cannes]] y ganó'l gran premiu de la selmana de la crítica. Tamién foi la película que presentó al públicu a [[Gael García Bernal]], quien apaecería más tarde en '''Babel''' y ''Rudo y Cursi'', cinta producida por Iñarritu. ''Amores perros'' foi esi añu la película más premiada nos festivales de cine y foi nomada al [[Óscar a la meyor película estranxera|Óscar como Meyor Película Estranxera]]. === ''21 Gramos'' === Dempués del ésitu de ''[[Amores perros]]'', Iñárritu y Arriaga retomen la estructura d'hestories cruciaes d'Amores Perros nel segundu filme de Iñarritu, ''[[21 Grams]]''(2003), escrita de nuevu por [[Guillermo Arriaga Jordán|Guillermo Arriaga]]. ''21 Grams'' foi protagonizada por [[Sean Penn]], [[Benicio del Toro]] y [[Naomi Watts]]. La película foi escoyida pa competir pol [[Lleón d'Oru]] nel [[Festival de Venecia]], y [[Sean Penn]] ganó la [[Copa Volpi]] pal meyor actor. Benicio del Toro recibió una nominación al Óscar como [[Óscar al meyor actor de repartu|Meyor Actor de repartu]] y Naomi Watts foi nomada como [[Óscar a la meyor actriz|Meyor Actriz]]. === ''Babel'' === En 2005 González Iñárritu llanzó la so tercer película, ''[[Babel (película)|Babel]]'', la postrera de la so "triloxía de la muerte" (cintes que tienen temática similar y hestories coneutaes y non lliniales), escrita nuevamente por Guillermo Enraigona. Asitiada en 3 continentes, 4 países, y en 4 idiomes distintos, ''[[Babel (película)|Babel]]'' consiste en cuatro histories asitiaes en Marruecos, Méxicu, Estaos Xuníos, y Xapón. La película tuvo como protagonistes a les estrelles [[Brad Pitt]], [[Cate Blanchett]] y [[Gael García Bernal]], pero tamién presentó un repartu de nuevos actores como [[Adriana Barraza]], [[Rinko Kikuchi]] y trabayó tamién con una gran cantidá de non actores nes hestories de Marruecos y Xapón. La película compitió nel [[Festival de Cannes]] 2006 ónde González Iñárritu ganó'l premiu al [[Premiu del Festival de Cannes al meyor direutor|Meyor Direutor]] (''Prix de La Mise en Scene''), convirtiéndose nel primer direutor nacíu en Méxicu en ganar dichu reconocencia. ''[[Babel (película)|Babel]]'' foi estrenada nel payares de 2006 y recibió 7 nominaciones pa la Edición 79 de los [[79ᵘ Premiu Óscar|Premios de l'Academia]], incluyendo [[Óscar a la meyor película|Meyor Película]] y [[Óscar al meyor direutor|Meyor Direutor]]. Gustavo Santaolalla, el compositor del filme, recibió'l premiu de l'Academia a la [[Óscar a la meyor banda sonora|Meyor banda sonora]]. El 15 de xineru de 2007, la cinta ganó'l [[Globu d'Oru]] a la [[Globu d'Oru a la meyor película dramática|Meyor Película Dramática]]. González Iñarritu convertir nel primer cineasta mexicanu nomáu al Óscar como Meyor direutor y al premiu del [[Premios del Sindicatu de Direutores 2006|Sindicatu de Direutores]](DGA). Dempués de la so tercer collaboración, González Iñárritu y el so compañeru de redaición, [[Guillermo Arriaga Jordán|Guillermo Arriaga]], dixebráronse profesionalmente pa centrase nes sos visiones individuales y crecer como cineastes. === ''Biutiful'' === [[Ficheru:Alejandro González Iñárritu with a camera in production Cropped.jpg|260px|miniaturadeimagen|derecha|'''Alejandro González Iñárritu''' en 2008]] En 2008 y 2009 González Iñárritu escribió, dirixó y produció ''[[Biutiful]]'', protagonizada por [[Javier Bardem]]. El guión foi escritu por Alejandro González Iñárritu, Nicolás Giacobone y Armando Bo Jr estableciendo asina'l so nuevu equipu de collaboradores na escritura. La película presentar nel [[Festival de Cannes]] el 17 de mayu de 2011. [[Javier Bardem]] ganó'l premiu del Meyor Actor (compartíu con Elio Germano por ''La nostra vita'') en Cannes. ''Biutiful'' recibió nuevamente dos nominaciones al Óscar como Meyor Película Estranxera y una nominación al Óscar pa Meyor Actuación Masculina. ''Biutiful'' ye la segunda película en castellanu, idioma nativu de González Iñárritu, dende'l so debú, ''[[Amores perros]]''. Per segunda ocasión na so carrera, Alejandro González Iñárritu recibe una nominación al Óscar na categoría de [[Óscar a la meyor película estranxera|Meyor Película d'Idioma Estranxeru]] y per primer vegada un actor nuna película n'idioma español ye nomáu al Óscar como Meyor Actor. === ''Birdman'' === Mientres la primavera del 2013 González Iñárritu rodó en Nueva York la so quinta película titulada ''Birdman or the unexpected virtue of ignorance''. ''[[Birdman (película)|Birdman]]'' foi filmada na ciudá de [[Nueva York]] mientres la primavera de 2013 con un presupuestu de 16.5 millones de [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólares]], financiada conxuntamente por [[New Regency]] y [[Fox Searchlight Pictures]]. Foi estrenada n'agostu de 2014 mientres el [[Festival Internacional de Cine de Venecia]]. Foi aclamada pola crítica, con especial atención a l'actuación del repartu y a la fotografía, ye considerada una de les meyores películes del 2014, amás recibió múltiples premios y nominaciones. Ta escrita pol mesmu González Iñárritu, Nicolás Giacobone, Armando Bo Jr y Alexander Dinelaris. La película ta protagonizada por [[Michael Keaton]], [[Naomi Watts]], [[Edward Norton]], [[Emma Stone]], [[Zach Galifianakis]], y [[Andrea Riseborough]]. ''[[Birdman (película)|Birdman]]'' estrenar nos Estaos Xuníos el 17 d'ochobre de 2014. Ganó los premios Óscar a [[Óscar al meyor direutor|Meyor direutor]], [[Óscar al meyor guión orixinal|Meyor guión orixinal]], [[Óscar a la meyor fotografía|Meyor fotografía]]<ref>{{cita publicación |nome=Rocío|apellíos=Ayuso|títulu=Los páxaros de 'Birdman' facer col Oscar|url=https://cultura.elpais.com/cultura/2015/02/23/actualidad/1424650515_324079.html|periódicu=[[El País]]|fecha=23 de febreru de 2015|fechaaccesu=23 de febreru de 2015}}</ref> y [[Óscar a la meyor película|Meyor película]], convirtiéndose na segunda película dirixida por un mexicanu en ganar esti últimu premiu. Recaldó más de 98 millones de dólares, lo que la convierte nuna de les películes más importantes del añu 2014. El cineasta mexicanu non solo trabayó con un nuevu equipu de collaboradores sinón que tamién esploró un nuevu xéneru, yá que Birdman ye la so primer esploración na comedia negra. === ''The Revenant'' === Tamién dirixó, produció y escribió'l guión xunto con Mark L. Smith de ''[[The Revenant]]''. La película estrenada n'avientu de 2015 ta basada na novela del mesmu títulu de Michael Punke y ye protagonizada por [[Leonardo DiCaprio]] y [[Tom Hardy]]. El rodaxe empecipió n'ochobre de 2014, rematando en xunu de 2015. En xineru de 2016 gana trés [[Premiu Globu d'Oru]]: meyor direutor, meyor actor (Leonardo DiCaprio) y meyor película dramática. El 14 del mesmu mes la película recibe 12 nominaciones al Óscar incluyíes les categoríes de meyor direición, meyor película, meyor actor y meyor actor de repartu, consideraes categoríes de más peso dientro de los premios de l'Academia d'artes y cinematografía. Na ceremonia d'entregues del Óscar Alejandro González Iñárritu entró al selectu grupu de direutores que ganaron el premiu a meyor direutor en dos años consecutivos. Fechu que se repite depués de 66 años. Na entrega de los premios Óscar 2016 llevóse nuevamente la naguada estauína como meyor direutor d'esta cinta. == Curtiumetraxes == Dende 2001 a 2011, González Iñárritu dirixó siete curtiumetraxes. En 2001 el cineasta dirixó un segmentu de la película d'once minutos y nueve segundos pa ''11.09.01'', que se compón de dellos curtiumetraxes qu'esquicen los efeutos de los ataques terroristes del 9/11 dende distintos puntos de vista de tol mundu y cola participación de 11 prestigiados direutores mundiales. En 2007 González Iñárritu escribió y dirixó ''Anna'' el cual proyeutóse nel [[Festival de Cannes]] de 2007 en ''[[Chacun son cinema]]''. Como parte del aniversariu 60ᵘ del festival, ''[[Chacun son cinema]]'' ye una serie de curtiumetraxes realizaos por 33 destacaos cineastes de tol mundu. En 2012 el cineasta fixo'l curtiumetraxe esperimental ''Naran Ja: One Act Orange Dance'', inspiráu en L.A Dance Project a cargu del [[coreógrafu]] francés [[Benjamin Millepied]]. == Anuncios publicitarios == En 2001 y 2002 González Iñárritu dirixó ''Powder Keg'', un episodiu pa la serie de cine publicitariu [[BMW]] ''The Hire'', protagonizada por [[Clive Owen]] y la cual llogró'l [[Lleón d'Oru]] del [[Festival de Cannes]] como la meyor campaña publicitaria d'esi añu. En 2010 el cineasta dirixó ''Write the Future'', un anunciu de fútbol pa [[Nike]] antes de la copa mundial de [[FIFA]]. Nuevamente ''Write the Future'' ganó'l premiu de Grand Prix nel festival de publicidá Cannes Lions. En 2012 González Iñárritu dirixó l'anunciu ''Best Job'' de [[Procter & Gamble]] pa los [[Xuegos Olímpicos de 2012]]. Ganó l'Emmy al Meyor Anunciu Primetime de los Premios de Creative Arts Emmy y terminó en segundu llugar nel [[Festival de Cannes]]. == Filmografía == === Cine === {| align="center" class="wikitable sortable" |- !Añu !Títulu !Papel !Nota |- |2000||''[[Amores perros]]''||Direutor, Productor|| |- |2002||''[[11'09"01 - September 11]]''||Direutor, [[Guionista]]|| |- |2003||''[[21 Grams]]''||Direutor, Productor|| |- |2006||''[[Babel (película)|Babel]]''||Direutor, Productor|| |- |2007||''[[Chacun son cinéma]]'' (segmentu "Anna")||Direutor|| |- |2010||''[[Biutiful]]''||Direutor, Productor, [[Guionista]]|| |- |2014||''[[Birdman (película)|Birdman or (The Unexpected Virtue of Ignorance)]]''||Direutor, Productor, [[Guionista]]|| |- |2015||''[[The Revenant]]''||Direutor, Productor, [[Guionista]]|| |} === Televisión === {| align="center" class="wikitable sortable" |- !Títulu !Añu !Nota |- |1995||''[[Detrás del dineru]]''||Película de tv |- |} == Premios y nominaciones == ;Premiu Óscar {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |-Nomáu |- |rowspan="2"|2015||[[Óscar a la meyor película|Meyor película]]||rowspan="2"|''[[The Revenant]]''||{{celda|Nomáu}} |- |[[Óscar al meyor direutor|Meyor direutor]]||{{celda|Ganador}} |- |rowspan="3"|2014||[[Óscar a la meyor película|Meyor película]]||rowspan="3"|''[[Birdman (película)|Birdman or (The Unexpected Virtue of Ignorance)]]''|| {{celda|Ganador}} |- |[[Óscar al meyor direutor|Meyor direutor]]|| {{celda|Ganador}} |- |[[Óscar al meyor guión orixinal|Meyor guión orixinal]]|| {{celda|Ganador}} |- |2010|| [[Óscar a la meyor película estranxera|Meyor película estranxera]]||''[[Biutiful]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |rowspan="2"|2006||[[Óscar a la meyor película|Meyor película]]||rowspan="2"|''[[Babel (película)|Babel]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |[[Óscar al meyor direutor|Meyor direutor]]|| {{celda|Nomáu}} |- |2001||[[Óscar a la meyor película estranxera|Meyor película estranxera]]||''[[Amores perros]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |} ;Premiu Globu d'Oru {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |rowspan="2"|2016||[[Globu d'Oru a la meyor película - Drama|Meyor película - Drama]]||rowspan="2"|''[[The Revenant]]''|| {{celda|Ganador}} |- |[[Globu d'Oru al meyor direutor|Meyor direutor]]|| {{celda|Ganador}} |- |rowspan="3"|2014||[[Globu d'Oru a la meyor película - Comedia o musical|Meyor película - Comedia o musical]]||rowspan="3"|''[[Birdman (película)|Birdman or (The Unexpected Virtue of Ignorance)]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |[[Globu d'Oru al meyor direutor|Meyor direutor]]|| {{celda|Nomáu}} |- |[[Globu d'Oru al meyor guión|Meyor guión]]|| {{celda|Ganador}} |- |2010||[[Globu d'Oru a la meyor película en llingua non inglesa|Meyor película estranxera]]||''[[Biutiful]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |rowspan="2"|2006||[[Globu d'Oru a la meyor película - Drama|Meyor película - Drama]]||rowspan="2"|''[[Babel (película)|Babel]]''|| {{celda|Ganador}} |- |[[Globu d'Oru al meyor direutor|Meyor direutor]]|| {{celda|Nomáu}} |- |} ;Premios BAFTA {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |rowspan="2"|2015||[[BAFTA a la meyor película|Meyor película]]||rowspan="2"|''[[The Revenant]]''||{{celda|Ganador}} |- |[[BAFTA al meyor direutor|Meyor direutor]]||{{celda|Ganador}} |- |rowspan="3"|2014||[[BAFTA a la meyor película|Meyor película]]||rowspan="3"|''[[Birdman (película)|Birdman or (The Unexpected Virtue of Ignorance)]]''||{{celda|Nomáu}} |- |[[BAFTA al meyor direutor|Meyor direutor]]||{{celda|Nomáu}} |- |[[BAFTA al meyor guión orixinal|Meyor guión orixinal]]||{{celda|Nomáu}} |- |2010||[[BAFTA a la meyor película de fala non inglesa|Meyor película de fala non inglesa]]||''[[Biutiful]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |rowspan="2"|2006||[[BAFTA a la meyor película|Meyor película]]||rowspan="2"|''[[Babel (película)|Babel]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |[[BAFTA al meyor direutor|Meyor direutor]]|| {{celda|Ganador}} |- |2001||[[BAFTA a la meyor película de fala non inglesa|Meyor película de fala non inglesa]]||''[[Amores perros]]''|| {{celda|Ganador}} |- |} ;Festival de Cannes {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |2006||[[Premiu del Festival de Cannes al meyor direutor|Meyor direutor]]||''[[Babel (película)|Babel]]''|| {{celda|Ganador}} |- |} ;Festival Internacional de Cine de Venecia {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |2003||[[Lleón d'Oru]]||''[[21 Grams]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |} ;Festival Internacional de Cine de Tokiu {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- |2000||[[Tokyo International Film Festival|Tokyo Sakura Grand Prix]]||''[[Amores Perros]]''|| {{celda|Ganador}} |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * {{IMDb nome|0327944}} * [http://www.allmovie.com/artist/p297411 Alejandro González Iñárritu] en [[AllMovie]]. * [http://www.rottentomatoes.com/celebrity/alejandro_gonzalez_inniaritu Alejandro González Iñárritu] en [[Rotten Tomatoes]]. {{NF|1963||Gonzalez Inzarritu, Alejandro}} {{Tradubot|Alejandro González Iñárritu}} [[Categoría:Direutores de cine de Méxicu]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor direición]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar al meyor guión orixinal]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor película]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru al meyor direutor]] [[Categoría:Ganadores del premiu BAFTA]] [[Categoría:Mexicanos ganadores del premiu Óscar]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] [[Categoría:Persones de Ciudá de Méxicu]] i48p9sb08l1q9ca4zzpndstquxxyjoa 0 94327 4379470 4020503 2025-06-25T16:20:33Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379470 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Denis Villeneuve''' {{nym}} ye un [[guionista]] y [[direutor de cine]] canadiense. Foi nomáu a un [[premiu Óscar]] na categoría de meyor direición pola so película ''[[La llegada|Arrival]]'' (2016), y ganó trés [[premios Genie]] como meyor direutor, polos sos llargumetraxes ''[[Maelström (película)|Maelström]]'' (2000), ''[[Polytechnique]]'' (2009) y ''[[Incendies (película)|Incendies]]'' (2010). La película ''Incendies'' foi nomada amás a un Óscar na categoría de [[Óscar a la meyor película de fala non inglesa|meyor película de fala non inglesa]]. Internacionalmente, ye conocíu por haber dirixíu les cintes ''[[Prisoners (película)|Prisoners]]'', ''[[Sicariu (película de 2015)|Sicariu]]'', ''[[La llegada|Arrival]]'' y ''[[Blade Runner 2049]]''. == Biografía == Villeneuve nació en [[Trois-Rivières (Quebec)|Trois-Rivières]], [[Quebec]], y estudió cine na [[Universidá de Quebec en Montreal]].<ref>{{cita web |títulu=Denis Villeneuve |url=http://www.africafilms.tv/en/personnes/1225?PHPSESSID=dtdvn3o1igrfos01ghsba3gr33 |obra=AfricaFilms.tv |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de febreru de 2014}}</ref> Empecipió la so carrera a empiezos de los años 1990, trabayando para [[Radio-Canada]] nel programa de televisión ''[[La course destination monde]]''. El so próximu trabayu, el curtiumetraxe ''[[REW-FFWD]]'' (1994), llogró un premiu del xuráu nel [[Festival Internacional de Cine de Locarno]].<ref name=tiff>{{cita web |títulu=Denis Villeneuve |url=http://tiff.net/CANADIANFILMENCYCLOPEDIA/content/bios/denis-villeneuve |obra=Canadian Film Encyclopedia |idioma=inglés |autor=McIntosh, Andrew |fechaaccesu=24 de febreru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140301192601/http://tiff.net/CANADIANFILMENCYCLOPEDIA/content/bios/denis-villeneuve |fechaarchivu=1 de marzu de 2014 }}</ref> En 1996 participó na película ''[[Cosmos (película)|Cosmos]]'', dirixendo'l segmentu "Technétium, -y". El so primer llargumetraxe, ''[[Un 32 août sur terre]]'' (1998), tuvo como protagonistes a los actores [[Pascale Bussières]] y [[Alexis Martin]]. La cinta foi escoyida pa ser exhibida na seición Un Certain Regard del [[Festival de Cannes]]. Amás, foi escoyida per Canadá como la so candidata pa la categoría de [[Óscar a la meyor película estranxera|meyor película estranxera]] nos [[premiu Óscar]], pero nun quedó ente les nomaes.<ref name=tiff/> La so siguiente película, ''[[Maelström (película)|Maelström]]'' (2000), foi amosada en dellos festivales de cine, incluyendo los de [[Festival Internacional de Cine de Toronto|Toronto]], [[Festival Internacional de Cine de Montreal|Montreal]], [[Festival de Cine de Sundance|Sundance]] y [[Festival Internacional de Cine de Berlín|Berlín]].<ref>{{cita web |títulu=Maelström (2000) - Release info |url=https://www.imdb.com/title/tt0220627/releaseinfo |obra=IMDb |idioma=inglés |fechaaccesu=25 de febreru de 2014}}</ref> La cinta llogró un premiu especial del xuráu nel de Toronto, el premiu a la meyor película canadiense nel de Montreal, y recibió cinco [[premios Genie]], ente ellos meyor película, meyor direutor, meyor guión y meyor actriz ([[Marie-Josée Croze]]).<ref>{{cita web |títulu=Maelström (2000) - Awards |url=https://www.imdb.com/title/tt0220627/awards |obra=IMDb |idioma=inglés |fechaaccesu=25 de febreru de 2014}}</ref> Los próximos trabayos de Villeneuve fueron los curtiumetraxes ''[[120 Seconds to Get Elected]]'' (2006) y ''[[Next Floor]]'' (2008). En 2009 estrenó ''[[Polytechnique (película)|Polytechnique]]'', una película basada na [[Masacre de la Escuela Politéunica de Montreal]]. Tuvo protagonizada por [[Maxim Gaudette]], [[Sébastien Huberdeau]] y [[Karine Vanasse]]. El filme foi reconocíu como la meyor película canadiense nel festival de Toronto, ente que nos premios Genie ganó nes categoríes de meyor película, meyor direutor, meyor guión orixinal, meyor actriz (Karine Vanasse) y meyor actor de repartu (Maxim Gaudette), ente otres.<ref>{{cita web |títulu=Polytechnique (2009) - Awards |url=https://www.imdb.com/title/tt1194238/awards |obra=IMDb |idioma=inglés |fechaaccesu=25 de febreru de 2014}}</ref> El so siguiente proyeutu, ''[[Incendies (película)|Incendies]]'' (2010), foi una adautación de obrar teatru homónima de [[Wajdi Mouawad]]. Tuvo protagonizada por [[Lubna Azabal]], [[Mélissa Désormeaux-Poulin]], [[Maxim Gaudette]] y [[Rémy Girard]]. La cinta foi nomada a un premiu Óscar na categoría de meyor película estranxera y a un [[premios BAFTA|premiu BAFTA]] na categoría de [[BAFTA a la meyor película de fala non inglesa|meyor película de fala non inglesa]].<ref>{{cita web |títulu=Incendies (2010) - Awards |url=https://www.imdb.com/title/tt1255953/awards |obra=IMDb |idioma=inglés |fechaaccesu=25 de febreru de 2014}}</ref> Tres años dempués, el direutor debutó en [[Hollywood]] cola cinta ''[[Prisoners (película)|Prisoners]]'' (2013), que'l so repartu cuntó cola participación de [[Hugh Jackman]], [[Jake Gyllenhaal]], [[Viola Davis]], [[Maria Bello]], [[Terrence Howard]], [[Melissa Leo]] y [[Paul Dano]]. La cinta foi nomada a un premiu Óscar na categoría de meyor fotografía, pol trabayu de [[Roger Deakins]]. Esi mesmu añu, Villeneuve estrenó la película ''[[Enemy (película)|Enemy]]'' nel festival de cine de Toronto. La hestoria, basada parcialmente na novela ''[[L'home duplicáu]]'' de [[José Saramago]], ye protagonizada por [[Jake Gyllenhaal]], [[Mélanie Laurent]], [[Sarah Gadon]] y [[Isabella Rossellini]]. [[Ficheru:Cannes 2015 24.jpg|thumb|[[Josh Brolin]], [[Emily Blunt]], Denis Villeneuve y [[Benicio del Toro]] nel [[Festival de Cannes]] de 2015 pa la presentación de ''[[Sicariu (película de 2015)|Sicariu]]''.]] La so siguiente película, ''[[Sicariu (película de 2015)|Sicariu]]'', ta protagonizada por [[Emily Blunt]], [[Josh Brolin]] y [[Benicio del Toro]], y xira en redol a una operación de la CIA por atrapar al líder d'un cartelu de droga. La cinta foi escoyida pa participar na competición oficial del [[Festival de Cannes]] de 2015.<ref>{{cita web |títulu=Film by Quebec's Denis Villeneuve in the running as Cannes unveils lineup |url=http://www.theglobeandmail.com/arts/awards-and-festivals/film-awards/filme-by-quebecs-denis-villeneuve-in-the-running-as-cannes-unveils-lineup/article23983488/ |obra=The Globe and Mail |fecha=16 d'abril de 2015 |idioma=inglés |fechaaccesu=17 d'abril de 2015}}</ref> La película foi nomada a tres premios Óscar, nes categoríes de meyor edición de soníu, meyor banda sonora orixinal y meyor fotografía.<ref>{{cita web |títulu=Sicariu - Awards |url=https://www.imdb.com/title/tt3397884/awards |obra=IMDb |idioma=inglés |fechaaccesu=26 de payares de 2016}}</ref> Al añu siguiente estrenó'l llargumetraxe de ciencia ficción ''[[La llegada|Arrival]]'', una adautación de la novela curtia ''[[La hestoria de la to vida|Story of your Life]]'' de [[Ted Chiang]]. La cinta ye protagonizada por [[Amy Adams]], quien interpreta a una llingüista encargada de comunicase con unos estraterrestres qu'acaben de llegar a la Tierra. Cuenta amás coles actuaciones de [[Jeremy Renner]] y [[Forest Whitaker]]. Villeneuve foi escoyíu pa dirixir la secuela de ''[[Blade Runner]]'' (1982) de [[Ridley Scott]],<ref name="Blade Runner 2049">{{cita web |títulu='Blade Runner' Sequel Has Found Its Direutor! |url=http://bloody-disgusting.com/news/3333894/blade-runner-sequel-found-direutor/ |obra=Bloody Disgusting |fecha=26 de febreru de 2015 |fechaaccesu=17 d'abril de 2015}}</ref> titulada ''[[Blade Runner 2049]]''. Amás de [[Harrison Ford]], que volvió interpretar a [[Rick Deckard]], el repartu de la película inclúi a [[Ryan Gosling]], [[Robin Wright]], [[Dave Bautista]], [[Sylvia Hoeks]], [[Ana de Armas]], [[Carla Juri]], [[David Dastmalchian]], [[Barkhad Abdi]], [[Lennie James]] y [[Jared Leto]]. El so estrenu oficial foi'l 6 d'ochobre de 2017. === Futuros proyeutos === Según informó ''[[Variety]]'' a finales d'avientu de 2016, [[Legendary Entertainment|Legendary Pictures]] atópase en negociaciones con Villeneuve pa dirixir una nueva versión d'otru clásicu de la [[ciencia ficción]], ''[[Dune]]'', n'adquiriendo los derechos d'aquella película.<ref>{{cita publicación |apellíu= |nome= |enllaceautor= |añu= |títulu= El direutor de "La llegada" encargar del reboot de "Dune"|publicación= IGN |volume= |númberu= |páxina= |ubicación= |editorial= |issn= |url=http://es.ign.com/dune-theater/112536/news/el direutor-de-la llegada-se-encargaria-del-reboot-de-dune |fechaaccesu=22 d'avientu de 2016}}</ref> El 1 de febreru de 2017, [[Brian Herbert]], el fíu de [[Frank Herbert]], autor de la novela orixinal, confirmó vía Twitter que Denis Villeneuve va faese cargu de la nueva adautación cinematográfica del universu de ''Dune'', que la so plasmación va ser nun formatu cinematográficu de saga como ''[[Triloxía cinematográfica d'El Señor de los Aniellos|El Señor de los Aniellos]]''.<ref name="Dune">{{cita publicación |apellíu= |nome= |enllaceautor= |añu= |títulu= Denis Villeneuve va dirixir una nueva adautación de 'Dune'|publicación= El País|volume= |númberu= |páxina= |ubicación= |editorial= |issn= |url=https://cultura.elpais.com/cultura/2017/02/01/actualidad/1485955580_493619.html|fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref> El so guionista va ser [[Eric Roth]].<ref>{{cita publicación |apellíu= |nome= |enllaceautor= |añu= 5 d'abril de 2017|títulu= 'Dune': Eric Roth va escribir el guión del 'reboot' empobináu por Denis Villeneuve|publicación= |volumen= |número= |páxina= |allugamientu= |editorial=sensacine.com |issn= |url=http://www.sensacine.com/noticias/cine/noticia-18555639/|fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref> El 19 de xunu de 2017, el periodista Alexander Dunerfors de ''Moviezine'' informó que'l cineasta tendría pendientes dos llargumetraxes:<ref>{{cita publicación |apellíu=Heredia |nome=Sara |enllaceautor= |añu= 27 de xunetu de 2017|títulu= La próxima película de Denis Villeneuve podría ser 'Dune' o l'adautación de 'The Son' de Jo Nesbø|publicación= |volumen= |número= |páxina= |allugamientu= |editorial=sensacine.com |issn= |url=http://www.sensacine.com/noticias/cine/noticia-18558640/|fechaaccesu=31 de xunetu de 2017}}</ref> {{Cita|Denis Villeneuve díxome que'l so próximu [trabayu] va ser afaer ''The Son'' de [[Jo Nesbø]] o ''[[Dune]]'' de [[Frank Herbert]]. Dambos guiones tán na so fase inicial.|}} El 28 de setiembre, y según informó ''Variety'', Villeneuve taría en negociaciones pa dirixir una biografía fílmica de [[Cleopatra]].<ref>{{cita publicación |apellíu=Rodríguez |nome=Jose A. |enllaceautor= |añu= 28 de setiembre de 2017|títulu= Denis Villeneuve podría dirixir ''Cleopatra'' |publicación= |volumen= |número= |páxina= |allugamientu= |editorial=IGN |issn= |url=http://es.ign.com/cleopatra/123896/news/denis-villeneuve-podria-dirixir-cleopatra|fechaaccesu=28 de setiembre de 2017}}</ref> == Filmografía == [[Ficheru:Denis Villeneuve, 2013.jpg|thumb|Denis nel [[Festival Internacional de Cine de Toronto]] de 2013.]] {| {{tablaguapa}} |- ! colspan="4" | [[direutor de cine|Direutor]] |- ! Añu !Títulu !Notes |- | 1994 | ''[[REW-FFWD]]'' | Curtiumetraxe |- | 1996 | ''[[Cosmos (película de 1996)|Cosmos]]'' | Segmentu "Technétium, -y" |- | 1998 | ''[[Un 32 août sur terre]]'' | |- | 2000 | ''[[Maelström (película)|Maelström]]'' | |- | 2006 | ''[[120 Seconds to Get Elected]]'' | Curtiumetraxe |- | 2008 | ''[[Next Floor]]'' | Curtiumetraxe |- | 2009 | ''[[Polytechnique (película)|Polytechnique]]'' | |- | 2010 | ''[[Incendies (película)|Incendies]]'' | |- | 2013 | ''[[Prisoners (película)|Prisoners]]'' | |- | 2013 | ''[[Enemy (película de 2013)|Enemy]]'' | |- | 2015 | ''[[Sicariu (película de 2015)|Sicariu]]'' | |- | 2016 | ''[[La llegada|Arrival]]'' | |- | 2017 | ''[[Blade Runner 2049]]''<ref name="Blade Runner 2049" /> | |} == Premios == {| class="wikitable sortable" |- ! Añu !Premiu !Categoría !Película !Resultáu |- | rowspan=9 | 2011 | [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] | [[Óscar a la meyor película de fala non inglesa]] | rowspan=10 style="text-align:center" | ''[[Incendies (película)|Incendies]]'' | {{celda|nomáu}} |- | Atlantic Film Festival | Meyor película canadiense | {{celda|ganador}} |- | rowspan=2 | Genie Awards | Meyor direición | {{celda|ganador}} |- | Meyor guión adautáu | {{celda|ganador}} |- | rowspan=2 | Jutra Awards | Meyor direición | {{celda|ganador}} |- | Meyor guión | {{celda|ganador}} |- | [[Festival Internacional de Cine de Toronto]] | Meyor película canadiense | {{celda|ganador}} |- | Vancouver Film Critics Circle | Meyor direutor d'una película canadiense | {{celda|ganador}} |- | [[Festival Internacional de Cine de Vancouver]] | Meyor película canadiense | {{celda|ganador}} |- | 2012 | [[Premios BAFTA]] | [[BAFTA a la meyor película de fala non inglesa]] | {{celda|nomáu}} |- | rowspan=2 | 2013 | [[National Board of Review]] | [[National Board of Review a les 10 Películes más Destacaes]] | rowspan=4 style="text-align:center" | ''[[Prisoners (película)|Prisoners]]'' | {{celda|ganador}} |- | [[Festival Internacional de Cine de Toronto]] | Premios escoyíos pol públicu celda|draw|Tercer puestu}} |- | rowspan=5 | 2014 | [[People's Choice Awards]] | Película dramática favorita |{{celda|nomáu}} |- | [[Premios Empire]] | Meyor película de suspense | {{celda|nomáu}} |- | Abu Dhabi Film Festival | Meyor narrativa |rowspan=5 style="text-align:center"| ''[[Enemy (película de 2013)|Enemy]]'' | {{celda|nomáu}} |- | Canadian Screen Awards | Meyor direutor | {{celda|ganador}} |- | Directors Guild of Canada | Largometraje | {{celda|ganador}} |- | rowspan=6 | 2015 | Jutra Awards | Meyor direutor | {{celda|nomáu}} |- | Vancouver Film Critics Circle | Meyor direutor d'una película canadiense | {{celda|ganador}} |- | [[National Board of Review]] | [[National Board of Review a les 10 Películes más Destacaes]] | rowspan=5 style="text-align:center" | ''[[Sicariu (película de 2015)|Sicariu]]'' | {{celda|ganador}} |- | [[Festival de Cannes]] | [[Palma d'Oru]] | {{celda|nomáu}} |- | [[Asociación de Críticos de Cine de Dallas-Fort Worth]] | Meyor direutor | {{celda|draw|Quintu puestu}} |- | [[Sociedá de Críticos de Cine en Llinia]] | Meyor direutor | {{celda|nomáu}} |- | rowspan=12 | 2016 | [[Premios Satellite]] | Meyor película | {{celda|nomáu}} |- | [[Alianza de Muyeres Periodistes de Cine]] | Meyor direutor | rowspan="19" style="text-align:center" | ''[[La llegada]]'' | {{celda|nomáu}} |- | [[Asociación de Críticos de Cine d'Austin]] | Meyor direutor | {{celda|nomáu}} |- | [[Premios de la Crítica Cinematográfica]] | [[Premiu de la Crítica Cinematográfica al meyor direutor]] | {{celda|nomáu}} |- | [[Asociación de Críticos de Cine de Dallas-Fort Worth]] | Meyor direutor | {{celda|draw|Quintu puestu}} |- | IndieWire Critics Poll | Meyor direutor | {{celda|draw|Séptimu puestu}} |- | San Francisco Film Critics Circle | Meyor direutor | {{celda|nomáu}} |- | St. Louis Gateway Film Critics Association | Meyor direutor | {{celda|draw|Segundu puestu}} |- | Vancouver Film Critics Circle | Meyor direutor | {{celda|nomáu}} |- | rowspan=2 | [[Festival Internacional de Cine de Venecia]] | Future Film Festival Digital Award | {{celda|ganador}} |- | [[Lleón d'Oru]] | {{celda|nomáu}} |- | Washington D.C. Area Film Critics Association | Meyor direutor | {{celda|nomáu}} |- | rowspan="8" | 2017 | AACTA International Awards | Meyor direición | {{celda|nomáu}} |- | [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] | [[Óscar al meyor direutor]] | {{celda|nomáu}} |- | [[Premios BAFTA]] | [[BAFTA al meyor direutor]] | {{celda|nomáu}} |- | [[Asociación de Críticos de Cine de Denver]] | Meyor direutor | {{celda|nomáu}} |- | [[Premios del Sindicatu de Direutores]] | [[Premiu del Sindicatu de Direutores a la meyor direición]] | {{celda|nomáu}} |- | Houston Film Critics Society | Meyor direutor | {{celda|nomáu}} |- | [[Sociedá de Críticos de Cine en Llinia]] | Meyor direutor | {{celda|nomáu}} |- | [[Premiu Hugo]] | [[Hugo a la meyor representación dramática|Meyor representación dramática]] | {{celda|ganador}} |- |} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Commonscat}} {{NF|1967||Villeneuve, Denis}} {{Tradubot|Denis Villeneuve}} [[Categoría:Guionistes de Canadá]] [[Categoría:Candidatos al premiu Óscar a la meyor direición]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] 9y7c2nlveym8zy2vxjucsoeg0apqolq 0 94375 4379478 4108553 2025-06-25T16:22:27Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379478 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Glynis Johns}} {{persona}} '''Glynis Margaret Payne Johns''' {{nym}}, más conocida como '''Glynis Johns''', foi una actriz y cantante [[Reinu Xuníu|británica]]. Los sos papeles más conocíos inclúin el de Winifred Banks en ''[[Mary Poppins (película)|Mary Poppins]]'' (1964) de [[Walt Disney]] y el de Desiree Armfeldt nel musical de [[Circuitu de Broadway|Broadway]] ''[[A Little Night Music]]'' (1973), pol cual ganó un [[Premiu Tony]] como meyor actriz. Nesti últimu papel, cantó «[[Send in the Clowns]]», un cantar espresamente compuestu pa ella por [[Stephen Sondheim]].<ref>(n'inglés) [http://www.nytimes.com/2003/03/11/theater/send-in-the-sondheim-city-opera-aliques-night-music-as-composer-dotes.html «Send In the Sondheim; City Opera Aliques 'Night Music,' as Composer Dotes.»] ''[[The New York Times]]''. Consultáu'l 14 de setiembre de 2014.</ref> Na década de 1950, foi considerada un [[símbolu sexual]] del cine.<ref>Cooke, Ken. (n'inglés) [https://books.google.com/books?id=cjUfFlKGXGMC&pg=PA73 ''History of the Percy Jackson Grammar School: Adwick--y-street, Doncaster, Yorkshire, 1939-1968: Recollections of Schooldays of the 1940s, 1950s & 1960s'', páx. 73. Troubador Publishing Ltd. isbn=978-1-905886-78-4.] En Google Books. Consultáu'l 14 de setiembre de 2014.</ref> A empiezos de los años 1960, actuó en delles series televisives estauxunidenses, incluyendo ''[[The Roaring 20s]]'' (1961) para [[American Broadcasting Company|ABC]]/[[Warner Brothers]],<ref>(n'inglés) [https://www.imdb.com/title/tt0758638/ "Kitty Goes West", ''The Roaring 20s'', October 14, 1961.] [[Internet Movie Data Base]]. Consultáu'l 14 de setiembre de 2014.</ref> y, en participando na ''[[The Lloyd Bridges Show]]'' (1962-1963) para [[CBS]], en 1963 Johns protagonizó, xunto con [[Keith Andes]], la so propia serie pa CBS, ''[[Glynis]]''. De 1988 a 1989, Johns protagonizó, xunto con [[Alan Young]], [[Phyllis Newman]] y [[Paul Dooley]], la serie ''Coming of Age'' (CBS). == Filmografía == {{llista de columnes|2| * ''[[Murder in the Family]]'' (1938) * ''[[South Riding (filme)|South Riding]]'' (1938) * ''[[Prison Without Bars]]'' (1938) * ''[[On the Night of the Fire]]'' (1939) * ''[[Under Your Hat]]'' (1940) * ''[[The Briggs Family]]'' (1940) * ''[[The Thief of Bagdag (película de 1940)|The Thief of Bagdag]]'' (1940) (uncredited) * ''[[The Prime Minister (filme)|The Prime Minister]]'' (1941) (uncredited) * ''[[49th Parallel]]'' (1941) * ''[[The Adventures of Tartu]]'' (1943) * ''[[The Halfway House]]'' (1944) * ''[[Perfect Strangers (película de 1945)|Perfect Strangers]]'' (1945) * ''[[This Man Is Mine (película de 1946)|This Man Is Mine]]'' (1946) * ''[[Frieda (filme)|Frieda]]'' (1947) * ''[[An Ideal Husband (película de 1947)|An Ideal Husband]]'' (1947) * ''[[Third Time Lucky (película de 1949)|Third Time Lucky]]'' (1948) * ''[[Miranda (película de 1948)|Miranda]]'' (1948) * ''[[Dear Mr. Prohack]]'' (1949) * ''[[The Blue Lamp]]'' (1950) * ''[[State Secret]]'' (''The Great Manhunt'' en EE. XX.) (1950) - con [[Douglas Fairbanks Jr.]] y [[Jack Hawkins]]<ref>(n'inglés) [http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/52632 Ficha.] [[BFI]]. Consultáu'l 14 de setiembre de 2014.</ref> * ''[[Flesh & Blood (película de 1951)|Flesh & Blood]]'' (1951) * ''[[Non Highway in the Sky|Non Highway]]'' (''Non Highway in the Sky'' en EE. XX.) (1951) * ''[[The Magic Box]]'' (1951) * ''[[Appointment with Venus]]'' (1951) * ''[[Encore]]'' (1951) * ''[[The Card]]'' (1952) * ''[[The Sword and the Rose]]'' (1953) * ''[[Rob Roy, the Highland Rogue]]'' (1953) * ''[[Personal Affair]]'' (1953) * ''[[The Weak and the Wicked]]'' (1954) * ''The Seekers'' (1954) * ''[[The Beachcomber]]'' (1954) * ''[[Mad About Men]]'' (1954) * ''[[Josephine and Men]]'' (1955) * ''[[The Court Jester]]'' (1956) * ''[[Loser Takes All (filme)|Loser Takes All]]'' (1956) * ''[[Around the World in Eighty Days (película de 1956)|Around the World in Eighty Days]]'' (1956) * ''[[All Mine to Give]]'' (1957) * ''[[Another Time, Another Place]]'' (1958) * ''Last of the Few'' (1959) * ''[[Shake Hands with the Devil]]'' (1959) * ''[[The Spider's Web (película de 1960)|The Spider's Web]]'' (1960) * ''[[The Sundowners]]'' (1960) - protagonizada por [[Deborah Kerr]], [[Robert Mitchum]] y [[Peter Ustinov]]. Johns foi candidata a los [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] na categoría de [[Óscar a la meyor actriz de repartu|meyor actriz de repartu]] * ''Adventures in Paradise TV'' Esther Holmes (1 episode, 1961) * ''[[The Cabinet of Caligari]]'' (1962) * ''[[The Chapman Report]]'' (1962) * ''[[Papa's Delicate Condition]]'' (1963) * ''[[Mary Poppins (película)|Mary Poppins]]'' (1964) * ''[[Twelve O'Clock High]]'' (1964) (TV) – Jennifer Heath * ''[[Dear Brigitte]]'' (1965) * ''[[Batman (serie de televisión)|Batman]]'' (TV)(1967) * ''Don't Just Stand There!'' (1968) * ''[[Lock Up Your Daughters (filme)|Lock Up Your Daughters!]]'' (1969) * ''[[Under Milk Wood (película)|Under Milk Wood]]'' (1972) * ''[[The Vault of Horror]]'' (1973) * ''[[The Happy Prince and Other Tales]]'' (1974) (voz) * ''Mrs. Amworth'' (1975, curtiumetraxe) * ''Three Dangerous Ladies'' (1977) * ''Little Gloria... Happy at Last'' (1982) (TV) * ''[[Cheers]]'' (1983) (TV) * ''[[Murder, She Wrote]]'' (1985) (TV) * ''Murder in the Family'' (1985) (miniseries) * ''[[Scooby-Doo and the Ghoul School]]'' (1988) (TV) (voz) * ''[[Zelly and Me]]'' (1988) * ''Nukie'' (1988) * ''[[The Ref]]'' (1994) * ''[[While You Were Sleeping]]'' (1995) * ''[[Superstar (película)|Superstar]]'' (1999) }} == Teatru == {{llista de columnes|2| * 1936 ''St Helena'', [[Old Vic]] * 1937 ''Judgement Day'', Embassy and Strand * 1938 ''Quiet Wedding'', Wyndham's * 1941 ''Quiet Weekend'', Wyndham's * 1943 ''Peter Pan ''(Peter), Cambridge Theatre * 1950 ''Fools Rush In'', Fortune * 1950 ''The Way Things Go'', Phœnix * 1952 ''Gertie'' (title role), [[Broadway theatre|Broadway]] * 1956 ''[[Major Barbara]]'' (papel principal), Broadway * 1963 ''[[Too True to Be Good]]'', Broadway * 1966 ''The King's Mare'', Garrick * 1969-70 ''A Talent to Amuse'', Phoenix Theatre * 1969-70 ''Come As You Are'', New Theatre * 1971-72 ''Marquise'', The Hippodrome, Bristol * 1973 ''[[A Little Night Music]]'' (Premiu Tony pa meyor actriz), Broadway * 1975 ''Ring Round the Moon'', Los Angeles * 1976 ''13 Rue de l'Amour'', Phœnix * 1978 ''Cause Celebre'' (Preimo Variety Club pa meyor actriz), [[Her Majesty's Theatre]] * 1980-81 ''[[Hay Fever]]'', Yvonne Arnaud Theatre, Guildford * 1980-90 ''The Boy Friend'', Toronto * 1989-90 ''The Circle'', Broadway * 1998 ''A Coffin in Egypt'', Bay Street Theatre }} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1930|2024|Johns, Glynis}} [[Categoría:Actores y actrices del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Cantantes del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Cantantes n'inglés]] [[Categoría:Ganadores del premiu Tony]] [[Categoría:Persones de Pretoria]] rgqsjf3e37fa6aq6w6scy842vffr30h 0 94742 4379491 4376922 2025-06-25T16:24:01Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379491 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Ridley Scott''' {{nym}} ye un [[direutor de cine|direutor]] y [[productor de cine]] [[Reinu Xuníu|británicu]]. Foi nomáu en trés causes a los [[premiu Óscar]] a la meyor direición. En xineru de [[2003]] foi nomáu [[Kinght Bachelor|caballeru]] pola reina [[Sabela II del Reinu Xuníu|Sabela II]]. Dalgunes de les sos películes son consideraes como auténtiques [[Película de cultu|obres de cultu]], especialmente ''[[Blade Runner]]'' y ''[[Alien (película)|Alien]]''. == Biografía == === Primeros años === Scott nació'l [[30 de payares]] de [[1937]] en [[South Shields]], fíu medianu de Elizabeth y el coronel Francis Percy Scott. Pol oficiu del so padre, ésti nun tuvo bien presente na infancia de Scott. Dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]], la so familia camudar a [[Teeside]]. Gustába-y enforma ver [[películes]], siendo les sos favorites ''[[Citizen Kane]]'' d'[[Orson Welles]], ''[[Lawrence of Arabia (película)|Lawrence of Arabia]]'' de [[David Lean]] y ''[[Los siete samuráis]]'' d'[[Akira Kurosawa]]. [[Ficheru:Ridley Scott at the RCA July 2015.jpg|left|miniatura|Sir Ridley Scott, [[doctor honoris causa]] nel [[Royal College of Art]], xunetu de 2015.]] Estudió na ''[[Royal College of Art]]'', onde ayudó a establecer el Departamentu de Cine. Dirixó un [[curtiumetraxe]] en blancu y negru tituláu ''[[Boy and Bicycle]]'', protagonizáu pol so hermanu menor [[Tony Scott]] y el so padre. La película tenía les carauterístiques visuales que seríen marca de Scott nes sos futures películes. En 1963 consiguió un trabayu como escenógrafu en práutiques na BBC y trabayó na serie ''[[Out of the Unknown]]''. En 1968, xunto col so hermanu Tony, funda [[Ridley Scott Acomuñaos]], cola que producen la serie ''[[The Hunger (serie)|The Hunger]]''. Mientres los años [[setenta]] dirixe anuncios televisivos y participa con [[Alan Parker]], [[Hugh Hudson]] y [[Hugh Johnson]]. == Carrera artística == El so estilu alza la importancia de la esperiencia sensorial (visual, sonora, auditiva) nun filme. El cine de Scott utiliza al llume, fotografía, creación d'ambientes y sincronía cola música y el soníu como "actores" adicionales que contribúin a la esperiencia total del espectador. Esta carauterística puede ser percibida nos más de 2000 [[anunciu|anuncios]] de televisión que Scott dirixó. Los sos primeros filmes (especialmente ''[[The Duellists]]'', ''[[Alien (película)|Alien]]'', y ''[[Blade Runner]]'') apurren al espectador una esperiencia completa onde les escenes son recordaes non solamente polos actores qu'intervienen o por momentos específicos del guión, sinón pol ambiente recreáu nelles. Consideróse-y dende entós como un visionariu del cine. Ridley Scott foi'l primeru n'utilizar comercialmente la denominación "Director's Cut" ('montaxe del direutor') pa una obra que'l direutor reedita pal públicu y na que s'aprecien diferencies cola versión estrenada orixinalmente. Tamién participó xunto col so hermanu Tony na producción de la serie basada nel llibru del mesmu nome ''Les pilastres de la Tierra''. === ''The Duellists'' === {{AP|The Duellists}} Afaciendo la novela ''The Duel'' de [[Joseph Conrad]], Scott treslládanos a les guerres napoleóniques, onde dos tenientes bater en selvaxes duelos que desencadenen nuna enemistá que dura 15 años. Protagonizada por [[Harvey Keitel]] y [[Keith Carradine]]. Destacar pola so gran calidá visual. === ''Alien'' === {{AP|Alien}} Estrenada en 1979, esta película de [[terror]] y [[ciencia ficción]] convirtióse nun clásicu modernu. La nave de tresporte comercial, [[Nostromo (nave espacial)|U.S.C.S.S. Nostromo]], torna a la Tierra, pero detener al detectar una tresmisión d'orixe desconocíu. N'atopando una contraria criatura alienígena, ésta atáca-yos. [[Sigourney Weaver]] foi la protagonista, convirtiéndose nuna importante figura na ciencia ficción. Nes décades posteriores fixéronse delles remortines (con otros direutores), hasta qu'en 2012 Scott retomó la saga con dos precuelas: ''[[Prometheus (película)|Prometheus]]'' y ''[[Alien: Covenant]]''. === ''Blade Runner'' === {{AP|Blade Runner}} Basada parcialmente na novela ''[[¿Suañen los androides con oveyes llétriques?]]'' de [[Philip K. Dick]], Scott siguió col cine de [[ciencia ficción]]. La película de 1982 describe un [[futuru]] nel que seres fabricaos al traviés de la [[inxeniería xenética]] —«[[replicante]]s»— son emplegaos en trabayos peligrosos y como esclavos nes colonies esteriores» de la Tierra. Los replicantes fueron declaraos illegales nel planeta Tierra tres un sangrientu motín. Un cuerpu especial de la [[policía]] —Blade Runners— encargar de rastrexar y matar (o «retirar») a los replicantes fuxitivos que s'atopen na Tierra. Con un grupu de replicantes particularmente brutal y arteru sueltu en Los Angeles, un dubiosu Deckard ye invocáu dende'l so semirretiro por qu'use daqué de «la vieya maxa blade runner». La película recibió grandes aponderamientos per parte de la crítica, que la clasificaron como la meyor película de ciencia ficción, magar nel so momentu nun foi un ésitu de taquilla, esta cinta convirtióse nun clásicu y nun filme de cultu. N'ochobre de 2017 programóse l'estrenu de la secuela del clásicu, col títulu ''[[Blade Runner 2049]]''. Empobinada por [[Denis Villeneuve]], Scott exerció de productor executivu. === ''Legend'' === {{AP|Legend (película)}} Ridley camuda de rexistru con esta película, más enfocada a l'[[cine d'aición|aición]] y a la [[cine fantásticu|fantasía]]. [[Tom Cruise]] y [[Mia Sara]] protagonicen esta aventura. Lili ye una bella princesa a la que-y gusta pasiar pol monte encantáu. Ella diz que va ver a unos parientes, pero en realidá va atopase con Jack, un estrañu personaxe verde. Mientres, una personificación del diañu va intentar estender la nueche eterna matando al [[unicorniu]] d'eses tierres. Anque munchos amosáronse decepcionaos por esti cambéu, la película cunta con un grupu de fans incondicionales. === 1987-1992 === En dirixendo en [[1987]] ''[[Someone to Watch Over Me]]'', que recibió bien males crítiques, la reputación de Scott en [[Hollywood]] empezó a aparrar. Depués dirixó en [[1989]] el policial ''[[Black Rain]]'' en Xapón con ''[[Michael Douglas]]'' y ''[[Andy García]]'', con crítiques ambivalentes. En [[1991]] dirixe ''[[Thelma & Louise]]'', protagonizada por [[Susan Sarandon]] y [[Geena Davis]]. La película foi un ésitu tantu en taquilla como en crítiques reafitando la reputación de Scott y siendo dambes protagonistes nomaes a los [[Premios Óscar|Premiu Óscar]], anque perdieron en favor de [[Jodie Foster]] por ''[[The Silence of the Lambs (película)|The Silence of the Lambs]]''. L'argumentu trata sobre dos muyeres que viven arrodiaes de [[Machismu|machistes]] ya intenten romper cola situación, viviendo un cientu d'aventures. Un mozu [[Brad Pitt]] de 26 años, entós un desconocíu, tien una intervención curtio pero atanante nesta película, que foi'l so emburrión al estrellalgu. Sofitáu de nuevu pol ésitu Scott dirixe al añu siguiente la superproducción ''[[1492: Conquest of Paradise]]'' con [[Gérard Depardieu]] y [[Sigourney Weaver]], pero fracasa en taquilla. Tres el fracasu de ''[[1492: Conquest of Paradise]]'', en cuatro años nun vuelve dirixir una película. En [[1996]] dirixe ''[[White Squall|Nube blanca]]'' y al añu siguiente ''[[G.I. Jane]]''. === ''Gladiador'' === {{AP|Gladiator}} L'ésitu lléga-y de nuevu nel añu [[2000]] con ''[[Gladiator]]'', protagonizada por [[Russell Crowe]] y [[Joaquin Phoenix]]. La película llogró bones crítiques per parte de la crítica especializada por alicar el casi estinguíu xéneru de ''romanos''. Afaró nos [[Premiu Óscar|Premios de l'Academia]], llevándose los premios de [[Óscar a la meyor película|meyor película]], [[Óscar al meyor actor|meyor actor]] (Russell Crowe), [[Óscar al meyor diseñu de vestuariu|meyor vestuariu]], [[Óscar al meyor soníu|meyor soníu]] y [[Óscar a los meyores efeutos visuales|meyores efeutos visuales]]. === 2001-2005 === En [[2001]] dirixe ''[[Hannibal (película)|Hannibal]]'', continuación del clásicu ''[[The Silence of the Lambs (película)|The Silence of the Lambs]]'', con [[Anthony Hopkins]] nel papel d'[[Hannibal Lecter|Hannibal]] y [[Julianne Moore]] sustituyendo a [[Jodie Foster]]. Foi un enorme ésitu de taquilla y, anque parte de la crítica allabó'l cambéu de la franquicia escontra caminos más sangrientos, el restu amosóse decepcionada al comparala cola so antecesora. Nos siguientes años dirixó ésitos de taquilla. ''[[Black Hawk Down]]'' ganó dos premios Óscar, al [[Óscar al meyor soníu|meyor soníu]] y al [[Óscar al meyor montaxe|meyor montaxe]]. ''[[Matchstick Men|El impostores]]'', una comedia negra sobre [[robu|robos]] y [[estafa|estafes]], recibió mayoritariamente crítiques positives, pero la taquilla nun respondió otramiente, collechando moderáu ésitu. En [[2005]] dirixó una película sobre les [[Cruzaes]], ''[[Kingdom of Heaven]]'', protagonizada por [[Orlando Bloom]]. Anque los resultaos en taquilla nun fueron los esperaos, la crítica calificar como «meyor y más fonda que ''Gladiator''». === 2006-presente === [[Ficheru:'The Martian' World Premiere (NHQ201509110014).jpg|left|miniatura|Ridley Scott cola so pareya Giannina Facio na premiere de ''[[The Martian]]'']] Scott xunir de nuevu cola estrella de ''[[Gladiator]]'', [[Russell Crowe]] pa dirixir ''[[Un bon añu]]'', basada nun best-seller. En [[2007]] dirixe ''[[American Gangster (película)|American Gangster]]'', basada na vida real del narcotraficante [[Frank Lucas]] y un detective que trataba de baltar el so imperiu de la [[droga]], [[Richie Roberts]]. Protagonizada de nuevu por [[Russell Crowe]] y [[Denzel Washington]], la crítica allabó descomanadamente la película, llamándola inclusive "la 'Scarface negra' o'l 'Padrín de Harlem'" (Peter Travers: ''[[Rolling Stone]]''). Llogró bones resultancies en taquilla. A finales del [[2008]] estrenóse ''[[Body of Lies]]'' de nuevu con [[Russell Crowe]] y tamién con [[Leonardo DiCaprio]], que de nuevu abrió taquilla y estremó a la crítica. Nel añu [[2010]] estrenó una revisión moderna del mitu de [[Robin Hood]], ''[[Robin Hood (película de 2010)|Robin Hood]]'' con [[Russell Crowe]] nel papel protagonista. Les crítiques nun fueron positives pa la película, que foi criticada por mediar ente la realidá y la ficción, y por desmitificar a Robin Hood. En [[2012]] estrenó ''[[Prometheus (película)|Prometheus]]'', primeramente concebida como [[precuela]] de ''[[Alien (película)|Alien]]'', pero que, sicasí, Scott Free y 20th Century Fox comentaron de manera oficial qu'emplegó l'universu Alien como telón de fondu pa una historia orixinal, que reflexa claros nicios de la mitoloxía ancestral que s'amosó nel filme orixinal. Ta protagonizada por [[Noomi Rapace]], [[Charlize Theron]] y [[Michael Fassbender]]. En [[2013]] Scott estrenó ''[[The Counselor]]'' con [[Michael Fassbender]], [[Penélope Cruz]], [[Cameron Diaz]], [[Brad Pitt]] y [[Javier Bardem]].<ref>[https://www.abc.es/20120414/cultura-cine/abci-brad-angelina-counselor-scott-201204141649.html Asina va ser «The counselor», el filme de Ridley Scott, con Brad Pitt y Angelina Jolie]</ref> N'avientu de [[2014]] presentó ''[[Exodus: Gods and Kings|Exodus]]'', un filme basáu na historia de [[Moisés]], con [[Christian Bale]] y [[María Valverde]] a la cabeza del repartu. El rodaxe realizar n'España, principalmente n'[[Almería (España)|Almería]] (Andalucía) y [[Fuerteventura]] (Canaries). El 2 d'ochobre de [[2015]] estrenó ''[[The Martian]]'', una película de [[ciencia ficción]] protagonizada por [[Matt Damon]] y basada na novela d'[[Andy Weir]] ''[[El marcianu]]''. El 4 de mayu de [[2017]] tuvo llugar la [[Estrenu|premier]] en [[Londres]] de ''[[Alien: Covenant]]'', secuela de la so anterior película ''[[Prometheus (película)|Prometheus]]'', prosiguiendo d'esta miente col desenvolvimientu de la [[Alien (serie fílmica)|franquicia Alien]].<ref>{{cita web |url= http://movienetworkpr.com/premire-alien-covenant-londres/|títulu=En direuto: premiere d'Alien: Covenant en Londres|fechaaccesu=7 de mayu de 2017 |apellíu= |nome= |fecha= |sitiuweb=movienetworkpr.com |editorial=|idioma= |cita= }}</ref> === Próximos proyeutos === Arreyáu como productor, espérase l'estrenu de ''[[Blade Runner 2049]]'', continuación de la [[Blade Runner|cinta orixinal]], y que la so fecha de proyeición va ser el 6 d'ochobre de 2017.<ref>{{cita publicación |nome= |apellíos= |coautores= |títulu=Blade Runner 2 camuda la so fecha d'estrenu |url=http://www.gamerfocus.co/cinetv/blade-runner-2-camuda-fecha-estrenu/ |periódicu=Gamer Focus |editorial= |fecha=20 d'abril de 2016 |fechaaccesu=21 d'abril de 2016 }}</ref> En marzu de 2017, Scott confirmó que yá tenía llistu'l guión de la secuela de ''[[Alien: Covenant]]'' y que'l rodaxe de dicha próxima entrega empezaría en 2018.<ref>{{cita web |apellíu=|nome=|url=http://www.antena3.com/se-estrena/noticias/ridley-scott-confirma-que-tien-llistu-guión-proxima-pelicula-alíen_2017030658bda3bc0cf28c3fe9781482.html|títulu=Ridley Scott confirma que yá tien llistu'l guión de la próxima película d'Alien|editorial=Antena 3 |idioma= |fecha=7 de marzu de 2017|fechaaccesu=7 de marzu de 2017}}</ref> Nun alcuentru posterior, al direutor escapóse-y el que podría ser el títulu de dicha película, ''Alien: Awakening'', asitiándose la so trama ente los acontecimientos de ''[[Prometheus (película)|Prometheus]]'' y ''Alien: Covenant''. Y que si la [[Alien (serie fílmica)|franquicia Alien]] siguía llamando l'atención del públicu, la so intención sería realizar otra triloxía qu'enllazara direutamente cola [[Alien (película)|película orixinal de 1979]].<ref>{{cita web|apellíu=|nome=|url=http://www.lacasadeel.net/2017/03/ridley-scott-revela-titulo-la-proxima-apurre-la saga-tres-alien-covenant.html|títulu=Ridley Scott revela'l títulu de la próxima entrega de la saga tres 'Alien: Covenant'|editorial=lacasadeel.net|idioma=|fecha=17 de marzu de 2017|fechaaccesu=17 de marzu de 2017}}</ref> Sicasí, el 21 de xunetu de 2017, [[The Hollywood Reporter|Hollywood Reporter]] aseguró nun reportaxe que [[20th Century Fox]] taba reestudiando les remortines mientres Scott taba ocupáu colos sos próximos proyeutos. ''Covenant'' recaldó la metá que la so predecesora, sumáu a la fría receición qu'amosó'l públicu sería abondu como por que el estudiu pensar dos veces antes d'invertir nos dos remortines que'l direutor tenía pensaes.<ref>{{cita publicación |apellíu=Martí |nome= Sergio |enllaceautor= |añu=26 de xunetu de 2017 |títulu= 'Alien: Covenant': Los dos remortines podríen nun llegar a producise |publicación= |volumen= |númberu=|páxina= |allugamientu= |editorial=ecartelera.es |issn= |url=http://www.ecartelera.com/noticias/40922/alien-covenant-dos-secuela-nun llegar-producise/ |fechaaccesu=28 de xunetu de 2017}}</ref> En febreru de 2017 anuncióse'l rodaxe de ''[[The Cartel]]'', escoyendo Scott como llocalización la [[Antigua Prisión Provincial de Málaga|vieya cárcel de Málaga]] ([[España]]), cerrada dende 2009. La película narra la llucha ensin cuartel pol control del tráficu de drogues ente Méxicu y Estaos Xuníos. Protagonizada por [[Leonardo DiCaprio]], tien previstu'l so rodaxe pel branu de 2017.<ref>{{cita publicación |títulu=Ridley Scott va rodar en Málaga'l so thriller 'The Cartel'|url=http://www.diariosur.es/cultures/cine/201702/14/cineasta-ridley-scott-escueye-20170213230124.html|fecha=13 de febreru de 2017|fechaaccesu=25 de xunu de 2017|periódicu=SUR.es|idioma=es-ES}}</ref><ref>{{cita publicación |nome= |apellíos= |coautores= |títulu=Ridley Scott va rodar na cárcel vieya de Málaga la so película sobre El Chapo Guzmán |url=https://cultura.elpais.com/cultura/2017/02/14/actualidad/1487062721_727654.html |periódicu=El País editorial= |fecha= |fechaaccesu=14 de febreru de 2017}}</ref> El 8 de xunetu de 2017, confirmóse que Ridley Scott atópase en [[Roma]] grabando la historia del secuestru de [[Paul Getty III]], nietu del [[Jean Paul Getty|multimillonariu petroleru d'Estaos Xuníos del mesmu nome]], con un repartu compuestu por [[Michelle Williams (actriz)|Michelle Williams]], [[Kevin Spacey]], [[Mark Wahlberg]], [[Charlie Plummer]] y [[Timothy Hutton]]. La cinta va titulase ''[[All the Money in the World]]''.<ref>{{cita publicación |nome= |apellíos= |coautores= |títulu=Ridley Scott graba en Roma la historia del secuestru de Paul Getty III |url=http://www.huelvainformacion.es/ocio/Ridley-Scott-Roma-Getty-III_0_1152184833.html |periódicu=Huelva Información |editorial= |fecha=8 de xunetu de 2017 |fechaaccesu=8 de xunetu de 2017}}</ref> == Filmografía completa == {{AP|Filmografía de Ridley Scott}} {|{{tablaguapa}} |- ! Añu !Película ![[direutor de cine|Direutor]] ! [[Productor]] ! Repartu !Notes |- | 1965 || ''[[Boy and Bicycle]]'' || {{si}} || {{non}} || con [[Tony Scott]] || Primer curtiumetraxe |- | 1977 || ''[[The Duellists]]'' || {{si}} || {{non}} || con [[Keith Carradine]], [[Harvey Keitel]] y [[Albert Finney]] || Primer llargumetraxe |- | 1979 || ''[[Alien (película)|Alien]]'' || {{si}} || {{non}} || con [[Sigourney Weaver]], [[Tom Skerritt]] y [[John Hurt]] || |- | 1982 || ''[[Blade Runner]]'' || {{si}} || {{non}} || con [[Harrison Ford]], [[Sean Young]] y [[Rutger Hauer]] || |- | 1985 || ''[[Legend (película)|Legend]]'' || {{si}} || {{non}} || con [[Tom Cruise]], [[Mia Sara (actriz)|Mia Sara]] y [[Tim Curry]] || |- | 1987 || ''[[Someone to Watch Over Me]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Tom Berenger]], [[Mimi Rogers]] y [[Lorraine Bracco]] || |- | 1989 || ''[[Black Rain]]'' || {{si}} || {{non}} || con [[Michael Douglas]], [[Andy García]] y [[Kate Capshaw]] || |- | 1991 || ''[[Thelma & Louise]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Susan Sarandon]], [[Geena Davis]] y [[Brad Pitt]] || |- | 1992 || ''[[1492: Conquest of Paradise]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Gérard Depardieu]], [[Sigourney Weaver]] y [[Armand Assante]] || |- | 1996 || ''[[White Squall|Nube blanca]]'' ||| {{si}} || {{non}} || con [[Jeff Bridges]], [[Caroline Goodall]] y [[John Savage]] || |- | 1997 || ''[[G.I. Jane]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Demi Moore]], [[Viggo Mortensen]] y [[Anne Bancroft]] || |- | 2000 || ''[[Gladiator]]'' || {{si}} || {{non}} || con [[Russell Crowe]], [[Joaquin Phoenix]] y [[Connie Nielsen]] || |- | 2001 || ''[[Hannibal (película)|Hannibal]]'' || {{si}} || {{non}} || con [[Anthony Hopkins]], [[Julianne Moore]] y [[Ray Liotta]] || |- | 2001 || ''[[Black Hawk Down]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Josh Hartnett]], [[Eric Bana]] y [[Ewan McGregor]] || |- | 2003 || ''[[Matchstick Men|El impostores]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Nicolas Cage]], [[Sam Rockwell]] y [[Alison Lohman]] || |- | 2005 || ''[[Kingdom of Heaven]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Orlando Bloom]], [[Eva Green]] y [[Liam Neeson]] || |- | 2006 || ''[[Un bon añu]]'' || {{si}} || {{si}} || con Russell Crowe, [[Abbie Cornish]], [[Albert Finney]] y [[Marion Cotillard]] || |- | 2007 || ''[[American Gangster (película)|American Gangster]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Denzel Washington]] y [[Russell Crowe]] || |- | 2008 || ''[[Body of Lies]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Leonardo DiCaprio]] y Russell Crowe || |- | 2010 || ''[[Robin Hood (película de 2010)|Robin Hood]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Russell Crowe]] y [[Mark Strong]] || |- | 2012 || ''[[Prometheus (película)|Prometheus]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Noomi Rapace]], [[Charlize Theron]] y [[Michael Fassbender]] || |- | 2013 || ''[[The Counselor]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Michael Fassbender]], [[Penélope Cruz]], [[Cameron Diaz]], [[Brad Pitt]] y [[Javier Bardem]]<ref>{{cita web |url = https://www.abc.es/20120414/cultura-cine/abci-brad-angelina-counselor-scott-201204141649.html |títulu = Asina va ser «The counselor», el filme de Ridley Scott, con Brad Pitt y Angelina Jolie|autor = ABC|fechaaccesu =23 de xineru de 2014}}</ref> || |- | 2014 || ''[[Exodus: Gods and Kings|Exodus]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Christian Bale]], [[Joel Edgerton]] y [[Aaron Paul]] || |- | 2015 || ''[[The Martian]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Matt Damon]], [[Jessica Chastain]], [[Jeff Daniels]], [[Michael Peña]] y [[Kristen Wiig]] || |- | 2016 || ''[[Morgan (película de 2016)|Morgan]]'' || {{non}} || {{si}} || con [[Kate Mara]], [[Anya Taylor-Joy]], [[Toby Jones]], [[Rose Leslie]] y [[Boyd Holbrook]] || |- | 2017 || ''[[Alien: Covenant]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Michael Fassbender]] y [[Katherine Waterston]] || |- | 2017 || ''[[Blade Runner 2049]]'' || {{non}} || {{si}} || con [[Harrison Ford]] y [[Ryan Gosling]] || |- | 2018 || ''[[All the Money in the World]]'' || {{si}} || {{si}} || con [[Michelle Williams (actriz)|Michelle Williams]], [[Kevin Spacey]], [[Mark Wahlberg]], [[Charlie Plummer]] y [[Timothy Hutton]] || |- |} == Reconocencies artístiques == {| class="wikitable sortable" |- ! Añu !Premiu !Categoría !Títulu !Resultáu |- | rowspan=2|1977 | rowspan="2" |[[Festival de Cannes]] | Premiu a la meyor película debú | rowspan=2|''[[The Duellists]]'' | {{Celda|Ganador}} |- | [[Palma d'Oru]] | {{Celda|Nomáu}} |- | rowspan=2|1979 | rowspan=5|[[Premios Saturn]] | Meyor direutor | rowspan=2|''[[Alien (película)|Alien]]'' | {{Celda|Ganador}} |- | Meyor película de ciencia ficción | {{Celda|Ganador}} |- |1983 | rowspan=2|Meyor direutor | ''[[Blade Runner]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- |2001 | ''[[Gladiator]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- |2004 |[[Saturn en memoria de George Pal]] | | {{Celda|Ganador}} |- |1991 | rowspan=4|[[Premios del Sindicatu de Direutores]] | rowspan=4|[[Premiu del Sindicatu de Direutores a la meyor direición|Meyor direutor - película]] | ''[[Thelma & Louise]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2001 | ''[[Gladiator]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2002 | ''[[Black Hawk Down]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2015 | ''[[The Martian]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 1991 | rowspan=4| [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] | rowspan=3| [[Óscar al meyor direutor|Meyor direutor]] | ''[[Thelma & Louise]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2000 | ''[[Gladiator]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2001 | ''[[Black Hawk Down]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2015 | [[Óscar a la meyor película|Meyor película]] |''[[The Martian]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2000 | rowspan=4| [[Premiu Globu d'Oru]] | rowspan=3| [[Globu d'Oru al meyor direutor|Meyor direutor – película]] | ''[[Gladiator]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2007 | ''[[American Gangster (película)|American Gangster]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2015 | ''[[The Martian]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2015 | [[Globu d'Oru a la meyor película - Comedia o musical|Meyor película - comedia o musical]] | ''[[The Martian]]'' | {{Celda|Ganador}} |- | 1991 | rowspan=4| [[Premios BAFTA]] | rowspan=3|[[BAFTA al meyor direutor|Meyor direutor]] | ''[[Thelma & Louise]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2000 | ''[[Gladiator]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2015 | ''[[The Martian]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 1995 | Meyor contribución británica al cine | | {{Celda|Ganador}} |- | 2001 | [[Premios Satellite]] | Meyor direutor | ''[[Gladiator]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | rowspan=2|2002 | rowspan=2|[[American Film Institute]] | Direutor del añu | rowspan=2|''[[Black Hawk Down]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | Película del añu | {{Celda|Nomáu}} |- | 2000 | rowspan=10|[[Premios Primetime Emmy]] | rowspan=2|[[Primetime Emmy al meyor telefilme]] |''[[RKO 281]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2002 |''[[The Gathering Storm]]'' |{{Celda|Ganador}} |- | 2008 | [[Primetime Emmy a la meyor miniserie]] | ''[[The Andromeda Strain (miniserie)|The Andromeda Strain]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2009 | Primetime Emmy a la meyor película pa televisión | ''[[Into the Storm]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2010 | rowspan=2|[[Primetime Emmy a la meyor serie dramática]] | rowspan=2|''[[The Good Wife]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | rowspan=3|2011 | {{Celda|Nomáu}} |- | Primetime Emmy a la meyor miniserie o película | ''[[Les pilastres de la Tierra (serie de televisión)|The Pillars of the Earth]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | Primetime Emmy especial de non ficción |''[[Gettysburg (documental)|Gettysburg]]'' |{{Celda|Ganador}} |- | 2014 | rowspan=2|[[Primetime Emmy al meyor telefilme]] | ''[[Killing Kennedy]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2015 | ''[[Killing Jesus]]'' | {{Celda|Nomáu}} |- | 2015 | [[Visual Effects Society]] | Premiu a la realización de toa una vida | |{{Celda|Ganador}} |- | 2015 | [[National Board of Review]] | Meyor direutor | ''[[The Martian]]'' |{{Celda|Ganador}} |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{commonscat}} * {{IMDb nome|0000631}} * {{tomatazos persona|3977/Ridley-Scott}} {{NF|1937||Scott, Ridley}} {{Tradubot|Ridley Scott}} [[Categoría:Direutores de cine del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Paséu de la Fama d'Almería]] [[Categoría:Candidatos al premiu Óscar a la meyor direición]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] qfjg9ixxsncy0k9gjvgufh0cveos8lj 0 95017 4379485 4375827 2025-06-25T16:23:22Z YoaR 37624 /* Política */ 4379485 wikitext text/x-wiki {{Xeografía |mapa = non |imaxe = Cono Sur.svg |pie = {{lleenda|#228B22|Rexones siempre incluyíes}} {{lleenda|#49c846|Rexones incluyíes dacuando}} {{lleenda|#98FB98|Estaos de Brasil non incluyíos}} }} Denominar '''Conu Sur''' al área más austral del [[América|continente americanu]] que, como una gran península, define'l sur del subcontinente d'[[América del Sur]]. Xeográficamente, el Conu Sur d'América ye la porción meridional del continente americanu que la so forma asemeyar a la d'un [[triángulu]] escalenu. Este tendría como [[Vértiz (xeometría)|vértiz]] el [[Cabu de Fornos]] ente que los sos llaos correríen a lo llargo de les mariñes de los océanos [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]] y [[Océanu Pacíficu|Pacíficu]] hasta los [[Puntu d'inflexión|punto d'inflexón]] de les llinies costeres nos que se verificaría'l final del área peninsular que tien el sur d'América: [[Arica]], nel Pacíficu, y aproximao la llende ente l'estáu de [[estáu de Paraná|Paraná]] y l'[[estáu de São Paulo|São Paulo]], nel Atlánticu. La so llende norte sería la llinia que los xune. Nesa zona queden dafechu les repúbliques d'[[República Arxentina|Arxentina]], [[Chile]] y [[República Oriental del Uruguái|Uruguái]], ente que los países que son cortaos pela llinia —Bolivia, Brasil y Paraguái— van ser o non incluyíos dependiendo del criteriu col cual utilícese'l conceutu de Conu Sur. * Nel so conceutu más acutáu, [[xeopolítica]]mente toma [[Arxentina]], [[Chile]] y [[Uruguái]], ocupando una superficie total de 3&nbsp;712&nbsp;454&nbsp;km², territoriu que llenda al norte colos estaos de [[Bolivia]], [[Brasil]], [[Paraguái]] y [[Perú]], al este col [[océanu Atlánticu]], al sur col [[Pasaxe de Drake|Pasu Drake]] o Mar de Focetes —esta ye la zona continental más cercana a [[L'Antártida]], con una distancia de 960 [[quilómetru|km]] ente dambes—, y al oeste col [[océanu Pacíficu]]. * Dacuando inclúyese Paraguái, debíu al conxuntu del área xeográfica de la rexón y a elementos de calter históricu y políticu; sicasí, la so esclusión plantégase cuando se consideren les sos carauterístiques económicu y social, que lo estremen al respeutive de los demás países del Conu Sur. * Nel so conceutu más ampliu, tocantes a semeyances ente los países de la zona,<ref>{{cita publicación |autor=Tokatlian, Juan Gabriel |fecha=3 d'abril de 2009 |títulu=El país – La crisis global y el Conu Sur: una propuesta estratéxica |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-122573-2009-04-03.html |publicación=[[Páxina/12]] |editorial= |allugamientu= |volume= |númberu= |páxines= |fechaaccesu=2009 |cita= }}</ref> entendería Arxentina, Chile, Paraguái, Uruguái y los estaos más al sur de Brasil —los cuatro estaos de Brasil Meridional: [[Estáu de Paraná|Paraná]], [[Rio Grande do Sul]], [[Santa Catarina]] y [[Estáu de São Paulo|São Paulo]]—. La superficie total de la zona asina delimitada algamaría los 4,538,505 km². == Xeografía == === Xeomorfoloxía === [[Ficheru:Aconcagua (aerial).jpg|thumb|El [[Aconcagua]], n'[[Arxentina]], ye con 6960,8 [[Nivel del mar|msnm]] el puntu más altu del planeta fora de los [[Himalaya|Himalayes]], amás de ser el cume de mayor altitú de los hemisferios [[Hemisferiu sur|meridional]] y [[Hemisferiu occidental|occidental]].<ref name="IGN">{{cita web |url=http://www.ign.gob.ar/node/479 |títulu=Dar a conocer el nuevu altor oficial del Cuetu Aconcagua: 6.960,8 metros |fechaaccesu=3 de setiembre de 2012 |autor=[[Institutu Xeográficu Nacional (Arxentina)]] |fecha= |editorial=}}</ref>]] [[Ficheru:Miscanti Lagoon near San Pedro de Atacama Chile Luca Galuzzi 2006.jpg|thumb|El [[desiertu d'Atacama]], en [[Chile]], ye'l más grebu del planeta.]] [[Ficheru:LagoaMirim.jpg|thumb|[[Llaguna Merín]], con estensos [[güelga|güelgues]], na frontera ente [[Brasil]] y [[Uruguái]].]] Ente los elementos xeográficos destacaos atópense: * La [[cordal de los Andes]], que nel Conu Sur adquier les mayores altitúes del [[hemisferiu occidental]] y del [[hemisferiu sur]] (más concretamente: les mayores elevaciones del planeta fora d'Asia); por contraste, tamién nel Conu Sur esisten les mayores depresiones continentales del Hemisferiu Sur o meridional y de toa América sol nivel del mar ([[Gran Baxu de Santuyano]]). * Les dilataes y fértiles planicies de la [[Rexón pampeana|Pampa]] y el [[gran Chaco|Chaco]], oldeaes pola llamada [[Diagonal Greba]] que s'estiende dende'l [[desiertu d'Atacama]], el de mayor [[aridez]] del mundu,<ref>{{cita web |url=http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,2250165,00.html |títulu=A arrayadura de sol, bona ye l'agua |fechaaccesu=22 de xunetu de 2011 |formatu=HTML |autor=Bolívar Manaut, Lluna |fecha=27 de payares de 2006 |editorial=www.dw-world.de}}</ref> hasta ciertes rexones semidesérticas de la mariña de la [[Patagonia]] Oriental. * La [[pandu patagónica]], cuantimás l'[[Archipiélagu de Tierra del Fueu|archipiélagu fueguino]] y la so continuación na plataforma marina, les [[islles Malvines]]. * Los grandes estuarios y ríos: al más anchu [[ríu]]/[[estuariu]] del planeta Tierra (el [[Ríu de la Plata]]), los grandes ríos de la [[Cuenca de la Plata]] como lo son el [[ríu Paraná|Paraná]], [[ríu Paraguái|Paraguái]], [[ríu Uruguái|Uruguái]], [[ríu Iguazú|Iguazú]] (coles [[tabayones del Iguazú|tabayones]] homónimes), [[ríu Pilcomayo|Pilcomayo]], [[ríu Bermejo|Bermejo]], [[Ríu Saláu (norte de l'Arxentina)|Saláu del Norte]] que formen un sistema de retroalimentación col xigantescu [[acuíferu Guaraní]] el cual apruz en vastos [[güelga|güelgues]] como'l [[Pantanal|Gran Pantanal]] o los [[Esteros del Iberá]]. * El [[Mar Arxentín]], una de les más estenses plataformes epicontinentales, y por esto submarines, del planeta Tierra. * Los [[Campos de xelu|Campos de Xelos Patagónicos]] acompañaos de grandes [[glaciar]]es activos. * Grandes ya importantes sistemes llacustres d'orixe glaciar (producíos tres el retrocesu de la última glaciación [[Últimu periodu glacial|Wurmiense]] hai unos 11&nbsp;000 años) como los que s'atopen nel sur de Chile y na rexón andinopatagónica d'Arxentina y Chile, o grandes llagos salaos d'orixe teutónicu como en [[Llaguna Mar Chiquita (Córdoba)|Mar Chiquita]] nel centru de l'Arxentina continental americana. * La parte sur del macizu comúnmente llamáu [[macizu de Brasilia|Brasilia]]. La [[xeoloxía]] del Conu Sur ye complexa: tol territoriu remanecíu correspuende a la [[placa Suramericana]], la que ye abondo estable na mayor parte del territoriu, lo que fai que la mayor parte del Conu Sur vease exenta de seísmos importantes. Sicasí, los cantos occidental y sur de tal placa tán en fregadura y choque permanente cola [[placa de Naza]] que deriva escontra l'este, l'estremu oeste del Conu Sur forma parte de [[Petrina de Fueu del Pacíficu]] que al sur del [[cabu de Fornos]] siguir poles [[Antilles del Sur|Antartillas]] y los [[Antartandes]]. El choque de dambes plaques provocó los principales plegamientos orográficos recién (andar bien amodo siguen xubiendo), y esta fregadura na Mariña Oeste del Conu Sur sigue lliberando enormes cantidaes d'enerxía al producise [[terremotu|terremotos]] de subducción en forma de megaterremotos qu'afecten principalmente al centru y centro-sur de Chile y al centru de la rexón arxentina de [[Cuyo]]. Cabo señalar que'l mayor terremotu rexistráu por sismógrafos asocedió na ciudá chilena de [[Valdivia]], nel añu [[Terremotu de Valdivia de 1960|1960]] y siguiólu en magnitú'l [[Terremotu de Chile de 2010|terremotu del 27 de febreru de 2010]], na ciudá de [[Concepción (Chile)|Concepción]], tamién nel centru-sur de Chile. D'Oeste a Este tres el [[plegamientu andín]] colos sos munchos volcanes (la inmensa mayoría d'ellos inactivos), atópense ''[[Fuesa teutónica|grabens]]'' y ''[[Macizu teutónicu|horsts]]'', ente que los llagos glaciares tán embalsados por lomadas d'orixe [[morrena|morrénico]] (''[[drumlin]]s'') que parcialmente formen al sistema orográficu de los [[Patagónides]], los drumlins de la Patagonia o deriven los caudales d'agua producíos poles bayuroses precipitaciones nel cordal de los Andes escontra l'océanu Pacíficu creando ríos de bien pocu percorríu anque bien caudalosos ([[Ríu Baker|Baker]], [[Ríu Futaleufú|Futaleufú]], [[Ríu Puelo|Puelo]], [[Ríu Lena|Lena]], [[Ríu Carrenleufú/Palena|Palena]] etc.) o endican les agües que son afluentes del océanu Atlánticu creando estensos y bellos llagos d'orixe glaciar (como'l [[llagu Lácar|Lácar]], [[llagu Aluminé|Aluminé]], [[llagu Nahuel Huapi|Nahuel Huapi]], [[Llagu Buenos Aires/Xeneral Carrera|Buenos Aires]], [[Llagu Arxentín|Arxentín]], [[Llagu Viedma|Viedma]], [[Lago Fontana|Fontana]], [[Llagu Fagnano|Fagnano-Kami]], etc.). El retrocesu de los grandes glaciares del [[Últimu periodu glacial|Wurmiense]] dexó montes aísladas ente pandos gradiaos, montes [[basaltu|basáltiques]] y [[granitu|granítiques]] llamaes [[chihuidos]] bien próximes a estensos cañadones y [[ría|ríes]] na Patagonia Oriental y [[fiordu|fiordos]] na Patagonia Occidental y estremu sur de Tierra del Fueu (hasta inclusive la [[Isla de los Estaos]]). Per otra parte los estrechos marítimos como'l de [[estrechu de Magallanes|Magallanes]] y el del [[Canal Beagle|Beagle]] son antiguos valles provocaos polos grandes glaciares, los que al rematar la glaciación Wurmiense y al retirase los enormes glaciares, fueron invadíos peles agües marines. Al norte del [[Ríu Negru (Arxentina)|Ríu Negru arxentín]], ríu qu'en gran parte escurre pela llinia de falla xeolóxica que dixebra al [[macizu de Brasilia|macizu Brasilia]] del [[macizu de Patagonia|macizu Patagonia]], les tierres son muncho más llanes, estendiéndose hasta l'[[océanu Atlánticu]] la planísima y bien fértil estensa [[llanura chacopampeana]] en gran parte recubierta por un tipu de suelu [[podzol]] y sobremanera de tipu [[loess|loéssico]] que ye poques vegaes atayada nel so actual relieve por sistemes montascosos de baxa altitú restos bien erosionados de perantiguos cordales. Nel nordeste del Conu Sur destáquense les [[trap]]s (pasos) [[Traps de Paraná|de Paraná]] qu'amás de constituyir gran parte del pandos o «planalto» del nordés del Conu Sur formen parte de les llendes xeolóxiques nel Océanu Atlánticu. === Clima === [[Ficheru:cono-sur-anual-sat.gif|thumb|left|Imáxenes satelitales del Conu Sur mes a mes.]] [[Ficheru:Planisferio Latitud templada comparada.png|thumb|500px|Planisferiu de llatitúes [[Clima templáu|templaes]] comparaes nel cual reparar l'equipolente allugamientu de la mayor parte del Conu Sur si tuviera nel Hemisferiu Norte (el "enriba" y el "embaxo" nos [[mapamundi]]s y [[globu terráqueo|globos terráqueos]] son solo una antigua convención [[Eurocentrismu|eurocéntrica]]).]] [[Ficheru:Latitud templada comparativa.jpg|thumb|500px|Mapa ( proyeición [[Mercator]]) nel cual se transpolan los Estaos soberanos del Conu Sur (nel centru del mapa y con tonu gris) a [[llatitú]]es equivalentes nel Hemisferiu Norte (Europa, Norteamérica, Asia etc.)]] El Conu Sur atópase beneficiáu por una gran variedá climática, lo qu'implica una estraordinaria variedá de [[bioma|biomes]] y paisaxes. De norte a sur, el clima pasa de [[Trópicu|tropical]] a fríu [[Nieve|nival]], con clima de monte nos [[Cordal de los Andes|Andes]]. La parte norte de la rexón, sacante'l [[altiplanu]] o [[Puna]] y el norte de Chile, tien un [[clima tropical]]. El clima ye desértico nel noroeste del Conu Sur —como nel [[desiertu d'Atacama]], el más secu de la Tierra—. Nel centru d'Arxentina y Uruguái el clima ye [[clima templáu|templáu]], ente que nel centru de Chile ye [[clima mediterraneu|mediterraneu]], con estación seca enllargada pel branu. Nel sur, el clima ye [[clima oceánicu|fríu oceánico]] lluviosu/nevoso; sicasí, la [[Patagonia arxentina|Patagonia oriental]] presenta un [[clima grebu]] fríu. L'estremu sur de la rexón cunta con un clima de tipu [[tundra]] isotérmica, fríu con temperatures pareyes a lo llargo del añu. La [[cordal de los Andes]] presenta precipitaciones escases, cuasi nules mientres años, al norte del [[trópicu de Capricorniu]], que aumenten gradual y descomanadamente al sur del paralelu 39°S, dende onde superen los 2000 [[milímetru|mm]]/añu, yá seya en forma d'agua, xarazu o [[nieve]]. Les estaciones marcaes nel centru d'Arxentina, el centru de Chile y n'Uruguái asemeyar al clima européu o a ciertes zones d'Estaos Xuníos. Amás, el clima mediterraneu ta presente nes [[Sierres de Córdoba]], [[Cuyo]] y el centru de Chile, lo qu'asemeya estes zones a California o España. Les rexones más fríes del Conu Sur son ensin dulda el sur de Chile y Arxentina nos cualos l'iviernu ye más llargu y bultable. Ushuaia y Puerto Williams tán cuasi a la mesma [[llatitú]] [[antípodes|antipodal]] que [[Copenḥague]], pero'l clima ye entá más fríu que nes zones nórdiques europees por dos motivos: la cercanía de L'Antártida y l'ausencia d'una corriente templada como la del [[Corriente del Golfu Golfu]] que entibia a los países europeos en llatitúes equivalentes a les conosurenses (per otra parte, dada la mayor presencia de mases continentales nel hemisferiu Norte'l [[ecuador térmicu]] ta allugáu más próximu a Europa y Norteamérica que al Conu Sur) tou esto esplica, más les elevaciones andines, que nel estremu sur del Conu Sur esistan estenses zones de [[campos de xelu]] tol añu. === Hidrografía === [[Ficheru:Rio de la Plata BA 2.JPG|220px|thumb|right|El [[Ríu de la Plata]] ente Arxentina y Uruguái, ye'l [[ríu]] y [[estuariu]] más anchu del planeta Tierra.]] La principal cuenca fluvial ye la [[Cuenca de la Plata]], qu'inclúi grandes ríos como'l [[ríu Paraná|Paraná]], el [[ríu Paraguái|Paraguái]], l'[[ríu Uruguái|Uruguái]], el [[ríu Pilcomayo|Pilcomayo]], el [[ríu Bermejo|Bermejo]], l'[[ríu Iguazú|Iguazú]], el [[ríu Negru (Uruguái)|ríu Negru]] uruguayu, el [[Ríu Saláu (norte de l'Arxentina)|Saláu]] del norte, el [[ríu Saláu (Buenos Aires)|Saláu]] bonaerense y el [[ríu Terceru]]. Tamién se destacar otres cuenques como la cuenca del [[Ríu Colorado (Arxentina)|ríu Colorado]] arxentín, a la qu'avena dacuando la cuenca del [[Ríu Desaguadero (Arxentina)|Desaguadero]] arxentín, la cuenca del [[Ríu Negru (Arxentina)|Negru]] arxentín y la del [[ríu Santa Cruz|Santa Cruz]]. Na aguada del océanu Pacíficu destáquense los ríos [[Ríu Apondera|Lloa]], [[Ríu Choapa|Choapa]], [[Ríu Rapel]], [[Ríu Aconcagua|Aconcagua]], [[Ríu Maipo|Maipo]], [[Ríu Maule|Maule]], [[Ríu Biobío|Biobío]], [[Ríu Carrenleufú/Palena|Palena]] y [[Ríu Baker|Baker]]. De mancomún con gran parte de la Cuenca de la Plata, les nacientes de los ríos patagónicos y de l'aguada del océanu Pacíficu atópase na [[cordal de los Andes]], el sistema orográficu vertebrador del Conu Sur. == Población == [[Ficheru:Southern cone density.png|thumb|left|170px|Densidá poblacional del Conu Sur per división alministrativa nacional mayor. Habitantes/km² estimación año 2007.]] === Demografía === El Conu Sur tien una población d'aproximao 60 millones d'habitantes, de los cualos un 67&nbsp;% vive n'Arxentina, un 28&nbsp;% en Chile y un 5&nbsp;% n'Uruguái. Coles mesmes, los países del Conu Sur promedian tases de [[Tasa bruta de natalidá|natalidá]] más baxa y d'[[esperanza de vida]] más alta (Chile: 81,7 años, la más alta de Llatinoamérica; Uruguái: 77,2 años y Arxentina: 76,3 años en 2015)<ref name="idh"/> que'l restu d'[[América del Sur]]. === Composición étnica === {{ap|Composición étnica d'Arxentina|Composición étnica de Chile|Etnografía d'Uruguái}} L'orixe de la población de la rexón varia según el sector de los estaos que formen parte del Conu Sur, caracterizándose, en términos xenerales, por un mestizaje con mayor contribución europea qu'indíxena. {| {{tablaguapa}} |- ! País !! [[Blancu (persona)|Blancos]] !! [[Indíxena|Aboríxenes]] !! [[Asia|Asiáticos]] !! [[Mulatu|Mulatos]] !! [[Mestizu|Mestizos]] |- | '''{{bandera2| Arxentina}}''' ||87% || 3% || 0% || 0% || 10% |- | '''{{bandera2| Chile}}''' || 52,7% || 6,7% || 0% || 0,9% || 39,7% |- | '''{{bandera2| Uruguái}}''' || 88% || 0% || 0% || 4% || 8% |- | colspan=6 |<small>Fuentes: * The World Factbook<ref>{{cita web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html |títulu=Ethnic Groups |publicación=The World Factbook |editorial=Central Intelligence Agency (CIA) |fecha= |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20181116044500/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html |fechaarchivu=2018-11-16 }}</ref> * Pueblos Indíxenes en Chile (Censu 2002)<ref>{{cita web |url=http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/estadisticas_sociales_culturales/etnies/pdf/info_etniascenso2002.pdf |títulu=Pueblo Indíxenes en Chile - Censo 2002 |publicación=Hoja Informatives - Estadístiques Sociales |editorial=Institutu Nacional d'Estadística INE-Chile |fecha= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160209191607/http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/estadisticas_sociales_culturales/etnies/pdf/info_etniascenso2002.pdf |fechaarchivu=9 de febreru de 2016 }}</ref> * Inferring Continental Ancestry of Argentineans from Autosomal, Y-Chromosomal and Mitochondrial DNA<ref name="Corach">{{cita publicación |autor1=Corach, Daniel |autor2=Lao, Oscar |autor3=Bobillo, Cecilia |autor4=Van Der Gaag, Kristiaan |autor5=Zuniga, Sofia |autor6=Vermeulen, Mark |autor7=Van Duijn, Kate |autor8=Goedbloed, Miriam |autor9= Vallone, Peter M.|autor10=Parson, Walther |autor11=De Knijff, Peter |autor12=Kayser, Manfred |títulu=Inferring Continental Ancestry of Argentineans from Autosomal, Y-Chromosomal and Mitochondrial DNA |añu=2010 |publicación=Annals of Human Genetics |volume=74 |páxines=65-76 |idioma=inglés |doi=10.1111/j.1469-1809.2009.00556.x |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1469-1809.2009.00556.x/full}}</ref></small> |} Dende mediaos del [[sieglu XIX]], la rexón foi destín d'una numberosa inmigración proveniente principalmente d'Europa ([[Alemaña]], [[España]] ya [[Italia]], ente otros) y el Mediu Oriente ([[Siria]] y [[Estáu de Palestina|Palestina]]). Esisten amás otres coleutividaes de [[Pueblu xudíu|xudíos]] [[asquenazí]]es, [[Pueblu xitanu|xitanos]], [[menonita|menonites]] y [[Sikhismu|sijes]]. Estes inmigraciones apliquen puramente pa Uruguái y Arxentina, países que na geo-política histórica fueron consideraos como tierres de nuevu asentamientu xunto con [[Canadá]], [[Australia]], [[Estaos Xuníos]] y [[Nueva Zelanda]]. Uruguái y Arxentina son países constituyíos por descendientes d'europeos y pueblos orixinarios, que'l so pico d'inmigración europea nos sieglos XIX y XX foi de [[Emigración europea|62% y 34% respeutivamente]] Sicasí, en Chile los inmigrantes europeos nunca superaron el 3% de la so población total. Amás, la rexón carauterizar pola presencia de minoríes pertenecientes a pueblos orixinarios, principalment'[[aimara|aimares]], [[calchaquí]]es, [[guaraníes]], [[kom (etnia)|koms]] (tobas), [[mapuche]]s y [[wichí]]s, ente otros. D'ellos, más alredor de dos tercios habita en Chile, na so mayoría pertenecientes al pueblu mapuche, ente que n'Uruguái nun esiste población indíxena. Coles mesmes, esiste la presencia de comunidaes descendientes d'antiguos [[Esclavitú|esclavos]] [[África|africanos]] n'Uruguái, mientres n'Arxentina y Chile los afrodescendientes son escasos. L'actual [[Demografía d'Arxentina|población arxentina]] ye la resultancia direuta d'una gran fola d'inmigrantes (principalmente trabayadores de les clases llabrador y obreru) [[Inmigración n'Arxentina#La gran fola d'inmigración europea (1850-1950)|qu'ingresaron ente 1850-1950]], mayoritariamente [[italia]]nos y [[España|españoles]]. A estos súmase-yos l'apurra de les poblaciones previes a la [[independencia de l'Arxentina]], que daten del periodu colonial, como lo son les poblaciones [[indíxena|indíxenes]] orixinaries, [[criollu|criollas]], [[Población negra n'Arxentina|afroargentinas]] y los [[gauchu|gauchos]]. Cerca del 90 % de la población arxentina se autodenomina «eurodescendiente»,<ref name="worldstatesmen arxentina">{{cita web|url=http://www.worldstatesmen.org/Arxentina.html|títulu=Arxentina|editorial=World Statesmen.org|fechaaccesu=31 de mayu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ar.html#People |títulu=Arxentina (People) |fechaaccesu=8 d'agostu de 2008 |obra=The World Factbook |editorial=Central Intelligence Agency |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080813015503/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ar.html#People |fechaarchivu=13 d'agostu de 2008 |deadurl=no }}</ref> pero acordies colos resultaos d'un estudiu realizáu en 2010 pol xenetista arxentín [[Daniel Corach]], estableció que'l mapa xenéticu de l'Arxentina ta compuestu nun 94,1 % proveniente de distintes etnies [[europea|europees]], principalmente italianes y españoles, un 18 % de distintes etnies [[amerindiu|amerindies]], y un 4,3 % d'etnies [[África|africanes]], y que, partíu ente los anteriores grupos porcentuales, un 53,7 &nbsp;% de la población tien siquier ''un'' antepasáu indíxena cuasi siempres per llinia materna.<ref>{{cita web |url=http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_abstract&pid=S0025-76802006000200004&lng=es&nrm=iso&tlng=es|títulu=Creamfields Buenos Aires 2013|editorial=Scielo|fechaaccesu=31 de mayu de 2014}}</ref><ref name="Corach"/> === Principales centros urbanos === Los países del Conu Sur presenten tases elevaes de población urbana. N'Arxentina, el [[censu Nacional de Población, Llares y Viviendes na Arxentina|censo de 2001]] estableció que la urbanización llegara al 89,3&nbsp;% de la población total.<ref>{{cita web |url=http://www.mininterior.gov.ar/poblacion/situacion_gral.asp |títulu=Situación xeneral de la población Arxentina |fechaaccesu=24 de xunu de 2008 |editorial=[[Ministeriu del Interior y Tresporte (Arxentina)|Ministeriu del Interior]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080611002023/http://www.mininterior.gov.ar/poblacion/situacion_gral.asp |fechaarchivu=11 de xunu de 2008 }}</ref> En Chile, la concentración urbana de la so población ye una carauterística demográfica del país;<ref>{{cita llibru |títulu=Almanaque Mundial 1989 |fechaaccesu=3 d'avientu de 2011 |añu=1988 |editor=Iglesias, Rafael |editorial=Editorial América S.A |ubicación=Panamá |capítulu=Chile |páxines=259}}</ref><ref>{{cita web |url=https://web.archive.org/web/http://esa.un.org/wup2009/unup/p2k0data.asp |títulu=World Urbanization Prospects – The 2009 Revision Population Database: Country Profile – Chile Demographic profile 1950–2050 |fechaaccesu=3 d'avientu de 2011 |formatu=ASP |autor=Organización de les Naciones Xuníes (ONX) |fecha=2010 |editorial=esa.un.org |idioma=inglés}}</ref> d'alcuerdu al censu de 2002, el 86,59&nbsp;% del total nacional vivía en [[ciudá|zones urbanes]].<ref>{{cita web |url=http://www.ine.cl/cd2002/cuadros/1/C1_00000.pdf |títulu=Resultaos xenerales: Población total, por sexu y índiz de masculinidad, según división político-alministrativa y área urbana-rural |fechaaccesu=9 d'avientu de 2011 |formatu=PDF |autor=[[Institutu Nacional d'Estadístiques de Chile|Institutu Nacional d'Estadístiques]] (INE) |fecha=Marzu de 2003 |editorial=www.ine.cl}}</ref> N'Uruguái, el censu de 2004 amosó que'l grau d'[[Población urbana|urbanización]] llegaba al 96,1&nbsp;% de la población total.<ref>{{cita web |url=http://www.ine.gub.uy/fase1new/TotalPais/divulgacion_TotalPais.asp|títulu=Censo 2004|fechaaccesu=|formatu=ASP|autor=Institutu Nacional d'Estadística de la República Oriental del Uruguái|fecha=|editorial=www.ine.gub.uy|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110809070951/http://www.ine.gub.uy/fase1new/TotalPais/divulgacion_TotalPais.asp|fechaarchivu=9 d'agostu de 2011}}</ref> Ordenaos por cantidá de población, los siguientes son los centros urbanos con más de 800&nbsp;000 habitantes del Conu Sur nel so sentíu más acutáu: <center> {| {{tablaguapa}} |----- ! Puestu ! Área urbana ! País ! Población según<br />[[Organización de les Naciones Xuníes|ONX]]<ref>{{cita web |url=http://esa.un.org/wup2009/unup/index.asp?panel=3 |títulu=World Urbanization Prospects – The 2009 Revision Population Database |fechaaccesu=3 d'avientu de 2011 |formatu=ASP |autor=[[Organización de les Naciones Xuníes]] (ONX) |fecha=2010 |editorial=esa.un.org |idioma=inglés |cita= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111113025251/http://esa.un.org/wup2009/unup/index.asp?panel=3 |fechaarchivu=13 de payares de 2011 }}</ref> ! Población según<br /> fonte oficial ! Fonte ! rowspan="10" |[[Ficheru:Southern Cone at night.jpg|center|200px]] |----- | align="center" |1º | align="" |[[Gran Buenos Aires|Buenos Aires]] | align="" |{{ARG}} | align="center" |13&nbsp;074&nbsp;000 | align="center" |12&nbsp;801&nbsp;364 | align="center" |<small>[http://www.indec.gov.ar/nuevaweb/cuadros/4/EPHcont_1trim10.pdf Est INDEC 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100715202600/http://www.indec.gov.ar/nuevaweb/cuadros/4/EPHcont_1trim10.pdf |date=2010-07-15 }}</small> |- | align="center" |2º | align="" |[[Santiago de Chile|Santiago]] | align="" |{{CHL}} | align="center" |5&nbsp;952&nbsp;000 | align="center" |5&nbsp;428&nbsp;590 | align="center" |<small>[http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/demografia_y_vitales/demografia/pdf/cdpubaldcasjunio2005.zip Censu INE 2002]</small> |- | align="center" |3º | align="" |[[Área Metropolitana de Montevidéu|Montevidéu]] | align="" |{{URY}} | align="center" |1&nbsp;635&nbsp;000 | align="center" | - | align="center" | |- | align="center" |4º | align="" |[[Gran Córdoba|Córdoba]] | align="" |{{ARG}} | align="center" |1&nbsp;493&nbsp;000 | align="center" |1&nbsp;399&nbsp;000 | align="center" |<small>[http://www.indec.gov.ar/nuevaweb/cuadros/4/EPHcont_1trim10.pdf Est INDEC 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100715202600/http://www.indec.gov.ar/nuevaweb/cuadros/4/EPHcont_1trim10.pdf |date=2010-07-15 }}</small> |- | align="center" |5º | align="" |[[Gran Rosario|Rosario]] | align="" |{{ARG}} | align="center" |1&nbsp;231&nbsp;000 | align="center" |1&nbsp;258&nbsp;000 | align="center" |<small>[http://www.indec.gov.ar/nuevaweb/cuadros/4/EPHcont_1trim10.pdf Est INDEC 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100715202600/http://www.indec.gov.ar/nuevaweb/cuadros/4/EPHcont_1trim10.pdf |date=2010-07-15 }}</small> |- | align="center" |6º | align="" |[[Gran Valparaíso|Valparaíso]] | align="" |{{CHL}} | align="center" |990&nbsp;000 | align="center" |979&nbsp;127 | align="center" |<small>[https://web.archive.org/web/20130116212429/http://www.censo.cl/2012/08/resultaos_preliminares_censu_2012.pdf Censu INE 2012]</small> |- | align="center" |7º | align="" |[[Gran Concepción|Concepción]] | align="" |{{CHL}} | align="center" |986&nbsp;000 | align="center" |949&nbsp;173 | align="center" |<small>[https://web.archive.org/web/http://www.censo.cl/2012/08/resultaos_preliminares_censu_2012.pdf Censu INE 2012]</small> |- | align="center" |8º | align="" |[[Gran Mendoza|Mendoza]] | align="" |{{ARG}} | align="center" |917&nbsp;000 | align="center" |1&nbsp;086&nbsp;066 | align="center" |<small>[http://www.indec.gov.ar/nuevaweb/cuadros/4/EPHcont_1trim10.pdf Est INDEC 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100715202600/http://www.indec.gov.ar/nuevaweb/cuadros/4/EPHcont_1trim10.pdf |date=2010-07-15 }}</small> |- | align="center" |9º | align="" |[[Mar del Plata]] | align="" |{{ARG}} | align="center" |914&nbsp;657 | align="center" | - | align="center" | |- | align="center" |10º | align="" |[[Gran San Miguel de Tucumán|Tucumán]] | align="" |{{ARG}} | align="center" |831&nbsp;000 | align="center" |805&nbsp;000 | align="center" |<small>[http://www.indec.gov.ar/nuevaweb/cuadros/4/EPHcont_1trim10.pdf Est INDEC 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100715202600/http://www.indec.gov.ar/nuevaweb/cuadros/4/EPHcont_1trim10.pdf |date=2010-07-15 }}</small> |- |} </center> == Calidá de vida == [[Ficheru:High income country economies by world bank 2015.png|thumb|350px|left|Mapa del informe del Bancu Mundial 2015, qu'inclúi a Chile y Uruguái como [[países d'ingresos altos]], según el [[World Bank]] Arxentina en 2013 dexó ser país d'ingresos altos, Chile caltuvo la so posición, puestu a lo abierto del so mercáu, en cuanto al pequeñu Uruguái la so clasificación deber a qu'aprosimao la metá de la so escasa población (comparable a la provincia arxentina de Córdoba) emigró.{{cita web |url=http://data.worldbank.org/about/country-classifications/country-and-lending-groups#High_income |títulu=A Short History &#124; Data |editorial=Data.worldbank.org |fecha= |fechaaccesu=3 de xunetu de 2012}}]] {|style = align="right" border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" class="guapa" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !colspan="4"|Desarrollu (2016)<ref name="idh" /> |- !País !![[Índiz de desenvolvimientu humanu|IDH]] !!Puestu !! [[Renta Nacional Bruta]] |- |'''{{CHL}}''' ||'''0,847''' ||'''38°''' || {{formatnum|22050}} |- |'''{{ARG}}''' ||'''0,827''' ||'''45°''' || {{formatnum|21290}} |- |'''{{URY}}''' ||'''0,795''' ||'''54°''' || {{formatnum|19283}} |- |} [[Ficheru:Analfabetismo2013unesco.png|thumb|350px|left|[[Índiz d'alfabetización]] mundial (2013). Los trés Estaos típicos del Conu Sur (Arxentina, Chile y Uruguái) formen parte de la zona con más elevada tasa d'[[alfabetismo]].]] [[Ficheru:2011 UN Human Development Report Quartiles.svg|thumb|250px|Mapa qu'amuesa a Arxentina y Chile como parte del grupu de los países con [[Índiz de Desarrollu Humanu|IDH]] "bien alto" (en color azul escuru) según el ''Informe sobre Desarrollu Humanu 2011'' del [[Programa de les Naciones Xuníes pal Desarrollu]].<ref name="gpeu">{{cita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_YE_Readers.pdf |títulu=Guía pal usuariu |fechaaccesu=15 de payares de 2011 |formatu=PDF |autor=[[Programa de les Naciones Xuníes pal Desarrollu]] (PNUD) |fecha=2 de payares de 2011 |editorial=hdr.undp.org |páxina=157}}</ref>]] Una de les carauterístiques más significatives del Conu Sur ye'l permediu d'estándares y [[calidá de vida]] mayores qu'exhibe en rellación a otres zones d'[[América Llatina]]. Chile, Arxentina y Uruguái tienen los trés más altos [[índiz de desenvolvimientu humanu|índices de desenvolvimientu humanu]] de Llatinoamérica.<ref name="idh">{{cita web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2016_report_spanish_web.pdf |títulu=Human Development Report 2016 – Work for Human Development: Statistical Annex - Table 1, Table 4, Table 10 |fechaaccesu=17 de mayu de 2016 |formatu=PDF |autor=[[Programa de les Naciones Xuníes pal Desarrollu]] (PNUD) |fecha=2016 |editorial=www.undp.org |páxines=203-271 |isbn=978-92-1-126398-5 |idioma=en}}</ref>Productu del informe del Índiz de Desarrollu Humanu 2016 de les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]], tanto Chile como Arxentina son consideraos como los dos únicos países con IDH ''bien alto'' non solo del Conu Sur, sinón de toa América Llatina —solo superaos n'[[América]] por [[Estaos Xuníos]] y [[Canadá]]—. Amás,, Chile y Uruguái tán consideraos pol Bancu Mundial como economíes d'ingresu altu.<ref>{{cita web|url=http://datos.bancomundial.org/nivel-de-ingresos/ingreso-altu|títulu=http://datos.bancomundial.org/nivel-de-ingresos/ingreso-alto}}</ref> En materia educativo, los niveles d'analfabetismu del Conu Sur son los más baxos de Suramérica y tán ente los cuatro más baxos d'América Llatina, con un importante porcentaxe de la población adulta —homes y muyeres de 15 años o más— alfabetizada (Chile: 98,6&nbsp;%, Uruguái: 98,4&nbsp;% y Arxentina: 97,9&nbsp;%, según l'informe del PNUD de 2015).<ref name="idh" /> L'Arxentina, con US$532,<ref>{{cita web |url=http://www.ellitoral.com/index.php/diarios/2012/08/27/politica/POLI-09.html/|títulu=http://www.ellitoral.com/index.php/diarios/2012/08/27/politica/POLI-09.html/}}</ref> ye'l país col poder adquisitivo del [[salariu mínimu]] más altu de toa Llatinoamérica. Chile (con US$422)<ref>{{cita web |url=http://www.24horas.cl/economia/senado-aprueba-reaxuste-que-dexa-salario-minimo-en-210-mil-782990|títulu=http://www.24horas.cl/economia/senado-aprueba-reaxuste-que-dexa-salario-minimo-en-210-mil-782990}}</ref> y Uruguái (con US$360) allúguense tamién ente los primeros puestos. La distribución d'ingresos según la [[Organización de les Naciones Xuníes|ONX]], Uruguái asitiar a fecha del 2012 en 0,379<ref>{{cita web |url=http://www.ine.gub.uy/biblioteca/probeza/Probeza%202012/Estimaci%C3%B3n%20de%20la%20probeza%20por%20el%20M%C3%A9tou%20d'el%20Ingresu%202012.pdf|títulu=http://www.ine.gub.uy/biblioteca/probeza/Probeza%202012/Estimaci%C3%B3n%20de%20la%20probeza%20por%20el%20M%C3%A9tou%20d'el%20Ingresu%202012.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131006052810/http://www.ine.gub.uy/biblioteca/probeza/Probeza%202012/Estimaci%C3%B3n%20de%20la%20probeza%20por%20el%20M%C3%A9tou%20d'el%20Ingresu%202012.pdf|fechaarchivu=6 d'ochobre de 2013}}</ref> puntos según el [[coeficiente de Gini]], que s'utiliza pa midir el repartu de riqueces nuna nación, convirtiéndola nel país más igualitariu d'América Llatina. El mesmu asitia a Arxentina col 0,411,<ref>{{cita web|url=http://www.ambiente.gov.ar/?idarticulo=6033|títulu=http://www.ambiente.gov.ar/?idarticulo=6033|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131006075940/http://www.ambiente.gov.ar/?idarticulo=6033|fechaarchivu=2013-10-06}}</ref> y a Chile, col 0,497 al añu 2013. == Economía == {{Imaxe múltiple |posición_tabla=left |direición=vertical |anchu=200 |títulu= |testu= |fondu_de_testu=#F0F8FF |semeya1=G20 - Cumbre de Cannes - 20111103.jpg |testu1=La entós [[presidente de la Nación Arxentina|presidenta d'Arxentina]], [[Cristina Fernández de Kirchner]], xunto a los mandatarios de los países miembros del [[Grupu de los 20 (países industrializaos y emerxentes)|Grupu de los 20]].|alineación_texto1=left|semeya2=Leaders of TPP member states.jpg |testu2=L'entós [[presidente de Chile]], [[Sebastián Piñera]], xunto a los mandatarios de los países miembros y negociadores del [[Alcuerdu Estratéxicu Trans-Pacíficu d'Asociación Económica|Alcuerdu P4]].|alineación_texto2=left}} {|style = align="right" border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" class="guapa" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !colspan="5"|Economía 2014-2015 (est.) |- !País ![[Paridá de poder adquisitivu|PIB (PPA)]]<ref>{{cita publicación |autor=[[Fondu Monetariu Internacional]] |fecha=ochobre de 2015 |títulu=Report for Selected Countries and Subjects |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/01/weodata/weorept.aspx?sy=2014&ey=2014&scsm=1&ssd=1&sort=subject&ds=.&br=1&pr1.x=31&pr1.y=6&c=213%2C228%2C298&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= PIB paises|idioma=inglés |publicación=World Economic Outlook |editorial= |allugamientu= |volume= |númberu= |páxines= |fechaaccesu=6 d'ochobre de 2014 |cita=}}</ref> ![[Países por PIB (PPA) per cápita|PIB (PPA) per cápita]]<ref name="Fondu Monetariu_1">{{cita publicación |autor=Fondu Monetariu Internacional |fecha=ochobre de 2014 |títulu=Report for Selected Countries and Subjects |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/01/weodata/weorept.aspx?sy=2014&ey=2014&scsm=1&ssd=1&sort=subject&ds=.&br=1&pr1.x=31&pr1.y=6&c=213%2C228%2C298&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= PIB per capita |idioma=inglés |publicación=World Economic Outlook |editorial= |allugamientu= |volume= |númberu= |páxines= |fechaaccesu=6 d'ochobre de 2014 |cita=}}</ref> ![[Países por PIB (nominal)|PIB (nominal)]]<ref>{{cita publicación |autor=Fondu Monetariu Internacional |fecha=ochobre de 2015 |títulu=Report for Selected Countries and Subjects |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/01/weodata/weorept.aspx?sy=2014&ey=2014&scsm=1&ssd=1&sort=subject&ds=.&br=1&pr1.x=31&pr1.y=6&c=213%2C228%2C298&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= PIB per capita |idioma=inglés |publicación=World Economic Outlook |editorial= |allugamientu= |volume= |númberu= |páxines= |fechaaccesu=6 d'ochobre de 2014 |cita=}}</ref> ![[Países por PIB (nominal) per cápita|PIB (nominal) per cápita]]<ref name="Fondu Monetariu_1"/> |- |'''{{ARG}}''' ||'''USD 930&nbsp;345 mill.''' ||'''USD 25&nbsp;800'''||'''USD 750&nbsp;000 mill.''' ||'''USD 19&nbsp;640''' |- |'''{{CHL}}''' ||'''USD 431&nbsp;802 mill.''' ||'''USD 24&nbsp;170'''||'''USD 279&nbsp;650 mill.''' ||'''USD 17&nbsp;047''' |- |'''{{URY}}''' ||'''USD 73&nbsp;056 mill.''' ||'''USD 21&nbsp;386'''||'''USD 58&nbsp;057 mill.''' ||'''USD 17&nbsp;121''' |- |} Arxentina ye la mayor economía de tol Conu Sur y segunda en toa América del Sur, con un PIB nominal de 543.061 miles de millones de dólares, l'únicu país del Conu Sur en formar parte del G20<ref>{{cita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=47&pr.y=15&sy=2014&ey=2014&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C668%2C914%2C672%2C612%2C946%2C614%2C137%2C311%2C962%2C213%2C674%2C911%2C676%2C193%2C548%2C122%2C556%2C912%2C678%2C313%2C181%2C419%2C867%2C513%2C682%2C316%2C684%2C913%2C273%2C124%2C868%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C624%2C692%2C522%2C694%2C622%2C142%2C156%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C135%2C321%2C716%2C243%2C456%2C248%2C722%2C469%2C942%2C253%2C718%2C642%2C724%2C643%2C576%2C939%2C936%2C644%2C961%2C819%2C813%2C172%2C199%2C132%2C733%2C646%2C184%2C648%2C524%2C915%2C361%2C134%2C362%2C652%2C364%2C174%2C732%2C328%2C366%2C258%2C734%2C656%2C144%2C654%2C146%2C336%2C463%2C263%2C528%2C268%2C923%2C532%2C738%2C944%2C578%2C176%2C537%2C534%2C742%2C536%2C866%2C429%2C369%2C433%2C744%2C178%2C186%2C436%2C925%2C136%2C869%2C343%2C746%2C158%2C926%2C439%2C466%2C916%2C112%2C664%2C111%2C826%2C298%2C542%2C927%2C967%2C846%2C443%2C299%2C917%2C582%2C544%2C474%2C941%2C754%2C446%2C698%2C666&s=NGDPD&grp=0&a=|títulu=Report for Selected Countries and Subjects - Gross domestic product, current prices |publicación=World Economic Outlook Database, October 2015 |editorial= International Monetary Fund (FMI)|fecha=Ochobre de 2015 |idioma=inglés}}</ref>y un PIB PPA de 951.001 miles de millones de dólares.<ref>{{cita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/weorept.aspx?sy=2014&ey=2014&scsm=1&ssd=1&sort=subject&ds=.&br=1&pr1.x=65&pr1.y=8&c=512%2C668%2C914%2C672%2C612%2C946%2C614%2C137%2C311%2C962%2C213%2C674%2C911%2C676%2C193%2C548%2C122%2C556%2C912%2C678%2C313%2C181%2C419%2C867%2C513%2C682%2C316%2C684%2C913%2C273%2C124%2C868%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C624%2C692%2C522%2C694%2C622%2C142%2C156%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C135%2C321%2C716%2C243%2C456%2C248%2C722%2C469%2C942%2C253%2C718%2C642%2C724%2C643%2C576%2C939%2C936%2C644%2C961%2C819%2C813%2C172%2C199%2C132%2C733%2C646%2C184%2C648%2C524%2C915%2C361%2C134%2C362%2C652%2C364%2C174%2C732%2C328%2C366%2C258%2C734%2C656%2C144%2C654%2C146%2C336%2C463%2C263%2C528%2C268%2C923%2C532%2C738%2C944%2C578%2C176%2C537%2C534%2C742%2C536%2C866%2C429%2C369%2C433%2C744%2C178%2C186%2C436%2C925%2C136%2C869%2C343%2C746%2C158%2C926%2C439%2C466%2C916%2C112%2C664%2C111%2C826%2C298%2C542%2C927%2C967%2C846%2C443%2C299%2C917%2C582%2C544%2C474%2C941%2C754%2C446%2C698%2C666&s=PPPGDP&grp=0&a=|títulu=Report for Selected Countries and Subjects - Gross domestic product based on purchasing-power-parity (PPP) valuation of country GDP |publicación=World Economic Outlook Database, October 2015 |editorial= International Monetary Fund (FMI)|fecha=Ochobre de 2015 |idioma=inglés}}</ref> Chile ye la segunda economía del Conu Sur y quinta n'América del Sur, con un PIB nominal de 258.017 y un PIB PPA de 410.853. Uruguái ye la tercer economía del Conu Sur y la octava d'América del Sur, con un PIB nominal de 57.471 y un PIB PPA de 71.675. Per otru llau, el PIB nominal per cápita d'Uruguái ye de 16.092 dólares, el d'Arxentina de 13.428 dólares, y el de Chile de 13.331 dólares.<ref>{{cita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=32&pr.y=8&sy=2015&ey=2015&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C668%2C914%2C672%2C612%2C946%2C614%2C137%2C311%2C962%2C213%2C674%2C911%2C676%2C193%2C548%2C122%2C556%2C912%2C678%2C313%2C181%2C419%2C867%2C513%2C682%2C316%2C684%2C913%2C273%2C124%2C868%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C624%2C692%2C522%2C694%2C622%2C142%2C156%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C135%2C321%2C716%2C243%2C456%2C248%2C722%2C469%2C942%2C253%2C718%2C642%2C724%2C643%2C576%2C939%2C936%2C644%2C961%2C819%2C813%2C172%2C199%2C132%2C733%2C646%2C184%2C648%2C524%2C915%2C361%2C134%2C362%2C652%2C364%2C174%2C732%2C328%2C366%2C258%2C734%2C656%2C144%2C654%2C146%2C336%2C463%2C263%2C528%2C268%2C923%2C532%2C738%2C944%2C578%2C176%2C537%2C534%2C742%2C536%2C866%2C429%2C369%2C433%2C744%2C178%2C186%2C436%2C925%2C136%2C869%2C343%2C746%2C158%2C926%2C439%2C466%2C916%2C112%2C664%2C111%2C826%2C298%2C542%2C927%2C967%2C846%2C443%2C299%2C917%2C582%2C544%2C474%2C941%2C754%2C446%2C698%2C666&s=NGDPDPC&grp=0&a=|títulu=Report for Selected Countries and Subjects - Gross domestic product per capita, current prices |publicación=World Economic Outlook Database, October 2015 |editorial= International Monetary Fund (FMI)|fecha=Ochobre de 2015 |idioma=inglés}}</ref> El PIB PPA per cápita de Chile ye de 23.057 dólares, el d'Arxentina de 22.302 dólares y el d'Uruguái de 21.055.<ref>{{cita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/weorept.aspx?sy=2014&ey=2014&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=16&pr1.y=7&c=512%2C668%2C914%2C672%2C612%2C946%2C614%2C137%2C311%2C962%2C213%2C674%2C911%2C676%2C193%2C548%2C122%2C556%2C912%2C678%2C313%2C181%2C419%2C867%2C513%2C682%2C316%2C684%2C913%2C273%2C124%2C868%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C522%2C692%2C622%2C694%2C156%2C142%2C624%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C135%2C321%2C716%2C243%2C456%2C248%2C722%2C469%2C942%2C253%2C718%2C642%2C724%2C643%2C576%2C939%2C936%2C644%2C961%2C819%2C813%2C172%2C199%2C132%2C733%2C646%2C184%2C648%2C524%2C915%2C361%2C134%2C362%2C652%2C364%2C174%2C732%2C328%2C366%2C258%2C734%2C656%2C144%2C654%2C146%2C336%2C463%2C263%2C528%2C268%2C923%2C532%2C738%2C944%2C578%2C176%2C537%2C534%2C742%2C536%2C866%2C429%2C369%2C433%2C744%2C178%2C186%2C436%2C925%2C136%2C869%2C343%2C746%2C158%2C926%2C439%2C466%2C916%2C112%2C664%2C111%2C826%2C298%2C542%2C927%2C967%2C846%2C443%2C299%2C917%2C582%2C544%2C474%2C941%2C754%2C446%2C698%2C666&s=PPPPC&grp=0&a=|títulu=Report for Selected Countries and Subjects - Gross domestic product based on purchasing-power-parity (PPP) per capita GDP |publicación=World Economic Outlook Database, October 2015 |editorial= International Monetary Fund (FMI)|fecha=Ochobre de 2015 |idioma=inglés}}</ref> Arxentina ye'l país más [[Países per superficie|estensu]], [[Países por población|pobláu]], [[industria]]lizado y [[Países por PIB (nominal)|ricu en base al PIB]]<ref>Fondu Monetariu Internacional Base de Datos de la Economía mundial, Setiembre 2011 [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=45&pr.y=3&sy=2010&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C941%2C914%2C446%2C612%2C666%2C614%2C668%2C311%2C672%2C213%2C946%2C911%2C137%2C193%2C962%2C122%2C674%2C912%2C676%2C313%2C548%2C419%2C556%2C513%2C678%2C316%2C181%2C913%2C682%2C124%2C684%2C339%2C273%2C638%2C921%2C514%2C948%2C218%2C943%2C963%2C686%2C616%2C688%2C223%2C518%2C516%2C728%2C918%2C558%2C748%2C138%2C618%2C196%2C522%2C278%2C622%2C692%2C156%2C694%2C624%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C184%2C132%2C524%2C646%2C361%2C648%2C362%2C915%2C364%2C134%2C732%2C652%2C366%2C174%2C734%2C328%2C144%2C258%2C146%2C656%2C463%2C654%2C528%2C336%2C923%2C263%2C738%2C268%2C578%2C532%2C537%2C944%2C742%2C176%2C866%2C534%2C369%2C536%2C744%2C429%2C186%2C433%2C925%2C178%2C869%2C436%2C746%2C136%2C926%2C343%2C466%2C158%2C112%2C439%2C111%2C916%2C298%2C664%2C927%2C826%2C846%2C542%2C299%2C967%2C582%2C443%2C474%2C917%2C754%2C544%2C698&s=NGDPD&grp=0&a Productu brutu internu]</ref><ref>{{cita web |url=http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD/countries|títulu=GDP (current US$) |publicación=World Bank national accounts data, and OECD National Accounts data files |editorial=The World Bank Group |idioma=inglés |fecha=}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2195.html |títulu=GDP (OFFICIAL EXCHANGE RATE) |publicación=The World Factbook |editorial=Central Intelligence Agency (CIA) |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20181227071047/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2195.html |fechaarchivu=2018-12-27 }}</ref>del Conu Sur. Ye unu de los mayores esportadores de carne nel mundu, y la so producción reconocióse numberoses vegaes pola so alta calidá.<ref>{{cita web |url=http://news.agrofy.com.ar/noticia/161800/carne-arxentino-foi-reconocida-la so-calidá |títulu=La carne arxentino foi reconocida pola so calidá |publicación=Agrofy News |fecha=29 d'ochobre de 2016 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.infocampo.com.ar/la carne arxentino-cautiva-a-los-chinos/ |títulu=La carne arxentino cautiva a los chinos |publicación=Infocampo |fecha=16 de payares de 2016 }}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.clarin.com/rural/interes-carne-arxentino-emiratos-arabes-xuníos_0_HyfCofXce.html |títulu=Interés pola carne arxentina nos Emiratos Árabes Xuníos |publicación=Clarín Rural |fecha=28 de febreru de 2017 }}</ref> Ye'l primer productor mundial de [[Helianthus annuus|xirasol]], [[Ilex paraguariensis|yerba mate]], [[Citrus × limon|llimones]], y aceite de soya, segundu en [[miel]] y [[mazana|mazanes]], el más grande productor de [[Triticum|trigu]] en Llatinoamérica.<ref>{{cita web |url=http://www.argentinatradenet.gov.ar/sitio/supermercáu/2.htm|títulu=http://www.argentinatradenet.gov.ar/sitio/supermercáu/2.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120229015419/http://www.argentinatradenet.gov.ar/sitio/supermercáu/2.htm|fechaarchivu=29 de febreru de 2012}}</ref> Ye'l mayor productor de [[vinu]] n'América Llatina, quintu nel mundu, y el principal productor de [[biodiésel]] a nivel global.<ref>{{cita web|url=http://www.comercioyjusticia.com.ar/2010/11/09/argentina-se-consolida-como-primer-productor-mundial-de-biodiesel/|títulu=http://www.comercioyjusticia.com.ar/2010/11/09/argentina-se-consolida-como-primer-productor-mundial-de-biodiesel/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130515234153/http://www.comercioyjusticia.com.ar/2010/11/09/argentina-se-consolida-como-primer-productor-mundial-de-biodiesel/|fechaarchivu=2013-05-15}}</ref> El xacimientu mineru de [[L'Aguilar]], na provincia de [[Provincia de Jujuy|Jujuy]], ye la mayor concentración de minerales de [[plomu]] y [[cinc]]<ref>{{cita web |url=http://www.mineria.gov.ar/proyeuto/Jujuy/aguilar.htm|títulu=Minería d'El Aguilar|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130808025505/http://www.mineria.gov.ar/proyeuto/Jujuy/aguilar.htm|fechaarchivu=8 d'agostu de 2013}}</ref> de Suramérica y el [[Baxu de la Alumbrera]] na [[provincia de Catamarca]], ye una de les esplotaciones mineres a cielu abiertu más grandes del mundu,<ref>{{cita web |url=https://2mp.conae.gov.ar/index.php/materiales-educativos/material-educativo/imagenes-destacadas/776-mina-baxu-de-la-alumbrera-catamarca-argentina-landsat-5-tm |títulu=Mina Baxu de la Alumbrera - Catamarca, Arxentina - Landsat 5 TM |publicación=Programa 2Mp |editorial=Comisión Nacional d'Actividaes Espaciales (CONAE) |fecha= }}</ref> pa la estracción d'[[oru]] y [[cobre]], siendo l'Arxentina'l décimu tercer mayor productor d'oru del mundu.<ref>{{cita web |url=http://www.bgs.ac.uk/mineralsuk/statistics/worldArchive.html|títulu=http://www.bgs.ac.uk/mineralsuk/statistics/worldArchive.html}}</ref> Arxentina ye'l más importante productor de software de Llatinoamérica, y ocupa el segundu puestu n'[[América del Sur]] tocantes a fabricación de autopartes, dempués de Brasil.{{ensin referencies}} Ye'l mayor productor de [[Glycine max|soya]] del planeta xunto a Brasil y Estaos Xuníos.<ref>{{cita web |url=http://www.indexmundi.com/map/?v=88&l=es|títulu=http://www.indexmundi.com/map/?v=88&l=es}}</ref> Al pie de Brasil y Méxicu, integra'l [[Grupu de los 20 (países industrializaos y emerxentes)|G-20]], que concentra a les naciones más industrializaes, influyentes y económicamente más poderoses del mundu.<ref>{{cita web |url=http://articles.cnn.com/2009-09-24/us/us.g.twenty.summit_1_summit-crisis-fades-financial-crisis?_s=PM:US|títulu=http://articles.cnn.com/2009-09-24/us/us.g.twenty.summit_1_summit-crisis-fades-financial-crisis?_s=PM:US|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110811042500/http://articles.cnn.com/2009-09-24/us/us.g.twenty.summit_1_summit-crisis-fades-financial-crisis?_s=PM%3AUS|fechaarchivu=11 d'agostu de 2011}}</ref> Tamién ye miembru fundador del [[Mercosur]], el mayor productor d'alimentos a nivel global. Chile ye miembru de la [[Organización pa la Cooperación y el Desarrollu Económicu|OCDE]],<ref>{{cita web |url=http://www.oecd.org/document/11/0,3343,en_33873108_39418658_45115147_1_1_1_1,00.html |títulu=Chile's accession to the OECD |formatu=HTML |fechaaccesu=7 de mayu de 2010 |autor=[[Organización pa la Cooperación y el Desarrollu Económicu]] (OCDE) |fecha=7 de mayu de 2010 |editorial=www.oecd.org |idioma=inglés}}</ref> grupu que solo integren [[Canadá]], [[Estaos Xuníos]] y [[Méxicu]] nel continente americanu. Tamién pertenez al [[Alcuerdu Estratéxicu Trans-Pacíficu d'Asociación Económica]] y a l'[[Foru de Cooperación Económica Asia-Pacíficu|APEC]].<ref>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=254991&idVersion=2006-11-08 |títulu=Decreto 354 de 2006 del Ministeriu de Rellaciones Esteriores |fechaaccesu=16 d'abril de 2011 |formatu=HTML |autor=Ministeriu de Rellaciones Esteriores |fecha=8 de payares de 2006}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.apec.org/About-Us/About-APEC/Member-Economies.aspx |títulu=Member Economies |fechaaccesu=6 d'abril de 2012 |formatu=ASPX |autor=[[Foru de Cooperación Económica Asia-Pacíficu]] (APEC) |fecha=s/f |editorial=www.apec.org |idioma=inglés}}</ref> Chile ye'l país colos ingresos por paridá de poder adquisitivu ''[[per cápita]]'' más altos d'[[América Llatina]], USD 22&nbsp;470 en 2013, daqué cimeru al d'Arxentina qu'algamó los USD 22&nbsp;404 nel mesmu periodu.<ref>{{cita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?sy=2013&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=72&pr1.y=6&c=311%2C336%2C213%2C263%2C313%2C268%2C316%2C343%2C339%2C273%2C218%2C278%2C223%2C283%2C228%2C288%2C233%2C293%2C238%2C361%2C321%2C362%2C243%2C364%2C248%2C366%2C253%2C369%2C328%2C298%2C258%2C299&s=PPPPC&grp=0&a= |títulu=Gross domestic product based on purchasing-power-parity (PPP) per capita GDP |publicación=Report for Selected Countries and Subjects |editorial=International Monetary Fund (FMI) |idioma=inglés |fecha=Abril de 2015 }}</ref> Amuesa indicadores remarcables tocantes a [[Índiz de Competitividá Global|competitividá]],<ref>{{cita web |url=http://www3.weforum.org/docs/CSI/2012-13/GCR_Rankings_2012-13.pdf |títulu=Table 3: The Global Competitiveness Index 2012–2013 rankings and 2011–2012 comparisons |publicación=The Global Competitiveness Index 2012–2013 |editorial=World Economic Forum |fecha=2012 |idioma=inglés}}</ref> [[Índiz de Llibertá Económica|llibertá económica]],<ref>{{cita publicación |autor1=Terry Miller |autor2=Kim R. Holmes |autor3=Edwin J. Feulner |títulu=2013 INDEX Of ECONOMIC fREEDOM COUNTRY RANKINGS |añu= |publicación=2013 Index of Economic Freedom Promoting Economic Opportunity and Prosperity |editorial=The Wall Street Journal |númberu= |idioma=inglés |url=http://thf_media.s3.amazonaws.com/index/pdf/2013/Index2013_Highlights.pdf |páxina=4 |fecha=xineru de 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130927084347/http://thf_media.s3.amazonaws.com/index/pdf/2013/Index2013_Highlights.pdf |archivedate=2013-09-27 |fechaaccesu=2017-10-21 }}</ref> y crecedera económica.<ref>{{cita web |url=https://datahelpdesk.worldbank.org/knowledgebase/articles/906519#High_income |títulu=World Bank Country and Lending Groups |publicación= |editorial=The World Bank Group |fecha= |idioma=inglés}}</ref> Amás, tien la calificación de la delda esterna más favorable del continente.<ref>{{cita web |url=http://www.datosmacro.com/ratings |títulu=Rating: Calificación de la delda de los países |publicación= Dato Macro|editorial= |fecha= }}</ref> Tocantes a la [[Inversión estranxera direuta en Llatinoamérica|inversión estranxera]], Chile atropó en 2012 cuasi'l 75&nbsp;% de les inversiones nel Conu Sur con USD 30&nbsp;323 millones, ente que tocantes a la [[Inversión estranxera direuta en Llatinoamérica|inversión escontra l'esterior d'empreses nacionales]] algamó nel mesmu añu cuasi la totalidá d'ella (98&nbsp;%) con USD 21&nbsp;090&nbsp;millones, siguíu per Arxentina con USD 1&nbsp;090&nbsp;millones.<ref>{{cita web|url=http://www.cepal.org/publicaciones/xml/5/49845/LaInversionExtranjeraDirectaDocIinf2012.pdf|títulu=La Inversión Estranxera Direuta n'América Llatina y el Caribe 2012|editorial=CEPAL - Unidá d'Inversiones y Estratexes Empresariales|fecha=Xunu de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131019094132/http://www.cepal.org/publicaciones/xml/5/49845/LaInversionExtranjeraDirectaDocIinf2012.pdf|fechaarchivu=2013-10-19}}</ref> Magar el so tamañu, Chile esporta por un valor similar a l'Arxentina (USD 83&nbsp;000&nbsp;millones y 85&nbsp;000&nbsp;millones respeutivamente). Ye'l mayor productor mundial de cobre y cuenta col 38&nbsp;% de les reserves mundiales d'esi mineral.<ref>{{cita web |url=http://copperinvestingnews.com/4147/the-top-10-copper-producing-countries/ |títulu=The Top 10 Copper Producing Countries |fechaaccesu=18 d'abril de 2012 |autor=Toovey, Leia Michele |fecha=17 de payares de 2010 |editorial=copperinvestingnews.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120621051524/http://copperinvestingnews.com/4147/the-top-10-copper-producing-countries/ |fechaarchivu=2012-06-21 }}</ref> La empresa estatal [[Codelco]] esplota, ente otros, los xacimientos de [[Chuquicamata]] y [[Mina El Teniente|El Teniente]], la [[mina a cielu abiertu]] y la mina de cobre soterraña más grandes del mundu,<ref name="chuqui">{{cita web |url=http://www.codelco.com/prontus_codelco/site/edic/base/port/chuquicamata.html |títulu=Operaciones – Chuquicamata |fechaaccesu=22 de payares de 2011 |formatu=HTML |autor=[[Codelco]] |fecha=s/f |editorial=www.codelco.com}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.codelco.com/prontus_codelco/site/edic/base/port/el teniente.html |títulu=Operaciones – El Teniente |fechaaccesu=22 de payares de 2011 |formatu=HTML |autor=Codelco |fecha=s/f |editorial=www.codelco.com}}</ref> respeutivamente. Amás, Chile tien el 22% de los recursos de [[litiu]] metálicu a nivel mundial, superáu per Bolivia que tien el 24%.<ref>{{cita publicación |apellíu=Schwarz |nome=Stefanie |títulu=Mercáu Internacional del Litiu y la posición competitiva de Chile |añu=Abril de 2014 |publicación=Panorama Mineru |volume=Litiu en Suramérica 2014 |númberu=Edición 414 |issn= |url=http://panorama-minero.com/wp-content/uploads/2017/03/LITIU_2014.pdf }}</ref><br /> Amás d'esplotar los sos propios recursos domésticos, Chile participa en numberosos proyeutos mineros estranxeros, yá seya como inversionista o como provisor d'inxeniería y servicios, en países como Australia, Paquistán y Perú, ente otros.<ref>{{cita web |url=http://www.direcon.gob.cl/inversion/1421|títulu=http://www.direcon.gob.cl/inversion/1421}}</ref><ref>[[Antofagasta plc]]</ref><ref>{{cita web |url=http://mineriadelperu.com/2012/04/emplegu-xeneráu-por-inversion-chilena/|títulu=http://mineriadelperu.com/2012/04/emplegu-xeneráu-por-inversion-chilena/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120430084852/http://mineriadelperu.com/2012/04/emplegu-xeneráu-por-inversion-chilena/|fechaarchivu=30 d'abril de 2012}}</ref> Amás de la industria minero, Chile tamién ye'l mayor productor mundial d'[[uva|uves]] fresques, atropando'l 21,7&nbsp;% de les unviaes globales, lo mesmo que d'[[Vaccinium myrtillus|arándanos frescos]], [[cirueles]], [[Manzana|manzanes deshidratadas]] [[Salmo (xéneru)|salmones]], [[trucha|truches]] y [[carbonatu de litiu]].<ref>{{cita web |url=http://www.cooperativa.cl/noticias/economia/sectores-granibles/sepa-con-que-productos-chile-lidera-les esportaciones mundiales/2012-11-12/095307.html|títulu=Chile, mayor productor mundial de}}</ref> Uruguái forma parte del Mercosur, concentra gran cantidá de turismu nes ciudaes costeres de [[Punta del Este]] y [[Maldonado]]. Ye un país agroexportador, polo cual l'[[agricultura]]: [[arroz]], [[Triticum|trigu]], [[Zea mays|maíz]], [[Helianthus annuus|xirasol]], [[Sorghum|sorgu]], [[Hordeum vulgare|cebada]], [[Glycine max|soya]], [[Saccharum officinarum|caña d'azucre]] ([[Bella Unión]]) y la [[ganadería]] ([[Bos primigenius taurus|vacunos]], [[Ovis orientalis aries|ovinos]]) son los recursos fundamentales de la economía. Les industries principales son los [[industria frigorífico|frigoríficos]], la [[industria láctea|llechera]]. Les condiciones climátiques del Conu Sur, auníes cola so xeografía física, crean les condiciones por que se llogren grandes producciones d'[[avena]], [[Hordeum vulgare|cebada]], [[Secale cereale|centenu]], [[Triticum|trigu]], [[Olea europaea|olivo]], [[Vitis|vide]], [[Oryctolagus cuniculus|coneyos]], [[Ovis orientalis aries|ovinos]], [[Sus scrofa domestica|porcinos]], [[Bos primigenius taurus|vacunos]], [[lácteos]] y [[vinu|vinos]] (cepes emblemátiques: [[Cabernet Sauvignon|Cabernet]], [[Carménère]], [[Malbec]], [[Merlot (uva)|Merlot]], [[Tannat (uva)|Tannat]] y [[Torrontés]]) más la producción d'[[arroz]], [[Citrus|cítricos]], [[Helianthus annuus|xirasol]], [[Zea mays|maíz]], [[mazana|mazanes]], [[Solanum tuberosum|papes]] y [[Glycine max|soya]]. El sosuelu del Conu Sur ye tamién pervalible pol so [[minería]], destacar les mines de [[bórax]], [[cobre]], [[estañu]], [[litiu]], [[oru]], [[plata]], [[plomu]] y [[salitre]] nel [[Norte Grande de Chile|Norte Grande]] chilenu y nel [[Noroeste arxentín]] según nes proximidaes de tola rexón andina y preandina onde tamién s'atopen grandes xacimientos d'[[uraniu]]; esisten importantes reserves de [[gas natural]] en [[Rexón de Magallanes y de l'Antártica Chilena|Magallanes]], el norte de [[Provincia de Salta|Salta]], y na provincia de [[Provincia del Neuquén|Neuquén]]. Nesta última provincia, atópase la tercer reserva de gas más grande del planeta.<ref>{{cita web |url=http://negocios.iprofesional.com/notes/134666-Arxentina-riqueza-eterna-reserves-de-gas-pa-ms-de-500-aos-asitien-al-pas-como-un-xugador-estratgico-mundial |títulu=Arxentina, "riqueza eterna": Reserves de gas pa más de 500 años asitien al país como un xugador "estratéxicu" |fechaaccesu=18 d'abril de 2012 |formatu= |autor=Jaimovich, Mariano |fecha=16 d'abril de 2012 |editorial=negocios.iprofesional.com }}</ref> El [[petroleu]] cuenta con reserves en delles rexones de l'Arxentina, siendo medianes nel [[Noroeste arxentín|Noroeste]] y [[Cuyo]], y de gran importancia na [[Patagonia arxentina|Patagonia]]. El siguiente país rexonal en reserves de petroleu ye Chile, pero les sos cuenques [[Rexón de Magallanes y de l'Antártica Chilena|magallánicas]] solo producieron 10&nbsp;640 barriles de petroleu,<ref>{{cita web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2173.html |títulu=Oil – Production |fechaaccesu=7 abr 2011 |formatu=HTML |autor=Central Intelligence Agency (CIA) |fecha=2011 |editorial=www.cia.gov |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110525082911/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2173.html#ci |fechaarchivu=25 de mayu de 2011 }}</ref> equivalentes al 3,51% de los 302&nbsp;700 consumíos diariamente en 2010.<ref>{{cita web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2174.html |títulu=Oil – Consumption |fechaaccesu=7 abr 2011 |formatu=HTML |autor=Central Intelligence Agency (CIA) |fecha=2011 |editorial=www.cia.gov |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110525085539/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2174.html#ci |fechaarchivu=25 de mayu de 2011 }}</ref> Los mares qu'arrodien al Conu Sur son perricos en recursos [[pesca|pesqueros]] y allegaos, según les sos mariñes presenten relevantes curiosos [[turismu|turísticos]] a nivel mundial. Esta enorme riqueza nel [[sector primariu]] de la economía facilitó mientres gran parte del [[sieglu XX]] que la mayor parte de la población integrara los estratos socioeconómicos llamaos ''[[clase media|medios]]''. Sicasí, mientres el postreru cuartu de sieglu XX, la mayoría de los estaos del Conu Sur careció gravemente los efeutos d'una [[crisis económica]] global, acentuada nesta rexón por un escasu desenvolvimientu del sector secundariu o [[industria]]l o, nel casu d'Arxentina, direutamente por un procesu de [[desindustrialización (economía)|desindustrialización]], lo que se revirtió nos últimos años aumentando l'ingresu per cápita. {{Imaxe múltiple |posición_tabla=center |semeya1=Santiago de Chile de noche.jpg |anchu1=340 |semeya2=Buenos Aires Cityline at Night - Irargerich.jpg |anchu2=440 |semeya3=WTC_MVD.jpg |anchu3=215 |testu1=[[Santiago de Chile|Santiago]] ye una ciudá global de «clase alfa -».<ref name="gawc" /> Ye la segunda ciudá más poblada del Conu Sur, considerada la meyor ciudá pa faer negocios d'América Llatina,<ref>{{cita publicación |añu=2011 |títulu=Ranking 2011: Especial ciudaes 2011 |url=http://rankings.americaeconomia.com/2011/ciudades/ranking.php |publicación=[[AméricaEconomía]] |volume= |númberu= |páxines= |fechaaccesu=21 de mayu de 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120527235020/http://rankings.americaeconomia.com/2011/ciudades/ranking.php |archivedate=2012-05-27 }}</ref><ref group="n"> Magar na referencia Santiago allúgase segunda, el llistáu asitia primer equivocadamente a [[Miami]] ente les ciudaes d'[[América Llatina]]; anque ye habitada por munchos llatinos, Miami forma parte de l'[[América Anglosaxona]], xunto coles del restu de los [[Estaos Xuníos]].</ref> y una de les meyores calidaes de vida de la rexón, solo superada por Montevidéu y Buenos Aires nel Conu Sur.<ref name="clarin" /> Figura amás como la tercer ciudá llatinoamericana más competitiva, superada per Buenos Aires y São Paulo.<ref>{{cita web |url=http://www.emol.com/noticias/economia/2012/03/12/530391/santiago-ocupa-el llugar-68-ente-les-120-ciudaes-mas-competitives-del mundu.html |títulu=Santiago ocupa'l llugar 68 ente les 120 ciudaes más competitives |fechaaccesu=15 de marzu de 2012 |formatu=HTML |autor=Vera, Franco |fecha=12 de marzu de 2012 |editorial=www.emol.com}}</ref><ref>{{cita publicación |apellíu=[[Economist Intelligence Unit]] (EIU)/''[[The Economist]]'' |nome= |enllaceautor= |añu=2012 |mes= |títulu=Hot spots: Benchmarking global cities competitiveness |url=http://www.citigroup.com/citi/citiforcities/pdfs/hotspots.pdf |idioma=inglés |formatu=PDF |publicación= |editorial= |ubicación= |volumen= |númberu=|páxina=27, 29 |fechaaccesu=15 de marzu de 2012 |cita= }}</ref>|testu2=[[Buenos Aires]], la ciudá más grande, poblada ya importante del Conu Sur, segunda urbe más estensa y poblada d'América del Sur, de [[Hispanoamérica]] y del [[hemisferiu sur]]. Ye una de les trés úniques ciudaes llatinoamericanes de «clase alfa», xunto a São Paulo y Ciudá de Méxicu,<ref name="gawc">{{cita web|url=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2010t.html|títulu=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2010t.html|urlarchivu=https://archive.today/20120524193101/http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2010t.html|fechaarchivu=2012-05-24}}</ref> y ye la ciudá más visitada de Suramérica.<ref>{{cita web |url=http://america.infobae.com/notas/52348-Ciudá-de-Mexico-Buenos-Aires-y-San-Pablo-los destinos-turisticos-favoritos|títulu=http://america.infobae.com/notas/52348-Ciudá-de-Mexico-Buenos-Aires-y-San-Pablo-los destinos-turisticos-favoritos|urlarchivu=https://www.webcitation.org/6Y6oarl6V?url=http://america.infobae.com/notas/52348-Ciudá-de-Mexico-Buenos-Aires-y-San-Pablo-los destinos-turisticos-favoritos|fechaarchivu=1 de febreru de 2013}}</ref> Con un PIB de 362 miles de millones de dólares, la economía de Buenos Aires ye más grande que les [[Países por PIB (nominal)|economíes de Chile y Uruguái]] combinaes, y constitúyese como la [[Ciudaes por PIB|decimotercer ciudá más rica del mundu]].<ref>{{cita web|url=http://www.lanacion.com.ar/893054-buenos-aires-ente-les ciudaes-mas-riques-del mundu|títulu=http://www.lanacion.com.ar/893054-buenos-aires-ente-les ciudaes-mas-riques-del mundu}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.ukmediacentre.pwc.com/imagelibrary/downloadMedia.ashx?MediaDetailsID=1562|títulu=https://www.ukmediacentre.pwc.com/imagelibrary/downloadMedia.ashx?MediaDetailsID=1562|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110504031739/https://www.ukmediacentre.pwc.com/imagelibrary/downloadMedia.ashx?MediaDetailsID=1562|fechaarchivu=4 de mayu de 2011}}</ref> Tien amás la renta per cápita más alta del Conu Sur.<ref>{{cita web |url=http://www.mckinsey.com/tools/Wrappers/Wrapper.aspx?sid={C84CB74F-A3B1-47B1-8265-6252F6D85B68}&pid={4F5BEDB1-6C1F-4243-A052-83ADBABE82DF}|títulu=http://www.mckinsey.com/tools/Wrappers/Wrapper.aspx?sid={C84CB74F-A3B1-47B1-8265-6252F6D85B68}&pid={4F5BEDB1-6C1F-4243-A052-83ADBABE82DF}}}</ref> Coles mesmes, atopar ente les ciudaes con mayor calidá de vida de la rexón, namái superada por Montevidéu.<ref name="clarin">{{cita web|url=http://edant.clarin.com/diario/2008/06/10/laciudad/h-01690686.htm|títulu=http://edant.clarin.com/diario/2008/06/10/laciudad/h-01690686.htm|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130728120427/http://edant.clarin.com/diario/2008/06/10/laciudad/h-01690686.htm|fechaarchivu=2013-07-28}}</ref> Figura como la ciudá más competitiva de toa América Llatina.<ref>{{cita web |url=http://www.emol.com/noticias/economia/2012/03/12/530391/santiago-ocupa-el llugar-68-ente-les-120-ciudaes-mas-competitives-del mundu.html|títulu=http://www.emol.com/noticias/economia/2012/03/12/530391/santiago-ocupa-el llugar-68-ente-les-120-ciudaes-mas-competitives-del mundu.html}}</ref>|testu3=El [[World Trade Center Montevidéu|World Trade Center]] de [[Montevidéu]], la tercer ciudá más poblada del Conu Sur y la capital más austral d'América. Tien la más alta calidá de vida d'América Llatina<ref name="clarin"/><ref>{{cita web|url=http://www.internationalhradviser.co.uk/storage/downloads/2012%20Quality%20Of%20Living%20Worldwide%20City%20Rankings%20Survey.pdf|títulu=http://www.internationalhradviser.co.uk/storage/downloads/2012%20Quality%20Of%20Living%20Worldwide%20City%20Rankings%20Survey.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131203054458/http://www.internationalhradviser.co.uk/storage/downloads/2012%20Quality%20Of%20Living%20Worldwide%20City%20Rankings%20Survey.pdf|fechaarchivu=2013-12-03}}</ref> siendo una ciudá global de «clase beta»,<ref name="gawc" /> ye tamién sede de los bloques comerciales más importantes de Llatinoamérica: l'[[ALADI]] y el Mercosur.}} === Corredores bioceánicos === Los '''corredores bioceánicos''', tamién llamaos «CB»,<ref name="lifabe" /> son rutes internacionales que xunen determinaes rexones y centros urbanos con distintos terminales portuarios allugaos tantu nel [[océanu Pacíficu]] como nel [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]].<ref>{{cita web |url=http://www.difrol.cl/index.php?option=com_content&task=view&id=180&Itemid=22 |títulu=Los corredores bioceánicos exes d'integración y desenvolvimientu |fechaaccesu=3 d'avientu de 2011 |formatu=PHP |autor=Gobierno de Chile – Direición Nacional de Fronteres y Llendes del Estáu (DIFROL) |fecha= |editorial= |idioma= |cita= }}</ref> El so oxetivu ye sirvir como preséu «físicu-territorial» pa entainar el comerciu de los países del Conu Sur ([[Mercosur]] y Chile); sicasí, hai fontes que más bien falen de corredores tresversales de carga» nel Conu Sur que tienen como oxetivu la integración subrexonal.<ref name="lifabe">{{cita publicación |apellíu=Inostroza Fernández |nome=Luis y Augusto Bolívar Espinoza |enllaceautor= |añu=2004 |mes=Segundu cuatrimestre de títulu Corredores bioceánicos: Territorios, polítiques y estratexes d'integración subrexonal – 2. Dimensiones – 2.1 Corredores tresversales de tresporte |url=https://web.archive.org/web/http://redalyc.uaemex.mx/pdf/413/41304107.pdf |formatu=PDF |publicación=Analís Económicu |editorial=[[Universidá Autónoma Metropolitana]] |ubicación=Méxicu D. F. |volume=19 |númberu=41 |páxines=162 |fechaaccesu=14 de xunetu de 2012 |cita= }}</ref> El conceutu de corredor bioceánico surdió en [[1992]] en Brasil,<ref name="nm">{{cita web |url=http://www.nuestromar.org/noticias/destacaos_092009_25872_costos_y_beneficios_de_el corredores_bioceanicos |títulu=Costos y beneficios de los corredores bioceánicos |fechaaccesu=14 de xunetu de 2012 |autor= |fecha=s/f |editorial=www.nuestromar.org}}</ref> coles mires de crear y desenvolver el proyeutu del Corredor bioceánico de [[Trópicu de Capricorniu|Capricorniu]]» ente'l puertu brasilanu de [[Santos]] y el puertu chilenu d'[[Antofagasta]],<ref name="nm" /> travesando'l [[Rexón Sur de Brasil|sur de Brasil]], Paraguái, les provincies del [[Rexón del Noroeste Arxentín|Norte Grande Arxentín]] y la [[Rexón d'Antofagasta|Rexón d'Antofagasta en Chile]].<ref>{{cita web |url=http://www.iadb.org/intal/intalcdi/PE/2010/05386.pdf |títulu=IV Lineamiento estratéxicu rexonal |fechaaccesu=14 de xunetu de 2012 |formatu=PDF |autor= |fecha=s/f |editorial=www.iadb.org |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141010091410/http://www10.iadb.org/intal/intalcdi/PE/2010/05386.pdf |fechaarchivu=2014-10-10 }}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.misionesonline.net/opinion/lleer/1558|títulu=http://www.misionesonline.net/opinion/lleer/1558}}</ref> Otru proyeutu ye'l [[Pasu d'Agua Negro]]. Proyeutóse la construcción d'una vía de comunicación interoceánica,<ref>{{cita publicación |apellíu=Pestarino |nome=Silvina |enllaceautor= |fecha=7 d'agostu de 2009 |títulu=¿Constrúin Agua Negro en 2011? |url=http://www.diariodecuyo.com.ar/home/new_noticia.php?noticia_id=356260 |idioma= |formatu=PHP |publicación=[[Diariu de Cuyo]] |editorial=www.diariodecuyo.com.ar |ubicación= |volumen= |númberu= |páxina= |fechaaccesu=3 d'avientu de 2011 |cita= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160306184255/http://diariodecuyo.com.ar/home/new_noticia.php?noticia_id=356260 |archivedate=2016-03-06 }}</ref> un [[túnel d'Agua Negro|túnel]] na [[cordal de los Andes]], que conectaría'l puertu de la ciudá de [[Porto Alegre]] nel [[océanu Atlánticu]] col puertu de la ciudá de [[Coquimbo]] nel [[océanu Pacíficu]] al traviés del centru d'[[Arxentina]].<ref>{{cita publicación |apellíu=Walter |nome=Miriam |enllaceautor= |fecha=6 d'abril de 2009 |títulu=Busquen ratificar la continuidá del túnel con una acta binacional |url=http://www.diariodecuyo.com.ar/home/new_noticia.php?noticia_id=335702 |idioma= |formatu=PHP |publicación=Diariu de Cuyo |editorial=www.diariodecuyo.com.ar |ubicación= |volumen= |númberu= |páxina= |fechaaccesu=14 de xunetu de 2012 |cita= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305033148/http://www.diariodecuyo.com.ar/home/new_noticia.php?noticia_id=335702 |archivedate=2016-03-05 }}</ref> La importancia d'estes rutes finca en que'l Conu Sur precisa asitiar la so producción exportable nel mercáu mundial, teniendo como oxetivu principal los mercaos del [[Asia]]-Pacíficu.<ref>{{cita web |url=http://www.ibtta.org/files/PDFs/Collazo_Juan%20Manuel.pdf |títulu=Corredor bioceánico de integración Chile-Mercosur |fechaaccesu=27 d'avientu de 2011 |formatu=PDF |autor=Collazo, Juan Manuel |fecha=s/f |editorial=Corporación América S.A |idioma= |cita= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100713225458/https://www.ibtta.org/files/PDFs/Collazo_Juan%20Manuel.pdf |fechaarchivu=13 de xunetu de 2010 }}</ref> Esto provocaría una medría nel comerciu, incentivando la producción exportable nes árees d'influencia de los corredores.<!---LINK ROTU---><ref>{{cita web |url=http://www.grupotorcello.com.ar/proyeutos/Corredor%20bioceancio/index.htm |títulu=Paso d'Agua Negro |fechaaccesu=3 d'avientu de 2011 |formatu=HTM |autor= |fecha= |editorial=www.grupotorcello.com.ar |idioma= |cita= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110829211440/http://www.grupotorcello.com.ar/proyeutos/Corredor%20bioceancio/index.htm |fechaarchivu=29 d'agostu de 2011 }}</ref><ref>{{cita publicación |apellíu=Pérez |nome=Elizabeth |enllaceautor= |añu=2009 |mes=14 de marzu de |títulu=Estudien la roca del túnel a Chile |url=http://www.diariodecuyo.com.ar/home/new_noticia.php?noticia_id=332171 |idioma= |formatu=PHP |publicación=[[Diariu de Cuyo]] |editorial= |allugamientu= |volume= |númberu= |páxines= |fechaaccesu=3 d'avientu de 2011 |cita= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150923214713/http://www.diariodecuyo.com.ar/home/new_noticia.php?noticia_id=332171 |archivedate=2015-09-23 }}</ref> == Política == Mientres la segunda metá del [[sieglu XX]], estos países fueron frecuentemente rexíos por [[dictadura|gobierno militares]]. Nos [[años 1970]], estos rexímenes collaboraron nel [[Operación Cóndor|Plan Cóndor]], lideráu pol gobiernu d'[[Estaos Xuníos|EE.XX.]], na represión de la oposición izquierdista, illegalizando [[partíu políticu|partíos políticos]], desarticulando [[guerra de guerrilles|grupo guerrilleros]], encarcelando y torturando a cientos de miles de persones en centros clandestinos de detención. Como resultancia, fueron asesinaes decenes de miles de persones, munchos de los cualos entá siguen [[Deteníu desapaecíu|sumíos]] (30&nbsp;000 n'Arxentina,<ref>{{cita web |url=http://www.clarin.com/diario/2003/10/06/p-00801.htm |títulu=Una dulda histórica: nun se sabe cuántos son los sumíos |fechaaccesu=4 d'avientu de 2011 |formatu=HTM |autor=Calvo, Pablo |fecha=6 d'ochobre de 2003 |editorial=www.clarin.com |idioma= |cita= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091024085154/http://www.clarin.com/diario/2003/10/06/p-00801.htm |fechaarchivu=2009-10-24 }}</ref> 1200 en Chile,<ref>{{cita web |url=http://www.ddhh.gov.cl/ddhh_rettig.html |títulu=Informe de la Comisión Nacional de verdá y Reconciliación (Informe Rettig) |fechaaccesu=9 de payares de 2011 |formatu=HTML |autor=Gobierno de Chile – Programa de Derechos Humanos |fecha=s/f |editorial=www.ddhh.gov.cl |idioma= |cita= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091223174254/http://www.ddhh.gov.cl/ddhh_rettig.html |fechaarchivu=23 d'avientu de 2009 }}</ref> y 140 n'Uruguái<!---LINK ROTU---><ref>[https://web.archive.org/web/20051217141645/http://www.serpaj.org.uy/inf97/listade.htm] Proyeutu Sumíos: Uruguái</ref>), y cientos de miles fueron exiliaos. Sicasí, ente les décades de 1980 y 1990, estos países recuperaron la [[democracia]]: Arxentina en 1983, Uruguái en 1985 y Chile en 1990. Na actualidá, con [[Tabaré Vázquez]] ocupando la presidencia d'Uruguái y [[Michelle Bachelet]] en Chile, tienen un gobiernu inclináu escontra la [[centroizquierda política]] mentanto n'Arxentina [[Mauricio Macri]] y en Brasil con [[Michel Temer]] son presidentes de [[centroderecha política]] qu'han substituido a los [[populismu|populismos]] presedentes. === Movimientos separatistes y autonomistes === Mientres los [[años 1990]], surdieron [[Separatismo|movimiento separatistes]] na rexón. En [[Llaguna (Santa Catarina)|Llaguna]] el 18 de xunetu de 1992, creóse'l movimientu secesionista ''[[O Sul é o Meu País]]'' ('El sur ye'l mio país') que busca, por aciu la vía democrática y plebiscitaria, la separación del [[rexón Sur de Brasil|Sur]] ante Brasil coles mires de formar un nuevu país.<ref name="bra">{{cita web |url=http://www.patria-sulista.org/index.php?option=com_content&task=view&id=13&Itemid=44 |títulu=Carta de Princípios |fechaaccesu=23 d'avientu de 2011 |formatu=PHP |autor=Movimento O Sul é o Meu País |fecha=27 d'abril de 2007 |editorial=www.patria-sulista.org |idioma=portugués |cita= }}</ref> Esti movimientu tien como referentes tantu la [[República Xuliana]] como la [[República Riograndense]].<ref name="bra" /> Coles mesmes, esisten otros movimientos, ''Movimento pela Independência do Pampa'' ('Movimientu pola Independencia de la Pampa', formáu en 1990) y ''Movimento República de São Paulo'' ('Movimiento República de São Paulo') que tamién busquen la separación de Brasil.<ref>{{cita web |url=http://www.pampalivre.info/index.html |títulu=Movimento pela Independência do Pampa (MIP) |fechaaccesu=24 d'avientu de 2011 |formatu=HTML |autor= |fecha=s/f |editorial=www.pampalivre.info |idioma=portugués |cita= }}</ref> Per otra parte, en Chile, diverses agrupaciones [[mapuche]] busquen instancies [[Autonomismo rexonal|autonómiques]] o la independencia del territoriu conocíu como ''[[Wallmapu]]'', esto ye, les tierres controlaes polos mapuche hasta fines del sieglu XIX, que tamién tomaríen parte d'Arxentina.<ref>{{cita web | url=http://www.mapuche.info/ |títulu= |fechaaccesu=10 de marzu de 2012 |formatu= |autor=Ñuke Mapu – Centru de documentación mapuche |fecha=2012 |editorial=www.mapuche.info}}</ref> == Inclusión de Brasil == Los estaos más australes de Brasil (aquellos que conformen el Brasil Meridional —[[Estáu de Paraná|Paraná]], [[Rio Grande do Sul]], [[Santa Catarina]] y [[Estáu de São Paulo|São Paulo]], que suman un total de 73,16 millones d'habitantes, el 61,5&nbsp;% de la población del Conu Sur) son xeneralmente incluyíos por cuenta de que comparten les mesmes carauterístiques con Arxentina, Chile y Uruguái: alto [[nivel de vida]], [[clima subtropical]] y [[clima templáu]] (según la llatitú y l'altitú), altos niveles d'[[industrialización]] y fuerte componente étnicu européu por cuenta de la [[inmigración]]. {{Columnes}} {| class=wikitable ! colspan=5 | Índiz de Desarrollu Humanu |- !Puestu !!Estáu brasilanu !!Capital !!IDH 2013 !!Población 2009 |- | 2º | '''{{bandera2|Estáu de São Paulo}}''' | [[São Paulo]] | align="center" | 0,819 {{creciente}} (Bien alto) | align="right" | 41&nbsp;384&nbsp;039 |- | 3º | '''{{bandera2|Santa Catarina}}''' | [[Florianópolis]] | align="center" | 0,813 {{creciente}} (Bien alto) | align="right" | 6&nbsp;118&nbsp;743 |- | 4º | '''{{bandera2|Estáu de Paraná}}''' | [[Curitiba]] | align="center" | 0,790 {{creciente}} (Alto) | align="right" | 10&nbsp;668&nbsp;247 |- | 5º | '''{{bandera2|Rio Grande do Sul}}''' | [[Porto Alegre]] | align="center" | 0,779 {{creciente}} (Alto) | align="right" | 10&nbsp;914&nbsp;128 |- ! colspan=5 |Fonte: Programa de les Naciones Xuníes pal Desarrollu<ref>[http://atlasbrasil.org.br/2013/data/rawData/RadarIDHM_Analise.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170307204310/http://www.atlasbrasil.org.br/2013/data/rawData/RadarIDHM_Analise.pdf |date=2017-03-07 }} Programa de les Naciones Xuníes pal Desarrollu.</ref> |} {{Nueva columna}} {| {{tablaguapa}} |- ! colspan=6 | Composición étnica |- ! Estáu brasilanu !! [[Blancu (persona)|Blancos]] !! [[Mongoloide|Mariellos]] !! [[Negru (persona)|Negros]] !! [[Pardo (casta)|Pardos]] |- | '''{{bandera2|Estáu de Paraná}}''' || 71,3&nbsp;% || 1,3&nbsp;% || 2,9&nbsp;% || 24,5&nbsp;% |- | '''{{bandera2|Rio Grande do Sul}}''' || 81,4&nbsp;% || 0,3&nbsp;% || 5&nbsp;% || 13,3&nbsp;% |- | '''{{bandera2|Santa Catarina}}''' || 85,7&nbsp;% || 0,3&nbsp;% || 2,2&nbsp;% || 11,7&nbsp;% |- | '''{{bandera2|Estáu de São Paulo}}''' || 64,4&nbsp;% || 1,4&nbsp;% || 5,8&nbsp;% || 28,3&nbsp;% |- ! colspan=6 |Fonte: Institutu Brasilanu de Xeografía y Estadística<ref>{{cita web | url = http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/condicaodevida/indicadoresminimos/sinteseindicsociais2010/SIS_2010.pdf | títulu = Síntese dos Indicadores Sociais 2010 | obra = Tabela 8.1 – População total y respeutiva distribuição percentual, por cor ou raça, segundoas Grandes Regiões, Unidades da Federação y Regiões Metropolitanas – 2009 | editorial = Instituto Brasileiro de Geografia y Estatística (IBGE) | fechaaccesu = 12 de xunetu de 2013 | formatu = [[PDF]] | páxina = 232 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130513193742/http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/condicaodevida/indicadoresminimos/sinteseindicsociais2010/SIS_2010.pdf | fechaarchivu = 13 de mayu de 2013 }}</ref> |} {{Final columnes}} == Intereses == * Solamente los equipos de fútbol de los países que conformen el Conu Sur ([[Arxentina]], [[Brasil]], [[Chile]], [[Paraguái]] y [[Uruguái]]) podíen participar na [[Copa Mercosur]], que se realizó dende [[1998]] hasta'l [[2001]]. Sicasí, los clubes d'estos países nun podíen participar na [[Copa Merconorte]], que tamién realizar dende [[1998]] hasta'l [[2001]] y na que namái participaben equipos de [[Bolivia]], [[Colombia]], [[Ecuador]], [[Perú]] y [[Venezuela]]; y darréu xuniéronse clubes de [[Costa Rica]], [[Estaos Xuníos]] y [[Méxicu]]. Dambes copes xugar en paralelu. == Ver tamién == * [[América Central]] * [[Caribe (rexón)]] * [[América del Norte]] * [[América del Sur]] * [[América Llatina]] * [[Mercosur]] * [[Pactu ABC]] * [[Estaos Andinos]] == Notes y referencies == === Notes === {{llistaref|group=n}} === Referencies === {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * [http://meteorologiadelsur.blogspot.com/2009_01_01_archive.html Meteoroloxía del Conu Sur.] * [http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=664188 Imáxenes de les capitales de los países del Conu Sur.] * [http://www.memoriasdelmundo.com/2010/08/el conu-sur.html Paisaxes del Conu Sur.] {{Tradubot|Cono Sur}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xeografía d'América del Sur]] [[Categoría:Conu Sur|Conu Sur]] t5c3svtrbin5rnednuhiin995ya7zhs 0 95161 4379615 4345718 2025-06-26T10:11:38Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379615 wikitext text/x-wiki {{Avisu médicu}} {{Ficha d'enfermedá | nome = Migraña | imaxe = Migraine.jpg | pie = El dolor producíu pola migraña ye incapacitante | CIE-10 = {{CIE-10|G|43||g|40}} | CIE-9 = | CIAP-2 = N89 | OMIM = 157300 | Medline = | MedlinePlus = 000709 | eMedicineSubj = | sinónimos = * Hemicránea * Xaqueca }} La '''migraña''', tamién llamada '''escurosis''' (del griegu ἡμικρανίον ''hemikranion'' 'un llau de la cabeza') o '''xaqueca''' (del árabe 'media cabeza'), ye una enfermedá que tien como síntoma principal el [[Cefalea|dolor de cabeza]], pulsátil, unillateral, acompañáu de [[nauseas]] o [[vultura|vultures]], sensibilidá a la lluz o los soníos, usualmente bien intensu y incapacitante pa quien lo sufre. Ye una afección bien frecuente, que'l so orixe ye una combinación de factores xenéticos con ambientales, qu'afecta a ente'l 11% y el 16% de la población xeneral, siendo la [[incidencia]] más alta nes muyeres. Ye más frecuente n'[[América]], siguida por [[Europa]] y finalmente n'[[África]] y [[Asia]].<ref name = "Kowalska2016" /><ref name = "Antonaci2016" /><ref name = "Medlineplus2015" /><ref name = "Gasparini2013" /><ref name = "Sachdev2012" /><ref name = "Zavala2003" /> Tien d'estremase l'auténtica migraña d'otros tipos de [[cefalea]] o dolores de cabeza, tales como: la [[cefalea tensional]], que ye muncho más avezada, la [[cefalea en recímanos]] y les cefalees secundaries que pueden tar aniciaes por ensame de causes, como [[gripe]], [[meninxitis]], [[traumatismu craneoencefálico|traumatismos craneoencefálicos]] y [[tumor cerebral|tumores cerebrales]].<ref name= MM>{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=vh6v0PFYDQMC&pg=PA131&dq=infartu+migra%C3%B1osu&hl=es&ei=8LbRTbiHLIXOswa4uuyiCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDsQ6AEwAg#v=onepage&q=infartu%20migra%C3%B1osu&f=false |títulu= Migraña y otres cefalees |apellíu= Mateos Marcos |nome= V. |editor= Elsevier España S.L., ISBN 978-84-458-2036-6 |fecha= 2010 |fechaaccesu= 1 de mayu de 2011}}</ref> El 80% de los pacientes migrañosos presenten el so primer ataque antes de los 30 años. La enfermedá cursa con episodios de [[dolor]] agudu entrepolaos ente llargos periodos llibres de síntomes. La frecuencia de les crisis ye bien variable, lo más avezáu ye ente unu y cuatro episodios al mes que duren ente 4 y 72 hores, si nun se realiza nengún tratamientu. El dolor puede tar precedíu de manifestaciones neurolóxiques variaes que se llamen aura y consisten en trestornos visuales o sensación de formiguéu en [[llabiu]], [[llingua (anatomía)|llingua]] y la metá de la cara. El dolor suel ser de gran intensidá, afecta a la metá derecha o izquierda de la cabeza, más raramente a entrambos llaos simultáneamente, acompañar de sensibilidá a la lluz ([[fotofobia]]), estomagaes, [[vultura|vultures]] y empeora claramente cola actividá física. Por ello los pacientes suelen retirase a una habitación escura y permanecen inactivos hasta que sumen los síntomes.<ref>{{cita web |url=http://www.cefaleasib.com/cefaleasib/content/7/?s=20 |títulu=Epidemioloxía de la migraña |apellíu=Tur Campos |nome=S. |editor=Cefaleasib |fechaaccesu=1 de xunu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110416135933/http://www.cefaleasib.com/cefaleasib/content/7/?s=20 |fechaarchivu=2011-04-16 }}</ref> == Historia == [[Ficheru:Hippocrates pushkin02.jpg|thumb|200px|Bustu de Hipócrates nel [[Muséu Pushkin]].]] Nel [[Sieglu V e.C.|sieglu V antes de Cristu]], [[Hipócrates]] (460 e.C. - 370 e.C.) describió un dolor de cabeza que con toa probabilidá yera una migraña con aura. Esplicó los síntomes d'un enfermu que vía una estraña lluz inesistente delantre del güeyu, dempués de lo que apaecía un dolor bien intensu qu'afectaba a la parte derecha del craniu y solliviábase coles vultures.<ref>{{cita web |url=https://books.google.es/books?id=s_4vlyCTqmEC&pg=PA75&dq=hipocrates+migra%C3%B1a&hl=es&ei=NR77TdX7Bsiu8QO18MGqCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=9&ved=0CFgQ6AEwCA#v=onepage&q&f=false |títulu= Aspecto históricos de la migraña|fechaaccesu=15 d'agostu de 2011 |apellíu= Vélez van Meerbek |nome= Alberto|fecha= 2005|editor= Conseyu editorial Universidá de Rosario, ISBN 958-8225-58-2 }}</ref> La primer descripción detallada de la migraña procede del médicu [[Areteo de Capadocia]] (120? - 200? d. C.), nel [[Sieglu II|sieglu II dempués de Cristu]], que nel so tratáu ''Sobre les causes y los síntomes de les enfermedaes'', denominar heterocránea. <ref>{{cita web |url= http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19291658 |títulu=Areteo de Capadocia (sieglu II dempués de Cristu) y les primeres descripciones neurolóxiques |fechaaccesu=1 de xunu de 2011 |apellíu= García-Albea Ristol |nome=Y |fecha=2009 |editorial=Rev Neurol. 16-31;48(6):322-7. }}</ref> Otru médicu pernomáu de l'antigüedá, [[Galeno]] (130 - 200), foi'l primeru n'utilizar la pallabra «hemicránea», qu'evolucionó a «hemigranea», «emigranea», «migranea», «megrim» en [[inglés antiguu]], «migraine» en [[idioma francés|francés]] y «migraña» n'español.<ref>{{cita web |url=http://132.248.9.1:8991/hevila/DolorclinicayterapiaRevistamexicanadealgologia/2009/vol6/non2/3.pdf |fechaaccesu=1 de xunu de 2011 |fecha=2009 |obra= Fisiopatoloxía de la migraña |editor=Dolor clínica y terapia. Revista mexicana de algoloxía, vol 6}}</ref> Galeno creía que la hemicránea deber a que'l texíu que dixebra los dos hemisferios cerebrales —la denomada [[focete del celebru]]— torgaba que'l dolor arrobinar del hemisferiu derechu al esquierdu o viceversa. [[Avicena]], el gran médicu persa (980 – 1037), ocupar nos sos testos de la migraña y esplicó que'l dolor se exacerbaba cuando mientres la crisis l'enfermu realizaba cualquier movimientu, comía o bebía. Tamién describió qu'esistía intolerancia a la lluz y a los ruios, por cuenta de lo cual el paciente tenía que retirase a una habitación escura y nun deseyaba falar nin movese hasta que sumía'l dolor.<ref>{{cita llibru |apellíu=Britt Talley|nome=Daniel|títulu=Migraine|fechaaccesu=15 d'agostu de 2011|añu=2010|editor=AuthorHouse|isbn=978-1-4490-6962-9}}</ref> [[Thomas Willis]] (1621 - 1675) foi unu de los pioneros del estudiu modernu de la [[neuroloxía]] y el primeru en proponer la teoría vascular de la migraña, según la cual el dolor aniciar pola vasodilatación de los vasos sanguíneos de la cabeza.<ref>{{cita web |url= http://cyberpediatria.com/cefaleainfanciafisiopat.pdf |títulu=Fisiopatoloxía de la migraña |fechaaccesu=15 d'agostu de 2011 |apellíu=Campos |nome=Ablondu |fecha=2001 |editorial= Revista de neuroloxía clínica 2 (1), 263-271. }}</ref> En 1912 [[Edward Flatau]] publicó n'alemán y polacu una de les primeres monografíes modernes na migraña. <ref>Edward Flatau, Die Migräne, 2007 1 Aufl. 266 S. Pb 148x210 mm, [[VDM Verlag Dr. Müller]], ISBN 3-8364-1584-4</ref> Nuna revisión de los antecedentes históricos de los aspeutos xenerales de los dolores de cabeza, Isler y Rose diz: ''La so monografía única de 1912 "Die Migrane", contién un escelente estudiu de la mayoría de los autores anteriores, observaciones clíniques precises, una evaluación crítica de la fisiopatoloxía y les opiniones acríticas sobre'l tratamientu, incluyendo les cures d'arsénicu''. <ref>H. Isler and F. C. Rose, 2000, ''Historical background'', en ''The headaches'', 2nd ed., Editáu por J. Olesen P. Tfelt-Hansen, K. M. A. Welch eds, publicáu por Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, PA, 1026p, ISBN 0-7817-1597-0</ref> En 1937 Harold G. Wolff y John Graham demostraron que la [[ergotamina]] tien un efeutu vasoconstrictor sobre les arteries temporales. Wolff publicó'l llibru ''Cefalea y otres formes de dolor de cabeza'' y desenvolvió la teoría vascular pa esplicar l'apaición de la crisis.<ref>{{cita web |url= https://books.google.es/books?id=s_4vlyCTqmEC&printsec=frontcover&dq=llecciones+de+historia+del dolor&source=bl&ots=ERyQ2JKjuj&sig=jOT5OaRzwaum12dvKfVK5EHsSbE&hl=es&sa=X&ei=o8o5UMeqKIO4hAfU34HQBg&ved=0CDE |títulu= leición d'Historia del Dolor |apellíu= Vélez van Meerbeke |nome= Alberto |editor= Universidad de Rosario |fecha=2005 |fechaaccesu= 2012}} </ref> == Etioloxía == [[Ficheru:Cortical spreading depression es.gif|thumb|Animación del fenómenu de la '''depresión cortical arrobinada'''. La depresión cortical arrobinada ye una alteración de l'actividá llétrica de la [[corteza cerebral]] que consiste nuna onda d'escitación siguida por otra de inhibición que partiendo de la rexón occipital, estender pola corteza cerebral a una velocidá de 3 mm per minutu.<ref>{{cita publicación |apellíu=Lipton |nome=R.B. |títulu=Migraine with aura |añu=2008 |publicación= British Medical Journal |volume= |númberu= |páxina=337}}</ref>]] Los mecanismos bioquímicos que determinen qu'una persona sía susceptible a presentar episodios de migraña nun son totalmente conocíos. Esiste un claru componente hereditariu, sicasí nun se llogró determinar un [[xen]] únicu que sía'l responsable de la enfermedá, probablemente tean implicaos numberosos xenes distintos y por cuenta de ello la gravedá de los síntomes y otres manifestaciones como'l aura son bien variables ente los distintos pacientes. Una esceición constituyir una forma especial de la enfermedá llamada migraña hemipléxica familiar na que se llogró determinar con exactitú qu'esiste una mutación nel [[cromosoma 19]] (19p13) que ye la responsable de la so apaición.<ref name=hipotesis>{{cita web |url=http://cyberpediatria.com/migranafisiop.pdf|títulu=Fisiopatoloxía de la migraña. Reflexones sobre la hipótesis glutamatérgica. |apellíu=González d'Alloñar |nome=J | coautores=J. Porta-Etessam, J.M. Sepúlveda-Sánchez, M. Rodríguez Peña-Marín |editor=Revista de Neuroloxía 43 (8): 481-488 |fecha= 2006|fechaaccesu=1 de mayu de 2011}}</ref> === Teoría vascular === Clásicamente dióse-y un papel bien importante a la teoría vascular na apaición de les crisis. Según esta teoría produz una [[vasoconstricción]] de les arteries craniales que causa'l fenómenu del aura y darréu tien llugar una [[vasodilatación]] de rebote que ye la causante del dolor. Esplicar d'esta forma l'ameyoramientu del cuadru cuando s'alministren melecines que mengüen el calibre de les [[arteria|arteries]] cerebrales como los triptanes y tamién la sensación pulsátil que manifiesten los pacientes cuando s'atopen na fase doliosa.<ref name=hipotesis/> === Teoría neurogénica === Más apocayá propúnxose la teoría neurogénica, según la cual esistiría nos pacientes migrañosos una hiperexcitabilidad na [[corteza cerebral]] occipital que sería la causante de qu'ante determináu estímulos produza una depresión cortical arrobinada qu'aniciaría'l fenómenu del aura, darréu al traviés de distintos mediadores químicos activaríense les terminaciones del [[nerviu trixéminu]], provocando dolor. Los cambeos nel calibre de los vasos sanguíneos seríen solamente un fenómenu secundariu.<ref name=hipotesis/> === Exa intestín-celebru === Recién estudios demuestren la rellación ente la migraña y ciertos trestornos gastrointestinales, tales como la [[celiaquía|enfermedá celiaca]] y la [[sensibilidá al gluten non celiaca]] [[Celiaquía#Errores frecuentes|ensin diagnosticar nin tratar]], la [[gastroparesis]], el [[síndrome del intestín irritable]] y trestornos hepatobiliares.<ref name=CamaraLemarroyRodriguezGutierrez2016>{{cita publicación |autor= Cámara-Lemarroy CR, Rodríguez-Gutiérrez R, Monreal-Carbayos R, Marfil-Rivera A títulu Gastrointestinal disorders associated with migraine: A comprehensive review |fecha= 28 de setiembre de 2016 |publicación= World J Gastroenterol |volume= 22 |númberu= 36 |páxines= 8149-60 |doi= 10.3748/wjg.v22.i36.8149 |url= https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5037083/ |pmid= 27688656 |pmc=5037083 |tipo=Revisión}}</ref><ref name=FasanoSapone2015>{{cita publicación |autor= Fasano A, Sapone A, Zevallos V, Schuppan D |títulu= Nonceliac gluten sensitivity |publicación= Gastroenterology |volume= 148 |númberu= 6 |páxina= 1195-204 |añu= May 2015 |pmid= 25583468 |doi= 10.1053/j.gastro.2014.12.049 |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25583468 |tipo=Revisión}}</ref> Ciertos mecanismos qu'afecten a la exa intestín-celebru podríen tar implicaos, como'l [[Permeabilidá intestinal#Perda de la barrera proteutora|aumentu de la permeabilidá intestinal]],<ref name=vanHemertBreedveld2014>{{cita publicación |autor= van Hemert S, Breedveld AC, Rovers JM, Vermeiden JP, Witteman BJ, Smits MG, de Roos NM |títulu= Migraine associated with gastrointestinal disorders: review of the literature and clinical implications |fecha= 21 de payares de 2014 |publicación= Front Neurol |volume= 5 |páxines=241 |doi=10.3389/fneur.2014.00241 |url= https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4240046/ |pmid= 25484876 |pmc= 4240046 |tipo=Revisión}}</ref> el desenvolvimientu d'una respuesta inflamatoria crónica, una disfunción del sistema nerviosu autónomu y entérico, o un desequilibriu de la [[flora intestinal]].<ref name=CamaraLemarroyRodriguezGutierrez2016 /> La [[dieta ensin gluten]] nel casu de la enfermedá celiaca y de la sensibilidá al gluten non celiaca, una [[dieta d'eliminación]] nel casu del síndrome del intestín irritable y una dieta baxa en grases nel casu de la gastroparesis, demostraron eficacia nel amenorgamientu de la frecuencia ya intensidá de les crisis, o inclusive la remisión completa en dellos casos.<ref name=CamaraLemarroyRodriguezGutierrez2016 /><ref name=FasanoSapone2015 /> == Factores desencadenantes == Un altu porcentaxe de les persones que carecen migraña refieren numberosos factores ambientales o personales que rellacionaron col entamu de les crisis. Dellos pacientes citen un númberu bien alto de posibles desencadenantes, otres nomen solamente unu o dos factores, y hasta un 30% nun reconocen nengunu.<ref name=mencasa>{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=r6XIv-36KqoC&pg=PT3&dq=titus+mélicu+en+casa&hl=es&ei=jThJTpTUMY_t-gb7mMD0Bg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false|títulu=El médicu en casa. Entender la migraña |apellíu=Titus |nome=Feliu | coautor=Pozo Rosich, Patricia |editor=Ediciones Amat S.L., ISBN 978-84-0735-283-3, Barcelona (España) |fecha=2009 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011}}</ref> Tien De entendese que toos estos factores nun son la causa de la crisis de dolor migrañoso, pos la enfermedá ye de base xenética, los desencadenantes actúen como facilitadores solamente n'individuos predispuestos. Ente los más avezaos atópense los siguientes: * Alimentación. Los periodos d'ayunu o'l consumu de ciertos alimentos puede desencadenar crisis de migraña. Los alimentos más frecuentemente citaos son el quesu, el [[glutamato monosódico]] (GSM), la fruta, el [[chocolate]], el [[café]] y les bébores alcohóliques, sobremanera el [[vinu tinto]]. Sicasí dellos estudios realizaos pa comprobar la capacidá d'estos alimentos pa desancadenar crisis nun dieron resultancies concluyentes.<ref>{{cita web |url= https://books.google.es/books?id=8J3LeQjGzeMC&pg=PA64&dq=dolor+orofacial&client=firefox-a&cd=5#v=onepage&q=chocolate&f=false |títulu= Dolor orofacial y cefalea |apellíu= Sharav|nome=Y. | autor2=Benoliel, R. |editor= Elsevier España S.L., ISBN 978-84-8086-726-9 |fecha=2011 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011}}</ref> Afirmóse que los niveles de [[histamina]] presentes en ciertos alimentos y el nivel d'actividá individual de la enzima Diaminooxidasa (DAO) podríen esplicar la capacidá de dellos alimentos d'actuar como desencadenantes, anque la [[Sociedá Española de Neuroloxía]] denunció que nun esiste nenguna prueba científica que respuenda por la citada afirmación.<ref>{{cita web |url= http://www.laverdad.es/agencias/20110505/mas-actualidad/sociedad/sociedad-neurologia-denuncia-nula-base_201105050045.html |títulu=Sociedad Neurolóxica denuncia nula base científica de presuntu test de migraña |editor=Diariu La Verdá |fecha=4 de mayu de 2011|fechaaccesu=14 de mayu de 2011}}</ref> * Hores de suañu. Los cambeos nel patrón de [[suañu]] y dormir más o menos hores de lo habitual son un factor que puede desencadenar la crisis de migraña. Según les encuestes realizaes, el 35% de los pacientes reconocen esta circunstancia. Per otra parte ye habitual que'l dolor de cabeza sía más frecuente'l sábadu y domingu que n'otros díes de la selmana, ye la llamada cefalea del fin de selmana qu'en realidá ye una crisis de migraña provocada por desaxustes nos horarios de suañu. Pa combatir la cefalea del fin de selmana ye recomendable siguir una pauta regular y uniforme nes hores de descansu.<ref name=mencasa/> * Vezos de vida. Na midida de lo posible'l migrañoso hai d'intentar incorporar cierta rutina a les sos costumes y evitar los desórdenes nel horariu de les sos actividaes habituales, comíes, hores de descansu, etc. * Factores psicolóxicos. Hasta'l 60% de los pacientes diagnosticaos de migraña, manifiesten que l'[[estrés]], l'[[ansiedá]], les esmoliciones o los impautos emocionales, desencadenáron-yos en dalguna ocasión l'apaición d'una crisis. Dacuando'l dolor antemanar a la situación estresante, por casu cuando un alumnu tien d'atayar nel últimu momentu l'exame pa llograr el carné de conducir, por cuenta de una fuerte cefalea. N'otres ocasiones el dolor nun apaez nel momentu de máxima tensión, sinón dempués de trescurrir ésta, cuando la persona atópase yá relaxada. Ye importante considerar que'l estrés ye tamién el principal factor implicáu nel dolor de cabeza causáu pola [[cefalea tensional]].<ref name=mencasa/><ref>{{cita web |url= http://www.scielo.br/pdf/anp/v66n3a/a11v66n3a. |títulu= Trigger factors in migraine patients |apellíu= Timy Fukui |nome= Patricia |editor= Arq Neuropsiquiatr; 66(3-A): 494-499 |fecha= 2008 |fechaaccesu= 1 de mayu de 2011 }}</ref> * [[Ciclu menstrual]]. El 50% de les muyeres que carecen migrañas refieren que detectaron una rellación ente la presencia de crisis y determináu momentu del ciclu hormonal femenín. Los díes en qu'apaecen con más frecuencia los episodios migrañosos son los previos a la [[menstruación]]. Créese qu'esto se debe al descensu nos niveles d'[[estróxenos]] circulantes que tien llugar de forma natural nesa fase del ciclu. En munchos casos esti factor ye l'únicu qu'actúa como desencadenante. Denominar migraña menstrual a aquella que se produz de forma esclusiva ente los díes darréu anteriores y el segundu día de la menstruación. Esti tipu de migraña suel sumir dempués de la [[menopausia]]. Ente los 20 y los 45 años el númberu de muyeres que carecen migraña cuadriplica al d'homes, sicasí tantu na dómina infantil, como a partir de los 50 años, la proporcionalidad de la población migrañosa ente homes y muyeres ye similar.<ref name=mencasa/><ref>{{cita web |url=http://www.neurologia.com/pdf/Web/4606/z060373.pdf | títulu= Migraña na muyer |apellíu= Raña-Martínez |nome=N. |editor= Revista de neuroloxía 46 (6): 373-378 |fecha=2008 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011}}</ref> * Cambeos atmosféricos. Los cambeos sópitos de la [[presión atmosférica]] suel ser un factor desencadenante, como asina tamién la presencia de vientu, sobremanera cuando ye intensu. Por cuenta de que los descensos de presión atmosférica acomuñar a otros fenómenos meteorolóxicos, como cambeos de temperatura, agua y vientu, resultó difícil realizar estudios que prueben la influencia independiente de cada unu d'estos factores.<ref>{{cita web |url=http://www.headachejournal.org/view/0/HeadacheExtra.html| títulu=Does Low Atmospheric Pressure Alone Trigger Migraine? |apellíu=Bolay |nome=H. | coautores= A. Rapoport |editor=Headache, The Journal of head and face pain. |fecha=2008 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011}}</ref> Per otra parte, non tolos dolores de cabeza desencadenaos polos cambeos atmosféricos tienen de considerase como migraña, pos esti factor ye tamién importante n'otros tipos de cefalea, como la [[cefalea tensional]].<ref name=mencasa/> == Cuadru clínicu == [[Ficheru:Negatives Skotom (Brandenburger Tor Blaue Stunde) 1.jpg|thumb|250px|Escotoma na zona central del campu visual intentando reproducir la sensación que s'esperimenta mientres la fase del aura.]] [[Ficheru:Cruikshank - The Head Ache.png|thumb|250px|Representación de la fase de dolor de la migraña pol caricaturista inglés [[George Cruikshank]] (1792-1878).]] La migraña carauterizar por ataques de [[dolor]] de cabeza severu que tien unes particularidaes específiques: el dolor afecta xeneralmente namái un llau de la cabeza, ye pulsátil, incapacitante y acompáñase d'estomagaes, vultures, y [[fotofobia]]. Los síntomes y la so duración varien considerablemente ente los pacientes, y tamién d'un ataque a otru. Clásicamente estrémense cuatro fases nel episodiu de migraña, los pródromos, el aura, la fase de dolor y los póstdromos o resolución, anque de cutiu nun tán toos presentes. Los pródromos son referíos pol 80% de los pacientes, el aura pol 20% y la fase de dolor puede nun esistir como asocede nel aura ensin migraña.<ref name= MM/><ref name=headache>{{cita web |url=http://www.headachejournal.org/SpringboardWebApp/userfiles/headache/file/Aura%20de%20Migrana.pdf |títulu= Material educativu de cefalees. Aura de migraña|apellíu=Rothrock |nome=J.F. |editor= Headache. American Headache Society |fechaaccesu=1 de mayu de 2011 }}</ref> === 1. Pródromos === Los [[pródromu|pródromos]] son una serie de síntomes o sensaciones bien variaes y dacuando sutiles que se presenten por regla xeneral delles hores antes del dolor y tán presentes na mayor parte de los pacientes con migraña. Dalgunos de los más frecuentes son sensación d'euforia, irritabilidá, esbocexos continuos, falta d'atención, palidez y deséu compulsivu d'inxerir alimentos duces. A diferencia del aura, estos signos premonitorios pueden apaecer munches hores ya inclusive díes antes del dolor.<ref name=headache /> === 2. Aura === El aura presentar n'unu de cada cuatro pacientes con migraña, dura ente 20 y 60 minutos. Cuando sume hai un intervalu menor d'una hora ensin síntomes y darréu empieza'l dolor que correspuende a la siguiente fase. Los síntomes más carauterísticos son los visuales que pueden ser bien diversos, lo más típico ye que se manifieste en forma d'[[escotoma]] centelleante que consiste nuna zona ciega del campu visual acompañada por una serie de rellumos lluminosos móviles.<ref name=headache /> N'otres ocasiones, el aura provoca perda de sensibilidá y sensación de formiguéu qu'afecta a la metá de la [[Llingua (anatomía)|llingua]] y estiéndese progresivamente al [[llabiu]], la mexella, el miembru cimeru y la mano del mesmu llau.<ref name=headache /> Con menos frecuencia pueden producise defectos motores que causen dificultá pa falar o perda de movilidá hemicorporal (na metá del cuerpu). Tolos síntomes producíos pol aura migrañosa son reversibles, sumen ensin dexar nenguna secuela en menos d'una hora.<ref>{{cita web |url=http://www.cefaleasib.com/cefaleasib/content/85/?s=20 |títulu=Cefalea versus accidente isquémicu transitoriu |apellíu=Molina Martínez |nome=F.J |editor=Cefaleasib |fechaaccesu=1 de mayu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110416145745/http://www.cefaleasib.com/cefaleasib/content/85/?s=20 |fechaarchivu=2011-04-16 }}</ref> === 3. Dolor === Esta fase empieza con un dolor leve qu'aumenta adulces n'intensidá hasta convertise en moderáu y severu. El dolor afecta solamente a la metá derecha o izquierda de la cabeza, y acompáñase d'una serie de síntomes carauterísticos, tolérase mal la lluz y los ruios (fotofobia y fonofobia), polo que'l paciente retirar a una habitación escura y evita realizar cualquier actividá. Coles mesmes, preséntase una sensación pulsátil que dacuando se define como un rítmicu martiellu doliosu y son frecuentes les estomagaes y los [[vultures]]. La duración ye bien variable, comúnmente ente 3 y 24 hores si nun se realiza nengún tratamientu o este ye ineficaz.<ref name= MM/> Si'l dolor nun vence dempués de 72 hores, la situación considérase una entueyu que se llama estatus migrañoso. === 4. Resolvimientu y Pósdromos === El dolor mengua progresivamente hasta sumir por completu, sicasí la mayor parte de los pacientes manifiesten que dempués de les crisis nun s'atopen bien y presenten cansanciu, somnolencia y falta de concentración. A esta última etapa conózse-y como pósdromo, nella los pacientes reporten n'ocasiones diversos síntomes, ente ellos una menor capacidá de trabayu, amenorgamientu de la interacción cola redolada, y lo que ye de cutiu más frustrante, una sensación de deterioru cognitivu.<ref>{{cita publicación |apellíos=Scicurious|títulu=The postdrome: migraine's silent sister|url=https://www.theguardian.com/science/2011/may/18/migraine-postdrome-research|fecha=18 de mayu de 2011|fechaaccesu=7 d'abril de 2016|periódicu=The Guardian|issn=0261-3077|idioma=en-GB}}</ref> == Migraña na infancia y adolescencia == Nesti periodu de la vida, la migraña nun ye inusual, carecer alredor del 6% de los [[adolescentes]], ente que el 18% de los adultos migrañosos manifiesten que sufrieron el so primer episodiu antes de los 10 años. Los síntomes son daqué distintos a los del adultu, el dolor ye con mayor frecuencia billateral, la duración ye más curtia —dacuando solo d'una hora, en contraste col mínimu establecíu de cuatro hores pa los adultos— y de cutiu el neñu nun espresa los síntomes acompañantes de fotofobia, estomagaes y empeoramientu poles actividaes físiques, polo que los mesmos tienen de ser deducíos polos padres tres la observación de la conducta del so fíu. Per otra parte esisten dellos trestornos carauterísticos de la infancia nos cualos la migraña espresar con vultures, dolor abdominal o [[vértigu|vértigos]], ente que'l dolor de cabeza ye leve o esta ausente, son los llamaos síndromes periódicos de la infancia o equivalentes migrañosos que se consideren precursores de la migraña na edá adulta ya inclúin trés posibles [[diagnósticu|diagnósticos]]: vultures cícliques de la infancia, migraña abdominal y vértigu paroxístico benignu de la infancia. <ref name=pediatria>{{cita web |url=http://www.americanheadachesociety.org/assets/WinnerChildhood.pdf |títulu=Pediatric and adolescent migraine |apellíu=Winner |nome=P. |editor=American Headache Society |fechaaccesu=1 de xunu de 2011 }}</ref> === Vultures cícliques de la infancia === Los criterios establecíos pa llegar a esti diagnósticu son que se produzan siquier cinco episodios de vultures intenses que tengan una duración entendida ente una hora y cinco díes, con intervalos enllargaos llibres de síntomes ente tales episodios. Ye necesariu amás comprobar qu'estes vultures nun tean aniciaos por otra causa d'orixe gástricu, intestinal o metabólicu.<ref name=pediatria /> === Migraña abdominal === La migraña abdominal carauterizar por episodios repitíos de [[dolor abdominal]] d'intensidá moderada o severa que duren ente una y 72 hores y acompáñense de falta de mambís ([[Anorexa (síntoma)|anorexa]]), estomagaes, vultures o palidez. Puede esistir, anque de forma inconstante, dolor de cabeza y antecedentes familiares de migraña.<ref>{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=jtye3Q__EYwC&pg=PA677&dq=migra%C3%B1a+abdominal&hl=es&ei=O-3wTZePJsua-gaI_LW9Aw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=migra%C3%B1a%20abdominal&f=false |títulu= Síndrome d'Intestín Irritable y otros trestornos rellacionaos|apellíu= Enríquez-Blancu |editor=Editorial médica Panamericana ISBN 978-607-7743-07-1 |fecha=2010 |fechaaccesu=1 de xunu de 2011 }}</ref> Pa faer el diagnósticu ye imprescindible comprobar que'l dolor nun ta aniciáu por otres causes.<ref name=pediatria /> === Vértigu benignu paroxístico de la infancia === Esti equivalente migrañoso suel apaecer ente'l primera y tercer añu de vida y tiende a sumir dempués de los siete. Caracterízase porque'l neñu presenta episodios repitíos de perdida d'equilibriu ([[vértigu]]) que s'empecipien sópito y vencen ensin nengún tratamientu nun periodu de tiempu entendíu ente solo unos minutos y delles hores. Tolos estudios neurolóxicos y les pruebes auditives son normales.<ref name=pediatria /> == Clasificación == Pueden estremase distintes variedaes de migraña según los síntomes que se presenten. Les más avezaes son les siguientes:<ref>{{cita web |url=http://www.acnweb.org/guia/g1c08i.pdf |títulu=Guía de diagnósticu y tratamientu de la cefalea |apellíu=Ramírez |nome=Sergio Francisco |editor=Asociación colombiana de neuroloxía |fechaaccesu=1 de mayu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170712211312/http://www.acnweb.org/guia/g1c08i.pdf |fechaarchivu=2017-07-12 }}</ref> * '''Migraña con aura''' o '''migraña clásica''': ye precedida por un conxuntu de síntomes específicos llamaos ''aura'', que comúnmente s'esperimenta como una distorsión na visión. Correspuende al 20% del total de los casos. * '''Migraña ensin aura''' o '''migraña común''': otra manera, escarez de ''aura''. Munchos pacientes esperimenten una sensación estraña y presienten que van presentar un ataque, estos síntomes llámense [[pródromu|pródromos]] y nun tienen de confundir se col aura. La migraña ensin aura ye la variedá más frecuente y afecta al 75% de los casos. Otres variedaes de migraña pocu comunes son: * '''Migraña hemipléxica''': ye una forma pocu frecuente de migraña que se caracteriza por producise mientres les crisis trestornos motores que causen déficit de movilidá con calter transitoriu. Esisten dos variedaes, la migraña hemipléxica familiar que ye hereditaria y la migraña hemipléxica esporádica.<ref>{{cita web |url=http://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?lng=ES&Expert=569.0 |títulu=Migraña hemipléxica familiar |apellíu=Ducros |nome=A |editor=Orphanet |fecha= 2008|fechaaccesu=1 de mayu de 2011 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.sup.org.uy/Archivos/Adp81-2/pdf/adp81-2_4.pdf |títulu=Migraña hemipléxica esporádica: a cuenta de un casu clínicu |apellíu=Medici |nome=C. |coautor=Fraga, V., Rei, A. |editor=Arch Pediatr Urug |fecha=2010 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160314030957/http://sup.org.uy/archivos/adp81-2/pdf/adp81-2_4.pdf |fechaarchivu=2016-03-14 }}</ref> * '''Migraña de tipu basilar''': ye un tipu pocu frecuente de migraña que se caracteriza porque se presenten síntomes mientres la fase del aura que clásicamente atribuyéronse a la falta de riego sanguineu nel área cerebral irrigada poles [[Arteria basilar|arteries vertebrobasilares]], anque nun esisten evidencies clares que prueben qu'esta falta de riego sía l'orixe del cuadru. Los síntomes qu'apaecen son bien variables y pueden consistir en [[disartria]] (dificultá pa falar), [[hipoacusia]] (perdida d'audición), [[diplopia]] (visión doble), [[paresia|paresies]] qu'afecten a distintos músculos ya inclusive amenorgamientu del nivel de conciencia.<ref>{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=-blBqyYvprgC&pg=PA173&dq=migra%C3%B1a+retiniana&hl=es&ei=l9fOTaiNN8ybOvTg_ZQN&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDoQ6AEwAg#v=onepage&q=migra%C3%B1a%20retiniana&f=false|títulu=Neuroloxía |apellíu=Zarrans |nome=J.J |editor=Elsevier España S.A., ISBN 84-8174-583-9 |fecha=2004 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011 }}</ref> * '''[[Migraña retiniana]]''': ye una forma pocu avezada de migraña que se caracteriza por perdida de visión total o parcial unillateral y de calter transitoriu. Lo más habitual ye que la perda de visión preciede al cuadru doliosu, anque dacuando dambos síntomes son simultáneos.<ref name=Titus>{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=WOEBvLrJtw0C&pg=PA24&dq=migra%C3%B1a+retiniana&hl=es&ei=l9fOTaiNN8ybOvTg_ZQN&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=migra%C3%B1a%20retiniana&f=false|títulu=Cefalea |apellíu=Titus |nome=F. |editor=Ediciones Harcourt S.A. |fecha=2000 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011 }}</ref> * '''Aura ensin migraña''': ye una circunstancia qu'asocede dacuando nos pacientes migrañosos, na cual produzse'l fenómenu del aura, xeneralmente en forma d'aburuyes visuales, pero ensin que de siguío apaeza'l dolor.<ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0689/is_n5_v32/ai_10881173/|títulu=Migraine aura without headache |apellíu=Pedersen |nome=D. M.| coautores=W.M. Wilson, G.L. White, Jr., R.T. Murdock, K.B. Digre |editor=Journal of Family Practice |fecha=1991 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011|urlarchivu=http://archive.today/TNkZ|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}</ref> * '''Migraña oftalmopléjica''': ye una entidá infrecuente na cual el dolor acomuñar a paralís o [[paresia]] de dalgún de los nervios que faen posible la movilidá del güeyu, [[nerviu oculomotor]], [[nerviu troclear]] y [[nerviu abducens]].<ref>{{cita web |url=http://new.medigraphic.com/cgi-bin/resume.cgi?IDREVISTA=96&IDARTICULO=14889&IDPUBLICACION=1526 |títulu=Migraña oftalmopléjica, reporte de dos casos |apellíu=Andrade Filho |nome=A.S. |editor=Revista Neuroloxía, Neurociruxía y Psiquiatría |fecha=2006 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011 }}</ref> Na última edición de la clasificación internacional de cefalees del añu 2004, esti diagnósticu foi esaniciáu del grupu de les migrañas ya incluyíu dientro del apartáu de [[neuralxa|neuralxes]] craniales y dolor facial d'orixe central, calteniendo la mesma denominación, pero cola pallabra ''migraña'' ente comines p'aprofiar qu'en realidá ye una neuralxa y non una verdadera migraña.<ref name= cefaleasib>{{cita web |url=http://www.cefaleasib.com/cefaleasib/content/9/?s=20|títulu=Migraña |apellíu=Molina Martínez |nome=F.J. |editor=Cefaleasib |fechaaccesu=25 de marzu de 2011 }}</ref> == Entueyos == Los principales entueyos descritos son l'estatus migrañoso, la migraña crónica, l'infartu migrañoso y la [[migralepsia]]. Tien De tenese en cuenta que la probabilidá de qu'un determináu paciente presente dalguna d'elles ye baxa.<ref name=Titus/> === Estatus migrañoso === Llámase estatus migrañoso a la persistencia d'un ataque de migraña mientres un plazu de tiempu cimeru a 72 hores, de forma siguida o con intervalos ensin síntomes de menos de cuatro hores. Ye una situación que puede ser grave, y acompañase d'estomagaes, vultures repitíes y [[deshidratación]]. Dacuando obliga al ingresu de la persona afeutada nun centru hospitalariu.<ref name=Titus/> === Migraña crónica === El conceutu de migraña crónica entiende aquellos pacientes con antecedentes de migraña episódica qu'esperimenten cefalea 15 o más díes al mes. Polo xeneral, anque non necesariamente, preséntase amás dalguna carauterística de migraña o respuesta a medicaciones específiques antimigraña, como [[Triptán|triptanes]] o [[ergotamina]].<ref name="silberstein">{{cita publicación |apellíu=Silberstein |nome= S.D. |títulu=Classification of daily and near-daily headaches: proposed revisions to the IHS criteria |añu= 1994|publicación=Headache |volume=34 |númberu=|páxina=1-7}}</ref> Dellos neurólogos afirmen que l'abusu de medicación sintomática ye l'orixe de la cronificación de la migraña. Pa otros, sicasí, sería la so consecuencia.<ref>{{cita publicación |apellíu= |nome=Headache Classification Subcommittee of the International Headache Society |títulu=The International Classification of Headache Disorders |añu=2004 |publicación=Cephalalgia |volume=24 |númberu=|páxina=59-160 }}</ref><ref name="Bigal">{{cita publicación |apellíu=Bigal |nome=M.Y. |títulu=Chronic migraine in the population: burden, diagnosis, and satisfaction with treatment |añu=2008 |publicación=Neurology |volume=71 |númberu=|páxina=559-566}}</ref><ref name="Pascual">{{cita publicación |apellíu=Pascual |nome= J.|títulu=La migraña crónica vista pol neurólogu y el paciente: resultancies del proyeutu CIEN-mig (III) |añu=2010 |publicación=Rev Neurol |volume=50 |númberu=12 |páxina=7705-710}}</ref> === Infartu migrañoso === El [[infartu cerebral]] migrañoso carauterizar por un déficit de les capacidaes motores o sensitives d'entamu sópitu que tien llugar mientres la fase de aura de la crisis migrañosa y puede dexar remortines permanentes, anque polo xeneral suel recuperase col pasu del tiempu, pos la zona cerebral infartada ye pequeña, de 3 [[Centímetru|cm]] de diámetru per permediu. Sicasí tien enclín a repitise. Esti entueyu ye infrecuente y prodúcense namái 3,36 casos por cada 100&nbsp;000 habitantes al añu.<ref name= MM/> === Migralepsia === La [[migralepsia]] ye una crisis [[epilepsia|epiléptica]] desencadenada por un episodiu de migraña. Trátase d'un trestornu bien pocu frecuente que puede abarruntase en pacientes que presenten migraña con aura y sufran un episodiu d'epilepsia na hora siguiente al entamu del [[aura (síntoma)|aura]], siempres que nun esista otra causa qu'esplique'l fenómenu.<ref name= cefaleasib/> == Tratamientos == === Tratamientos non farmacolóxicos === Encamiéntase caltener una serie de normes d'estilu de vida que pueden ayudar a faer que les crisis de dolor sían menos frecuentes. Puede ser útil caltener cierta regularidá nos patrones de vida, nes hores de suañu y nos horarios de comida. Tamién se suxer realizar exerciciu físicu, evitar el estrés y el consumu escesivu d'aquellos alimentos que puedan actuar como desencadenantes de les crisis.<ref name=fisterra>{{cita web |url=http://www.fisterra.com/guias2/migrana.asp| apellíu=López Rodríguez |nome=Isidoro | autor2 = Rodríguez Ledo, Mª del P. | autor3 = Sánchez de Enciso Ruiz, M. | títulu=Guía clínica. Migraña |editor=Fisterra |fecha=2008 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011 }}</ref> === Tratamientu de les crisis === Pal tratamientu de les crisis, les melecines que demostraron mayor eficacia y utilícense con mayor frecuencia, son los axentes [[Antiinflamatorio non esteroideo|antiinflamatorios non esteroideos]] (AINES), los triptanes y la [[ergotamina]]. * [[Antiinflamatorios non esteroideos]]. Ente les melecines d'esti grupu terapéuticu, los que tienen más respaldu esperimental na so eficacia p'atayar los episodios de migraña son el [[naproxeno]] y el [[ibuprofeno]].<ref name=annals>{{cita web |url=http://www.annals.org/content/137/10/840.full|títulu=Pharmacologic Management of Reserve Attacks of Migraine and Prevention of Migraine Headache |apellíu=Snow |nome=V. | coautores =K. Weiss|editor=[[Annals of Internal Medicine]] |fecha=2002 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011 }}</ref> * [[Triptanes]]. Los triptanes son fármacos específicos pal tratamientu de la migraña que nun tán indicaos n'otros tipos de dolor de cabeza nin tampoco n'otres enfermedaes. Los más emplegaos son: [[sumatriptán]], [[zolmitriptán]], [[almotriptán]], [[naratriptán]], [[rizatriptán]], [[eletriptán]] y [[frovatriptán]].<ref>{{cita publicación |apellíu=Láinez |nome=JM |títulu=Guía d'encamientos pa tratamientu de la migraña na práutica clínica |añu=2007 |publicación=Revista Clínica Española 207(4) |volume= |númberu= 297 |páxina=190-193 }}</ref>Son melecines bien eficaces qu'esanicien el dolor nun altu porcentaxe de pacientes. Sicasí presenten dellos efeutos secundarios yá que provoquen amenorgamientu del calibre arterial, polo qu'en determinaes circunstancies pueden menguar el riego sanguineu coronariu y cerebral. Tienen De emplegase por prescripción médica, y evitar el so emplegu en casu de qu'esista [[hipertensión arterial]] mal controlada, enfermedá coronaria o [[infartu agudu de miocardiu]], alteraciones vasculares cerebrales o [[claudicación intermitente]].<ref>{{cita web |url=http://revista.sedolor.es/pdf/2002_03_06.pdf |títulu=¿Demasiaos triptanes pal tratamientu de la migraña? |apellíu=CADIME |editor=Revista Sociedá Española Dolor 9: 170-175 |fecha=2002 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20200928141812/http://revista.sedolor.es/pdf/2002_03_06.pdf |fechaarchivu=2020-09-28 }}</ref> * [[Ergotamina]]. La ergotamina y el so deriváu la dihidroergotamina, son fármacos específicos pal tratamientu de la migraña, conocíos y emplegaos dende empiezos del [[sieglu XX]], pero'l so usu enllargáu puede aniciar cefalea de rebote y otros efeutos secundarios, polo que s'encamienta nun utilizalos más de dos veces per selmana. Emplegábense frecuentemente antes de la salida al mercáu de los triptanes, que na actualidá considérense más recomendables que la ergotamina. Los preparaos farmacéuticos que contienen ergotamina de cutiu acomuñen esta sustancia a la [[cafeína]] y a otros analxésicos<ref>Jiménez-Murillo,L., F.J. Montero Pérez. [https://books.google.es/books?id=_0XjCi_q5EgC&pg=PA335&dq=ergotamina&hl=es&ei=22DWTaH5J4XX8gOHzZiFCw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDoQ6AEwAw#v=onepage&q=ergotamina&f=false Medicina d'urxencies y emerxencies: guía diagnóstica y protócolos d'actuación]. Elsevier España S.A., ISBN 84-8174-672-X, Consultáu'l 1 de mayu de 2011</ref><ref>{{cita web |url=http://www.fcq.unc.edu.ar/cime/ergotamina.htm|títulu=Ergotamina: Riego d'isquemia cerebral y/o periférica |apellíu=Caffaratti |nome=M.| autor2 = Lascano, V. | autor3 = Vega, Y.M. | autor4 = Briñón, M. C. |editor= Centro d'Información de Melecines (CIME)|fecha=2008 |fechaaccesu= 1 de mayu de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.fcq.unc.edu.ar/cime/ergotamina.htm|fechaarchivu=26 de payares de 2015}}</ref> === Medicación preventiva === Nel casu de que los ataques asocedan más de dos veces a la selmana, encamiéntase l'usu diariu de ciertes melecines qu'actúen como preventivos, ye dicir nun son útiles cuando l'episodiu de dolor migrañoso ta instauráu, pero tomaos diariamente según prescripción médica, son capaces de menguar el númberu de crisis. Los fármacos utilizaos como preventivos son bien variaos y pertenecen a families farmacolóxiques bien distintes, ente los que s'empleguen más comúnmente atópense los siguientes:<ref name=fisterra/> * [[Beta bloquiador|Betabloqueantes]], ente ellos el [[propanolol]], [[atenolol]], [[metoprolol]] y [[timolol]]. * Bloquiadores de les [[canal de calciu|canales del calciu]], principalmente la [[flunarizina]]. * [[Antidepresivos tricíclicos]] como l'[[amitriptilina]]. * [[Anticonvulsivante]]s como'l [[acedu valproico]] y el [[topiramato]]. * Toxina botulínica en pacientes con migraña crónica<ref>{{cita web|url = http://www.neurowikia.es/book/tratamientu-de-la-migrana|títulu = Tratamientu de la Migraña {{!}} NeuroWikia|fechaaccesu = 27 de febreru de 2016|sitiuweb = www.neurowikia.es}}</ref> === Melecines n'investigación === {{Ap|Telcagepant}} Una nueva molécula que s'atopa en fase d'investigación ye'l [[telcagepant]] que pertenez a una clase distinta, llamada antagonistes del [[péptido rellacionáu col xen de la calcitonina]] (CGRP, pola so sigla n'inglés). El 26 de marzu de 2009, foi precisu atayar definitivamente unu de los ensayos clínicos nel que se taba probando'l fármacu, en detectándose qu'afectó a la función hepática de dos pacientes.<ref>{{cita web |url=http://www.clinicaltrials.gov/show/NCT00797667|títulu= A Phase IIa, Multicenter, Randomized, Placebo-controlled Clinical Trial to Study the Safety and Efficacy of MK0974 for Migraine Prophylaxis in Patients With Episodic Migraine|editor=ClinicalTrials.gov |fecha=2009 |fechaaccesu=1 de mayu de 2011 }}</ref> El 29 de xunetu de 2011 el llaboratoriu Merck & Co que desenvolvía'l fármacu, anunció la suspensión de tolos estudios previos que taba desenvolviendo, tres la evaluación de los resultaos llograes nos ensayos clínicos que nun amosaron resultancies favorables.<ref>{{cita web |url=http://www.mercknewsroom.com/press-release/financial-news/merck-announces-second-quarter-2011-financial-results |títulu=Merck Announces Second Quarter 2011 Financial Results |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130412063354/http://www.mercknewsroom.com/press-release/financial-news/merck-announces-second-quarter-2011-financial-results |fechaarchivu=2013-04-12 }}</ref> === Otros tratamientos === ==== Neuroestimulación ==== Los dispositivos médicos de neuroestimulación pueden constituyir un tratamientu alternativu, especialmente cuando esisten contraindicaciones pal usu de triptanes o pa evitar la ingesta de dosis demasiáu altes de fármacos que faigan evolucionar escontra una cefalea crónica diaria.<ref>(n'inglés) Mathew NT, Kurman R. « Drug Induced Refractory Headache - Clinical Features and Management» ''Headache'' 1990;30(10):634-8. PMID 2272811</ref> La neuroestimulación utilizóse primeramente, al traviés de dispositivos implantables paecíos a los [[marcapasos]], pal tratamientu de migrañas cróniques severes con resultancies alentadores.<ref>{{cita web |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20816443|títulu=Neurostimulation therapy in intractable headaches |apellíu= Schoenen|nome=J | autor2 = Allena M| autor3 = Magis D. |editor=Handb Clin Neurol. 97:443-50 |fecha= 2010|fechaaccesu=1 d'agostu de 2011 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19732075|títulu=Combined occipital and supraorbital neurostimulation for the treatment of chronic migraine headaches: initial experience |apellíu=Reed |nome=KL | autor2 = Black SB | autor3 = Banta CJ 2nd | autor4 = Will KR |editor=Cephalalgia, Mar;30(3):260-71 |fecha=2010 |fechaaccesu=1 d'agostu de 2011 }}</ref>Sicasí l'usu de material implantable y la intervención quirúrxica que trai, llinda esta téunica a situaciones bien severes.<ref>{{cita web |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21533707|títulu=Neuromodulation in drug-resistant primary headaches: what have we learned? |apellíu=Leone |nome=M| autor2 = Cecchini AP| autor3 = Franzini A| autor4 = Bussone G. |editor=Neurol Sci. 32 Suppl 1:S23-6 |fecha=2011 |fechaaccesu=1 d'agostu de 2011 }}</ref> Esiste tamién una teunoloxía de neuroestimulación cranial esterna ([[Cefaly]]) aplicable a nivel supraorbitario(caña cimera del nerviu trixéminu V1) o suboccipital (nerviu occipital mayor C2), dexa una aplicación más amplia de la neuroestimulación pal tratamientu y prevención de migrañas.<ref>(n'inglés) Schoenen J, Vandersmissen B, Jeangette S, Herroelen L, Vandenheede M, Gérard P, and Magis D, [http://www.neurology.org/content/80/8/697.abstract « Migraine prevention with a supraorbital transcutaneous stimulator: A randomized controlled trial»] ''Neurology'' 2013;80:697-704. PMID 23390177</ref> ==== Bioretroalimentación ==== La [[bioretroalimentación]] o [[biofeedback]] ye una [[terapia]] que dexa al paciente tomar conciencia d'una función orgánica, cola cuenta de qu'él mesmu intente modificar mientres les sesiones. Esti métodu paez demostrar la so eficacia nel tratamientu de migrañas y cefalees tensionales.<ref>{{cita web |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17084028|títulu=Efficacy of biofeedback for migraine: a meta-analysis |apellíu=Nestoriuc |nome=Y | autor2 = Martin A| autor3 = |editor=Pain;128(1-2):111-27 |fecha= 2006 |fechaaccesu= 1 d'agostu de 2011}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18726688|títulu=Biofeedback treatment for headache disorders: a comprehensive efficacy review |apellíu=Nestoriuc |nome=Y |coautor=Martin A. |editor= Appl Psychophysiol, 33(3):125-40. |fecha=setiembre de 2008 |fechaaccesu=1 d'agostu de 2011}}</ref> Dellos estudios demostraron qu'un senciellu usu del biofeedback p'ayudar a la relaxación, da resultancies similares a los de les sesiones complicáu y costosu practicaes nos hospitales.<ref>{{cita web |url=http://www.painphysicianjournal.com/linkout_vw.php?issn=1533-3159&vol=12&page=1005 |títulu=Efficacy of Biofeedback in the Treatment of Migraine and Tension Type Headaches |apellíu=J. |nome=William |coautores=J. Mullally, MD, Kathryn Hall. |editor=Pain Physician ;12;1005-1011 |fecha=2009 |fechaaccesu=1 d'agostu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120313130440/http://www.painphysicianjournal.com/linkout_vw.php?issn=1533-3159&vol=12&page=1005 |fechaarchivu=2012-03-13 }}</ref> == Ver tamién == * [[cefalea]] * [[compromisu articular temporomandibular]] * [[maréu]] * [[migralepsia]] * [[síndrome del músculu temporal]] * [[sistema vestibular]] == Referencies == {{llistaref|2|refs=<ref name = "Kowalska2016">{{cita publicación |apellíu=Kowalska |nome=Marta |apellíos2=Prendecki |nome2=Michał |apellíos3=Kozubski |nome3=Wojciech |apellíos4=Lianeri |nome4=Margarita |apellíu5=Dorszewska |nome5=Jolanta |fecha=agostu de 2016 |títulu=Molecular factors in migraine |títulotrad=Factores moleculares na migraña |publicación=Oncotarget |volume=7 |númberu=31 |páxines=50708–50718 |idioma=inglés |editorial=Impact Journals, LLC |doi=10.18632/oncotarget.9367 |pmid=27191890 |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5226615/ |fechaaccesu=23 de xunetu de 2017}}</ref><ref name = "Antonaci2016">{{cita publicación |apellíu=Antonaci |nome=Fabio |apellíos2=Ghiotto |nome2=Natascia |apellíos3=Wu |nome3=Shizheng |apellíos4=Pucci |nome4=Ennio |apellíos5=Mariña |nome5=Alfredo |fecha=mayu de 2016 |títulu=Recent advances in migraine therapy |títulotrad=Meyores recién na terapia de la migraña |publicación=Springerplus |volume=5 |númberu=|páxina=637 |idioma=inglés |editorial=Springer-Verlag |doi=10.1186/s40064-016-2211-8 |pmid=27330903 |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4870579/ |fechaaccesu=23 de xunetu de 2017}}</ref><ref name = "Medlineplus2015">{{cita web |url=https://medlineplus.gov/spanish/ency/article/000709.htm |títulu=Migraña |fechaaccesu= 23 de xunetu de 2017 |apellíu=Campellone |nome=Joseph V. |fecha=mayu de 2016 |obra=MedlinePlus }}</ref><ref name = "Gasparini2013">{{cita publicación |apellíu=Gasparini |nome=Claudia F. |apellíos2=Sutherland |nome2=Heidi G. |apellíos3=Griffiths |nome3=Lyn R. |fecha=agostu de 2013 |títulu=Studies on the Pathophysiology and Genetic Basis of Migraine |títulotrad=Estudios sobre la patofisioloxía y bases xenétiques de la migraña |publicación=Curr Genomics |volume=14 |númberu=5 |páxines=300–315 |idioma=inglés |editorial=Bentham Science Publishers |doi=10.2174/13892029113149990007 |pmid=24403849 |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3763681/ |fechaaccesu=23 de xunetu de 2017}}</ref><ref name = "Sachdev2012">{{cita publicación |apellíu=Sachdev |nome=Amit |apellíos2=Marmura |nome2=Michael J. |fecha=2012 |títulu=Metabolic Syndrome and Migraine |títulotrad=Síndrome metabólicu y migraña |publicación=Front Neurol |volume=3 |númberu=|páxina=161 |idioma=inglés |editorial=Frontiers Media SA |doi=10.3389/fneur.2012.00161 |pmid=23181051 |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3500825/ |fechaaccesu=23 de xunetu de 2017}}</ref><ref name = "Zavala2003">{{cita publicación |apellíu=Zavala |nome=Héctor A. |apellíos2=Saravia |nome2=Bibiana B. |fecha=ochobre a avientu de 2003 |títulu=Epidemioloxía ya impacto sociu económicu de la migraña |publicación=Revista Neurolóxica Arxentina |volume=28 |númberu=2 |páxines=79-84 |allugamientu=Buenos Aires |editorial=ResearchGate GmbH |issn=0325-0938 |url=https://www.researchgate.net/publication/237699789_EPIDEMIOLOGIA_Y_IMPACTO_SOCIU_ECONOMICO_DE_LA_MIGRANA |fechaaccesu=23 de xunetu de 2017}}</ref>}} == Enllaces esternos == * [http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/spanish/ency/article/000709.htm ''MedlinePlus'' Enciclopedia Médica: Migraña]. * {{Enllaz rotu|1=Video sobre cefalees (SEN) |2=http://www.sen.es/publico/video_cefalees.htm |fecha=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} * {{Enllaz rotu|1=celebru-de-les persones-que-sufren-migrana-ye-distinta-751364816441 ¿El celebru de les persones que sufren migraña ye distinta? |2=http://www.muyinteresante.es/salud/preguntes-respuestes/el |fecha=November 2024 |bot=InternetArchiveBot }} ([[Bien Interesante]]) * [http://www.neuropt.org/docs/vsig-spanish-pt-fact-sheets/migraine_associated_dizziness_spanish.pdf Mareo Acomuñáu a Migraña] {{Tradubot|Migraña}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cefalea]] [[Categoría:terminoloxía médica]] 6bwvkzgjv17n116g2sd87ki5mrgmbu4 0 95181 4379641 4377616 2025-06-26T10:58:20Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379641 wikitext text/x-wiki {{Premiu Nobel}} {{Organización}} '''Amnistía Internacional''', comúnmente conocida como '''Amnistía''' o '''AI''' (nel orixinal [[Idioma inglés|inglés]] ''Amnesty International''), ye un movimientu global&thinsp;<ref name="3millones" /> presente en más de 150 países y que trabaya por que los [[derechos humanos]], reconocíos na [[Declaración Universal de los Derechos Humanos]] aprobada en 1948 y n'otros [[derechu internacional de los derechos humanos|trataos internacionales]] como los [[Pactos Internacionales de Derechos Humanos]], sían reconocíos y respetaos. Amnistía cunta con más de 7 millones de miembros y simpatizantes en tol mundu.<ref name="3millones" /> L'oxetivu de la organización ye «''realizar llabores d'investigación y entamar aiciones pa torgar y poner fin a los abusos graves contra los derechos civiles, políticos, sociales, culturales y económicos''» y pidir xusticia p'aquellos que los sos derechos fueron violaos.<ref name="quienessomos">{{Cita web |títulu=Alrodiu de Amnistía Internacional |url=https://www.amnesty.org/es/who-we-are/about-amnesty-international |fechaaccesu=29 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120313122154/http://www.amnesty.org/es/who-we-are/about-amnesty-international |fechaarchivu=13 de marzu de 2012 }}</ref> Nel campu de les organizaciones internacionales de derechos humanos, Amnistía ye una de les que tien un historial más llargu, la que tien la mayor reconocencia, y «según munchos ye la qu'establez la referencia nesta área polo xeneral».<ref name=ISQ05>James Ronand, Howard Ramos, Kathleen Rodgers (2005), [http://www.mcgill.ca/files/rgchr/ISQsubmission.pdf "Transnational Information Politics: NGO Human Rights Reporting, 1986–2000"], International Studies Quarterly (2005) 49, 557–587</ref> == Historia == === Los sesenta === Amnistía Internacional foi fundada en [[Londres]] el 1 d'ochobre de 1962, tres la publicación del artículu ''«The Forgotten Prisoners»'' en [[The Observer]] el 28 de mayu de 1961,<ref>Peter Benenson. "[http://www.guardian.co.uk/uk/1961/may/28/fromthearchive.theguardian The Forgotten Prisoners]", ''[[The Observer]]'', 28 de mayu de 1961</ref> escritu pol abogáu [[Peter Benenson]]. Según l'historiador [[Edward Peters]], la idea de fundar l'asociación surdió de la llectura en 1960 d'una crónica periodística que rellataba la detención y encarcelamientu de dos estudiantes [[Portugal|portugueses]] por faer un brinde pola llibertá so la [[dictadura salazarista]]. "Desesperando de la eficacia de la protesta individual y nacional, Benenson, colos sos colegues [[Louis Blom-Cooper]] y [[Erik Baker]], y los miembros del grupu abogaos de Justice, fundada en 1957 pa esixir el cumplimientu de la Declaración de les Naciones Xuníes de 1948, decidió formar una organización que los sos miembros, como individuos, trataren de llograr la lliberación de los encarcelaos poles sos opiniones, curiar de que tales presos recibieren un tratu xustu, desenvolver el [[derechu d'asilu]] y ayudar a los [[refuxáu|refuxaos]] a atopar trabayu, y encamentar a la creación d'un mecanismu internacional efectivu p'asegurar la llibertá d'opinión y espresión. Benenson y los sos collaboradores llegaron a la conclusión de que'l mediu más efectivu p'algamar esos fines yera la publicidá".<ref>{{cita llibru |apellíu=Peters |nome=Edward |títulu Torturar |añu=1987 |editorial=Alianza Editorial |ubicación=Madrid |isbn=84-206-0251-5 |páxines=216-217}}</ref> {{cita|La manera más rápida d'ayudar a los [[presu de conciencia presos de conciencia]] ye la publicidá, especialmente la publicidá ente los sos compatriotes.}} El primer informe oficial d'Amnistía Internacional referir a la situación de les prisiones na [[Sudáfrica]] del [[apartheid]] y foi publicáu en 1965, un añu dempués de la celebración d'un xuiciu que desvelara l'usu sistemáticu de la tortura pola policía sudafricana mientres los interrogatorios a los miembros de la mayoría negra deteníos o presos, morriendo dalgunos d'ellos como resultáu de los golpes, de les descargues llétriques o de los azotes col ''sjambok'' (llátigu fechu de piel de rinoceronte) que recibíen.<ref>{{cita llibru |apellíu=Peters |nome=Edward |títulu Torturar |añu=1987| |editorial=Alianza Editorial |ubicación=Madrid |isbn=84-206-0251-5 |páxines=188-189}}</ref> Esi mesmu añu la organización foi reconocida pola [[ONX]], el [[Tribunal Européu de Derechos Humanos]], la [[Cruz Roja Internacional]], la [[Comisión Internacional de Xuristes]] y otres asociaciones de derechos humanos, amás de consiguir el rangu d'organismu consultivu del [[Conseyu d'Europa]].<ref>{{cita llibru |apellíu=Peters |nome=Edward |títulu Torturar |añu=1987| |editorial=Alianza Editorial |ubicación=Madrid |isbn=84-206-0251-5 |páxines=217-218}}</ref> Tamién en 1965 publicáronse otros dos informes sobre'l [[Dictadura de Salazar|Portugal salazarista]] y sobre la [[Rumanía#La dómina socialista|Rumanía comunista]]. Al añu siguiente publicó un informe sobre'l réxime racista de [[República de Rodesia|Rodesia]].<ref name=peters218>{{cita llibru |apellíu=Peters |nome=Edward |títulu Torturar |añu=1987| |editorial=Alianza Editorial |ubicación=Madrid |isbn=84-206-0251-5 |páxina=218}}</ref> === Los setenta === En 1968 axuntar n'[[Estocolmu]] l'Asamblea Internacional de AI na que s'adoptó como unu de los sos principales fines el cumplimientu del artículu 5 de la [[Declaración Universal de Derechos Humanos]] de la ONX de 1948: «Naide va ser sometíu a tortura o a tratamientu o castigu cruel, inhumanu o degradante». El motivu fueron los allegamientos presentaos pola seición [[Suecia|sueca]] sobre les tortures perpetaes pol [[réxime de los coroneles]] en Grecia, que s'instaurara un añu anterior por aciu un [[golpe d'estáu]]. Darréu AI publicó dos informes sobre l'usu de la tortura pol nuevu réxime griegu, que tuvo como resultáu la espulsión de Grecia del [[Conseyu d'Europa]] esi mesmu añu por violar nueve de los artículos de la [[Convención Europea de Derechos Humanos]] aprobada en 1950. Tres la cayida del réxime de los coroneles en 1974, AI publicó un informe detalláu y documentáu tituláu ''La tortura en Grecia: el Primer Xuiciu a los Torturadores'' (1975), que pudo realizase gracies a la collaboración del nuevu gobiernu griegu, y que, según l'historiador de la tortura Edward Peters, ye "una de les obres clásiques sobre la documentación y les téuniques de tortura de fines del sieglu XX".<ref name="peters218"/> En 1972, AI empecipió la Campaña pa l'Abolición de la Tortura qu'incluyó un informe publicáu en 1973 sobre la tortura dende 1962, lo que desamarró les protestes de los estaos mentaos nel mesmu que, por casu, torgaron que AI pudiera utilizar los locales de la [[UNESCO]] en París pa celebrar la so entamada conferencia sobre la tortura. Esi mesmu añu AI tamién publicó un informe sobre la tortura pol nuevu réxime del [[xeneral Pinochet]] instauráu en [[Chile]] tres el trunfu del [[golpe d'Estáu en Chile de 1973|golpe d'estáu militar del 11 de setiembre]]. A esti informe precediéralu otru sobre la tortura en [[Brasil]] (1972), tamién entós so una dictadura militar, y al que siguieron otros sobre la tortura n'[[Irán]] (1976), [[Nicaragua]] (1976), [[Arxentina]] (1976) ya [[Iraq]] (1981).<ref>{{cita llibru |apellíu=Peters |nome=Edward |títulu Torturar |añu=1987| |editorial=Alianza Editorial |ubicación=Madrid |isbn=84-206-0251-5 |páxines=219-220}}</ref> En 1977 AI recibió'l [[Premiu Nobel de la Paz]] pola so campaña contra la [[tortura]]»<ref name="AINobel">{{Cita web |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1977/press.html |títulu= Premiu Nobel de la Paz 1977 |obra=nobelprize.org |fecha=10 d'avientu de 1977 |fechaaccesu=5 de febreru de 2014}}</ref> y en 1978 el [[Premiu de Derechos Humanos de les Naciones Xuníes]].<ref name="premioONX">{{Cita web |url=http://www.ohchr.org/Documents/Press/previous_recipients.pdf |títulu= Premiu de Derechos Humanos de les Naciones Xuníes |editorial=ohchr.org |fechaaccesu=5 de febreru de 2014}}</ref> === Los ochenta === Na década de los 80 dellos gobiernos amontaron les sos crítiques a Amnistía Internacional. La [[Xunión Soviética]] alegó qu'Amnistía Internacional espiaba, el gobiernu de Marruecos acusar de defender delincuentes y les dictadures arxentino y chileno prohibieron l'espardimientu del informe añal d'Amnistía Internacional de 1983. Mientres los 80 Amnistía Internacional siguió la so campaña contra la tortura y en defensa de los presos de conciencia. Encetáronse nuevos problemes, ente ellos les [[execución estraxudicial|execuciones estraxudiciales]], tresferencies de personal ente l'exércitu y la policía, homicidios políticos y desapaiciones. Escontra'l final de la década creció la esmolición d'Amnistía Internacional pol creciente númberu d'[[asilu humanitariu|refuxaos]] en tol mundu. Munchos de los refuxaos ser por causa de guerres y fames pero, tal que esixe'l mandatu d'Amnistía Internacional, esta organización concentró los sos esfuercios n'ayudar a los que fueren obligaos a fuxir por causa de violaciones de los derechos humanos. Pidir a los gobiernos qu'en llugar d'aumentar les restricciones a la entrada de solicitantes d'asilu actuaren pa evitar les violaciones de derechos humanos que-yos forzaben al exiliu. Amás d'una segunda campaña contra la tortura, mientres la primer metá de la década hubo dos importantes acontecimientos musicales pensaos por que les xeneraciones más nueves conocieren meyor Amnistía y los derechos humanos. En 1986 el tour Combalechadura de la Esperanza realizó una serie de conciertos n'Estaos Xuníos y en 1988, coincidiendo col 40 aniversariu de la [[Declaración Universal de los Derechos Humanos]] nes Naciones Xuníes, Amnistía Internacional entamó'l tour mundial ¡Derechos Humanos yá!. A lo llargo de seis selmanes dalgunos de los músicos y grupos más famosos del momentu actuaron en conciertos nos cinco continentes. Dende la so fundación, Amnistía Internacional trabaya pa llamar l'atención de la sociedá sobre los abusos contra los derechos humanos, y fai campaña pol cumplimientu de les [[derechu internacional|normes internacionales]]. Procura movilizar a la [[opinión pública]] pa primir a los gobiernos que toleren esos abusos.<ref name = "quienessomos" /> === Los noventa === En [[1998]] recibió la primer edición del [[Premiu Internacional Jaime Brunet]] de la [[Universidá Pública de Navarra]] a la promoción de los Derechos Humanos.<ref>Universidá Pública de Navarra: [http://www.unavarra.es/conocerlauniversidad/fundacion-jaime-brunet/relacion-de-premiaos?contentId=103306 Amnistía Internacional, Premiu Internacional Jaime Brunet 1998.]</ref> == Oxetivos == [[Ficheru:Salil-Shetty.jpg|thumb|250px|[[Salil Shetty]], Secretariu Xeneral de AI. Ocupa'l cargu dende xunu de 2010.]] Los principales oxetivos de l'Amnistía Internacional son: * La lliberación de too [[prisioneru de conciencia]] (defínese un prisioneru de conciencia como aquella persona encarcelada pol exerciciu del so derechu a espresar les sos creencies y opiniones de forma pacífica); * Esixencia de xuicios xustos.<ref name="juicioJusto">{{Cita web |url=http://www.amnesty.org/fr/human-rights-education/resource-centre/download/POL30,002,1998/es/pdf |títulu=Juicio Xustos - Manual d'Amnistía Internacional |obra=amnesty.org |fechaaccesu=5 de febreru de 2014}}</ref> * L'[[abolición]] de la [[tortura]] y de too castigu denigrante a prisioneros. * Denunciar les desapaiciones forzaes. * Abolición de la [[Pena capital|pena de muerte]]. * Condena d'abusos tales como la toma de rehenes, la tortura y muerte de deteníos, según les [[asesinatu masivu|matances]] intencionales y arbitraries, ensin importar quién seya l'autor nin con qué fin; * Proteición de los derechos humanos de les persones [[Derechu del refuxáu|refuxaes]], solicitantes d'[[Derechu d'asilu|asilu]], migrantes y [[Movíos internos|movíes internes]]. * Regulación del comerciu internacional d'armes. * Proteición de los defensores y defensores de los derechos humanos. * Defensa de los [[derechos económicos, sociales y culturales]]. * Cumplimientu de la [[Convención sobre los Derechos del Neñu]]. * Considerancia de la violencia y los abusos sobre les muyeres como delitos graves. * Rindición de cuentes de los perpetradores de [[Crime contra la humanidá|crímenes internacionales]] ante la xusticia, y que les sos víctimes vean realizaos los sos derechos a la verdá, xusticia y arreglu. * Proteición de la [[llibertá d'espresión]], de [[Derechu de xunta|manifestación]] y d'[[Llibertá d'asociación|asociación]]. * Acabar coles violaciones de los derechos humanos del coleutivu [[LGBT]]I. === Protexer a migrantes y refuxaos === Amnistía Internacional tien ente los sos oxetivos la defensa a les persones migrantes, solicitantes d'asilu, refuxaos, movíes o víctimes de trata, aumentando la so proteición llegal y físico, garantizando que nun se-yos niega'l so derechu a la educación, a la salú o a la vivienda. Amnistía Internacional considera a estes persones población vulnerable. Amnistía Internacional realizó una serie d'investigaciones sobre la temática de refuxaos y migración<ref name="abellugaos 2012">{{Cita web |url=https://www.doc.es.amnesty.org/cgi-bin/ai/BRSCGI?CMD=VERDOC&BASE=SIAI&SORT=&DOCR=236&RNG=10&SEPARADOR=& |títulu=Les persones refuxaes y migrantes precisen proteición urxente |obra=amnesty.org |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2014}}</ref> y dedicó a esta tema remanes y campañes prioritaries. Los datos falen por sigo solos y reflexen la magnitú de la situación de les persones migrantes, refuxaos o demandantes d'asilu nel mundu: * Esisten más de 200 millones de migrantes. * Son 15 millones les persones refuxaes y solicitantes d'asilu. * En 2013: 800.000 persones viéronse obligaes a fuxir cruciando fronteres, más qu'en nengún otru momentu dende 2.000 (ACNUR). * Na XE viven ente 1,9 y 3,8 millones d'inmigrantes irregulares. * Dende l'añu 2000: 23.000 persones perdieron la vida tratando de llegar a tierres europees. D'éstes, dende 2011, 1.800 sumieron n'agües del Mediterraneu (= 150 al mes = 5 al día). Y esta cifra nun pa de crecer día ente día. Estes persones son, na so mayoría, africanos en que los sos países hai situaciones económiques difíciles (inestabilidá política) o esisten campamentos de refuxaos con altu índiz de población. La situación de la población n'Oriente Próximu y dellos países d'África subsaḥariana, como Eritrea, ente otros, ye tal que los que deciden migrar nun lo faen por motivos económicos, sinón por buscar refuxu ante la situación d'inestabilidá política o guerres nos sos llugares d'orixe. Según Amnistía Internacional, estos postreros tendríen de tar amparaes pola [[Convenios de Xinebra|Convención de Xinebra]]. Nel últimu estudiu publicáu d'Amnistía Internacional, tituláu El Costu humanu de la fortaleza Europa, ponía de manifiestu que, en 2013, el 48% de toles entraes irregulares y el 63% de toles llegaes irregulares per mar a Europa yeren de persones procedentes de Siria, Eritrea, Afganistán y Somalia, países afaraos por conflictos. Ante esta situación, Amnistía Internacional denuncia l'esfuerciu de los países de la Xunión Europea por cerra-yos fronteres, yá que se gastaron dos mil millones d'euros en protexer les sos fronteres esternes dende 2007 - 2013, frente a los 700 millones destinaos a ameyorar la situación de persones refuxaes y solicitantes d'asilu. Asina, Grecia construyó una valla de 10, 5 km. a lo llargo de la so frontera terrestre, de 203 km. con Turquía y esplegó a cuasi 2.000 guardias costeros dende'l branu de 2012. Y España invirtió 300 millones d'euros en protexer les sos fronteres, frente a los nueve millones destinaos a protexer a les persones. Ante les dificultaes impuestes pelos países europeos, los migrantes vense obligaos a intentar rutes cada vez más peligroses pel mar Exéu y Mediterraneu, viéndose atrapaos en países como Libia, Marruecos, Ucraína y Turquía. En dalgunos d'estos países viven na indigencia, escarecen de los derechos social y económicu y sufren tortures o violencia. Amnistía Internacional centróse y centrárase ente 2012 – 2015 n'ameyorar la situación de les persones migrantes, refuxaos d'asilu nes rexones siguientes: * N'África, empobinar na situación de los campos de refuxaos somalinos esistentes en Kenia y que cuasi ye imposible la so torna al país d'orixe. * Oriente Mediu y Norte d'África (Libia, Siria, Iraq y palestinos), porque a la salida de sirios y libios xúnese'l desplazamientu de llarga duración de millones de palestinos ya iraquinos, nuna rexón onde la proteición de los refuxaos suel ser desaparente. * Garraba y el Golfu (Hong Kong, Malasia, Corea del Sur Qatar, Kuwait, Arabia Saudita y Emiratos Árabes Xuníos), onde decenes de millones de trabayadores de países asiáticos (India, Indonesia, Nepal, Paquistán y Filipines) migren y viven en situación d'esplotación al ser la proteición llaboral nestos países escasa. * Méxicu y Estaos Xuníos, llugar de camín y orixe y destín d'un viaxe nel que miles de llatinoamericanos sufren abusos de funcionarios de los servicios de migración, axentes de policía, militares y mafies. * Europa, en que los sos países aplicar midíes de control de la inmigración que dexen a estes persones espuestes a sufrir abusos contra los sos derechos. Pa ello, Amnistía va esforciar en facilitar a los migrantes l'accesu a información sobre los sos derechos, consiguir que los trabayadores migrantes tean protexíos contra la esplotación de los axentes non estatales, afaer les lleis, polítiques y práutiques sobre inmigración a les obligaciones internacionales en materia de derechos humanos, encetando les práutiques abusives de detención, protexer a les persones refuxaes y solicitante d'asilu contra la devolución a países onde tean espuestes a sufrir graves violaciones de los derechos humanos, buscar soluciones duraderes pa les persones refuxaes que nun puedan tornar al so país, captar sofitos ente responsables clave de tomar de decisiones en gobiernos, organismos rexonales y organizaciones internacionales ya influyir nellos por qu'aprueben polítiques que protexan a les persones refuxaes y migrantes y collaborar con organizaciones locales pa crear redes de sofitu a les persones refuxaes y migrantes. [[Ficheru:Faroe stamp 132 amnesty international.jpg|thumb|250px|left|[[Sellu postal]] d'[[Islles Feroe]] añu 1986, celebrando'l 25 aniversariu d'Amnistía Internacional. Rannvá Kunoy fixo esti dibuxu cuando tenía ente 10 y 11 años.]] == Métodos == AI efectúa la so aición per mediu de: * Misiones d'investigación pa axenciar información sobre denuncies de violación de los derechos humanos, según misiones d'observadores. * Una Rede d'Aiciones Urxentes nos casos de pena de muerte, per mediu de la unviada de cartes al respeutivu gobiernu. Esti sistema tamién funciona pa la lliberación de los prisioneros de conciencia. * Campañes internacionales pa promover los derechos humanos. * Cooperar con otres organizaciones, coles [[Naciones Xuníes]] y les organizaciones intergubernamentales de calter rexonal. * Entamar programes d'[[educación en derechos humanos]] y [[defensa de los derechos humanos]] pa crear concencia sobre la tema. == Financiamientu == [[Ficheru:Activismo de Miembros de Amnistía Internacional Venezuela en Caracas.jpg|thumb|250px|AI-Venezuela realiza una manifestación pol Control d'Armes en Caracas, mientres el [[Foru Social Mundial]].]] AI finánciase principalmente per mediu de donaciones de los sos socios y nun solicita nin recibe subvenciones de gobiernos. Busca caltener la so imparcialidá d'esta forma. Según la web de AI, esti tipu de financiamientu -y "dexa caltener la so total independencia de cualquier gobiernu, ideoloxía política, interés económicu o relixón". Por casu, en 2012 la Seición Española de AI recibió más del 90&nbsp;% de los sos ingresos de los sos socios y afiliaos. <ref name="cuentes2012">[https://web.archive.org/web/20130613021536/http://www.es.amnesty.org/uploads/media/cuentes_consolidaes_de_ai_espana_y_ai_catalunya_informe_de_el auditores_2012.pdf Balance y cuenta de resultaos agregaes 2012 de la Seición Española d'Amnistía Internacional con Amnistia Internacional Catalunya]</ref> === Edición de música === Ente otres actividaes pal so financiamientu, en 2012, Amnistía Internacional publicó un álbum recopilatorio de versiones de [[Bob Dylan]], incluyendo a [[Miley Cyrus]], [[Adele]], [[Kesha]], ente otros. == Organización == [[Ficheru:Amnesty International Sections 2005.svg|thumb|left|450px|Seiciones d'Amnistía Internacional en 2005.]] [[Ficheru:Amnesty International Sections 2012.svg|thumb|left|450px|Seiciones d'Amnistía Internacional en 2012.]] Amnistía Internacional ye una organización mundial de voluntarios compuesta de seiciones, estructures, redes internacionales, grupos afiliaos, y miembros internacionales. La máxima autoridá na direición de los asuntos de la organización recái nel Conseyu Internacional. Tamién tien un Comité Executivu Internacional (CEI), que la so función primordial ye apurrir lideralgu y orientación estratéxica a la organización en tol mundu. La xestión diaria ta a cargu del Secretariáu Internacional (SI), encabezáu por un secretariu o una secretaria xeneral, so la direición del Comité Executivu Internacional. El SI tien la so sede en [[Londres]], [[Gran Bretaña]]. == Campañes == === Armes so control === N'alianza con IANSA y Intermón [[Oxfam]] y llanzóse la campaña Armes Baxu Control en 2003. Pidía un tratáu que garantizara que los Estaos dexen de tresferir material militar y policial a llugares onde tien probabilidaes de ser utilizáu pa cometer abusos graves contra los derechos humanos. En concretu recoyó un millón de fotografíes de cares que ciscaben normes internacionales pal comerciu d'armes pequeñes, que son les causantes de 2000 muertes al día.<ref name="Control Arms">[http://controlarms.org/es/ Armes so control]</ref> Esti Tratáu del Comerciu d'Armes foi adoptáu pola ONX en 2013<ref name="TCA 2013">[http://www.amnesty.org/es/campaigns/control-arms Tratáu Comerciu Armes]</ref> y anguaño numberosos países tán xuntándose a él. === Esixe Dignidá === [[Ficheru:Acto cerremos guantanamo.jpg|thumb|250px|Voluntarios d'Amnistía Internacional n'[[Ávila]] ([[España]]), solicitando'l zarru del centru de detención de Guantánamo.]] En 2009 Amnistía Internacional llanza la campaña global «Esixe Dignidá», que'l so oxetivu principal ye poner fin a los abusos contra los derechos humanos que caltienen a les persones na probeza. En pallabres d'Irene Khan: «Fai cuasi 50 años, Amnistía Internacional nació pa pidir la lliberación de los presos de conciencia. Güei «esiximos dignidá” tamién pa los presos de la probeza, por que puedan camudar les sos vides». === El mio cuerpu, los mios derechos === Empieza en 2014 y trata los derechos sexual y reproductivu: escoyer a la to pareya, escoyer si tener fíos, educación sexual, salú reproductiva y nun sufrir violencia intrafamiliar. Denúnciense los casos más graves de violación d'estos derechos: nel Magreb un violador puede evitar la so condena si casóse cola víctima,<ref name="MCMD Magreb">[https://www.es.amnesty.org/micuerpomisderechos/la campana/el-magreb Violaciones nel Magreb]</ref> en Nepal les muyeres sufren prolapso uterín porque paren bien nuevos y nun hai sanidá materna,<ref name="prolapso uterín en Nepal según El País">[https://elpais.com/elpais/2014/05/21/planeta_futuro/1400673889_270963.html Cuando l'úteru diz basta]</ref> n'El Salvador l'albuertu ta prohibíu anque haya peligru pa la vida de la madre.<ref name="casu de Beatriz na BBC">[https://www.bbc.co.uk/mundo/ultimas_noticias/2013/05/130530_ultnot_el_salvador_albuertu_autorizacion_partu_inducíu_jrg.shtml El Salvador: negáron-y un albuertu pero dexarán-y una cesárea]</ref> === Stop tortura === A pesar de que la tortura ta prohibida dende 1984, en 2014 llánzase esta campaña porque entá asoceden tortures en más de 141 países. "En tol mundu hai gobiernos hipócrites ante la tortura: prohibir na llei, pero facilitar na práutica", afirmó Salil Shetty, secretariu xeneral d'Amnistía Internacional. Lo que se pide pa evitales ye acabar cola impunidá del torturador (como asocede en Filipines), que les confesiones llograes so tortura nun sían aceptaes polos tribunales (como pasa en Nixeria) y que dexen de realizar desapaiciones forzaes (como faen en Méxicu).<ref>[https://www.es.amnesty.org/stoptortura/paises-campana-stop-tortura/ Los países de la campaña]</ref> == Crítiques == === Crítica de la Organización Mundial de la Salú sobre l'informe sobre la sanidá en Corea del Norte === En 2010, Amnistía Internacional fixo un informe sobre la sanidá en [[Corea del Norte]]<ref>{{Cita web |url=http://www.bbc.com/mundo/internacional/2010/07/100715_corea_norte_aministia_salú_az.shtml |títulu=Corea del Norte: denuncien condiciones del sistema de salú |obra=BBC Mundo |fecha=15 de xunetu de 2010 }}</ref> qu'al poco tiempu foi criticáu pola [[Organización Mundial de la Salú]] qu'afirmó que'l sistema sanitariu norcoreanu podría ser «la envidia de munchos países desenvueltos» y que l'informe yera «pocu científicu» yá que se basaba en casos "anecdóticos" y, dalgunos d'ellos, asocedíos va años, polo non que nun reflexa les meyores llograes por proyeutos llevaos a cabu nos últimos años, dalgunos d'ellos realizaos cola participación de [[Corea del Sur]]. Sicasí, el corresponsal de la BBC en Suiza, onde ta la sede de la OMS, informó que se cree que les «diverses axencies de les Naciones Xuníes [que] lleven a cabo proyeuto d'ayuda en Corea del Norte... son reticentes a criticar abiertamente'l réxime por mieu a poner en peligru'l so trabayu ellí».<ref>[https://www.bbc.co.uk/mundo/internacional/2010/07/100716_oms_critica_informe_salú_corea_norte_lr.shtml La OMS desacredita l'informe d'Amnistía Internacional sobre la sanidá de Corea del Norte]</ref> Per otru llau Amnistía Internacional ellaboró diversos informes sobre'l réxime de Corea del Norte, nos que se fala de dellos crímenes contra la humanidá, el postreru de 1995,<ref>[https://web.archive.org/web/20140121064526/http://www.amnesty.org/en/library/asset/RUSTE24/012/1995/en/f4dd19d6-f891-11dd-b378-7142bfbe1838/rusti240121995en.pdf Informe sobre Corea del Norte de 1995]</ref> que foi respondíu por un voceru del réxime cola siguiente afirmación: «Amnistía Internacional nun llegó enxamás a Corea [del Norte]. Ye más, nun triaron nunca'l territoriu coreanu [del norte] porque si usté falta a la mio familia nun lu voi convidar a que venga a la mio casa. Poro, Amnistía Internacional cerróse les puertes por faer de maquinaria propagandística».<ref>[http://www.periodistadigital.com/mundo/asia/2011/12/28/alejandro-cao-de-benos-garcia-ferreas-lasexta-corea-del-norte-kim-il-sung.shtml Entrevista a Alejandro Cao de Benós]</ref> === Crítiques dende la Ilesia Católica === En 2007, la [[Ilesia católica]] manifestó que retiraba'l so sofitu económicu a Amnistía Internacional por entender qu'esta organización adoptaba la decisión de sofitar el [[albuertu inducíu]]. Esta declaración foi reaición a la decisión del Conseyu Internacional d'Amnistía de defender el derechu al albuertu de les muyeres nos casos de [[violación]], riesgu pa la salú de la madre y [[incestu]].<ref>{{cita noticia |títulu=La Ilesia quita'l so sofitu a Amnistía Internacional por promover l'albuertu |url=https://es.zenit.org/articles/la ilesia-quita-el so-sofitu-a-amnistia-internacional-por-promover-l'albuertu/ |fechaaccesu=25 d'agostu de 2016 |axencia=Zenit |fecha=13 de xunu de 2007 }}</ref> Sobre la so posición sobre l'albuertu, Amnistía Internacional indicó que: {{Cita|''La política d'Amnistía Internacional sobre derechos sexuales y reproductivos non promueve l'albuertu como derechu universal, y la organización guarda silenciu sobre la bondá o maldá del albuertu.''<ref>[https://www.es.amnesty.org/en-que-estamos/noticias/noticia/articulo/declaracion-de-amnistia-internacional-en-respuesta-al secretariu-de-estáu-del-vaticanu/ Declaración d'Amnistía Internacional en respuesta al secretariu d'Estáu del Vaticanu]</ref>}} Sía que non, dende la Ilesia católica entiéndese qu'esto contradiz lo espuesto nos comunicaos nos que traten l'albuertu como un derechu y en que se critiquen les lleis qu'acuten l'accesu a una plena salú sexual y reproductiva.<ref>[https://web.archive.org/web/20140314110525/http://www.amnesty.org/es/news/espa-l'anteproyectu-de-llei-que-reserva-l'albuertu-tien de ser-retiráu-porque-pon-en-riesgu-la- España: L'Anteproyectu de llei qu'acuta l'albuertu tien de ser retiráu porque pon en riesgu la salú y la vida de muyeres y neñes]</ref> === Crítiques dende l'Asociación d'amistá con Cuba Una de les crítiques a Amnistía Internacional sobre'l so ''Informe Añal'' ye qu'inclúi violaciones de los derechos humanos cometíes en países onde la organización nun tien presencia dalguna, seición nin afiliaos, a partir d'informaciones periodístiques llograes n'otros países, de cutiu enfrentaos políticamente.<ref>{{Cita web |url= http://www.voltairenet.org/article156950.html |títulu=Les contradicciones d'Amnistía Internacional |obra=Rede Voltaire |fecha=7 de mayu de 2008 |autor=Salim Lamrani }}</ref> En particular el gobiernu de [[Cuba]] refuga los informes de ''Amnistía Internacional'' aduciendo falta de rigor y fiabilidá alrodiu de les acusaciones de violación de los derechos humanos ellí, señalando que tal información ye miquera y sesgada. Sicasí, la organización deféndese manifestando qu'estes acusaciones nun tienen en cuenta los métodos de trabayu d'Amnistía Internacional que van más allá de presencia física permanente nos países en cuestión. Estos métodos, según la organización, emplegar pa investigar «de manera independiente ya imparcial, tantu situaciones xeneralizaes como casos concretos».<ref name=comotrabajamos>{{Cita web |url=https://www.amnesty.org/es/about-us/how-were-run/ |títulu= Cómo funcionemos |obra=Web d'Amnistía Internacional}}</ref> === Crítiques de Ricardo García Damborenea === [[Ricardo García Damborenea]], políticu español que foi Secretariu Xeneral del [[Partíu Socialista d'Euskadi-Euskadiko Ezkerra|Partíu Socialista d'Euskadi (PSE-PSOE)]] y que foi condergáu pol «Casu [[Grupos Antiterroristes de Lliberación|GAL]]» en 1998, criticó a Amnistía Internacional en 1985 diciendo: «Nun vi a Amnistía Internacional esmolecese polos [[derechu|derechos]] d'una sola víctima del [[terrorismu]] […] sicasí, son capaces d'alborotar a doble de tambor si a un terrorista que tien catorce muertos al llombu un [[guardia civil]] da-y una bofetada». Na so páxina [[web]] Amnistía Internacional declara: «Dende AI pidióse en tou momentu que nun haya [[impunidá]] pa los graves abusos cometíos por [[ETA]], pero tamién que s'investiguen les violaciones de [[derechos humanos]] cometíes poles [[fuercies de seguridá]], tal que encamienta'l Relator de [[Naciones Xuníes]] contra la [[Tortura]]».<ref>[https://web.archive.org/web/20130308062514/http://www.es.amnesty.org/30aniversariu/los nuesos-llogros/y-tambien-en-espana/ Polémica con Amnistía Internacional]</ref><ref>[http://www.es.amnesty.org/noticias/noticias/articulo/amnistia-internacional-conderga-la campana-de-amenaces-y-homicidios-apostaos-de-eta-contra-represe/ Amnistía Internacional conderga la campaña d'amenaces y homicidios apostaos d'ETA contra representantes de los partíos políticos]</ref> === Crítiques en rellación col terrorismu y otros crímenes === Acusóse a AI d'ocupase esclusiva o preferentemente de los derechos humanos de los [[delincuente]]s.<ref>[http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/sevilla/abc.sevilla/1981/06/11/022.html L'amnistía que nun pide "Amnesty"]. ABC.es</ref> A esta acusación AI respondió: «Amnistía Internacional afirma, acordies con el [[derechu internacional]], que naide (entendíos los [[terrorista|terroristes]]) pue ser sometíu a penes crueles, inhumanes o degradantes, ente les qu'Amnistía Internacional inclúi a la [[pena de muerte]]. De lo anterior esprender qu'Amnistía Internacional, naturalmente, nun pidió enxamás la lliberación de terroristes».<ref>[http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1981/06/13/011.html Defensa d'Amnistía Internacional.] ABC.es</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons|Amnesty International}} {{wikinews|Categoría:Amnistía Internacional}} * [http://www.es.amnesty.org/ Sitiu oficial d'Amnistía Internacional.] * Peter Benenson: [https://web.archive.org/web/20050309015826/http://www.webalice.it/enricomaria.boschetti/Files_ChiSiamo/observer.html ''The Forgotten Prisoners''.] The Observer, 28 de mayu de 1961. {{Tradubot|Amnistía Internacional}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Amnistía Internacional]] [[Categoría:Premiu Olof Palme]] [[Categoría:Premiu Nobel de la Paz]] [[Categoría:Premiu Jaime Brunet]] 7ahee2bi2gk6sh6u8r59l3qe2phksg2 0 95546 4379645 4303214 2025-06-26T10:58:48Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379645 wikitext text/x-wiki {{estremar|Ciudá del Vaticanu}} {{Organización}} La '''Santa Sede'''{{refn|group="Nota"|Tamién recibe los nomes de '''Sede Apostólica''', '''Sede de Pedro''' o '''Sede de Roma''', ente otres variantes. Magar toles sedes episcopales son consideraes "santes", la espresión "Santa Sede" (ensin más especificación) utilízase de normal nes [[rellaciones internacionales]] y nel [[Derechu canónicu]] de la Ilesia católica como una metonimia pa referise a la Sede de Roma, considerada como'l gobiernu central de la Ilesia católica.<ref>{{cita llibru| apellíos= Miller | nome= Frederic P. | apellíos2= Vandome | nome2= Agnes F. | apellíos3= McBrewster | nome3= John | títulu= Holy Sede | editorial=[[VDM Publishing]] House Ltd | isbn= 978-6-13-028598-2 | otros = 148 pp | edición= | añu= 2010 | idioma = inglés}}</ref>}} (en [[llatín]], ''Sancta Sedes'') ye la [[sede episcopal|sede]] del [[obispu]] de [[Diócesis de Roma|Roma]], el [[papa]], qu'ocupa un [[Primáu papal|llugar preeminente]] ente les demás [[Sede episcopal|sedes episcopales]] de la [[Ilesia católica]]; constitúi'l gobiernu central de la [[Ilesia católica|Ilesia]],<ref name="InfoSantaSede">{{cita web|títulu=Santa Sede. Estáu de la Ciudá del Vaticanu. Información xeneral|url=http://www.vatican.va/news_services/press/documentazione/documents/sp_ss_scv/informazione_generale/sp_ss_scv_info-generale_sp.html|editorial=Santa Sede|fecha=15 de setiembre de 2006|fechaaccesu=14 de setiembre de 2016}}</ref> por quien actúa y fala, y ye reconocida internacionalmente como una entidá soberana.<ref>{{cita llibru| apellíos= Crawford | nome= James | títulu= The Creation of States in International Law |editorial= Clarendon Press |allugamientu = Oxford| isbn= 978-0-19-826002-4 |páxines= 226-233|edición= 1a|añu= 2006 |idioma = inglés}}</ref> La Santa Sede ye de la mesma la espresión cola que s'alude a la posición del papa como cabeza suprema de la [[Ilesia católica]],<ref name="InfoSantaSede" /> que los sos orixe remontar a los [[Cristianismu primitivu|primeros tiempos]] del [[cristianismu]]. La Santa Sede atópase formada pol [[papa]] y los distintos [[Curia Romana|organismos]] de la [[Curia Romana]].<ref>{{cita web|títulu=Canon 361|url=http://www.vatican.va/archive/ESL0020/__P19.HTM|obra=Códigu de Derechu Canónicu|editorial=Libreria Editrice Vaticana|fecha=25 de xineru de 1983|fechaaccesu=18 de xunetu de 2016}}</ref> El [[papa]] sírvese y tramita al traviés de la Curia los asuntos eclesiales, polo qu'esta realiza'l so llabor en nome y so l'autoridá del sumu pontífiz, pal correutu funcionamientu de la Ilesia y el llogru de los sos oxetivos.<ref name="Canon360">{{cita web|títulu=Canon 360|url=http://www.vatican.va/archive/ESL0020/__P19.HTM|obra=Codigu de Derechu Canónicu|editorial=Libreria Editrice Vaticana|fecha=25 de xineru de 1983|fechaaccesu=20 de xunetu de 2016}}</ref> La Curia Romana ta compuesta por un grupu d'instituciones, denominaes genéricamente [[dicasterios]],<ref name="DLEdicasterio">{{cita web|títulu=Dicasterio|url=http://dle.rae.es/?w=dicasterio|obra=Diccionariu de la Real Academia Española|fechaaccesu=20 de xunetu de 2016}}</ref> ente los que s'atopen la [[Secretaría d'Estáu de la Santa Sede|Secretaría d'Estáu]], les [[Congregación (Curia Romana)|Congregaciones]], los [[Tribunales de la Santa Sede|Tribunales]] y los [[Conseyos pontificios]]. La Curia Romana tien la función d'ayudar al papa nel so gobiernu de la [[Ilesia católica|Ilesia universal]] y de les [[Ilesia particular|ilesies particulares]]; nun tien, sicasí, una [[Acción pastoral católica|misión pastoral]] específica pa la [[diócesis de Roma]], polo que pa les necesidaes espirituales de la diócesis esiste'l [[vicariato de Roma]], frente al que s'asitia'l [[cardenal vicariu]], que gobierna'l territoriu [[Italia|italianu]] de dicha diócesis con [[Vicariu xeneral|potestá vicaria]] del [[sumu pontífiz]]. Pal territoriu concretu de la [[Ciudá del Vaticanu]], dientro de la mesma diócesis, esiste otru [[Vicariato de la Ciudá del Vaticanu|vicariato]] a que'l so frente atopar otru [[Vicariu Xeneral de la Ciudá del Vaticanu|vicariu xeneral]].<ref name="CuriaCatholic">{{cita web|apellido1=Reis Vizcaín|nome1=Pedro María|títulu=La Curia Romana|url=http://es.catholic.net/op/articulos/23397/la-curia-romana.html|editorial=Catholic.net|fechaaccesu=1 d'agostu de 2016}}</ref> La personalidá xurídica de la Santa Sede déxa-y caltener [[Rellaciones diplomátiques de la Santa Sede|rellaciones diplomátiques]] con otros Estaos, roblar trataos y unviar y recibir representantes diplomáticos, daqué que se remonta a dellos sieglos tras. Yá dende finales del {{SIEGLU|XV||s|1}} empezó a recibir con cierta estabilidá unviaos diplomáticos, y nel {{SIEGLU|XVI||s|1}} empezaron a constituyise representaciones permanentes.<ref name="InfoSantaSede" /> Na actualidá, amás, participa n'organismos internacionales como les [[Naciones Xuníes]].<ref name="SantaSedeONU">{{cita publicación|apellido1=Corrolada Salvadora|nome1=Carlos|apellíos2=Sánchez Patrón|nome2=José Manuel|títulu=La participación de la Santa Sede nes Naciones Xuníes: el so nuevu estatutu de "Estáu observador permanente"|publicación=Anuario de derechu internacional||url=http://dadun.unav.edu/handle/10171/23577|editorial=Serviciu de Publicaciones de la Universidá de Navarra|issn=0212-0747|fecha=2005|volume=XXI|páxines=449-474}}</ref> La Santa Sede tien plena propiedá y soberanía esclusiva sobre la [[Ciudá del Vaticanu]],<ref name="InfoSantaSede" /> un Estáu establecíu en [[1929]], tres la firma de los [[Pautos del Laterano]], al envís de ser preséu de la independencia de la Santa Sede y de la [[Ilesia católica]] al respective de cualesquier otru poder esternu.<ref>{{cita web|títulu=Orixe y naturaleza|url=http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-y-governo/note-generali/origini-y-natura.html|editorial=Estáu de la Ciudá del Vaticanu|fechaaccesu=14 de setiembre de 2016}}</ref> De forma astracta, amás de ser la Santa Sede'l supremu gobiernu y representación de la Ilesia, tamién lo ye de la [[Ciudá del Vaticanu]].{{refn|group="Nota"|Aun así, la principal representación de la Santa Sede ye a la Ilesia católica. Esta doble representación, tantu la Ilesia como la Ciudá del Vaticanu, nun evita qu'estos dos entes puedan exercer como tales la so personalidá xurídica nel esterior. Por casu, ye l'Estáu de la Ciudá del Vaticanu y non la Santa Sede'l que ye miembru de la [[Unión Postal Universal]] o de la [[Unión Internacional de Telecomunicaciones]].<ref name="SantaSedeONU" />}} Otros territorios fora de la Ciudá del Vaticanu tamién cunten con estatus de extraterritorialidad en favor de la Santa Sede. == Orixe del términu == [[Ficheru:Roma-san giovanni03.jpg|thumb|La sede o [[cátedra]] del [[obispu de Roma]] na [[archibasílica de San Xuan de Laterano]], [[catedral]] de [[Diócesis de Roma|Roma]] y la primera d'ente les [[basílica papal|basíliques papales]].]] L'alusión al papa y a la so autoridá como ''Santa Sede'' o ''Sede Apostólica'' tien el so orixe na considerancia del obispu de Roma como socesor de san Pedro y cabeza suprema de la Ilesia. Nun principiu los obispos d'aquelles Ilesies locales que fueren fundaes por unu de los apóstoles yeren aludíos como "sedes apostóliques" pero col tiempu esti términu foise acutando al obispu de Roma, en cuantes que socesor de la cabeza del Colexu Apostólicu. Amás de Roma, namái l'obispáu alemán de Mainz (Mainz) puede usar esta denominación anguaño, llamándose ''Santa Sede de Mainz'' o, en llatín, ''sancta sedes moguntia''. == La Sede Apostólica na doctrina católica == {{Imaxe múltiple|posición_tabla = right|direición = horizontal|semeya1 =Escudo de la Santa Sede.svg|anchu1 = 129|semeya2 =Sede vacante.svg|anchu2 = 115 |semeya3=Coat of arms of Vatican City (2001–2023) (2).svg|anchu3=129 |testu = D'esquierda a derecha, l'[[escudu de la Santa Sede]], l'emblema de la Santa Sede en tiempos de [[sede vacante]], y l'escudu del [[Ciudá del Vaticanu|Estáu de la Ciudá del Vaticanu]].<br />Nótese la distinta orientación y superposición de les llaves qu'indiquen de qué emblema se trata: el de la Santa Sede presenta la llave d'oru en banda y percima de la de plata en barra, arreyaes con gordón d'oru; sicasí'l de la Ciudá del Vaticanu amuesa la llave de plata en banda y percima de la d'oru en barra, arreyaes con gordón de gules. Dambos escudos presenten la [[tiara papal]] coles [[ínfula|ínfules]] ente les llaves. L'ausencia de tiara papal caracteriza l'emblema de la Santa Sede en tiempos de sede vacante, reemplazada pol [[conopeo]] o ''umbraculum''.}} La [[Catolicismu|doctrina católica]] predica del papa una serie d'atributos, cualos son la supremacía y la plenitú de les potestaes de réxime ([[Poder Llexislativu|poderes llexislativu]], [[Poder Executivu|executivu]] y [[Poder Xudicial|xudicial]]) y de maxisteriu. Per un sitiu, esto implica la supremacía del poder del papa en toles cuestiones referíes al gobiernu y disciplina de la Ilesia, potestá qu'amás ye plena ya inmediata y que puede exercer sobre tolos pastores y tolos fieles. Asina, la xurisdicción de la Santa Sede como tal establecer nos siguientes términos: {{cita|El Romanu Pontífiz, socesor de San Pedro nel primáu, non yá tien la primacía d'honor, sinón tamién el poder supremo de la xurisdicción sobre la ilesia universal, según nes coses relatives a la fe y la moral, y naquelles materies que pertenecen a la disciplina y gobiernu de la Ilesia estendida per tol mundu. Esti poder ye verdaderamente episcopal, de forma ordinaria ya inmediata, sobre toos y cada una de les ilesies, sobre toos y cada unu de los pastores y de los fieles, independiente de cualquier autoridá humana.<ref>{{cita llibru|url= https://books.google.com.ar/books?id=mKk0yoTL4LcC&pg=PA92&dq=Holy+Sede&hl=es#v=onepage&q=Holy%20See&f=false| apellíos= Seyersted | nome= Finn | títulu= Common Law of International Organizations |editorial= Martinus Nijhoff Publishers |llugar = The Netherlands| isbn= 978-90-04-16699-8 |páxina= 93|edición= 1a|añu= 2008 |idioma = inglés}}</ref>}} Pol otru, significa que la función d'enseñar de la Ilesia adquier un carís especial na persona del Romanu Pontífiz, yá que'l so maxisteriu ordinariu gocia d'una considerancia especial y yá que ye la única persona qu'individualmente gocia del privilexu de la infalibilidad, esto ye, que cuando define como revelada por Dios una determinada doctrina sobre la Fe o la Moral ta calteníu del error. == Curia Romana == {{AP|Curia Romana}} La [[Curia Romana]] ye'l conxuntu d'órganos de gobiernu de la Santa Sede. El [[papa]] sírvese y tramita al traviés d'ella los asuntos de la Ilesia, polo que la Curia realiza'l so llabor en nome y so l'autoridá del sumu pontífiz, pal correutu funcionamientu de la Ilesia y el llogru de los sos oxetivos.<ref name="Canon360" /> Ta compuesta por un grupu d'instituciones, denominaes genéricamente [[dicasterios]],<ref name="DLEdicasterio" /> ente los que s'atopen la [[Secretaría d'Estáu de la Santa Sede|Secretaría d'Estáu]], les [[Congregación de la Curia Romana|Congregaciones]], los [[Tribunal de la Curia Romana|Tribunales]] y los [[Conseyos pontificios]]. La Curia Romana tien la función d'ayudar al papa nel so gobiernu de la [[Ilesia católica|Ilesia universal]] y de les [[Ilesia particular|ilesies particulares]]; nun tien una [[Acción pastoral católica|misión pastoral]] específica pa la [[diócesis de Roma]], polo que pa les necesidaes espirituales de dicha diócesis esiste'l [[vicariato de Roma]], frente al que s'asitia'l [[cardenal vicariu]], que gobierna'l territoriu [[Italia|italianu]] de dicha diócesis con potestá vicaria del [[sumu pontífiz]]. Pal territoriu concretu de la [[Ciudá del Vaticanu]], dientro de la diócesis, esiste tamién un [[Vicariato de la Ciudá del Vaticanu|vicariato]] a que'l so frente atopar el [[Vicariu Xeneral de la Ciudá del Vaticanu|vicariu xeneral de la Ciudá del Vaticanu]].<ref name="CuriaCatholic" /> === Secretaría d'Estáu === [[Ficheru:Apostolic Palace Facade3.JPG|thumb|El [[Palaciu Apostólicu]] de la [[Ciudá del Vaticanu]] alluga la [[Secretaría d'Estáu de la Santa Sede]].]] {{AP|Secretaría d'Estáu de la Santa Sede}} La [[Secretaría d'Estáu de la Santa Sede|Secretaría d'Estáu]] ye'l dicasterio que collabora más de cerca col [[sumu pontífiz]] nel exerciciu de les sos funciones.<ref name="perfilSecretaría">{{cita web|títulu=Perfil de la Secretaría d'Estáu|url=http://www.vatican.va/roman_curia/secretariat_state/documents/rc_seg-st_12101998_profile_sp.html|editorial=Santa Sede|fecha=12 d'ochobre de 1998|fechaaccesu=1 d'agostu de 2016}}</ref> El so orixe remontar al [[sieglu XV]], teniendo distintes configuraciones a lo llargo de la so historia. Na actualidá estremar en dos seiciones: la [[Seición pa los Asuntos Xenerales]] (o Primer Seición) y la [[Seición pa les Rellaciones colos Estaos (Secretaría d'Estáu de la Santa Sede)|Seición pa les Rellaciones colos Estaos]] (o Segunda Seición). La primer seición ye la que s'encarga de los asuntos habituales del [[papa]], dende la redaición de [[documentos pontificios|documentos]] o los trámites pa los nomamientos na [[Curia Romana|Curia]] a l'actividá de los sos representantes nes [[ilesies particulares]], les embaxaes ante la Santa Sede o la comunicación. La seición segunda, sicasí, encárgase de les rellaciones colos gobiernos civiles, la firma de [[concordatos]] o similares colos [[Estaos]] y la representación de la Santa Sede n'organismos internacionales.<ref name="perfilSecretaría" /> La Secretaría d'Estáu atópase presidida por un [[cardenal]] [[Secretariu d'Estáu de la Santa Sede|secretariu d'Estáu]], que dende finales de [[2013]] ye [[Pietro Parolin]]. El secretariu d'Estáu ye'l máximu esponente de l'actividá tanto diplomática como política de la Santa Sede, y puede llegar a representar al propiu papa.<ref name="perfilSecretaría" /> === Tribunales === [[Ficheru:Parione - palazzo Riario o Cancelleria nuova 1628.JPG|thumb|Los tribunales de la Santa Sede atopar nel [[Palaciu de la Cancillería]], en [[Roma]].]] El [[papa]] ye'l xuez supremu de la Ilesia católica, y puede dictar sentencia personalmente, delegando en xueces o por aciu los tribunales ordinarios de la Santa Sede.<ref>{{cita web|títulu=Canon 1442 |url=http://www.vatican.va/archive/ESL0020/__P5C.HTM|obra=Códigu de Derechu Canónicu|editorial=Libreria Editrice Vaticana|fechaaccesu=2 d'agostu de 2016}}</ref> Hai tres tribunales: la [[Penitenciaría Apostólica]],{{refn|group="Nota"|Según Krzysztof Nykiel, rexente de la Penitenciaría Apostólica, nun puede considerase a la Penitenciaría un tribunal nel sentíu contemporaneu de la pallabra, pos la so actividá xurisdiccional nun tien calter contenciosu, sinón voluntariu, y non de forma pública”.<ref>{{cita noticia|apellíos1=Lancho García|nome1=Rosada|títulu=¿Qué ye y para qué sirve la Penitenciaría Apostólica?|url=https://es.zenit.org/articles/que-ye-y-para-que-sirve-la-penitenciaria-apostolica/|fechaaccesu=2 d'agostu de 2016|axencia=ZENIT|fecha=1 de marzu de 2016}}</ref>}} que ye responsable de cuestiones rellacionaes col [[Conciencia (relixón)|fueru internu]] y les [[indulxencies]],<ref name="PastorBonus">{{cita web|títulu=Constitución Apostólica "Pastor Bonus"|url=http://w2.vatican.va/content/john-paul-ii/es/apost_constitutions/documents/hf_jp-ii_apc_19880628_pastor-bonus-roman-curia.html#TRIBUNALES|editorial=[[Llibrería Editora Vaticana]]|fecha=28 de xunu de 1988|fechaaccesu=2 d'agostu de 2016}}</ref> esto ye, el [[perdón de los pecaos]]; la [[Tribunal Supremu de la Signatura Apostólica|Signatura apostólica]], qu'actúa como [[Corte Suprema|tribunal supremu]];<ref name="PastorBonus" /> y finalmente la [[Rota Romana]], el [[tribunal d'apelación]] ante'l [[papa]].<ref>{{cita web|títulu=Canon 1443|url=http://www.vatican.va/archive/ESL0020/__P5C.HTM|obra=Códigu de Derechu Canónicu|editorial=Libreria Editrice Vaticana|fechaaccesu=7 de xunetu de 2016}}</ref> == Estatus nel Derechu internacional == La Santa Sede foi reconocida, tantu na práutica [[estáu|estatal]] ([[rellaciones internacionales]]) y la [[doctrina xurídica]] moderna como un [[suxetu de Derechu internacional]], con derechos y obligaciones análogos a los de los Estaos. Anque la Santa Sede, a diferencia de la [[Ciudá del Vaticanu]], nun cumple con tolos criterios establecíos nel [[Derechu internacional]] pa llograr la condición d'Estáu (una [[población]] permanente, un [[territoriu]] definíu, un [[gobiernu]] estable y la capacidá d'entrar en rellaciones con otros Estaos), la plena posesión de [[personalidá xurídica]] nel Derechu internacional demostrar nel fechu de que caltién [[rellaciones diplomátiques]] con 180 estaos y en que ye miembru de delles [[organizaciones internacionales]]. === Rellaciones diplomátiques === {{AP|Rellaciones diplomátiques de la Santa Sede}} [[Ficheru:Holy See relations.svg|thumb|500px|Rellaciones internacionales de la Santa Sede. {{lleenda|#007f00|Rellaciones diplomátiques}} {{lleenda|#00ff00|Otres rellaciones}} {{lleenda|#Dcc|Ensin rellaciones}}]] Dende la [[edá media]] la sede episcopal de Roma foi reconocida como una entidá [[soberanía|soberana]]. La Santa Sede caltién [[rellaciones diplomátiques]] con 180 [[estáu|estaos]] soberanos, amás de cola [[Xunión Europea]] y la [[Orde de Malta]]; tamién caltién rellaciones con calteres especiales cola [[Organización pa la Lliberación de Palestina]].<ref>{{cita web|títulu=Rellaciones billaterales y multilaterrales de la Santa Sede|url=http://www.vatican.va/roman_curia/secretariat_state/documents/rc_seg-st_20010123_holy-sede-relations_sp.html|editorial=Santa Sede|fecha=22 d'ochobre de 2009|fechaaccesu=20 de xunetu de 2016}}</ref> 69 de les misiones diplomátiques acreditaes ante la Santa Sede atópase en [[Roma]].{{refn|group="Nota"|Les misiones diplomátiques, debíu al pequeñu territoriu del Estáu de la Ciudá del Vaticanu, nun s'atopen en suelu vaticanu sinón fora de les sos fronteres. Ye por ello que lo correcto ye referise a elles como embaxada «ante la Santa Sede», y non «na Santa Sede».<ref>{{cita llibru|apellíu=Sáenz Carbonell|nome=Jorge Francisco|enllaceautor=|títulu=Nomenclatura xeográfica internacional: encamientos y suxerencies pa los diplomáticos costarricenses |url=http://www.rree.go.cr/files/includes/files.php?id=25&tipo=documento|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=978-9977-76-012-4|editor=|ubicación=|páxina=16|idioma=|capítulu=}}</ref>}} La Santa Sede caltién 180 [[misión diplomática|misiones diplomátiques]] permanentes nel estranxeru, de les cualos 74 nun son residentes, polo que delles de les sos 106 misiones tán acreditaos en dos o más países o [[organizaciones internacionales]]. Les actividaes diplomátiques de la Santa Sede son dirixíes pola [[Secretaría d'Estáu de la Santa Sede|Secretaría d'Estáu]] (encabezada pol cardenal [[Secretariu d'Estáu de la Santa Sede|secretariu d'Estáu]]), al traviés de la Seición de Rellaciones colos Estaos. Esisten 15 estaos internacionalmente reconocíos colos que la Santa Sede nun caltién rellaciones. [[Ficheru:Expo2015-HolySee-Pavilion.jpg|thumb|Pabellón de la Santa Sede na [[Esposición Internacional de Milán (2015)|Expo de Milán]].]] La Santa Sede ye miembru de delles [[organizaciones internacionales]] y otros grupos, tales como'l [[Organismu Internacional d'Enerxía Atómica]] (OIEA), la [[Organización pa la Seguridá y la Cooperación n'Europa]] (OSCE) y el [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] (ACNUR). La Santa Sede ye tamién miembru observador permanente en delles organizaciones internacionales, incluyendo les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]], el [[Conseyu d'Europa]], la [[Unesco]], la [[Organización Mundial del Comerciu]] (OMC), y la [[Organización pa l'Alimentación y l'Agricultura]] (FAO). Los representantes diplomáticos de la Santa Sede, con rangu d'[[embaxador]], denominar [[nunciu|nuncios]] (nunciu apostólicu o nunciu papal). === Derechos humanos === {{Estatus-HRC-país | país = Santa Sede | CESCR = 3 | CESCR-OP = 3 | CCPR = 3 | CCPR-OP1 = 3 | CCPR-OP2 = 3 | CERD = 1 | CED = 3 | CEDAW = 3 | CEDAW-OP = 3 | CAT = 2 | CAT-OP = 3 | CRC = 1 | CRC-OP-AC = 1 | CRC-OP-SC = 1 | MWC = 3 | CRPD = 3 | CRPD-OP = 3 }} == Ver tamién == * [[Papa]] * [[Ciudá del Vaticanu]] * [[Estaos Pontificios]] * [[Cristianismu]] * [[Catolicismu]] * [[Pontificia Academia Mariana Internacional]] * [[Relixón]] == Notes == {{llistaref|grupu="Nota"|2}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * [http://www.vatican.va/ La Santa Sede] * [http://www.vaticanstate.va/ Estáu de la Ciudá del Vaticanu] {{Tradubot|Santa Sede}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Santa Sede| ]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos con referencies a la RAE]] e13j3dk7texg1c4innf2kjyed2cx5v1 4379647 4379645 2025-06-26T11:19:45Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379647 wikitext text/x-wiki {{estremar|Ciudá del Vaticanu}} {{Organización}} La '''Santa Sede'''{{refn|group="Nota"|Tamién recibe los nomes de '''Sede Apostólica''', '''Sede de Pedro''' o '''Sede de Roma''', ente otres variantes. Magar toles sedes episcopales son consideraes "santes", la espresión "Santa Sede" (ensin más especificación) utilízase de normal nes [[rellaciones internacionales]] y nel [[Derechu canónicu]] de la Ilesia católica como una metonimia pa referise a la Sede de Roma, considerada como'l gobiernu central de la Ilesia católica.<ref>{{cita llibru| apellíos= Miller | nome= Frederic P. | apellíos2= Vandome | nome2= Agnes F. | apellíos3= McBrewster | nome3= John | títulu= Holy Sede | editorial=[[VDM Publishing]] House Ltd | isbn= 978-6-13-028598-2 | otros = 148 pp | edición= | añu= 2010 | idioma = inglés}}</ref>}} (en [[llatín]], ''Sancta Sedes'') ye la [[sede episcopal|sede]] del [[obispu]] de [[Diócesis de Roma|Roma]], el [[papa]], qu'ocupa un [[Primáu papal|llugar preeminente]] ente les demás [[Sede episcopal|sedes episcopales]] de la [[Ilesia católica]]; constitúi'l gobiernu central de la [[Ilesia católica|Ilesia]],<ref name="InfoSantaSede">{{cita web|títulu=Santa Sede. Estáu de la Ciudá del Vaticanu. Información xeneral|url=http://www.vatican.va/news_services/press/documentazione/documents/sp_ss_scv/informazione_generale/sp_ss_scv_info-generale_sp.html|editorial=Santa Sede|fecha=15 de setiembre de 2006|fechaaccesu=14 de setiembre de 2016}}</ref> por quien actúa y fala, y ye reconocida internacionalmente como una entidá soberana.<ref>{{cita llibru| apellíos= Crawford | nome= James | títulu= The Creation of States in International Law |editorial= Clarendon Press |allugamientu = Oxford| isbn= 978-0-19-826002-4 |páxines= 226-233|edición= 1a|añu= 2006 |idioma = inglés}}</ref> La Santa Sede ye de la mesma la espresión cola que s'alude a la posición del papa como cabeza suprema de la [[Ilesia católica]],<ref name="InfoSantaSede" /> que los sos orixe remontar a los [[Cristianismu primitivu|primeros tiempos]] del [[cristianismu]]. La Santa Sede atópase formada pol [[papa]] y los distintos [[Curia Romana|organismos]] de la [[Curia Romana]].<ref>{{cita web|títulu=Canon 361|url=http://www.vatican.va/archive/ESL0020/__P19.HTM|obra=Códigu de Derechu Canónicu|editorial=Libreria Editrice Vaticana|fecha=25 de xineru de 1983|fechaaccesu=18 de xunetu de 2016}}</ref> El [[papa]] sírvese y tramita al traviés de la Curia los asuntos eclesiales, polo qu'esta realiza'l so llabor en nome y so l'autoridá del sumu pontífiz, pal correutu funcionamientu de la Ilesia y el llogru de los sos oxetivos.<ref name="Canon360">{{cita web|títulu=Canon 360|url=http://www.vatican.va/archive/ESL0020/__P19.HTM|obra=Codigu de Derechu Canónicu|editorial=Libreria Editrice Vaticana|fecha=25 de xineru de 1983|fechaaccesu=20 de xunetu de 2016}}</ref> La Curia Romana ta compuesta por un grupu d'instituciones, denominaes genéricamente [[dicasterios]],<ref name="DLEdicasterio">{{cita web|títulu=Dicasterio|url=http://dle.rae.es/?w=dicasterio|obra=Diccionariu de la Real Academia Española|fechaaccesu=20 de xunetu de 2016}}</ref> ente los que s'atopen la [[Secretaría d'Estáu de la Santa Sede|Secretaría d'Estáu]], les [[Congregación (Curia Romana)|Congregaciones]], los [[Tribunales de la Santa Sede|Tribunales]] y los [[Conseyos pontificios]]. La Curia Romana tien la función d'ayudar al papa nel so gobiernu de la [[Ilesia católica|Ilesia universal]] y de les [[Ilesia particular|ilesies particulares]]; nun tien, sicasí, una [[Acción pastoral católica|misión pastoral]] específica pa la [[diócesis de Roma]], polo que pa les necesidaes espirituales de la diócesis esiste'l [[vicariato de Roma]], frente al que s'asitia'l [[cardenal vicariu]], que gobierna'l territoriu [[Italia|italianu]] de dicha diócesis con [[Vicariu xeneral|potestá vicaria]] del [[sumu pontífiz]]. Pal territoriu concretu de la [[Ciudá del Vaticanu]], dientro de la mesma diócesis, esiste otru [[Vicariato de la Ciudá del Vaticanu|vicariato]] a que'l so frente atopar otru [[Vicariu Xeneral de la Ciudá del Vaticanu|vicariu xeneral]].<ref name="CuriaCatholic">{{cita web|apellido1=Reis Vizcaín|nome1=Pedro María|títulu=La Curia Romana|url=http://es.catholic.net/op/articulos/23397/la-curia-romana.html|editorial=Catholic.net|fechaaccesu=1 d'agostu de 2016}}</ref> La personalidá xurídica de la Santa Sede déxa-y caltener [[Rellaciones diplomátiques de la Santa Sede|rellaciones diplomátiques]] con otros Estaos, roblar trataos y unviar y recibir representantes diplomáticos, daqué que se remonta a dellos sieglos tras. Yá dende finales del {{SIEGLU|XV||s|1}} empezó a recibir con cierta estabilidá unviaos diplomáticos, y nel {{SIEGLU|XVI||s|1}} empezaron a constituyise representaciones permanentes.<ref name="InfoSantaSede" /> Na actualidá, amás, participa n'organismos internacionales como les [[Naciones Xuníes]].<ref name="SantaSedeONU">{{cita publicación|apellido1=Corrolada Salvadora|nome1=Carlos|apellíos2=Sánchez Patrón|nome2=José Manuel|títulu=La participación de la Santa Sede nes Naciones Xuníes: el so nuevu estatutu de "Estáu observador permanente"|publicación=Anuario de derechu internacional||url=http://dadun.unav.edu/handle/10171/23577|editorial=Serviciu de Publicaciones de la Universidá de Navarra|issn=0212-0747|fecha=2005|volume=XXI|páxines=449-474}}</ref> La Santa Sede tien plena propiedá y soberanía esclusiva sobre la [[Ciudá del Vaticanu]],<ref name="InfoSantaSede" /> un Estáu establecíu en [[1929]], tres la firma de los [[Pautos del Laterano]], al envís de ser preséu de la independencia de la Santa Sede y de la [[Ilesia católica]] al respective de cualesquier otru poder esternu.<ref>{{cita web|títulu=Orixe y naturaleza|url=http://www.vaticanstate.va/content/vaticanstate/es/stato-y-governo/note-generali/origini-y-natura.html|editorial=Estáu de la Ciudá del Vaticanu|fechaaccesu=14 de setiembre de 2016}}</ref> De forma astracta, amás de ser la Santa Sede'l supremu gobiernu y representación de la Ilesia, tamién lo ye de la [[Ciudá del Vaticanu]].{{refn|group="Nota"|Aun así, la principal representación de la Santa Sede ye a la Ilesia católica. Esta doble representación, tantu la Ilesia como la Ciudá del Vaticanu, nun evita qu'estos dos entes puedan exercer como tales la so personalidá xurídica nel esterior. Por casu, ye l'Estáu de la Ciudá del Vaticanu y non la Santa Sede'l que ye miembru de la [[Unión Postal Universal]] o de la [[Unión Internacional de Telecomunicaciones]].<ref name="SantaSedeONU" />}} Otros territorios fora de la Ciudá del Vaticanu tamién cunten con estatus de extraterritorialidad en favor de la Santa Sede. == Orixe del términu == [[Ficheru:Roma-san giovanni03.jpg|thumb|La sede o [[cátedra]] del [[obispu de Roma]] na [[archibasílica de San Xuan de Laterano]], [[catedral]] de [[Diócesis de Roma|Roma]] y la primera d'ente les [[basílica papal|basíliques papales]].]] L'alusión al papa y a la so autoridá como ''Santa Sede'' o ''Sede Apostólica'' tien el so orixe na considerancia del obispu de Roma como socesor de san Pedro y cabeza suprema de la Ilesia. Nun principiu los obispos d'aquelles Ilesies locales que fueren fundaes por unu de los apóstoles yeren aludíos como "sedes apostóliques" pero col tiempu esti términu foise acutando al obispu de Roma, en cuantes que socesor de la cabeza del Colexu Apostólicu. Amás de Roma, namái l'obispáu alemán de Mainz (Mainz) puede usar esta denominación anguaño, llamándose ''Santa Sede de Mainz'' o, en llatín, ''sancta sedes moguntia''. == La Sede Apostólica na doctrina católica == {{Imaxe múltiple|posición_tabla = right|direición = horizontal|semeya1 =Escudo de la Santa Sede.svg|anchu1 = 129|semeya2 =Sede vacante.svg|anchu2 = 115 |semeya3=Coat of arms of Vatican City (2001–2023) (2).svg|anchu3=129 |testu = D'esquierda a derecha, l'[[escudu de la Santa Sede]], l'emblema de la Santa Sede en tiempos de [[sede vacante]], y l'escudu del [[Ciudá del Vaticanu|Estáu de la Ciudá del Vaticanu]].<br />Nótese la distinta orientación y superposición de les llaves qu'indiquen de qué emblema se trata: el de la Santa Sede presenta la llave d'oru en banda y percima de la de plata en barra, arreyaes con gordón d'oru; sicasí'l de la Ciudá del Vaticanu amuesa la llave de plata en banda y percima de la d'oru en barra, arreyaes con gordón de gules. Dambos escudos presenten la [[tiara papal]] coles [[ínfula|ínfules]] ente les llaves. L'ausencia de tiara papal caracteriza l'emblema de la Santa Sede en tiempos de sede vacante, reemplazada pol [[conopeo]] o ''umbraculum''.}} La [[Catolicismu|doctrina católica]] predica del papa una serie d'atributos, cualos son la supremacía y la plenitú de les potestaes de réxime ([[Poder Llexislativu|poderes llexislativu]], [[Poder Executivu|executivu]] y [[Poder Xudicial|xudicial]]) y de maxisteriu. Per un sitiu, esto implica la supremacía del poder del papa en toles cuestiones referíes al gobiernu y disciplina de la Ilesia, potestá qu'amás ye plena ya inmediata y que puede exercer sobre tolos pastores y tolos fieles. Asina, la xurisdicción de la Santa Sede como tal establecer nos siguientes términos: {{cita|El Romanu Pontífiz, socesor de San Pedro nel primáu, non yá tien la primacía d'honor, sinón tamién el poder supremo de la xurisdicción sobre la ilesia universal, según nes coses relatives a la fe y la moral, y naquelles materies que pertenecen a la disciplina y gobiernu de la Ilesia estendida per tol mundu. Esti poder ye verdaderamente episcopal, de forma ordinaria ya inmediata, sobre toos y cada una de les ilesies, sobre toos y cada unu de los pastores y de los fieles, independiente de cualquier autoridá humana.<ref>{{cita llibru|url= https://books.google.com.ar/books?id=mKk0yoTL4LcC&pg=PA92&dq=Holy+Sede&hl=es#v=onepage&q=Holy%20See&f=false| apellíos= Seyersted | nome= Finn | títulu= Common Law of International Organizations |editorial= Martinus Nijhoff Publishers |llugar = The Netherlands| isbn= 978-90-04-16699-8 |páxina= 93|edición= 1a|añu= 2008 |idioma = inglés}}</ref>}} Pol otru, significa que la función d'enseñar de la Ilesia adquier un carís especial na persona del Romanu Pontífiz, yá que'l so maxisteriu ordinariu gocia d'una considerancia especial y yá que ye la única persona qu'individualmente gocia del privilexu de la infalibilidad, esto ye, que cuando define como revelada por Dios una determinada doctrina sobre la Fe o la Moral ta calteníu del error. == Curia Romana == {{AP|Curia Romana}} La [[Curia Romana]] ye'l conxuntu d'órganos de gobiernu de la Santa Sede. El [[papa]] sírvese y tramita al traviés d'ella los asuntos de la Ilesia, polo que la Curia realiza'l so llabor en nome y so l'autoridá del sumu pontífiz, pal correutu funcionamientu de la Ilesia y el llogru de los sos oxetivos.<ref name="Canon360" /> Ta compuesta por un grupu d'instituciones, denominaes genéricamente [[dicasterios]],<ref name="DLEdicasterio" /> ente los que s'atopen la [[Secretaría d'Estáu de la Santa Sede|Secretaría d'Estáu]], les [[Congregación de la Curia Romana|Congregaciones]], los [[Tribunal de la Curia Romana|Tribunales]] y los [[Conseyos pontificios]]. La Curia Romana tien la función d'ayudar al papa nel so gobiernu de la [[Ilesia católica|Ilesia universal]] y de les [[Ilesia particular|ilesies particulares]]; nun tien una [[Acción pastoral católica|misión pastoral]] específica pa la [[diócesis de Roma]], polo que pa les necesidaes espirituales de dicha diócesis esiste'l [[vicariato de Roma]], frente al que s'asitia'l [[cardenal vicariu]], que gobierna'l territoriu [[Italia|italianu]] de dicha diócesis con potestá vicaria del [[sumu pontífiz]]. Pal territoriu concretu de la [[Ciudá del Vaticanu]], dientro de la diócesis, esiste tamién un [[Vicariato de la Ciudá del Vaticanu|vicariato]] a que'l so frente atopar el [[Vicariu Xeneral de la Ciudá del Vaticanu|vicariu xeneral de la Ciudá del Vaticanu]].<ref name="CuriaCatholic" /> === Secretaría d'Estáu === [[Ficheru:Apostolic Palace Facade3.JPG|thumb|El [[Palaciu Apostólicu]] de la [[Ciudá del Vaticanu]] alluga la [[Secretaría d'Estáu de la Santa Sede]].]] {{AP|Secretaría d'Estáu de la Santa Sede}} La [[Secretaría d'Estáu de la Santa Sede|Secretaría d'Estáu]] ye'l dicasterio que collabora más de cerca col [[sumu pontífiz]] nel exerciciu de les sos funciones.<ref name="perfilSecretaría">{{cita web|títulu=Perfil de la Secretaría d'Estáu|url=http://www.vatican.va/roman_curia/secretariat_state/documents/rc_seg-st_12101998_profile_sp.html|editorial=Santa Sede|fecha=12 d'ochobre de 1998|fechaaccesu=1 d'agostu de 2016}}</ref> El so orixe remontar al [[sieglu XV]], teniendo distintes configuraciones a lo llargo de la so historia. Na actualidá estremar en dos seiciones: la [[Seición pa los Asuntos Xenerales]] (o Primer Seición) y la [[Seición pa les Rellaciones colos Estaos (Secretaría d'Estáu de la Santa Sede)|Seición pa les Rellaciones colos Estaos]] (o Segunda Seición). La primer seición ye la que s'encarga de los asuntos habituales del [[papa]], dende la redaición de [[documentos pontificios|documentos]] o los trámites pa los nomamientos na [[Curia Romana|Curia]] a l'actividá de los sos representantes nes [[ilesies particulares]], les embaxaes ante la Santa Sede o la comunicación. La seición segunda, sicasí, encárgase de les rellaciones colos gobiernos civiles, la firma de [[concordatos]] o similares colos [[Estaos]] y la representación de la Santa Sede n'organismos internacionales.<ref name="perfilSecretaría" /> La Secretaría d'Estáu atópase presidida por un [[cardenal]] [[Secretariu d'Estáu de la Santa Sede|secretariu d'Estáu]], que dende finales de [[2013]] ye [[Pietro Parolin]]. El secretariu d'Estáu ye'l máximu esponente de l'actividá tanto diplomática como política de la Santa Sede, y puede llegar a representar al propiu papa.<ref name="perfilSecretaría" /> === Tribunales === [[Ficheru:Parione - palazzo Riario o Cancelleria nuova 1628.JPG|thumb|Los tribunales de la Santa Sede atopar nel [[Palaciu de la Cancillería]], en [[Roma]].]] El [[papa]] ye'l xuez supremu de la Ilesia católica, y puede dictar sentencia personalmente, delegando en xueces o por aciu los tribunales ordinarios de la Santa Sede.<ref>{{cita web|títulu=Canon 1442 |url=http://www.vatican.va/archive/ESL0020/__P5C.HTM|obra=Códigu de Derechu Canónicu|editorial=Libreria Editrice Vaticana|fechaaccesu=2 d'agostu de 2016}}</ref> Hai tres tribunales: la [[Penitenciaría Apostólica]],{{refn|group="Nota"|Según Krzysztof Nykiel, rexente de la Penitenciaría Apostólica, nun puede considerase a la Penitenciaría un tribunal nel sentíu contemporaneu de la pallabra, pos la so actividá xurisdiccional nun tien calter contenciosu, sinón voluntariu, y non de forma pública”.<ref>{{cita noticia|apellíos1=Lancho García|nome1=Rosada|títulu=¿Qué ye y para qué sirve la Penitenciaría Apostólica?|url=https://es.zenit.org/articles/que-es-y-para-que-sirve-la-penitenciaria-apostolica/|fechaaccesu=2 d'agostu de 2016|axencia=ZENIT|fecha=1 de marzu de 2016}}</ref>}} que ye responsable de cuestiones rellacionaes col [[Conciencia (relixón)|fueru internu]] y les [[indulxencies]],<ref name="PastorBonus">{{cita web|títulu=Constitución Apostólica "Pastor Bonus"|url=http://w2.vatican.va/content/john-paul-ii/es/apost_constitutions/documents/hf_jp-ii_apc_19880628_pastor-bonus-roman-curia.html#TRIBUNALES|editorial=[[Llibrería Editora Vaticana]]|fecha=28 de xunu de 1988|fechaaccesu=2 d'agostu de 2016}}</ref> esto ye, el [[perdón de los pecaos]]; la [[Tribunal Supremu de la Signatura Apostólica|Signatura apostólica]], qu'actúa como [[Corte Suprema|tribunal supremu]];<ref name="PastorBonus" /> y finalmente la [[Rota Romana]], el [[tribunal d'apelación]] ante'l [[papa]].<ref>{{cita web|títulu=Canon 1443|url=http://www.vatican.va/archive/ESL0020/__P5C.HTM|obra=Códigu de Derechu Canónicu|editorial=Libreria Editrice Vaticana|fechaaccesu=7 de xunetu de 2016}}</ref> == Estatus nel Derechu internacional == La Santa Sede foi reconocida, tantu na práutica [[estáu|estatal]] ([[rellaciones internacionales]]) y la [[doctrina xurídica]] moderna como un [[suxetu de Derechu internacional]], con derechos y obligaciones análogos a los de los Estaos. Anque la Santa Sede, a diferencia de la [[Ciudá del Vaticanu]], nun cumple con tolos criterios establecíos nel [[Derechu internacional]] pa llograr la condición d'Estáu (una [[población]] permanente, un [[territoriu]] definíu, un [[gobiernu]] estable y la capacidá d'entrar en rellaciones con otros Estaos), la plena posesión de [[personalidá xurídica]] nel Derechu internacional demostrar nel fechu de que caltién [[rellaciones diplomátiques]] con 180 estaos y en que ye miembru de delles [[organizaciones internacionales]]. === Rellaciones diplomátiques === {{AP|Rellaciones diplomátiques de la Santa Sede}} [[Ficheru:Holy See relations.svg|thumb|500px|Rellaciones internacionales de la Santa Sede. {{lleenda|#007f00|Rellaciones diplomátiques}} {{lleenda|#00ff00|Otres rellaciones}} {{lleenda|#Dcc|Ensin rellaciones}}]] Dende la [[edá media]] la sede episcopal de Roma foi reconocida como una entidá [[soberanía|soberana]]. La Santa Sede caltién [[rellaciones diplomátiques]] con 180 [[estáu|estaos]] soberanos, amás de cola [[Xunión Europea]] y la [[Orde de Malta]]; tamién caltién rellaciones con calteres especiales cola [[Organización pa la Lliberación de Palestina]].<ref>{{cita web|títulu=Rellaciones billaterales y multilaterrales de la Santa Sede|url=http://www.vatican.va/roman_curia/secretariat_state/documents/rc_seg-st_20010123_holy-sede-relations_sp.html|editorial=Santa Sede|fecha=22 d'ochobre de 2009|fechaaccesu=20 de xunetu de 2016}}</ref> 69 de les misiones diplomátiques acreditaes ante la Santa Sede atópase en [[Roma]].{{refn|group="Nota"|Les misiones diplomátiques, debíu al pequeñu territoriu del Estáu de la Ciudá del Vaticanu, nun s'atopen en suelu vaticanu sinón fora de les sos fronteres. Ye por ello que lo correcto ye referise a elles como embaxada «ante la Santa Sede», y non «na Santa Sede».<ref>{{cita llibru|apellíu=Sáenz Carbonell|nome=Jorge Francisco|enllaceautor=|títulu=Nomenclatura xeográfica internacional: encamientos y suxerencies pa los diplomáticos costarricenses |url=http://www.rree.go.cr/files/includes/files.php?id=25&tipo=documento|fechaaccesu=|añu=|editorial=|isbn=978-9977-76-012-4|editor=|ubicación=|páxina=16|idioma=|capítulu=}}</ref>}} La Santa Sede caltién 180 [[misión diplomática|misiones diplomátiques]] permanentes nel estranxeru, de les cualos 74 nun son residentes, polo que delles de les sos 106 misiones tán acreditaos en dos o más países o [[organizaciones internacionales]]. Les actividaes diplomátiques de la Santa Sede son dirixíes pola [[Secretaría d'Estáu de la Santa Sede|Secretaría d'Estáu]] (encabezada pol cardenal [[Secretariu d'Estáu de la Santa Sede|secretariu d'Estáu]]), al traviés de la Seición de Rellaciones colos Estaos. Esisten 15 estaos internacionalmente reconocíos colos que la Santa Sede nun caltién rellaciones. [[Ficheru:Expo2015-HolySee-Pavilion.jpg|thumb|Pabellón de la Santa Sede na [[Esposición Internacional de Milán (2015)|Expo de Milán]].]] La Santa Sede ye miembru de delles [[organizaciones internacionales]] y otros grupos, tales como'l [[Organismu Internacional d'Enerxía Atómica]] (OIEA), la [[Organización pa la Seguridá y la Cooperación n'Europa]] (OSCE) y el [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] (ACNUR). La Santa Sede ye tamién miembru observador permanente en delles organizaciones internacionales, incluyendo les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]], el [[Conseyu d'Europa]], la [[Unesco]], la [[Organización Mundial del Comerciu]] (OMC), y la [[Organización pa l'Alimentación y l'Agricultura]] (FAO). Los representantes diplomáticos de la Santa Sede, con rangu d'[[embaxador]], denominar [[nunciu|nuncios]] (nunciu apostólicu o nunciu papal). === Derechos humanos === {{Estatus-HRC-país | país = Santa Sede | CESCR = 3 | CESCR-OP = 3 | CCPR = 3 | CCPR-OP1 = 3 | CCPR-OP2 = 3 | CERD = 1 | CED = 3 | CEDAW = 3 | CEDAW-OP = 3 | CAT = 2 | CAT-OP = 3 | CRC = 1 | CRC-OP-AC = 1 | CRC-OP-SC = 1 | MWC = 3 | CRPD = 3 | CRPD-OP = 3 }} == Ver tamién == * [[Papa]] * [[Ciudá del Vaticanu]] * [[Estaos Pontificios]] * [[Cristianismu]] * [[Catolicismu]] * [[Pontificia Academia Mariana Internacional]] * [[Relixón]] == Notes == {{llistaref|grupu="Nota"|2}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * [http://www.vatican.va/ La Santa Sede] * [http://www.vaticanstate.va/ Estáu de la Ciudá del Vaticanu] {{Tradubot|Santa Sede}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Santa Sede| ]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos con referencies a la RAE]] kx3k4ihbb3i21l6ubrlq7iimlqdn08y 0 97461 4379549 4102086 2025-06-26T09:54:00Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379549 wikitext text/x-wiki {{xeografía | mapa = Océanu Índicu }} El '''mar de Lakshadweep''' (n'[[inglés]], ''Laccadive Sea'') ye un mar de cantu alcontráu na parte norte del [[océanu Índicu]], que bordia la mariña suroccidental de la [[India]] (incluyendo les [[islles Laquedives]], que-y dan nome), les [[islles Maldives]] y [[Sri Lanka]]. == Delimitación de la IHO == La máxima autoridá internacional en materia de delimitación de mares a efeutos de navegación marítima, la [[Organización Hidrográfica Internacional]] («International Hydrographic Organization, IHO), considera'l mar de Lakshadweep («Laccadive Sía») como un mar. Na so publicación de referencia mundial, «Limits of oceans and seas» (''Llendes d'océanos y mares'', 3ª edición de 1953), asígna-y el númberu d'identificación 42 y definir de la forma siguiente: {{cita|Nel oeste.<br />Una llinia que va dende Sadashivgad Lt., na mariña oeste de la India, (14°48'N, 74°07'Y) hasta Coré divh (13°42'N, 72°10'Y) y dende ellí escontra'l llau oeste de los archipiélagos Laquedives y Maldives, hasta'l puntu más meridional del atolón Addu, nes Maldives.<br /> Nel sur.<br />Una llinia que va dende punta Dondra de Ceilán, hasta'l puntu más meridional del atolón Addu.<br /> Nel este.<br />La mariña occidental de Ceilán ya India.<br /> Nel nordeste.<br />La ponte Adams (ente la India y Ceilán).|''Limits of oceans and seas'', páx. 21.<ref>«On the West. A line running from Sadashivgad Lt. on West Coast of India (14º48'N, 74º07'Y) to Corah Divh (13º42'N, 72º10'Y) and thence down the West side of the Laccadive and Maldive Archipelagos to the most Southerly point of Addu Atoll in the Maldives.<br />On the South. A line running from Dondra Head in Ceylon to the most Southerly point of Addu Atoll.<br />On the East. The West coasts of Ceylon and India.<br />On the Northeast. Adams Bridge (between India and Ceylon).».<br />La traducción al español ye propia. La versión orixinal, n'inglés, ta disponible en llinia nel sitiu oficial de la «International Hydrographic Organization» en: {{enllaz rotu|1=http://www.iho.int/publicat/free/files/S23_1953.pdf |2=http://www.iho.int/publicat/free/files/S23_1953.pdf |bot=InternetArchiveBot }}.</ref>}} == Referencies == {{traducíu ref|en|Laccadive Sía}} {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Tradubot|Mar de Laquedivas}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Mares del océanu Índicu|Arabigo]] [[Categoría:Xeografía de la India|Lakshadweep]] [[Categoría:Xeografía de Maldives|Lakshadweep]] [[Categoría:Xeografía de Sri Lanka]] rser6qbt06traad4fvrhxi1n0agj56m 0 97578 4379548 4341564 2025-06-26T09:53:53Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379548 wikitext text/x-wiki {{xeografía | mapa=non | localización=Locatie Arabische Zee.PNG }} El '''mar Arábigu''' (tamién llamáu '''mar d'Arabia''' o '''mar d'Omán''') ye un mar que forma parte del [[océanu Índicu]] y que ta alcontráu na mariña suroccidental d'Asia, ente la [[península arábiga]] y la península del [[Indostán]]. == Xeografía == Tienen mariña al mar Arábigu, dende oeste a este, [[Somalia]], [[Yeme]], [[Omán]], [[Paquistán]], [[India]] y les [[islles Maldives]]. Los [[Emiratos Árabes Xuníos]] nun tienen mariña a esti mar, sinón a unu de los sos entrantes, el [[golfu d'Omán]], nel noroeste, que depués s'estrecha hasta coneutar col [[Golfu Pérsicu|golfu Pérsicu o Arábicu]] nel [[estrechu d'Ormuz]]. El máximu anchor del mar Arábigu ye d'aproximao 2400 km, y la so máxima fondura ye de 4652 m, cerca de la península arábiga, aproximao a la mesma llatitú que l'estremu sur d'India. L'[[Ríu Indo|Indo]] ye l'únicu ríu de gran valumbu que flúi escontra esti mar. Ente les sos principales ciudaes costeres atópense [[Bombay]] n'[[India]] y [[Karachi]] en [[Paquistán]]. Ente los más conocíos centros balnearios atópense: * les sableres de [[Karachi]] y Clifton; * les sableres de [[Goa]]; * la sablera de [[Juhu]], en [[Bombay]]. == Delimitación de la IHO == La máxima autoridá internacional en materia de delimitación de mares aefectos de navegación marítima, la [[Organización Hidrográfica Internacional]] («International Hydrographic Organization, IHO), considera'l mar Arábigu («Arabian Sea») como un mar. Na so publicación de referencia mundial, «Limits of oceans and seas» (Llendes d'océanos y mares, 3ª edición de 1953), asígna-y el númberu d'identificación 39 y definir de la forma siguiente: {{cita|Nel oeste.<br />La llende oriental del golfu de Adén (38).<br /> Nel norte.<br />Una llinia que xune Ràs al Hadd, el puntu oriental de Arabia (22°32'N) y Ràs Jiyùni (61°43'Y) na mariña de Paquistán.<br />Nel sur.<br />Una llinia que va dende l'estremu meridional del atolón Addu (Maldives), hasta l'estremu oriental de [[Ras Hafun]] (África, 10°26'N).<br />Nel este.<br />La llende occidental del mar de Lakshadweep (42).|Limits of oceans and seas, páx. 21.<ref>«On the West.<br />The Eastern limit of the Gulf of Aden (38). On the North.<br />A line joining Ràs al Hadd, East point of Arabia (22°32' N) and Ràs Jiyùni (61°43' Y) on the coast of Pakistan.<br />On the South.<br />A line running from the South extremity of Addu Atoll (Maldives), to the Eastern extreme of Ràs Hafun (Africa, 10°26' N).<br />On the East.<br />The Western limit of the Laccadive Sea (42)».<br />La traducción al español ye propia. La versión orixinal, n'inglés, ta disponible en llinia nel sitiu oficial de la «International Hydrographic Organization» en: {{enllaz rotu|1=http://www.iho.int/publicat/free/files/S23_1953.pdf |2=http://www.iho.int/publicat/free/files/S23_1953.pdf |bot=InternetArchiveBot }}.</ref>}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Tradubot|Mar Arábigo}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Mar Arábigu|Mar Arábigu]] 2xes9v7zxbdskse0k8pev33o2nvpohb 0 97972 4379608 4259194 2025-06-26T10:10:50Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379608 wikitext text/x-wiki {{ficha de software|asturianu={{non}}}} '''Macromedia FreeHand (FH)''' ye un programa informáticu de creación d'imáxenes por aciu la téunica de [[gráficu vectorial|gráficos vectoriales]]. Gracies a ella, el tamañu de les imáxenes resultantes ye escalable ensin perda calidable, lo que tien aplicaciones en casi tolos ámbitos del diseñu gráficu: [[identidá corporativa]], [[páxina web]] (incluyendo animaciones [[Macromedia Flash|Flash]]), rótulos publicitarios, etc.<ref name="ref1">{{cita web|url=http://www.freefreehand.org/ffh_newsletter12.html|títulu=Who Uses FreeHand?|work=Survey results 2010/2011|date=2011-01-03|fechaaccesu=2011-02-11|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110507065512/http://freefreehand.org/ffh_newsletter12.html|archivedate=2011-05-07|df=}}</ref> == Historia == === Altsys y Aldus FreeHand === En 1984, James R. Von Ehr fundó Altsys Corporation pa desenvolver aplicaciones gráfiques pa ordenadores personales.Con sede en Plano, Texas , la compañía primeramente produció software d'edición y conversión de fontes; Fontastic Plus, Metamorfosis y l'Importador d'Arte.  El so primer paquete de diseñu de fontes PostScript, Fontographer , foi llanzáu en 1986 y foi'l primer programa d'esti tipu nel mercáu. Col fondu de PostScript establecíu con Fontographer , Altsystambién desenvolvió FreeHand (orixinalmente llamáu Obra maestra) como un programa d'ilustración basáu en PostScript de Macintosh qu'utilizaba curves de Bézier pal dibuxu y yera similar a Adobe Illustrator .<ref name="ref5">{{cita web|url=http://www.accessmylibrary.com/article-1G1-8385652/altsys-small-company-bit.html|títulu=Altsys: small company with bit-time graphics impact.|publisher=MacWEEK|date=1990-04-24|fechaaccesu=2011-02-11}}</ref> FreeHand foi anunciáu como "... un programa de gráficos Macintosh que se describe como que tien toles carauterístiques d'Adobe Illustrator más ferramientes de dibuxu como Mac Paint y Mac Draft y efeutos especiales similares a los de Cricket Draw".  Seattle Aldus Corporation adquirió un alcuerdu de llicencia con Altsys pa llanzar FreeHand xunto col so productu insinia, Pagemaker , y Aldus FreeHand 1.0 foi llanzáu en 1988. <ref name="ref6">{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=_z4EAAAAMBAJ&printsec=frontcover&dq=infoworld#v=onepage&q&f=false|títulu=Aldus to Add Products, enhance Pagemaker|publisher=InfoWorld|date=1987-10-26|fechaaccesu=2011-02-11}}</ref> L'asociación ente los dos compañíes siguió con Altsys desenvolviendo FreeHand y con Aldus controlando'l marketing y les ventes. Dempués de 1988, producióse un intercambiu competitivu ente Aldus FreeHand y Adobe Illustrator na plataforma Macintosh con cada software llanzando nueves ferramientes, llogrando una mayor velocidá y combinando carauterístiques significatives. El desenvolvimientu pa Windows PC tamién dexó a Illustrator 2 (tamién conocíu como Illustrator 88 en Mac) y FreeHand 3 llanzar versiones de Windows al mercáu de gráficos.<ref name="ref3">{{cita web|url=https://store1.adobe.com/cfusion/store/index.cfm?store=OLS-US&view=ols_prod&category=/Applications/FreeHand&distributionMethod=FULL&nr=0#loc=en_us&view=ols_prod&category=/Applications/FreeHand&store=OLS-US|títulu=Adobe - FreeHand MX|publisher=Adobe Store - North America. Adobe Systems Incorporated|fechaaccesu=2011-02-11}}</ref> === Macromedia Freehand === Cuando Aldus y la so cartera de productos fueron adquiríos por [[Adobe Systems]], los nuevos propietarios viéronse obligaos a esprendese de FreeHand que s'asitiaba en competencia direuta con unu de los productos orixinales más importantes de la empresa ([[Adobe Illustrator]]),<ref>{{cita web|url=http://illustrator-software-review.toptenreviews.com/index.html|títulu=Illustrator Software Comparisons & Reviews|publisher=TopTenReviews.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111117155535/http://illustrator-software-review.toptenreviews.com/index.html|archivedate=17 de payares de 2011}}</ref> esti fechu podía llegar a constituyir un niciu de práutiques monopolistes, asina que dempués de la intervención de la Comisión Federal del Comerciu de los EE.XX., el programa volvió a manes de Altsys, que foi mercada darréu por [[Macromedia]].<ref name="ref2">{{cita web|url=http://www.freefreehand.org/images/FTC.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20100524203011/http://www.freefreehand.org/images/FTC.pdf|dead-url=yes|archive-date=2010-05-24|títulu=Federal Trade Commission Decisions, Complaint 118&nbsp;F.,|work=“In the matter of Adobe Systems Incorporated, Et Al.”|date=1994-10-18|fechaaccesu=2010-02-08|df=}}</ref> A finales de 1994, Altsys inda caltenía tolos derechos de FreeHand. A pesar de los curtios planes pa caltenelo na empresa pa vendelo xunto con Fontographer y Virtuosu,  Altsys llegó a un alcuerdu cola empresa de software multimedia Macromedia, pa la so compra. Esti alcuerdu mutuu apurrió a FreeHand y Fontographer un nuevu llar con amplios recursos pa mercadotecnia, ventes y competencia en contra de l'acabante fundir compañía Adobe-Aldus. Altsys permanecería en Richardson, Texas, pero pasaría a llamase Dixital Arts Group of Macromedia y sería responsable del desenvolvimientu continuu de FreeHand.Nesta operación Macromedia recibió 200,000 veceros de FreeHand y espandió la so llinia tradicional de productos de software de gráficos multimedia pa ilustración y diseñu de software de gráficos. L'hasta entós, CEO James Von Ehr convertir en vicepresidente de Macromedia hasta 1997 cuando se foi pa fundar otra empresa.<ref name="ref12">{{cita web|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m3065/is_n14_v23/ai_15755254/|títulu=Altsys gets a FreeHand – desktop illustration program|publisher=Foliu|date=1994-09-01|fechaaccesu=2011-02-11}}</ref> Macromedia siguió desenvolviendo'l programa dende la versión 5.5 hasta la MX. Sicasí, dende 2003 hasta 2006, Macromedia amosó poco interés nel desenvolvimientu del productu, magar lo cual FreeHand caltuvo la so cuota de mercáu gracies a la so escelente integración col restu de los productos de la firma (como [[Macromedia Flash|Flash]] o [[Macromedia Fireworks|Fireworks]]). Apesar d'ello, FreeHand nun foi actualizáu como lo fueron les demás ferramientes de la firma: nin nel paquete "MX 2004" nin nel "Studio 8", permaneciendo enllancáu na versión "MX".<ref name="ref13">{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=ejgEAAAAMBAJ&pg=PA24&lpg=PA24&dq=altsys+Macromedia+acquisition&source=bl&ots=AQSt7vKbyZ&sig=_IdRIMgUbmyoMw2-jU2R_4aO7jE&hl=en&ei=dr1ZTa-aA4z6swOE9vCwCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CDAQ6AEwBA#v=onepage&q=altsys%20Macromedia%20acquisition&f=false|títulu=Macromedia’s purchase of Altsys raises questions|publisher=InfoWorld|date=1994-11-07|fechaaccesu=2011-02-11}}</ref> === Adobe Freehand === El 18 d'abril de 2005, Adobe Systems anunció un alcuerdu p'adquirir Macromedia nun intercambiu d'aiciones valoráu n'alredor de 3.4 mil millones de USD, esti fechu asitiaba al productu nuna posición "incómoda" (de nuevu en competencia con Adobe Illustrator). El Departamentu de Xusticia reglamentó la transaición que se produció 10 años dempués de la decisión de la Comisión Federal del Comerciu de 1994 que prohibía a Adobe adquirir FreeHand.<ref>{{cita web|títulu=DOJ to esamine Adobe-Macromedia deal|url=http://news.cnet.com/DOJ-to-esamine-Adobe-Macromedia-deal/2100-1014_3-5782865.html?tag=nefd.top|publisher=CNET News. 2005-07-11|fechaaccesu=13 November 2011}}</ref>  L'adquisición tuvo llugar el 3 d'avientu de 2005 y Adobe integró pocu dempués les operaciones, redes y organizaciones d'atención al veceru de les empreses.<ref name="adobe">{{cita web|url=https://www.adobe.com/aboutadobe/pressroom/pressreleases/200512/120505AdobeAcquiresMacromedia.html|títulu=Adobe Completes Acquisition of Macromedia|publisher=Adobe Systems|date=2005-12-05|fechaaccesu=2008-12-29|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070602174522/http://www.adobe.com/aboutadobe/pressroom/pressreleases/200512/120505AdobeAcquiresMacromedia.html|archivedate=2007-06-02}}</ref>  Adobe adquirió FreeHand xunto con tola llinia de productos de Macromedia qu'incluyía Flash, Dreamweaver y Fireworks, pero ensin incluyir Fontographer, y dio la llicencia a FontLab Ltd.con una opción pa mercar tolos derechos.<ref name="ref20">{{cita web|url=http://www.fontlab.com/html/pr/pr_20050509_fontographer4mw.html|títulu=Fontographer Has a New Home at Fontlab Ltd.|publisher=Fontlab press release|date=2005-05-09|fechaaccesu=2011-02-11|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110711014950/http://www.fontlab.com/html/pr/pr_20050509_fontographer4mw.html|fechaarchivu=2011-07-11}}</ref> El futuru de FreeHand se vió empuestu a la desapaición. Siguió vendiéndose sol mesmu nome de FreeHand MX pero ensin nenguna nueva función dende'l so últimu llanzamientu y ensin exhibir enforma la so esistencia. La idea yera que tolos usuarios de FreeHand pasaren a ser usuarios de [[Adobe Illustrator (Ai)]], colo que, a la fin, nel terrén del diseñu gráficu, tol espaciu del diseñu vectorial quedaría en manes d'esti postreru y de CorelDraw (disponible namái en versión pa Windows). Sicasí, y magar esta política d'Adobe, un perimportante grupu d'usuarios de tol mundu siguió enferronáu a FreeHand.<ref name="ref31">{{cita web|url=http://www.freefreehand.org/|títulu=FreeFreeHand organisation|fechaaccesu=2011-02-11}}</ref><ref name="ref30">{{cita web|url=http://www.creativereview.co.uk/cr-blogue/2009/february/freehand-anonymous|títulu=CR Blogue Freehand Anonymous|publisher=Creative Review|date=2009-02-20}} and reprinted as {{cita web|títulu=Crit: Freehand Anonymous|url=http://www.creativereview.co.uk/back-issues/creative-review/2009/march-20091/freehand-anonymous|date=2009-03-29|fechaaccesu=2011-02-11|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101208103410/http://creativereview.co.uk/back-issues/creative-review/2009/march-20091/freehand-anonymous|fechaarchivu=8 d'avientu de 2010}}</ref> == Discutiniu == En 2009 llanzóse una campaña pa la salvación de FreeHand y formóse una comunidá d'usuarios alredor de la organización FreeFreehand.org<ref name="ref28">{{cita noticia|títulu=Freehand must not die!|publisher=iPetition.com|work=Signatures and comments}}</ref> que presentó una demanda civil antimonopolio contra Adobe Systems, Inc. alegando que "Adobe violara les lleis antimonopolio federales y estatales al abusar de la so posición dominante nel mercáu de software d'ilustración gráfica profesional".  A pesar de los pidimientos antes mentaes col advenimiento de Flash Player 11 n'ochobre de 2011, Adobe abandonó intencionadamente el soporte pa conteníu SWF creáu por FreeHand, supuestamente coles mires d'encamentar a la transición a la so [[Adobe Illustrator (Ai)|Adobe Illustrator]]. A principios de 2012, la demanda empecipiada por Free FreeHand Organization dio como resultáu un alcuerdu con Adobe Systems, Inc., pol cual los miembros del grupu recibieron descuentos pa los productos d'Adobe y una promesa de desenvolvimientu de productos de [[Adobe Illustrator (Ai)]].acordies coles sos solicitúes.<ref>{{cita web|títulu=Adobe Mediation Results|url=http://www.freehandforum.org/forum/viewtopic.php?f=2&t=691&sid=61a86dd1y2348f92ab42fc2a7f4a4891|website=freehand forum|fechaaccesu=4 October 2015}}</ref> == Historial de versiones == {| {{tablaguapa}} |'''Iconu''' |'''Versión''' |'''Empresa''' |'''Añu de llanzamientu''' |'''Plataformes''' |'''Funciones notables (primicias de FreeHand) ''' |- | |FreeHand 1.0 |Aldus |1988 |Mac TRABAYAVOS en manera de vista previa * Soporte completu pal color del procesu CMYK y les separaciones de cuatro colores  |- | |FreeHand 2.0 (actualización: 2.0.2) |Aldus |1988 |Mac ENTEMÉCESVOS editables. * Importación de TIFF * Rellenu personalizaos y rellenos de mosaicu. |- | |FreeHand 3.0 (actualización: 3.1.1) |Aldus |1991 |Mac OS , Windows | * Delles páxines en cualquier tamañu y orientación. |- | |FreeHand 4.0 (actualización: 4.0b) |Aldus |1994 |Mac OS , NeXTtambién conocíu como "Virtuosu", Windows | * Una área cuadrada de 54 pulgaes pa páxines de documentos, adaptable a 24 páxines de tamañu carta con espaciu adicional p'artículos de cartón. * Afaer los párrafos dientro de les columnes en tables. Axuste automáticu de testu a la caxa. |- | |FreeHand 5.0 (actualizaciones: 5.0.2 y 5.5) |Macromedia |1995 |Mac OS , Windows | * Herramienta Cuchillo: cierra automáticamente los caminos que corta. * Copiar y pegar atributos d'un oxetu a otru. * Los oxetos pueden afaese a oxetos y guíes. * Ferramienta de perspeutiva pa oxetos. * Documentos vistos n'hasta ocho ventanes distintos. * Les capes individuales vense como Keyline o Vista previa. * Zoom hasta 1,638,400%. Atrapamiento automáticu. * Ferramienta Cuentagotes recueye colores d'imáxenes importaes. * Rellenos graduaos y radiales con hasta 64 colores. Versión 5.5: (Versión Mac solo) * Importación de PDF * Aceptar plug-ins de Photoshop, pa controlar escáneres o aplicar filtros a les imáxenes. * Asitiar oxetos dibuxaos dientro de bloques de testu por que fluyan col testu. * Esportar páxines o oxetos como imáxenes de mapa de bits. |- | |FreeHand 6.0 |Macromedia |solo esistía en beta | | |- | |FreeHand 7.0 (actualización: 7.0.2) |Macromedia |1996 |Mac OS , Windows | * Abasna y suelta ente FreeHand y Photoshop. * Amiestu ente colores planos. * Amiestu ente gradientes. * Buscar y reemplazar atributos d'oxetos. * Esportar FreeHand a Shockwave (Flash). |- | |FreeHand 8.0 (actualización: 8.0.1b) |Macromedia |1998 |Mac OS , Windows | * Tresparencia en vectores y oxetos de mapa de bits. * Usa símbolos pa repitir elementos. * Mangón gráficu pa rociar símbolos. * Remocicar la ferramienta pa emburriar y tirar de les rutes * Asignar atayu de tecláu a cualquier comandu. * Abasna y suelta les seleiciones de Photoshop nun documentu de FreeHand. * Cuadru de diálogu Uso d'imaxe * Recoyer pa la función de Salida. * Magnifique la lente pa crear una copia en vivu, "ampliada" de cualquier área. |- | |FreeHand 9.0 (actualizaciones: 9.0.1 Mac y 9.0.2 Win) |Macromedia |2000 |Mac OS , Windows | * Amestar hipervínculos a los oxetos y esporte a PDF, HTML o Flash. * Esportar a Photoshop con capes intactes. * Herramienta Lazo pa escoyer árees de forma llibre. * Ferramienta Magic Wand pa escoyer oxetos. * La ferramienta Sobre aburuya los gráficos y el testu editable. * Cuadrícules de perspeutiva que remociquen oxetos a midida que edita la cuadrícula. * Esportar delles páxines en HTML * Esportar capes y amiestos como animación Flash. * Convertir un documentu a escala de grises. |- | |FreeHand 10.0 (actualización: 10.0.1) |Macromedia |2001 |Mac OS , Mac OS X , Windows | * Páxines maestres * Biblioteca de símbolos. * Imprimir una área d'una páxina. |- | |FreeHand 11.0 (MX) (actualizaciones: 11.0.1 y 11.0.2 en 2004) |Macromedia / Adobe |2003 |Mac OS , Mac OS X , Windows | * Ferramienta pa efeutos 3D * Edición de degradaos direutamente dientro d'un oxetu. * Estilos d'artículos. * Connector Lines pa xunir oxetos y movese xunto con ellos. * Herramienta borrador pa borrar porciones d'oxetos vectoriales. |} == Ver tamién == * [[Adobe Illustrator]] == Referencies == {{llistaref|2}} {{Tradubot|Macromedia FreeHand}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Editores de gráficos vectoriales]] tjs0zjff6kvkog9ed401ychl87p4dai 0 97977 4379566 4360384 2025-06-26T10:05:31Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379566 wikitext text/x-wiki {{vehículu}} L''''Airbus A380''' —denomináu A3XX mientres gran parte de la so etapa de desarrollu—<ref name=BB>{{cita web |url=http://www.airliners.net/aircraft-data/stats.main?id=29 |títulu=The Airbus A380 |editorial=[[Airliners.net]] |fecha=2010 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> ye un [[avión]] tetrarreactor fabricáu pola empresa europea [[Airbus]], subsidiaria del grupu [[Airbus Group]]. Trátase de la primer aeronave a reaición con dos cubiertes a lo llargo de tol so fuselaxe, a diferencia del [[Boeing 747]] nel que, anque tamién tien dos, la cubierta cimera abarca solamente la parte delantera del fuselaxe. Dispón d'una capacidá máxima de 853 pasaxeros —nuna hipotética configuración d'alta densidá de clase turista—, lo que lo convierte nel avión comercial más grande del mundu.<ref name=BB/><ref name=AA>{{cita web |url=http://www.laflecha.net/canales/ciencia/noticias/caracteristicas-del-airbus-a380-el-avion-de-linea-mas-grande-de-la-historia |títulu=Carauterístiques del Airbus A380, l'avión de llinia más grande de la historia |autor=[[Agence France-Presse|AFP]] |editorial=LaFlecha.net |fecha=16 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130312025405/http://www.laflecha.net/canales/ciencia/noticias/caracteristicas-del-airbus-a380-el-avion-de-linea-mas-grande-de-la-historia |fechaarchivu=2013-03-12 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.airbus.com/aircraftfamilies/passengeraircraft/a380family/ |títulu=Carauterístiques básiques de la familia A380 |autor=Airbus |editorial=Airbus.com |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> Supera d'esta manera al yá mentáu Boeing 747, al brindar una área útil d'un 49&nbsp;% más qu'esti postreru —según el mesmu fabricante—.<ref name=BB/><ref name=AA/><ref>{{cita web |url=https://www.elpais.com/graficos/economia/Airbus/A380/elpgraeco/20050422elpepueco_1/Ge/ |títulu=Airbusu A380. Carauterístiques de l'aeronave comercial más grande del mundu |autor=Carlos Gámez |editorial=''El País'' |fecha=7 de payares de 2008 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 }}</ref> Solo ye superáu pol avión de carga [[Antonov An-225]]. Tien un llargor de cuasi 73 metros<ref>Na so versión 800, la única producida enagora.</ref> y 24 metros d'altor,<ref name=AA/> tando la so estructura formada nun 40&nbsp;% de [[fibra de carbonu]] y otros modernos materiales metálicos.<ref name=AA/> El [[primer vuelu]] d'esta aeronave llevar a cabu en [[Toulouse]], [[Francia]], el [[27 d'abril]] de [[2005]],<ref name="primer vuelu">{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/economia/Airbus/A380/completa/exito/primer/vuelu/pruebes/elpepueco/20050427elpepueco_2/Tes |títulu=El Airbus A380 completa con ésitu'l so primer vuelu de pruebes |autor=Axencies - Madrid / París |editorial= ''El País'' |fecha=27 d'abril de 2005 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 }}</ref> y realizó el so primer vuelu comercial el [[25 d'ochobre]] de [[2007]] cola aereollinia [[Singapore Airlines]]. Al disponer d'una cubierta doble que s'estiende a lo llargo de tol fuselaxe, la superficie de la mesma algama los 478,1 [[metru cuadráu|m²]], cuasi un 50&nbsp;% más que la del so principal competidor, el [[Boeing 747-400]],<ref name=AA/> el cual dispón d'una superficie de cabina de 320,8&nbsp;m². Nuna configuración clásica de tres clases —turista, negocios y primer— l'A380 puede allugar ente 500 y 550 pasaxeros. La versión de carga, retardada anguaño, esfrutaría d'una capacidá de 150 tonelaes y una autonomía de 10&nbsp;400 quilómetros,<ref name=AA/> solo superada pol Antonov An-225. L'A380, na so versión comercial, tien un algame de vuelu de 14&nbsp;800 quilómetros, suficiente pa cubrir rutes como por casu: [[Madrid]]-[[Perth]] ([[Australia]]) ensin escales, con una [[velocidá de cruceru]] de [[Númberu Mach|Mach]] 0,85 (900&nbsp;km/h).<ref name=BB/> == Desarrollu == === Entamu del proyeutu === {| {{tablaguapa}} align="right" style="font-size:90%; margin-left:20px; margin-right:0; clear:right; width:300px" |<center>'''Cronoloxía del proyeutu'''</center> * [[1991]]: Investigación sobre la posible demanda * [[1993]]: Boeing ataya un proyeutu similar * [[1996]]: Créase la ''Large Aircraft Division'' * [[2000]]: Llanzamientu comercial del A3XX * [[2001]]: El consorciu Airbus fúndese * [[2002]]: Entamu de la fabricación de componentes * [[2004]]: Apúrrese'l primer motor * [[2005]]: Realízase'l primer vuelu * [[2006]]: Certificación y retrasos * [[2007]]: Entrega del primer Airbus A380-800 |} [[Ficheru:McDonnell Douglas MD-12.png|right|thumb|Diseño conceptual del [[MD-12]], avión proyeutáu nos [[años 1990]] pola compañía d'[[Estaos Xuníos]] [[McDonnell Douglas]], pa competir contra'l futuru A380.]] Los empiezos nel desarrollu del Airbus A380 remontar al branu de [[1988]] cuando un grupu d'inxenieros d'[[Airbus]] empobináu por [[Jean Roeder]], empezó a trabayar de callao nel desarrollu d'un [[avión]] de gran capacidá col doble oxetivu de completar la so gama de productos y de romper el dominiu impuestu por [[Boeing]] nos vuelos tresoceánicos col so [[Boeing 747]] dende principios de [[1970]].{{harvnp|Norris|Wagner|2005|p=7}} La empresa aeronáutica [[McDonnell Douglas]] al igual qu'Airbus, tamién empezó'l desarrollu d'un avión de llargu algame, l'avión de dos pisos [[MD-12]], pero l'escasu sofitu llográu y les males previsiones fixeron que nun pasara d'un proyeutu.<ref name=KL>{{cita web |url=http://md-eleven.net/MD11-MD12-undeveloped-models |títulu=MD11/MD12-undeveloped models |autor=Kevin Stokes y collaboradores |editorial=md-eleven.net |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.boeing.com/news/releases/mdc/96-221.html |títulu = MCDONNELL DOUGLAS UNVEILS NEW MD-XX TRIJET DESIGN |autor = Denny Kline. McDonnell Douglas |editorial = Boeing.com |fecha = 4 de setiembre de 1996 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101224053639/http://www.boeing.com/news/releases/mdc/96-221.html |fechaarchivu=24 d'avientu de 2010 }}</ref> Roeder, dempués d'una presentación formal del proyeutu, recibió l'aprobación del presidente y el direutor executivu d'Airbus en xunu de [[1990]]. El «megaproyecto» foi anunciáu nel [[Salón Aeronáuticu de Farnborough]], col oxetivu primariu d'amenorgar los costos d'operaciones un 15&nbsp;% en rellación al [[Boeing 747-400]].{{harvnp|Norris|Wagner|2005|p=16-17}} Airbus entamó cuatro equipos de diseñadores ya inxenieros, unu de cada unu de los sos socios —[[Aérospatiale]], [[Deutsche Aerospace AG]], [[British Aerospace]] y [[CASA]]—, coles mires de que propunxeren nuevos métodos y [[teunoloxía|teunoloxíes]] nel diseñu y construcción de les [[Aeronave|aeronaves]] futures. Los diseños presentar en [[1992]], siendo'l diseñu más competitivu l'escoyíu.{{harvnp|Norris|Wagner|2005|p=17-18}} En xineru de 1993, Boeing y delles empreses que formaben el consorciu Airbus empecipiaron un estudiu conxuntu sobre la viabilidá d'un avión conocíu como'l ''Very Large Commercial Transport (VLCT)'', coles mires de formar una alianza pa partise'l mercáu.{{harvnp|Norris|Wagner|2005|p=31}} Sicasí, estos estudios fueron abandonaos dos años más tarde. L'interés de Boeing menguara porque los analistes pensaben qu'un productu d'eses carauterístiques, nel cual yera precisu invertir miles de millones de [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] pal so desarrollu, sería pocu o nada rentable. Sicasí esta maniobra foi vista por munchos analistes como una estratexa del fabricante d¡Estaos Xuníos pa torgar qu'Airbus desenvolviera un avión que pudiera aldericar la supremacía que Boeing caltenía nos viaxes a llarga distancia cola so ''jumbo'', el [[Boeing 747]].<ref name=FL>{{cita web |url = http://lexpansion.lexpress.fr/actualite-economique/la-guerre-secrete-de-l-a3xx_494362.html |títulu = La guerre secrète de l'A3XX |autor = Vincent Nouzille |editorial = LExpress.fr (Archiváu n'Internet Archive) |fecha = 29 de xunu de 2000 |fechaaccesu=18 de xineru de 2016 |idioma = francés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150930104039/http://lexpansion.lexpress.fr/actualite-economique/la-guerre-secrete-de-l-a3xx_494362.html |fechaarchivu=30 de setiembre de 2015 }}</ref> Esta interpretación de asoceder resultó ser falsa, yá que Boeing cometió un gran error estratéxicu. En 1997 abandonó l'estudiu de nuevos modelos ''superjumbo'' como'l [[Boeing 747-500|747-500]] o'l [[Boeing 747-600|747-600]]<ref name=FL/> por dos motivos: l'escasu interés amosáu poles [[Compañía aérea|compañíes aérees]] —creíase que l'aparatu tendría una demanda bien escasa— y polos elevaos costos de desarrollu. Nel añu 2000 envalorábase que los costos de desarrollu del entós A3XX alzar a unos 80&nbsp;000 millones de [[Francu francés|francos franceses]] (12&nbsp;220 millones d'euros), pero Airbus esperaba vender unos 1200 aviones a 1500 millones de francos la unidá (230 millones d'euros) nos venti años siguientes al llanzamientu del nuevu aparatu.<ref name=FL/> Coles mesmes Boeing afirmaba que los costos de desarrollu de los dos nueves versiones del 747 qu'entamaba llanzar al mercáu seríen tres veces más pequeños que los del A3XX.<ref name=FL/> Nesi momentu Airbus decidió siguir col so propiu proyeutu, a pesar de qu'hasta entós solu dos aereollinies espresaren un ciertu interés na compra del futuru avión. Como se mentó, los analistes agoraben que Boeing, al traviés del so 747, construyiría nuevos modelos que'l so desarrollu costaría infinitamente menos que'l proyeutu d'Airbus —pos los sos nuevos modelos seríen variantes ameyoraes del Boeing 747—; amás, los mesmos analistes pensaben que la construcción d'aviones grandes nun yera la meyor opción, apostando por aviones más pequeños que pudieren cubrir les mesmes rutes.<ref>{{cita web |url=http://articles.latimes.com/1995-07-10/business/fi-22333_1_jumbo-jet |títulu=Boeing, Partners Expected to Scrap Super-Jet Study |autor=[[Reuters]] |editorial=Los Angeles Times |añu=10 de xunetu de 1995 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> [[Ficheru:Clients A380.jpg|thumb|El Airbus A380 nᵘ001; reparar los nomes pintaos nel fuselaxe de les empreses veceres en xunu de 2005.]] En xunu de [[1994]] Airbus empezó a desenvolver el so propiu gran avión comercial, denomináu nun primer momentu A3XX.<ref>{{cita web |url= http://www.independent.co.uk/news/business/airbus-will-reveal-plan-for-superjumbo-aircraft-would-seat-at-least-600-people-and-cost-dollars-8bn-to-develop-1420367.html |títulu=Airbus will reveal plan for super-jumbo: Aircraft would seat at least 600 people and cost dollars 8bn to develop |autor=David Bowen |editorial=The Independent |fecha=4 de xunu de 1994 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> Considerárense dellos diseños, incluyendo una combinación de dos fuselaxes —de llau a llau— del [[Airbus A340|A340]], que yera nesi momentu'l mayor avión construyíu pola empresa europea.<ref>{{cita publicación |títulu=[https://books.google.com/books?id=PUYTd4DST2AC&printsec=frontcover&dq=Airbus+A380:+Superjumbo+of+the+21st+Century&hl=es&ei=k7FNTfPNB9KShAfH7PmJCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false Airbus A380: Superjumbo of the 21st Century] |autor=Norris Guy |editorial=Zenith Imprint |añu=2010 |idioma=inglés }}</ref> L'A3XX tamién tuvo qu'enfrentase col estudiu realizáu sobre'l ''VLCT'' y les nueves aeronaves que Boeing pensaba desenvolver a partir de la so 747.<ref name=AS>{{cita web |url=https://www.flightglobal.com/news/articles/superjumbo-or-white-elephant-16420/ |títulu=Superjumbo or white elephant |autor=Airline Business |editorial=flightglobal.com |fecha=1 d'agostu de 1995 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref><ref name=SA>{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/news/business/lehman-puts-18bn-price-tag-on-airbus-float-1359754.html |títulu= Lehman puts $18bn price tag on Airbus float |autor=Michael Harrison |editorial=The Independent |fecha=23 d'ochobre de 1996 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> En [[1997]] empecipióse la [[crisis asiática]], qu'escureció les mires de ventes del A3XX; nesi momentu Airbus alterió'l diseñu inicial coles mires d'amenorgar los costos de funcionamientu ente un 15 y un 20&nbsp;% en rellación col nuevu modelu de Boeing, el 747-400. L'A3XX tendría dos pisos, lo qu'apurriría un mayor volume de pasaxeros per vuelu, refugando'l diseñu tradicional d'un solu pisu.<ref name="AS" /><ref name="SA" /> Estos cambeos nel diseñu llevar a cabu tres un estensu analís de [[mercáu]].<ref>{{cita web |url = http://www.aerlines.nl/issue_31/31_Cannegieter_Ranging_Capabilities.pdf |títulu = Long Range vs. Ultra High Capacity |autor = Roger Cannegieter |editorial = Aerlines Magacín, y-zine edition, Nᵘ 31. |fecha = 2010 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma = inglés |formatu = PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110724143503/http://www.aerlines.nl/issue_31/31_Cannegieter_Ranging_Capabilities.pdf |fechaarchivu=24 de xunetu de 2011 }}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.leeham.net/filelib/A380_Lawler.pdf |títulu = Point-To-Point, Hub-To-Hub: the need for an A380 size aircraft |autor = Lawler, Anthony |editorial = Leeham.net |fecha = 2006 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma = inglés |formatu = PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110722042456/http://www.leeham.net/filelib/A380_Lawler.pdf |fechaarchivu=22 de xunetu de 2011 }}</ref> Sicasí dende [[1995]] les previsiones siguíen prediciendo que'l mercáu de grandes aviones como l'A380 yera pequeñu y qu'Airbus esponer a perdes multimillonaries.<ref>{{cita web |url=http://www.eturbonews.com/15954/analysts-a380-best-regarded-25-billion-write-and-act-industrial- |títulu=Analysts: A380 best regarded as $25 billion write-off and an act of industrial irresponsibility |autor=Andrea Rothman |editorial=eTurboNews.com |fecha=5 de mayu de 2010 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120827001716/http://www.eturbonews.com/15954/analysts-a380-best-regarded-25-billion-write-and-act-industrial- |fechaarchivu=2012-08-27 }}</ref> Airbus empezar per consultar a les principales [[Compañía aérea|compañíes aérees]], axencies gubernamentales y a representantes de los principales [[Aeropuertu Internacional|aeropuertos internacionales]] pa establecer el tamañu de l'[[aeronave]],<ref>{{cita web |url = http://wikiwix.com/cache/?url=http://archquo.nouvelobs.com/cgi/articles?ad=societe/20050114.FAP7350.html%26host=http://permanent.nouvelobs.com/&title=le%20plus%20gros%20avion%20de%20ligne%20jamais%20construit%2C%20l%27A380%2C%20pr%C3%A9sent%C3%A9%20officiellement%20le%2018%20janvier |títulu = Le plus gros avion de ligne jamais construit, l'A380, présenté officiellement le 18 janvier --par Laurent Lemel-- |autor = [[Associated Press|AP]] |editorial = Le Nouvel Observateur |fecha = 2005 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma = francés }}</ref> col propósitu d'utilizar les instalaciones aeroportuarias esistentes ensin necesidá de que se tuvieren que faer grandes reformes. Les dimensiones de cada unidá nun teníen de superar los 80 metros de [[llargor]] y [[valumbu]], l'altor máximu afitar en 24 m. Estes llimitaciones diseñar pa dexar que'l A380 pudiera maniobrar nos estacionamientos y cais de los aeropuertos qu'operaben los Boeing 747.<ref>{{cita web |url = http://www.onera.fr/daap/ailes-volantes/index.php |títulu = Ailes volantes, une solution pour améliorer le trafic aérien de demain |editorial = ONERA.fr |fecha = 5 d'abril de 2006 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma = francés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100612171105/http://www.onera.fr/daap/ailes-volantes/index.php |fechaarchivu=12 de xunu de 2010 }}</ref> Amás, les grandes dimensiones del A380 nun seríen un problema, pos la gran mayoría de los aeropuertos yá taben preparaos dende l'apaición del 747. {{Imaxe múltiple | posición_tabla = left | direición = horizontal |títulu=Comparación de modelos | semeya1 = Airbus A380 Storm.jpg | anchu1 = 201 | testu1 = El Airbus A380, ''superjumbo'' desenvueltu por Airbus. | semeya2 = Boeing 747-8 N747EX First Flight 2-8-2010.jpg | anchu2 = 170 | testu2 = [[Boeing 747-8]], ''superjumbo'' propuestu pol fabricante Boeing pa competir col A380.}} El Airbus A380 foi especialmente diseñáu pa llevar a más pasaxeros que'l 747 consumiendo menos, amás la capacidá nun tenía que trate amenazada. Boeing trabayó nel desarrollu del [[Boeing 747-8|747-8]],<ref name=LF>{{cita web |url = http://www.boeing.es/ViewContent.do?id=1495&aContent=Caracter%C3%ADsticas%20T%C3%A9cnicas%20747-8 |títulu = Carauterístiques téuniques del Boeing 747-8 |autor = Boeing España |editorial = Boeing.es |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |fechaarchivu=28 de marzu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100328193511/http://www.boeing.es/ViewContent.do?id=1495&aContent=Caracter%C3%ADsticas%20T%C3%A9cnicas%20747-8 }}</ref> una nueva variante del 747 que s'esperaba consumiera un 13&nbsp;% menos por pasaxeru y tuviera un costu d'esplotación un 19&nbsp;% menor que'l A380, anque seya que non siguiría teniendo 88 asientos de pasaxeros menos nuna configuración de tres clases en dambos aviones (467 asientos, según Boeing).<ref name=LF/> Esta nueva aeronave de Boeing entró en serviciu en 2011.<ref>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/news/articles/picture-boeing-delivers-first-747-8f-363348/|títulu = Boeing delivers first 747-8F|autor = Jon Ostrower|fecha = 12 d'ochobre de 2011|idioma = inglés|editorial = Flightglobal |fechaaccesu=22 d'avientu de 2015|sitiuweb = Original: Fight Global. Archiváu n'Internet Archive. |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111015033949/http://www.flightglobal.com/news/articles/picture-boeing-delivers-first-747-8f-363348/ |fechaarchivu=15 d'ochobre de 2011}}</ref> El 19 d'avientu del [[2000]], el conseyu de supervisión d'Airbus decidió poner en marcha'l programa pa la construcción del A3XX, rebautizándolo como A380, con un presupuestu oficial ya inicial de 10&nbsp;700 millones de dólares —anque fontes esternes yá lo alzaben a 14&nbsp;000 millones—y con pidíos roblaos por seis compañíes aérees que superaben les 50 unidaes.<ref>{{cita web |url=http://money.cnn.com/2000/12/19/europe/airbus/ |títulu= Airbus jumbo on runway |editorial=CNN |fecha=19 d'avientu de 2000 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref><ref>{{cita web |url=http://online.wsj.com/article/SB976882107200789994.html?mod=googlewsj |títulu= Virgin orders six A3XX aircraft, allowing Airbus to meet its goal |editorial=Wall Street Journal |fecha=15 d'avientu de 2000 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> El nome A380 nun sigue la clásica numberación d'Airbus ([[A300]] - [[A340]]); escoyóse'l 8 porque esi númberu ye consideráu un númberu de la suerte en munchos [[Asia|países asiáticos]], llugares onde s'atopaben dalgunos de los sos principales veceros.{{harvnp|Norris|Wagner|2005}} La configuración del A380 afitar a principios de 2001 y en xineru de 2002 empezar a fabricar los primeres componentes de les ales.<ref>{{cita publicación |títulu=Airbus empieza la fabricación del so avión 'xigante' A380 |url=https://elpais.com/diario/2002/01/24/economia/1011826805_850215.html |fechaaccesu=19 de xineru de 2016 |axencia=Axencies |editorial=''El País'' (Archivu) |fecha=24 de xineru de 2002 |allugamientu=París, Francia }}</ref>. === Presupuestu === [[Ficheru:Aeropuerto de Hong Kong, Singapore Airlines A380, 2013-08-13, DD 11.jpg|miniaturadeimagen|Vista fronteru del aparatu.]] El [[presupuestu]] inicial envaloráu por Airbus y fitu orixinalmente en 1994, yera d'unos 8000 millones de [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólares]];<ref>{{cita web |url = http://www.lexpansion.com/economie/double-jeu-pour-un-gros-porteur_2214.html |títulu = Double jeu pour un gros-porteur |autor = Daniel Fortin |editorial = L'Expansion.com (Noticia orixinal archivada en Wikiwix) |fecha = 16 de xunu de 1994 |fechaaccesu = 20 de xineru de 2016 |idioma = francés |cita = ''Le projet, évalué à 8 milliards de dollars'' |urlarchivu = http://archive.wikiwix.com/cache/20110224004833/http://www.lexpansion.com/economie/double-jeu-pour-un-gros-porteur_2214.html |fechaarchivu = 2011-02-24 }}</ref>Como se dixo enantes, el presupuestu cuando se punxo oficialmente en marcha'l programa, el 19 d'avientu de 2000, yera de 10&nbsp;700 millones de dólares, cifra que se caltenía estable entá en 2003, partiéndose los gastos de la siguiente forma: 5100 millones al cargu d'Airbus, 3100 de socios y provisores y 2500 d'anticipos de los gobiernos.<ref>{{cita web |url = http://www.eads.com/eads/int/en/investor-relations/events-reports/annual-report/2009.html |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101224070126/http://www.eads.com/eads/int/en/investor-relations/events-reports/annual-report/2009.html |títulu = Rapport Annuel et Document de Référence 2003 |autor = EADS |editorial = eads.com |fecha = 2003 |fechaarchivu=24 d'avientu de 2010 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma = inglés }}</ref> Sicasí, n'abril de 2005 una noticia de la [[BBC]] yá recoyía que'l presupuestu amontárase en 1450 millones d'euros, hasta los 12&nbsp;000 millones, qu'en dólares supóníen unos 15&nbsp;000 millones, según el tipu de cambéu EUR/USD d'esi mes;<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4482105.stm |títulu=Market challenges facing Airbus' giant |autor=Jon Cronin. BBC News |editorial=BBC.co.uk |fecha=25 d'abril de 2005 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> si a esto suman sanciones, entregues y gastos extra non planiaos, la carga financiera total nel desarrollu del A380 foi de 25&nbsp;000 millones de dólares, el triple de anunciar primeramente pa xustificar la viabilidá económica del [[proyeutu]].<ref>{{cita publicación |apellíos1=Rothman|nome1=Andrea|títulu=Airbus A380 Haunted by Feeble Orders Marks Decade in Skies|url=http://www.bloomberg.com/news/articles/2015-04-26/airbus-a380-haunted-by-lack-of-orders-marks-decade-in-the-skies |fechaaccesu=20 de xineru de 2016|editorial=Bloomberg|fecha=27 d'abril de 2015|idioma=inglés|cita=(...) though the company admits the overall program itself will never recoup its $25 billion investment.}}</ref><ref>El que los aviones vender en dólares tamién ye una dura carga financiera p'[[Airbus]], pos lu ponen en desventaxa frente al so principal competidor, [[Boeing]].</ref> === Presentación pública === [[Ficheru:A380 Reveal 1.jpg|thumb|Presentación pública en [[Toulouse]] (2005).]] La presentación oficial del Airbus A380 tuvo llugar el [[18 de xineru]] de [[2005]], nun hangar de la llinia d'ensamblaxe final Jean-Luc Lagardère que la compañía tien en [[Toulouse]], [[Francia]].<ref name=OK>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/mundodinero/2005/01/17/Noti200501172013.html |títulu="El trunfu d'Europa - A380 |autor= Elmundo.es |editorial= elmundo.es |fecha=17 de xineru de 2005 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2011 }}</ref> La so presentación axuntó a más de 5000 persones y representantes de los cuatro países que participaren viviegamente nel proyeutu, incluyíos los xefes de gobiernu de toos ellos: [[Tony Blair]] ([[Reinu Xuníu]]), [[Jacques Chirac]] ([[Francia]]), [[José Luis Rodríguez Zapatero]] ([[España]]) y [[Gerhard Schröder]] ([[Alemaña]]). La ceremonia tuvo una duración averada de dos hores, tiempu nel que se conmemoró los 35 años del consorciu européu d'Airbus y los sos ésitos dende'l llanzamientu del [[Airbus A310]] a principios de la [[Años 1980|década de 1980]]. Tamién asistieron al actu representantes de los catorce empreses veceres y personalidaes de l'aeronáutica.<ref name=OK/> === Primeros vuelos y pruebes === [[Ficheru:IABG Test Setup A380 Dresden bent wing.jpg|thumb|left|Pruebes de fatiga a una ala del A380 en [[Dresde]].]] Desenvolviéronse pruebes específiques pa poner a prueba al A380. Nel [[aeropuertu de Dresde]] foi sometíu a pruebes de fatiga. Tamién se-y realizaron pruebes d'[[IABG]] en 47 500 ciclos de vuelu, lo qu'equival a un añu de serviciu.<ref>{{cita web |url = http://www.iabg.de/presse/aktuelles/mitteilungen/200211_airbus_a380_dresden_de.php |títulu = Airbus A380 wird in Dresden getestet - Airbus vergibt Auftrag an IABG |autor = IABG |editorial = IABG.de |fecha = 12 de payares de 2002 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = alemán |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120315222327/http://www.iabg.de/presse/aktuelles/mitteilungen/200211_airbus_a380_dresden_de.php |fechaarchivu=15 de marzu de 2012 }}</ref> En febreru de 2006 mientres una prueba de [[Flexibilidá cognitiva|flexibilidá]] y [[Fatiga de materiales|fatiga]], una de les ales sedóse dempués de qu'esta pasara nun 45&nbsp;% la carga máxima ente los motores; p'aprobar esta prueba yera necesariu que les ales aguantaren nun 50&nbsp;% la carga máxima, polo qu'Airbus darréu resolvió'l problema.<ref>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2006/05/23/206797/airbus-to-reinforce-part-of-a380-wing-after-march-static-test.html |títulu = Airbus to reinforce part of A380 wing after March static test rupture |autor = Andrew Doyle. Flight International |editorial = Flight Global.com |fecha = 23 de mayu de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110812074733/http://www.flightglobal.com/articles/2006/05/23/206797/airbus-to-reinforce-part-of-a380-wing-after-march-static-test.html |fechaarchivu=12 d'agostu de 2011 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.abendblatt.de/wirtschaft/article382114/Airbus-A380-Tragfluegel-sind-bereits-ueberarbeitet.html |títulu=Airbus: A380-Tragflügel sind bereits überarbeitet |autor=Volker Mester |editorial=Hamburger Abendblatt |fecha=21 de febreru de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=alemán }}</ref> El [[26 de marzu]] de 2006 l'A380 llogró'l certificáu d'evacuación en [[Hamburgu]], [[Alemaña]]. Con 8 de les 16 salíes bloquiaes, 853 persones ente pasaxeros y tripulantes abandonaron l'avión en 78 segundos, 12 menos de los riquíos pa superar la prueba. Trés díes depués l'A380 recibió'l permisu de navegación per parte de l'[[Axencia Europea de Seguridá Aérea]] (EASA) y de l'[[Alministración Federal d'Aviación|Alministración Federal d'Aviación d'Estaos Xuníos]] (FAA) pal tresporte d'un máximu de 853 pasaxeros.<ref>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2006/03/29/205739/pictures-airbus-a380-clears-european-and-us-certification-hurdles-for-evacuation.html |títulu = Pictures: Airbus A380 clears European and US certification hurdles for evacuation trial |autor = Flight International |editorial = Flight Global.com |fecha = 29 de marzu de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090926010149/http://www.flightglobal.com/articles/2006/03/29/205739/pictures-airbus-a380-clears-european-and-us-certification-hurdles-for-evacuation.html |fechaarchivu=26 de setiembre de 2009 }}</ref> {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | títulu= Primer vuelo | semeya1 = A380 on taxiway.ogv| anchu1 = 180 | testu1 = El Airbus A380 el día del so vuelu inaugural. | semeya2 = A380 f) 1st flight.JPG | anchu2 = 220 | testu2 = [[Primer vuelu]] del Airbus A380, el [[27 d'abril]] de [[2005]]. }} El primer vuelu del A380 tuvo que ser retardáu en delles ocasiones por cuenta de problemes téunicos; finalmente'l 27 d'abril de 2005, l'avión col númberu de serie 001 y con un pesu de 421 tonelaes (el mayor pesu de la historia d'un avión civil) desapegó a les 8:29 [[Tiempu universal coordináu|UTC]] del aeropuertu internacional de Toulouse. L'A380, forníu con 4 [[Rolls-Royce Trent|motores Trent 900]], desapegó de [[Toulouse]] con una tripulación de seis persones, encabezada pol xefe del proyeutu, [[Jacques Rosay]]. El vuelu duró 3 hores y 54 minutos; más tarde, Rosay diría que fuera «como montar en [[bicicleta]]».<ref name="primer vuelu"/> El 1 d'avientu de 2005 l'A380 algamó la so velocidá máxima de [[Númberu Mach|Mach]] 0,96 (la [[velocidá de cruceru]] normal ye de 0,85).<ref>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2005/12/20/203708/a380-powers-on-through-flight-test.html |títulu = A380 powers on through flight-test |autor = Max Kingsley-Jones. Flight International |editorial = Flight Global.com |fecha = 20 d'avientu de 2005 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110810045227/http://www.flightglobal.com/articles/2005/12/20/203708/a380-powers-on-through-flight-test.html |fechaarchivu=10 d'agostu de 2011 }}</ref> El 10 de xineru de 2006 realizó'l so primer vuelu [[Vuelo tresatlánticu|tresatlánticu]], volando hasta [[Medellín (Colombia)|Medellín]] nel [[Aeropuertu Internacional José María Córdova]] ([[Rionegro (Antioquia)|Ríonegro]]), [[Colombia]], y nel 2007 hasta [[Bogotá]] nel [[Aeropuertu Internacional El Dorado]] pa probar el rendimientu de los motores n'aeropuertos asitiaos a grandes altores. Más tarde, el 6 de febreru del mesmu añu voló hasta [[Iqaluit]], en [[Canadá]], coles mires de probar la so resistencia y comportamientu ante climes bien fríos.<ref>{{cita web |url=http://www.msnbc.msn.com/id/11236081/ |títulu=Airbus tests A380 jet in extreme cold of Canada |autor=[[Associated Press|AP]] |editorial=msnbc.com |fecha=2 d'agostu de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> El primer vuelu con motores [[Engine Alliance GP7000|GP7200]], tuvo llugar el 25 d'agostu de 2006.<ref>{{cita web |url=http://www.bizjournals.com/cincinnati/stories/2006/08/21/daily47.html |títulu=GE joint venture engines tested on Airbus A380 |autor=Business Courier |editorial=bizjournals.com |fecha=25 d'agostu de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> El 4 de setiembre de 2006, con 474 emplegaos d'Airbus a bordu, realizóse una prueba por que los pasaxeros probaren les instalaciones y la comodidá del avión.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/5312020.stm |títulu=Airbus A380 completes test flight |autor=BBC News |editorial=bbc.com.uk |fecha=4 de setiembre de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> N'avientu Airbus llogró los certificaos d'homologación pa los modelos A380-841 y A380-842 de parte de EASA y FAA, nuna ceremonia na sede francesa de la empresa. L'A380-861 llogró'l so certificáu un añu dempués, el 14 d'avientu de 2007.<ref>{{cita web |url=http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/airbus-a380-receives-joint-easa-faa-type-certification/ |títulu=Airbus A380 receives joint EASA & FAA Type Certification |autor=Airbus |editorial=Airbus.com |fecha=2007 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref><ref name="BV">{{cita web |url=http://rgl.faa.gov/Regulatory_and_Guidance_Library/rgMakeModel.nsf/0/159B44F68212A2FE862573B70056D374/$FILE/A58NM.pdf |títulu=FAA TYPE CERTIFICATE DATA SHEET NON. A58NM |autor=DEPARTMENT OF TRANSPORTATION FEDERAL AVIATION ADMINISTRATION |editorial=faa.gov |fecha=14 d'avientu de 2007 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés |formatu=PDF |cita=''A380-800 Series Transport Category Airplanes:<br />Model A380-841, Approved December 12, 2006<br />Model A380-842, Approved December 12, 2006<br />Model A380-861, Approved December 14, 2007'' |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180929205346/http://rgl.faa.gov/Regulatory_and_Guidance_Library/rgMakeModel.nsf/0/159B44F68212A2FE862573B70056D374/$FILE/A58NM.pdf |fechaarchivu=2018-09-29 }}</ref> === Producción === [[Ficheru:Transport A380 en.svg|thumb|Rutes y centros de fabricación del Airbus A380.]] Les principales seiciones estructurales y la mayor parte de les pieces del A380 son construyíes en [[Francia]], [[Alemaña]], [[España]] y el [[Reinu Xuníu]]. Por cuenta del so gran tamañu, les pieces fabricaes nos distintos países son llevaes a la planta de montaxe de Jean-Luc Lagarderè, en [[Toulouse]], [[Francia]]. Pal tresporte de los distintos componentes úsase sobremanera'l tresporte terrestre y marítimo, anque en delles ocasiones trespórtense al traviés del [[Airbus A300-600ST Beluga]], un [[avión de carga]] especialmente diseñáu pal tresporte de les mercancíes más avolumaes.<ref>{{cita web |títulu=Beluga: Dimensions & Key data|url=http://www.airbus.com/aircraftfamilies/freighter/beluga/specifications/|editorial=Airbus|idioma=inglés |fechaaccesu=20 de xineru de 2016}}</ref> Los componentes del Airbus A380 son suministraos por provisores de tol mundu, ente los que destaquen: [[Rolls-Royce]], [[Safran (empresa)|Safran]], [[United Technologies]], [[General Electric]] y [[Goodrich Corporation]].<ref>{{cita web |url = http://www.elrincondejavier.net/html/Article387.html |títulu = Informe A380 |autor = RincondeJavier.com |editorial = |fecha = 15 d'avientu de 2007 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2011 |formatu = PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120316224715/http://www.elrincondejavier.net/html/Article387.html |fechaarchivu=16 de marzu de 2012 }}</ref> {{Imaxe múltiple | posición_tabla = left | direición = horizontal |títulu=| foto1 = Ville de Bordeaux.jpg | anchu1 = 180 | testu1 = Barcu de tresporte del A380 ''[[Ville de Bordeaux]]''. | semeya2 = Beluga n3.jpg | anchu2 = 201 | testu2 = [[Airbus A300-600ST Beluga|A300-600ST Beluga]] N° 3 aterrizando en [[Toulouse]]. }} Pal movimientu de los componentes disponer d'una gran flota de camiones y barcos, amás d'instalaciones especializaes y carreteres modificaes pa poder dar cabida a convóis de gran tamañu. Les seiciones delantero y trasero del fuselaxe fabricar nes industries d'Airbus en Hamburgu, nel norte d'Alemaña, d'onde son tresportaes per mar escontra'l Reinu Xuníu. Les ales fabricar en [[Gran Bretaña]], concretamente en [[Bristol]] y [[Broughton]], dende onde se lleven a [[Francia]].<ref name=TY>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2003/05/20/165712/towards-toulouse.html |títulu = Towards Toulouse |autor = Flight International |editorial = Flight Global.com |fecha = 20 de mayu de 2003 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090215030027/http://www.flightglobal.com/articles/2003/05/20/165712/towards-toulouse.html |fechaarchivu=15 de febreru de 2009 }}</ref> En [[Saint-Nazaire]], al oeste de Francia, lleguen les pieces fabricaes tantu en Bristol como en Hamburgu. La cola y el banduyu del avión, son ensamblados na ciudá española de [[Getafe]], d'onde son tresportaes per carretera —nel casu de les pieces más pesaes, tamién s'usa dacuando'l Airbus A300-600ST Beluga pal so tresporte— hasta Francia. Finalmente toles pieces fabricaes y ensambladas nos distintos países son llevaes per carretera o mar hasta la cadena de montaxe de Toulouse. Dempués del montaxe, l'avión pilotar hasta Hamburgu, onde s'amobla y pinta, siendo necesarios 3600 llitros de pintura pa cubrir les sos 3100 metros cuadraos.<ref>{{cita web |url = http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/07_04_11_A380_first_paint.html |títulu = Airbus starts painting first A380 for Singapore Airlines |autor = Airbus |editorial = Airbus.com |fecha = 11 d'abril de 2007 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080610030512/http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/07_04_11_A380_first_paint.html |fechaarchivu=10 de xunu de 2008 }}</ref> Tou este complexu procesu de fabricación provoca que solo un máximu de cuatro Airbus A380 puedan ser construyíos cada [[mes]].<ref name=TY/> === Problemes de producción y retrasos na entrega === [[Ficheru:A 380 Wirbelschleppentests 1.JPG|thumb|Airbus A380, siendo entá propiedá d'[[Airbus]].]] [[Ficheru:A380 im schnellen Vorbeiflug.jpg|thumb|Airbus A380 en plenu vuelu en [[mayu]] de [[2006]].]] Cuando s'empecipió la producción del A380, la compañía Airbus taba esmolecida polos múltiples retrasos sufiertos na construcción del avión, atribuyíos principalmente a los 500 km de cableaxe que contenía cada aeronave, lo que suponía una enorme complexidá téunica, yá que cada avión contenía 100 000 cables y 40 300 [[Conector llétricu|conectores]]. A esto había que sumar el concurrente diseñu y l'altu grau de personalización que cada [[Compañía aérea|compañía]] esixera, amás de los problemes na xestión de la configuración y el control de cambeos,<ref>{{cita web |url=http://www.lavanguardia.es/ciudadanos/noticias/20071015/53402106295/el xigante-airbus-380-llega-con-dos-anos-de-retrasu-a380-toulouse-a350-aerolineas-arxentines-nicolas.html |títulu=El xigante Airbus 380 llega con dos años de retrasu |autor=La Vanguardia editorial=La Vanguardia.es |fecha=15 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 }}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2006/07/18/207894/farnborough-first-news-the-race-to-rewire-the-airbus.html |títulu = Farnborough first news: The race to rewire the Airbus A380 |autor = Max Kingsley-Jones. Flight International |editorial = Flight Global.com |fecha = 18 de xunetu de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110109080407/http://www.flightglobal.com/articles/2006/07/18/207894/farnborough-first-news-the-race-to-rewire-the-airbus.html |fechaarchivu=9 de xineru de 2011 }}</ref> pos mientres les instalaciones alemanes y españoles d'Airbus usaben la versión 4 del [[programa informáticu]] [[CATIA]], los franceses ya ingleses pasaren a la versión 5.<ref name="WR">{{cita web |url=http://www.nytimes.com/2006/12/11/business/worldbusiness/11iht-airbus.3860198.html?_r=2&pagewanted=5 |títulu=The Airbus saga: Crossed wires and a multibillion-euru delay |autor=Nicola Clark |editorial=International Herald Tribune |fecha=11 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> Estos errores de fabricación provocaron problemes na configuración electrónica de los aviones, yá qu'en dellos casos usárase [[aluminiu]] en llugar de [[cobre]] conductor, lo qu'enzancaba les operaciones del [[software]].<ref>{{cita web |url=http://www.cadalyst.com/cad/product-design/what-grounded-airbus-a380-10903 |títulu=What Grounded the Airbus A380? |autor=Kenneth Wong |editorial=Cadalyst.com |fecha=6 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090826172720/http://www.cadalyst.com/cad/product-design/what-grounded-airbus-a380-10903 |fechaarchivu=2009-08-26 }}</ref> Airbus anunció'l primer retrasu en xunu de 2005, notificando a les compañíes aérees que la entrega retrasaríase seis meses.<ref name="WR"/> Esti fechu amenorgó'l númberu total d'entregues previstes pa finales de 2009 de cerca de 120 a menos de 100. El 13 de xunu de 2006 anuncióse un segundu retrasu, esta vegada de seis a siete meses. La primer entrega taba prevista pa finales de 2006, tando entamáu apurrir 9 aviones en 2007 y llegar a 70 entregues en 2009. Les constantes demorances y l'incumplimientu del calendariu llevaron a Airbus y a [[EADS]] a perder un 26&nbsp;% del so valor en bolsa.<ref>{{cita web |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9A01Y5DC1031F936A25755C0A9609C8B63 |títulu=Airbus Delay On Giant Jet Sends Shares Plummeting |autor=Nicola Clark |editorial=International Herald Tribune |fecha=15 de xunu de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma= inglés }}</ref> El 3 d'ochobre de 2006, el conseyeru delegáu d'Airbus, [[Christian Streiff]], anunció un tercer retrasu y una revisión del programa A380,<ref name=WR/> amás d'un retayu nos ingresos esperaos hasta 2010 de 4800 millones d'euros, debíu tanto a la reestructuración propia y a los retrasos como a les meyores nes previsiones de [[Boeing]].<ref>{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/andalucia/cita/marcada/incertidume/A380/elpepiespand/20061006elpand_19/Tes |títulu=Una cita marcada pola incertidume sobre l'A380 |autor=Axencies - Sevilla |editorial=El País.com |fecha=6 d'ochobre de 006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 }}</ref><ref name=WR/><ref>{{cita web |url=http://www.thetimes.co.uk/tto/business/industries/engineering/article2170403.ece |títulu=Airbus will lose €4.8bn because of A380 delays |autor=David Robertson |editorial=''The Times'' |fecha=4 d'ochobre de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> Munches compañíes aérees ante los retrasos, plantegaron amenorgase los sos pidíos, o bien sustituyir la compra d'A380 por aviones Boeing 747-8. Ante esta situación, Airbus dio prioridá a la [[Producción en cadena|producción]] de les versiones 800 (A380-800) y 800F (A380-800F) de les sos A380 frente a otros modelos de la compañía.<ref>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2006/05/16/206661/airbus-a380-freighter-delayed-as-emirates-switches-orders-to-passenger.html |títulu = Airbus A380 Freighter delayed as Emirates switches orders to passenger variant |autor = Flight International |editorial = Flight Global.com |fecha = 16 de mayu de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101115170107/http://www.flightglobal.com/articles/2006/05/16/206661/airbus-a380-freighter-delayed-as-emirates-switches-orders-to-passenger.html |fechaarchivu=15 de payares de 2010 }}</ref> Los trabayos na versión de carga del A380 fueron suspendíos,<ref name=AZ>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2006/12/04/210965/ilfc-to-defer-its-airbus-a380-order-until-at-least-2013-ditching-freighter-variants-for-passenger.html |títulu = ILFC to defer its Airbus A380 order until at least 2013, ditching freighter variants for passenger configuration |autor = Max Kingsley-Jones. Flight International |editorial = Flight Global.com |fecha = 4 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110520155958/http://www.flightglobal.com/articles/2006/12/04/210965/ilfc-to-defer-its-airbus-a380-order-until-at-least-2013-ditching-freighter-variants-for-passenger.html |fechaarchivu=20 de mayu de 2011 }}</ref> pero caltuvo la ufierta, anque ensin afitar una fecha pa la so puesta en serviciu.<ref name=AZ/> Pa la versión de pasaxeros revisar de nuevu— el calendariu, añadiendo amás compensaciones poles demorances a los 13 veceros, quien de la mesma, caltuvieron tolos pidíos orixinales, habiendo inclusive dalgunes qu'aumentaron el pidíu orixinal, como [[Emirates Airlines]],<ref>{{cita web |url = http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/07_05_07_Emirates_additional_A380s.html |títulu = Emirates Airlines reaffirms commitment to A380 and orders additional four |autor = Airbus |editorial = Airbus.com |fecha = 7 de mayu de 2007 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071223042521/http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/07_05_07_Emirates_additional_A380s.html |fechaarchivu=23 d'avientu de 2007 }}</ref> [[Singapore Airlines]],<ref>{{cita web |url = http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/06_12_20_Singapore_additional_A380s.html |títulu = Singapore Airlines boosts Airbus fleet with additional A380 orders |autor = Airbus |editorial = Airbus.com |fecha = 20 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071228102408/http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/06_12_20_Singapore_additional_A380s.html |fechaarchivu=28 d'avientu de 2007 }}</ref> [[Air France]]<ref>{{cita web |url=http://www.deagel.com/news/Air-France-to-Order-Two-Additional-A380s-and-18-A320s_n000002186.aspx |títulu=Air France to Order Two Additional A380s and 18 A320s |autor=Airbus |editorial=Deagel.com |fecha=18 de xunu de 2007 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> o [[Qantas]].<ref>{{cita web |url = http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/06_12_21_qantas_8_more_a380.html |títulu = Qantas signs firm order for eight additional A380s |autor = Airbus |editorial = Airbus.com |fecha = 21 d'avientu de 2006 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080420065300/http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/06_12_21_qantas_8_more_a380.html |fechaarchivu=20 d'abril de 2008 }}</ref> El primer A380, col rediseño nel sistema de cableaxe, foi apurríu n'abril de 2008 con una demoranza de tres meses. El 13 de mayu d'esi mesmu añu, Airbus anunció l'amenorgamientu de les entregues a 12 unidaes en 2008 y 21 en 2009.<ref>{{cita web |url = http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/08_05_13_A380_ramp_up_revisited.html |títulu = A380 production ramp-up revisited |autor = Airbus |editorial = Airbus.com |fecha = 13 de mayu de 2008 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080517010428/http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/08_05_13_A380_ramp_up_revisited.html |fechaarchivu=17 de mayu de 2008 }}</ref> Más tarde la cifra de 21 unidaes pa 2009 foi amenorgada a 14, de les que finalmente 10 unidaes fueron apurríes.<ref>{{cita web |url=http://www.businessweek.com/globalbiz/content/dec2009/gb20091230_002813.htm |títulu=Airbus prediz un retayu nel númberu d'entregues en 2009 |autor=Andrea Rothman |editorial=businessweek.com |fecha=30 d'avientu de 2009 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> === Entrada en serviciu === El primer avión apurrióse'l 15 d'ochobre de 2007 a [[Singapore Airlines]], compañía cola qu'entró en serviciu'l 25 d'ochobre d'esi mesmu añu, nun vuelu inaugural ente [[Singapur]] y [[Sydney]]. Los pasaxeros mercaron los billetes nuna puya benéfica, rondando'l preciu de cada pasaxe ente 560 y 100 380 dólares.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7061164.stm |títulu=A380 superjumbo lands in Sydney |autor=BBC |editorial=BBC.co.uk |fecha=25 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=5 de xineru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> Dos meses dempués el conseyeru delegáu de Singapore Airlines, [[Choong Seng]], dixo que los resultaos llograes col A380 yeren los meyores tocantes a gastu y rentabilidá de tola so flota. [[Emirates Airlines]] foi la segunda aereollinia en recibir l'A380, el 28 de xunetu de [[2008]], y realizó el so vuelu inaugural ente [[Dubái]] y [[Nueva York]] el 1 d'agostu del mesmu añu.<ref name=HK>{{cita web |url=http://www.gadling.com/2008/08/03/emirates-a380-arrives-in-new-york/ |títulu=Emirates A380 arrives in New York |autor=Grant Martin |editorial=gadling.com |fecha=3 d'agostu de 2008 |fechaaccesu=5 de xineru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> [[Qantas]] foi la siguiente aereollinia en recibir l'aparatu'l 19 de setiembre de 2008, poniéndolo oficialmente en serviciu con un vuelu inaugural ente [[Melbourne]] y [[Los Angeles]] el 20 d'ochobre de 2008.<ref>{{cita web |url=http://www.theage.com.au/articles/2008/10/21/1224351190665.html |títulu=Qantas A380 arrives in LA after maiden flight |autor=[[Agence France-Presse|AFP]] |editorial=The Age.com.au |fecha=21 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=5 de xineru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> A finales de 2008 yá volaren nel A380 890 000 viaxeros nun total de 2200 vuelos a lo llargo de 21 000 hores. En febreru de [[2009]], l'A380 de Singapore Airlines tresportó al pasaxeru «un millón». [[Air France]] recibió la so primer aeronave'l 30 d'ochobre de 2009, nel [[Aeropuertu Charles de Gaulle|aeropuertu francés Charles de Gaulle]];<ref>{{cita web |url=http://news.ph.msn.com/business/article.aspx?cp-documentid=3678311 |títulu=Air France set to get Europe's first A380 superjumbo |autor=[[Agence France-Presse|AFP]] |editorial=MSN news |fecha=30 d'ochobre de 2009 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110714130008/http://news.ph.msn.com/business/article.aspx?cp-documentid=3678311 |fechaarchivu=2011-07-14 }}</ref> [[Lufthansa]] recibir el 19 de mayu de 2010. En xunetu de 2010, los A380 en serviciu tresportaren yá a seis millones de veceros en 17&nbsp;000 vuelos a 20 destinos internacionales. En xunu de 2011, solo los A380 d'[[Air France]] yá tresportaren a un millón de viaxeros.<ref>{{cita web |url=http://www.aerotendencias.com/industria-aeronautica/3465-air-france-yá-tresportó--un-millon-de-persones-en-los-a380 |títulu=Tresporte de pasaxeros |autor=aerotendencias.com |editorial= |fecha=2008 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2011 }}</ref> === Operación n'aeropuertos === [[Ficheru:2010-05-27 A380 LH D-AIMA 03.jpg|thumb|L'A380 atopó nos sos entamos serios problemes y torgues a la d'operar en determinaos aeropuertos internacionales por cuenta de les sos insólites dimensiones.|234x234px]] [[Ficheru:15-07-11-Flughafen-Paris-CDG-RalfR-N3S 8864.jpg|thumb|A380 en París Charles de Gaulle|232x232px]] El Airbus A380 ta englobado na denomada lletra de clave&nbsp;F d'[[OACI]], con un valumbu entendíu ente los 65 y los 80&nbsp;metros (esclusive) y un anchor esterior ente ruedes del tren d'aterrizaxe principal dende los 14 hasta los 16&nbsp;metros (esclusive);<ref>{{cita publicación |nome=OACI |añu=setiembre de 2010|publicación=Anexu 14: aeródromos }}</ref> y na categoría&nbsp;DG —Design Group— estauxunidense, la de mayor tamañu de cuantes aeronaves operen nesi país. Precisamente n'[[Estaos Xuníos]] ye onde l'A380 atopó un mayor númberu de torgues a la de poder realizar les sos operaciones,<ref name=GN>{{cita web |url=http://vuelosinternacionales.blogspot.com/2008/04/los aeropuertos-y-el-a380.html|títulu=L'A380 y los aeropuertos|añu=2008 |fechaaccesu=1 d'agostu de 2016}}</ref> anque n'otros países, como [[Gran Bretaña]], tamién sufrió severos problemes.<ref name=GN/> La [[Federal Aviation Administration]] (FAA) solo autorizó en principiu los aterrizaxes y despegues del A380 en pistes de 60&nbsp;metros d'anchu, cuando la gran mayoría de les pistes n'aeropuertos d'Estaos Xuníos tien un anchu de 45,<ref name=BR>{{cita web|autor=Scribd|url=https://es.scribd.com/doc/3837109/a380-Airport-Planning|títulu=Especificaciones pa operar l'A380 n'aeropuertos internacionales (documentu oficial)|añu=2003|fechaaccesu=27 de xunu de 2011|idioma=inglés|obra=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160310183353/https://es.scribd.com/doc/3837109/a380-Airport-Planning|fechaarchivu=2016-03-10}}</ref> aptes pa recibir al [[Boeing 747]]. Tocantes a les [[Pista de carreto|pistes de rodadura]] o carreto —taxiways—, los aviones de la clase DG VI han de faelo per pistes de 30,5&nbsp;metros d'anchor, pero Airbus comunicó que forniría a los sos aviones con una cámara pa la rodadura (TCS) que dexaría ayudar a la tripulación nesta fase y amenorgar a 22,9&nbsp;metros l'anchor de pista necesaria.<ref name=BR/> Tocantes a la velocidá de carreto, l'avión nun puede devasar los 24&nbsp;km/h per hora unes 15 milles per hora—.<ref name=BR/> Otramiente, la FAA propunxo que cuando un A380 tea rodando nuna pista paralela a otra pista, esta se zarru mientres dure'l so pasu. Esto causara grandes problemes a la de xestionar el yá sobrecongestionado espaciu aereu d'Estaos Xuníos. De manera similar, cuando un A380 [[despegue]] o [[Aterrizaxe|aterrice]], nun podría haber nengún otru avión realizando'l so rodadura nuna pista axacente.<ref name=BR/> A lo último, en condiciones de baxa visibilidá, mientres l'aterrizaxe y despegue del avión, nun podría haber otru avión a menos de 915&nbsp;metros (3000&nbsp;pies) de la cabecera de pista y en condiciones de Categoría II y III, a 1220&nbsp;m —4000&nbsp;pies—.<ref name=BR/> Sicasí, la FAA y la [[Axencia Europea de Seguridá Aérea|EASA]] autorizaron en xunetu de 2007 a que'l Airbus A380 operara en pistes de 45 metros d'anchu ensin restricciones.<ref>{{cita web |títulu=Operational Evaluation Board Report: Airbus A380-800. Report of the FCL/OPS Subgroup|url = http://www.easa.europa.eu/certification/flight-standards/doc/oeb-final-report/airbus/Airbus-A380-FCL-OPS-OEB-Report-Rev_1-20110718.pdf|sitiuweb = www.webcitation.org |fechaaccesu=22 d'avientu de 2015|fecha = 18 de xunetu de 2011|idioma = inglés|editorial = Axencia Europea de Seguridá Aérea (archiváu en WebCite) |urlarchivu=https://www.webcitation.org/6BsXIH8j5?url=http://www.easa.europa.eu/certification/flight-standards/doc/oeb-final-report/airbus/Airbus-A380-FCL-OPS-OEB-Report-Rev_1-20110718.pdf |fechaarchivu=2 de payares de 2012}}</ref> N'España, [[Aena]] tien definíos unos sobres de estacionamiento, n'inglés conocíos como Aircraft Safety Area (ASA), según les dimensiones de les aeronaves. Hasta la llegada del A380, la mayor posición de estacionamiento yera'l Tipu&nbsp;I, pensada pal Airbus&nbsp;A340 y pal Boeing&nbsp;747; sicasí, pal A380 creóse'l Tipu&nbsp;0, con una fondura similar a la de Tipu&nbsp;I, pero de mayor anchor. == Diseñu == === Cabina de mandu === [[Ficheru:Airbus A380 cockpit.jpg|thumb|left|[[Cabina de mandu]] d'un A380.]] [[Airbus]] utilizó nel A380 carauterístiques de manexu, procedimientu y disposición de la [[cabina de vuelu|cabina]] similares a les d'otros [[aviones]] de la compañía p'amenorgar costos de formación de la [[tripulación]]; d'acordies, la cabina ye similar a la d'otros aviones d'Airbus, anque a esta incorporáronse-y delles meyores. L'A380 cuenta con una avanzada [[cabina de cristal|cabina de ''cristal'']] y unos nuevos mandos de vuelu ''[[fly-by-wire]]'' con [[palanca de control llateral]].<ref name=GJ>{{cita web |url = http://a380.lufthansa.com/en/html/technik/piloten/index.php |títulu = Cockpit |autor = Lufthansa |editorial = lufthansa.com |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2009 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080612232128/http://a380.lufthansa.com/en/html/technik/piloten/index.php |fechaarchivu=12 de xunu de 2008 }}</ref> Dispón d'ocho [[pantalla de cristal líquidu|pantalles de cristal líquidu]] de 15 × 20 cm, físicamente idéntiques y permutables; estes entienden dos [[Pantalla principal de vuelo|pantalles de vuelu principal]], dos pantalles de navegación, una pantalla de parámetros de los motores, una pantalla del sistema y dos [[pantalla multifunción|pantalles multifunción]] (MFD). Les MFD son nueves nel A380 y apurren una interfaz de manexu senciellu col [[sistema de xestión de vuelu]] —reemplazando tres unidaes de visualización y control multifunción. Na cabina inclúyense [[Tecláu (informática)|teclaos]] [[Tecláu QWERTY|QWERTY]] y [[trackball]]s, pa interaccionar con un sistema de navegación de visualización [[Interfaz gráfica d'usuariu|gráfica]].<ref name="a380_flight_deck">{{cita web |url = http://www.airbus.com/en/aircraftfamilies/a380/flight_deck.html |títulu = A380 flight deck |autor = Airbus S.A.S |editorial = airbus.com |fechaaccesu=16 de setiembre de 2006 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060825173400/http://www.airbus.com/en/aircraftfamilies/a380/flight_deck.html |fechaarchivu=25 d'agostu de 2006 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.gillesvidal.com/blogpano/cockpit1.htm |títulu=Flash-based view of A380's cockpit |editorial=gillesvidal.com |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2009 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091103040246/http://www.gillesvidal.com/blogpano/cockpit1.htm |fechaarchivu=2009-11-03 }}</ref> Polo xeneral, la cabina ye más espaciosa que les sos homólogues del restu de los [[Avión de fuselaxe anchu|aviones de fuselaxe anchu]]<ref name=GJ/> {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal |títulu=| foto1 = Salon du Bourget 20090619 206.jpg | anchu1 = 200 | testu1 = Parte inferior de l'ala del A380. | semeya2 = A380 Winglet.jpg | anchu2 = 100 | testu2 = [[Aleta de punta alar]] d'un A380. }} === Ales === Les [[ala (aeronáutica)|ales]] compónense fundamentalmente de [[fibra de carbonu]] y [[aluminiu]]. Tienen un tamañu abondu pa poder desapegar con un máximu de 650 tonelaes, con cuenta de nun seya necesariu camudar el diseñu de les ales en futures versiones, como l'A380-900.<ref name=ASD>{{cita web |url=http://newtonlaspelotas.blogspot.com/2008/09/tou sobre-el-airbus-a380.html |títulu=Les ales del A380 |fechaaccesu=8 de xineru de 2011 }}</ref>Airbus calcula que'l tamañu de l'aeronave, sumáu a la [[teunoloxía]] emplegada na so construcción, va ufiertar un costu por operaciones muncho más amenorgáu que'l so competidor, el Boeing 747 y les sos variantes.<ref name=ASD/> L'A380 tamién emplega les mesmes [[aleta de punta alar|aletes de punta alar]] qu'empleguen los modelos [[A310]] y [[A320]] col fin d'evitar turbulencias y aumentar la eficiencia nel consumu de [[Querosenu|combustible]], según el rendimientu.<ref name=ASD/> Ye nes ales onde tien los sos depósitos de combustible, con una capacidá de 310.000 [[llitru|llitros]] de [[Combustible fósil|combustible]]. [[Ficheru:Paris Air Show 2017 Airbus A380plus winglet.jpg|miniaturadeimagen|Winglet del a380 plus]] Nel [[Paris Air Show|Paris Air Show 2017]] [[Airbus]] presentó'l nuevu [[a380 plus]] el cual ente otra de les sos carauterístiques incluyía un nuevu tipu de [[winglets]] denomináu "downlet" pola so forma escontra baxo el cual ameyora la eficiencia y amenorgamientu nel consumu de combustible envaloráu nun 4%. Estos winglets son bien similares a los utilizaos nel Boeing b[[737MAX]]. Esto sumáu a una llista de cambeos presentaos por airbus completen el modelos a380 plus, que impactó yá que s'esperaba una version neo (New Engine Option). Les ales fueron modificaes con meyores aerodinámiques les cualos ayuden al amenorgamientu del consumu de combustible'l cual airbus anuncia. Tamién foi incluyíu un tanque auxiliar de combustible pa dexar que'l pesu de despegue aumente en 3 tonelaes (578) y que'l númberu máximu de pasaxeros aumente en 80 persones, tou esto ensin variar el rangu del que dispón anguaño. {{clear|left}} === Motores === {|{{tablaguapa}} align="right" style="text-align:center" !Versiones A380 !Motores utilizaos |- |A380-841 |[[Trent 900|Trent 970]] |- |A380-842 |Trent 972 |- |rowspan="2"|A380-843F |Trent 977 |- |Trent 980 |- |A380-861 |[[GP7000|GP7270]] |- |A380-863F |GP7277 |} {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal |títulu=| foto1 = A380-trent900.JPG | anchu1 = 177 | testu1 = Vista d'un motor [[Trent 900]] na ala d'un A380. | semeya2 = GP2700 FWWDD.jpg | anchu2 = 200 | testu2 = Dos [[GP7000|GP7270]] montaos nun A380. }} L'A380 ta forníu con cuatro [[turbofán|motores turbofán]] nes sos respeutives góndoles subalares, pero solu dos d'ellos tán provistos d'[[inversores d'emburrie]].<ref name="thustrevs1">{{cita web |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m0UBT/is_2005_May_2/ai_n13829246?tag=content;col1 |títulu = More on A380 Special Conditions |autor = Air Safety Week |editorial = bnet |fecha = 2 de xunu de 2005 |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://archive.today/20120708093505/http://findarticles.com/p/articles/mi_m0UBT/is_2005_May_2/ai_n13829246/?tag=content;col1 |fechaarchivu=8 de xunetu de 2012 }}</ref> El veceru tien la posibilidá d'escoyer ente dos tipos de motores: el [[Rolls-Royce Trent 900]] que monten les versiones A380-841, -842 y -843F; o'l [[Engine Alliance GP7000]] que monten les versiones A380-861 y -863F. Con un [[emburrie]] d'ente 310 y 360 [[kN]] (70&nbsp;000-80&nbsp;000&nbsp;[[lbf]]) cada unu, son los motores más eficientes desenvueltos pa un avión cuatrimotor. El [[diámetru]] de los motores ye de 2,95 metros, y aspiren una [[tonelada]] y media d'aire per segundu. El Trent 900 ye un modelu deriváu del [[Rolls-Royce Trent 800|Trent 800]], y el [[Engine Alliance GP7000|GP7000]] tien los sos oríxenes nos [[General Electric GUE90]] y [[Pratt & Whitney PW4000]]. El nucleu del Trent 900 ye una versión esguilada del [[Rolls-Royce Trent 500|Trent 500]], pero incorpora la teunoloxía de ventilador con aspes en flecha del Trent 8104 (modelu ensin desenvolver).<ref name="rolls">{{cita web |url = http://www.rolls-royce.com/civil_aerospace/products/airlines/trent900/default.jsp |títulu = Trent 900 engine |autor = Rolls-Royce |editorial = rolls-royce.com |fechaaccesu=16 de setiembre de 2006 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060907203122/http://www.rolls-royce.com/civil_aerospace/products/airlines/trent900/default.jsp |fechaarchivu=7 de setiembre de 2006 }}</ref> El GP7200 tien un nucleu deriváu de la GUE90 y el ventilador y la [[Turbomáquina|turbomaquinaria]] de baxa presión del PW4090.<ref name="engine_alliance">{{cita web |url = http://www.enginealliance.com/gpfeat.html |títulu = GP7200 engine features |autor = Engine Alliance |editorial = enginealliance.com |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101207023814/http://www.enginealliance.com/gpfeat.html |fechaarchivu=7 d'avientu de 2010 }}</ref> Los motores producíos por Engine Alliance son fabricaos en [[Middletown (Connecticut)|Middletown]], nel estáu de [[Connecticut]], [[Estaos Xuníos]]; hasta agora son [[Air France]], [[Emirates Airlines]], [[FedEx]], [[ILFC]] y [[Korean Air]] les compañíes qu'escoyeron el GP7200 en llugar del británicu Trent 900. L'amenorgamientu del ruiu foi un importante requisitu nel diseñu del A380, y afectó enforma al desarrollu de los motores.<ref>{{cita web |url=http://avion.microsiervos.com/industria/ye-airbus-a380-demasiáu-silenciosu.html |títulu=Ruiu nos motores |autor=lainformación |editorial=lainformación.com |fechaaccesu=28 d'avientu de 2011 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.airbus.com/en/aircraftfamilies/a380/index2.html |títulu=A380 Family |autor=Airbus |editorial=airbus.com |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> Dambos tipos de motores dexen que l'avión llogre les llendes de ruiu QC/2 en [[despegue]] y QC/0.5 en [[aterrizaxe]] en base al [[sistema Quota Count]] establecíu pol [[Aeropuertu de Londres-Heathrow|Aeropuertu Heathrow]] de [[Londres]],<ref>{{cita web |url = http://www.dft.gov.uk/pgr/aviation/environmentalissues/coll_nightnoisequotasatheathrowg/nightnoisequotasprintversion |títulu = Review of the Quota Count (QC) System used for Administering the Night Noise Quotaa at Heathrow, Gatwick and Stansted Airports |autor = National Air Traffic Services |editorial = dft.gov.uk |fecha = Febreru de 2003 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070717034806/http://www.dft.gov.uk/pgr/aviation/environmentalissues/coll_nightnoisequotasatheathrowg/nightnoisequotasprintversion |fechaarchivu=17 de xunetu de 2007 |fechaaccesu=15 de setiembre de 2009 |formatu = PDF }}</ref> unu de los principales destinos del Airbus A380.<ref name="norris_wagner_book">{{cita Harvard|Norris|Wagner|2005}}</ref> Unu de los retos del A380 foi demostrar la viabilidá del usu de [[combustible sintéticu]] combináu nos aviones comerciales. El 1 de febreru de [[2008]] realizó un vuelu de prueba de tres hores ente [[Gran Bretaña]] y [[Francia]] utilizando como combustible n'unu de los sos cuatro motores un amiestu de querosenu estándar d'aviación nun 60&nbsp;% y un 40&nbsp;% d'un deriváu del [[gas natural]] denomináu [[GTL]].<ref name="flight global">{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2008/02/01/221245/pictures-airbus-conducts-a380-alternative-fuel-demonstration-flight.html |títulu = Airbus conducts A380 alternative-fuel demonstration flight |autor = Graham Dunn, Flight International |editorial = flightglobal.com |fecha = 1 de febreru de 2008 |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091008023015/http://www.flightglobal.com/articles/2008/02/01/221245/pictures-airbus-conducts-a380-alternative-fuel-demonstration-flight.html |fechaarchivu=8 d'ochobre de 2009 }}</ref> El motor nun precisó nengún cambéu pa poder usar el GTL. [[Sebastien Remy]], xefe del programa de combustible alternativu d'Airbus, dixo qu'esti ''nuevu'' combustible nun ye más llimpiu tocantes a emisiones de [[dióxidu de carbonu]] que los combustibles normales pero tien beneficios na calidá del aire porque nun contién [[azufre]].<ref>{{cita web |url=http://www.reuters.com/article/idUSL0120071420080202?rpc=64 |títulu=A380 makes test flight on alternative fuel |autor=Dan Lalor |editorial=reuters.com |fecha=1 de febreru de 2008 |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> === Materiales especiales === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal |títulu=| foto1 = Airbus A380 Fahrwerk.jpg | anchu1 = 220 | testu1 = [[Tren d'aterrizaxe]] principal del A380. | semeya2 = A380-Undercarriage.JPG | anchu2 = 110 | testu2 = Tren delanteru. }} [[Ficheru:A380 ILA 2008 Ueberflug.jpg|thumb|left|Vista inferior d'un A380.]] Ente que la mayoría del fuselaxe ye d'aluminiu, los [[material compuesto|materiales compuestos]] representen más del 20% de tola [[estructura d'aeronave|estructura]] del A380.<ref>{{cita web |url=http://www.newscientist.com/article/dn7552-aviation--the-shape-of-wings-to-come.html?full=true |títulu=Aviation – The shape of wings to come |autor=Paul Marks |editorial=New scientist |fecha=29 de xunu de 2005 |fechaaccesu=8 de xineru de 2011 |idioma=inglés |cita=''More than 20% of the A380 is made of lightweight-but-strong composite materials, mainly carbon-fibre-reinforced plastic'' }}</ref> Los [[plásticu|plásticos]] reforzaos con [[fibra de carbonu]], [[Plásticu reforzao con vidrio|fibra de vidriu]] o [[fibra de cuarzu]] son llargamente utilizaos nes [[ala (aeronáutica)|ales]], el [[tren d'aterrizaxe]], la seición trasera del [[fuselaxe]], les superficies de la [[cola (avión)|cola]] y nes puertes.<ref>{{cita web |url=http://www.reinforcedplastics.com/view/1110/rapid-growth-forecast-for-carbon-fibre-market/ |títulu=Rapid growth forecast for carbon fibre market |autor=Tony Roberts |editorial=Reinforced Plastics |fecha=1 de febreru de 2007 |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100831063503/http://www.reinforcedplastics.com/view/1110/rapid-growth-forecast-for-carbon-fibre-market/ |fechaarchivu=2010-08-31 }}</ref> L'A380 ye'l primer avión de llinia comercial en tener un [[caxón d'ala]] central fechu de plásticu reforzao con fibra de carbonu. Y tamién el primeru en tener una seición tresversal de l'ala continua, qu'optimiza la eficiencia aerodinámica, una y bones les ales d'otros aviones comerciales tán estremaes en seiciones a lo llargo del so valumbu. Nos [[cantu d'ataque|borde d'ataque]] de los ''[[slats]]'' utiliza compuestos [[Termoplásticu|termoplásticos]].<ref>{{cita web |url=http://www.compositesworld.com/articles/thermoplastic-composites-gain-leading-edge-on-the-a380.aspx |títulu=Thermoplastic composites gain leading edge on the A380 |editorial=Composites World |fecha=3 de xineru de 2006 |fechaaccesu=8 de xineru de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090717221713/http://www.compositesworld.com/articles/thermoplastic-composites-gain-leading-edge-on-the-a380.aspx |fechaarchivu=2009-07-17 }}</ref> Unu de los nuevos materiales qu'incorpora ye'l [[vidriu reforzáu]] o GLARE, que ye utilizáu na parte cimera del [[fuselaxe]] y nos cantos d'ataque de los [[Superficies estabilizadores|estabilizadores]]. Esti [[laminado]] de [[Plásticu reforzao con vidrio|fibra de vidriu]] y [[aluminiu]] ye más llixeru y tien una mayor resistencia a la [[escomiu]] y a los impautos que les [[aleación|aleaciones]] d'aluminiu convencional usaes en [[aviación]].<ref>{{cita web |url=http://www.seattlepi.com/business/182471_airbusproblem17.html |títulu=Airbus' 'big baby' is too big |autor=Andrea Rothman |editorial=Seattle PI |fecha=17 de xunetu de 2004 |fechaaccesu=8 de xineru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> A diferencia de los primeros materiales compuestos, estos pueden ser reparaos usando téuniques d'arreglu d'aluminiu convencional.<ref name="tech">{{cita web |url=http://www.aerospace-technology.com/projects/a380/ |títulu=Airbus A380 Superjumbo |editorial=Aerospace-Technology.com |fechaaccesu=8 de xineru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> Tamién incorpora nueves aleaciones d'aluminiu [[soldadura|soldables]] que dexen l'usu xeneralizáu de téuniques de fabricación por [[soldadura per rayu láser]] —esaniciando les fileres de [[remache]]s y dando por resultancia una estructura más llixera pero más fuerte y resistente.<ref>{{cita web |url = http://www.fraunhofer.de/archiv/magazin04-08/fhg/Images/mag3-2004-52_tcm5-10538.pdf |títulu = Laser Beam Welding |autor = Isolde Rötzer |editorial = [[Fraunhofer-Gesellschaft]] |fecha = 2005 |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |formatu = PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060223050545/http://www.fraunhofer.de/fhg/Images/magacín1-2005-36f_tcm6-14041.pdf |fechaarchivu=23 de febreru de 2006 }}</ref> === Disposición de los pasaxeros nel avión === [[Ficheru:Airbus A380 seatmap.svg|thumb|upright|Configuración de tres clases que totalizan un total de 519 asientos.]] Ente les nueves carauterístiques de l'aeronave destaca'l mayor área de la cabina, con un 50&nbsp;% más d'espaciu que'l 747-400; amás l'A380 produz un 50&nbsp;% menos de ruiu que l'avión de Boeing y dispón d'un interior con compartimientos de carga más grandes que los sos antecesores, mayores ventanes y 60&nbsp;cm más d'altor.<ref>{{cita web |url=http://www.globalaircraft.org/planes/airbus_a380.pl |títulu=Global Aircraft (A380) |añu=2009 |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma=inglés }}</ref><ref>{{cita web |url = http://events.airbus.com/a380/seeing/learnandplay/figures1.asp |títulu = Fascinating figures about the A380 |añu = 2008 |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma = inglés |obra = Airbus |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110707095923/http://events.airbus.com/a380/seeing/learnandplay/figures1.asp |fechaarchivu=7 de xunetu de 2011 }}</ref> [[Ficheru:Emirates Airbus A380-861 biz class Iwelumo.jpg|thumb|left|Interior d'un A380 propiedá d'[[Emirates Airlines]] en primer clase (business).]] [[Ficheru:Emirates A 380 Interior economy.jpg|thumb|left|A380 de la compañía [[Emirates Airlines]], clase turista.]] L'amplia cabina del A380 dexa que los asientos en clase turista puedan llegar hasta los 48 cm d'anchu,<ref>{{cita web |url=http://www.portalplanetasedna.com.ar/airbus380.htm |títulu=Airbus A380: l'avión de pasaxeros más grande del mundu. Interior. |añu=2007 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2011 |obra= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140806034535/http://www.portalplanetasedna.com.ar/airbus380.htm |fechaarchivu=2014-08-06 }}</ref> 4 cm más que'l so competidor, el [[Boeing 747-400]]<ref>{{cita web |url = http://www.fodors.com/news/story_2432.html |títulu = Onboard the Airbus A380 |añu = 2007 |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma = inglés |obra = Fodors |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110623194008/http://www.fodors.com/news/story_2432.html |fechaarchivu=23 de xunu de 2011 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/747family/pf/pf_cross_section.html |títulu=Interior del Boeing 747 |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma=inglés |obra=Boeing }}</ref> L'interior del A380 puede configurase d'once maneres distintos qu'Airbus personaliza según les esixencies del comprador; la so capacidá máxima certificada ye de 853 pasaxeros nuna hipotética configuración con una sola clase, la turista.<ref>{{cita web |autor = Kieran Daly |url = http://www.flightglobal.com/articles/2006/04/06/205793/airbus-a380-evacuation-trial-full-report-everyone-off-in.html |títulu = Airbus A380 evacuation trial full report: everyone off in time |añu = 2006 |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma = inglés |obra = Flight International |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091020131958/http://www.flightglobal.com/articles/2006/04/06/205793/airbus-a380-evacuation-trial-full-report-everyone-off-in.html |fechaarchivu=20 d'ochobre de 2009 }}</ref> Una configuración típica de tres clases puede agospiar a 525 pasaxeros, que se parten de la siguiente manera: 10 persones en clase de negocios o ''business'', 76 en primer clase y 439 pasaxeros en clase turista.<ref>{{cita web |autor = Martín, Mike |url = http://www.flightglobal.com/articles/2007/06/18/214759/honey-i-shrunk-the-a380.html |títulu = Honey, I shrunk the A380! |añu = 2007 |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma = inglés |obra = Flight International |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100928101437/http://www.flightglobal.com/articles/2007/06/18/214759/honey-i-shrunk-the-a380.html |fechaarchivu=28 de setiembre de 2010 }}</ref> Dependiendo de la configuración aplicada, l'A380 puede agospiar ente 407 pasaxeros (como ye'l casu de los aviones de [[Korean Air]]).<ref name=RFV>{{cita web |url=http://www.ausbt.com.au/korean-air-reveals-world-s-first-all-business-class-upper-deck-a380 |títulu=Korean Air reveals world's first all-business class upper deck A380 |añu=2010 |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma=inglés |obra=Australian Business Traveller }}</ref> y 840 pasaxeros (casu de la configuración escoyida por [[Air Austral]]).<ref>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2009/01/15/321144/air-austral-to-take-840-seat-a380s-in-2014.html |títulu = Air Austral to take 840-seat A380s in 2014 |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |idioma = inglés |obra = FightGlobal |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090228211552/http://www.flightglobal.com/articles/2009/01/15/321144/air-austral-to-take-840-seat-a380s-in-2014.html |fechaarchivu=28 de febreru de 2009 }}</ref> L'A380 cuenta con dos pisos, xuníos por dos escaleres, una na [[popa]] y otra na [[proa]]. L'anchu de les [[Cabina presurizada|cabines]] dexa afaer a dos pasaxeros nos llaterales de cada llau, amás de dexar múltiples configuraciones nos mesmos asientos. Dellos operadores que tienen los sos aviones cola configuración de tres clases desenvolvieron servicios especiales a bordu, como cabines privaes, cames salientes y reclinables o salones. La publicidá inicial d'Airbus fixo un gran fincapié na comodidá y l'espaciu del que gociaría l'A380, con instalaciones adicionales como zones de descansu, chigres o tiendes.<ref>{{cita web |url = http://www.airbus.com/cabin-showroom/preview/index.jsp?article=0 |títulu=Cabina del A380 |añu = 2007 |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma = inglés |obra = Airbus |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111124085732/http://www.airbus.com/cabin-showroom/preview/index.jsp?article=0 |fechaarchivu=24 de payares de 2011 }}</ref> [[Air France]] instaló n'unu de los sos A380, una galería d'arte electrónico pa los pasaxeros de primer clase y business.<ref>{{cita web |url=http://www.latimes.com/travel/la-tr-a380-pg,0,4538781.photogallery|títulu=Comparing airlines' Airbus A380s |añu=2009 |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma= inglés |obra=Los Angeles Times }}</ref> [[Singapore Airlines]] ufierta dolce ''suites'' n'unu de los sos A380, toes elles con cama de gran tamañu, [[escritoriu]] y [[armariu]] personal;<ref>{{cita web |url=http://www.embelezzia.com/viaxes/asi-son-les-suites-del-airbus-a-380 |títulu= "Suites" del A380 |añu= 2007 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2011 |obra= }}</ref> cuatro d'estes ''suites'' tienen parés que pueden quitar. [[Emirates Airlines]] tamién configuró dalgunos de los sos aviones con catorce ''suites'' privaes, forníes con ducha y ''spa''; los sos aviones tamién tán forníos con salones de xuntes, sofás y chigres na clase de negocios (business).<ref>{{cita web |url=http://www.asiatraveltips.com/news08/307-EmiratesAirbusA380.shtml |títulu= Showers, Bars, Lounge |añu=2008 |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> [[Korean Air]] o [[Qantas]] tienen previstu faer cambeos nos sos aviones A380.<ref name=RFV/> Cada avión ye personalizáu según les esixencies de cada aereollinia, lo que ralentiza significativamente la velocidá de producción y aumenta los costos; por casu n'unu de los A380 de Qantas hai seis bares d'[[autoserviciu]] (cuatro nel pisu inferior y dos nel superior) y una sala de xuntes (en primer clase y business).<ref>{{cita web |url=http://www.seatguru.com/airlines/Qantas_Airways/Qantas_Airways_Airbus_A380.php |títulu=SeatGuru Seat Map Qantas Airways Airbus A380-800 (388) |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> [[Virgin Atlantic Airways]] tien previstu instalar chigres, cames de gran tamañu, [[Casinu de xuegu|casinu]] ya inclusive un [[ximnasiu]] nel so A380.<ref>{{cita web |url=http://www.chinadaily.com.cn/english/doc/2005-01/18/content_410113.htm |títulu=Virgin eyes gyms, casino, double beds on A380 jet |añu=2005 |fechaaccesu=9 de xineru de 2011 |idioma=inglés |obra=China Daily }}</ref> === Aviónica === L'A380 emplega [[aviónica]] modular integrada (IMA), un tipu d'arquiteutura antes solu usada n'aviones militares avanzaos como los [[F-22 Raptor]], [[F-35 Lightning II]],<ref name="lessismore">{{cita web |url = http://www.aviationtoday.com/av/categories/commercial/8420.html |títulu = Integrated Modular Avionics: Less is More |autor = James W. Ramsey |editorial = Aviation Today |fecha = 1 de febreru de 2007 |fechaaccesu=12 de febreru de 2016 |idioma = inglés |cita = ''Some believe the IMA concept originated in the United States with the new F-22 and F-35 fighters and then migrated to the commercial jetliner arena. Others say the modular avionics concept, with less integration, has been used in business jets and regional airliners since the late 1980s or early 90s'' |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111124083249/http://www.aviationtoday.com/av/categories/commercial/8420.html |fechaarchivu=24 de payares de 2011 }}</ref> y [[Dassault Rafale]].<ref>{{cita web |url = http://www.dassault-aviation.com/fileadmin/user_upload/redacteur/presse/Backgrounders/RAFALE_EN.doc |títulu = Rafale |editorial = Dassault Aviation |fecha = 12 de xunu de 2005 |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |idioma = inglés |formatu = DOC |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110608173524/http://www.dassault-aviation.com/fileadmin/user_upload/redacteur/presse/Backgrounders/RAFALE_EN.doc |fechaarchivu=8 de xunu de 2011 }}</ref> L'equipu IMA foi diseñáu y desenvueltu conxuntamente por Airbus, [[Thales Group|Thales]] y [[Diehl Aerospace]] —el grupu Thales encargar de los sistemes principales—,<ref name=Thales_tech_onboard/> Esti equipu ye utilizáu per primer vegada nel A380, y supón una innovación teunolóxica na aviación comercial, con módulos d'ordenadores coneutaos en rede que soporten distintes aplicaciones.<ref name=Thales_tech_onboard>{{cita web |url = https://www.thalesgroup.com/sites/default/files/asset/document/Thales_A380_press_kit_30oct09_ENG.pdf |títulu = Thales technologies onboard the A380 |editorial = Thales Group |fecha = 30 d'ochobre de 2009 |fechaaccesu=12 de febreru de 2016 |idioma = inglés |cita = ''The A380 is the first aircraft ever to be fitted with the Integrated Modular Avionics (IMA) suite, a major technical evolution of global importance for airlines and operators. Designed by Airbus and co-developed with Thales and Diehl Aerospace, the IMA is a leap-ahead technological innovation, with all onboard computing modules networked and able to support different applications. The result is a substantial improvement in computing power, reliability, maintainability, volume, weight and scalability.'' |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160212150647/https://www.thalesgroup.com/sites/default/files/asset/document/Thales_A380_press_kit_30oct09_ENG.pdf |fechaarchivu=12 de febreru de 2016 }}</ref> === Sistemes === Per primer vegada na [[Historia de l'aviación|historia]] de l'aviación civil, l'alministración básica de tolos sistemes (hidráulicu, motores, llétricos...) son controlaos por un sistema de control de vuelu automatizado. Nel casu de los sistemes hidráulico y llétrico son independientes.<ref>{{cita web |url=http://www.emeraldgrouppublishing.com/aeat.htm|títulu=Aircraft Engineering and Aerospace Technology |añu=2001 |fechaaccesu=11 de xineru de 2011|idioma=inglés |obra=An International Journal (Emerald Group)}}</ref> Estos sistemes controlen delles partes de les ales ([[flaps]] y [[slats]]), los [[Alerón|alerones]] y el [[Timón (dispositivu)|timón]]. [[Ficheru:Rolls-Royce Trent 900 AEDC-d0404084 USAF.jpg|thumb|left|Un [[Rolls-Royce Trent 900|motor Trent 900]] en pruebes.]] [[Ficheru:A380 teststation fb06rs.jpg|thumb|right|Simulación d'un panel de pruebes de vuelu nel [[Salón Aeronáuticu de Farnborough]], en [[2006]].]] El sistema hidráulicu de 350 [[baria|baries]] ye una nueva versión del típicu sistema hidráulicu que s'atopa na mayoría d'[[Avión|aviones]], de 210 barias.<ref>{{cita web |autor=Henry, P.J|url=http://www.fpweb.com/200/Issue/Article/False/6497/Issue|títulu=L'A380|añu=2009 |fechaaccesu=11 de xineru de 2011|idioma=inglés|obra=Hydraulics & Pneumatics Magacín |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110711022032/http://www.fpweb.com/200/Issue/Article/False/6497/Issue |fechaarchivu=11 de xunetu de 2011}}</ref><ref>{{cita web |autor=Wiebusch, Bruce|url=http://www.designnews.com/article/65-High_pressure_low_weight.php |títulu=Sistemes básicos del A380|añu=2009 |fechaaccesu=11 de xineru de 2011|idioma=inglés|obra= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100714021856/http://www.designnews.com/article/65-High_pressure_low_weight.php |fechaarchivu=14 de xunetu de 2010}}</ref> Esti sistema yera usáu de normal n'aviones militares, pos esti tipu de sistema dexa amenorgar el tamañu de [[Tubería|tuberíes]] y otros componentes qu'amenorguen el pesu total. Les presión del sistema ye exercida por 8 bombes hidráuliques. Les tuberíes fáense de normal de [[titaniu]] y son parte esencial de la refrigeración del aire de l'aeronave y el sistema de regulación de la temperatura del motor. L'arquiteutura del sistema hidráulicu difier considerablemente de los sistemes estándar de la mayoría de los aviones. Esisten sistemes hidráulicos autónomos impulsaos llétricamente que sirven como reserva en casu de problemes nos sistemes principales, lo cual aforra pesu y costos de caltenimientu.<ref>{{cita web |url=http://www.emeraldgrouppublishing.com/aeat.htm|títulu=Aircraft Engineering and Aerospace Technology |añu=2001 |fechaaccesu=17 de febreru de 2016|idioma=inglés |obra=An International Journal (Emerald Group)}}</ref> L'A380 utiliza cuatro [[Xenerador llétricu|xeneradores llétricos]] de 150 [[kVA]]. L'A380 utiliza cables d'aluminiu en llugar de [[cobre]] pal amenorgamientu de pesu. El sistema llétricu ta totalmente informatizado y munchos interruptores fueron sustituyíos por dispositivos qu'ayuden a una rebaxa extra del pesu de l'[[aeronave]] y un meyor rendimientu y fiabilidá. L'A380 cuenta con un sistema de llume ''bulbless''. Empléguense [[LED|bombilles LED]] nel llume de la cabina, la zona de carga y otres árees del [[fuselaxe]]. Pal llume esterior utilícense bombilles blanques de gran potencia llumínica. ==== Sistemes d'aire acondicionáu ==== L'A380 d'Airbus cunta con dos aparatos d'[[aire acondicionáu]] (''PACK''), llamaos ''unidaes de xeneración d'aire'' (''UGA''). Cunten con un diseñu senciello y simplificao y el so rendimientu ye d'unos 450 [[kW]], algamando l'interior del avión un fluxu d'aire de 2,5 a 2,7 kg/s. L'aire ye reemplazáu cada trés minutos por aire frescu. ==== Sistemes de combustible ==== Esti sistema dedicar a l'alministración y el control del [[Querosenu|combustible]] en cada tanque del avión. Controla la tresferencia de querosenu y la so cantidá; ye capaz d'entamar de manera autónoma la distribución del combustible de tola aeronave, distribuyendo asina'l pesu nes ales según convenga. Los tanques de combustible tán acoplaos a la [[Superestructura (inxeniería)|superestructura]] del avión; los tanques atópase nes ales, menos el tanque d'emerxencia, alcontráu nos [[cola (avión)|planos de cola]]. Los tanques de ''tresferencia'' tienen l'oxetivu de distribuyir el combustible por aciu un bombéu que se realiza de manera automática a los tanques de ''alimentación''; estos tanques suministren el combustible necesariu a los [[Motor a reaición motores]] y tienen una capacidá de 1000 [[llitru|llitros]].<ref>{{cita web |url=http://newtonlaspelotas.blogspot.com/2008/09/tou sobre-el-airbus-a380.html |títulu=Sistemes de combustible |añu=2011 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2011 }}</ref><ref>{{cita web |autor=The Sidney Morning Herald|url=http://www.smh.com.au/travel/travel-news/fuelsystem-faults-raise-fears-of-a380-design-flaws-20090303-8ngr.html |títulu=Explicación de los sistemes de combustibles y fallos nel accidente del A380 de Qantas|añu=2010 |fechaaccesu=24 de xunu de 2011|idioma=inglés}}</ref> ==== Unidá d'enerxía auxiliar ==== [[Ficheru:A380 APU P1230093.jpg|thumb|APU asitiada a la fin de la [[cola (avión)|cola]] d'un A380.|197x197px]] L'A380 ta forníu con una [[unidá d'enerxía auxiliar]] (n'inglés «Auxiliary power unit», APU) fabricada poles [[Empresa privada|empreses]] [[Pratt & Whitney Canada]] y [[Hamilton Sundstrand]]; la primera encargar de la fabricación de la turbina, ente que Hamilton Sundstrand ye responsable de la fabricación del sistema llétricu.<ref>{{cita web |autor1=Rachel Layne |autor2=Susan Decker|url=http://www.bloomberg.com/news/2010-11-05/pratt-whitney-sues-to-block-rolls-royce-engines.html|títulu=Pratt & Whitney Sues to Block Rolls-Royce Engines |añu=2010 |fechaaccesu=24 de xunu de 2011|idioma=inglés |editorial=Bloomberg }}</ref> La APU alcontrar na parte trasera del fuselaxe; utilizar pa suministrar [[enerxía]] pa tolos sistemes (hidráulicu, llétricu, etc.) cuando los [[Motor de reaición motores]] principales tán apagaos. Esta unidá tien 1300&nbsp;[[kW]], lo que-y convierte nel sistema auxiliar aeronáuticu más potente, un 20&nbsp;% más potente de lo normal; coles mesmes ufierta 900&nbsp;kW d'[[Neumática|enerxía neumática]] y puede tener una potencia total de 1,3&nbsp;MW, suficiente pa poder alimentar tol sistema. L'avión y el mesmu sistema pueden ser coneutaos a sistemes estacionarios de los aeropuertos pa tresmisiones de potencia. == Variantes == === A380-700 === Col llanzamientu del Airbus A380, Airbus quixo centrase na [[espansión de llinia]] d'esti productu, dando llugar a numberoses variables, dalgunes inda en desarrollu. L'A380-700, enantes conocíu como A3XX-50R, ye una variante más pequeña que la versión ''estándar'' del modelu, l'A380-800. Tien 67,9 metros de llargu, daqué más corto que'l A380-800. Con un máximu de 481 pasaxeros y un algame máximu d'alredor de 16&nbsp;200 quilómetros asitiar poles sos carauterístiques ente l'A380-800 y el [[Boeing 747]].<ref>{{cita web |autor=Flightglobal|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/2002/2002%20-%201115.html?search=A380-700|títulu=Variante A380-700|añu=2004 |fechaaccesu=2 de mayu de 2012|idioma=inglés|obra= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130310224845/http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/2002/2002%20-%201115.html?search=A380-700 |fechaarchivu=10 de marzu de 2013}}</ref> Nenguna compañía aérea interesóse enagora n'adquirir el modelu ente otros por atopase nel mesmu segmentu de mercáu que'l 747 y tener unos costos estructurales muncho más elevaos qu'este.<ref>{{cita web |autor=Flightglobal|url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/2002/2002%20-%200706.html?search=A380-700 |títulu=Comparación del 747 col A380-700|añu=2011 |fechaaccesu=2 de mayu de 2012|idioma=inglés|obra= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130310224744/http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/2002/2002%20-%200706.html?search=A380-700 |fechaarchivu=10 de marzu de 2013}}</ref> === A380-800 (meyores) === [[Ficheru:Qantas_Airbus_A380-800_MEL_Nazarinia.jpg|miniaturadeimagen|Qantas Airbus A380-800 ]] Airbus tenía pensáu ufiertar un nuevu modelu d'una versión yá esistente, l'A380-800, y empezó a ufiertar un A380-&nbsp;800 de mayor capacidá dende 2013.<ref>{{cita publicación |apellíos1=Kaminski-Morrow|nome1=David|títulu=Airbus to offer higher-weight A380 from 2013|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/airbus-to-offer-higher-weight-a380-from-2013-368483/ |fechaaccesu=23 d'avientu de 2015|editorial=Fightgloba|fecha=20 de febreru de 2012}}</ref> Ente les meyores taba la opción d'aumentar el pesu máximu, apurriendo asina una mayor [[capacidá de carga]] y rendimientu. Esta versión nació col fin de competir cola última versión del [[Boeing 747]], el [[Boeing 747-8|747-8I]],<ref>{{cita web |url=http://www.boeing.com/news/releases/2005/q4/nr_051114h.html|títulu=Boeing llanza la nueva versión de la so 747|añu=2005 |fechaaccesu=7 de xineru de 2011|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110524140328/http://www.boeing.com/news/releases/2005/q4/nr_051114h.html |fechaarchivu=24 de mayu de 2011}}</ref> qu'amonta'l so pesu máximu nel despegue en 4 tonelaes, hasta les 573 t. Los aumentos na capacidá yeren posibles gracies a la eliminación y optimización de les cargues de vuelu.<ref>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2010/05/18/341926/airbus-poised-to-start-building-new-higher-weight-a380.html|títulu=Nueva variante del A380|añu=2010 |fechaaccesu=7 de xineru de 2011|idioma=inglés|obra=Fight Global |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110108175057/http://www.flightglobal.com/articles/2010/05/18/341926/airbus-poised-to-start-building-new-higher-weight-a380.html |fechaarchivu=8 de xineru de 2011}}</ref> [[British Airways]] y [[Emirates Airlines]] fueron los primeros veceros en solicitar el nuevu aparatu.<ref>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2009/05/14/326544/british-airways-and-emirates-will-be-first-for-new-longer-range.html|títulu=Pidíos pa les nueves versiones d'Airbus|añu=2010 |fechaaccesu=7 de xineru de 2011|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110812065435/http://www.flightglobal.com/articles/2009/05/14/326544/british-airways-and-emirates-will-be-first-for-new-longer-range.html |fechaarchivu=12 d'agostu de 2011}}</ref> [[Vietnam Airlines]] tamién amosó interés na compra d'esta nueva versión.<ref>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2010/06/25/343631/vietnam-airlines-remaneces-as-possible-customer-for-new-a380.html |títulu=Vietnam Airlines, posible nuevu veceru d'Airbus|añu=2010 |fechaaccesu=7 de xineru de 2011|idioma=inglés|obra=Flight Global |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100630101111/http://www.flightglobal.com/articles/2010/06/25/343631/vietnam-airlines-remaneces-as-possible-customer-for-new-a380.html |fechaarchivu=30 de xunu de 2010}}</ref> === A380-900 === [[Ficheru:20070503153920!Toulouse 7412m retusche.jpg|thumb|right|Instalaciones d'Airbus cerca del aeropuertu de [[Toulouse]]]] En payares de [[2007]] el xefe d'operaciones d'Airbus, [[John Leathy]], anunció los planes pal desarrollu d'una nueva versión del A380, l'A380-900, que va ser llixeramente más llarga (de 73 metros a 79,4 metros) que la so antecesora, y va convertise nel avión más llargu del mundu, percima del nuevu [[Boeing 747-8]]. Esta versión va tener una capacidá de 650 pasaxeros en configuración estándar y un máximu de 900 en versión económica. En mayu de [[2010]], [[Airbus]] anunció que la producción del A380-900 sería retardada hasta que la producción del A380-800 estabilizárase.<ref>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2010/05/20/342239/a380-900-and-freighter-both-on-back-burner-enders.html|autor1=David Kaminski-Morrow|títulu=A380-900 and freighter both on 'back-burner': Enders|añu=2010 |fechaaccesu=7 de xineru de 2011|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100524161647/http://www.flightglobal.com/articles/2010/05/20/342239/a380-900-and-freighter-both-on-back-burner-enders.html |fechaarchivu=24 de mayu de 2010}}</ref> Delles compañíes amosaron interés na adquisición d'esta nueva variante, como [[Emirates Airlines]], [[Virgin Atlantic]],<ref>{{cita publicación |títulu=Branson favors planned Airbus 900-seat A380|url=http://www.seattletimes.com/business/branson-favors-planned-airbus-900-seat-a380/ |fechaaccesu=17 de febreru de 2016|axencia=Bloomberg News|editorial=Seattle Times|fecha=19 de payares de 2007|idioma=inglés}}</ref> [[Cathay Pacific]],<ref>{{cita web |autor=Bill Rigby|url=http://www.reuters.com/article/idUSN3022007420071030?sp=true|títulu=Cathay Pacific to wait on next-generation planes |añu=2007|obra=Reuters }}</ref> [[Lufthansa]], [[Air France]] y [[Kingfisher Airlines]]. <ref>{{cita web |url=http://atwonline.com/news/other.html?issueDate=2%2F6%2F2009|títulu=Kingfisher espera la nueva versión A380-900 d'Airbus|añu=2009 |fechaaccesu=7 de xineru de 2011|idioma=inglés|obra=ATW Daily news |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110721101038/http://atwonline.com/news/other.html?issueDate=2%2F6%2F2009 |fechaarchivu=21 de xunetu de 2011}}</ref> El 11 d'avientu de 2014, nel foru añal Airbus Investor Day, el [[CEO]] d'Airbus pronunció un polémicu anunciu nel que dicía: «un día nós vamos llanzar l'A380neo y otru día un A380 ampliáu».<ref>{{cita publicación |apellíos1=Flynn|nome1=David|títulu=Emirates expects Airbus A380neo update mid-year|url=http://www.ausbt.com.au/airbus-confirms-a380neo-and-a380-stretch |fechaaccesu=23 d'avientu de 2015|editorial=Australia Business Traveller|fecha=6 de mayu de 2015}}</ref> Esti anunciu deber a la especulación desamarrada pol direutor financieru d'Airbus, Harald Wilhelm, quien achacara «la escasa demanda a que'l A380 taba adelantráu al so tiempu».<ref>{{cita publicación |apellíos1=Rothman|nome1=Andrea|títulu=Airbus Raises Prospect of Ditching A380 as Orders Vanish|url=http://www.bloomberg.com/news/articles/2014-12-10/airbus-at-crossroads-as-a380-jumbo-cares-spendorfade-conundrum |fechaaccesu=23 d'avientu de 2015|editorial=Bloomberg|fecha=10 d'avientu de 2014}}</ref> El 15 de xunu de 2015, John Leathy, direutor d'operaciones pa los veceros d'Airbus, indicó qu'Airbus taba revisando'l programa A380-900 de nuevu. El conceutu d'A380-900 que remana la compañía tendría 50 places más que'l A380-800, en llugar de les 100 places adicionales previstes nun principiu. L'estiramientu de la variante precisaría de nuevos motores, y según ''Flighglobal'' l'A380-900 aprovecharía meyor el diseñu alar del A380.<ref>{{cita publicación |apellíos1=Kaminski-Morrow|nome1=David|títulu=PARIS: Airbus in early talks over moderate A380 stretch|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/paris-airbus-in-early-talks-over-moderate-a380-stretch-413552/ |fechaaccesu=23 d'avientu de 2015|editorial=Fightglobal|fecha=15 de xunu de 2015}}</ref> ==== A380neo ==== El 19 de xunetu de 2015, el CEO d'Airbus, Fabrice Brégier, confirmó que la compañía va construyir una nueva versión del A380 con nueves y ameyoraes ales y motores.<ref>{{cita web|títulu=Airbus commits to new A380|url=http://www.thesundaytimes.co.uk/sto/business/article1582679.ece|sitiuweb=The Sunday Times|fechaaccesu=23 d'avientu de 2015|autor=John Arlidge|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170222095301/http://www.thesundaytimes.co.uk/sto/business/article1582679.ece|fechaarchivu=2017-02-22}}</ref> Les especulaciones sobre'l desarrollu d'una nueva variante, denomada «Airbus A380neo», tuviérense asocediendo dende diba meses,<ref>{{cita web |títulu=Airbus To Make A380neo Decision In 2015|url = http://aviationweek.com/airbus-a380/airbus-make-a380neo-decision-2015|sitiuweb = Aviation Week |fechaaccesu=23 d'avientu de 2015|autor = Jens Flottau|fecha = 16 de xunetu de 2014}}</ref> cuando la compañía consideraba poner fin a la producción del aparatu antes de 2018<ref>{{cita web |títulu=Airbus Raises Prospect of Ditching A380 as Orders Vanish|url = http://www.bloomberg.com/news/articles/2014-12-10/airbus-at-crossroads-as-a380-jumbo-cares-spendorfade-conundrum|sitiuweb = Bloomberg.com |fechaaccesu=23 d'avientu de 2015|autor = Andrea Rothman}}</ref> o desenvolver una nueva variante. Más tarde súpose que [[Airbus]] embaraxaba la posibilidá d'allargar la producción del A380 y desenvolver l'A380-900<ref>{{cita publicación |apellíos = Flottau|nome = Jens|títulu = Airbus Talking To Airlines About “Slight Stretch” Of A380|url = http://aviationweek.com/paris-air-show-2015/airbus-talking-airlines-about-slight-stretch-a380|fecha = 15 de xunu de 2015 |fechaaccesu=23 d'avientu de 2015|periódicu = Aviation Week|páxina = }}</ref> con una nueva versión del motor, esto ye, l'A380neo. La variante podría entrar en serviciu en 2020,<ref>{{cita publicación |apellíos = Han|nome = Phil|títulu = Airbus A380 cares uncertain future as airlines ask for changes|url = http://www.cnbc.com/2015/06/16/paris-air-show-airbus-a380-cares-uncertain-future.html|fecha = 16 de xunu de 2015 |fechaaccesu=23 d'avientu de 2015|periódicu = CNBC|páxina = }}</ref> ente que'l nuevu motor probablemente seya un [[Rolls-Royce]].<ref>{{cita publicación |apellíos = Norris|nome = Guy|títulu = Rolls-Royce And Airbus Near Accord Over A380neo|url = http://aviationweek.com/commercial-aviation/rolls-royce-and-airbus-near-accord-over-a380neo|fecha = 15 d'avientu de 2014 |fechaaccesu=23 d'avientu de 2015|periódicu = Aviation Week|páxina = }}</ref> === A380-800F (versión cargueru) === Airbus aceptó nun principiu los pidíos de la versión de carga. Esta versión ufiertaría la segunda capacidá útil más grande del mundu, solo superada pol [[Antonov An-225]].<ref>{{cita web |url=http://www.airbus.com/en/aircraftfamilies/a380/a380f/specifications |títulu=especificaciones de la versión de carga |añu=2010 |fechaaccesu=7 de xineru de 2011|idioma=inglés|obra=Airbus |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100219124016/http://www.airbus.com/en/aircraftfamilies/a380/a380f/specifications |fechaarchivu=19 de febreru de 2010}}</ref> Sicasí la producción foi suspendida, al igual que los pidíos; Airbus entá nun dio fecha pal entamu de la producción.<ref>{{cita web |url=http://business.highbeam.com/411058/article-1G1-145831136/a380-freighter-delayed-emirates-switches-orders |títulu=The Commercial Appeal (Memphis, TN) FedEx cancels Airbus order, goes with Boeing instead |fechaaccesu=27 de xineru de 2016 |idioma=inglés |obra=Flight International |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121011220303/http://business.highbeam.com/411058/article-1G1-145831136/a380-freighter-delayed-emirates-switches-orders |fechaarchivu=2012-10-11 }}</ref> === Otres variantes === Esisten otres versiones anguaño cancelaes o n'estudiu del A380. Ente les versiones entá n'estudiu destaca la versión A380-900S que la so configuración dexaría-y poder tresportar más de 1000 pasaxeros;<ref>{{cita web |autor=David Flynn|url=http://www.ausbt.com.au/supersizing-the-superjumbo-1-000-seat-airbus-a380-due-by-2020|títulu=Supersizing the superjumbo: 1,000 seat Airbus A380 due by 2020|añu=2012 |fechaaccesu=1 de mayu de 2012|idioma=alemán |obra=Australian business traveller }}</ref> esta versión podría entrar en producción alredor de 2020.<ref>{{cita web |autor=Laura Frommberg|url=http://www.aerotelegraph.com/langversion-grosser-a380-schon-2020-stretch-version |títulu=Versión A380-900 (Stretch-A380 schon 2020, in AeroTelegraph)|añu=2011 |fechaaccesu=1 de mayu de 2012|idioma=alemán |obra= }}</ref> Otres variantes como la -800C, la -800S o la -800R atopar nesti momentu atayaes o paralizaes ensin conocese les sos carauterístiques exactes. === A380 plus === [[Ficheru:Paris Air Show 2017 Airbus A380plus left side.jpg|miniaturadeimagen|a380 plus nel Paris Air Show 2017]] Nel [[Paris Air Show]] 2017 [[Airbus]] presentó una nueva variante del a380 denomada "[[a380 plus]]" la cual inclúi meyores como los nuevos tipos de winglets, un ameyoráu programa de caltenimientu, cambeos na cabina de pasaxeros lo que dexa afaer hasta 11 persones en clase económica y hasta 10 asientos en clase business, otru cambéu sería les escaleres tanto fronteres como les de la cola del avión llegando a poder adquirir espaciu pa 80 places más. Otra de les meyores ye l'aumentu del pesu máximu de despegue asscendiendo a 578 tonelaes (3 más que'l modelu actual) tou esto pa poder cargar el combustible necesariu pa tresportar a 80 pasaxeros más ensin camudar el rangu que tien o volar 550 km más ensin tener esos 80 pasaxeros adicionales. Toos estos cambeos xeneren un 13% menos de costu per asientu ufiertando unos grandes beneficios a les aereollinies. Inda nun hai fecha d'entrada en serviciu esclariada. == Pidíos y entregues == {{AP| Pidíos y entregues del Airbus A380}} [[Ficheru:Singapore Airlines Airbus A380 woah!.jpg|thumb|[[Singapore Airlines]] foi la primera [[Compañía aérea|compañía]] n'utilizar l'A380.]] Hasta'l momentu dieciocho veceros distintos encargaron l'A380, incluyendo'l pidíu particular del príncipe [[Arabia Saudita|saudín]] [[Al Waleed Bin Talal]] d'una versión [[VIP]].<ref>{{cita web |autor=James Snodgrass|url=http://edition.cnn.com/2007/TECH/07/06/luxury.a380/|títulu=Encargo d'un A380 por un VIP|añu=2009 |fechaaccesu=7 de xineru de 2011|idioma=inglés |obra=CNN }}</ref> El total de pidíos a 31 de marzu de 2016 xubía a 319 aeronaves.<ref name = AIRB/> El principal veceru ye l'aereollinia [[Emirates Airlines]], qu'encargó 100 [[aviones]] (cuasi'l 40&nbsp;% del total). La versión de carga recibió 27 pidíos, toos cancelaos en 2006 y 2007. En 2010, [[Airbus]] fixo 19 entregues; realizándose les mesmes nes instalaciones que la compañía tien en [[Hamburgu]] pa los veceros europeos o provenientes d'[[Oriente Mediu]], ente qu'a los veceros del restu del mundu faíse-yos entrega de los aparatos nes instalaciones de [[Toulouse]].<ref>{{cita web |url=http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/08_07_04_a380_delivery_centre_hamburg.html |títulu=Lugar d'entrega |añu=2008 |fechaaccesu=7 de xineru de 2011|idioma=inglés|obra=Airbus |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080822142413/http://www.airbus.com/en/presscentre/pressreleases/pressreleases_items/08_07_04_a380_delivery_centre_hamburg.html |fechaarchivu=22 d'agostu de 2008}}</ref> Nos cinco años siguientes, ente 2011 y 2015, apurriéronse un total de 135 aeronaves, sicasí mientres esi periodu apenes s'ordenar 85 nuevos A380. {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 300; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+ '''Pidíos y entregues realizaes''' |- style="color:#fff;font-weight:bold;background:#069;padding:0.3em;" ! !! !! 2001 !! 2002 !! 2003 !! 2004 !! 2005 !! 2006 !! 2007 !! 2008 !! 2009 !! 2010 !! 2011 !! 2012 !! 2013 !! 2014 !! 2015 !2016 !2017!!'''Total''' |- | rowspan="2" | Pidíos || A380-800 || 78 || 0 || 34 || 10 || 10 || 24 || 33 || 9 || 4 || 32<ref name="Emirates Airlines encarga 32 nuevos superjumbo">{{cita publicación | títulu=Emirates orders 32 Airbus A380 super jumbos | editorial=[[Emirates Airlines]] | fecha=2010 | url=http://www.emirates.com/au/english/about/news/news_detail.aspx?article=575643 |fechaaccesu=7 de xineru de 2011}}</ref> ||19<ref>{{cita publicación | títulu=Asiana encarga 6 A380 | editorial=Flight Global | fecha=6 de xineru de 2011 | url=http://www.flightglobal.com/news/articles/asiana-orders-six-a380s-351544/ |fechaaccesu=7 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120523163939/http://www.flightglobal.com/news/articles/asiana-orders-six-a380s-351544/ |fechaarchivu=23 de mayu de 2012 }}</ref> ||9 ||42||13|| 2 |0 |<nowiki>-2</nowiki> |'''317''' |- | align="right" | A380-800F || 7 || 10 || 0 || 0 || 10 || -17 || -10 || 0 || 0 || 0 || 0 || 0 || 0 || 0 || 0 |0 |0 |'''0''' |- | Entregues || A380-800 || 0 || 0 || 0 || 0 || 0 || 0 || 1 || 12 || 10 || 18 || 26 || 30 || 25 || 30 || 27 |28 |6 | '''213''' |} Datos al 30 de xunu de 2017.<ref>http://www.airbus.com/presscentre/corporate-information/orders-deliveries/</ref> '''Pidíos y entregues acumulaes'''<br /> <!--------------------------------------------------------------> <!-- GRAPH OF ORDERS, CUMULATIVE -------------------------------> <!--------------------------------------------------------------> <timeline> ImageSize = width:auto height:250 barincrement:47 PlotArea = left:50 bottom:15 top:10 right:18 AlignBars = justify DateFormat = yyyy Period = from:0 till:350 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:50 start:0 PlotData= color:skyblue width:47 align:center bar:2001 from:start till:85 text:85 bar:2002 from:start till:95 text:95 bar:2003 from:start till:129 text:129 bar:2004 from:start till:139 text:139 bar:2005 from:start till:159 text:159 bar:2006 from:start till:166 text:166 bar:2007 from:1 till:189 text:189 bar:2008 from:13 till:198 text:198 bar:2009 from:23 till:202 text:202 bar:2010 from:41 till:234 text:234 bar:2011 from:67 till:253 text:253 bar:2012 from:97 till:262 text:262 bar:2013 from:122 till:304 text:304 bar:2014 from:143 till:317 text:317 bar:2015 from:179 till:319 text:319 bar:2016 from:184 till:319 text:319 color:powderblue bar:2017 from:184 till:317 text:317 color:green bar:2007 from:start till:1 text:1 bar:2008 from:start till:13 text:13 bar:2009 from:start till:23 text:23 bar:2010 from:start till:41 text:41 bar:2011 from:start till:67 text:67 bar:2012 from:start till:97 text:97 bar:2013 from:start till:122 text:122 bar:2014 from:start till:152 text:152 bar:2015 from:start till:179 text:179 bar:2016 from:start till:207 text:207 bar:2017 from:start till:210 text:213 </timeline> === Potencial de ventes nos próximos años === [[Ficheru:Airbus A380 p1230284.jpg|thumb|Dos Airbus A380, unu en tierra y otru sobrevolando la pista de despegue.]] [[Ficheru:A380 zuerich.jpg|thumb|Un Airbus A380-800, propiedá de la compañía [[Singapore Airlines]], aterrizando nel aeropuertu de [[Zürich]].]] Dende los entamos nel desarrollu del A380, Airbus realizó hasta 53 estudios sobre'l posible nivel de ventes de l'aeronave. En [[2007]] envaloró que si persistía la conxestión que sufren munchos [[Aeropuertu Internacional|aeropuertos internacionales]] la posible demanda d'aviones de más de 400 asientos sería de 1300 aeronaves nos próximos 20 años, pudiéndose alzar inclusive a 1800. Sicasí, en 2006, los analistes industriales de Philip Lawrence, del Aerospace Research Centre de [[Bristol]] y Richard Aboulafia, de la consultora Teal Group de Fairfax, calcularon unes ventes de 880 y 400 unidaes, respeutivamente, pal añu 2025. [[Hans Peter Ring]], direutor financieru de EADS dixo en mayu de 2010 que'l plan de negociu del A380 basar na venta d'un mínimu de 750 unidaes. Por cuenta de los retrasos na producción del A380, Airbus nun pudo dexase en 2009 destinar tola inversión nel desarrollu del [[A350]], del cual espérase un volume de ventes de 2 a 4 vegaes mayor que'l del A380. El 11 d'avientu de 2014, dempués d'una medría de los pidíos menor de esperar, el direutor de finances de la compañía, Harald Wilhelm, suxirió que'l programa podría dase por termináu en 2018.<ref name=NDO>{{cita publicación |títulu=Airbus shares fall over A380 threat|url=http://www.bbc.com/news/business-30427116 |fechaaccesu=9 de xineru de 2016|editorial=BBC News|fecha=11 d'avientu de 2014}}</ref><ref name=ODM>{{cita publicación |apellíos1=Armitage|nome1=Jim|títulu=Fury at Airbus after it hints the super-jumbo may be mothballed|url=http://www.independent.co.uk/news/business/news/fury-at-airbus-after-it-hints-the-super-jumbo-may-be-mothballed-9919512.html |fechaaccesu=9 de xineru de 2016|editorial=The Independent|fecha=12 d'avientu de 2014}}</ref> La so declaración desamarró protestes ente los veceros y les aiciones d'Airbus sufrieron una cayida notable.<ref name=NDO/><ref name=ODM/> Airbus respondió quitar importancia a la posibilidá d'atayar la fabricación del A380 y fixo fincapié en qu'una serie de meyores de l'aeronave sería l'escenariu más probable.<ref>{{cita publicación |apellíos1=Stothard|nome1=Michael|títulu=Airbus plays down fears over A380 future|url=http://www.ft.com/intl/cms/s/0/19274cca-8155-11y4-a493-00144feabdc0.html#axzz3wlPsuRwA |fechaaccesu=9 de xineru de 2016|editorial=Financial Times|fecha=11 d'avientu de 2014}}</ref> El 22 d'avientu de 2014, el direutor xeneral Fabrique Brégier refugó la cancelación del programa A380 ya indicó que s'algamar el so puntu d'equilibriu en 2015,<ref>{{cita publicación |títulu=Airbus delivers first A350, rules out cancelling A380 project|url=http://www.reuters.com/article/airbus-a350-delivery-idUSL6N0O61HS20141222 |fechaaccesu=9 de xineru de 2016|axencia=Reuters|fecha=22 d'avientu de 2014}}</ref> amás de señalar que'l A380 introduciríase una década mui a tiempu.<ref>{{cita publicación |apellíos1=Flottau|nome1=Jens|títulu=Airbus A380 Makes First Flight (2005)|url=http://aviationweek.com/blog/airbus-a380-makes-first-flight-2005 |fechaaccesu=9 de xineru de 2016|editorial=Aviation Week|fecha=24 d'abril de 2015}}</ref> Magar en 2015 la compañía yá llograba llograr beneficios por cada A380 vendíu, [[Airbus]] reconocía que nun sería capaz de recuperar los aproximao 25&nbsp;000 millones de dólares d'inversión.<ref>{{cita publicación |apellíos1=Rothman|nome1=Andrea|títulu=Airbus A380 Haunted by Feeble Orders Marks Decade in Skies|url=http://www.bloomberg.com/news/articles/2015-04-26/airbus-a380-haunted-by-lack-of-orders-marks-decade-in-the-skies |fechaaccesu=9 de xineru de 2016|editorial=Bloomberg|fecha=27 d'abril de 2015}}</ref> El costu per hora de vuelu d'un A380 n'avientu de 2015 yera d'aproximao 26&nbsp;000 dólares o 50 dólares per asientu/hora, más qu'un [[Boeing 777-300ER]], con 44 dólares, y menos que los 90 dólares d'un [[Boeing 747-400]].<ref>{{cita publicación |títulu=The A380's future|url=http://airinsight.com/2015/11/20/the-a380s-future/ |fechaaccesu=9 de xineru de 2016|editorial=AirInsight|fecha=20 de payares de 2015}}</ref> === Aspeutos económicos === [[Ficheru:A380 in Dubai on 13 November 2007.jpg|derecha|thumb|Un A380 aterrizando en [[Dubái]].]] El preciu unitariu de cada Airbus A380-800 yera en mayu de 2008 d'ente 317 y 337,5 millones de [[dólares d'Estaos Xuníos]] polo que'l preciu mediu yera de 327,4 millones de dólares. En [[2010]] el preciu aumentara hasta una media de 346 millones. En xunu de 2010 el presidente d'[[Emirates Airlines]], [[Sheikh Ahmed bin Said al-Maktoum]] anunció un importante contratu ente'l so [[Emirates Airlines|compañía]] y [[Airbus]] pa la entrega de 32 nuevos A380 por un valor de 11&nbsp;500 millones de dólares,<ref name=HH>{{cita web |url=http://www.n-tv.de/wirtschaft/Airbus-bekommt-Rekordauftrag-article911962.html |títulu=Airbus recibe un pidíu de récor |añu=2008 |fechaaccesu=5 de xineru de 2011 |idioma=alemán }}</ref> lo que significa un costu por unidá de 359,4 millones de dólares d'Estaos Xuníos.<ref name=HH/> Estos precios, sicasí, difieren significativamente del preciu pagu por munches compañíes aérees por cuenta d'indemnizaciones, pidíos al ''por mayor'' o pidíos con muncha antelación, que provocaron qu'en munches ocasiones el preciu pagu fuera enforma menor al preciu oficial. Por casu, [[Singapore Airlines]] pagó pol so primera A380 210 millones de dólares, un terciu menos del so preciu nesi momentu, por cuenta de les indemnizaciones polos retrasos que sufriera Airbus na so entrega. Una de les carauterístiques que faen únicu al Airbus A380 ye'l so númberu d'asientos —hasta 853—, pos nun hai aviones comparables. Según el catálogu de precios d'Airbus, en 2015, una década dempués del primer vuelu del aparatu, el preciu del A380 yera de 428 millones de dólares per unidá.<ref>{{cita publicación |títulu=New Airbus aircraft list prices for 2015|url=http://www.airbus.com/newsevents/news-events-single/detail/new-airbus-aircraft-list-prices-for-2015/ |fechaaccesu=9 de xineru de 2016|editorial=Airbus|fecha=2015}}</ref> Na década de [[1990]] dellos fabricantes, como McDonnell Douglas o Boeing, llevaron a cabo proyeuto similares. McDonnell Douglas propunxo un prototipu conocíu como [[MD-12]], pero nun pasó d'un simple proyeutu; Boeing suxirió un avión con capacidá d'ente 600 y 800 pasaxeros, el [[Boeing NLA]], pero'l desarrollu de nueves versiones de la so 747 y los altos costos de desarrollu fixeron que'l proyeutu fracasara. Nesti momentu la competencia ente les empreses (sobremanera ente Airbus y Boeing) ta desenvolviéndose nel control de los mercaos d'aviones medianos, pos estos son más silenciosos, ecolóxicos y tienen unos baxos costos d'operación y caltenimientu.<ref name=EPA350>{{cita publicación |títulu=El flamante Airbus A350 aterriza per primer vegada en Madrid|url=http://economia.elpais.com/economia/2015/02/19/actualidad/1424358623_719545.html |fechaaccesu=9 de xineru de 2016|axencia=Axencies|editorial=El País|fecha=19 de febreru de 2015}}</ref> Boeing desenvolvió'l [[Boeing 787]], que s'introdució n'ochobre de [[2011]], ente qu'Airbus desenvolvió'l [[A350]], introducíu en xineru de 2015.<ref name=EPA350/> == Operadores del A380 == [[Ficheru:Emirates A380 2.JPG|thumb|Airbus A380 operáu por [[Emirates Airlines]].]] A 10 d'abril de 2017, trelce [[Compañía aérea|compañíes]] taben operando'l Airbus A380 nes sos distintes variantes. Amás hai qu'añader [[Airbus Industries]] que tien 2 unidaes. [[Emirates Airlines]] ye anguaño l'aereollinia con más A380 en serviciu y con más pidíos. Anguaño la ruta más curtia que cubre un A380 realizar ente [[Dubái]] y [[Yeda]], con un tiempu de vuelu de menos de 3 hores, anque mientres un curtiu periodu de tiempu —branu de 2010—, [[Air France]] usó unu de los sos A380 pa cubrir la ruta [[París]]-[[Londres]].<ref>{{cita web|url=http://corporate.airfrance.com/en/press/press-releases/article/item/periode-estivale-la380-dair-france-opere-exceptionnellement-vers-londres-heathrow-au-depa/back/61/|títulu=Periodu escepcional nos vuelos del A380 con Air France|añu=2010|fechaaccesu=6 de xineru de 2011|idioma=inglés|obra=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100527074214/http://corporate.airfrance.com/en/press/press-releases/article/item/periode-estivale-la380-dair-france-opere-exceptionnellement-vers-londres-heathrow-au-depa/back/61/|fechaarchivu=2010-05-27}}</ref> El 24 de mayu de 2011, [[Korean Air]] recibió'l so primera Airbus A380 d'un total de 10 nuna ceremonia especial celebrada en Airbus, [[Toulouse]]. Dende'l so centru d'operaciones en Seúl, Korean Air opera l'A380 escontra destinos n'Asia, América del Norte y Europa en rutes ensin escala. Korean Air escoyó una espaciosa configuración de cabina pa la so flota d'A380, con capacidá pa 407 pasaxeros distribuyíos en tres clases. Amás, los aviones cunten cola primicia d'un espaciu onde se van esponer los artículos llibres d'impuestos, según un chigre y un salón na ponte cimera pa pasaxeros de clase ''premium''.<ref name="Korean">{{cita web|títulu=Korean Air celebra la entrega del so primer A380|url=http://www.aeronoticias.com.pe/noticiero/index.php?option=com_content&view=article&id=18262:korean-air-celebra-la-entrega-de-su-primer-a380&catid=14:14&Itemid=574|añu=2011|fechaaccesu=14 d'avientu de 2015|obra=Aeronoticias.com.pe}}</ref> China Southern recibió'l so primer avión A380 el 14 d'ochobre de 2011 mientres una ceremonia celebrada nel Centru d'Entrega d'Airbus en Toulouse, Francia. El presidente y CEO d'Airbus Tom Enders apurrió la primera de los cinco aeronaves encargaes pola aereollinia al so presidente Si Xianmin. China Southern Airlines conviértese asina nel primer operador del avión en China, y el séptimu a nivel mundial. L'aeronave, que dispón de motores Rolls-Royce Trent 900, va ser emplegada primeramente en rutes nacionales ente les ciudaes de Beijing, Shanghai y Guangzhou. Más palantre, l'aereollinia va faer usu de los A380 pa los sos vuelos internacionales. [[Ficheru:Thai Airbus A380 Kustov-1.jpg|thumb|Airbus A380 operáu por [[Thai Airways]].]] Na siguiente tabla amuésense les [[Compañía aérea|compañíes aérees]] qu'operen l'A380 y dende cuando (nun s'inclúin les compañíes que solo realizaron pidíos): {| {{tablaguapa}} |- ! Aereollinies !! Fecha d'entrada en serviciu !! nᵘ |- | {{bandera|Singapur}} [[Singapore Airlines]] || [[25 d'ochobre]] de [[2007]]<ref>{{cita web |url=http://www.20minutos.es/noticia/290503/0/entrega/airbus/singapur/|títulu=Singapore Airlines recibe'l primera A380|añu=15 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=23 de xineru de 2016|editorial= ''20 minutos''}}</ref> |19 |- | {{bandera|Emiratos Árabes Xuníos}} [[Emirates Airlines]] || [[1 d'agostu]] de [[2008]]<ref>{{cita web|url=http://news.airwise.com/story/view/1217629915.html|títulu=Primer A380 de Emirates Airlines|fechaaccesu=6 de xineru de 2011|idioma=inglés|obra=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080806020526/http://news.airwise.com/story/view/1217629915.html|fechaarchivu=2008-08-06}}</ref> |100 |- | {{bandera|Australia}} [[Qantas]] || [[20 d'ochobre]] de [[2008]]<ref>{{cita web |url=http://www.theage.com.au/articles/2008/10/21/1224351190665.html|títulu=El primer avión A380 de Qantas llega a Los Angeles|añu=2008 |fechaaccesu=6 de xineru de 2011|idioma=inglés |obra=The Age}}</ref> |12 |- | {{bandera|Francia}} [[Air France]] || [[20 de payares]] de [[2009]]<ref>{{cita web|url=http://cincodias.com/cincodias/2009/10/30/empreses/1257073146_850215.html|títulu=Air France recibe güei el so primer A380|fechaaccesu=23 de xineru de 2016|idioma=inglés|fechaarchivu=30 de payares de 2009}}</ref> |10 |- | {{bandera|Alemaña}} [[Lufthansa]] || [[6 de xunu]] de [[2010]]<ref>{{cita web |url=http://presse.lufthansa.com/en/news-releases/view/archive/2010/april/07/article/1669.html|títulu=Apurre del primer avión a Lufthansa |fechaaccesu=6 de xineru de 2011|idioma=inglés |obra= }}</ref> |14 |- | {{bandera|KOR}} [[Korean Air]] || [[24 de mayu]] de [[2011]]<ref name="Korean" /> |10 |- | {{bandera|CHN}} [[China Southern Airlines]] || [[14 d'ochobre]] de [[2011]]<ref name="ChinaA">{{cita web |títulu=Airbus entrega a China Southern Airlines el so primer A380|url=http://modocharlie.com/2011/10/airbus-apurre-a-china-southern-airlines-su-primer-a380/|fecha=14 d'ochobre de 2011 |fechaaccesu=14 d'avientu de 2014|obra= }}</ref> | 5 |- | {{bandera|Malaysia}} [[Malaysia Airlines]] || [[1 de xunetu]] de [[2012]]<ref>{{cita web |títulu=Malaysia Airlines takes delivery of its first A380|url=http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/malaysia-airlines-takes-delivery-of-its-first-a380/|fecha=29 de mayu de 2012 |fechaaccesu=24 de febreru de 2013|idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141113191658/http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/malaysia-airlines-takes-delivery-of-its-first-a380/ |fechaarchivu=13 de payares de 2014 |obra=Airbus.com }}</ref> | 6 |- | {{bandera|THA}} [[Thai Airways|Thai Airways International]] || [[27 de setiembre]] de [[2012]]<ref>{{cita web |títulu=THAI takes delivery of its first A380|url=http://www.airbus.com/presscentre/pressreleases/press-release-detail/detail/thai-takes-delivery-of-its-first-a380/|fecha=27 de setiembre de 2012 |fechaaccesu=14 d'avientu de 2015 |obra=Airbus.com }}</ref> | 6 |- | {{bandera|UK}} [[British Airways]] || [[2 d'agostu]] de [[2013]]<ref>{{cita publicación |apellíos1=Calder|nome1=Simon|títulu=BA enters SuperJumbo age with... with a 90-minute flight to Frankfurt|url=http://www.independent.co.uk/travel/news-and-advice/ba-enters-superjumbo-age-with-with-a-90-minute-flight-to-frankfurt-8744376.html |fechaaccesu=22 d'avientu de 2015|editorial=The Independent|fecha=2 d'agostu de 2013}}</ref> |12 |- | {{bandera|KOR}} [[Asiana Airlines]] || [[13 de xunu]] de [[2014]]<ref>{{cita publicación |apellíos1=Harty|nome1=Jack|títulu=Asiana to Fly First A380 Flight on June 13|url=http://airwaysnews.com/blog/2014/03/21/asiana-to-fly-first-a380-flight-on-june-13/ |fechaaccesu=22 d'avientu de 2015|editorial=Airways News|fecha=23 de marzu de 2014}}</ref> | 6 |- | {{bandera|Qatar}} [[Qatar Airways]] || [[10 d'ochobre]] de [[2014]]<ref>{{cita web |url=https://www.europapress.es/turismo/transportes/aerolineas/noticia-a380-qatar-airways-empecipia-vuelos-doha-londres-heathrow-20141015185153.html |títulu=L'A380 de Qatar Airways empecipia los vuelos ente Doha y Londres-Heathrow |obra=Europapress-epturismo |fecha=15 de payares de 2014}}</ref> |8 |- | {{bandera|Emiratos Árabes Xuníos}} [[Etihad Airways]] || [[27 d'avientu]] de [[2014]]<ref>{{cita publicación |títulu=Etihad launches debú A380 service to London|url=http://www.tradearabia.com/news/TTN_272217.html |fechaaccesu=22 d'avientu de 2015|editorial=Trade Arabia|fecha=27 d'avientu de 2014|allugamientu=Abu Dhabi|idioma=inglés}}</ref> |11 |} == Accidentes y otros incidentes == [[Ficheru:Airbus A380-800 v1.0.png|thumb|[[Xeometría descriptiva]] del Airbus A380-800.]] *Un A380 viose arreyáu nun incidente'l [[4 de payares]] de 2010,<ref>{{cita web|url=http://www.rtvcyl.es/fichaNoticia.cfm/INTERNACIONAL/20101104/airbus/a380/sufre/primer/accidente/vuelo/16Y40908-0A84-F374-2030Y66F03410ADC|títulu=Primer accidente aereu del A380|añu=2010|fechaaccesu=5 de xineru de 2011}}</ref><ref name=WZ>{{cita web |url=http://fly-news.es/aviones/seguridad-y-accidentes/accidente-de-un-airbus-a380-de-qantas/|títulu=Accidente aereu en Singapur |añu=2010 |fechaaccesu=5 de xineru de 2011}}</ref> día nel qu'un [[Vuelu 32 de Qantas|vuelo 32]] de la compañía [[Australia|australiana]] [[Qantas]] que cubría la ruta [[Singapur]]-[[Sydney]] sufrió un fallu nel [[Rolls-Royce Trent|motor]] (y una pequeña esplosión) y viose obligáu a tornar a Singapur,<ref name=WZ/> realizando un aterrizaxe d'emerxencia.<ref name=WZ/><ref>{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2010/11/04/actualidad/1288825204_850215.html|títulu=Un Airbus A380 aterriza d'emerxencia en Singapur en sufriendo fallos en plenu vuelu|fecha=4 de payares de 2010 |fechaaccesu=14 d'avientu de 2014 |obra=El País}}</ref> Nun hubo mancaos ente los pasaxeros nin la tripulación; los únicos afeutaos fueron dos persones que resultaron mancaes pola cayida de delles pieces del avión cuando esti atopábase volando sobre la islla [[indonesia]] de [[Batam]].<ref name=WZ/> Poco dempués, Qantas ordenó a la so flota d'A380 nun desapegar hasta que se realizara una investigación sobre l'incidente, xunto al fabricante del motor afeutáu, [[Rolls-Royce]],<ref>{{cita web |url=http://es.euronews.net/2010/11/04/qantas-suspende-los vuelos-de-los sos-airbus-a380-tres-l'aterrizaxe-de-emergencia-/ |títulu=Investigación sobre lo asocedío|añu=2010 |fechaaccesu=5 de xineru de 2011}}</ref> volver# a entamar de nuevu'l [[27 de payares]] de 2010. Finalmente esclarióse que la esplosión del motor habíase por cuenta de un escape d'aceite n'unu de los [[Rolls-Royce Trent|motores Trent 900]]. Dichu escape deber a un tubu d'aceite defeutuosu por falles na so fabricación. Esti incidente xeneró una revisión per parte de la compañía Rolls Royce de tolos motores d'esa serie en tol mundu. *El 11 d'abril de 2011, nel [[Aeropuertu Internacional John F. Kennedy]] de la ciudá de [[Nueva York]], [[Estaos Xuníos]], un A380 de la compañía [[Air France]] con 495 pasaxeros a bordu topetó con un [[Bombardier CRJ-700]] de [[Comair]] (Delta Connection), al que voltió, cuando rodaba escontra la pista. Nun se presentaron víctimes nin mancaos y los daños rexistraos fueron menores. L'A380 foi estropiáu nel cantu d'ataque de la semi-ala izquierda perdiendo la punta d'ala, ente que'l CRJ-700 solo rexistró desperfectos n'el estabilizadores de cola. Posiblemente, el Bombardier CRJ-700 invadiera l'espaciu de la cai de rodadura per onde circulaba l'A380.<ref>Hepher, Tim and Jon Boyle, ed. "[http://www.reuters.com/article/2011/04/12/uk-airfrance-incident-idUSLNE73B03O20110412 U.S. probes A380 taxiway collision in New York]", [[Reuters]], 12 d'abril de 2011.</ref> *El 8 de febreru de 2012, l'[[Axencia Europea de Seguridá Aérea]] (EASA) ordenó revisar tolos A380 dempués de qu'apaecieren finos resquiebros nes ales de dellos aviones d'esi modelu.<ref>El País "[https://www.elmundo.es/elmundo/2012/02/08/economia/1328705327.html Ordenen revisar tolos Airbus A380 por resquiebros en ales]", [[Reuters]], 8 de febreru de 2012.</ref> *El 30 de setiembre de 2017, el vuelu 66 d'[[Air France]], un motor [[Engine Alliance GP7000|Alliance GP7270]] del Airbus A380 que cubria la ruta dende l'[[Aeropuertu de París Charles de Gaulle]] al [[Aeropuertu Internacional de Los Angeles]], sufrió una falla y esplosión del motor #4. L'avión esviar con seguridá a [[CFB Goose Bay]], [[Canadá]]. Nun hubo mancaos. == Especificaciones == [[Ficheru:Giant planes comparison - Updated.svg|thumb|Comparativa del tamañu relativu ente cuatro de les aeronaves más grandes enxamás construyíes. {{lleenda|LightPink|El Airbus A380-800}} {{lleenda|lightgreen|L'[[Antonov An-225]]}} {{lleenda|lightblue|El [[Boeing 747-8]]}} {{lleenda|Khaki|El [[Hughes H-4 Hercules]] "''Spruce Goose''"}}]] [[Ficheru:Airbus A380 versus Boeing 747.svg|thumb|Comparanza de les dimensiones del A380 col [[Boeing 747]].]] {|style="font-size:95%;"| |- bgcolor="#DDDD" align="center" ! Versión ! A380-700 ! A380-800 !A380-800ER !A380-800F ! A380 Prestige ! A380-900 |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Tripulación de vuelu |colspan=6| 2 pilotos y dende 18 hasta 24 Auxiliares de vuelu |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Capacidad estándar | 480 asientos<br />(3 clases) |colspan=2 | 555 asientos (3 clases)<br />De 471 a 853 asientos<br />según la configuración dada pola [[Compañía aérea|compañía]] | 58 contenedores | 118 asientos | 656 asientos<br />(3 clases) |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |[[Llargor]] | 67,9 metros | colspan=4 | 72,73 metros | 79,4 metros |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |[[Valumbu]] | colspan=6 | 79,75 metros |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Altor | colspan=6 | 24,45 metros |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Distancia ente les exes | - | colspan=4 | 30,4 metros | - |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Anchor del [[fuselaxe]] | colspan=6 | 7,14 metros |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Anchu de la cubierta principal | colspan=6 | 6,58 metros |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Anchor de la cubierta cimera |colspan=6 | 5,92 metros |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |[[Superficie (física)|Superficie]] alar | colspan=6 | 845 metros cuadraos |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Pesu (vacíu) | 267 t || colspan=2 | 276 t || 252 t || 282 t || 298 t |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Pesu con pasaxeros | colspan=3 | 527 t || - || - || 527 t |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Pesu máximu aparcáu | - || 562 t || colspan=2 | 592 t || 562 t || - |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Pesu máximu al despegue | - || 560 t || colspan=2 | 590 t || 560 t || - |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Pesu máximu al aterrizar | - || 386 t || - || 427 t || 386 t || - |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |[[Velocidá de cruceru]] | colspan=6 | Mach 0,85 |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Máxima velocidá de cruceru |colspan=6 | Mach 0,89 |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Distancia necesaria pa desapegar | colspan=2 | 2.750 metros || colspan=2 | 3.100 metros || 2.750 metros || 3.100 metros |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Algame |18.000 km || 15.200 km|| 18.000 km || 10.400 km || 18.000 km || 15.200 km |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |[[Techu de vuelu]] | colspan=6 | 43.000 pies (13.115 metros) |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |[[Querosenu|Combustible]] (capacidá de los depósitos) | colspan=2 | 248 t || 296 t || colspan=2 | 248 t || 296 t |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |[[Reactor (motor)|Reactores]] utilizaos |GP7270<br />[[Rolls-Royce Trent 900|Trent 970]] || GP7270 (A380-861) <br /> [[Rolls-Royce Trent 900|Trent 970/B]] (A380-841) <br /> [[Rolls-Royce Trent 900|Trent 972/B]] (A380-842) || colspan=2 | GP7277 (A380-863F) <br /> [[Rolls-Royce Trent 900|Trent 977/B]] (A380-843F) || GP7270<br />[[Rolls-Royce Trent 900|Trent 970]] || |GP7277 (A380-863F) <br /> [[Rolls-Royce Trent 900|Trent 977/B]] (A380-843F) |- bgcolor="#EEEEEE" align="center" |Fuerza d'emburrie | 302 [[kN]] || 311 kN || colspan=2 | 340 kN || 311 kN || 340 kN |} {{clr}} == Ver tamién == * [[Airbus]] * [[Pidíos y entregues del Airbus A380]] * [[Aeronaves más grandes]] === Rellacionáu === * [[Airbus A350]] === Aeronaves similares === * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Boeing 747-8]] * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Lockheed C-5 Galaxy]] * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[McDonnell Douglas MD-12]] * {{bandera|XRSS}}{{bandera|Ucraína}} [[Antonov An-124]] * {{bandera|XRSS}}{{bandera|Ucraína}} [[Antonov An-225]] === Secuencies === * Aviones civiles d'[[Airbus]]: [[A300]] · [[A300-600ST Beluga]] · [[A310]] · [[A318]] · [[A319]] · [[A320]] · [[A321]] · [[A330]] · [[A340]] · [[A350]] · '''A380''' == Referencies == {{llistaref|3}} == Bibliografía == * {{cita llibru |apellíos= Figgen |nome= Achim |apellíos2= Morgenstern |nome2= Karl |apellíos3= Plath |nome3= Dietmar |títulu= A380. Geschichte, Technik und Erprobung des Mega-Airbus |añu= 2006 |editorial= Múnich: GeraMond |idioma= alemán |isbn= 3-7654-7030-9 }} * {{cita publicación |apellíu=Ziegler |nome=Peter-Michael |apellíos2= Benz |nome2= Benjamin |añu= 2005 |títulu= Fliegendes Rechnernetz. IT-Technik an Bord des Airbus A380 |revista= [[C't]] |númberu= 17 |páxines= 84 |idioma= alemán |issn= 0724-8679 }} * {{cita llibru |apellíu=Alfonso Gil |nome= Javier |títulu= European aeronautics: the Southwestern axis |añu= 2007 |editorial= Springer |idioma= inglés |isbn= 3540356460 }} * {{cita llibru |apellíos= Maxwell |nome=David |títulu= [https://books.google.co.uk/books?id=O3tGAAAAYAAJ&q=Airbus+A380&dq=Airbus+A380 Airbus A380: Superjumbo on World Tour] |añu= 2007 |editorial= Zenith Press |idioma= inglés |isbn= 0760332797 }} * {{cita llibru |apellíos= Moir |nome= Ian |apellíos2= Seabridge |nome2= Allan G. |apellíos3= Jukes |nome3= Malcolm |títulu= [https://books.google.co.uk/books?id=eoBTAAAAMAAJ&q=Airbus+A380&dq=Airbus+A380&lr= Civil avionics systems] |añu= 2003 |editorial= Professional Engineering |idioma= inglés |isbn= 1860583423 }} * {{cita llibru |apellíos= Norris |nome= Guy |apellíos2= Wagner |nome2= Mark |títulu= Airbus A380: Superjumbo of the 21st Century |añu= 2005 |editorial= Zenith Press |idioma= inglés |isbn= 978-0-7603-2218-5 }} * {{cita llibru |apellíos= Pearman |nome= Hugh |títulu= [https://books.google.co.uk/books?id=O9q7gTpd-MoC&pg=PA18&dq=Airbus+A380&lr=#v=onepage&q=A380&f=false Airports: a century of architecture] |añu= 2004 |editorial= Laurence King |idioma= inglés |isbn= 1856693562 }} * {{cita publicación |añu=Marzu de 2001 |títulu= [https://books.google.co.uk/books?id=5dIDAAAAMBAJ&dq=Airbus+A380&lr=&source=gbs_navlinks_s Hotels in the Sky] |revista= Popular Mechanics |editorial= Hearst Magazine |volumen= 178 |númberu= 3 |idioma= inglés |issn= 0032-4558 }} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{Tradubot|Airbus A380}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Aeronaves d'Airbus|A380]] [[Categoría:Aviones comerciales de los años 2000]] 71iy6dycwvoaj72n14qzpqrdtq2e74f 0 98116 4379629 4378058 2025-06-26T10:13:28Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379629 wikitext text/x-wiki {{Ficha de software}} La '''Super Nintendo Entertainment System''', más conocida como la '''Super Nintendo''' o la '''Super NES''' (embrivíu '''SNES'''), tamién llamada la '''Super Famicom''' ([[idioma xaponés|xaponés]]: スーパーファミコン, [[Romanización Hepburn|Hepburn]]: ''Sūpā Famikon'') en [[Xapón]]<ref>{{Cita web |url=http://www.nintendo.co.jp/n02/shvc/index.html|títulu=Sitiu web oficial de la videoconsola|fecha=1996 |editorial=Nintendo Xapón |fechaaccesu=14 d'agostu de 2013 | idioma=xaponés}}</ref> (embrivíu '''SFC''') y la '''Hyundai Super Comboy''' ([[hangul]]: 현대 슈퍼 컴보이, [[romanización revisada del coreanu|romanización revisada]]: ''Hyeondae Syupeo Keomboi'') en [[Corea del Sur]],<ref name="Super Comboy1">{{cita web|url=http://www.hardcoregaming101.net/korea/part1/korea1.htm|títulu=A History of Korean Gaming: Part 1 |author=Sam Derboo |date=14 de xunetu de 2010 - marzu de 2014|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2016}}</ref> ye la tercera [[videoconsola]] de sobremesa de [[Nintendo]] y la socesora de la [[Nintendo Entertainment System]] (NES) n'[[América]] y [[Europa]]. Caltuvo una gran rivalidá en tol mundu cola [[Sega Mega Drive]] (o Sega Genesis) mientres la era de [[16 bits]]. Foi descontinuada nel añu 1999 (2003 en Xapón)<ref name=":9" /> y años más tarde, foi rellanzada virtualmente na Wii.<ref name=":10" /> Foi la más esitosa y vendida de la era de los 16 bits. Gracies al chip [[Super FX]], la SNES tuvo los primeros videoxuegos totalmente [[tridimensional]] nes consoles, siendo [[Star Fox]] el primer xuegu pa consola de videoxuegos con gráficos dafechu tridimensionales.<ref>[[#CITEREFKent2001|Kent (2001)]], p. 433.</ref><ref>{{cita web|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m3092/is_n11_v31/ai_12243994|títulu=16-bit games take a bite out of sales&nbsp;— computer games|fechaaccesu=14 d'abril de 2007|autor=Pete Hisey|fecha=1 de xunu de 1992|editorial=Discount Store News|urlarchivu=https://archive.today/20120604150552/http://findarticles.com/p/articles/mi_m3092/is_n11_v31/ai_12243994/|fechaarchivu=4 de xunu de 2012}}</ref> N'[[España]], el eslogan de la consola foi «El celebru de la bestia»<ref name = "meri">{{Cita web|url=http://www.meristation.com/nintendo-wii/reportaxe/torno-al pasáu-20-anos-de-snes-20-xuegos/1771222|títulu=torno-al pasáu-20-anos-de-snes-20-xuegos|fechaaccesu=15 de xunetu de 2007}}</ref> y «Super 16 bits». == Historia == === Antecedentes (era de los 8 bits) === Mientres mediaos de la década de 1980, [[Nintendo]] consolidara'l mercáu de videoxuegos dientro y fora de Xapón al traviés de la so consola NES ([[Nintendo Entertainment System]]/[[Nintendo Famicom]]) con importantes polítiques y estratexes de comercialización.<ref>{{cita llibru|apellíos=Sanchez-Crespo |nome=Daniel |títulu=Core Techniques and Algorithms in Game Programming|fechaaccesu=24 d'ochobre de 2007|fecha=8 de setiembre de 2003|editorial=New Riders Games|isbn=0131020099|páxines=14}}</ref> Gracies a ello, en 1986, ayudara a revitalizar la industria n'Estaos Xuníos, depués de qu'esta tuviera nun periodu de [[Crisis del videoxuegu de 1983|crisis financieru empezáu nel añu 1983]],<ref>{{cita publicación |autor=Consalvo, Mia |añu=2006 |títulu=Console video games and global corporations: Creating a hybrid culture |publicación=New Media Society |volume=8 |númberu=1 |páxines=117–137 |doi=10.1177/1461444806059921 |url=http://nms.sagepub.com/cgi/content/abstract/8/1/117 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080228191914/http://intl-nms.sagepub.com/cgi/reprint/8/1/117.pdf |fechaarchivu=28 de febreru de 2008 |formatu=PDF }}</ref> asitiando nuna posición dominante nel mercáu a comparanza d'otres compañíes (na mayoría nacionales como [[Atari]]) qu'habíen quebráu o perdíu un importante enfotu y presencia económica por causa de los embates provocaos pola mentada crisis; la compañía llograría enfusar n'otros mercaos, principalmente Europa y Asia, gracies a una estratéxica asociación con distintes compañíes pa la distribución de les sos consoles. A finales del 1987 la situación nel mercáu xaponés presentaba cambeos, el 30 d'ochobre d'esi mesmu añu<ref name=":0">{{Cita web|url = http://www.sega-16.com/2006/09/retroinspection-mega-drive/|títulu = Retroinspection: Mega Drive|autor = John Sczepaniak|enllaceautor = |fecha = 12 de setiembre de 2006|idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 24 de xineru de 2016|sitiuweb = http://www.sega-16.com/}}</ref> la compañía [[Hudson Soft]] n'asociación col fabricante d'industria electrónico [[NEC]] llanzaríen al mercáu la consola [[PC Engine]] (que sería conocida n'otros mercaos como'l [[TurboGrafx-16]]), presentando un diseñu compactu, un [[hardware]] y gráficos cimeros a comparanza de la NES, siendo yá un competidor direutu. L'interés de NEC n'entrar nel mercáu de los videoxuegos coincidió col intentu fallíu de Hudson pa vender diseños de chips gráficos pa Nintendo. Per otru llau, [[Sega]] yera otra compañía que venía compitiendo dende va años por consolidar una consola de videoxuegos nel mercáu xaponés, dempués de realizar fracasos intentos nel llanzamientu y comercialización d'otres consoles nel pasáu: la [[SG-1000]] en 1983,<ref name="Sega History for IGN pt3">{{cita web|autor1=Travis Fahs|títulu=IGN presents the history of Sega - Part 3|idioma=Inglés|fechaaccesu=18 de xineru de 2016|url=http://www.ign.com/articles/2009/04/21/ign-presents-the-history-of-sega?page=3}}</ref><ref name=":0" /> [[Sega Mark III]] en 1985<ref name="Sega History for IGN pt3" /><ref name=":0" /> y [[Sega Master System]] en 1986,<ref name="Sega History for IGN pt3" /><ref name=":0" /> la compañía decide diseñar y comercializar una nueva consola basada na arquiteutura de 16 bits<ref name="Sega History for IGN pt4">{{cita web|autor1=Travis Fahs|títulu=IGN presents the history of Sega - Part 4|idioma=Inglés|fechaaccesu=18 de xineru de 2016|url=http://www.ign.com/articles/2009/04/21/ign-presents-the-history-of-sega?page=4}}</ref><ref name=":0" /> que pudiera andar a la tema superiormente a Nintendo, basándose nel hardware de los sos propios sistemes d'[[arcade]] d'aquellos años, el desenvolvimientu de la nueva consola daría frutos y el 29 d'ochobre de 1988 seria llanzáu la [[Sega Mega Drive]]/[[Sega Genesis]],<ref name="Sega History for IGN pt4" /><ref name=":0" /> siendo un sistema qu'en verdá ufiertaba un procesador, gráficos dafechu en 16 bits y una calidá d'audiu cimeru. Anque esos dos consoles nun podíen competir verdaderamente cola Famicom en cuando salieron a la venta al mercáu, los executivos de Nintendo consideraron replantegase la so posición una vegada que los sos competidores podíen ufiertar nuevos sistemes verdaderamente superiores a la so consola.<ref>[[#CITEREFKent2001|Kent (2001)]], páxs. 413–414.</ref> === Desenvolvimientu === En dalgún momentu de 1987, [[Masayuki Uemura]], el diseñador de la Famicom orixinal, desenvolvería lo que sería la nueva consola de Nintendo, mentanto [[Ken Kutaragi]] diseñaría una parte importante nel nuevu sistema, el soníu, que sería nel desenvolvimientu d'un potente chip de soníu que más tarde sería conocíu como [[SPC700]],<ref name=Farewell>{{cita web|títulu=Farewell, Father Charting the rise and fall of Ken Kutaragi.|autor1=Rob Fahey|url=http://www.eurogamer.net/articles/farewell-father-article|idioma=Inglés|fechaaccesu=18 de xineru de 2016}}</ref> trabayu que se caltuvo de callao por cuenta de que Ken yera un trabayador de [[Sony]] y aceptara trabayar de callao pa Nintendo, la situación enterrióse una vegada que Sony afayó'l proyeutu en 1988 pero dexóse siguir una vegada que l'entós CEO de Sony, Norio Ohga, dexó al so emplegáu siguir trabayando en xunto pa Nintendo.<ref name=Farewell /> === Presentación === El 21 de payares de 1987 foi presentáu ante la prensa xaponesa'l prototipu real de la consola conocida como "''Super Famicom Computer"''.<ref name="Proto SNES 1 - Tsushin Magazine">{{cita publicación|títulu=The early SFC in all its glory.|publicación=Famicom Tsushin Magazine|fecha=23 d'avientu de 1988|páxines=90-103|fechaaccesu=18 de xineru de 2016|idioma=xaponés|cita="Finally, an appearance!!" The SFC is announced before over 200 members of the press. Its capabilities are compared with those of the PC-Engine and Megadrive.}}</ref> La presentación incluyiría amás de la demostración de les capacidaes gráfiques de rotación y esguiláu (capacidá de renderización pseudo-3D), conocíu como'l "[[Manera 7]]" al traviés d'un xuegu prototipu llamáu ''DragonFly,''<ref name="Proto SNES 1 - Tsushin Magazine" /> que seria'l precursor del videoxuegu [[Pilotwings]];<ref name="Proto SNES 1 - Famicom Hissyoubon">{{cita publicación|títulu=It's announced formally at last by high performance beyond imagination. The Super Nintendo Entertainment System.|publicación=Famicom Hissyoubon|fecha=16 d'avientu de 1988|fechaaccesu=18 de xineru de 2016|cita=There were a lot of reporters from a general magazine as well as reporters of each game specialized magazine in a concert meeting place on the day, too, and the height of the attention of the world to Super Nintendo Entertainment System" was asked.}}</ref> el llanzamientu previstu seria mientres el mes de xunetu de 1988.<ref name="Proto SNES 1 - Famicom Hissyoubon" /> Una segunda demostración llevar a cabu n'otra rueda de prensa'l 28 de xunetu de 1989,<ref name="Proto SNES 2 - Famicom Tsushin">{{cita publicación|títulu=The Second SFC Demonstration|publicación=Famicom Tsushin|fecha=1 de setiembre de 1989|fechaaccesu=18 de xineru de 2016|idioma=xaponés|cita=Super Famicom will not be released for at least another year!}}</ref> amosóse otru xuegu usáu na demostración, un prototipu del videoxuegu ''[[Super Mario World]]'',<ref name="Proto SNES 2 - Famicom Tsushin" /> confirmaríase que'l llanzamientu de la consola retardar hasta l'añu 1990.<ref name="Proto SNES 2 - Famicom Tsushin" /> === Llanzamientu === La Super Famicom llanzar en Xapón el miércoles 21 de payares de 1990 por 25.000¥ (US$210). Foi un ésitu inmediatu; les primeres 300.000 unidaes vender n'apenes hores y de resultes de la perturbación social xenerada, el gobiernu xaponés pidió a les empreses de videoxuegos que planiaren los futuros llanzamientos de consoles en fin de selmana.<ref>[[#CITEREFKent2001|Kent (2001)]], páxs. 422–431.</ref> El llanzamientu del sistema tamién llamó l'atención de la mafia xaponesa ([[Yakuza]]), tomándose la decisión de distribuyir el productu pela nueche pa evitar el robu.<ref>[[#CITEREFSheff1993|Sheff (1993)]], páxs. 360–361.</ref> Les ventes de Super Famicom superaron rápido a la competencia, reafitando la posición de Nintendo como líder del mercáu de consoles xaponés.<ref>[[#CITEREFKent2001|Kent (2001)]], páxs. 431–433. "Xapón caltúvose lleal a Nintendo, inorando tantu Mega-Drive de Sega como PC Engine de NEC (el nome xaponés pa TurboGrafx)... A diferencia del llanzamientu en Xapón nel que Super Famicom superó en ventes a dambos competidores xuntos, SNES va estrenar contra un establecíu productu nel mercáu."</ref> L'ésitu de Nintendo deber en parte a la retención de les desarrolladoras clave del so sistema anterior, incluyendo [[Capcom]], [[Konami]], [[Tecmo]], [[Square]], [[Koei]], y [[Enix]].<ref>{{cita web |url=http://www.eurogamer.net/articles/virtual-console-snes-review |títulu=Virtual Console: SNES|author=Kristan Reed|publisher=Eurogamer|date=19 de xineru de 2007|fechaaccesu=12 de febreru de 2009}}</ref> [[Ficheru:Super Mario World game logo.svg|miniaturadeimagen|derecha|"Sicasí, el factor clave de les ventes foi'l xuegu que venía cola consola SNES - [[Super Mario World]]".<ref name="Kent 432"/>]] El 23 d'agostu de 1991{{#tag:ref|D'alcuerdu al llibru ''The Ultimate History of Video Games'' de Stephen Kent, el so llanzamientu oficial foi'l 9 de setiembre.<ref name="Kent 432">[[#CITEREFKent2001|Kent (2001)]], p. 432. Kent states September 1 was planned but later rescheduled to September 9.</ref> Artículos de periódicos y revistes de finales de 1991 informen que les primeres unviaes yá taben en tiendes de delles rexones el 23 d'agostu,<ref>{{cita noticia |títulu=Super Nintendo sells quickly at OC outlets |first=Ron |last=Campbell |newspaper=The Orange County Register |date=August 27, 1991 <!-- |url=http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_action=search&p_field_date-0=YMD_date&p_params_date-0=date:B,Y&p_text_date-0=8/27/1991+to+8/27/1991&p_text_advanced-0=Super+Nintendo+sells+quickly+at+OC+outlets |format=abstract |fechaaccesu=March 5, 2010 --> |quote=Last weekend, months after video-game addicts started calling, Dave Adams finally was able to sell them what they craved: Super Nintendo. Adams, the manager of Babbages in South Coast Plaza, got 32 of the $199.95 systems Friday.}} Based on the publication date, the "Friday" mentioned would be August 23, 1991.|idioma=inglés</ref><ref>{{cita publicación |apellíu= |nome= |enllaceautor= |fecha=Payares de 1991 |títulu= Super Nintendo It's Here!!!|publicación=[[Electronic Gaming Monthly]] |volume=28 |número= |páxina=162 |allugamientu= |editorial=Sendai Publishing Group |cita=The Long{{sic|hide=y}} awaited SNES is finally available to the U.S. gaming public. The first few pieces of this fantastic unit hit the store shelves on August 23, 1991. Nintendo, however, released the first production run without any heavy fanfare or spectacular announcements.|idioma=inglés}}</ref> ente que la so llegada a otres rexones diose más tarde.<ref>{{cita noticia |títulu=New products put more zip into the video-game market |url=http://www.highbeam.com/doc/1P2-4070124.html |format=abstract |newspaper=Chicago Sun-Times |date=27 d'agostu de 1991 |fechaaccesu=5 de marzu de 2010 |quote=On Friday, area Toys R Us stores […] were expecting SNES, with a suggested retail price of $199.95, any day, said Brad Grafton, assistant inventory control manager for Toys R Us. |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121103060509/http://www.highbeam.com/doc/1P2-4070124.html |archivedate=2012-11-03 }} Based on the publication date, the "Friday" mentioned would be August 23, 1991.</ref> Munches de les fontes posteriores atopaes n'internet (circa 2005 y más tarde) fechen el so llanzamientu'l 13 d'agostu.<ref>{{cita web|url=http://www.1up.com/features/15-years-snes?pager.offset=1 |títulu=Purple Reign: 15 Years of the SNES|author=Ray Barnholt|date=4 d'agostu de 2006| publisher=1UP.com|page=2|fechaaccesu=14 de xunu de 2007}}</ref>|group=n.}} llanzóse Super Nintendo Entertainment System (Una versión rediseñada de Super Famicom) en Norteamérica por [[US$]]199. La SNES de llanzó en Reinu Xuníu ya Irlanda n'abril de 1992 al preciu de [[Llibra esterlina |GB£]]150, selmanes más tarde llanzóse tamién n'Alemaña. En Brasil en 1992<ref name=":1">{{Cita web|url = http://nintendoworld.ig.com.br/home/nobrasil/index.php|títulu = Nintendo Brasil|autor = |enllaceautor = |fecha = |idioma = Portugués|editorial = |fechaaccesu = 24 de xineru de 2016|sitiuweb = |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070717104708/http://nintendoworld.ig.com.br/home/nobrasil/index.php|fechaarchivu = 17 de xunetu de 2007}}</ref> por Playtronic, una joint venture ente la empresa de xuguetes Estrela y la compañía d'electrónica de consumu Gradiente.<ref name=":1" /> La mayoría de les versiones rexón PAL de la consola usaron el diseñu xaponés de Super Famicom, sacante pol etiquetáu y el llargor del cable del mandu. Super Famicom y SNES llanzar con pocos xuegos, pero estos fueron bien recibíos nel mercáu. En Xapón, solu dos xuegos taben primeramente disponibles: ''[[Super Mario World]]'' y ''[[F-Zero]]''.<ref>[[#CITEREFSheff1993|Sheff (1993)]], p. 361.</ref> En Norteamérica, ''Super Mario World'' llanzar nun pack cola consola y otros títulos de llanzamientu; incluyíos ''[[F-Zero]]'', ''[[Pilotwings]]'' (dambos demostraben el "[[Manera 7]]" de capacidá de renderización pseudo-3D), ''[[SimCity (videoxuegu)|SimCity]]'', y ''[[Gradius III]]''.<ref>{{cita web|url=http://www.1up.com/features/launch-wii|títulu=Out to Launch: Wii|author=Jeremy Parish|date=14 de payares de 2006|publisher=1UP.com|fechaaccesu=3 de xunetu de 2007|archiveurl=https://www.webcitation.org/65RQm77oI?url=http://www.1up.com/features/launch-wii|archivedate=14 de febreru de 2012}}</ref> === Competencia con Sega (Guerra de Consoles) === La rivalidá ente [[Nintendo]] y [[Sega]] dio llugar a lo que se describió como una de les guerres de consoles más notables na hestoria de los videoxuegos.<ref name=":0" /><ref name=":2">{{cita llibru|apellíos = Kent|nome = Steven L.|enllaceautor = |títulu = The Ultimate History of Video Games: The Story Behind the Craze that Touched our Lives and Changed the World|url = |fechaaccesu = |añu = 2001|editorial = Prima Publishing|isbn = 0-7615-3643-4|editor = |ubicación = |páxina = 424-431|idioma = Inglés|capítulu = }}</ref> Ente qu'en Xapón Sega caltúvose distante nel mercáu de videoxuegos, en Norteamérica caltendríase dominante cola so consola [[Sega Mega Drive|Sega Genesis]], llamada [[Sega Mega Drive]] n'Europa, desenvolviendo importantes campañes publicitaries agresives en contra de Nintendo a partir del añu 1989,<ref name=":0" /> una de les más recordaes pol públicu americanu foi la campaña publicitaria llamada ''"Genesis does what Nintendon't"'' (n'español: ''"Genesis fai lo que Nintendo nun puede"'') que demostraba les capacidaes téuniques cimeres de la consola de Sega en 16 bits y un estensu cátalogo de videoxuegos deportivos frente a les capacidaes en 8 bits de la consola NES colos sos videoxuegos llicenciaos de títulos [[arcade]].<ref name=":0" /> Sicasí unu de los factores claves del ésitu de la Genesis n'Estaos Xuníos foi la incorporación del videoxuegu ''[[Sonic the Hedgehog (Mega Drive)|Sonic the Hedgehog]]'' nel paquete de la consola en 1991,<ref name=":2" /> el títulu llogró tener crítiques favorables y ayudó a que dellos xugadores mercaren la consola Genesis en llugar de la SNES.<ref name=":2" /> Pa 1992, Nintendo tendría qu'enfrentase agora con un rival yá establecíu nos mercaos americanos y europeos mientres dellos años, solo en Norteamérica llograría consagrase hasta l'añu 1994.<ref name=":0" /> === Cambeos na política === Magar les práutiques realizaes por Nintendo sobre la retención de llicencies y desarrolladores de videoxuegos mientres la dómina del NES ayudaba con ello a les ventes, estes nun pudieron sostenese nos años 1990 por cuenta de la competencia de la Sega Genesis. Nel añu 1991, la compañía [[Acclaim Entertainment|Acclaim]] llanzaría nuevos títulos pa dambes plataformes mientres otres compañíes como [[Capcom]] deciden llicenciar videoxuegos a terceros o a la mesma Sega en llugar de producilos direutamente. Otru tipos de polítiques que camudaría col intre de los años foi l'aplicación de censura a la violencia y les sos llimitaciones que Nintendo daba a ciertos títulos que saldríen al mercáu, principalmente nel so filiar americana,<ref name=":3">{{Cita web|url = http://www.gamesradar.com/nintendo-banned-in-the-usa/|títulu = Nintendo: Banned in the USA|autor = |enllaceautor = |fecha = |idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 24 de xineru de 2016|sitiuweb = }}</ref> yá que caltenía una política de llimitación de violencia a los sos títulos y, poro, la lliberación d'un videoxuegu a les sos consoles podríen ser distintes a les sos versiones europees o xaponeses. El videoxuegu que desafió verdaderamente a esa política seria'l títulu [[Mortal Kombat (videoxuegu de 1992)|''Mortal Kombat'']] en 1993 de la compañía [[Midway Games|Midway]],<ref name=":3" /> un ésitu de árcades de 1992 sobre engarres qu'amosaba chiscadures de sangre y esmembramientu en movimientos finales. Por cuenta de les polítiques de Nintendo, el videoxuegu presentó cambeos severos y notables, el sangre y los movimientos violentos foi esaniciada de la versión en SNES,<ref name=":4">{{cita llibru|apellíos = Kent|nome = Steven L|enllaceautor = |títulu = The Ultimate History of Video Games: The Story Behind the Craze that Touched our Lives and Changed the World.|url = |fechaaccesu = |añu = 2001|editorial = Prima Publishing|isbn = 0-7615-3643-4|editor = |ubicación = |páxina = 471-480|idioma = Inglés|capítulu = }}</ref> mentanto Sega yera más abiertu y en llugar de censurar introdució cambeos moderaos nos elementos camudando'l sangre por sudu solo pa ser camudaos verdaderamente con violencia por aciu l'usu d'un códigu especial;<ref name=":4" /> en consecuencia la versión Sega de ''Mortal Kombat'' foi la más vendida que la versión de Nintendo.<ref name=":4" /> El casu sobre la violencia nos videoxuegos foi más allá y mientres un tiempu llevar a cabu la creación d'un sistema que clasifique los conteníos presentaos nos videoxuegos, que terminó na creación de la organización [[Entertainment Software Rating Board]] en 1994.<ref name=":5">{{cita llibru|apellíos = Kent|nome = Steven L.|enllaceautor = |títulu = The Ultimate History of Video Games: The Story Behind the Craze that Touched our Lives and Changed the World .|url = |fechaaccesu = |añu = 2001|editorial = Prima Publishing|isbn = 0-7615-3643-4|editor = |ubicación = |páxina = |idioma = |capítulu = }}</ref> Una vegada que foi establecíu, Nintendo consideró que les polítiques sobre censurar títulos yá nun yeren tan necesaries.<ref name=":5" /> === La era de los 32 bits y más allá === Ente que otres compañíes taben moviéndose escontra les arquitectures de [[Videoconsoles de quinta xeneración |sistemes de 32 bits]], [[Rare]] y Nintendo demostraron que SNES yera inda un fuerte competidor nel mercáu. En payares de 1994,<ref name="Gamespot_DKC" /> [[Rare]] llanzó ''[[Donkey Kong Country]]'', un xuegu de plataformes con modelos 3D y testures pre-renderizadas n'estaciones de trabayu [[Silicon Graphics |SGI]]. Colos sos detallaos gráficos, animación fluyida y música d'alta calidá, ''Donkey Kong Country'' andaba a la tema cola calidá estética de los xuegos que taben siendo llanzaos nes consoles de 32 bits basaes en CD. Nos postreros 45 díes de 1994, el xuegu vendió 6&nbsp;100&nbsp;000 d'unidaes,<ref>{{Cita web|url = http://uk.ign.com/articles/2009/03/20/genesis-vs-snes-by-the-numbers|títulu = Genesis vs. SNES: By the Numbers|autor = Levi Buchanan|enllaceautor = |fecha = 20 de marzu de 2009|idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 24 de xineru de 2016|sitiuweb = http://uk.ign.com}}</ref> convirtiéndose nel videoxuegu más rápido vendíu na hestoria hasta esa fecha. Esti xuegu unvió'l mensaxe de que los primeros sistemes de 32 bits teníen pocu qu'ufiertar percima de SNES, y ayudó a dar pasu a consoles más avanzaes.<ref>{{cita llibru|apellíos = Kent|nome = Steven L.|enllaceautor = |títulu = The Ultimate History of Video Games: The Story Behind the Craze that Touched our Lives and Changed the World.|url = |fechaaccesu = |añu = 2001|editorial = Prima Publishing|isbn = 0-7615-3643-4|editor = |ubicación = |páxina = 491–493|idioma = Inglés|capítulu = }}</ref><ref name="Gamespot_DKC">{{cita web |url=http://www.gamespot.com/gamespot/features/video/dk_history/p04.html |títulu=GameSpot Presents: The History of Donkey Kong |author=Doug Trueman |publisher=GameSpot|page=4|fechaaccesu=13 de xunetu de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.gamespot.com/gamespot/features/video/dk_history/p04.html|fechaarchivu=25 de payares de 2015}}</ref><ref>{{cita llibru|apellíos = Kent|nome = Steven L.|enllaceautor = |títulu = The Ultimate History of Video Games: The Story Behind the Craze that Touched our Lives and Changed the World.|url = |fechaaccesu = |añu = 2001|editorial = Prima Publishing|isbn = 0-7615-3643-4|editor = |ubicación = |páxina = 496–497|idioma = Inglés|capítulu = }}</ref> N'ochobre de 1997, Nintendo rellanza la consola nun modelu más delgáu (llamáu'l modelu SNS-101), qu'incluyía col videoxuegu ''[[Super Mario World 2: Yoshi's Island]],''<ref>{{Cita web|url = http://www.gamespot.com/news/2467396.html|títulu = Super NES Lives!|autor = Chris Johnston|enllaceautor = |fecha = 29 d'ochobre de 1997|idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 24 de xineru de 2016|sitiuweb = |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120124213537/http://www.gamespot.com/news/2467396.html|fechaarchivu = 24 de xineru de 2014}}</ref> y ye consideráu como l'últimu modelu llanzáu na rexón. Un modelu similar llamáu "''Super Famicom Jr."'' seria llanzáu en 1998 en Xapón.<ref>{{Cita web|url = http://www.gamespot.com/news/2462190.html|títulu = Super Fami Gets Face-Lift|autor = Super Fami Gets Face-Lift|enllaceautor = |fecha = 16 de xineru de 1998|idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 24 de xineru de 2014|sitiuweb = |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120118185425/http://www.gamespot.com/news/2462190.html|fechaarchivu = 18 de xineru de 2012}}</ref> El 27 de payares de 1997, Nintendo llanza'l so últimu títulu pa la consola: ''[[Kirby's Dream Land 3]]''. Finalmente la producción de les consoles terminaría nel añu 1999 en Norteamérica y en 2003 en Xapón.<ref name=":9">{{Cita web|url = http://www.gamespot.com/news/6029220.html|títulu = Nintendo to end Famicom and Super Famicom production|autor = Hirohiko Niizumi|enllaceautor = |fecha = 30 de mayu de 2003|idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 24 de xineru de 2016|sitiuweb = |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120122010006/http://www.gamespot.com/news/6029220.html|fechaarchivu = 22 de xineru de 2012}}</ref> Cola esistencia de sistemes más potentes y avanzaos col pasar de los años, dellos títulos fueron portaos a les siguientes consoles de xeneración ya inclusive a otros tipos de sistemes, dellos d'ellos empezaron per mediu de la emulación en sistemes operativos de PC y más tarde a otres consoles de Nintendo, el primeru d'elles foi na consola portátil Game Boy Advance y dempués na consola Wii nel 2005<ref name=":10">{{Cita web|url = http://cube.ign.com/articles/615/615089p1.html|títulu = E3 2005: Nintendo's E3 2005 Press Conference|autor = IGN|enllaceautor = |fecha = 17 de mayu de 2005|idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 20 de xineru de 2016|sitiuweb = }}</ref> per mediu de la consola virtual, anguaño tamién ta disponible na Wii U . El 31 d'ochobre de 2007, Nintendo de Xapón anunció que dexaría de reparar consoles Super Famicom por cuenta de una escasez cada vez mayor de les pieces necesaries.<ref>{{Cita web|url = https://afp.google.com/article/ALeqM5jAJfrC1k8lDKLOCGJu4VonjOYxBg|títulu = Nintendo's classic Famicom cares end of road|autor = [[Agence France-Presse|AFP]]|enllaceautor = |fecha = |idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 24 de xineru de 2016|sitiuweb = |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130527161543/https://afp.google.com/article/ALeqM5jAJfrC1k8lDKLOCGJu4VonjOYxBg|fechaarchivu = 27 de mayu de 2013}}</ref> === Rellanzamientu === Nintendo anunció'l 26 de xunu de 2017 que, al igual que la so antecesora, la consola sería rellanzada en miniatura y con 21 xuegos preinstalados el 29 de setiembre de 2017, a diferencia de la so antecesora esta va incluyir un xuegu nunca llanzáu'l cual ye Star Fox 2.<ref>http://www.vandal.net/noticia/1350693197/nintendo-anuncia-nintendo-classic-mini-snes/</ref> [[SNES Classic Edition|SNES clásicu]] inclúi 9 xuegos específicamente identificaos pa manera multixugador y otros dos ensin identificar nos que puede desbloquiase esta faceta.{{Enllaz rotu|1=sos-xuegos-una manera-multixugador-d-113368 |2=http://www.alfabetajuega.com/noticia/snes-mini-despinta-en-dos-de-los |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} == Hardware == [[Ficheru:SNES-CPU-RGB01 01.jpg|thumb|Placa madre del sistema '''''SNES''''', los chips de soníu nun apaez na ilustración yá que funciona como un módulu estreme y puede desmontase de la placa p'amosar los demás chips del ''[[hardware]]''.]] El diseñu de la Super Nintendo / Super Famicom foi inusual na so dómina. Cuntaba con un procesador relativamente pocu potente, ayudáu por potentes chips propios pal procesamientu de soníu y videu, tamién llamaos chips de sofitu. Esto ye común nel hardware de videoxuegos d'anguaño, pero foi nuevu pa los desarrolladores de videoxuegos, y como primer resultancia los xuegos de terceres compañíes tuvieron poca calidá téunicamente falando. Los desarrolladores acostumar al so sistema más palantre p'asina poder utilizalo a la so máxima capacidá. La CPU o procesador principal de la consola ye una [[Ricoh]] 5A22, basáu nel procesador [[The Western Design Center Inc.|WDC]] [[W65C816]] de 16 bits,<ref name=":11">{{Cita publicación|url = |títulu = Nintendo Power, Hardware Technical Article (shows a Super Famicom S-CPU chip and explanation of the difference between 8-bit and 16-bit)|apellíos = |nome = |fecha = Marzu de 1991|publicación = Nintendo Power|fechaaccesu = |doi = |pmid = |volume = 22|páxina = 63}}</ref><ref name=":12">{{Cita publicación|títulu = Nintendo Power, Future gaming with the Super Nintendo Entertainment System (preview of the features of the Super NES)|fecha = Julio de 1991|publicación = Nintendo Power|volume = 26|páxines = 48-49}}</ref> mesma que pertenez a l'arquiteutura de la familia de procesadores [[MOS Technology 6502]]. Funciona a una velocidá de reló variable que van de 1.79, 2.68&nbsp;[[Megahercio|MHz]], o hasta los 3.58 MHz<ref name=":11" /><ref name=":12" /> en rexones [[NTSC]] y 1,77 MHz, 2,66 MHz o 3,55 MHz en rexones [[PAL]]. Como procesamientu de videu emplega l'usu de dos circuitos zarraos separaos, el ''S-PPU1'' y el ''S-PPU2'',<ref name=":11" /><ref name=":12" /> el so funcionamientu va estrechamente venceyaos polo que nun pueden funcionar xebradamente unu del otru, puede xenerar una paleta de 32.768 colores<ref name=":11" /><ref name=":12" /> según tamién distintos efeutos pa los gráficos. La unidá de soníu ye emplegada por aciu l'usu del chip [[SPC700|Sony SPC700]] (tamién llamáu Nintendo S-SMP) xunto col chip S-[[Procesador dixital de señales|DSP]] d'ocho canales de soníu,<ref name=":11" /><ref name=":12" /> puede xenerar simultáneamente o individualmente distintos efeutos de soníu como l'ecu o modulación de tonos. El sistema contién respeutivamente con 128 KB de Ram utilizaos pa la memoria principal,<ref name=":11" /><ref name=":12" /> 64 KB en videu<ref name=":11" /><ref name=":12" /> y 64 KB pal soníu.<ref name=":11" /><ref name=":12" /> === Especificaciones téuniques === {| {{tablaguapa}} ! colspan="3" |Unidá central de procesu |- |Procesador [[Ricoh]] 5A22, basáu nel procesador [[The Western Design Center Inc.|WDC]] [[W65C816]] de 16 bits.<ref name=":11" /><ref name=":12" /> * Velocidá de reló: 1.79, 2.68&nbsp;[[Megahercio|MHz]], o 3.58 MHz (NTSC);<ref name=":11" /><ref name=":12" /> 1,77 MHz, 2,66 MHz o 3,55 MHz (PAL). * Memoria RAM principal: 128&nbsp;[[Kilobyte|KB]].<ref name=":11" /><ref name=":12" /> Carauterístiques adicionales: * DMA y HDMA. * Programáu IRQ. * Procesamientu paralelu I / O. * Multiplicación y división de hardware. | colspan="2" |[[Ficheru:5A22-02 01.jpg|centre|frameless|158x158px]] |- ! colspan="3" |Soníu |- |Coprocesador de soníu: Sony [[SPC700]] de 8 bits.<ref name=":11" /><ref name=":12" /> * Velocidá de reló: 1.024 MHz. * Estensión del archivu pa emulación: <code>.spc</code> * Tamañu de Rom d'arranque: 64 bytes. * Audiu RAM: 512&nbsp;[[kilobit|Kb]] (64&nbsp;[[Kilobyte|KB]])<ref name=":11" /><ref name=":12" /> (compartida ente los dos chips). | colspan="2" |[[Ficheru:S-SMP 01.jpg|centre|frameless|145x145px]] |- |Procesador dixital de soníu: S-DSP de 16 bits.<ref name=":11" /><ref name=":12" /> * Canales de soníu: 8.<ref name=":11" /><ref name=":12" /> * Formatu de soníu: [[ADPCM]],<ref name=":11" /><ref name=":12" /> usa samples en forma d'onda estruyíos por aciu l'algoritmu de compresión BBR. * Calidá de soníu: 32 kHz de 16 bits<ref name=":11" /><ref name=":12" /> n'estéreo. * Tiempu de Ciclu de Memoria: 279&nbsp;ns. * Efeutos de soníu: Panning de voces, [[envolvente acústicu]], ecu, xeneración de ruiu y modulación de tonu. * Modulador de pulsos de códigos: 16 bits. | colspan="2" |[[Ficheru:S-DSP A 01.jpg|centre|frameless|146x146px]] |- ! colspan="3" |Videu |- |Circuitos ''S-PPU1'' y ''S-PPU2,'' unidaes de procesamientu d'imaxe de 16 bits. * Paleta: 32&nbsp;768 Colores.<ref name=":11" /><ref name=":12" /> * Colores en pantalla: 4096. Según la manera gráfica: exemplu, 241 en mode 1 o 256 en [[mode 7|manera 7]], ensin cuntar sub-blending. * Resolvimientu: 256x224 a 512x448.<ref name=":11" /><ref name=":12" /> La mayoría de los xuegos usen 256x224, 320x224 o 400x300 píxeles; había trucos de programación pa llograr 512x448<ref name=":11" /><ref name=":12" /> pero yera usáu raramente. * Máximos [[Sprite (videoxuegos)|sprites]] en pantalla: 128 (32 per llinia).<ref name=":11" /><ref name=":12" /> * Máximu númberu de píxeles de sprites nun scanline: 256.<ref name=":11" /><ref name=":12" /> El xenerador d'imáxenes tien un error de software el cual desfaíase de los sprites más cercanos en cuenta de los más alloñaos si un scanline entepasaba la llende. * Maneres de pantalla más comunes: Manera 1 testu píxel a píxel (16 colores por tile; 3 capes de scroll) testu [[affine transformation|affine mapped]], [[Mode 7|manera 7]] (256 colores por tile; una capa de rotación esguiláu). * Videu RAM: 64 Kb.<ref name=":11" /><ref name=":12" /> | colspan="2" |[[Ficheru:5C77-01 01.jpg|centre|frameless|147x147px]][[Ficheru:5C78-03 01.jpg|centre|frameless|149x149px]] |- ! colspan="3" |Alimentación |- | colspan="2" |La fontes d'alimentación varien dependiendo de los modelos lliberaos nos distintos mercaos. * Tresformador d'entrada nos modelos europeos y australianu: 230&nbsp;[[Voltiu|V]] AC, 50&nbsp;[[Herciu|Hz]], 17&nbsp;[[Vatiu|W]]. * Tresformador d'entrada nos modelos norteamericanos: 120&nbsp;V AC, 60&nbsp;Hz, 17&nbsp;W.<ref name=":12" /> * Tresformador d'entrada nel modelu brasilanu: 120/220 V AC, 60 Hz, 12 W.<ref name="snsm-001(BRA)">[http://www.snescentral.com/article.php?id=1017 Modelu SNSM-001(BRA)]</ref> * Tresformador d'entrada nos modelos xaponeses: 100&nbsp;V AC, 50/60&nbsp;Hz, 17&nbsp;W,<ref name=":11" /> 18 [[Voltiamperio|VA]]. * Tresformador d'entrada nel modelu surcoreanu: 110/220 V AC, 60 Hz, 18 VA. * Tresformador de salida: 9 V AC 1.3 A para les versiones europees<ref name=":11" /><ref name=":12" /> y l'australiana. * Tresformador de salida: 10 V DC, 850 mA y polaridá negativa pa les versiones xaponesa,<ref name=":11" /> norteamericana<ref name=":12" /> y surcoreana. * Tresformador de salida: 9.3 V DC, 850 mA y polaridá negativa pa la versión brasilana.<ref name="snsm-001(BRA)"/> * Conector DC fema de 9.5 mm (llargor), 5.5 mm (diámetru esterior) y 2.5 mm (diámetru interior) pa les versiones PAL. * Conector DC fema de 9.5 mm (llargor), 5.5 mm (diámetru esterior) y 2.1 mm (diámetru interior) pa les NTSC xaponeses. * Conector DC machu de 9.5 mm (llargor) con pin interior central pa les consoles americanes y la surcoreana. |[[Ficheru:Hohlstecker an einem SNES-Netzteil.JPG|centre|frameless|156x156px]] |- ! colspan="3" |'''Controladores y conectores''' |- | colspan="2" |La consola dispón de los siguientes conectores: * Puertu pa controladores de siete pines nel frontal de la máquina (2). * Respuesta del controlador: 16&nbsp;[[Milisegundu|ms]]. * Puertu de salida d'audiu/videu [[SNS A/V Multiout|Nintendo A/V Multi Out]] (1) (dellos modelos incluyíen una tapa proteutora pa esti puertu). * Badea pa dispositivos esternos (1) (Puertu EXT asitiáu na base de la consola). * Entrada de AC 9 V por [[conector DC]] machu de 5.5 mm (diámetru interior) y 2.5 mm (diámetru del pin central) pa les PAL (1). * Entrada de DC 10 V por conector DC machu de 5.5 mm (diámetru interior) y 2.1 mm (diámetru del pin central) pa les NTSC xaponeses (1). * Entrada de DC 10 V por conector DC fema pa les versiones americanes y la surcoreana (1). * Salida A/V de radiofrecuencia (RF) (1) (esaniciada nes versiones compactes, en delles versiones del modelu SNSN-001(KOR) y nel modelu SNSP-001A(FRA)). * Conector o ranura pa cartuchos de xuegu. |[[Ficheru:Super Famicom SHVC-001 bottom 20090614.jpg|centre|frameless|161x161px]] |- ! colspan="3" |'''Botones''' |- | colspan="2" |La consola dispón de los siguientes botones: * Botón ''POWER'' d'encendíu y apagáu por pulsación horizontal. * Botón ''RESET'' retáctil pa reiniciar el xuegu. * Botón ''EJECT'' retáctil pa estracción d'un cartuchu cola consola apagada (esaniciáu nes versiones Jr.). * Selector de canal de radiofrecuencia de salida ente dos frecuencies distintes disponibles (esaniciáu nes versiones Jr., en delles versiones del modelu SNSN-001(KOR) y nes consoles PAL modelos SNSP-001A(FRA), SNSP-001A(UKV) y SNSP-001A(AUS)). |[[Ficheru:Nintendo-Super-NES-Console-BR.jpg|centre|frameless|161x161px]] |} === Carcasa de la consola y les sos diferencies rexonales === Al igual que la so consola predecesora, la consola tien diferencies nel diseñu de la so carcasa, particularmente na lliberación americana onde tien un diseñu totalmente distintu a los sos contrapartes xaponesa, europea, australiana y surcoreana. El diseñu pa la so versión norteamericana foi ellaboráu pola compañía de diseñu industrial Lance Barr<ref name=":6">{{cita llibru|apellíos = |nome = |enllaceautor = |títulu = Super Nintendo Entertainment System|url = |fechaaccesu = |añu = Xunu de 1991|editorial = |isbn = |editor = Nintendo of America|allugamientu = Redmond, Washington|páxina = 45-46|idioma = Inglés|capítulu = |volume = 25}}</ref> y foi realizáu col fin d'evitar d'asitiar alimentos y bébores o dalgún tipu d'oxetu sobre la base de la consola,<ref name=":6" /> daqué que si asocediera cola so consola predecesora [[Nintendo Entertainment System|NES]].<ref name=":6" /> Los cambeos más bultables na consola son les siguientes: {| {{tablaguapa}} align="center" |[[Ficheru:Super Famicom JPN.jpg|none|150px|Super Famicom orixinal]] |[[Ficheru:SNES-Mod1-Console-Set.jpg|none|190px|Super NES americana orixinal]] |[[Ficheru:Wikipedia SNES PAL.jpg|none|160px|Super Nintendo PAL orixinal]] |[[Ficheru:SNES-Model-2-Set.jpg|none|180px|New-Style Super NES]] |[[Ficheru:SuperFamicom jr.jpg|none|150px|Super Famicom Jr.]] |- valign="top" | width="80" |<small>Versión orixinal xaponesa<br />modelu SHVC-001<br />(1990-1998)</small> | width="80" |<small>Versión americana<br />modelos SNS-001 y SNSM-001 (BRA)<br />(1991-1997)</small> | width="80" |<small>Versiones PAL y surcoreana modelos:<br />SNSP-001A(FRG)<br />SNSP-001A(UKV)<br />SNSP-001A(ITA)<br />SNSP-001A(FRA)<br />SNSP-001A(SCN)<br />SNSP-001A(AUS)<br />SNSN-001(KOR)<br />(1992-1998)</small> | width="80" |<small>Versión norteamericana "Jr."<br />modelu SNS-101<br />(1997-1999)</small> | width="80" |<small>Versión Jr. xaponesa<br />modelu SHVC-101<br />(1998-2003)</small> |} * [[Ficheru:Nintendo Super Famicom logo.svg|thumb|208px|Logotipu oficial usáu na versión xaponesa.]]'''Versión xaponesa:''' el Super Famicom presenta un diseñu arrondáu de color blancu con una base na parte cimera de color gris, contién el logotipu de la consola de cuatro colores: verde, azul, colloráu y mariellu allugáu na parte cimera derecha de la consola, mesma que tamién representa a los cuatro botones A-B-X-Y del mandu o control del sistema.<ref name=":11" /> El llargor de los cables emplegaos pal sistema ye la más curtia en comparanza coles demás versiones. Anque toles Super Famicom son de la mesma calidá, Nintendo realizó dos producciones independientes: les consoles fabricaes en Xapón, que los sos númberos de serie empiecen por "S", y les fabricaes en China, que los sos númberos de serie empiecen por "SM". El sistema de videu emplegáu por esta consola ye'l [[NTSC]], variante NTSC-J. * [[Ficheru:Super Famicom and Super NES Controllers.jpg|thumb|208px|Dos mandos onde s'amuesen les sos simples diferencies nel diseñu; na parte de riba: mando modelu SHVC-005 pa la '''Super Famicom''', embaxo: mando modelu SNS-005 pa la '''Super NES''' americana.]]'''Versión americana:''' la consola Super Nintendo ye la que presenta un diseñu totalmente distintu a les demás versiones, la base de la carcasa presenta con una superficie curva nel área de la ranura del cartuchu, esto col fin d'evitar asitiar dalgún elementu o oxetu na consola que pudiera causar dalguna descompostura como líquidos o alimentos,<ref name=":12" /> los colores de los botones de la carcasa d'encendíu y reinicio son moraos, el interruptor d'espulsar los cartuchos ye de color gris. Mentanto, nel control los botones A-B son de color moráu con un relieve convexu y los botones X-Y son de color lavanda. Al igual que la carcasa, los cartuchos americanos presenta una diferencia nel diseñu, que xenera una incompatibilidá a nivel físicu pa los cartuchos de les versiones xaponesa, PAL y surcoreana, anque puede solucionase por aciu l'usu d'adaptadores o realizando un cambéu na ranura del cartuchu.<ref name=":7">{{Cita web|url = http://www.nintendolife.com/news/2013/07/soapbox_why_region_locking_is_a_total_non_issue|títulu = Soapbox: Why Region Locking Is A Total Non-Issue|autor = |enllaceautor = |fecha = 1 de xunetu de 2013|idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 31 de xineru de 2016|sitiuweb = nintendolife.com}}</ref> De la versión americana esiste'l modelu SNSM-001(BRA) diseñáu pal mercáu brasilano y producío en [[Manaus]] pola compañía Playtronic. Esti modelu brasilanu foi l'únicu modelu SNES fabricáu fora de Xapón.<ref name="snsm-001(BRA)"/> Del modelu SNS-001 hai dos versiones, la SNS-USA y la SNS-US/CAN vendíes nel mercáu norteamericanu. El sistema de videu emplegáu por esta consola ye'l NTSC, variante NTSC-M. * '''Versión Jr. xaponesa y americana:''' les versiones ''junior'' de la consola son rediseños en menor tamañu y pesu. Tanto la versión americana como la xaponesa presenta'l mesmu diseñu, solo estremaes nel tamañu y forma de la ranura del puertu o conector onde s'enserten los cartuchos y nel color emplegáu pa los botones de la carcasa y de los controles pa les sos respeutives rexones. Anque popularmente conocer a la versión norteamericana como "Jr.", "Mini" o "SNES 2", esta versión ye considerada por Nintendo como una SNES más con un nuevu diseñu y modelu, tando referenciada oficialmente como la "New-Style Super NES",<ref>{{cita web|url=http://www.nintendo.com/consumer/systems/supernes/hookups.jsp|títulu=- Nintendo – Customer Service – Super NES Hookups|autor=nintendo.com}}</ref> ente que la versión xaponesa sí foi nomada oficialmente como la "Super Fámicom Jr.". Esti modelu nunca foi llanzáu en versión PAL. * [[Ficheru:Snes control.jpg|thumb|208px|Mandu orixinal, modelu SNSP-005, pa la '''Super Nintendo''' PAL, que los sos botones usen los mesmos colores que nes versiones '''Super Famicom''', '''Super Famicom Jr.''' y '''Hyunday Super Comboy'''.]]'''Versión PAL:''' magar esta versión presenta un diseñu igual al so contraparte xaponesa, esta ta diseñada pa televisiones [[PAL]], una forma distinta de tresmisión de videu análoga emplegada na mayoría de los países europeos y n'Australia. Por cuenta de esa diferencia nel tipu de señal de videu, la consola emplega un bloquéu rexonal pa evitar l'usu de cartuchos de les rexones americanes, xaponesa y surcoreana qu'utilicen el protocolu de tresmisión en videu NTSC. La versión PAL ye la que dispón de más modelos, habiendo pequeñes diferencies ente ellos nel diseñu. El modelu italianu SNSP-001A(ITA) tien dos versiones: la SNSP-ITA y la (CE)SNSP-ITA; el modelu francés SNSP-001A(FRA) tien dos versiones: la SNSP-FRA y la SNSP-FRA-1; el modelu del Reinu Xuníu SNSP-001A(UKV) tien dos versiones: la SNSP-UKV y la (CE)SNSP-UKV. El modelu SNSP-001A(FRG) tien distintes versiones, dependiendo del país onde se vendiera (versión indicada na etiqueta de la base de la consola) y del añu de producción, siendo vendida la versión SNSP-ESP n'España, la SNSP-NOE n'Alemaña, la SNSP-FRG n'Austria y otros países del norte d'Europa, la SNSP-HOL nos Países Baxos, la SNSP-GPO en Grecia y la (CE)SNSP-FRG en dellos países d'Europa, que les sos producciones d'esta postrera, de finales de 1994 d'equí p'arriba, disponíen de les nueves revisiones de plaques que engloban lo que se vendieron a llamar les "consoles 1CHIP", qu'emiten una la señal de videu más nitida y de mayor calidá qu'a les consoles anteriores que les sos plaques nun son "1CHIP". A diferencia de les consoles col sistema NTSC, la Super Nintendo PAL nun dispón nin emite la señal de [[RGB#Señal de sincronismu|sincronismu compuestu]] (pin 3 del puertu [[SNS A/V Multiout|Multi Out]]) y solo puede utilizar, pa la señal RGB, los sincronismos de la señal de [[video compuestu]] o la de [[S-Video]], lo que fai que la imaxe contenga daqué de ruiu y nun sía tan nítida como podría trate nes versiones NTSC. * [[Ficheru:Hyundai Super Comboy - Main Body.jpg|thumb|208px|Consola Hyundai Super Comboy.]] '''Versión surcoreana:''' pa la distribución y venta nel mercáu de [[Corea del Sur]], Nintendo venció-y el so llicencia a la empresa surcoreana [[Hynix|Hyundai Electronics]]. Por cuenta de esto, el nome de la consola adopta nesti país el nome oficial de '''Hyundai Super Comboy''', anque tamién s'inclúi'l nome "Super Nintendo Entertainment System" na consola, indicándose la versión d'esta na caxa oficial de la consola y sol testu "''Korean Version''", lo que convierte a esti modelu n'otra versión más de SNES. En cuanto al diseñu de la carcasa, esta versión tien el mesmu que los modelos PAL y Super Famicom, y utiliza la señal de videu NTSC, siendo esta versión totalmente compatible colos xuegos de Super Famicom. Tamién destaca l'usu del mesmu conector DC que los modelos SNES americanos y el testu en [[hangul|coreanu]] de los botones de la consola en delles de les versiones. Los primeros modelos de la consola tienen el códigu SNSN-001(KOR), ente que les posteriores fueron etiquetaes como modelu HGM-3000(SNSN-001). * [[Ficheru:Oxidized-snes.jpg|thumb|208x208px|Una consola '''''SNES''''' col problema del cambéu de color causáu pola oxidación del plásticu.]] '''Oxidación nos componentes de la carcasa:''' Delles consoles tantu la Super Famicom como la SNES orixinales comparten un error industrial nel diseñu de los componentes emplegaos pal plásticu<ref name=":13">{{Cita web|url = http://makezine.com/2010/07/22/how-to-restore-the-color-of-old-leg/|títulu = How-To:Restore the color of LEGO bricks|autor = Ragan|enllaceautor = |fecha = 22 de xunetu de 2010|idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 5 de febreru de 2016|sitiuweb = makezine.com}}</ref> ABS de la carcasa, yá que ye susceptible a la oxidación causada pol contautu col osíxenu,<ref name=":14">{{Cita web|url = http://www.vintagecomputing.com/index.php/archives/189|títulu = Why Super Nintendos Lose Their Color: Plastic Discoloration in Classic Machines|autor = Benj Edwards|enllaceautor = |fecha = 14 de xineru de 2007|idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 5 de febreru de 2016|sitiuweb = http://www.vintagecomputing.com}}</ref> esti problema yera más bultable si la consola esponer por un llargu tiempu albentestate,<ref name=":14" /> la causa yera probablemente a un amiestu incorrecto de los aditivos estabilizantes o retardadores de llapada.<ref name=":14" /> En resume, el color del plásticu de la carcasa camuda a color mariellu pola oxidación. El color puede ser restauráu dacuando con lluz UV y una solución de peróxidu d'hidróxenu.<ref name=":13" /> * '''Bloquéu rexonal:''' la consola emplega bloqueos tanto físicos como de hardware pa evitar l'usu de cartuchos que nun sían correspondiente a la rexón de la consola. El diseñu del cartuchu na versión americana ye distinta a les versiones xaponesa, PAL y surcoreanu, polo qu'emplega una torga física que fai que'l cartuchu d'otra rexón nun s'introduza dafechu a la ranura.<ref name=":7" /> Per otru llau, na versión PAL la consola emplega l'usu d'un circuitu de zarru que torga l'usu de cartuchos americanos y xaponeses, anque'l mesmu puede solucionase por aciu cambeos nos chips de videu y nel circuitu de zarru<ref name=":8">{{Cita web|url = http://home.freeuk.com/markk/Consoles/SNES_Lockout.txt|títulu = Disabling the SNES/Super Famicom "Lockout Chip"|autor = Mark Knibbs|enllaceautor = |fecha = 27 d'avientu de 1997|idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 31 de xineru de 2016|sitiuweb = |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20030121165526/http://home.freeuk.com/markk/Consoles/SNES_Lockout.txt|fechaarchivu = 21 de xineru de 2003}}</ref> de la consola. Sicasí, esti cambéu de los circuitos de videu pueden tener resultancies ensin esperar na resolución de pantalla y na velocidá del xuegu, una y bones esta pue ser más acelerada.<ref>{{Cita web|url = http://home.freeuk.net/markk/Consoles/SNES_50-60Hz_Switch.txt|títulu = Super NES/Super Famicom 50/60Hz Switch Modification|autor = Mark Knibbs|enllaceautor = |fecha = 25 de xineru de 1998|idioma = Inglés|editorial = |fechaaccesu = 31 de xineru de 2016|sitiuweb = http://home.freeuk.net/|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20010502190046/http://home.freeuk.net/markk/Consoles/SNES_50-60Hz_Switch.txt|fechaarchivu = 2 de mayu de 2001}}</ref> El bloquéu rexonal pue ser desactiváu por aciu el cambéu del circuitu del zarru, anque esti cambéu podía ser detectada nos cartuchos de títulos más actuales, polo que yera necesariu del usu d'un interruptor pa evitar, nuevamente, esi inconveniente.<ref name=":7" /> === Cartuchu de los xuegos === [[Ficheru:SNES-SFAM-Cartridges.jpg|thumb|208x208px|Vista comparancia del diseñu de los cartuchos pa les sos respeutives rexones; enriba: cartuchu pal sistema '''SNES''' americanu, embaxo: cartuchu pal sistema '''Super Famicom''', que'l so diseñu ye idénticu al de los sistemes '''Hyundai Super Comboy''' y el '''SNES''' PAL. Nel cartuchu de baxo tamién s'amuesen los pines opcionales pal usu de chips o coprocesadores de sofitu.]]Los cartuchos son el mediu d'almacenamientu de los xuegos emplegáu pa la consola. El tamañu predeterminado nos cartuchos son de 32 Mbit por cuenta de les llendes accesos de los controladores de memoria. Esisten xuegos como ''[[Tales of Phantasia]]'' y ''[[Star Ocean (videoxuegu)|Star Ocean]]'' que llogren usar 48 Mbit d'información nos cartuchos. La mayoría de los cartuchos ufierta otru tipos de prestaciones como la inclusión d'una memoria SRAM pa guardar información temporal referente a los xuegos, más memoria RAM de trabayu adicional, coprocesadores de sofitu y otru tipu hardware funcional pal sistema. == Periféricos == === Accesorios === {{AP|Accesorios de Super Nintendo Entertainment System|l1=Accesorios de Super Nintendo Entertainment System}}Mientres el so periodu de comercialización, un númberu d'accesorios fueron puestu en llibertá, la mayoría d'ellos fueron fabricaos por empreses de terceros pa utilizalos como complementos en determinaos títulos de la consola, otres empreses desenvolveríen otros tipos d'accesorios que modificaben ciertos aspeutos de funcionamientu na consola ensin llicencia per parte de Nintendo. Los accesorios más destacaos de la consola son les siguientes: [[Ficheru:Nintendo-Super-Game-Boy.jpg|thumb|208px|La '''''Super Game Boy''''' dexa xugar títulos de la portátil [[Game Boy]] per mediu de la SNES.]] * Conversor de [[Game Boy]], [[Super Game Boy]]: dexa que los xuegos diseñaos pa portátil de Game Boy puedan ser xugaos per mediu de la SNES o Super Famicom, dexaba amás da-y color a los xuegos * [[Super Scope]]: una [[pistola de lluz]] inalámbrica asemeyada a un [[bazooka]] * [[mure de SNES]]: creáu específicamente pal xuegu de creatividá llamáu ''[[Mario Paint]]'', anque tamién podía ser usáu nel ''[[Jurassic Park]]'' d'[[Ocean Software|Ocean]] y otros xuegos. * [[Super Multitap]]: un adaptador pa multi-xugador llicenciáu por [[Hudson Soft|Hudson]], similar al accesoriu de NES, [[NES Four Score]] y [[Satellite (Nintendo)|NES Satellite]]. Espande los puertos de controladores de la SNES hasta'l númberu de 16 xugadores simultáneos p'aquellos xuegos que lu soportaren (sicasí, esti gran númberu rique que dellos Multitaps sían coneutaos unos a otros). Hubo tamién un Super Multitap 2, pero nun funcionar en consoles PAL y NTSC (EE. XX.) * [[Sufami Turbo]]: un cartuchu adaptador creáu por [[Bandai]], que sirve pa executar xuegos de tamañu Game Boy creaos pa esti adaptador en tierres nipones * [[Satellaview]]: un satmódem que s'añedir a la consola de Nintendo Super Nintendo que foi llanzáu namái en Xapón * Diversos adaptadores pa dexar xugar títulos o cartuchos xaponeses o americanos en consoles europees (PAL) === Puertu EXT === [[Ficheru:Satellaview with Super Famicom.jpg|thumb|208px|El dispositivu [[Satellaview]] funcionando en xunto cola '''''Super Famicom'''''.]]La parte inferior de la consola cunta con una conexón denomada "EXT". En Xapón publicó un periféricu llamáu [[Satellaview]] qu'utilizaba esti puertu d'espansión. Trátase d'un módem per satélite col que los xugadores podíen competir en llinia con otros usuarios gracies a la frecuencia proporcionada poles emisiones de radiu per satélite de St.GIGA. De normal, los xuegos disponibles pa descarga por aciu esti periféricu yeren remakes o remortines de xuegos de Nintendo, como ''Zelda no Densetsu'' (adautación del primer Zelda de NES), ''Zelda no Densetsu Kodai no Sekiban'' (secuela de ''A Link to the Past''), ''F-Zero Grand Prix 2'', etc. === Dispositivos de trucos === Dispositivos de trucos de terceros llanzaos pa la SNES dexaben a los xugadores modificar los datos del xuegu y dexaben coses como vides infinites, enerxía, etc. Tou los dispositivos de trucos fueron fechos por compañíes de terceros y nengunu foi llicenciáu o sofitáu por Nintendo. * [[Action Replay|Pro Action Replay 2]] * [[Game Genie]] == Chips de sofitu Dalgunos xuegos fixeron usos de chips especiales nel interior de los cartuchos col fin d'aumentar la potencia de la máquina en distintos aspeutos: * CX4: Ameyorar l'usu de les tresparencies y cálculos trigonométricos. Creáu por Capcom y usáu puramente en ''Megaman X2'' y ''Megaman X3''. * DSP1: Meyores na Manera 7 y cálculu de vectores. Utilizáu en xuegos como ''[[Super Mario Kart]]''. * DSP2: Esguiláu de gráficos. Dobla la velocidá de la SNES. Esclusivu de ''Dungeon Master''. * DSP3: Descompresión de gráficos. Esclusivu de ''SD Gundam GX''. * DSP4: Dibuxáu de circuitos. Esclusivu de ''Top Gear 3000''. * SA1: Compresor de datos 1:4. Aumenta velocidá de la SNES hasta 10&nbsp;MHz. Utilizáu en xuegos como ''Super Mario RPG'', ''Kirby Super Star'' y ''Kirby's Dream Land 3'' y en cartuchos adaptadores de ''SD Gundam G-Next''. * S-DD1: Compresión de gráficos. Esclusivu de ''Street Fighter Alpha 2'' (Capcom) y ''Star Ocean'' (Enix na era pre-Square-Enix). * SPC7110: Meyora n'algoritmos. Diseñáu por Epson y Usáu en 4 xuegos: ** ''Far East of Eden Zero'' ** ''Far East of Eden Zero - Shounen Jump no Shou'' ** ''Momotarou Dentetsu Happy'' ** ''Super Power League 4'' * Super FX: Cálculos vectoriales. Aumento velocidá SNES hasta 10,5&nbsp;MHz. Utilizáu en ''Star Wing'' (''Star Fox'' fora d'Europa), ''Dirt Trax'', ''Stunt Race FX'' y ''Vortex''. * Super FX 2: Aumento velocidá SNES hasta 21&nbsp;MHz. Utilizáu en ''Super Mario World 2: Yoshi's Island'', ''Winter Gold'' y ''Doom''. * Cogorda DSP: Estos chips son creaos por Cogorda Corp. p'ameyorar la capacidá de IA. Utilizáu en 3 xuegos según el chip: ** ST-10: ''F1 Roc 2'' ** ST-11: ''Hayazashi Nidan Morita Shougi'' ** ST-18: ''Hayazashi Nidan Morita Shougi II'' * OBC-1: Manipulación de sprites. Esclusivu de ''Metal Combat'', secuela de ''Battle Clash''. * S-RTC: Un chip qu'amuesa'l reló en tiempu real. Esclusivu de ''Daikaijuu Monogatari II''. == Software == {{AP|Videoxuegos pa Super Nintendo}} El catálogu de llanzamientu Xaponés en 1990 de la Super Famicom foi compuestu por: ''[[Super Mario World]]'' y ''[[F-Zero]]''.<ref>{{cita llibru |apellíos=Sheff |nome=David |títulu=[[Game Over: How Nintendo Zapped an American Industry, Captured Your Dollars, and Enslaved Your Children]] |añu-orixinal=1993 |edición=First |editorial=Random House, Inc. |allugamientu=New York |isbn=0-679-40469-4 |fechaaccesu=3 de xunetu de 2007 |páxines=p. 361}}</ref> N'América, en 1991, cinco títulos: ''[[Super Mario World]]'', ''[[F-Zero]]'', ''[[Pilotwings]]'', ''[[Gradius III]]'' y ''[[SimCity]]''.<ref>{{Cita web |url=http://www.1up.com/do/feature?cId=3155264 |títulu=Out to Launch: Wii |autor=Jeremy Parish |fecha=[[2006-11-14]] |editorial=1UP.com |fechaaccesu=3 de xunetu de 2007 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/65RQm77oI?url=http://www.1up.com/features/launch-wii |fechaarchivu=14 de febreru de 2012 }}</ref> === Ventes === 40 xuegos devasaron el millón d'unidaes vendíes en tol mundu, dellos solu esclusivos de Xapón o Norteamérica, siendo ''Super Mario World'' el más vendíu con 20&nbsp;000&nbsp;000 nos trés mercaos principales.<ref name="nintendohistory1">{{Cita web|url=http://www.next-gen.biz/index.php?option=com_content&task=view&id=6121&Itemid=2&limit=1&limitstart=1| títulu=1990|obra=The Nintendo Years|páxines=2|autor=[[Edge (magacín)|Edge]]|editorial=[[Next Generation Magazine|Next-Xen.biz]]|fecha=25 de xunu de 2007|fechaaccesu=27 de xunu de 2007}}</ref> Los diez xuegos más vendíos fueron: * ''[[Super Mario World]]'' (20&nbsp;000&nbsp;000)<ref name="nintendohistory1" /> * ''[[Donkey Kong Country]]'' (8&nbsp;000&nbsp;000)<ref name="donkeykongcountry">{{Cita web | url=http://www.gamespot.com/gba/action/donkeykongcountry/review.html | títulu=Donkey Kong Country Review | fechaaccesu=26 de payares de 2006 | autor=Frank Provo | fecha=11 de xunu de 2003 | editorial=[[GameSpot]]}}</ref> * ''[[Super Mario Kart]]'' (8&nbsp;000&nbsp;000)<ref name="ownt">{{Cita web |url=http://www.ownt.com/qtakes/2003/gamestats/gamestats.shtm |títulu=All Time Top 20 Best Selling Games |fechaaccesu=1 d'avientu de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060221044930/http://www.ownt.com/qtakes/2003/gamestats/gamestats.shtm |fechaarchivu=21 de febreru de 2006 |fecha=21 de mayu de 2003 }}</ref> * ''[[Street Fighter II]]'' (6&nbsp;300&nbsp;000)<ref name="capcomplatinum">{{Cita web |url=http://ir.capcom.co.jp/english/data/million.html |títulu=Platinum Titles |editorial=[[Capcom]] |fechaaccesu=16 de febreru de 2008 |fecha=31 d'avientu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080219033905/http://ir.capcom.co.jp/english/data/million.html |fechaarchivu=19 de febreru de 2008 }}</ref> * ''[[The Legend of Zelda: A Link to the Past]]'' (4&nbsp;610&nbsp;000)<ref name="zeldaseries">{{Cita web |url=http://www.rpgamer.com/news/japan/rp033104.html |editorial=[[RPGamer]] |fechaaccesu=26 de payares de 2006 |fecha=31 de marzu de 2004 |títulu=Xenogears vs. Tetris |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130202170610/http://www.rpgamer.com/news/japan/rp033104.html |fechaarchivu=2013-02-02 }}</ref> * ''[[Donkey Kong Country 2: Diddy's Kong Quest]]'' (4&nbsp;370&nbsp;000 aproximao, 2&nbsp;210&nbsp;000 en Xapón,<ref name="magicboxjapan">{{Cita web |url=http://www.the-magicbox.com/topten2.htm |títulu=Japan Platinum Game Chart |editorial=The Magic Box |fechaaccesu=26 de payares de 2006}}</ref> 2&nbsp;160&nbsp;000 n'EE.XX.)<ref name="magicboxus">{{Cita web |url=http://www.the-magicbox.com/Chart-USPlatinum.shtml |títulu=US Platinum Videogame Chart |editorial=The Magic Box |fechaaccesu=31 de xineru de 2008 |fecha=27 d'avientu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20211009200207/http://www.the-magicbox.com/Chart-USPlatinum.shtml |fechaarchivu=2021-10-09 }}</ref> * ''[[Street Fighter II Turbo]]'' (4&nbsp;100&nbsp;000)<ref name="capcomplatinum" /> * ''[[Super Mario World 2: Yoshi's Island]]'' (4&nbsp;000&nbsp;000)<ref name="nintendohistory1" /> * ''[[Dragon Quest VI]]'' (3&nbsp;200&nbsp;000 en Xapón)<ref name="magicboxjapan" /> * ''[[Donkey Kong Country 3: Dixie Kong's Double Trouble!]]'' (2&nbsp;890&nbsp;000 aproximao, 1&nbsp;770&nbsp;000 en Xapón,<ref name="magicboxjapan" /> 1&nbsp;120&nbsp; en EE UU)<ref name="magicboxus" /> == Ver tamién == {{Columnes}} ;Videoconsoles de sobremesa de Nintendo * [[Color TV Game]] * [[Nintendo NES]] * '''Super Nintendo''' * [[Nintendo Virtual Boy]] * [[Nintendo 64]] * [[Nintendo GameCube]] * [[Nintendo Wii]] * [[Wii U ]] ;Videoconsoles hibrides de nintendo * [[Nintendo Switch]] {{Nueva columna}} ;Videoconsoles competidores de Super Nintendo * [[SEGA]]: [[Mega Drive|Mega Drive/Genesis]] (1988-97) * [[NEC]]: [[PC Engine|TurboGrafx 16]] (1987-94) * [[SNK]]: [[Neo Geo]] (1990-2004) {{Final columnes}} == Notes == {{llistaref|group=n.}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Commons category|Super Famicom and variants}} * {{wikibooks-inline|Super NES Programming}} * http://www.dmoz.org/Games/Video_Games/Console_Platforms/Nintendo/SNES/ * https://web.archive.org/web/20070325003029/site=https://www.nintendo.com/doc/snes_games.pdf <center> {| {{tablaguapa}} |- align="center" | Predecesora:<br />'''[[Nintendo Entertainment System]]'''<br />[[1983]]-[[2003]] || '''[[Videoconsola]] de sobremesa de [[Nintendo]]<br />Super Nintendo Entertainment System'''<br />[[1991]]-[[2003]] || Socesora:<br />'''[[Nintendo 64]]'''<br />[[1996]]-[[2003]] |} </center> {{Control d'autoridaes}} {{Tradubot|Super Nintendo}} [[Categoría:Super Nintendo Entertainment System| ]] hivusxe3urbblao4iqvi94kat8079a7 0 98801 4379636 4005197 2025-06-26T10:14:24Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379636 wikitext text/x-wiki {{rexón}} L''''área metropolitana de Baltimore''' ye un [[Área Estadística Metropolitana]] (MSA) de [[Maryland]] definida pola [[Oficina de Xerencia y Presupuestu de los Estaos Xuníos]] (OMB). La so población según el [[Censu de los Estaos Xuníos de 2010|censu de 2010]] ye de 2,710,489 habitantes,{{datos censu|9}} convirtiéndola na [[Árees metropolitanes d'Estaos Xuníos|20º área metropolitana más poblada]] de los [[Estaos Xuníos]].{{datos censu|2}} == Composición == La zona ta compuesta polos siguiente condaos:<ref>{{cita web |url=http://www.bls.gov/ro3/fax_9599.htm |títulu=Current Employment Statistics (CES) Metropolitan Area Definitions |editorial=[[Bureau of Labor Statistics]] |fecha=14 de payares de 2005 |fechaaccesu=19 de febreru de 2008 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.whitehouse.gov/omb/bulletins/b03-04_attach.pdf |títulu=MSA Bulletin 2003 Attachment, Revised 07/07/03 |editorial=[[Office of Management and Budget]] |fechaaccesu=20 de febreru de 2008 }}</ref> xunto cola so población según los resultaos del censu 2010:<ref name=censo2010>{{cita web| títulu=Resultaos del censu de los Estaos Xuníos 2010. Condaos del estáu d'Indiana. |url=http://factfinder2.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=DEC_10_PL_GCTPL2.ST05&prodType=table |formatu=HTML |idioma=inglés |obra=United States Census Bureau |fechaaccesu=20 de mayu de 2011}}</ref> * [[Baltimore|Ciudá de Baltimore]]– 620.961 habitantes * [[Condáu d'Anne Arundel (Maryland)|Condáu d'Anne Arundel]]– 537.656 habitantes * [[Condáu de Baltimore (Maryland)|Condáu de Baltimore]]– 805.029 habitantes * [[Condáu de Carroll (Maryland)|Condáu de Carroll]]– 167.134 habitantes * [[Condáu de Harford (Maryland)|Condáu de Harford]]– 244.826 habitantes * [[Condáu de Howard (Maryland)|Condáu de Howard]]– 287.085 habitantes * [[Condáu de Queen Anne (Maryland)|Condáu de Queen Anne]]– 47.798 habitantes == Ciudaes principales == L'área metropolitana inclúi les siguientes ciudaes principales: * [[Baltimore (Maryland)]] * [[Towson (Maryland)]] Tamién inclúi otres comunidaes (non necesariamente incorporaes como ciudaes o pueblos): * [[Aberdeen (Maryland)]] * [[Annapolis (Maryland)]] * [[Bel Air (Maryland)]] * [[Catonsville (Maryland)]] * [[Columbia (Maryland)]] * [[Dundalk (Maryland)]] * [[Ellicott City (Maryland)]] * [[Glen Burnie (Maryland)]] * [[Havre de Grace (Maryland)]] * [[Joppatowne (Maryland)]] * [[Owings Mills (Maryland)]] * [[Westminster (Maryland)]] Amás del so área metropolitana téunica, Baltimore recibe, tamién, un importante númberu de trabayadores procedentes de ciudaes como [[York, Pennsylvania]]<ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4183/is_20061120/ai_n16856598/ |títulu=Commuter bus line may link York, Pa. and Hunt Valley |editorial=The Daily Record }}</ref> o'l [[Área metropolitana de Washington D. C.|área metropolitana de Washington]]. == Área Estadística Metropolitana Combinada == El '''[[Washington-Baltimore-Norte de Virginia, DC-MD-VA-WV CSA|Área Estadística Metropolitana Combinada de Washington-Baltimore-Northern Virginia, DC-MD-VA-WV CSA]]''' ta formada pel área metropolitana de Baltimore xunto con: * l'[[Área metropolitana de Washington D. C.|Área Estadística Metropolitana de Washington–Arlington–Alexandria, DC–VA–MD–WV MSA]]; * l'[[Área metropolitana de Hagerstown-Martinsburg|Área Estadística Metropolitana de Hagerstown-Martinsburg, MD-WV MSA]]; * l'[[Área metropolitana de Winchester|Área Estadística Metropolitana de Winchester, VA-WV MSA]]; * l'[[Área micropolitana de Lexington Park|Área Estadística Micropolitana de Lexington Park, MD µSA]]; y * l'[[Área micropolitana de Culpeper|Área Estadística Micropolitana de Culpeper, VA µSA]]; totalizando 8.842.111 habitantes nun área de 30.830,7 km². == Ver tamién == * [[Árees metropolitanes d'Estaos Xuníos]] * [[Árees micropolitanas d'Estaos Xuníos]] * [[Árees Estadístiques Combinaes d'Estaos Xuníos]] == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Área metropolitana de Baltimore}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Baltimore]] [[Categoría:Árees metropolitanes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Maryland]] 9m7r8wr8vq6r5lawlrcs0ht7fzdxkzw 0 99685 4379543 4363895 2025-06-26T09:53:28Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379543 wikitext text/x-wiki {{rexón}} '''Kerala''' ({{Lang-ml|കേരളം}}) ye unu de los ventinueve [[Estaos de la India|estaos]] que, xunto colos siete [[territorios de la Unión]], formen la [[República de la India]]. La so capital ye [[Thiruvananthapuram]] ([[Trivandrum]]). Ta allugáu nel estremu sur del país, llindando al norte con [[Karnataka]], al este con [[Tamil Nadu]] y al oeste col [[mar de Lakshadweep]] o [[mar Arábigu]] ([[océanu Índicu]]), coincidinte cola [[mariña de Malabar]] .<ref>S. C. Bhatt, Gopal K. Bhargava (2006) "Land and People of Indian States and Union Territories: Volume 14.", p.18</ref> Con 38 863 km² ye l'octavu estáu menos estensu —per delantre de [[Megalaya]], [[Manipur]], [[Mizorán]], [[Nagaland]], [[Tripura]], [[Sikkim]] y [[Goa]], el menos estensu— y con 859 hab/km², el terceru más [[Densidá de población|densamente pobláu]], por detrás de [[Bihar]] y [[Bengala Occidental]]. Tamién ye l'estáu con más [[indice de desenvolvimientu humanu]] (IDH) de la India. Aparte, ye tamién l'estáu con menos probeza. Conocer por ser el más [[alfabetización|alfabetizado]] del país, con una tasa de más del 90%. L'idioma oficial ye'l [[idioma malabar|malabar]] anque tamién esiste un numberosu grupu de falantes de [[idioma tamil|tamil]]. == Etimoloxía == Una inscripción en roca datada del sieglu III e.C., nel [[Imperiu Maurya]] del emperador [[Asoka]] el Grande, referir al gobernante local como Keralaputra ([[sánscritu]] pa "fíu de Kerala" o "fíu de Chera [s]"). Esto ye contradictoriu a una teoría popular que señala que la etimoloxía "kerala" deriva de "kera", o d'un árbol de cocu en [[malayalam]]. Dos mil años tras, unu de los trés estaos de la rexón llamábase ''[[Chera]]lam'' en [[Idioma tamil|tamil clásicu]]: Chera y Kera son variantes de la mesma pallabra. El mapa del comerciu grecorromanu ''[[Periplu pela Mar Eritrea|Periplu Maris Erythraei]]'' refier a esti Keralaputra como Celobotra. Ralston Marr deriva "Kerala" de la pallabra "Cheral" que fai referencia a la dinastía más antigua conocida de los reis de Kerala. De la mesma la pallabra "Cheral" derivar de la pallabra proto-tamil-malayalam pa "llagu". Otra teoría suxer que'l nome derivar del árabe "Alá Khair", {{Lang-ar|خير الله.}} == Xeografía == [[Ficheru:Anamudi.jpg|miniaturadeimagen|left|Anamudi del [[Parque nacional de Eravikulam]]]] Kerala ta llindáu pol [[mar Arábigu]] al oeste y los [[Ghates Occidentales]] al este. Los estaos vecinos son el de [[Karnataka]] y [[Tamil Nadu]].<br /> [[Mahe (Puducherry)|Mahe]], parte del [[territorios de la Unión|territoriu de la unión]] de [[Puducherry]], ta asitiáu nel interior de Kerala. Xeográficamente, Kerala ta estremáu en tres rexones: les tierres altes o zones montascoses; les tierres medies o de llombes; y les tierres baxes o zones costeres. L'estáu ta travesáu por 44 ríos. Dalgunos d'ellos son pequeños regueros que s'enllenen namái mientres el periodu del [[monzón]]. Atópase subdivido en catorce distritos, que se listan de siguío coles sos respeutives capitales: * [[Distritu de Alappuzha]] ([[Alappuzha]]) * [[Distritu de Ernakulam]] ([[Kakkanad]]) * [[Distritu de Idukki]] ([[Painavu]]) * [[Distritu de Kollam]] ([[Kollam]]) * [[Distritu de Kannur]] ([[Kannur]]) * [[Distritu de Kasaragod]] ([[Kasaragod]]) * [[Distritu de Kottayam]] ([[Kottayam]]) * [[Distritu de Kozhikode]] ([[Kozhikode]]) * [[Distritu de Malappuram]] ([[Malappuram]]) * [[Distritu de Palakkad]] ([[Palakkad]]) * [[Distritu de Pathanamthitta]] ([[Pathanamthitta]]) * [[Distritu de Thrissur]] ([[Thrissur]]) * [[Distritu de Thiruvananthapuram]] ([[Thiruvananthapuram]]) * [[Distritu de Wayanad]] ([[Kalpetta]]) == Historia == La lleenda tradicional keralita proclama que [[Parashurama]], [[avatar]] de [[Visnú]], llanzó'l so hachu nel mar. Consecuentemente, la tierra de Kerala presentóse y foi reclamada de les agües. El rexistru escritu conocíu más antiguu que mente a Kerala ye'l poema épicu [[sánscritu]] conocíu como ''[[Aitareya Aranyaka|Aitareya araniaka]]''. Más palantre, figures tales como [[Katyayana|Katiaiana]] (escontra'l sieglu IV&nbsp;e.&nbsp;C.) y [[Patañjali]] (escontra'l sieglu II&nbsp;e.&nbsp;C.) amuesen nos sos escritos una familiaridá ocasional cola xeografía de Kerala. Nel añu [[77|77&nbsp;d.&nbsp;C.]], l'antiguu filósofu romanu [[Pliniu'l Vieyu]] menta nel so ''[[Naturalis historia]]'' (6.26) a [[Muziris]] (quiciabes les modernes [[Kodungallur]] o [[Pattanam]]) como primer puertu de la India. Más palantre, l'autor desconocíu del ''[[Periplu pela Mar Eritrea]]'' repara que "Muziris y [[Nelkunda]] (modernu [[Kottayam]]) son agora llugares ocupaos". Tanto'l [[budismu]] como'l [[xainismu]], amás del [[cristianismu]] [[nestorianismu|nestoriano]] llegaron a Kerala bien llueu (de los nestorianos ye derivada l'actual [[Ilesia católica siro-malankara]] que los sos integranrtes suelen ser llamaos familiarmente ''mapila'' -hermanu-). Estes creencies convivieron coles del [[shivaísmu]]. Nesti estáu —al igual que nel restu del sur de la India— la presencia del [[brahmanismu]] foi siempres marxinal. En [[1498]], el navegante [[Vasco da Gama]] llegó a Kerala procedente de [[Portugal]]. Estableció la primer fortaleza [[Europa|europea]] en [[Kochi]] ([[1503]]) lo que sirvió a los portugueses pa establecer un mayor control de les rutes utilizaes pal comerciu de les [[especie|especies]]. Los [[Países Baxos|holandeses]] vieron que'l control d'esti prósperu negociu taba en peligru y consiguieron espulsar a los portugueses de los sos fuertes. A principios del [[sieglu XVII]], los [[Imperiu Británicu|ingleses]] establecer d'una manera consolidada na zona de Kerala. El control británicu nun sumió d'esti estáu hasta la llegada de la independencia del país en [[1947]]. El modernu estáu de Kerala creóse gracies a l'axuntadura de tres rexones: el reinu de [[Travancore]], el reinu de [[Kochi]] y la provincia de [[Malabar]]. Thiruvithaamcoore y Kochi, antiguos estaos principescos, xuniéronse'l [[1 de xunetu]] de [[1949]] pa formar Thiru-Kochi. Malabar xunir a Thiru Kochi el [[1 de payares]] de [[1956]] pa formar l'actual estáu de Kerala. Kerala ye unu de los ''pradesh'' o estaos federales de la India actual con más baxa natalidá, esto atribúyese al so eleváu grau d'escolaridá, pol cual cada muyer keralí anguaño tien solo un fíu. == Clima == Con alredor de 120 a 140 díes d'agua al añu, Kerala tien un clima tropical húmedu y marítimu influyíu poles fuertes [[agua|agües]] estacionales del monzón del suroeste y nordés del branu del monzón d'[[iviernu]]. {{clima|location = Kerala |metric first = Yes |single line = Yes |Xin high C = 28.0 |Feb high C = 30 |Mar high C = 31 |Abr high C = 32 |May high C = 34 |Xun high C = 34 |Xnt high C = 30 |Ago high C = 29 |Set high C = 29 |Och high C = 30 |Pay high C = 30 |Avi high C = 31 |year high C = 34 |Xin low C = 22 |Feb low C = 23 |Mar low C = 24 |Abr low C = 25 |May low C = 25 |Xun low C = 24 |Xnt low C = 23 |Ago low C = 23 |Set low C = 23 |Och low C = 23 |Pay low C = 23 |Avi low C = 22 |year low C = 22 |source 1 = |date = mayu de 2012}} == Política == Nel estáu predominaron los [[comunismu|comunistes]]. Kerala tuvo'l primer gobiernu comunista de la India dirixíu por Y.&nbsp;M.&nbsp;S. Namboodiripad, en venciendo les eleiciones nel estáu en [[1957]], cuando'l partíu comunista taba xuníu (el so gobiernu foi sustituyíu de manera pocu ortodoxa pol Partíu del Congresu). Más tarde el [[Partíu Comunista de la India Marxista]] dirixó otros gobiernos en Kerala. En [[1996]], el frente d'esquierda venció nes eleiciones del estáu con 80 escaños (de 140) de los cualos 44 correspondieron al PCI-M, unu de que los sos miembros dirixentes, Y.&nbsp;K.&nbsp;Nayanar, asumió'l gobiernu. == Economía == [[Ficheru:Production of coir in Kerala.jpg|miniaturadeimagen|Muyeres rurales procesando filos de fibra de cocu.]] Dempués de la independencia, l'estáu xestiónase como una economía del bienestar socialista democrática. Dende los años 90, la lliberalización de la economía mista dexó onerosas restricciones de llicencia Raj contra'l capitalismu y la inversión estranxera direuta al ser esaniciada, lo que llevo a la espansión económica y l'aumentu del emplegu. Nos años fiscales 2007-2008, el productu estatal brutu internu nominal (GSDP) foi INR162414.79 millones de rupies (EE.XX. $ 26 billones). == Turismu == Kerala ye un destín bien popular pa los turistes, tantu los nacionales como los estranxeros. Ente les principales atraiciones turístiques del estáu destaquen les sos sableres, dalguna de guapura especial como les de [[Kovalam]] o la de [[Varkala]]. Kerala tien tamién estaciones de monte como les de [[Ponmudi]] y [[Munnar]]. Destaquen tamién les reserves de vida selvaxe como la de [[Periyar]] y los [[Backwaters]], llagunes de gran guapura ente les que destaquen les d'[[Alleppey]] y [[Kumarakom]]. Dellos edificios del estáu merecen tamién una visita como'l [[Palaciu de Padmanabha Puram]].[[Sultan Bathery]] ye un llugar turísticu formosu en Kerala. == Galería == <gallery> File:Indian Tiger Wayanad.jpg|Tigre File:Mountain Pass Wayanad.jpg|Ghat carreteres File:Wayanad Churam - Night View.jpg|Ghat carretera na nueche File:WayanadanTea.jpg|Carretera principal File:EdakkalCaveCarving.jpg|Pintures rupestres 3000 AC File:Waynad Bamboo Road.jpg|Forma principal d'alta File:fogseasonwayanad.jpg|Carretera principal na temporada de borrina File:AmbukuthiMountain.jpg|Monte Sunset pyyambalam1.JPG|Sablera de Kerala </gallery> == Cultura == [[Ficheru:Theyyam of Kerala 3.jpg|miniaturadeimagen|[[Theyyam]] de Kerala.]] [[Ficheru:Kathakali Close-up BNC.jpg|miniaturadeimagen|left|Un artista de [[Kathakali]].]] '''La cultura de Kerala''' ye compuestu y cosmopolita na naturaleza y ye una parte integral de la [[cultura india]]. Ellaboróse al traviés de sieglos de contautu coles cultures vecines y del estranxeru. Sicasí, la insularidad xeográfica de Kerala dende'l restu del país traducióse nel desenvolvimientu d'un estilu de vida distintivu, l'arte, l'arquiteutura, la llingua, la lliteratura y les instituciones sociales. Hai alredor de 10.000 fiestes que se celebren nel estáu. El calendariu malayalam, un calendariu solar empezó a partir de 825 CE en Kerala, atopa l'usu común na planificación de les actividaes agrícoles y relixosos. La campaña en cursu a partir de marzu de 2009 por Praveen JH et al del grupu social Petla pa la propuesta de dominiu de nivel cimeru de. Ker de Kerala, centrar na creación d'una identidá n'Internet independiente pa diverses comunidaes llingüístiques y culturales de Kerala. Ellos fueron inspiraos principalmente pol ésitu de la cat. Creáu pa los sitios web nel Cornish o llinguaxe catalán y Cornualles (Kernow), o sobre la so cultura. Reclamación previa del World Magacín Cornish pa esti TLD propuestu dende 2008, entá nun se remató, y en mayu de 2014, el TLD permanez ensin asignar. === Onam === {{Main|Onam}} [[Ficheru:Onapookkalam.jpg|thumb|Onam]] '''Onam''' ([[Idioma malayalam|Malayalam]]: ഓണം) ye un festival de la collecha celebráu pola xente de Kerala, [[India]]. Ye tamién el festival d'estáu de Kerala, con díes festivos estatales de 4 díes a partir de Onam Eva (Uthradom) al cuartu día de Onam. Festival Onam cai mientres el mes Malayalam de Chingam (agostu-setiembre) y marca la conmemoración de [[Vamana]] Avatara de Vishnu y el posterior regresu al llar del Rei Mahabali. Onam ye una reminiscencia del pasáu agrícola de Kerala, yá que se considera que ye un festival de la collecha. == Ver tamién == * [[Mayores xuntes pacífiques]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Kerala}} * [http://www.reise-photografie.de/kerala.htm Imáxenes de Kerala] * [https://web.archive.org/web/20070928072833/http://www.bizagra.com/kerala.htm Percorríos] * [https://web.archive.org/web/20110309082402/http://infoviajero.es/india/kerala/ Infoviajero.] * {{Enllaz rotu|1=Raul Valero - Información pa bloggers de viaxe |2=http://raulvalero.com/2016/03/12/escoy%C3%ADu-pa-el-keralablogexpress/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} {{Tradubot|Kerala}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Estaos de la India| ]] n4y7lfsfvmg7r9zeqgujhoj64jbviqn 0 99704 4379540 4257758 2025-06-26T09:53:11Z YoaR 37624 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] 4379540 wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20250626095311}} {{rexón}} [[Archivu:Lakshadweep.jpg|miniaturadeimagen|Vista de satélite del archipiélagu.]] L'archipiélagu de les '''Laquedivas''' nel [[océanu Índicu]], constitúi'l territoriu más pequeñu de la [[India]]. Hasta [[1973]], el nome oficial yera '''''Laccadives''''', grafía tradicional [[idioma inglés|inglesa]], nesi añu camudó'l nome a '''''Lakshadweep''''', el so nome orixinal en [[Idioma malabar|malabar]] y [[Idioma maldivianu|maldivianu]]. Ta formáu por 12 [[atolón|atolones]] coralinos, trés [[petón de coral|petones de coral]] y cinco bancos de sable, amás de munchos castros menores. L'área total ye de 32 km². Les islles tán asitiaes a caballu ente'l mar al que dan nome, [[mar de Laquedivas]], y el [[mar Arábigu]], a una distancia d'ente 200-300 km de les mariñes del estáu indiu de [[Kerala]]; y darréu al norte de les islles [[Maldives]]. Solamente les siguientes diez islles tán habitaes: * [[Agatti]] * [[Amini]] * [[Andrott]] * [[Bangaram]] * [[Bitra]] * [[Chetlat]] * [[Kadmat]] * [[Kalpeni]] * [[Kavaratti]] * [[Minicoy]] Les islles principales son Kavarrati (onde s'atopa la capital, [[Kavarrati]]), Agatti, Minicoy y Amini. La población total del territoriu ye de 60.595 persones acordies col censu de [[2001]]. Agatti tien un aeropuertu con vuelos a [[Kochi]]. El nome del archipiélagu, d'orixe [[sánscritu]], significa lliteralmente «cien mil islles» (''laksha'' = cien mil, ''dweep'' = islla). Ye un nome análogu al de [[Maldives]], en [[sánscritu]] Maladweepa. Los habitantes de les islles falen un dialeutu del [[malayalam]] y la mayoría son [[Islam|musulmanes]] (93%). Esiste la creencia popular de que los isleños son descendientes de viaxeros que desembarcaron nes islles mientres una fuerte nube. Étnicamente la población ye similar a la de [[Kerala]] salvu nel estremu sur (Islla de Minicoy) que la so población paecer enforma a la de les Maldives y falen mahl, un llinguaxe paecíu al [[Idioma dhivehi|dhivehi]] de les Maldives del que podría ser un dialeutu. == Historia == [[Archivu:Sea off Bangaram island, Lakshadweep.jpg|thumb|Islla Bangaram.]] La más occidental de les islles llámase [[Vasco da Gama]] pero fueron los ingleses los primeres n'esplorales. Les islles apaecen mentaes con gran detalle nes hestories del viaxeru árabe [[Ibn Batuta]]. Los [[Portugal|portugueses]] establecieron un fuerte nes islles en mayu de [[1498]], pero los habitantes remontáronse. La islla pasó darréu al Ali Raxa of [[Cannanore]], y dempués de la paz de [[Seringapatam]], en 1792, el conxuntu d'islles del sur quedó sol control d'un xefe llocal en cuenta de un tributu añal. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.reefindia.org/lakshadweep.htm Indian Reef Region - Lakshadweep Islands] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060209150031/http://www.reefindia.org/lakshadweep.htm |date=2006-02-09 }} * [http://lakshadweep.nic.in/ Official Site for Lakshadweep Islands] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Laquedivas]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] khb186ozrr5vox2oehrb9048nllypkh 4379544 4379540 2025-06-26T09:53:35Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379544 wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20250626095311}} {{rexón}} [[Archivu:Lakshadweep.jpg|miniaturadeimagen|Vista de satélite del archipiélagu.]] L'archipiélagu de les '''Lakshadweep''' nel [[océanu Índicu]], constitúi'l territoriu más pequeñu de la [[India]]. Hasta [[1973]], el nome oficial yera '''''Laccadives''''', grafía tradicional [[idioma inglés|inglesa]], nesi añu camudó'l nome a '''''Lakshadweep''''', el so nome orixinal en [[Idioma malabar|malabar]] y [[Idioma maldivianu|maldivianu]]. Ta formáu por 12 [[atolón|atolones]] coralinos, trés [[petón de coral|petones de coral]] y cinco bancos de sable, amás de munchos castros menores. L'área total ye de 32 km². Les islles tán asitiaes a caballu ente'l mar al que dan nome, [[mar de Lakshadweep]], y el [[mar Arábigu]], a una distancia d'ente 200-300 km de les mariñes del estáu indiu de [[Kerala]]; y darréu al norte de les islles [[Maldives]]. Solamente les siguientes diez islles tán habitaes: * [[Agatti]] * [[Amini]] * [[Andrott]] * [[Bangaram]] * [[Bitra]] * [[Chetlat]] * [[Kadmat]] * [[Kalpeni]] * [[Kavaratti]] * [[Minicoy]] Les islles principales son Kavarrati (onde s'atopa la capital, [[Kavarrati]]), Agatti, Minicoy y Amini. La población total del territoriu ye de 60.595 persones acordies col censu de [[2001]]. Agatti tien un aeropuertu con vuelos a [[Kochi]]. El nome del archipiélagu, d'orixe [[sánscritu]], significa lliteralmente «cien mil islles» (''laksha'' = cien mil, ''dweep'' = islla). Ye un nome análogu al de [[Maldives]], en [[sánscritu]] Maladweepa. Los habitantes de les islles falen un dialeutu del [[malayalam]] y la mayoría son [[Islam|musulmanes]] (93%). Esiste la creencia popular de que los isleños son descendientes de viaxeros que desembarcaron nes islles mientres una fuerte nube. Étnicamente la población ye similar a la de [[Kerala]] salvu nel estremu sur (Islla de Minicoy) que la so población paecer enforma a la de les Maldives y falen mahl, un llinguaxe paecíu al [[Idioma dhivehi|dhivehi]] de les Maldives del que podría ser un dialeutu. == Historia == [[Archivu:Sea off Bangaram island, Lakshadweep.jpg|thumb|Islla Bangaram.]] La más occidental de les islles llámase [[Vasco da Gama]] pero fueron los ingleses los primeres n'esplorales. Les islles apaecen mentaes con gran detalle nes hestories del viaxeru árabe [[Ibn Batuta]]. Los [[Portugal|portugueses]] establecieron un fuerte nes islles en mayu de [[1498]], pero los habitantes remontáronse. La islla pasó darréu al Ali Raxa of [[Cannanore]], y dempués de la paz de [[Seringapatam]], en 1792, el conxuntu d'islles del sur quedó sol control d'un xefe llocal en cuenta de un tributu añal. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.reefindia.org/lakshadweep.htm Indian Reef Region - Lakshadweep Islands] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060209150031/http://www.reefindia.org/lakshadweep.htm |date=2006-02-09 }} * [http://lakshadweep.nic.in/ Official Site for Lakshadweep Islands] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Lakshadweep]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] q3ii5kdh9ejfb4016gtao8qignqzgde 4379546 4379544 2025-06-26T09:53:44Z YoaR 37624 removed [[Category:Lakshadweep]]; added [[Category:Xeografía de la India]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 4379546 wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20250626095311}} {{rexón}} [[Archivu:Lakshadweep.jpg|miniaturadeimagen|Vista de satélite del archipiélagu.]] L'archipiélagu de les '''Lakshadweep''' nel [[océanu Índicu]], constitúi'l territoriu más pequeñu de la [[India]]. Hasta [[1973]], el nome oficial yera '''''Laccadives''''', grafía tradicional [[idioma inglés|inglesa]], nesi añu camudó'l nome a '''''Lakshadweep''''', el so nome orixinal en [[Idioma malabar|malabar]] y [[Idioma maldivianu|maldivianu]]. Ta formáu por 12 [[atolón|atolones]] coralinos, trés [[petón de coral|petones de coral]] y cinco bancos de sable, amás de munchos castros menores. L'área total ye de 32 km². Les islles tán asitiaes a caballu ente'l mar al que dan nome, [[mar de Lakshadweep]], y el [[mar Arábigu]], a una distancia d'ente 200-300 km de les mariñes del estáu indiu de [[Kerala]]; y darréu al norte de les islles [[Maldives]]. Solamente les siguientes diez islles tán habitaes: * [[Agatti]] * [[Amini]] * [[Andrott]] * [[Bangaram]] * [[Bitra]] * [[Chetlat]] * [[Kadmat]] * [[Kalpeni]] * [[Kavaratti]] * [[Minicoy]] Les islles principales son Kavarrati (onde s'atopa la capital, [[Kavarrati]]), Agatti, Minicoy y Amini. La población total del territoriu ye de 60.595 persones acordies col censu de [[2001]]. Agatti tien un aeropuertu con vuelos a [[Kochi]]. El nome del archipiélagu, d'orixe [[sánscritu]], significa lliteralmente «cien mil islles» (''laksha'' = cien mil, ''dweep'' = islla). Ye un nome análogu al de [[Maldives]], en [[sánscritu]] Maladweepa. Los habitantes de les islles falen un dialeutu del [[malayalam]] y la mayoría son [[Islam|musulmanes]] (93%). Esiste la creencia popular de que los isleños son descendientes de viaxeros que desembarcaron nes islles mientres una fuerte nube. Étnicamente la población ye similar a la de [[Kerala]] salvu nel estremu sur (Islla de Minicoy) que la so población paecer enforma a la de les Maldives y falen mahl, un llinguaxe paecíu al [[Idioma dhivehi|dhivehi]] de les Maldives del que podría ser un dialeutu. == Historia == [[Archivu:Sea off Bangaram island, Lakshadweep.jpg|thumb|Islla Bangaram.]] La más occidental de les islles llámase [[Vasco da Gama]] pero fueron los ingleses los primeres n'esplorales. Les islles apaecen mentaes con gran detalle nes hestories del viaxeru árabe [[Ibn Batuta]]. Los [[Portugal|portugueses]] establecieron un fuerte nes islles en mayu de [[1498]], pero los habitantes remontáronse. La islla pasó darréu al Ali Raxa of [[Cannanore]], y dempués de la paz de [[Seringapatam]], en 1792, el conxuntu d'islles del sur quedó sol control d'un xefe llocal en cuenta de un tributu añal. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.reefindia.org/lakshadweep.htm Indian Reef Region - Lakshadweep Islands] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060209150031/http://www.reefindia.org/lakshadweep.htm |date=2006-02-09 }} * [http://lakshadweep.nic.in/ Official Site for Lakshadweep Islands] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xeografía de la India]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] crqylupjvgdpn5u3tjus4mx21owauuv 0 99706 4379552 4353114 2025-06-26T09:54:18Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379552 wikitext text/x-wiki {{ficha de xeografía}} [[Ficheru:India physical map-es.svg|thumb|upright=1.5|Mapa físicu nel qu'apaecen los principales accidentes xeográficos del país.]] [[Ficheru:India climatic zone map es.svg|thumb|upright=1.5|Mapa climatolóxicu.]] [[Ficheru:Indiahills.png|thumb|250px|Cadenes montascoses de la India.]] [[Ficheru:PrincipaleRíosDeLaIndia.svg|thumb|upright=1.5|Principales ríos de la India.]] [[Ficheru:India average annual temperature map es.svg|thumb|upright=1.5|Temperatures en °C permediu na India.]] [[Ficheru:India-geology-map.png|thumb|250px|Rexones xeolóxiques.]] La '''India''' ye una [[república federal]] del [[Sur d'Asia]], qu'entiende —al pie de [[Paquistán]], [[Bangladex]] y otros países más pequeños— el denomináu [[subcontinente indiu]] o rexón del [[Indostán]]. Ye'l segundu país más pobláu del mundu (dempués de [[China]]) y el séptimu más estensu.<ref name=india>{{cita web| títulu=India Details on Official India Government website| url=http://india.gov.in/knowindia/profile.php| editorial=Government of India| fechaaccesu=9 de xunu de 2007| urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070608094858/http://india.gov.in/knowindia/profile.php| fechaarchivu=8 de xunu de 2007}}</ref> Dende'l puntu de vista xeográficu nun ye una península. El país estender al norte del ecuador ente 8°4' y 37°6' Lat N y 68°7' a 97°25' Long Y.<ref name="yearbook">{{cita llibru |títulu=India Yearbook 2007 |editorial=Publications Division, Ministry of Information & Broadcasting, Govt. Of India | isbn = 81-230-1423-6 | páxina = 1 |autor=compiled and edited by Research, Reference and Training Division. |añu=2007 }}</ref> Llenda al norte con [[Nepal]] y [[Bután]];<ref name="DBM">{{cita web|títulu=Ministry of Home Affairs (Department of Border Management)|url=http://mha.nic.in/docs/BM_Intro(Y).doc|formatu=DOC|fechaaccesu=9 de xineru de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110716142436/http://mha.nic.in/docs/BM_Intro(Y).doc|fechaarchivu=16 de xunetu de 2011}}</ref> al sur col [[estrechu de Palk]] y el [[golfu de Mannar]], que lo dixebra de [[Sri Lanka]] y l'[[océanu Índicu]]; al oeste col [[mar Arábigu]] y Paquistán; al este con [[Birmania]], el [[golfu de Bengala]] y [[Bangladex]], que casi dixebra por completu'l noroeste de la India del restu del país. Oficialmente denomada Bharat Ganarajiyá (República de la India, n'hindi), ye miembru de la [[Commonwealth]]. Xunto a [[Jammu (división alministrativa)|Jammu]] y [[rexón cachemira|Caxmir]] (que'l so estatutu xurídicu-territorial definitivu entá nun se determinó), la India tien una superficie de 3.165.596 km². La capital de la India ye [[Nueva Delhi]] y la mayor ciudá [[Bombay]] (o Mumbai). Como condiciones climátiques, tantu nel sentíu estacional como rexonal. Esta diversidá varia dende zones tropicales hasta árees templaes; les temperatures más baxes rexistrar na zona del cordal de los [[Himalayas]]. Sacante nes rexones más montascoses, la mayor parte de la India tien un clima intertropical y subtropical.<ref name="manorama4" /> Les variaciones estacionales, resultáu de los [[monzones]] suroccidentales y nororientales, inflúin enforma na temperatura, mugor y precipitaciones en tol subcontinente. De manera xeneral, les estaciones de la India pueden clasificase como lluvioses y seques. La estación lluviosa, que va dende xunu hasta payares, ye la estación del monzón del suroeste, vientu cargáu de mugor que sopla dende l'océanu Índicu y el mar Arábigu. El [[monzón]] empieza a principios de xunu na mariña occidental de la península y afecta gradualmente a casi tol país. Mientres esta estación les agües pueden ser bien fuertes (a lo llargo de les fasteres de los [[Ghats occidentales]] de cutiu pueden llegar hasta más de 3.175 mm). En Cherrapunji, nos montes Khasi del nordeste de la India, les precipitaciones añales son d'unos 10.920 mm. La precipitación media añal a lo llargo de les fasteres del sur del [[Himalaya]] ye d'unos 1.525 mm. El monzón del suroeste delles vegaes amenorga la so actividá, lo que da llugar a seques y, de resultes, un amenorgamientu de la producción que provoca graves situaciones de fame a la población.<ref name="manorama6">{{cita llibru | títulu = Manorama Yearbook 2006 (India - Geology) |páxines =521}}</ref> Sicasí, les agües tamién traen consigo efeutos negativos, como por casu la proliferación de los mosquitos portadores de malaria. Otru efeutu negativu de calter climáticu ye'l contraste ente les temperatures diurnu y nocherniegu, que puede causar problemes respiratorios. Polo xeneral, la influencia del monzón mengua en setiembre.<ref name="manorama4">{{cita llibru | títulu = Manorama Yearbook 2006 (India - The Country)| páxines =518}}</ref> == Xeoloxía == [[Ficheru:India Geographic Map.jpg|thumb|Mapa topográficu d'India.]] India ocupa la mayor parte del subcontinente indiu, que s'atopa enriba de la [[placa tectónica]] India, una placa menor dientro de la [[placa Indoaustraliana]].<ref name=ali>{{cita publicación |apellíu= Ali|nome= Jason|coautores= Jonathan C. Aitchison|títulu= Greater India|url= |idioma= inglés|publicación= Earth-Science Reviews|fecha= 2005|volume= 72|númberu= 3-4|páxines= 170–173|doi=10.1016/j.earscirev.2005.07.005}}</ref> Los procesos xeolóxicos que definieron la situación xeográfica actual de la India empezaron fai setenta y cinco millones d'años, cuando'l subcontinente indiu y, de siguío, parte del supercontinente [[Gondwana]], empezaron a movese escontra'l nordés, al traviés de lo que darréu se convertiría nel océanu Índicu.<ref name=ali /> El choque posterior del subcontinente cola [[placa Euroasiática]] y la [[subducción]] debaxo d'ella, dieron llugar a los [[Himalayas]], el sistema montascosu más altu del planeta, qu'agora ye la frontera de la India nel norte y nel noroeste.<ref name=ali /> Nel antiguu llechu marín que remaneció darréu al sur del Himalaya, el movimientu de la placa creó una gran [[depresión (xeografía)|depresión]], qu'adulces foi enllenada de sedimentos arrobinaes pelos ríos,<ref>Schwartzberg, p. 7</ref> y qu'anguaño constitúi la [[llanura Indo-Gangética]].<ref>{{cita publicación |apellíu= Prakash|nome= B.|coautores= Sudhir Kumar, M. Someshwar Rayo, S. C. Giri|títulu= Holocene tectonic movements and stress field in the western Gangetic plains|url= http://www.ias.ac.in/currsci/aug252000/prakash.pdf|idioma= inglés|publicación= Current Science|fecha= 2000|volume= 79|númberu= 4|páxines=438–449|fechaaccesu= 16 d'avientu de 2009}}</ref> Al oeste d'esta llanura, y separáu d'ella pol cordal Aravalli, atópase'l [[desiertu de Thar]].<ref>Dikshit; Schwartzberg, p. 11</ref> La placa India orixinal agora sobrevive como la India peninsular, la parte más antigua y xeolóxicamente más estable de la India, que s'estiende tan al norte como los cordales de [[Satpura]] y [[Vindhya]] nel centru de la India. Estes [[cordal|cordales]] paraleles van dende la mariña del [[mar Arábigu]] nel estáu de [[Gujarat]], hasta la [[pandu]] rica en carbón de [[pandu Chota Nagpur|Chota Nagpur]] nel estáu de [[Jharkhand]].<ref>Dikshit; Schwartzberg, p. 8</ref> Escontra'l sur, el territoriu peninsular restante, el pandu del [[Decán]], ta flanqueada a la izquierda y derecha por dos cordales costeros, los montes [[Ghats occidentales]] y orientales;<ref name=britan-weghats>Dikshit; Schwartzberg, páxs. 9–10</ref> el pandu contién les formaciones predreses más antigües na India, dalgunes con más de mil millones d'años d'antigüedá. Los [[puntos estremos]] de la India alcontrar en 6° 44' y 35° 30' de latitud norte<ref group="nota">El puntu más septentrional de la India ye'l Glaciar Siachen, que s'atopa dientro de la rexón apostada de Jammu y Caxmir; sicasí, el gobiernu de la India reclama que la rexón entera qu'ocupaba l'antiguu principáu de Jammu y Caxmir (incluyendo los [[Territorios del Norte (Paquistán)|Territorios del Norte]] anguaño alministraos per Paquistán) pertenez al so territoriu, polo qu'afirma que'l puntu más septentrional de la India atopar a 37° 6' N.</ref> y 68° 7' y 97° 25' de llargor esti.<ref name="yearbook">Goberno de la India, p. 1</ref> == Hidrografía == [[Ficheru:India north.jpg|right|thumb|El [[Himalaya]] forma'l paisaxe montascoso del norte de la India.]] La [[costa (xeografía)|costa]] de la India ye de 7.517 quilómetros de llargu; d'esta distancia, 5.423 quilómetros pertenecen a la India peninsular y 2.094 quilómetros a les Islles Andamán, Nicobar y Lakshadweep. Acordies coles llistes d'hidrografía navales de la India, la mariña continental consiste en: 43 % de [[sablera|sableres]] arenoses, 11% de mariñes predreses, incluyendo [[cantil|cantiles]], y 46 % [[marisma|marismes]] o mariñes pantanoses. Los principales ríos que flúin sustancialmente al traviés de la India tienen el so orixe nos Himalayas, ya inclúin el [[Ganges]] y el [[Brahmaputra]], que desagüen na [[badea de Bengala]].<ref>Dikshit; Schwartzberg, p. 15</ref> Ente los afluentes más importantes del Ganges atopen el [[ríu Yamuna|Yamuna]] y el [[Kosi]], que la so pendiente desaxeradamente baxa provoca hinchentes catastróficos cada añu. Los ríos peninsulares más importantes que les sos pendientes más empinaes eviten hinchentes son el [[ríu Godavari|Godavari]], el [[Mahanadi]], el [[ríu Kaveri|Kaveri]] y el [[Krishná (ríu)|Krishná]], que tamién desagüen na badea de Bengala;<ref>Dikshit; Schwartzberg, p. 16</ref> y el [[ríu Narmada|Narmada]] y el [[ríu Tapti|Tapti]], que desagüen nel mar Arábigu.<ref>Dikshit; Schwartzberg, p. 17</ref> Amás, na mariña oeste de la India tamién s'atopen los [[banzáu|banzaos]] del [[Rann de Kutch]], ente que del llau este del país topa'l delta del [[Sundarbans]], qu'India comparte con Bangladex.<ref>Dikshit; Schwartzberg, p. 12</ref> Adicionalmente, India tien dos archipiélagos: les [[Lakshadweep]], atolones de coral na mariña suroeste d'India, y les [[Islles Andaman y Nicobar]], una cadena d'islles volcániques nel [[mar de Andamán]].<ref>Dikshit; Schwartzberg, p. 13</ref> == Clima == {{AP|Clima de la India}} Nel clima de la India inflúin fuertemente los [[Himalayas]] y el [[desiertu de Thar]], que favorecen el desenvolvimientu de los [[monzón|monzones]].<ref name=chang1967>Chang, páxs. 391–394</ref> Los Himalayas previenen la entrada de los fríos [[Vientu catabático|vientos catabáticos]] d'Asia Central, calteniendo la mayor parte del subcontinente indiu más caliente que la mayoría de les llocalidaes que s'alluguen en llatitúes similares.<ref name="Posey_1994_118">Posey, p. 118</ref><ref name="Wolpert_2003_4">Wolpert, p. 4</ref> El desiertu de Thar desempeña un papel crucial p'atraer los vientos de monzón cargaos de mugor dende'l suroeste, que ente xunu y ochobre, apurren la mayoría de les precipitaciones del país.<ref name=chang1967 /> Los cuatro principales zones climátiques que predominen na India son: el [[Clima tropical húmedu|tropical húmedu]], el [[Clima tropical secu|tropical secu]], el [[Clima subtropical húmedu|subtropical húmedu]] y el [[montano]].<ref name="Heitzman_Worden_1996_97">Heitzman; Worden, p. 97</ref> == Flora y fauna == {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = vertical | anchu = 180 | semeya1 = PeackockSide.jpg | semeya2 = Panthera tigris5.jpg | semeya3 = Nelumno nucifera open flower - botanic garden adelaide.jpg | testu = El [[pavu real Indiu]], el [[tigre de Bengala]] y la [[flor de lotu]] son dalgunos de los símbolos nacionales de la India. }} El territoriu de la India atópase dientro de la [[ecozona]] Indomalaya, polo que presenta una gran muestra de [[biodiversidá]]. Como unu de los dieciocho [[Países Megadiversos]], ye llar del 7,6% de tolos [[mamíferu|mamíferos]], del 12,6% de toles [[ave]]s, del 6,2% de tolos [[reptil]]es, del 4,4% de tolos [[Amphibia|anfibiu]]s, 11,7% de tolos [[pexes]] y del 6% de [[fanerógames]] esistentes nel mundu.<ref name="Biodiversity Profile of India">{{cita web |url= http://ces.iisc.ernet.in/hpg/cesmg/indiabio.html|títulu= Biodiversity Profile of India|fechaaccesu= 16 d'avientu de 2009 |autor= Dr S.K.Puri|obra= IISC Ernet.in|idioma= inglés}}</ref> En munches de les [[ecorrexones]] del país esisten niveles desaxeradamente altos d'[[endemismu]]; polo xeneral, el 33% d'especies de plantes d'India son reinales.<ref>{{cita llibru|editor= Guía botánica de la India|títulu=Flora and Vegetation of India&nbsp;— An Outline|fecha=1983|editorial=Howrah|páxines=24}}</ref><ref>{{cita llibru |nome= Thapar |apellíu= Valmik|títulu= Land of the Tiger: A Natural History of the Indian Subcontinent |fecha=1997|isbn=978-0520214705}}</ref> La cubierta de montes n'India va de la [[selva tropical]] de les islles Andamán, los Ghats occidentales y el nordés d'India, a los [[monte subtropical de coníferes|bosque de coníferes]] del Himalaya. Ente estos estremos atopen el [[caducifoliu|monte caducifoliu húmedu]] d'India oriental; el [[caducifoliu|monte caducifoliu secu]] del centru y sur de la India; y el [[xerófilo|monte xerófilo]] del Decán central y la llanura occidental del Ganges.<ref name="tritsch"> {{cita llibru|apellíos=Tritsch|nome=M. Y.|títulu=Wildlife of India|fecha=2001|ubicación= Londres|editorial=Harper Collins|páxines=192|isbn=0007110626}}</ref> Acordies con l'últimu informe, menos del 12% de la masa continental de la India ta cubiertu por trupos montes.<ref>{{cita web |url= http://timesofindia.indiatimes.com/NEWS/India/Deforestation_to_blame_for_early_summer/articleshow/1680433.cms|títulu= Deforestation to blame for early summer|fechaaccesu= 16 d'avientu de 2009 |autor= Dhananjay Mahapatra|fecha= 2007|obra= Time of India|idioma= inglés}}</ref> Ente los árboles más importantes na India atopa'l [[nim]] melecinal, llargamente utilizáu nes zones rurales pa la [[yerbolera]] y la ellaboración de ximistríes. La [[figal]] [[Pipala|de pipal]], que s'amuesa nos sellos de [[Mohenjo-daro]], foi l'árbol onde, según la tradición, [[Buda]] atopó la [[llume (creencia)|llume]]. Munches especies d'India son descendientes de los [[taxón|taxones]] orixinarios de [[Gondwana]], del que s'esprendió la [[placa India]]. El movimientu posterior de la placa escontra l'actual India peninsular y el choque cola masa de tierra de [[Laurasia]], dio entamu a un intercambiu masivu d'especies. Sicasí, el [[vulcanismu]] y los cambeos climáticos de hai 20 millones d'años provocaron la estinción de munches especies reinales de la India.<ref>{{cita web |url= http://www.iisc.ernet.in/currsci/mar252006/789.pdf|títulu= Out-of-India Gondwanan origin of some tropical Asian biota|fechaaccesu= 16 d'avientu de 2009 |autor= K. Praveen Karanth.|fecha= 2006|obra= Current Science|idioma= inglés}}</ref> A partir d'entós, dellos mamíferos ingresaron a la India dende Asia al traviés de dos pasos [[Bioxeografía|zooxeográficos]] a entrambos llaos de los emerxentes Himalayas.<ref name=tritsch /> Arriendes d'ello, ente les especies indies, namái'l 12,6% de mamíferos y el 4,5% de les aves son reinales, oldeando col 45,8% de los reptiles y el 55,8% d'anfibios reinales.<ref name="Biodiversity Profile of India" /> Ente les especies reinales más notables atópense'l monu de la fueya de Nilgiri y sapu del marrón y carmín de los Ghats occidentales. Amás, n'India esisten 172, ó 2,9 %, [[especies amenaciaes]].<ref>{{cita llibru|editor=Groombridge, B.|títulu=The 1994 IUCN Red List of Threatened Animals|fecha=1993|allugamientu=Gland (Suiza) y Cambridge|editorial=IUCN|páxines=286}}</ref> Néstes inclúyense'l [[lleón asiáticu]], el [[tigre de Bengala]] y el [[utre bengalí]], que casi llega a la [[estinción]] n'inxiriendo la carroña de ganáu tratáu con [[diclofenaco]].<ref>{{cita web |url=http://www.animalesextincion.es/articulo.php?id_noticia=133 |títulu=Utre bengalí (Gyps bengalensis) |fechaaccesu=9 de marzu de 2010 |fecha=2008 |obra=Animales n'Estinción |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150819031445/http://www.animalesextincion.es/articulo.php?id_noticia=133 |fechaarchivu=2015-08-19 }}</ref> Nes últimes décades, les invasiones humanes crearon una amenaza pa la vida montesa de la India, en respuesta, el sistema de [[Parques Nacionales de la India|parques nacionales]] y [[árees protexíes]], establecíu per primer vegada en 1935, amplióse considerablemente. En 1972, el gobiernu de la India promulgó la ''Llei de proteición de la vida montesa''<ref>{{cita web|url= http://www.helplinelaw.com/docs/wildlife/index.php|títulu= The Wildlife Protection Act, 1972 - Introduction|fechaaccesu= 16 d'avientu de 2009|fecha= 2008|obra= Help in Law.com|idioma= inglés|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20110811080052/http://www.helplinelaw.com/docs/wildlife/index.php|fechaarchivu= 2011-08-11}}</ref> y el ''Proyeutu tigre'', pa protexer l'hábitat crucial d'estos animales; amás, en 1980 promulgóse la ''Llei de caltenimientu de los montes''.<ref>{{cita web |url= http://www.advocatekhoj.com/library/bareacts/forestconservation/index.php?títulu=Forest (Conservation) Act, 1980|títulu= Forest (Conservation) Act, 1980: AdvocateKhoj- India's Dedicated Case Post System For Consumers|fechaaccesu= 16 d'avientu de 2009 |fecha= 2007|obra= Advokate Khoj.com|idioma= inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.advocatekhoj.com/library/bareacts/forestconservation/index.php?títulu=Forest|fechaarchivu=27 de payares de 2015}}</ref> Xunto con más de quinientos santuarios de vida montesa, n'India esisten trelce [[reserva de la biosfera|reserves de la Biosfera]],<ref>{{cita web|url= http://www.cpreec.org/pubbook-biosphere.htm|títulu= Biosphere Reserves of India|fechaaccesu= 16 d'avientu de 2009|autor= CPREEC|fecha= 2007|obra= CPREEC.org|idioma= inglés|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20110725202217/http://www.cpreec.org/pubbook-biosphere.htm|fechaarchivu= 2011-07-25}}</ref> cuatro de les cualos son parte de la [[Rede Mundial de Reserves de la Biosfera]]; amás de que 25 güelgues tán rexistraos sol [[conveniu de Ramsar]].<ref name="Indian Ramsar Sites">{{cita web|url= http://www.ramsar.org/sitelist.pdf|títulu= The List of Wetlands of International Importance|fechaaccesu= 16 d'avientu de 2009|autor= Secretariáu de la Convención de les Güelgues|fecha= 2007|obra= Ramsar.org|idioma= inglés|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20090708001212/http://www.ramsar.org/sitelist.pdf|fechaarchivu= 8 de xunetu de 2009}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} {{llistaref|grupu="nota"}} == Fuentes == * {{harvard reference |Last1=Allaby |Given1=M |Title=Floods |Year=1998 |Publisher=Facts on File |ID=ISBN 0-8160-3520-2}} * {{harvard reference |Last1=Balfour |Given1=Y |Title= Encyclopaedia Asiatica: Comprising Indian Subcontinent, Eastern and Southern Asia |Year=1976 |Publisher=Cosmo Publications |isbn=8170203252}} * {{harvard reference |Last1=Nash |Given1=JM |Year=2002 |Title=El Neñu: Unlocking the Secrets of the Master Weather Maker |Publisher=Warner |ID=ISBN 0-446-52481-6}} * {{cita web | títulu=Geology of India | obra=geohead:Earth Science on your desktop | url=http://www.geoahead.com/strati/india/index.cfm | fechaaccesu=6 de xunu de 2005 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20040710183236/http://www.geoahead.com/strati/india/index.cfm | fechaarchivu=10 de xunetu de 2004 }} * {{cita web | títulu=The Land | obra=The Great Mountains of the North | url=http://www.geocities.com/kkbros.geo/kked8/docs/Geog04.doc | fechaaccesu=6 de xunu de 2005 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20050929112129/http://www.geocities.com/kkbros.geo/kked8/docs/Geog04.doc | fechaarchivu=29 de setiembre de 2005 }} * {{cita web | títulu=Land and Natural Resources | obra=Terrain | url=http://library.thinkquest.org/28853/terrain.htm | fechaaccesu=6 de xunu de 2005 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060222060614/http://library.thinkquest.org/28853/terrain.htm | fechaarchivu=22 de febreru de 2006 }} {{Tradubot|Geografía de la India}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xeografía de la India| ]] tpao8gjxa6vl30m284izu08ui4yr4nm 0 102047 4379494 4368650 2025-06-25T16:24:18Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'mayor => de mayor 4379494 wikitext text/x-wiki {{Película}} {{Nihongo|'''''Sen to Chihiro no kamikakushi'''''|千と千尋の神隠し|Sen to Chihiro no kamikakushi|llit. ''«La misteriosa desapaición de Sen y Chihiro»''}}<ref>{{cita web|url=https://www.imdb.com/title/tt0245429/releaseinfo#akas|títulu=Título de la película|fechaaccesu=6 d'agostu de 2003|editorial=[[IMDb]]|idioma=inglés}}</ref> ye una película d'[[anime|animación xaponesa]] dirixida por [[Hayao Miyazaki]] y producida por [[Studio Ghibli]]. Trátase del séptimu llargumetraxe empobináu por Miyazaki dientro del estudiu y de la decimotercer producción de Ghibli. El filme cunta la hestoria d'una neña de nueve años llamada Chihiro, quien mientres una mudanza vese atrapada nun mundu máxico y sobrenatural, teniendo como misión buscar la so llibertá y la de los sos padres, y asina poder tornar al so mundu. Miyazaki escribió'l guión dempués de decidir que la película taría basada sobre la fía de diez años d'un amigu, quién diba visitar la so casa cada branu. Nesi momentu Miyazaki taba trabayando en dos proyeutos personales, pero ambos fueron refugaos. Con un presupuestu de 1900&nbsp;millones de [[yen]]es —19&nbsp;millones de dólares d'Estaos Xuníos—, la producción de ''Sen to Chihiro no kamikakushi'' empezó nel añu 2000.<ref name="TDG">{{cita web|url=http://thisdistractedglobe.com/2008/09/27/spirited-away-2001/|títulu=Spirited Away (2001)|apellíu=Valdez|nome=Joe|fecha=27 de setiembre de 2008|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|idioma=inglés|editorial=thisdistractedglobe.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20171029172935/http://thisdistractedglobe.com/2008/09/27/spirited-away-2001/|fechaarchivu=2017-10-29}}</ref> Dende'l so estrenu, que foi'l 20 de xunetu de 2001 ''Sen to Chihiro no kamikakushi'' algamó un gran ésitu dientro y fora de Xapón. Con una recaldación mayor a los 30 mil millones de yenes —229 millones de dólares—, convertir na película más taquillera na historia del cine xaponés;<ref name="Dólares" /><ref name="Eiren">{{cita web|url=http://www.eiren.org/toukei/img/eiren_kosyu/data_2001.pdf|formatu=pdf|títulu=2001年（平成13年）興収10億円以上番組|fechaaccesu=18 d'avientu de 2013|idioma=xaponés|editorial=Eiren}}</ref> ente que a nivel mundial recaldó más de 264 millones de dólares.<ref name="Worldwide"/> Aclamada pola crítica internacional, la película ye considerada una de los meyores de la década de los 2000, y una de les meyores películes animaes de tolos tiempos.<ref name="Metadecade">{{cita web|títulu=Film Critics Pick the Best Movies of the Decade|url=http://www.metacritic.com/feature/film-critics-pick-the-best-movies-of-the-decade|editorial=[[Metacritic]]|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|fecha=3 de xineru de 2010|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170204092604/http://www.metacritic.com/feature/film-critics-pick-the-best-movies-of-the-decade|fechaarchivu=2017-02-04}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.rottentomatoes.com/top/bestofrt/top_100_animation_movies/?category=2 |títulu=Top 100 Animation Movies|editorial=[[Rotten Tomatoes]]|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}</ref> Tocantes a premios, ganó un [[Premiu Óscar|Óscar]] na categoría de [[Óscar a la meyor película d'animación|meyor película d'animación]] —la única película d'anime que recibió dicha condecoración hasta agora—; tamién ganó'l [[Osu d'oru|Oso d'oru]], ''ex aequo'' con ''[[Domingo sangrientu (película)|Domingo sangrientu]]'', nel [[Festival Internacional de Cine de Berlín]] del 2002, siendo la única película d'animación en consiguilo hasta la fecha.<ref>{{cita web|autor=Axencies|títulu=La llongura d'animación 'Sen to Chihiro no kamikakushi', y 'Bloody Sunday' comparten l'Osu d'Oru|url=http://cultura.elpais.com/cultura/2002/02/17/actualidad/1013900401_850215.html|fechaaccesu=14 de xineru de 2014|obra=El País|fecha=17 de febreru de 2002|idioma=castellanu}}</ref> Amás, atopar nel top 10 de les [[Les 50 películes que tendríes de ver a los 14 años|50 películes que tendríes de ver a los 14 años]] según el [[British Film Institute]]. == Argumentu == [[Ficheru:Kyosai, Yokai image.jpg|thumb|240px|Ilustración que representa a dellos ''[[yōkai]]'', similares a los espíritus qu'apaecen na película.]] Chihiro y los sos padres tán camudándose a otra ciudá, un fechu que la neña atopa cafiante al nun tar acordies con el cambéu, y nun duldar en demostralo cola so falta d'ánimu y mal humor. Mientres el trayeutu, el so padre decide tomar un atayu p'aforrar tiempu, pero solo consiguen internase nun monte y atopase frente a un estrechu y estrañu túnel. Los sos padres deciden baxar del autu pa esploralo. Chihiro niégase, pero los sos padres aportunen en faelo. Al otru llau del túnel, la familia afaya un pueblu aparentemente abandonáu que'l so padre razona ye unu de los tantos parques de diversiones que s'inauguraron y quebraron rápido años tras en Xapón. La familia decide percorrer el llugar cola cuenta d'atopar a daquién. Nel so percorríu atopen puestos al campu onde se detienen a comer; sicasí, al nun atopar quien los atienda, deciden tomar los alimentos sirvíos ensin permisu dalgunu, razonando que al tener dineru pa pagar pueden faelo. Chihiro decide alloñar pa siguir investigando y atópase con un misteriosu mozu llamáu Haku, quien-y sollerta que tien de llevase a los sos padres y fuxir d'ellí primero qu'anueche, lo que va asoceder en pocos minutos. Chihiro cuerre en busca de los sos padres, anque a midida que va escureciendo la ciudá adulces va cobrando vida, los faros enciéndense y apaecen de la nada una gran variedá d'espíritus. Al llegar al restorán nel que dexara a los sos padres, Chihiro afaya que se convirtieron en dos enormes gochos; apavoriada, la neña decide salir fuxendo del sitiu, pero cuando intenta llegar al pequeñu tunel afaya que la pradería xunto a los locales volvióse un océanu inmensu por onde enriba un barcu, del cual empiecen a desembarcar espíritus de diverses formes y tamaños. Chihiro llueu afaya que'l so cuerpu esta sumiendo; sicasí, Haku apaez nuevamente y da-y de comer alimentos d'esi mundu, lo que la torna a la normalidá. Tres esto, llevar rápido y de manera clandestina a una [[Sentō|casa de baños termales]], na cual tien de consiguir un trabayu hasta qu'él pueda ayudar a escapar. Haku unvia a Chihiro col caldereru de la casa de baños, Kamaji, y diz-y que-y pida un trabayu a este. Kamaji rehúsa el pidimientu de la neña por cuenta de que yá tien a los [[susuwatari]] trabayando pa él, sicasí, encamiénta-y a Lin, una trabayadora de los baños, qu'unvie a Chihiro cola bruxa Yubaba, la dueña de la casa de baños. Yubaba infórmalu a Chihiro qu'en realidá'l llugar ye un bañu público al que vienen a sanar y folgar ocho millones de dioses (cifra metafórica del shintoísmo y folclor xaponés pa referise al infinitu nel mundu sobrenatural). Yubaba trata de repeler a Chihiro, pero ella persiste y nun cesa de pidi-y un trabayu, recordando l'alvertencia de Haku de que tou aquel que nun trabaye va ser convertíu nun gochu. La persistencia de Chihiro provoca que Yubaba finalmente otorgar un puestu de trabayu, pero la bruxa obligar a roblar un contratu col que-y roba'l so nome y rebautiza como Sen (千). Haku apaez, pero al recibir ordenes de Yubaba actúa como daquién fríu y cruel, y aparentemente ensin reconocer a Sen ordenar a Lin que sía la so compañera y enséñelu a trabayar. A otru día, Sen realcontrar con Haku, quien agora actuando de forma amistosa llevar a ver a los sos padres nes corrolades. Ellí, Sen atopa ente les sos vieyes ropes una tarxeta de despidida empobinada a Chihiro per parte de los sos amigos y dase cuenta de que casi escaeciera'l so propiu nome. Haku alviérte-y que Yubaba controlaba a la xente tomando los sos nomes y que si llegaba a escaecer el suyu, tal como asocediera con él, nun podría salir enxamás del mundu de los espíritus. Antes de tornar, Haku da-y un alimentu qu'ayuda a Chihiro espresar el so dolor internu. Mientres trabaya, Sen convida a una criatura amazcarao y silencioso llamada "Ensin Cara" a la residencia, creyendo que se trataba d'un veceru. Darréu, un "espíritu fedióndigu" enriba a los baños a pesar que faen lo posible por evitar que s'avere. Yubaba encargar a Sen, quien lo conduz hasta la tina que tien asignada. Mientres lo baña, Sen afaya qu'en realidá ye un poderosu y respetáu dios d'un ríu qu'agora sufre pola contaminación, pero iguar pa quitar la suciedá purificándolo asina col bañu y dexándo-y recuperar el so aspeutu de dragón. N'agradecimientu por llimpialo, el dios otorgar a Sen un pastelillo de yerbes y rocía el llugar con pebíes d'oru como pagu. Esa nueche unu de los emplegaos revisa'l llugar en busca d'oru escaecío atopándose col Ensin Cara, quien lo tenta creando oru pa depués come-y lo anque esto fai qu'aumente de tamañu y malvar. Cuando lleguen otros emplegaos demanda comida y empieza a dar mampurres, nel procesu engullendo a otros dos trabayadores cobiciosos creciendo y malvándose cada vez más. A otru día, Sen afaya nel cielu decenes de [[shikigami]]s de papel atacando a un dragón blancu, al qu'ensin entender por que reconoz como Haku. Cuando un Haku gravemente mancáu estrellar na oficina de Yubaba, Sen va rápido tres él ensin dase cunta qu'un shikigami pegárase al so llombu. Al llegar esconder na habitación de Boh, el xigantescu y malcriáu ñácaru de Yubaba, y escucha como Yubaba ordena que refundien a Haku al basural y se darréu de marcha. Sen intenta enfrentar a los sirvientes de la bruxa cuando'l shikigami tresformar en Zeniba, la hermana ximielga de Yubaba. Zeniba se jacta de que gracies a Sen pudiera echa-y una bon güeyada a la residencia de la so hermana y tresforma a Boh, el fíu de Yubaba, nun mure, sosteniendo qu'asina tendría un "pocu de llibertá", non ensin antes crear un señuelo del ñácaru. Tamién convierte a la criatura voladora de Yubaba nuna ave diminuta ya infórmalu a Sen que Haku robara'l so sellu máxicu y que de resultes una maldición mortal taba matándo-y. Haku destrúi'l shikigami de Zeniba y escapa polos ductos hasta cayer a la sala de calderes con Sen, Boh y l'ave de Yubaba. Sen, xunto cola ayuda de Kamaji, obliga a Haku a comer la metá del pastelillo por que sane, lo que-y fai devolver el sellu y un llimiagu negru, que Sen entartalla col so pie. Kamaji esplica a Sen qu'años tras Haku llegó pidiendo trabayu igual qu'ella, siendo un misteriu quien yera o d'onde venía. Con Haku inconsciente, Sen decide devolver el sellu y pidir esculpes a Zeniba en nome d'este, pa ello Kamaji da-y un par de boletos pal tren. Antes de salir de la casa de baños, enfrentar al Ensin Cara, quien non solo s'encegoló con ella, sinón qu'agora ye xigante y trata de tentala con oru, pero Sen nun amuesa interés y sicasí decide da-y el restu del pastelillo que guardara pa salvar a los sos padres. L'Ensin Cara escuerre a Sen fora de la casa de baños, devolviendo la corrupción que la enllena y a los trabayadores que taramió. Al llegar fora del establecimientu volvió a la normalidá y recuperó la so personalidá silencioso y sele, polo que termina acompañando a Sen y Boh a ver a Zeniba. De la mesma, Yubaba ordena que los padres de Sen sían asesinaos, pero un Haku recuperáu axusta la llibertá de Sen y los sos padres dempués de revelar que Boh taba desapaecíu y ufiertase pa traelo de regresu. Yubaba acepta, pero so la condición de que si Sen fallaba na so prueba fina, l'alcuerdu romperíase. Sen, l'Ensin Cara y Boh apuerten al llar de Zeniba. Ellí afayen qu'en realidá la vieya ye una muyer amoroso y atento, y que la maldición del sellu fuera obra de Yubaba. Zeniba tamién-y revela a Sen que'l so amor por Haku rompiera la maldición y que Yubaba usaba'l llimiagu pa controlar a Haku. Haku apaez na so forma de dragón y lleva a Sen y Boh de regresu a la casa de baños, ente que l'Ensin Cara convertir nel ayudante de Zeniba. En mediu del vuelu, Sen recuerda cayer na so niñez nun ríu y ser llevada a la vera por daquién. Sen reconoz que fuera Haku, asina revelando la so verdadera identidá como'l dios del ríu Kohaku. Haku recuerda como perdiera'l so llar cuando los humanos ensugaron el so ríu pa construyir. Cuando lleguen a la casa de baños, Yubaba esplica que solo puede dexalos dir si Sen pasa una prueba qu'ella-y impondrá: identificar a los sos padres d'ente un grupu de gochos col fin de romper el so conxuru. Dempués de que Sen respuende que nengún de los gochos yeren los sos padres, el so contratu terminar al tar no cierto. Haku lleva a Chihiro al llechu del ríu agora secu y esplica que al tener el so verdaderu nome Yubaba nun va poder mancalo; y dambos prometen atopase de nuevu. Chihiro crucia'l llechu del ríu y atópase colos sos padres vueltos a la normalidá, quien nun paecen recordar nada. La película termina con Chihiro y los sos padres alloñar nel so coche. == Voces == De siguío va nomase a los personaxes principales xunto a los sos respeutivos ''[[seiyū]]'' ([[actor de voz]]).<ref>{{cita web|url=http://www.eldoblaje.com/datos/FichaPelicula.asp?id=3261|títulu=Sen to Chihiro no kamikakushi|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|editorial=eldoblaje.com}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.lanacion.com.ar/517034-les voces ocultes|títulu=Les voces ocultes|apellíu=García|nome=Lorena|fecha=6 d'agostu de 2003|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|idioma=|editorial=La Nación}}</ref><ref name="ANN Película">{{cita web|url=http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/anime.php?id=377|títulu=Spirited Away (anime)|fechaaccesu=13 de setiembre de 2010|editorial=[[Anime News Network]]|idioma=inglés}}</ref> {| {{tablaguapa}} |- ! Personaxe !''Seiyū'' !Estaos Xuníos |- | {{Nihongo|Chihiro Ogino|荻野 千尋|Ogino Chihiro}} / {{nihongo|Sen|千}} || [[Rumi Hiiragi]] || [[Daveigh Chase]] |- | {{nihongo|Haku|ハク}} / {{nihongo|Espíritu del ríu Kohaku|ニギハヤミコハクヌシ|Nigihayami Kohakunushi|llit. «Dios del rápidu río ámbare»}} || [[Miyu Irino]] || Jason Marsden |- | {{Nihongo|Yubaba|湯婆|Yubāba|llit. «bruxa de la casa de baños»}} || rowspan="2"| Mari Natsuki || [[Suzanne Pleshette]] |- | {{Nihongo|Zeniba|銭婆|Zenība|llit. «bruxa del dineru»}} |- | {{Nihongo|Akio Ogino|荻野 明夫|Ogino Akio}}, padre de Chihiro || Takashi Naito || [[Michael Chiklis]] |- | {{Nihongo|Yūko Ogino|荻野 悠子|Ogino Yūko}}, madre de Chihiro || Yasuko Sawaguchi || [[Lauren Holly]] |- | {{Nihongo|Kamajii|釜爺|llit. «vieyu de les calderes»}} || Bunta Sugawara || [[David Ogden Stiers]] |- | {{Nihongo|Lin|リン|Rin}} || Yumi Tamai || [[Susan Egan]] |- | {{Nihongo|Boh|坊|Bō}} || [[Ryūnosuke Kamiki]] || [[Tara Strong]] |- | {{Nihongo|Ensin Cara|カオナシ|Kaonashi|llit. «ensin cara»}} || Akio Nakamura |- | {{nihongo|Aogaeru|青蛙|llit. «xaronca»}} || {{ill|ja|Tatsuya Gashūin|我修院達也}} || Bob Bergen |- | {{nihongo|Bandai-gaeru|番台蛙|}}/Intendente junior || {{ill|en|Yo Oizumi}} || [[Rodger Bumpass]] |- | {{nihongo|Aniyaku|兄役}}/Intendente senior || {{ill|en|Ono Takehiko}} || [[John Ratzenberger]] |- | {{nihongo|Dios del ríu|河の神|Kawa non kami}} || {{ill|ja|Koba Hayashi|はやし・こば}} |- | {{nihongo|Dios del nabu|おしら様|Oshira-sama|llit. «gran señor blancu»}} || {{ill|ja|Ken Yasuda|安田顕}} |} == Temática == [[Ficheru:Alice in Wonderland by Arthur Rackham - 15 - At this the whole pack rose up into the air and came flying down upon her.jpg|thumb|190px|Ilustración de ''[[Alicia nel País de les Maravíes]]'', obra cola cual compárase ''Sen to Chihiro no kamikakushi''.]] La temática principal que se trata na película ye'l viaxe [[Liminalidad|liminal]] que realiza'l personaxe protagonista escontra'l reinu de los espíritus, onde queda alloñada de tolo que conoz. El tránsitu de Chihiro nesti mundu alternativu, que puede ser comparáu con ''[[Les aventures d'Alicia nel país de les maravíes]]'' de [[Lewis Carroll]], representa'l so pasu de la niñez a la adultez.<ref name="Alicia">{{cita publicación|apellíu=Satoshi|nome=Ando|títulu=Regaining Continuity with the Past: Spirited Away and Alice's Adventures in Wonderland|url=http://muse.jhu.edu/login?auth=0&type=summary&url=/journals/bookbird/v046/46.1.satoshi.pdf|fechaaccesu=11 de febreru de 2009|editorial=Project MUSE|publicación=Bookbird: A Journal of International Children's Literature|volume=46|númberu=1|añu=2008|páxines=23-29|formatu=PDF}}</ref> La entrada [[Arquetipu|arquetípica]] escontra otru mundu delimita la condición de Chihiro como daquién que s'atopa ente la niñez y la adultez. El personaxe tamién se caltién fora de les llendes de la sociedá na redolada sobrenatural. L'usu de la pallabra {{Nihongo|«kamikakushi»|神隠し||llit. «Ocultu polos [[Kami|dioses]]»}} nel títulu xaponés de la película y el so respeutivu [[Folclor de Xapón|folclor]], refuerza esti pasaxe: «''Kamikakushi'' ye un veredictu de 'muerte social' nesti mundu, y tornar a esti mundu tres el ''kamikakushi'' significa la 'resurrección social'».<ref>{{cita publicación|apellíu=Reider|nome=Noriko|títulu=Spirited Away: Film of the Fantastic and Evolving Japanese Folk Symbols|editorial=Academic OneFile|publicación=Gale|páxines=4-27}}</ref> Pela so parte, el personaxe de Yubaba comparte ciertes semeyances con [[El cocheru (Disney)|El Cocheru]] de ''[[Les aventures de Pinocho (novela)|Les aventures de Pinocho]]'', yá que esta tresforma humanos en gochos de la mesma manera que los neños del país de los xuguetes yeren tresformaos en pollinos. Al consiguir emplegu na casa de baños termales, Yubaba roba'l verdaderu nome de Chihiro, lo que simbólicamente significaría la muerte de la neña, y tien d'asumir entós la adultez.<ref name="Alicia" /> Chihiro esperimenta un [[ritu de camín]] según el formatu [[monomito]]. Nel so intentu de recuperar la continuidá col so pasáu, Chihiro tien de forxar una nueva identidá.<ref name="Alicia" /> Amás de la tema de la adultez, ''Sen to Chihiro no kamikakushi'' fai crítica a la sociedá xaponesa moderna tocantes a conflictos xeneracionales, la llucha cola disolución de los costumes y cultura tradicional dientro d'una [[sociedá global]], según la contaminación ambiental.<ref name="Naiper">{{cita publicación|apellíu=Napier|nome=Susan Jolliffe|títulu=Matter Out of Place: Carnival, Containment and Cultural Recovery in Miyazaki's Spirited Away|url=http://muse.jhu.edu/journals/journal_of_japanese_studies/v032/32.2napier.pdf|fechaaccesu=11 de febreru de 2009|publicación=The Journal of Japanese Studies|volume=32|númberu=2|editorial=Project MUSE|añu=2006|idioma=inglés|volume=32|páxines=287-310|formatu=PDF}}</ref> Chihiro foi vista como una representación del xéneru ''[[shōjo]]'', que los sos papeles ya ideoloxíes camudaron dramáticamente dende'l Xapón de la posguerra.<ref name="Naiper" /> Al igual que Chihiro busca la so identidá pasada, Xapón, na so ansiedá pol decrecimiento económicu mientres l'estrenu d'esta película en 2001, buscó reconectarse colos sos antiguos [[Valor económicu|valores]].<ref name="Alicia" /> Nuna entrevista, Miyazaki comentó sobre esti elementu señardosu d'un antiguu Xapón.<ref name="Midnight Eye">{{cita web|url=http://www.midnighteye.com/interviews/hayao_miyazaki.shtml|títulu=Hayao Miyazaki Interview|apellíu=Mes|nome=Tom|fecha=7 de xineru de 2002|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|idioma=inglés|editorial=Midnight Eye}}</ref> La casa de baños termales nun puede ser vista como un llugar llibre d'ambigüedá y escuridá.<ref>{{cita publicación|apellíu=Thrupkaew|nome=Noy|títulu=Animation Sensation: Why Japan's Magical Spirited Away Plays Well Anywhere|idioma=inglés|publicación=Gale|editorial=Academic OneFile|páxina=32-33}}</ref> Dellos de los emplegaos qu'ende trabayen son porcaces con Chihiro tan solo porque ye humana, y la corrupción siempres ta presente;<ref name="Naiper" /> un llugar fachendoso y apinao d'avaricia, como se ve cola apaición inicial d'Ensin Cara.<ref>{{cita publicación |apellíu=Harris|nome=Timothy|títulu=Seized by the Gods|publicación=Gale|páxines=64-67|editorial=Academic OneFile}}</ref> Les representaciones de la contaminación ambiental tán daes na película, por casu, cola deformación del cuerpu del Dios del Ríu pola basura, o cola perda del ríu de Haku por cuenta de la construcción d'un complexu de departamentos. Otres de les temátiques de la película son espresaes al traviés del personaxe d'Ensin Cara, que reflexa al restu de los personaxes que lu arrodia, pos apriende con exemplos y toma les traces d'aquellos a quien taramia. Esta naturaleza resulta nuna masacre na casa de baños termales, pero depués ye salváu por Chihiro cuando-y da de comer la bola de masa agasayada pol Dios del Ríu; asina, Ensin Cara vuelve ser cobarde. Pal final de la película, Zeniba decide faese cargu d'él pa evitar que s'esponga a la influencia negativa de la casa de baños.<ref>{{cita web|url=http://web41.its.hawaii.edu/manoa.hawaii.edu/eastasia/wp/wp-content/uploads/2004/10/spiritedaway.pdf|títulu=Lesson Plan - Spirited Away|editorial=UHM|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|autor=Gomes, Paul|idioma=inglés|formatu=PDF|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131105170315/http://web41.its.hawaii.edu/manoa.hawaii.edu/eastasia/wp/wp-content/uploads/2004/10/spiritedaway.pdf|fechaarchivu=5 de payares de 2013}}</ref> == Producción == {{caxa de cita|Creé una heroína que ye una moza corriente, daquién con quien el públicu puede simpatizar. Nun ye una hestoria na que los personaxes crecen, sinón una hestoria na que pueden sacar lo que lleven dientro, dependiendo de les circunstancies particulares. Quiero que los mios mozos amigos vivan asina y creo qu'ellos tamién tienen esi deséu.|[[Hayao Miyazaki]].<ref name="Naushicaa">{{cita web|url=http://www.nausicaa.net/miyazaki/interviews/sen.html|títulu=Interview: Miyazaki on Sen to Chihiro non Kamikakushi|fecha=Mayu de 2001|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|editorial=Naushicaa|idioma=inglés}}</ref>}} Cada branu, Miyazaki pasaba les sos vacaciones nuna cabaña de monte cola so familia y cinco nuevos amigues. ''Sen to Chihiro no kamikakushi'' surdió como la idea de crear una película que pudiera dedica-y a estes pequeñes amigues. Miyazaki yá fixera películes como ''[[Tonari no Totoro]]'' y ''[[Mayo no Takkyūbin|Kiki's Delivery Service]]'', que tán dirixíes a neños y adolescentes, pero nunca creara una pa neñes de diez años. Pa inspirase, lleó revistes de manga ''[[shōjo]]'', como ''[[Nakayoshi]]'' y ''[[Ribon]]'', que les neñes dexaren na cabaña. Sicasí, Miyazaki sentía que les obres publicaes poles revistes solo trataben temes suxetives, como romances y namoramientos. Al mirar a les sos moces amigues, Miyazaki vía qu'esti tipu de temes oldeaben con elles, conque decidió producir una película sobre una pequeña heroína a la que pudieren ver nel so llugar.<ref name="Naushicaa" /> [[Ficheru:Hayao Miyazaki.jpg|thumb|160px|left|Hayao Miyazaki nel 2008.]] Miyazaki quería faer una nueva película dende faía enforma tiempu. Escribió dos proyeutos como propuestes, pero ambos fueron refugaos. El primeru taba basáu nel llibru xaponés ''Kirino Mukouno Fushigina Machi'', y el segundu trataba sobre una heroína adolescente. La tercera propuesta de Miyazaki, que terminó convirtiéndose en ''Sen to Chihiro no kamikakushi'', foi la que tuvo ésitu. Los trés histories xiraben en redol a una [[Sentō|casa de baños]] basada nuna qu'había na ciudá natal de Miyazaki. L'autor pensaba qu'esta yera un llugar misteriosu, con una pequeña puerta xunto a les bañeres. Curiosu por saber qué había detrás d'ella, terminó inventando delles hestories al respeutu; una de les cualos sirviólu d'inspiración pa crear la casa de baños qu'apaez na película.<ref name="Naushicaa" /> [[Ficheru:Jioufen Shuchi Street.jpg|thumb|180px|[[Jiufen]], una llocalidá de Taiwán que sirvió como inspiración pal diseñu del mundu de los espíritus.]] La producción de la película empezó nel 2000, con un presupuestu de 1500 millones de [[yen]]es —15 millones d'[[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]]—.<ref name="TDG" /> La fecha que s'afitó pal estrenu de la película foi en xunetu de 2001.<ref>{{Cita web|url=http://www.geaclio.com/system/files/9788476428351_L33_23.pdf|títulu=Guía pa ver y analizar el viaxe de Chihiro .|fechaaccesu=17 de payares de 2016|autor=Raúl Fortes Guerrero|enllaceautor=|fecha=|idioma=|sitiuweb=|editorial=Octaedru|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161118040956/http://www.geaclio.com/system/files/9788476428351_L33_23.pdf|fechaarchivu=2016-11-18}}</ref> Al igual qu'en ''[[Mononoke Hime]]'', Miyazaki y el personal de [[Studio Ghibli]] esperimentaron cola [[animación per ordenador]]. Col usu de más ordenadores y programes como [[Softimage]], el personal del estudiu aprendió a utilizar el ''[[software]]'', pero caltuvo la teunoloxía a un nivel que realzara la hestoria y non que se robara'l ''show''». Cada personaxe foi dibuxáu casi por completu a mano, con Miyazaki trabayando xunto a los sos animadores p'asegurase de que tou colaba bien.<ref name="TDG" /> La mayor dificultá en faer la película consistió nel amenorgamientu de la so duración. Cuando la producción empecipió, Miyazaki diose cunta qu'esta duraría más de tres hores si siguir faciendo d'alcuerdu a la so trama. Tuvo que borrar delles escenes de la hestoria, y trató d'amenorgar la «exquisitez» de la película porque quería faela simple. Tampoco quería que la heroína fora una moza llinda». Nun principiu, viose atayáu al notar que'l personaxe víase «insípido», asina que pensó: «Nun ye llinda. ¿Nun hai nada que podamos faer?». Sicasí, a midida que la película averábase a la fin, sintióse solliviáu porque «[Chihiro sería] una muyer encantadora».<ref name="Naushicaa" /> Pa la creación de delles edificaciones nel mundu de los espíritus, Miyazaki basar n'estructures reales qu'apaecen nel [[Muséu d'Arquiteutura al campu Edo-Tokiu]] en [[Koganei (Tokiu)|Koganei]], Xapón. Mientres trabayaba na película, solía visitar el muséu pa inspirase. Miyazaki siempres tuvo interesáu nel estilu pseudo-occidental de los edificios de la [[dómina Meiji]] que s'atopaben ellí. El muséu faía que se sintiera señardosu, «especialmente cuando toi solo nes tardes, cerca de la hora de zarru, y el sol empezar a poner; les llárimes cayen de los mios güeyos».<ref name="Naushicaa" /> Otra fonte d'inspiración foi'l Notoya Ryokan, una posada tradicional xaponesa de la [[prefeutura de Yamagata]], famosa pola so arquiteutura y elementos ornamentales.<ref>{{cita web|url=http://www.tenkai-japan.com/2010/05/29/notoya-in-ginzan-onsen-stop-businees-for-renovation/ |títulu=Notoya in Ginzan Onsen stop businees for renovation|editorial=Tenkai-japan|fecha=1 de xunetu de 2010|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}</ref> La pequeña llocalidá de [[Jiufen]], en Taiwán, tamién sirvió como modelu pal diseñu del mundu de los espíritus de la película.<ref>{{cita web|url=http://en.rocketnews24.com/2012/12/18/%E3%80%90photos%E3%80%91-taiwans-jiufen-the-real-world-inspiration-for-studio-ghiblis-spirited-away/|títulu=Taiwan's Jiufen — the Real-World Inspiration for Studio Ghibli's Spirited Away|apellíu=Kendall|nome=Philip|fecha=18 d'avientu de 2012|fechaaccesu=14 d'avientu de 2013|idioma=inglés|editorial=Rocket News 24|urlarchivu=https://archive.today/20130615203642/http://en.rocketnews24.com/2012/12/18/%E3%80%90photos%E3%80%91-taiwans-jiufen-the-real-world-inspiration-for-studio-ghiblis-spirited-away/|fechaarchivu=2013-06-15}}</ref> === Música === La [[música cinematográfica|música]] de ''Sen to Chihiro no kamikakushi'' foi compuesta y empobinada por [[Joe Hisaishi]] —collaborador habitual de Miyazaki—, ya interpretada pola [[New Japan Philharmonic]].<ref>{{cita web|url=http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/people.php?id=1196|títulu=Joe Hisaishi|fechaaccesu=7 de mayu de 2006|editorial=[[Anime News Network]]|idioma=inglés}}</ref><ref name="Record">{{cita web|url=http://www.allmusic.com/album/miyazakis-spirited-away-filme-score-mw0000223876|títulu=Miyazaki's Spirited Away |editorial=Milan Records |fecha=10 de setiembre de 2002 |fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}</ref> La banda sonora recibió una condecoración a la meyor música na 56ª ceremonia d'entrega de premios del Mainichi Film Competition Award, según ganó'l [[Tokyo Anime Awards|Tokyo Anime Award]] a la meyor música de película nel Tokyo International Anime Fair de 2001. A lo último, recibió la 17ª entrega del Japan Gold Disk Award na categoría d'álbum d'animación del añu.<ref>{{cita web | url=http://mainichi.jp/enta/cinema/mfa/etc/history/56.html | títulu=第56回 日本映画大賞 (56th Japan Movie Awards) | editorial=Mainichi |fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|idioma=xaponés}}</ref><ref>{{cita web | url=http://www.riaj.or.jp/y/data/gdisc/2002.html |títulu=The 17th Japan Gold Disc Award 2002 |editorial=Recording Industry Association of Japan | fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}</ref> Hisaishi amestó-y lletra a {{Nihongo|«Ano natsu e»|あの夏へ||llit. «Un día de branu una de les temes de la banda sonora—, y tituló esta nueva versión {{Nihongo|«Inochi non Namae»|いのちの名前||llit. «El nome de la vida»}}, que foi interpretada por [[Ayaka Hirahara]].<ref>{{cita web | url=http://www.ayaka-hirahara.com/discography/banka_s.html | títulu=晩夏(ひとりの季節)/いのちの名前 (The name of life/late summer) | editorial=ayaka-hirahara.com|fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|idioma=xaponés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.ayaka-hirahara.com/discography/banka_s.html|fechaarchivu=26 de payares de 2015}}</ref> El [[tema de zarru]], {{Nihongo|«Itsumo nando demo»|いつも何度でも|Siempres conmigo|llit. «Siempres, nun importa cuántes vegaes»}}, foi escritu ya interpretáu por [[Yumi Kimura]].<ref>{{cita web|url=http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/people.php?id=1197|títulu=Yumi Kimura|fechaaccesu=7 de mayu de 2006|editorial=[[Anime News Network]]|idioma=inglés}}</ref><ref name="Yumi">{{cita web|url=http://www.nausicaa.net/miyazaki/sen/song.html|títulu=Yumi Kimura|fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|idioma=inglés|editorial=Nausicca.net}}</ref> La [[Lletra (música)|lletra]] d'esti cantar foi escrita por un amigu de Kimura, Wakako Kaku. Primeramente, la tema entamaba ser usáu en {{Nihongo|''Entotsu-kaki non Rin''|煙突描きのリン|}}, unu de los proyeutos de Miyazaki que foi refugáu. Como solía escuchalo enforma mientres trabayaba nesti nuevu proyeutu, decidió que fuera parte d'él porque trataba del mesma tema.<ref name="Yumi" /><ref name="Trivia" /> La tema tamién foi interpretáu pola cantante ucraniana [[Nataliya Gudziy]] .<ref>[https://german124.wordpress.com/2016/03/08/nataliya-gudziy-bellos-soníos-dende-ucrania/ Bellos soníos dende Ucrania]</ref> {{Llista desplegable| {{Llista de cantares | title1 = {{Nihongo|あの夏へ|Ano natsu e||llit. Un día de branu}} | length1 = 3:09 | title2 = {{Nihongo|とおり道|Tōri michi||llit. El camín de dalguna parte}} | length2 = 2:07 | title3 = {{Nihongo|誰もいない料理店|Dare mo inai ryōriten||llit. El restorán vacíu}} | length3 = 3:15 | title4 = {{Nihongo|夜来る|Yoru kuru||llit. Pela nueche}} | length4 = 2:00 | title5 = {{Nihongo|竜の少年|Ryū no shōnen||llit. El neñu dragón}} | length5 = 2:12 | title6 = {{Nihongo|ボイラー虫|Boirā mushi||llit. La chinche de la caldera}} | length6 = 2:33 | title7 = {{Nihongo|神さま達|Kami-samatachi||llit. Procesión de los espíritus}} | length7 = 3:00 | title8 = {{Nihongo|湯婆婆|Yubaba}} | length8 = 3:30 | title9 = {{Nihongo|湯屋の朝|Yuya no asa||llit. Mañana de baños}} | length9 = 2:02 | title10 = {{Nihongo|あの日の川|Anu hi no kawa||llit. Día del ríu}} | length10 = 3:13 | title11 = {{Nihongo|仕事はつらいぜ|Shigoto wa tsuraize||llit. El duru trabayu}} | length11 = 2:26 | title12 = {{Nihongo|おクサレ神|Okusare-kami||llit. El Dios podre}} | length12 = 4:01 | title13 = {{Nihongo|千の勇気|Sen no yūki||llit. El coraxe de Sen}} | length13 = 2:45 | title14 = {{Nihongo|底なし穴|Sokonashi ana||llit. Abismu}} | length14 = 1:18 | title15 = {{Nihongo|カオナシ|Kaonashi||llit. Ensin Cara}} | length15 = 3:47 | title16 = {{Nihongo|6番目の駅|Roku-banme no eki||llit. Sesta estación}} | length16 = 3:38 | title17 = {{Nihongo|湯婆婆狂乱|Yubaba kyōran||llit. La llerza de Yubaba}} | length17 = 1:38 | title18 = {{Nihongo|沼の底の家|Numa no soko no ie||llit. Casa no fondero del banzáu}} | length18 = 1:29 | title19 = {{Nihongo|ふたたび|Futatabi||llit. De nuevu}} | length19 = 4:53 | title20 = {{Nihongo|帰る日|Kaeru hi||llit. La torna del día}} | length20 = 3:20 | title21 = {{Nihongo|いつも何度でも|Itsumo nando demo|| Siempres conmigo}} | length21 = 3:35 }} }} Amás de la banda sonora orixinal, publicóse un ''[[Image song|image album]]'' tituláu {{Nihongo|''Sen to Chihiro non kamikakushi Imējiarubamu''|千と千尋の神隠し　イメージアルバム}}, que contién diez pistes.<ref>{{cita web|url=http://www.tkma.co.jp/compi_detail/id=3539|títulu=久石譲 千と千尋の神隠し　イメージアルバム|editorial=Tokuma Japan Communications|fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|idioma=xaponés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131215183643/http://www.tkma.co.jp/compi_detail/id=3539|fechaarchivu=2013-12-15}}</ref> {{Llista desplegable| {{Llista de cantares | title1 = {{Nihongo|あの日の川へ|Anu Hi no Kawa e}} | length1 = 3:54 | title2 = {{Nihongo|夜が来る|Yoru ga kuru||llit. Vien la nueche}} | length2 = 4:25 | title3 = {{Nihongo|神々さま|Kamigami-sama||llit. Dioses}} | length3 = 3:55 | title4 = {{Nihongo|油屋|Yuya||llit. Baños}} | length4 = 3:56 | title5 = {{Nihongo|不思議の国の住人|Fushigi no kuni no jyūnin||llit. Población de les maravíes}} | length5 = 3:20 | title6 = {{Nihongo|さみしいさみしい|Samishii samishii||llit. Solitariu, solitariu}} | length6 = 3:41 | title7 = {{Nihongo|ソリチュード|Sorichūdo||llit. Soledá}} | length7 = 3:49 | title8 = {{Nihongo|海|Umi||llit. El mar}} | length8 = 3:22 | title9 = {{Nihongo|白い竜|Shiroi ryū||llit. Dragón blancu}} | length9 = 3:33 | title10 = {{Nihongo|千尋のワルツ|Chihiro no warutsu||llit. El valse de Chihiro}} | length10 = 3:20 }} }} == Receición == === Comercial === ''Sen to Chihiro no kamikakushi'' empezar a tresmitir nos cines de Xapón el 27 de xunetu de 2001, y dende entós llogró recaldar 229&nbsp;607&nbsp;878 [[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]] pa convertise na película más taquillera na historia del [[Cine de Xapón|cine xaponés]].<ref name="Dólares">{{cita web|títulu=Spirited Away – International Box Office Results|editorial=Box Office Mojo|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=intl&id=spiritedaway.htm|fechaaccesu=12 de xineru de 2003|idioma=inglés}}</ref> Amás, llogró una recaldación a nivel mundial de 274&nbsp;925&nbsp;095 USD, siendo la primer película que ganó más de 200 millones de dólares a nivel mundial antes d'estrenase nos Estaos Xuníos.<ref name="Worldwide">{{cita publicación|nome=G. Allen|apellíu=Johnson|títulu=Asian films are grossing millions. Here, they're either remade, held hostage or released with little fanfare|fecha=3 de febreru de 2005|editorial=San Francisco Chronicle|url=http://sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2005/02/03/DDGHFB40EG1.DTL|idioma=inglés|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120407091913/http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=%2Fc%2Fa%2F2005%2F02%2F03%2FDDGHFB40EG1.DTL|archivedate=2012-04-07|fechaaccesu=2017-12-29}}</ref><ref name="Trivia" /> N'Arxentina, atopar ente les 10 películes d'animación xaponesa con más [[Billete (documentu)|tickets]] vendíos na hestoria,<ref>{{cita web|url=http://www.ultracine.com/index.php/los-films-de-anime-que-lideren-la taquilla arxentina/|títulu=Los films d'anime que lideren la taquilla arxentina|fechaaccesu=25 de payares de 2015|apellíu=Oliveros|nome=Mariano|fecha=23 de xunetu de 2015|editorial=Ultracine}}</ref> siendo la única na llista en nun tar basada nuna serie d'anime. === Crítica === ''Sen to Chihiro no kamikakushi'' recibió una bona acoyida ente los críticos. Nel sitiu web [[Rotten Tomatoes]], la película tien un 97 % d'aceptación, con un total de 152 comentarios y con una calificación permediu de 8,5/10. El consensu ente los críticos señala: «''Sen to Chihiro no kamikakushi'' ye una esllumante, encantadora y magníficamente ellaborada hestoria que va dexar a los espectadores un pocu más interesaos y estelaos pel mundu que los arrodia».<ref>{{cita web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/spirited_away/|títulu=''Spirited Away''|fechaaccesu=20 de setiembre de 2002|editorial=[[Rotten Tomatoes]]|idioma=inglés}}</ref> Amás, nesti mesmu sitiu ocupa'l decimotercer llugar nuna llista de los cincuenta meyores películes animaes.<ref>{{cita web|url=http://www.rottentomatoes.com/guides/best_animated_films/spirited_away/|títulu=Best Animated Films - ''Spirited Away''|fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|editorial=[[Rotten Tomatoes]]|idioma=inglés|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121227072955/http://www.rottentomatoes.com/guides/best_animated_films/spirited_away/|fechaarchivu=27 d'avientu de 2012}}</ref> En [[Metacritic]], consiguió una calificación de 94/100, basándose en 37 crítiques,<ref>{{cita web|títulu=''Spirited Away''|url=http://www.metacritic.com/movie/spirited-away|fechaaccesu=25 de xunu de 2013|idioma=inglés|editorial=[[Metacritic]]}}</ref> ente qu'en [[Internet Movie Database]] (IMDb), con una puntuación de 8,6/10 dada pol públicu —281&nbsp;153 votantes—, ocupa'l trentenu sestu llugar nel ''top'' 250.<ref>{{cita web|url=https://www.imdb.com/chart/top|títulu=IMDb Charts - Top 250|fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|idioma=inglés|editorial=IMDb}}</ref> En [[FilmAffinity]], tien una calificación de 8,1/10, sobre la base de los votos de más de 80&nbsp;000 usuarios.<ref>{{cita web|títulu=''Sen to Chihiro no kamikakushi''|editorial=[[FilmAffinity]]|url=https://www.filmaffinity.com/es/film759533.html|fechaaccesu=15 d'avientu de 2013}}</ref> [[Roger Ebert]], críticu cinematográficu del ''[[Chicago Sun-Times]]'', dio-y cuatro estrelles completes y allabó tanto la película como la direición de Miyazaki. Ebert tamién calificó a ''Sen to Chihiro no kamikakushi'' como una de les «meyores películes del añu.»<ref>{{cita noticia|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20020920/REVIEWS/209200306/1023|títulu=Spirited Away|apellíu=Ebert|nome=Roger|obra=[[Chicago Sun-Times]]|fecha=20 de setiembre de 2002|fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}</ref> [[Kenneth Turan]] de ''[[Los Angeles Times]]'' consideró bones les actuaciones de voz, y dixo que la cinta ye «productu d'una fiera y desacobardada imaxinación que les sos creaciones son distintes de cualquier cosa qu'una persona haya vistu antes.» Al igual que Ebert, Turan allabó la direición de Miyazaki.<ref>{{cita noticia|url=http://articles.latimes.com/2002/sep/20/entertainment/et-turan20|títulu=Under the Spell of 'Spirited Away'|nome=Kenneth|apellíu=Turan|obra=[[Los Angeles Times]]|fecha=20 de setiembre de 2002|fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}</ref> Jay Boyaer de ''[[Orlando Sentinel]]'' tamién fixo bonos comentarios sobre la direición de Miyazaki, y comentó que la película «ye la opción perfecta pa un neñu que se camudara a un nuevu llar.»<ref>{{cita noticia|url=http://articles.orlandosentinel.com/2002-10-11/entertainment/0210100393_1_chihiro-john-lasseter-sorceress|apellíu=Boyar|nome=Jay|títulu='Spirited Away' – A Magic Carpet Ride|obra=[[Orlando Sentinel]]|fecha=11 d'ochobre de 2002|fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|idioma=inglés|archiveurl=https://archive.today/20120710114236/http://articles.orlandosentinel.com/2002-10-11/entertainment/0210100393_1_chihiro-john-lasseter-sorceress|archivedate=2012-07-10}}</ref> [[Elvis Mitchell]] de ''[[The New York Times]]'' dio una reseña positiva de la película, y emponderó les secuencies d'animación. Coles mesmes, realizó una comparanza favorable cola obra ''[[Al traviés del espeyu y lo qu'Alicia atopó ellí]]'' de [[Lewis Carroll]], señalando que les sos películes son alrodiu de «cambeos nel estáu d'ánimu como un humor» y los personaxes «intensifiquen la tensión [de la película].»<ref name="NYT review">{{cita noticia|títulu=Movie Review – Spirited Away|apellíu=Mitchell|nome=Elvis|obra=[[The New York Times]]|fecha=20 de setiembre de 2002|fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|url=http://movies.nytimes.com/movie/review?res=9504Y0DB1030F933A1575AC0A9649C8B63|idioma=inglés}}</ref> Pela so parte, Derek Elley de ''[[Variety]]'' comentó que ''Sen to Chihiro no kamikakushi'' «puede ser esfrutáu tantu por mozu como por adultos», según falagó l'animación y la música.<ref name=variety>{{cita publicación | url=http://www.variety.com/review/VE1117917040/ | títulu=Spirited Away Review | apellíu=Elley | nome=Derek | publicación=[[Variety]]| editorial=[[Reed Business Information]]| fecha = 18 de febreru de 2002 |fechaaccesu=15 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}</ref> === Premios === ''Sen to Chihiro no kamikakushi'' ganó trenta y cinco premios, ente los que s'inclúi un [[premiu Óscar|Óscar]] a la [[Óscar a la meyor película d'animación|meyor película d'animación]] de 2002.<ref>{{cita web|url= http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/DisplayMain.jsp?curTime=1387179320648|títulu=2002 (75th) Animated Feaure Film |fechaaccesu=16 d'avientu de 2013|idioma=inglés|editorial=Academy of Motion Picture Arts and Sciences}}</ref> Asina, convertir na segunda película en recibir esta condecoración —la categoría empecipiar nel 2001—, y la primer y única película d'[[anime]] que ganó un Óscar hasta agora.<ref name="Trivia">{{cita web|url=http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/anime.php?id=377&page=22|títulu=Spirited Away - Trivia|fechaaccesu=18 d'avientu de 2013|idioma=inglés|editorial=[[Anime News Network]]}}</ref> Na ventena quinta entrega de los [[premios de l'Academia Xaponesa]] —equivalentes xaponeses de los óscares—, recibió dos gallardones nes categoríes de meyor película del añu y meyor cantar.<ref>{{cita web|url=http://www.japan-academy-prize.jp/prizes/?t=25|títulu= 25ª Japan Academy Awards|fechaaccesu=16 d'avientu de 2013|idioma=xaponés|editorial=Japan Academy Prize Association}}</ref> Nel [[Festival Internacional de Cine de Berlín]] del 2002, esti llargumetraxe ganó'l [[Osu d'oru|Oso d'oru]], ''[[ex aequo]]'' con ''[[Domingo sangrientu (película)|Domingo sangrientu]]'', conque foi la única película d'animación en consiguilo hasta la fecha.<ref>{{cita web|url=http://www.berlinale.de/en/archiv/jahresarchive/2002/03_preistr_ger_2002/03_Preistraeger_2002.html|títulu=Prizes & Honours 2002 |fechaaccesu=16 d'avientu de 2013|idioma=inglés|editorial=Berlinale}}</ref><ref>{{cita web|autor=Axencies|títulu="Sen to Chihiro no kamikakushi" y "Bloody Sunday" Osu d'oru ex aequo en Berlín|url=https://www.abc.es/hemeroteca/historico-17-02-2002/abc/Espectaculos/viaxe-de-chihiro-y-bloody-sunday-comparten-l'osu-de-oru-en-berlin_78807.html|fechaaccesu=14 de xineru de 2014|obra=ABC|fecha=17 de febreru de 2002|idioma=castellanu}}</ref> La película tamién recibió cuatro [[premios Annie]]: [[Premiu Annie a la meyor película animada|meyor película]], meyor direición, meyor música y meyor guión nuna cinta d'animación.<ref name="Premios">{{cita web|url=https://www.imdb.com/title/tt0245429/awards|títulu= Spirited Away (2001): Awards|fechaaccesu=16 d'avientu de 2013|idioma=inglés|editorial=IMDb}}</ref> == Formatu caseru == El llargumetraxe salió a la venta'l 19 de xunetu de 2002 nos formatos de video [[VHS]] y [[DVD]].<ref>{{cita web|url=http://disney-studio.jp/product/index.jsp?cid=252|títulu=千と千尋の神隠し|editorial=Walt Disney Japan|idioma=xaponés|fechaaccesu=17 d'avientu de 2013}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.amazon.co.jp/%E5%8D%83%E3%81%A8%E5%8D%83%E5%B0%8B%E3%81%AE%E7%A5%9Y%E9%9A%A0%E3%81%97-VHS-%E6%9F%8A%E7%91%A0%E7%BE%8Y/dp/B000066NYY|títulu=千と千尋の神隠し [VHS] |editorial=amazon.co.jp|idioma=xaponés|fechaaccesu=17 d'avientu de 2013}}</ref> Amás, el DVD incluyó ''[[storyboard]]s'', y la so edición especial cuntó col agasayo d'un reproductor de DVD del estudiu Ghibli.<ref>{{cita web|url=http://av.watch.impress.co.jp/docs/20020510/bona.htm|títulu=ブエナビスタ、DVD「千と千尋の神隠し」の発売日を7月19日に決定|idioma=xaponés|fechaaccesu=17 d'avientu de 2013|editorial=AV Watch}}</ref> En Norteamérica, la película —nestos mesmos formatos de video— foi llanzada a la venta por [[Buena Vista Home Entertainment]] el 15 d'abril de 2003. Les ventes viéronse favorecíes pol recibimientu d'un Óscar.<ref>{{cita publicación|apellíu=Reid|nome=Calvin|títulu='Spirited Away' Sells like Magic|publicación=Publishers Weekly|fecha=28 d'abril de 2003|volume=250|númberu=17|url=http://www.publishersweekly.com/pw/print/20030428/30838-spirited-away-sells-like-magic.html|fechaaccesu=18 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}</ref> El conteníu adicional constó de [[Tráiler (cine)|tráileres]] xaponeses, entevistes a los actores de voz norteamericanos y ''The Art of Spirited Away'', un documental narráu por [[Jason Marsden]], l'actor de voz qu'interpretó a Haku n'inglés.<ref>{{cita web | url=http://disney.go.com/disneyvideos/animatedfilms/studioghibli/spiritednews.html | títulu=Studio Ghibli - The Official DVD Website | editorial=Disney|fechaaccesu=18 d'avientu de 2013|idioma=inglés}}</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{wikiquote|Sen to Chihiro no kamikakushi}} <span class="plainlinks"> * [https://www.filmaffinity.com/es/film759533.html ''Sen to Chihiro no kamikakushi''] en [[FilmAffinity]] * [https://www.imdb.com/title/tt0245429/ ''Sen to Chihiro no kamikakushi''] en [[Internet Movie Database]] (n'inglés) * [http://www.animenewsnetwork.com/encyclopedia/anime.php?id=377 ''Spirited Away''] en [[Anime News Network]] (n'inglés) * [http://www.rottentomatoes.com/m/spirited_away/ ''Spirited Away''] en [[Rotten Tomatoes]] (n'inglés) * [http://www.metacritic.com/movie/spirited-away ''Spirited Away''] en [[Metacritic]] (n'inglés) </span> {{ORDENAR:Sen to Chihiro no kamikakushi}} {{Tradubot|El viaje de Chihiro}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Películes de Xapón]] [[Categoría:Películes ganadores del Osu d'Oru]] [[Categoría:Películes en xaponés]] 8v1kmfb1v7quzfeus996ut0astehdke 0 102108 4379607 4376647 2025-06-26T10:10:42Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379607 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Sitting bull and buffalo bill c1885.jpg|thumb|300px|El [[siux]] [[Toru Sentáu]] (1831-1890) y el cazador de bisontes [[Buffalo Bill]] (1845-1917), reconocíos personaxes del popularmente llamáu «Vieyu Oeste» de los Estaos Xuníos.]] '''Vieyu Oeste''', '''Antiguu Oeste''', '''Selvaxe Oeste''', '''Alloñáu Oeste''' o '''la Frontera''' (n'[[idioma inglés|inglés]] ''Old West'', ''Wild West'', ''Far West'' o ''The Frontier)'' son los términos con que se denomina popularmente a los fechos históricos (colos sos personaxes protagonistes) que tuvieron llugar nel [[sieglu&nbsp;XIX]] mientres la espansión de la frontera de los [[Estaos Xuníos d'América]] escontra la mariña del [[océanu Pacíficu]].<ref name="twain">Mark Twain: ''Roughing it''. 1872</ref><ref name="La Visión">Clark, Jr.; Kett; Salisbury; Sitkoff; Wołoch: ''La visión duradera: una historia del pueblu d'Estaos Xuníos'' (páx. 536). Boston/Nueva York: Houghton Mifflin; Boyer (quinta edición), 2004.</ref> Anque la colonización del territoriu empezó nel [[sieglu&nbsp;XVI]] cola llegada de los [[Europa|europeos]], l'oxetivu d'algamar la mariña oeste debióse principalmente a la iniciativa gubernamental del presidente [[Thomas Jefferson]], tres la [[Compra de Luisiana]] en [[1803]]. La espansión de la frontera foi considerada como una busca d'oportunidaes y progresu. Esta incesante y enllargada migración de persones escontra l'oeste movió cultures ancestrales y primió a minoríes étniques d'amerindios. En contraste, el periodu amenó importantes meyores na [[industria]], les [[tresporte|comunicaciones]] y l'[[agricultura]], a mariña en munchos casos d'una intensa esplotación de los recursos humanu y natural. Estos eventos históricos, orixe d'un [[mitu]] nacional nos Estaos Xuníos (conocíu como «Mitu de la Frontera»), fueron recreaos por diverses manifestaciones del arte, arrexuntaes sol xéneru ''[[western]]''.<ref name="twain" /><ref name="La Visión"/> Esti xéneru narra hestories de ''[[cowboy]]s'', pioneros, «nobles» [[amerindiu|amerindios]], [[gambusinos]], empresarios, etc.; hestories de xentes de variada condición qu'entamaron l'aventura del oeste cola esperanza d'algamar l'ésitu personal, pero qu'acabaron, non poques vegaes, enfrentaes a la xusticia o a la fatalidá del [[destín]]. Los estudios actuales consideren que detrás d'esta [[Mito|mitificación]] escuéndese una realidá más complexa, polo que se tiende a replantegar el papel de tolos actores que participaron naquella coxuntura social, económica y cultural que foi la frontera d'Estaos Xuníos nel [[sieglu&nbsp;XIX]]. == La frontera na historia d'Estaos Xuníos == [[Ficheru:American Progress (John Gast painting).jpg|thumb|300px|''American Progress'' (1872), de John Gast. Nótese cómo animales selvaxes y nativos fuxen ante la meyora de pioneros, ferrocarril, llabradores, etc.. acompañaos estos de la diosa del Progresu que cubre'l territoriu con llinies telegráfiques.]] La «[[frontera]]» ye un conceutu que, na historia de los [[Estaos Xuníos]], fai alusión a la meyora y la busca d'oportunidaes dientro d'un territoriu desconocíu. En pallabres d'un autor modernu: {{cita|La frontera ye aquel llugar onde la civilización puede avanzar a cuenta de lo selvaxe. Ye una delgada llinia xeográfica onde lo vieyo y lo nuevo, lo conocío y lo desconocío atópense y pónense llendes.<ref name=cfrontier>Compton's Interactive Encyclopedia (1996), Frontier.</ref>}} A principios del sieglu&nbsp;XIX, l'Oeste yera consideráu un territoriu selvaxe y inhóspito, con escases posibilidaes de ser habitáu.<ref name=jone>Hakim, Joy (1999), A history of Us, book 5, páxs. 14-15.</ref> Nesta opinión nun influyía'l feitu de que los pueblos amerindios llevaben dellos milenios viviendo nél. La meyora del Este civilizáu» sobre l'Oeste selvaxe» foi l'alcuentru y el choque ente dos mundos escluyentes. L'apropiación de territorios y el desplazamientu de los nativos xustificar cola doctrina del «[[destín manifiestu]]», una ideoloxía qu'afirmaba que toos estos sucesos yeren parte d'un plan divín previstu pa Norteamérica y el mundu.<ref name=bone>Berkin, Carol, et. al. (2006): ''Making America'', p. 373.</ref> En [[1825]], un políticu de Missouri llamáu [[Thomas Hart Benton]] defendió la colonización alegando que'l so propósitu yera llevar a tolos pueblos grande y maraviyosu beneficios al traviés de la ciencia, los principios lliberales de gobiernu y la verdadera relixón».<ref name=bone /> En [[1893]], una vegada pasáu'l periodu d'espansión, [[Frederick Jackson Turner]] presentó la so tesis Significáu de la frontera na historia de los Estaos Xuníos», más conocida como Tesis de la Frontera (Frontier Thesis) o Tesis de Turner (Turner Thesis). Nella destacó l'amiestu y fusión de races,<ref name=cfrontier /> el llogru de la solidaridá ente les distintes rexones, l'aición del gobiernu al impulsar les comunicaciones y la creación d'una personalidá nacional. Lo más importante, sicasí, foi: {{cita| …la promoción de la democracia equí y n'Europa (…) l'individualismu dende l'empiezu hai promovíu la democracia (…) significa'l trunfu de la frontera con tolos sos bonos y malos carreros.<ref name=cfrontier />}} Col tiempu, la frontera convertir nun mitu nos Estaos Xuníos.<ref name=btwo>Berkin, Carol, et. al., op. cit., p. 593.</ref> Tou lo socedío nel oeste bonu o malu— sirvió pa forxar la personalidá del país al traviés de valores como la busca d'oportunidaes, l'aplicación de soluciones práutiques, l'actitú enérxica ante les dificultaes, la capacidá d'innovación y l'esfuerciu empobináu al progresu. En definitiva: {{cita| …un escape y un llugar d'esperanza p'aquellos dispuestos y capaces de tomar el futuru nes sos propies manes.<ref name=cfrontier />}} <!-- A lo llargo del sieglu&nbsp;XIX, munchos enfusaron en busca de negocios con [[Peletería|pieles]], [[metal]]es y cualesquier otru recursu aprovechable. --> == Eventos na espansión del territoriu d'Estaos Xuníos nel sieglu&nbsp;XIX == [[Ficheru:Frank bond 1912 louisiana and the louisiana purchase.jpg|thumb|300px|La [[Compra de la Luisiana|compra del Territoriu de la Luisiana]].]] La espansión de la frontera d'Estaos Xuníos foi posible gracies a una serie d'acontecimientos políticos, civiles y militares qu'asocedieron mientres el [[sieglu&nbsp;XIX]]. Dalgunos tuvieron respaldu gubernamental. Otros, otra manera, nacieron de la iniciativa individual. === Compra de la Luisiana y espedición de Lewis y Clark === {{AP|Merca de la Luisiana|Espedición de Lewis y Clark}} A empiezos del [[sieglu&nbsp;XIX]] el [[ríu Mississippi]] yera la frontera occidental de los Estaos Xuníos. El territoriu qu'había más allá pertenecía a Francia que, de la mesma, adquirir d'España. El ríu Mississippi yera de vital importancia pa los granxeros al oeste de los montes [[Apalaches]] y el puertu de [[Nueva Orleans]] tenía muncha importancia comercial. Ante la imposibilidá de caltener tan vastu territoriu, el gobiernu francés de [[Napoleón Bonaparte]] ordenó la [[Compra de la Luisiana|venta de la Luisiana]] a los Estaos Xuníos por 15 millones de dólares. Tal negociación llevar a cabu'l [[30 d'abril]] de [[1803]]. Estaos Xuníos mercar por razones estratéxiques y de esta forma dobló'l so territoriu de forma súbita. Coles mesmes, empezó l'aventura del Oeste pos había que tomar posesión efectiva del nuevu territoriu. So la iniciativa del entós presidente [[Thomas Jefferson]] diose'l primer pasu pa esplorar el territoriu y, con esti fin, entamó una espedición pa llegar a la desaguada del [[ríu Columbia]]. Esta misión de reconocencia encamentóse-y al capitán [[Meriwether Lewis]] quien de la mesma convidó al teniente [[William Clark]] y por eso conozse como [[Espedición de Lewis y Clark]]. Tamién pretendía recoyese información avera del númberu d'españoles, franceses y amerindios qu'habitaben la zona, trazar rutes fluviales y otres importantes circunstancies.<ref>Berkin, Carol, et. al., op. cit., p. 228.</ref> Amás favoreció l'adquisición del [[territoriu d'Oregón]].<ref>Compton's, Lewis and Clark Expedition.</ref> Más tarde, en [[1819]], el gobiernu entamó una esploración pa faer un estudiu del terrén. Esti encargu foi-y dau a [[Stephen Harriman Long]], qu'emitió un informe desfavorable sobre la habitabilidad d'estes tierres. Esta idea caltúvose mientres casi venti años.<ref name=jone /> === Anexón de Texas === {{AP|Historia de Texas}} A principios de los [[años 1820]], empezaron a llegar a la rexón de [[Texas]] numberosos pioneres encabezadures pol abogáu [[Stephen Austin]].<ref name=ref_duplicada_1>Berkin, Carol, et. al., op. cit., p. 365.</ref> Mientres años, la rexón acoyó una continua inmigración procedente de los Estaos Xuníos. En [[1824]], sicasí, Texas pasó a formar parte de la [[Méxicu|república mexicana]]. La población y el gobiernu de Texas queríen l'autonomía y la situación desaguó nun conflictu armáu que se decidió na [[Batalla d'El Álamu|batalla del Álamu]] y na decisiva [[Batalla de San Xacintu (1836)|batalla de San Xacintu]]. En mayu de [[1836]], roblóse'l [[tratáu de Velasco]] que reconoció la independencia de Texas. Dos años dempués, en [[1838]], [[Sam Houston]] (entós presidente de la república texana), propunxo al gobiernu de los Estaos Xuníos l'anexón. Sicasí, yá que el nuevu estáu taba so la [[Compromisu de Missouri|llinia del Compromisu de Missouri]] y la so incorporación daba ventaya a los estaos esclavistes, l'anexón retardar hasta [[1845]].<ref>Berkin, Carol, et. al., op. cit, p. 377.</ref> [[Ficheru:Placer miner on the Colorado River near Lees Ferry, ca.1930 (CHS-4707) (cropped).jpg|thumb|Imaxe d'un [[gambusino]] en California.]] === Guerra contra Méxicu === {{AP|Intervención d'Estaos Xuníos en Méxicu}} Les llendes fronterices de la rexón de Texas acabaron per desamarrar otru conflictu armáu. Estaos Xuníos declaró la guerra a Méxicu'l [[13 de mayu]] de [[1846]]. Munchos de los partidarios de la guerra profesaben la doctrina del destín manifiestu» y la so intención yera conquistar Méxicu pa espandir l'ideariu d'[[Estaos Xuníos]]. Pa otros, la guerra nun yera namás que un actu de lladroniciu y una agresión innecesaria.<ref>Hakim, Joy, book 5, p. 66.</ref> El conflictu duró trés años, tres los cualos Méxicu perdió la guerra. El [[tratáu de Guadalupe Hidalgo]], robláu'l [[2 de febreru]] de 1848, reconoció la soberanía d'Estaos Xuníos sobre [[California]] y [[Nuevu Méxicu]] y establecióse el [[ríu Bravo]] como nueva llende fronteriza. === Fiebre del oru === {{AP|Fiebre del oru de California}} A principios de [[1848]], espublizóse la noticia del descubrimientu d'[[oru]] nos terrenes de [[John Sutter]], en [[California]]. Al añu siguiente, en [[1849]], alredor de 80&thinsp;000&nbsp;«buscafortunas», conocíos como ''forty-niners'' por causa del añu, llegaron a la zona en busca del preciáu metal.<ref>Hakim, Joy, book 5, p. 72.</ref> Ente ellos non yá había persones d'Estaos Xuníos, sinón tamién mexicanes, españoles, chines, [[chile]]nes, [[Inglaterra|ingleses]] y [[Perú|peruanes]]. Esto provocó nel llugar una mezcolanza de cultures que contribuyó de manera decisiva a la formación del Estáu de California. Unu de los aspeutos más curiosos pa los ''prospectors'' o mineros foi l'ambiente de llibertá que s'alendaba.<ref>Hakim, Joy, book 5, p. 74.</ref> A pesar de les noticies que falaben del llogru de fáciles riqueces, bien pocos fixeron fortuna cola minería. Hubo, eso sí, esplotaciones d'oru y [[plata]] en [[Oregón]], [[Nevada]], [[Wyoming]], [[Montana]] y [[Colorado]];<ref>Hakim, Joy, book 5, p. 76.</ref> y tamién yera importante la estraición de [[plomu]], [[cinc]] y [[cobre]].<ref>{{cita web|url =https://www.cliffsnotes.com/study-guides/history/us-history-ii/settling-the-west/the-mining-frontier |títulu =The Mining Frontier|fechaaccesu = 30 de payares de 2016 |autor =Cliffs Notes}}</ref> == Actores principales de la espansión de la frontera d'Estaos Xuníos == Na meyora de la frontera d'Estaos Xuníos participaron numberosos actores que xugaron un importante papel naquellos acontecimientos. Munchos d'ellos fueron representaos pol xéneru ''western''. === Amerindios === [[Ficheru:Roman Nose and wife.jpg|thumb|200px|Fotografía del [[Cheyennes|cheyenne]] Henry Roman Nose y la so esposa.]] {{AP|Guerres Indies}} Envalórase que los antecesores de les etnies amerindies empezaron a vivir en Norteamérica hai unos 30&nbsp;000&nbsp;años.<ref>Judith Nies: ''Native american history'' (páx.&nbsp;7), 1996.</ref> A lo llargo de la so historia, estes tribus llograron distintos graos d'organización. Unu de los más complexos foi la [[Confederación Iroquesa]], constituyida nel sieglu&nbsp;XII poles tribus qu'habitaben la rexón de los [[Grandes Llagos (América del Norte)]]. Según dellos autores, los Estaos Xuníos basar nesta conferencia pa promulgar el so sistema federal.<ref>Nies, Judith, op. cit., p. 56.</ref> La llegada de los europeos nel sieglu&nbsp;XVI rompió l'equilibriu natural d'estos pueblos. La esplotación indiscriminada de recursos y l'espardimientu d'enfermedaes, —ente otros factores—, amenorgaron drásticamente la población nativa. {{cita|…paecía qu'esos europeos odiaben tou na naturaleza – los montes, páxaros, animales, les fueyes de yerba, l'agua, el suelu y el mesmu aire.<ref>Brown, Dee (1970), Bury My Heart at Wounded Knee, p. 7.</ref>}} Dende finales del [[sieglu&nbsp;XVIII]], el congresu del nuevu estáu empezó'l tratu oficial con estos pueblos. Ente 1778 y 1871 robláronse más de 300&nbsp;trataos,<ref>370 según Nies, Judith, op. cit., páxs. 204-205.</ref> cuntando comités de negociación y nomamientos d'[[axentes p'asuntos indíxenes]]. Mientres el siguiente sieglu, empezó l'apropiación de los territorios al oeste de los montes [[Apalaches]], de la que se redactaben disposiciones llegales alrodiu de los nuevos territorios. En [[1815]] prohibir a toles tribus dexar tierres a otros estaos. En [[1823]] creóse la [[Bureau of Indian Affairs|Oficina d'asuntos indíxenes]]. En [[1830]], ordenar por llei ''([[Indian Removal Act]])'', el desplazamientu de tolos amerindios suriegos escontra l'oeste del [[ríu Mississippi]] a una zona que se llamó «[[Territoriu Indiu]]» y que foi'l primer precedente del futuru sistema de [[Reserva india|reserves indies]]. Según la llei, nenguna persona de piel blanco podía asitiase neses tierres.<ref>Nies, Judith, op. cit., p. 245.</ref> Sicasí, los problemes dar ente los mesmos aboríxenes al tener que convivir colos pueblos amerindios veníos del este.<ref>Nies, Judith, op. cit., páxs. 258-259.</ref> En [[1851]] roblóse'l primeru de los [[tratáu del fuerte Laramie de 1851|trataos del fuerte Laramie]]. Esti fuerte surdiera pa defender les rutes de los pioneros que travesaben les [[grandes llanures]] camín d'Oregón y Utah, invadiendo de camín territorios pertenecientes a los amerindios. P'asegurar el llibre pasu de les caravanes, comisionados del Gobiernu axuntar a axustar con representantes de les naciones [[siux]], [[Cheyennes|cheyenne]], [[arapaho]], [[crow]], [[arikara]], [[assiniboine]] y [[gros ventre]]. Les tribus comprometer a non hostigar el pasu de les caravanes. A cambéu reconoció a perpetuidad el so derechu sobre eses tierres y comprometióse a dar compensaciones. Col advenimiento de la [[Guerra de Secesión]], el [[Exércitu Federal|gobiernu federal]] intentó apoderase de los territorios del oeste, pa lo cual unvió al exércitu.<ref>Nies, Judith, op. cit., páx. 265.</ref> Esto provocó la persecución de los nativos y l'apropiación escomanada de les sos tierres. Cuando l'exércitu retiróse, estes zones fueron ocupaes poles milicies de voluntarios. Estos fechos seríen el preludiu de les llamaes «[[Guerres Indies]]», qu'asocedieron mientres los [[años 1870]] y [[años 1880|1880]]. L'estermín del [[Bison bison|búfalo]], afaláu pol Gobiernu, causó'l deterioru de les naciones de les [[grandes llanures]]. Calcúlase qu'ente [[1872]] y [[1874]] fueron aniquilaos cuatro millones d'estos animales.<ref>Nies, Judith, op. cit., p. 280.</ref> A la fin de la década, los animales muertos llegaben a trenta millones, quedando menos de mil exemplares sobrevivientes.<ref>Nies, Judith, op. cit., p. 281.</ref> Los conflictos colos indios asoceder mientres el sieglu&nbsp;XIX y arreyaron a la mayoría d'etnies. Los más importantes fueron l'alianza de [[Tecumseh]], la [[guerra de Black Hawk]], el [[senderu de llárimes]], les guerres contra los [[navajos]] y los [[Apache (etnia)|apaches]] en [[Nuevu Méxicu]] y [[Arizona]] y contra los [[cheyennes]] y [[arapaho]] en [[Colorado]]. Hubo otros destacaos conflictos como la [[Guerra de Nube Colorada|guerra de Red Cloud]] nel [[territoriu del ríu Powder]], la resistencia de los [[modoc]] en California, la guerra del oru de los montes sagraos de [[Black Hills]], onde asocedió la [[batalla de Little Big Horn]], etc. En [[1890]], los nativos —yá bien amenorgaos— recibieron al traviés d'una «[[Danza de los espíritus]]» una profecía qu'anunciaba la torna de les antigües costumes. N'avientu d'esi mesmu añu asocedió la [[masacre de Wounded Knee]], que dellos autores establecen como'l final de les «[[Guerres Indies]]».<ref>Hakim, Joy, A History of Us, book 7, p. 89.</ref> Cola muerte de los principales xefes como [[Caballu Llocu]] y [[Toru Sentáu]], considerar a los nativos como una raza n'estinción.<ref>Berkin Carol, et. al., op. cit., p. 588.</ref> A los sobrevivientes aplicóse-yos les [[Asimilación de los amerindios a la sociedá d'Estaos Xuníos|polítiques d'asimilación]]. A la fin de la centuria, el cultu al [[Lophophora williamsii|peyote]] apaeció como una nueva relixón alternativa.<ref>Berkin, Carol, et. al., op. cit., p. 590.</ref> === Pioneros === [[Ficheru:Crossing the Mississippi on the Ice by C.C.A. Christensen.png|400px|thumb|''Crossing the Mississippi on the ice'' (‘l'encruz del Mississippi sobre'l xelu'), de C.&nbsp;C.&nbsp;A.&nbsp;Christensen.]] L'[[compra de la Luisiana|adquisición del territoriu de Luisiana]] abrió un horizonte desconocíu pa los habitantes del este del país.<ref name=jone /> La escasez de tierres, les depresiones económiques y la necesidá d'oportunidaes animaron a munchos a emigrar al Oeste. La presencia de los amerindios nun esmolía, pos munchos pensaben que nun yeren más que xabaces.<ref name=jone /> Los llamaos pioneros» dirixíense principalmente escontra la rexón de Texas, al sur, o a la d'[[Oregón]] al norte. El camín que llevaba a esti últimu territoriu llamábase ello ye que la «[[Ruta d'Oregón]]» ''(Oregon Trail)''. Otra ruta qu'algamó gran prominencia pol intercambiu comercial na dómina foi'l [[camín de Santa Fe]]. La mayoría de los pioneros empezaba'l so viaxe en [[Saint Louis (Missouri)|Saint Louis]]. Yera una travesía duro y lleno de contratiempos, espuesta a enfermedaes como la [[disentería]] y el [[roxura]], habitual nos emigrantes y que mató a munchos mientres el camín.<ref>Hakim, Joy, book 5, p. 31.</ref> El mediu más habitual de tresporte yeren les conocíes carretes o ''covered wagons'', llamaes popularmente ''schooners'', que yeren tiraes por [[güe]]s o [[mula (animal)|mules]]. Los trayectos realizar en caravanes ''(wagon trains)'', formaes n'ocasiones por más de 1000&nbsp;persones.<ref>Hakim, Joy, book 5, p. 38.</ref> Polo xeneral, la migración nun yera un esfuerciu individual, sinón comuñal.<ref name=btwo /> En [[1845]], alredor de 3000&nbsp;persones travesaron les rutes d'Oregón y California. Nos siguientes dos años, más de 5000 [[pioneros mormones]] dirixir al territoriu del [[Gran Llagu Saláu]].<ref>Hakim, Joy, book 5, p. 42</ref> Esta comunidá —a diferencia de la gran mayoría d'emigrantes—, llogró fortalecese económicamente per mediu d'una autoridá centralizada y un fuerte sentíu grupal.<ref>Berkin, Carol, et. al., op. cit., p. 368.</ref> Escontra [[1862]], el [[Congresu de los Estaos Xuníos|congresu]] aprobó una llei pola cual cualquier ciudadanu podía adquirir 160 [[Acre (unidá de superficie)|acres]] de tierra pública por 10 [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]] ''(Homestead Act)''.<ref name=jtwo>Hakim, Joy, book 7, p. 69.</ref> Dempués de la guerra civil, muncha xente mover a les praderíes (conocíes entós como «el gran desiertu d'Estaos Xuníos») pa convertise en granxeros. Estos pobladores fueron conocíos como ''homesteaders''. Envalórase qu'había ente ellos un cuartu de millón de vilbes, solteres y xente d'otres cultures.<ref name=jtwo /> Con esta colonización masiva, la rexón de les praderíes camudó les altes yerbes por cultivos y granxes con animales. Col tiempu convertir nuna de les zones agrícoles más importantes del mundu. En California y otres partes del Oeste desenvolvióse l'agricultura a gran escala, conocida como ''agribusiness''. Nos [[años 1880]], el [[trigu]] yera'l cultivu más desenvueltu. A la fin de la década empezar a utilizar [[tractor]]es a vapor y máquines segadores. Rematando'l sieglu, esti cultivu decayó, dando pasu a les frutes de temporada onde trabayaben xente d'orixe chinu y depués d'otres nacionalidaes como xaponeses, [[India|hindús]] y/o mexicanos.<ref>Berkin, Carol, et. al., op. cit., páxs. 584-585.</ref> Ente los años 1889 y 1890, hubo una importante colonización en [[Oklahoma]], col llamáu ''[[Oklahoma land rush]]''. === Representantes de l'autoridá y vixilantes === [[Ficheru:WyattEarp-andothers.jpg|300px|thumb|Comisión de paz de la ciudá de [[Dodge City]] (1883); sentáu, segundu dende la esquierda, [[Wyatt Earp]].]] L'apaición de poblaos, negocios, y demás infraestructures nos territorios del Oeste motivó la necesidá de faer respetar la llei y escorrer a los delincuentes. Les armes abondaben, pos tou aquel qu'emigraba al Oeste diba armáu pa repeler posibles agresiones. Envalórase que mientres la fiebre del oru», cada ''prospector'' llevaba una arma.<ref name=hiscotwo>{{cita web |url =http://www.correctionhistory.org/html/chronicl/xérif/ch12.htm |títulu =The Gun Culture |fechaaccesu =9 d'ochobre de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =Buffardi |nome =Harry C. |enllaceautor = |coautores = |fecha =1998 |añu = |mes = |formatu = |obra =The History of Office of Xérif |editorial = |páxines =chap. 12 |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }}</ref> Al Oeste llegaben tamién toa clase de xentes, ente ellos delincuentes y marxinaos potencialmente violentos y bien dispuestos a infringir la llei.<ref name=hiscoone>{{cita web |url =http://www.correctionhistory.org/html/chronicl/xérif/ch11.htm#Top |títulu =The Move West |fechaaccesu =9 d'ochobre de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =Buffardi |nome =Harry C. |enllaceautor = |coautores = |fecha =1998 |añu = |mes = |formatu = |obra =The History of Office of Xérif |editorial = |páxines =chap. 11 |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }}</ref> A pesar de que la mayor parte de la xente yeren senciellos trabayadores, el [[crime]] tuvo tamién el so protagonismu na espansión de la nueva frontera.<ref name=hiscoone /> Por regla xeneral, les pequeñes poblaciones yeren seles<ref name=hiscoone /> porque los sos habitantes namái queríen asitiase y espolletar. Los foresteros yeren teníos como honestos hasta que la so conducta demostraba lo contrario. La sanción por alteriar la convivencia de la comunidá yera'l despreciu públicu, qu'emburriaba al infractor a colase.<ref name=hiscoone /> El [[duelu]] y los tiroteos yeren una forma almitida de solucionar diferencies.<ref name=hiscotwo /> Sicasí, disparar por detrás, faelo de lloñe o emboscar, yeren consideraos una cobardía, amás de ser illegales.<ref name=hiscotwo /> La xusticia yera distinta dependiendo de si l'esaniciáu yera un mexicanu o un amerindiu.<ref name=hiscotwo /> El robu d'un caballu yera consideráu un delitu particularmente grave, pol que'l infractor yera usualmente aforcáu.<ref name=hiscothree>{{cita web |url =http://www.correctionhistory.org/html/chronicl/xérif/ch13.htm |títulu =Other Issues of Crime |fechaaccesu =9 d'ochobre de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =Buffardi |nome =Harry C. |enllaceautor = |coautores = |fecha =1998 |añu = |mes = |formatu = |obra =The History of Office of Xérif |editorial = |páxines =chap. 13 |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }}</ref> La presencia del ''[[xérif]]'' (comisariu) acompañó la espansión al oeste. Los datos más tempranos mentar nos años [[1823]] y [[1824]] na comunidá de San Felipe d'Austin.<ref name=hiscothree /> Los nuevos asentamientos, crecíos alredor de les vetes de mina, tamién riquíen de los sos servicios.<ref name=hiscothree /> El fechu de que'l ''xérif'' pudiera ser escoyíu por votu popular dába-y a la eleición una dimensión social que reflexaba los intereses y tensiones de la comunidá.<ref name=hiscoone /> Tamién esistía un cuerpu d'[[Cuerpu d'Alguaciles d'Estaos Xuníos|alguaciles]] ''(marshals)'' encargáu d'executar les disposiciones federales. La duración del emplegu del comisariu yera de dos a cuatro años, según les rexones.<ref name=hiscothree /> Nos sos llabores podía valise d'asistentes, conocíos como ''deputy''. En situaciones especiales o d'emerxencia podía nomar a otros ciudadanos por que lu ayudaren. Esto dependía del llamáu ''posse commitatus'' o poder del condáu.<ref name=hiscothree /> En delles xurisdicciones, les sos funciones incluyíen la recaldación d'[[impuestu|impuestos]] y la execución de penes como l'aforcamientu, que podía faese nun patíbulu o so un árbol cualesquier.<ref name=hiscothree /> Xeneralmente nun había preparación pa esti cargu. En [[1860]] David J. Cook (qu'exerció nos [[años 1860]] y [[años 1870|1870]], como ''xérif'' y policía) publicó un llibru llamáu ''¡Manes enriba! O venti años de vida como detective nos montes y nes llanures'', onde daba dellos conseyos: {{cita|Cuando intentes arrestar a un ''desperado'' (delincuente), ten el revólver na to mano o apúntate para desenfundarlo (…) la mio lema foi: «ye meyor matar dos homes que dexar a unu matate».<br />Nunca confíes nel honor d'un prisioneru (…) nueve de diez nun tienen honor.<ref name=hiscothree />}} Les lleendes del oeste dexaron munchos nomes propios, dalgunos d'ellos variaron la so vida ente'l cumplimientu de la llei y la illegalidá ([[Grattan Dalton]], pal casu, antes d'incorporase a una reconocida peada emprestó los sos servicios como ''marshal)''.<ref>{{cita web|url =http://www.legendsofamerica.com/we-lawmenlist-d.html#Grattan%20“Grat”%20 Dalton|títulu =Old West Lawmen|fechaaccesu =6 de xunu de 2008 |añoacceso = |autor = |apellíu =|nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha =2008 |añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref>[[Wild Bill Hickok]] foi un pistoleru de que la so muerte nun ''[[saloon]]'' surdió la combinación de [[póker]] conocida como [[La Mano del Muertu]]. [[Wyatt Earp]] foi parte de la policía de [[Dodge City]] y protagonista del [[Tirotéu nel O.K. Corral|tirotéu de OK Corral]]. Amás de nomes propios, hubo tamién organizaciones locales bien renombraes como los [[Rangers de Texas (División)|Rangers de Texas]], axencies de seguridá privada como l'[[Axencia Nacional de Detectives Pinkerton|Axencia Pinkerton]], grupos locales de ciudadanos llamaos «[[Comité de vixilancia Vixilantes]]» como los [[Bald Knobbers]] en [[Missouri]]. Tamién exercieron justicia personaje folclóricos como'l xuez [[Roy Bean]], etc. === El ranchu, los ganaderos y el ''cowboy'' === [[Ficheru:Derazshakh (6).JPG|left|thumb|300px|La raza ''[[Texas Longhorn (bovín)|Texas Longhorn]]'', fundamental nel desenvolvimientu de la ganadería d'Estaos Xuníos mientres el sieglu&nbsp;XIX. Naquella dómina llamar a cencielles ''Longhorn'' pos la denominación ''Texas'' foi-y añadida cuando nel sieglu&nbsp;XX los ganaderos texanos empezaron a criala de nuevu pa salvala de la estinción.]] El ranchu d'Estaos Xuníos y la [[ganadería]] desenvolviéronse principalmente na rexón de Texas, y algamaron el so apoxéu dempués de la guerra civil. La raza bovina llamada ''[[Texas Longhorn (bovín)|Texas Longhorn]]'' apurría carne pal consumu na mariña este y n'Europa. El sistema de crianza, heredáu de les primeres [[facienda|faciendes]], consistía en marcar los animales con un fierro ingriente pa identificar al propietariu ''(branding)'', dexar llibres a los animales mientres la so crianza y prindalos a lo último per mediu de los conocíos rodeos ''(roundup)'' pa la so posterior cincha a les ciudaes ganaderes ''(cowtowns)'' y el so despachu per tren hasta los mataderos de la mariña este. La captura de los reses yera realizada polos ''cowboys''. Los reses nacíos en llibertá que se dixebraben de la so madre y quedaben ensin dueñu yeren llamaes ''mavericks''. Cualesquier podía marcales y apoderase d'elles. Cola llegada de los pequeños propietarios qu'apostaben estos reses surdieron numberoses reñedielles y los grandes rancheros utilizaron a los ''cowboys'' pa combatir lo qu'ellos consideraben [[cuatrerismu]].<ref name=cow>Compton's, Cowboy.</ref> Otra fonte de problemes foi la proliferación de cultivos y la delimitación de les propiedaes con valles d'alambre d'escayu hacia 1880. Adulces los antiguos terrenes llibres tresformar en campos de cultivu. Asocedió tamién qu'hubo iviernos bien duros en [[Kansas]], Coloriáu ([[1885]] y [[1886]]), Montana, [[Wyoming]] y Dakota en [[1887]]. Toos estos factores fixeron tornar la era de los grandes ranchos, que sobrevivieron mercando les meyores tierres y camudando los sos sistemes de crianza. El ''cowboy'', pela so parte, siguió siendo emplegáu pa los llabores de ganadería.<ref name=cow /> Renombraos ganaderos y comerciantes dexaron la so buelga na industria, tales como [[John Chisum]] que llegó a axuntar unes 80&thinsp;000&nbsp;cabeces de ganáu,<ref>{{cita web|url =http://www.southernnewmexico.com/Articles/People/JohnChisum-CattleKingofth.html|títulu =John Chisum - Cattle King of Pecos|fechaaccesu =17 d'avientu de 2007|añoacceso =|autor =|apellíu =Banks|nome =Phyllis Eileen|enllaceautor =|coautores =|fecha =2003|añu =|mes =|formatu =|obra =|editorial =Burch Media Inc.|páxina =|idioma =Inglés|doi =|urlarchivu =https://web.archive.org/web/20071219005038/http://www.southernnewmexico.com/Articles/People/JohnChisum-CattleKingofth.html|fechaarchivu =19 d'avientu de 2007|cita =}}</ref>[[Jesse Chisholm]], conocíu home de negocios; [[Joseph McCoy]], impulsor de la ciudá d'[[Abilene (Kansas)|Abilene]]; [[Charles Goodnight]], inventor del ''[[chuckwagon]]'', etc. Delles muyeres participaron tamién nesta actividá. Ye'l casu de Elizabeth Y. Johnson, que la so cabaña ganadera llegó a valorase nunos 2 millones de dólares.<ref>Hakim, Joy, book 7, p. 56</ref> ==== ''Cowboy'' ==== {{AP|Cowboy}} [[Ficheru:Cowboy.jpg|200px|thumb|Según ''Deadwood Dick'' nel so llibru: «les más importantes esmoliciones d'un vaqueru son la so pistola y el so caballu.»]] Los ''cowboys'' d'Estaos Xuníos heredaron el so oficiu de los vaqueros mexicanos qu'habitaben el suroeste y oeste del país, dende [[Texas]] a [[California]]. Dempués de la [[Guerra de Secesión]], el so llabor cobró puxanza col entamu del tresporte del ganáu dende Texas escontra'l norte del territoriu, dende onde yera depués distribuyíu. Esti llabor precisaba [[caballeru|caballeros]] diestros y resistentes que garantizaren el treslláu del fatáu. Los ''cowboys'' formaben un verdaderu brazu armáu al serviciu de los grandes ganaderos o ''cattle barons'', que quedábense cola mayor parte de les ganancies. Yera xente heteroxénea, pos había antiguos soldaos, afroamericanos, mexicanos, etc.; na so mayor parte, nuevos y iletrados.<ref name=bsix>Berkin, Carol, et. al., op. cit., p. 579.</ref> Les rutes surdíes del tresporte a campu traviés fixéronse llexendaries (en permediu un viaxe cubría alredor de 16 a 24 [[Quilómetru|km]] diarios),<ref name=cow /> tales travesíes tuvieron plenes de dureces y peligros. Polos sos servicios los vaqueros ganaben alredor d'un dólar al día.<ref name=bsix /> Una vegada pagos, la mayoría d'ellos dirixíense a los [[chamizu]]es, [[Saloon|''saloons'']] y cases d'apueste de les ciudaes ganaderes. Dende esa dómina'l ''cowboy'' tresformar na más prominente encarnación del mitu de la frontera.<ref name=bseven>Berkin, Carol, et. al., op. cit., páxs. 594-595.</ref> Unu de los vaqueros más renombraos de la dómina foi [[Deadwood Dick|Nat Love]] ―más conocíu ente los ganaderos como Deadwood Dick―. De raza negra, dexó les sos memories nun llibru llamáu ''Vida y aventures de Nat Love'' (en 1907), fechu a la midida de les ''[[dime novel]]s'' (‘noveles de diez céntimos'). La rellación de fechos y personaxes d'esta pequeña obra, amás, fai duldar del so conteníu.<ref name=deadwoodlegend>{{cita web|url =http://www.legendsofamerica.com/WE-NatLovel.html |títulu = Nat Love, aka: Deadwood Dick the Greatest Black Cowboy in the Old West |fechaaccesu = 26 d'avientu de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =Weiser|nome =Kathy |enllaceautor = |coautores = |fecha = 2006|añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> Anque, en pallabres del mesmu autor, los fechos son ciertos.<ref name=deadwoodlegend /> A pesar d'esto, los rellatos son reflexu de la vida de los vaqueros nel Alloñáu Oeste, de les sos xeres diaries, les llargues travesíes, les escaramuzas con mexicanos, [[bandoleru|bandíos]], amerindios, etc. Retrata tamién la so personalidá: {{cita|Supónse que [el cowboy] nun sabe lo que significa'l mieu y asegúrolos que son pocos los que saben el significáu d'esa pallabra.<ref>{{cita web|url =http://docsouth.unc.edu/neh/natlove/natlove.html |títulu =The Life and Adventures of nat Love, Better Known in the Cattle Country as ''Deadwood Dick'' |fechaaccesu = 26 d'avientu de 2007 |añoacceso = |autor = Nat Love|apellíu =|nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha =1907 |añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines =p. 50 |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref>}} Y tamién l'arguyu de selo: {{cita|Montáu nel mio caballu favoritu, la mio llarga reata na mano, la mio pistola na mio petrina y les grandes llanures que se extiendian por milles y milles, de les que cada rincón yérame familiar, sentía nesi momentu que podía desafiar al mundu.<ref>{{cita web|url = http://docsouth.unc.edu/neh/natlove/natlove.html |títulu =op. cit. |fechaaccesu = |añoacceso = |autor =Nat Love |apellíu =|nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines =p. 70 |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref>}} === Chinos y xaponeses === [[Ficheru:Chinese American Couple Seated.jpg|thumb|250px|La comunidá china contribuyó en gran midida al desenvolvimientu del oeste d'Estaos Xuníos.]] Calcúlase qu'unos 300&thinsp;000&nbsp;chinos emigraron escontra los Estaos Xuníos ente [[1854]] y [[1882]], fuxendo de la fame y la inestabilidá política.<ref name=bfour>Berkin, Carol, et. al., op. cit., páxs. 587-588.</ref> Una cantidá significativa de los ''forty niners'' yeren d'esta etnia. Pa los primeros emigrantes asiáticos, California yera la tierra del monte doráu». Contribuyeron notablemente a la espansión del ferrocarril y al cultivu de frutes. En llugares como [[San Francisco (California)|San Francisco]] formaron comunidaes o ''[[Barriu chinu|Chinatowns]]'' y asociaciones d'ayuda mutua. La mayor parte de les llavanderíes d'esa dómina yeren rexentaes por chinos, por cuenta de que los mineros —na so mayoría homes— nun llavaben la so ropa y les muyeres —de quien s'esperaba que fixeren esti llabor— yeren escases nel oeste.<ref>Hakim, Joy, book 7, p. 124.</ref> La población china taba formada sobremanera por homes porque les muyeres chines teníen prohibida la entrada, probablemente pa evitar la crecedera d'esta etnia.<ref name=bfour /> Como en toles comunidaes de presencia mayoritaria d'homes, hubo florecimientu de cases de xuegu y prostitución que dieron mala fama a les ''chinatowns''. Munchos problemes de la dómina, como'l desemplegu y cayida de salarios, fueron achacaos a los chinos. Esto provocó revueltes en [[Los Angeles]] ([[1871]]) y San Francisco ([[1877]]), polo que munchos d'ellos optaron por abellugar se nes grandes ''Chinatowns''. El conflictu llegó a tal puntu que'l congresu emitió un decretu d'esclusión pa los ciudadanos chinos ''(chinese esclusión act)'' en [[1882]]. En dichu decretu prohibía la entrada a tolos chinos, sacante a los profesores, estudiantes, mercaderes, turistes y oficiales.<ref name=bfour /> La emigración dende [[Asia]] siguió a empiezos del sieglu&nbsp;XX, pero más de Xapón. Alredor de 1900, un 80.7&nbsp;% de tolos chinos y xaponeses taben asitiaos nel oeste.<ref name=bfour /> === Mexicanos === Pela so parte, los mexicanos que permanecieron en Texas tres l'anexón fueron consideraos llegalmente ciudadanos del país, y el [[tratáu de Guadalupe Hidalgo]] axustó que les sos posesiones seríen respetaes. Sicasí, la vaguedad de les lleis dexó numberosos fraudes y munchos d'ellos perdieron les sos tierres.<ref name=bfive>Berkin Carol, et. al., op. cit., p. 590-593.</ref> La minería atraxo a otros coleutivos de llatinoamericanos, pero fueron movíos por europeos y anglofalantes. Amás fueron gravados con impuestos pa estranxeros y sufrieron [[discriminación racial]].<ref name=bfive /> Nos [[años 1870]], los antiguos pueblos mexicanos convertir en barrios arrexuntaos en redol a una [[Ilesia católica|ilesia]]. Los mexicanos formaron asociaciones benéfiques y tamién de calter políticu. Fundaron amás periódicos n'español. A diferencia de los emigrantes anglofalantes o europeos, los mexicanos yeren despreciaos, vivíen con baxos salarios y taben sometíos a una fuerte presión social p'asimilar la cultura d'Estaos Xuníos.<ref name=bfive /> En [[Texas]], anque la mayoría de la población yera d'orixe mexicanu, namái los que teníen dineru podíen oponese al dominiu de la minoría anglofalante. Na década de 1880, surdió una organización estremista llamada les «[[Gorres Blanques]]», qu'utilizó la violencia pa defender a los mexicanos d'Estaos Xuníos. La población de llatinoamericanos menguó ente los años [[1856]] y [[1910]], pero a empiezos del sieglu&nbsp;XX, conflictos internos en Méxicu causaron nueves emigraciones.<ref name=bfive /> === Muyeres === [[Ficheru:Calamity Jane I.jpg|left|thumb|200px|[[Calamity Jane]].]] Polo xeneral, el papel de les muyeres nos Estaos Xuníos foi bien secundariu mientres el sieglu&nbsp;XIX. Rares vegaes fueron almitíes n'instituciones cimeres d'educación. El so [[salariu]] yera la metá del d'un home. Nun teníen derechu al votu, asuntu particularmente conflictivu dempués de la guerra civil. Tampoco teníen pertenencies pos práuticamente tou yera propiedá del home. Nun taba bien vistu qu'una muyer falara y espresara la so opinión.<ref name=jfour>Hakim, Joy, book 5, chap. 22.</ref> Según el dicir xeneral: «el mundu yera de los homes».<ref name=jfour /> Esta discriminación yera sofitada por supuestos espertos» n'educación que dicíen que'l celebru de les muyeres yera más pequeñu que'l de los homes y que, por eso, les moces nun podíen aprender tanto como los mozos.<ref name=jfour /> A pesar d'esto, les muyeres fueron ganando terrenal en distintes árees de la vida económica o cultural. Empezaron a trabayar en fábriques, a escribir en periódicos y delles poques algamaron la enseñanza secundaria. Un fechu particularmente importante foi l'apertura del primer ''college'' p'amerindies [[cheroqui]]s, en [[1851]]: el ''Cherokee National Female Seminary'' en Park Hill, [[Oklahoma]].<ref name=jfive>Hakim, Joy, book 7, chap. 27</ref> En [[1869]] nel estáu de [[Wyoming]], sol auspicio de la xueza de paz [[Esther Hobart Morris]] foi aprobada una llei que daba'l votu a les muyeres y dexar ser escoyíes pa cargos públicos.<ref name=jfivebis>Joy HAKIM, llibru 7, capítulu 26.</ref> La llei nun foi vetada pol gobernador estatal. [[Luisa Ann Swain]], de 70&nbsp;años, foi la primer muyer n'emitir el sufraxu.<ref name=jfivebis /> La participación de la muyer na vida del oeste foi un importante factor d'estabilidá. Los cambeos más importantes tantu nos poblaos como nes ciudaes ganaderes provinieron de xentes de clase media (especialmente muyeres) que fomentaron la unidá de la comunidá al traviés d'escueles ya ilesies.<ref>Berkin, Carol, et. al, op. cit., p. 578.</ref> Les natives amerindies, pela so parte, fueron fundamentales na vida de les sos families al participar nes actividaes diaries y dar fortaleza y consistencia a los suyos.<ref name=nativewomen>{{cita web|url = http://www.indians.org/articles/native-american-women.html |títulu =Native American Women |fechaaccesu =27 d'avientu de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =|nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu =2006 |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> Amás creíase qu'una muyer yera más indicada pa les actividaes de sanamientu.<ref name=nativewomen /> Ente les muyeres que dexaron el so nome nel oeste destaquen: [[Calamity Jane]], conocida como'l diañu blancu de Yellowstone»; [[Annie Oakley]], diestra tiradora y famosu personaxe del show de [[Buffalo Bill]]; [[Nellie Cashman]], prominente empresaria y activa n'obres sociales; [[Belle Starr]], delincuente; [[Sarah Winnemuca]], voceru de los nativos amerindios; [[Sacajawea]], parte de la espedición de Lewis y Clark; [[Julia Archibald Holmes]], primer muyer n'esguilar el picu Pikes en Coloráu, etc. === Montañeses === [[Ficheru:Jim Bridger.jpg|150px|thumb|[[Jim Bridger]], personaxe pintorescu de la frontera.]] El montañés ''([[mountain man]])'' foi un aventureru que s'enfusó nel oeste pa la caza y posterior comercialización de pieles d'animales, principalmente de [[castor]]. Anque la so imaxe tea arrodiada d'un ciertu romanticismu, en realidá fueron axentes al serviciu del creciente [[comerciu de pieles]]. La intención yera nun depender de los amerindios pal so llogru.<ref name=beight>Berkin, Carol, et. al., op. cit., páxs. 362-363.</ref> Esti oficiu cobró notoriedá cuando en [[1822]] [[William Henry Ashley]] propunxo a los montañeses apurri-yos los pertrechos necesarios pa enfusase nos montes en cuenta de la metá de les pieles consiguíes nun añu.<ref name=jthree>Hakim, Joy, book 5, chap. 2</ref> El negociu llegó al so final pocu dempués de [[1840]] cuando los europeos dexaron de vistir sombreros de pieles de castor animal que yá taba casi escastáu—. Tamién pola entrada nel mercáu de la [[seda]] asiática, que se convirtió nun productu de luxu nos dos continentes.<ref name=beight /> La vida d'esti cazadores foi azarosa y solitaria. Diben colo puramente necesario. Comíen lo qu'atopaben, yá fueren frutos monteses o animales. Taben espuestos a peligros diarios, como [[Ursidae|osos]], [[Serpentes|culiebres]], nevaes, hinchentes. Amás teníen que convivir —o enfrentase— colos nativos de la zona. Llevaben el pelo llargu pa demostrar que nun teníen mieu que-yos arrincaren el cueru cabelludo.<ref name= jthree /> Dellos reconocíos montañeses fueron: [[Jedediah Smith]], aventureru qu'encabezó llargues espediciones; [[James Beckwourth]], que fuxó de la esclavitú; [[Jim Bridger]], al cual un historiador llamó «un atles del oeste»;<ref name= jthree />[[Kit Carson]], protagonista de munchos sucesos de la frontera, etc. === Bandíos === [[Ficheru:Billykid.jpg|left|200px|thumb|[[Billy the Kid]].]] Les armes fueron un elementu habitual na vida del selvaxe oeste. Colonos, bandíos, militares y servidores de la llei utilizaben [[fusil]]es, [[carabina|carabines]] y revólveres pa defender la tierra y les persones<ref>Hakim, Joy, book 7, p. 49.</ref> pero tamién pa perpetar delitos. El [[revólver]] yera parte del paxellu habitual.<ref name=hiscotwo /> Dempués de la [[Guerra de Secesión]], munches persones quitar y avezáu a la violencia llegaron al Oeste.<ref>{{cita web|url = http://www.legendsofamerica.com/WE-OutlawList.html|títulu = The Complete List of Old West Outlaws|fechaaccesu =22 d'ochobre de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =|nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> Los delitos más frecuentes yeren el cuatrerismu, l'asaltu de [[Dilixencia (carruaxe)|dilixencies]], de bancos y trenes, los [[homicidiu|homicidios]] y [[linchamientos]], etc. Les ciudaes atraíen a ensame d'empresarios y comerciantes, pero tamién a pistoleros, prostitutes, proxenetes y apostadores. Les ciudaes ganaderes revolucionábense cada vez que llegaben los vaqueros.<ref>Ver pal casu la [https://web.archive.org/web/20120323023053/http://www.kansascattletowns.org/abilene/abilene_history.html historia de la ciudá de Abilene en Kansas]</ref> Anque l'Oeste pasó a la historia como una dómina selvaxe y violento, hai quien cunta que tratar d'una desaxeración.<ref name=roger>{{cita web|url = http://www.guncite.com/wild_west_myth.html#fn1l|títulu = Violence and Lawlessness on the Western Frontier|fechaaccesu =19 de febreru de 2008 |añoacceso = |autor = |apellíu =Mc. Grath|nome =Roger D. |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu = 1984|mes = |formatu =|obra = Gunfighters, Highwaymen, & Vixilantes: Violence on the Frontier |editorial =[[University of California Press]] |páxina = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> Delles investigaciones suxeren que los delitos yeren relativamente infrecuentes y que, anque'l permediu d'homicidios yera particularente eleváu, debíase más a la mesma esistencia d'armes y otros factores como'l frecuente consumu d'alcohol y les disputes.<ref name=roger /> Los [[llibros]], les [[película|películes]] y los [[Dime novel|''dime novels'']] (noveles de diez centavos), dedicaron munches páxines a los criminales o ''desperados'', como se dicía entós. Los titulares de los periódicos, non poques vegaes esaxeraos convenientemente, yeren bien lleíos na [[Mariña Este de los Estaos Xuníos|Mariña Este]]. Toa esta lliteratura forxó la lleenda del Oeste como un territoriu brutal y selvaxe, y por cuenta de ello surdió l'epítetu de «selvaxe oeste».<ref name=cfrontier /><ref name=hiscoone /> Munchos malfechores del Oeste pasaron a la posteridá: [[Joaquín Murrieta]] que la so muerte xeneró munches especulaciones; [[Billy the Kid]], que tuvo una vida curtia —morrió con apenes 21&nbsp;años—, foi oxetu de numberoses producciones ''[[western]]''; [[Jesse James]] foi consideráu como un [[Robin Hood]] modernu, anque los sos actos yeren más propios d'un delincuente en busca de fortuna;<ref name=jesone>{{cita web|url = http://www.legendsofamerica.com/WE-JesseJames.html |títulu =Jesse James |fechaaccesu =23 d'ochobre de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =Weiser|nome =Kathy |enllaceautor = |coautores = |fecha =2006 |añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines =p. 1 |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> [[John Wesley Hardin]], a quien se-y atribúin numberoses muertes; [[Sam Bass]], escorríu ensin posa polos [[Rangers de Texas (División)|Rangers de Texas]], etc. Hubo tamién bandes criminales como la de los [[Peada de los hermanos Dalton|hermanos Dalton]] o la de [[Peada de Dodge City|Dodge City]], que tuvo nes sos files a homes de la llei. === Militares === [[Ficheru:Soldiers White Black 1861.jpg|thumb|200px|right|Soldaos del [[Exércitu de la Xunión]].]] Antes de la [[Guerra de Secesión]], los militares de la frontera teníen la misión de protexer a los pioneros del peligru que suponía travesar o asitiase nes tierres de los nativos. La llegada de los pioneros a les tierres ancestrales de los amerindios foi motivu de continuos conflictos. La intromisión periódica de nuevos colonos y ''prospectors'' en tierres daes pol Gobiernu, fixo surdir numberoses agarraes nes cualos los militares yeren sofitaos polos colonu. Ente les sos funciones tuvo'l vixilar los caminos establecíos pal pasu de pioneros. La Guerra de Secesión nun tuvo un impautu direutu nos amerindios del oeste, pero'l Gobiernu aceleró la ocupación d'estos territorios, p'asegurase que tuvieren dientro del sistema políticu de la Xunión. En Arizona, Utah y California, pal casu, había un sentimientu a favor de la causa [[Estaos Confederaos d'América|sureña]];<ref name=none>Nies, Judith, op. cit., páxs. 265-266.</ref> polo cual fueron unviaos militares p'asegurar el control de la zona. Dempués de la Guerra de Secesión, munchos militares pidieron ser tresferíos a la frontera pa poder siguir nel exércitu. Ellí terminaron de formase nos innumberables conflictos contra los nativos.<ref name=none /> Los pueblos amerindios, pela so parte (principalmente los de les grandes llanures), al traviés de los años fueron adquiriendo caballos y armes, lo que los dotó d'una respetable fuercia militar, anque en munchos casos l'armamentu consistía na so mayor parte d'arcos y fleches. Les campañes entamaes empecipiáronse una vegada que'l Congresu del país dexó l'usu de les tierres de dominiu públicu (nel oeste) pal desenvolvimientu económicu.<ref>Berkin, Carol, et. al., op. cit., p. 570.</ref> Dalgunos de los peores escesos cometíos contra los amerindios asocedieron nesti periodu. Por casu, nun [[Llevantamientu siux de Minnesota en 1862|llevantamientu siux en Minnesota]] fueron aforcaos trenta y ocho individuos (1862), la mayor execución pública na historia de los Estaos Xuníos.<ref name=none /> Ente los militares que protagonizaron diverses aiciones béliques o de negociación, tán: el xeneral [[George Armstrong Custer]], ganáu col so reximientu na [[batalla de Little Big Horn]]; el xeneral [[George Crook]], arteru militar y parte de comisiones gubernamentales; el xeneral [[Philip Henry Sheridan]], al que se-y atribúi la frase «un bon indiu ye un indiu muertu»;<ref>Anque se-y achacar en realidá dicir: «los únicos bonos indios que vi, tán muertos» (Brown, Dee, op. cit., p. 170).</ref> el coronel [[John Milton Chivington]], quien al mandu d'un grupu de voluntarios executó la [[masacre de Sand Creek]] en Coloráu; el xeneral [[James Henry Carleton]], emplazado en Nuevu Méxicu pa mover de los sos territorios a Apaches y Navajos, etc. Tamién destacó [[William Tecumseh Sherman]], quien aplicara la táctica llamada de la «[[tierra quemada]]» nos estaos del sur, mientres la Guerra de Secesión. Anque cruel, creíase que yera indispensable pa llograr la victoria, y que la muerte y el sufrimientu yeren inevitables.<ref>Berkin, Carol, et. al., op. cit., p. 445.</ref> Ente otres aiciones, torgárase'l truecu de soldaos prisioneros, solo col fin de menguar el númberu de les tropes enemigues, inda cuando fueren morriendo de fame adulces; hubo desconsideranza escontra los civiles a la de los ataques, destruyendo les sos propiedaes, y amenorgóse ensin considerancia los recursos económicos del enemigu, con graves consecuencies pa la población. === Buffalo Bill === {{AP|Buffalo Bill}} [[Ficheru:Buffalo Bill's Wild West Show.jpg|200px|thumb|Póster del show de [[Buffalo Bill]] (1899).]] William Frederick Cody, más conocíu como ''Buffalo Bill'', foi'l promotor d'un famosu espectáculu teatral conocíu como'l ''Buffalo Bill's Wild West and Congress of Rough Riders of the World'' que foi exhibíu n'Estaos Xuníos y Europa mientres 30&nbsp;años, a partir de [[1883]]. Antes d'eso, trabayó como mensaxeru del [[Pony Express]] y tamién de ''scout''. Sirvió coles mesmes nel exércitu de la Xunión. Según él, ganóse'l nomatu al haber cazáu 4280&nbsp;búfalos.<ref name=buff>Compton's, Buffalo Bill</ref> Dempués de la guerra, sirvió carne d'esti animal a los trabayadores del ferrocarril de la ''Kansas Pacific Railroad''. La so fama empezó a finales de los [[años 1860]] cuando l'escritor [[Ned Buntline]] fíxo-y l'héroe de munches de les sos noveles barates o ''Dime Novels''.<ref name=buff /> Dende [[1872]] hasta [[1883]] protagonizó diversos [[melodrama|melodrames]], principalmente en ''Scouts of the Plaíns'', del mesmu Buntline. Na guerra contra los siux de [[1876]], atribuyóse la muerte del cheyenne ''Yellow Hand'' en combate singular, en ''Warbonnet Creek''. Esti show, colos sos esaxeraos drames y recreaciones, ayudó en gran midida a crear los estereotipos del vieyu oeste. Nél apaecíen personaxes con nomes propios como'l célebre [[Toru Sentáu]] o la tiradora [[Annie Oakley]] (unu de los personaxes más recordaos).<ref name=bbcast>{{cita web |url =http://xroads.virginia.edu/~HYPER/HNS/BuffaloBill/billcast.html |títulu =The Cast |fechaaccesu =6 de payares de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =Johns |nome =Joshua |enllaceautor = |coautores = |fecha =1995 |añu = |mes = |formatu = |obra =Buffallo Bill's Wild West Show |editorial = |páxina = |idioma = |doi = |urlarchivu =https://web.archive.org/web/20070821161718/http://xroads.virginia.edu/~HYPER/HNS/BuffaloBill/billcast.html |fechaarchivu =2007-08-21 |cita = }}</ref> El mesmu Cody se esmeraba n'encarnar el mitu del oeste ante'l públicu.<ref name=bbhome>{{cita web |url =http://xroads.virginia.edu/~HYPER/HNS/BuffaloBill/home.html |títulu =Buffalo Bill's Wild West Show |fechaaccesu =6 de payares de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =Johns |nome =Joshua |enllaceautor = |coautores = |fecha =1995 |añu = |mes = |formatu = |obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu =https://web.archive.org/web/20071028200151/http://xroads.virginia.edu/~HYPER/HNS/BuffaloBill/home.html |fechaarchivu =2007-10-28 |cita = }}</ref> Les representaciones riquíen cientos de persones, l'escenariu yera xigantescu y les escenes incluyíen caceríes de búfalos, robos de trenes o guerres contra los nativos como la última batalla del Xeneral Custer.<ref name=bbcast /> Toles escenes teníen de paecer realistes.<ref name=bbcast /> Una parte importante del show yeren los amerindios, a quien retrató como'l «antiguu enemigu, agora amigu», y amosábalos nos sos [[póster]]s n'aparente igualdá.<ref name=bbcast /> Otru destacáu papel tener el ''cowboy'', que faía gala de la so independencia y arroxu. La so actuación taba un tanto idealizada yá que nun participaben actores de raza negra, quien en realidá sí se dedicaron al oficiu. L'espectáculu de Buffalo Bill algamó proporciones de verdaderu emporiu y llegó a andar a la tema col popular circu de [[P. T. Barnum]].<ref name=myth>{{cita web |url =http://xroads.virginia.edu/~HYPER/HNS/BuffaloBill/billmyth.html |títulu =The Popular Myth in Text and Image |fechaaccesu =6 de payares de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =Johns |nome =Joshua |enllaceautor = |coautores = |fecha =1995 |añu = |mes =Payares |formatu = |obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu =https://web.archive.org/web/20071130002504/http://xroads.virginia.edu/~HYPER/HNS/BuffaloBill/billmyth.html |fechaarchivu =2007-11-30 |cita = }}</ref> El ''Wild West Show'' foi exhibíu en llugares como [[Roma]] o [[Londres]]. La so influencia nes producciones modernes foi determinante.<ref name=bbhome /> == Teunoloxía y comunicaciones == La incesante migración de persones escontra l'oeste motivó'l desenvolvimientu de nueves industries, empreses ya infraestructures. === Servicios postales === [[Ficheru:Stamp US Pony Express 25c.jpg|thumb|200px|La estampilla contién la imaxe d'un caballeru del ''[[Pony Express]]'' y el nome de ''[[Wells Fargo]]'' como emisora del sellu. Dambes empreses dexaron la so buelga nel oeste d'Estaos Xuníos.]] El serviciu modernu de mensaxería ''express'' foi empecipiáu nel añu [[1839]] por [[William F. Harnden]].<ref name=express>Compton's, Express.</ref> Ente les diverses compañíes que surdieron pa ufiertar esti tipu de servicios, la más famosa foi la que fundaron [[Henry Wells]] y [[William Fargo]]. Estos dos empresarios empezaron la so actividá en [[1844]] cola ''Western Express'', un serviciu que cubría les rutes de [[Buffalo (Nueva York)|Buffalo]] a [[Chicago]] y de [[Cincinnati]] a [[Saint Louis (Missouri)|Saint Louis]] per mediu de [[Dilixencia (carruaxe)|dilixencies]], [[barcu de vapor|barcos de vapor]] y caravanes de carretes. Dempués de formar parte mientres un tiempu de la ''[[American Express|American Express Company]]'', Wells y Fargo independizáronse y fundaron otra compañía de nome ''[[Wells Fargo|Wells, Fargo & Company]]'' abriendo oficines nes ciudaes de San Francisco y [[Sacramento (California)|Sacramento]]. Esta empresa xugó un importante papel na espansión de la frontera de los Estaos Xuníos,<ref name=express /> monopolizando les llinies de tresporte de [[plata]] y otros bienes ente [[Nevada]] y San Francisco. Un añu dempués, el so negociu algamó un valor d'un millón de dólares al añu.<ref name=express /> L'anexón de California en [[1850]] y la fiebre del oru impulsaron una fuerte migración a esti territoriu, por cuenta de lo cual, el [[Serviciu Postal de los Estaos Xuníos]] quedóse pequeñu pa satisfaer la creciente demanda postal ente los pioneros y les sos families. Surdieron por ello empreses privaes qu'ufiertaben estos servicios. Una d'elles, el [[Pony Express]], estableció la ruta [[St. Joseph (Missouri)|St. Joseph]] (Missouri)-Sacramento (California) que se cubrir con postas de caballos dispuestes aproximao cada 20 [[km]]. El serviciu yera tan eficiente que'l cambéu d'animal tardaba dos minutos<ref name=jsix /> y la ruta completa alredor de 10 díes.<ref name=jsix>Hakim, Joy, book 5, p. 80.</ref> La xera riquía de gran valentía, yá que el caballeru travesaba árees inhóspitas y peligroses frecuentaes por foraxíos. El [[Pony Express]] llegó a tener 190 estaciones, 500 caballos y 80 caballeros,<ref name=jsix /> ente ellos William Cody, más conocíu como ''Buffalo Bill''. El serviciu duró dieciocho meses (d'abril de [[1860]] a xunu de [[1861]], como compañía privada; como ruta de corréu hasta'l [[26 d'ochobre]] de [[1861]]).<ref>{{cita web|url =http://www.usps.com/postalhistory/_pdf/PonyExpress.pdf|títulu =The Pony Express|fechaaccesu =22 d'abril de 2008|añoacceso =|autor =|apellíu =|nome =|enllaceautor =|coautores =|fecha =|añu =|mes =|formatu =|obra =|editorial =|páxines =|idioma =|doi =|urlarchivu =https://web.archive.org/web/20090508222447/https://www.usps.com/postalhistory/_pdf/PonyExpress.pdf#search=%27poni%20express%27|fechaarchivu =8 de mayu de 2009|cita =}}</ref> El so cayente llegó cola espansión del [[Telégrafu eléctricu|telégrafu]] y dellos problemes financieros. === Ferrocarril === [[Ficheru:CStPMO 4-4-0.jpg|left|thumb|400px|El [[ferrocarril]] marcó l'entamu de los «grandes negocios».]] {{AP|Historia del ferrocarril nos Estaos Xuníos}} El [[tren]] foi para munchos l'iconu de la crecedera económica. Pa otros, sicasí, foi motivu de medrana.<ref name=bnine>Berkin, Carol, et. al., op. cit., p. 498-504.</ref> La so apaición dexó'l suministru d'industries ([[carbón]], [[aceru]]), y empecipió lo que vieno denominase como'l «gran negociu» ''(big business)''. El so progresu foi impulsáu decididamente pol gobiernu. Sol mandatu del presidente [[Abraham Lincoln]] diose l'emburrión final al proyeutu de xunir la mariña este y el Pacíficu. Les primeres llinies fixéronse posibles gracies a una llei de [[1862]], la ''Pacific railway Act''. Nueve años dempués, en [[1871]], les llinies del ferrocarril tomaben 128 millones d'[[Acre (unidá de superficie)|acres]].<ref name=bnine /> La construcción de les infraestructures ferroviaries yera bien costosa, polo que los promotores pidieron ayudes al gobiernu. Col tiempu, la mayoría de les compañíes de ferrocarriles vendieron les tierres primeramente asignaes pol estáu pa recaldar capital y aguiyar otru tipu de negocios, como granxes y nueves poblaciones, p'asina acomuñar cola industria. La ciudá que se tresformó nel centru principal d'esti tipu de negocios foi Chicago, que llegó nos [[años 1890]] a ser la segunda ciudá más poblada de los Estaos Xuníos, namái por detrás de [[Nueva York]].<ref name=bnine /> Cola mentada llei de ferrocarriles de 1862, la ''[[Union Pacific|Union Pacific Railroad]]'' y la ''[[Central Pacific Railroad]]'' recibieron l'axudicación pa la construcción del [[primer ferrocarril transcontinental d'Estaos Xuníos]]. La primera construyó la llinia dende [[Omaha (Nebraska)|Omaha]] en [[Nebraska]], y la segunda la llinia dende Sacramento, California. Les obres sufrieron munchos contratiempos, ente ellos la falta de [[riel]]es y el problema del so tresporte. Como había escasez de mano d'obra, la ''Union P.'' contrató a soldaos y la ''Central P.'' a chinos.<ref name=bten>Berkin, Carol, et. al., op. cit., p. 581-582.</ref> Gracies al dineru que pagaba'l gobiernu per cada quilómetru construyíu, la interconexón ente los dos mariñes convertir nuna competición ente los dos compañíes pa ver quien llegaba antes. Les llinies de la Union Pacific y la Central Pacific atopáronse'l [[10 de mayu]] de [[1869]] en [[Promontory (Utah)|Promontory]], [[Utah]], dempués de munches disputes llaborales, enfrentamientos colos amerindios y adversidaes climatolóxiques. Tou ello foi motivu d'una amplia gayola popular. Sicasí, esi prestu xeneral pola construcción del ferrocarril, víase avafada pola medrana a qu'esta industria formara un [[monopoliu]].<ref name=bten /> Colos años surdieron otres víes: la Northern Pacific (completáu en [[1883]]) y la Southern Pacific Line que completó una llinia ente [[Nueva Orleans]], San Francisco y [[Los Angeles]] esi mesmu añu.<ref name =odurcatorce>{{cita web|url =http://odur.let.rug.nl/~usa/Y/ironhorse/ironhorse14.htm |títulu = The great Race: Other Transcontinentals |fechaaccesu =18 de payares de 2007 |añoacceso =|autor = |apellíu =van Ophem|nome =Marieke |enllaceautor = |coautores = |fecha =2007 |añu = |mes = |formatu =|obra = The Iron Horse: the impact of the railroads on 19th century American society |editorial = Department of Humanities Computing|páxines =p. 14 |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> La espansión d'esti mediu de tresporte incentivó la compra de territorios per parte de les compañíes ferroviaries, con oxetu de fomentar el tráficu de persones y el comerciu. Esto fixo esaxerando les carauterístiques del terrén, p'atraer al posible comprador.<ref name =odurquince>{{cita web|url =http://odur.let.rug.nl/~usa/Y/ironhorse/ironhorse15.htm |títulu = Colonizing the West: Land Departments and Bureaus of Immigration |fechaaccesu =18 de payares de 2007 |añoacceso =|autor = |apellíu =van Ophem|nome =Marieke |enllaceautor = |coautores = |fecha =2007 |añu = |mes = |formatu =|obra = The Iron Horse: the impact of the railroads on 19th century American society |editorial = Department of Humanities Computing|páxines =p. 15 |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> Dende [[1850]] a [[1910]], apaecieron numberosos pueblos debíu al pasu del ferrocarril, munchos d'ellos de curtia duración, pésima reputación y males condiciones de vida. Sicasí, dalgunos d'ellos como [[Tacoma]], [[Reno (Nevada)|Reno]], [[Fresno (California)|Fresno]] y [[Albuquerque]] consiguieron espolletar.<ref name=odurdieciseis>{{cita web|url =http://odur.let.rug.nl/~usa/Y/ironhorse/ironhorse16.htm |títulu =Colonizing the West : Railroad towns |fechaaccesu =18 de payares de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =van Ophem|nome =Marieke |enllaceautor = |coautores = |fecha =2007 |añu = |mes = |formatu =|obra = The Iron Horse: the impact of the railroads on 19th century American society |editorial = Department of Humanities Computing |páxines =p. 16 |idioma = Inglés|doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> === Armes === [[Ficheru:Peacemaker-p1030061.jpg|thumb|200px|Un ''Colt .45 Peacemaker''.]] En munches de les árees territoriales, onde la llei y l'autoridá fueron inesistentes, les armes personales sirvieron pa la defensa de los pioneros y como parte integral de la so vida diaria.<ref name=Boorman>{{Cita web |url=http://www.globepequot.com/globepequot/index.cfm?fuseaction=customer.product&product_code=1%2D59228%2D638%2D0&category_code= |títulu=Prefaciu al llibru Guns of the Old West |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080614030934/http://www.globepequot.com/globepequot/index.cfm?fuseaction=customer.product&product_code=1%2D59228%2D638%2D0&category_code= |fechaarchivu=2008-06-14 }}</ref> Ente la variedá d'armamentu personal tuvieron los [[revólver]]es, [[fusil]]es, [[carabina|carabines]] y [[escopeta|escopetes]], igualmente usaos por cazadores, bandíos, actores, militares y la mesma autoridá. Les compañíes sobresalientes de producción yeren les que manufacturaban los revólveres Colt y los fusiles [[Winchester (arma)|Winchester]], a dambes atribúyese-yos el llamátigu de «les armes que conquistaron l'oeste».<ref name= Boorman /> El revólver [[Colt Single Action Army|Colt&nbsp;.45]] (inventáu por [[Samuel Colt]]) foi inmensamente popular a finales del sieglu. Consiguir por 17 dólares n'unviada per corréu.<ref name=coltpeacemaker>[https://web.archive.org/web/20090307144459/http://www.thewildwest.org/interface/index.php?action=306 1873 Colt Peacemaker]</ref> El modelu del añu [[1873]] (llamáu ''Single Action'', ''[[Peacemaker]]'' o ''Frontier)'' foi usáu pol exércitu en dos diseños: unu pa la caballería y otru pa l'artillería; dambos conociéronse como ''.45 Long Colt'' (.45 LC). Pa los civiles fabricaron munchos modelos ente los que variaba'l tamañu del cañón, siendo este de 4 ¾ a 12 pulgaes.<ref name=worldguns>{{Cita web |url=http://world.guns.ru/handguns/hg32-y.htm |títulu=Colt 1873 Single Action Army /Peacemaker revolver (USA) |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20041012215445/http://world.guns.ru/handguns/hg32-y.htm |fechaarchivu=2004-10-12 }}</ref> Esti revólver foi nuevamente producíu en [[1956]] pola so demanda nes películes de [[cine]] y [[televisión]].<ref name=coltpeacemaker /> Polo xeneral la so aceptación deber pol so diseñu simple y la certidume nes distancies curties, faciéndola una arma ideal pa la defensa personal y la [[Caza|cacería]].<ref name=choudhury>{{cita web|url = http://www.buzzle.com/editorials/10-17-2004-60550.asp |títulu = The Colt – Gun of the Wild West |fechaaccesu =11 de setiembre de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu = Choudhury |nome = Anirban Ray |enllaceautor = |coautores = |fecha =2004 |añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> Otru inventor, [[Oliver Fisher Winchester|Oliver Winchester]], entamó en [[1867]] lo que foi la Winchester Repeating Arms Company. El so xefe de planta (B.T. Henry) diseñó'l [[fusil Henry]], usáu en pequeñes cantidaes na [[Guerra de Secesión]], que foi'l precursor de los fusiles y carabines Winchester, populares nel oeste. Les qu'algamaron mayor fama fueron los modelos de [[1873]] y [[1894]]. El primeru d'ellos foi producíu como fusiles y carabines que'l so cañón tenía una llongura que variaba ente 14 y 36 pulgaes.<ref name=rholes>{{cita web|url = http://www.rarewinchesters.com/articles/art_73_info.shtml |títulu = Model 1873 ''The gun that won the west'' |fechaaccesu =11 de setiembre de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu = Rholes |nome = Tommy |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> Por cuenta de la so enorme producción convertir nuna arma d'usu común.<ref name=model>{{cita web|url = http://www.rarewinchesters.com/gunroom/1873/model_73.shtml |títulu = Model 1873 |fechaaccesu =11 de setiembre de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =|nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> En [[1883]], un vendedor de la compañía enterar del diseñu d'un fusil monotiro manufacturado por un tal [[John Moses Browning]]. El modelu foi mercáu y unviáu a la fábrica pa la so revisión, y nun tardó enforma por que la empresa mercara los derechos y encamentara a Browning el diseñu de los fusiles Winchester, dende [[1883]] hasta [[1902]].<ref name=browning>{{cita web |url = http://inventors.about.com/gi/dynamic/offsite.htm?zi=1/XJ&sdn=inventors&cdn=money&tm=50&f=11&el so=p554.2.150.ip_&tt=2&bt=0&bts=0&zu=http%3A//www.m1911.org/full_browning.htm |títulu = John Moses Browning (1855-1926) |fechaaccesu = 12 de setiembre de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu = |nome = |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu = |mes = |formatu = |obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita = }}</ref> Pela so parte, el modelu de [[1894]] yera un fusil de [[Caza|cacería]] bien popular producíu por 110&nbsp;años consecutivos con un gran númberu de versiones, y primero de la so clase en vender percima del millón de copies.<ref name=chuck>{{cita web|url = http://www.chuckhawks.com/win_1894_classic_test.htm |títulu = Winchester Model 1894 Classic Gun Review |fechaaccesu = 12 de setiembre de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu = Hawks |nome = Chuck |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> La variante más emblemática d'esta arma ye la de calibre&nbsp;.30-30, al que tamién se -y axudica ser el fusil que más simbolizó'l romanticismu del vieyu oeste.<ref name=historywinchester>{{cita web|url =http://www.huntingsociety.org/HistWinch.html|títulu =A history of Winchester|fechaaccesu =13 de setiembre de 2007|añoacceso =|autor =|apellíu =|nome =|enllaceautor =|coautores =|fecha =|añu =|mes =|formatu =|obra =|editorial =|páxines =|idioma =|doi =|urlarchivu =https://web.archive.org/web/20071014222300/http://www.huntingsociety.org/HistWinch.html|fechaarchivu =14 d'ochobre de 2007|cita =}}</ref> A pesar de la popularidá del armamentu, les poblaciones y los sos líderes reclamaron un mayor control, pos la so fácil compra nun fixo más que convidar al peligru y la violencia. Escontra la década de los 1880 hubo una mayor protesta, hasta'l puntu de pidir la total prohibición de portación d'armes. Un periódicu de [[Montana]] en [[1884]] opinó asina: {{cita|Vemos munchos vaqueros preparar pal trabayu del iviernu y la primavera. Toos piensen que ye absolutamente necesariu tener un revólver. De les más tontes opiniones, esta ye la peor.<ref name=guncontrol>[https://web.archive.org/web/20060922025407/http://www.ndsu.nodak.edu/communication/collins/scholarship/guns.html Gun Control and the Old West]</ref>}} Inclusive, una asociación de rancheros de Texas de la dómina torgó a los sos vaqueros portar revólveres. El periódicu ''Texas Live Stock Journal'' de [[1884]] amosó estes pallabres: {{cita| El revólver de seis tiros coles sos letales cargues ye una peligrosa compañía pa cualquier home, especialmente si desafortunadamente daquién ta borrachu de güisqui. Los ganaderos tienen de xunise en faer cumplir la llei en contra de portar armes letales.<ref name=guncontrol />}} Otres armes fueron usaes nel oeste pol exércitu nos conflictos contra los amerindios, ente elles el [[obús]], y el fusil [[Springfield Modelu 1873]]; tamién la compañía [[Smith & Wesson]] foi un importante fabricante d'armes personales, etc. === Caballos === [[Ficheru:Badlands SD USA3.jpg|right|400px|thumb|El caballu selvaxe entá pue ser vistu en zones de California, Oregón, Idaho, Montana, Wyoming, Utah, Nevada, Arizona, Coloriáu y Nuevu Méxicu.]] Antes de la espansión de la frontera, l'usu del caballu taba bien estendíu ente les naciones amerindies de les grandes llanures y al so alredor esistía [[Cultura del caballu nes tribus natives d'Estaos Xuníos|toa una cultura]]. El caballu foi introducíu polos europeos nel sieglu&nbsp;XVI y les tribus amerindies prindaron exemplares mientres los enfrentamientos que sostuvieron con ellos. La más significativa foi la [[rebelión Pueblo]] de [[1680]] en Nuevu Méxicu pola que les etnies Ute, Navajos, Apache y [[Comanches]] facer con esti animal.<ref name=eddins>{{cita web|url =http://www.thefurtrapper.com/indian_horse.htm|títulu =Spanish colonial Horse and the Plains Indian Culture|fechaaccesu =3 de febreru de 2008|añoacceso =|autor =|apellíu =Eddins|nome =O. Ned|enllaceautor =|coautores =|fecha =|añu =|mes =|formatu =|obra =|editorial =|páxines =|idioma =|doi =|urlarchivu =https://web.archive.org/web/20120718144534/http://www.thefurtrapper.com/indian_horse.htm|fechaarchivu =18 de xunetu de 2012|cita =}}</ref> A finales del sieglu&nbsp;XVIII, toles tribus de les praderíes teníen caballos, que llamaben ''ponies''.<ref>Nies, Judith, op. cit., páxs. 189-190.</ref> El so usu favoreció la caza del búfalu, esencial na vida de les tribus. El caballu foi símbolu de prestíu y riqueza, y la maña n'el so manexu tou un distintivu personal. Les téuniques de guerra desenvolver de forma sustancial. La rellación d'estes naciones col caballu foi oxetu de diverses manifestaciones artístiques, incorporándose d'esta forma al romanticismu esistente alredor del oeste d'Estaos Xuníos.<ref>{{cita web|url =http://www.legendsofamerica.com/NA-HorseCulture.html |títulu =Indian Horse Culture | fechaaccesu =5 de febreru de 2008 |añoacceso = |autor = |apellíu =Fox|nome =Bayard |enllaceautor = |coautores = |fecha = 2005|añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial =Bayard and Fox Equitours, Ltd. |páxina = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> Nel sieglu&nbsp;XIX, los caballos fueron bien importantes pa los pioneros, que los usaron nos sos desplazamientos escontra l'oeste.<ref>Sicasí, nel territoriu d'Estaos Xuníos esistió un caballu prehistóricu, envalórase que s'escastó aproximao fai 10&nbsp;000&nbsp;años, [https://web.archive.org/web/20080513183020/http://mustangs4us.com/mustang4.htm ver]</ref> Los caballos tiraben de les carretes, pero tamién de los vagones y les cinches de llabranza. Pal vaqueru, el caballu —que yera llamáu ''Tarascu''— yera la so posesión más preciada.<ref name=cow /> Primero dexar analayar llibremente de dos a trés años. Dempués prindar y empezaba a entrenalo pa faer d'él un ''cow horse'', aptu pa la cincha de ganáu. Les llanures taben poblaes de caballos selvaxes que yeren conocíos como [[Mustang (caballu)|mustangs]]. Dalgunos habíense escapáu, otros fueron abandonaos o nacieron en llibertá. Dellos rancheros soltaben exemplares de ciertes races de caballu pa favorecer l'encruz y la reproducción en llibertá. Cualesquier que los prindara podía quedase con ellos.<ref name=eddins /> Llegáu'l momentu, los animales yeren utilizaos nos llabores de cincha de ganáu, o otra riquida.<ref name=heritage>{{cita web |url =http://www.mustangs4us.com/mustang4.htm |títulu =Americas's Heritage: Wild Horses |fechaaccesu =17 de setiembre de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =Kerson |nome =Nancy |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu = |mes = |formatu = |obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu =https://web.archive.org/web/20080513183020/http://mustangs4us.com/mustang4.htm |fechaarchivu =2008-05-13 |cita = }}</ref> Cola llegada de los vehículos motorizados, munchos caballos fueron abandonaos. A la fin del sieglu&nbsp;XIX, munchos caballos selvaxes fueron esportaos a les guerres d'Europa y [[África]] pal so usu nel [[campu de batalla]]. Este foi'l casu de les [[guerres de los Bóers]] y el conflictu [[Guerra d'España y Estaos Xuníos|ente España y Estaos Xuníos]].<ref name=heritage /> A empiezos del sieglu&nbsp;XX, el ''mustang'', tuvo cerca de la estinción. Esto provocó qu'en [[1971]] promulgárase una llei pa la so proteición y la del pollín ''(Wild Free-Roaming Horse and Burru Act)''. === Carretes y dilixencies === [[Ficheru:Grabill - The Deadwood Coach-2.jpg|right|200px|thumb|Les [[Dilixencia (carruaxe)|dilixencies]] taben tiraes por cuatro o seis caballos distribuyíos en pareyes.]] Les [[carreta|carretes]] ''(covered wagons)'', conocíes como ''schooners'', yeren los vehículos que s'utilizaben davezu nes migraciones escontra l'oeste. El vehículu yera de consistencia llixera pa nun escosar a les besties que tiraben d'él.<ref name=jeight>Hakim, Joy, book 5, páxs. 34-35.</ref> Nel so interior llevábase lo esencial pal viaxe. L'equipaxe típicu d'un pioneru incluyía farina, frijoles, tocín, café, fruta seco, azucre y vinagre; amás del vestuariu, instrumentos de cocina, ferramientes de llabranza, llibros escolares, la [[Biblia]], preseos musicales, medicines y repuestos pal vehículu.<ref name=jeight /> Nel so interior viaxaben namái los enfermos y los neños. Una caravana de carretes percorría unos 24 quilómetros diarios (15 milles), per diversos terrenos y paraxes.<ref name=jnine>Hakim, Joy, book 5, p. 40.</ref> Stagecoach, pela so parte (especialmente la conocida como ''Concord Stagecoach)'', foi fabricada orixinalmente en [[1827]]. Primero emplegóse con provechu pal tresporte de corréu y dempués pal de persones. En [[1857]] John Butterfield sr. ganó un contratu pa llevar correspondencia dende Saint Louis a San Francisco en 25 díes.<ref name=noyes>{{cita web|url = http://www.tombstonetimes.com/stories/stagecoaches.html|títulu =The Stagecoaches |fechaaccesu =20 de payares de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =Noyes|nome =Larry |enllaceautor = |coautores = |fecha = 2007|añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial =Goose Flats Graphics |páxina = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> Ente les particularidaes d'esti vehículu taben los correaxes de cueru per debaxo de la estructura, a manera de suspensión, que-y daba cierta comodidá. Antes de la llegada del ferrocarril, la dilixencia yera la forma más importante de tresporte transcontinental.<ref name=stagecoach>[https://web.archive.org/web/20080410174728/http://www.wagons-wheels.com/stagecoaches.html Stagecoaches]</ref> Pal tresporte de valores, la dilixencia yera curiada por homes armaos con carabines o escopetes. Un dichu popular de la dómina dicía qu'éstes «podíen ser cargaes el domingu y ser disparaes tola selmana».<ref name=express /> Mientres el viaxe, el conductor faía sonar una trompeta p'avisar de la so llegada en pasaxes estrechos. Según un testimoniu: {{cita|Les sos llargues notes (...) provocando ecos al traviés de los montes, sonaben bien romántiques.<ref name=jnine />}} [[Mark Twain]] escribió avera del vehículu: {{cita|El ''Concord Stagecoach'' yera como un trubiecu con ruedes.<ref name=noyes />}} Con tou, el viaxe faltaba de ser cómodu. La comida nes estaciones yera mala, la folla y el polvu yeren intolerables, y mientres les nueches los viaxeros dormíen en corrolades o al campu.<ref name=noyes /> El final de les rutes de dilixencies llegó ente [[1900]] y [[1915]] cola inauguración del serviciu d'autobuses.<ref>{{cita web|url = http://genealogytrails.com/main/stagecoaches.html#diaries|títulu =Stagecoah History |fechaaccesu =20 de payares de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =Torp|nome =Kim |enllaceautor = |coautores = |fecha = 2006|añu = |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> == Ciudaes y pueblos == [[Ficheru:'View of San Francisco in 1850', 1878, oil on canvas painting by George Henry Burgess, 1878.jpg|300px|left|thumb|Vista de [[San Francisco (California)|San Francisco, California]], na segunda metá del sieglu&nbsp;XIX.]] Nesti periodu, circunstancies tan diverses como aprovechar un recursu natural —minería—, o desenvolver un negociu rentable, faíen apaecer con cierta rapidez asentamientos humanos conocíos como ''boomtowns''. Les ciudaes ganaderes ''(cow towns'' o ''cattle towns)'', por casu, yeren el destín de les rutes pal despachu del hato escontra grandes ciudaes, y sede tamién d'actividaes rellacionaes cola ganadería. Nes llinies de ferrocarril surdíen ciudaes en cada estación. Hubo grandes metrópolis qu'allugaron florecientes industries o importantes centros financieros. Tou esti desenvolvimientu traxo l'apaición d'agospeos, ''saloons'', cases de xuegu y prostíbulos. Munchos d'estos asentamientos fueron abandonaos al cesar la so razón de ser. Les llocalidaes mineres, amás, causaron graves daños ecolóxicos al instalase sistemes hidráulicos qu'afararon los recursos naturales de la zona.<ref>Berkin, Carol, et. al., op. cit., p. 583.</ref> Dalgunes d'estes urbes sobrevivieron a la posteridá, gracies a la so rica historia: [[Dodge City]] yera conocida en tola nación como una ciudá violenta; [[Tombstone (Arizona)|Tombstone]] yera llamada «la ciudá demasiáu enérxica pa morrer»; [[Deadwood (Dakota del Sur)|Deadwood]] surdió de la riqueza minera de [[Black Hills]]; [[Tucson]] taba alcontrada n'asentamientu bien antiguu; [[Abilene (Kansas)|Abilene]] pasó rápido de ser un villoriu a un importante centru de negocios ganaderos; [[St. Joseph (Missouri)|St. Joseph]] foi una importante exa comercial nel [[ríu Missouri]], etc. Nel oeste crecieron ciudaes que anduvieron a la tema colos grandes asentamientos de [[Chicago]] y [[Nueva York]] nel este. Tal ye'l casu de [[Saint Louis (Missouri)|Saint Louis]], que yera'l segundu puertu más importante a mediaos del sieglu,<ref>{{cita web|url =http://riverweb.cet.uiuc.edu/Archives/History69/index.html|títulu =Physical Growth of the City of Saint Louis|fechaaccesu =29 de payares de 2007|autor =St. Louis City Plan Comission|apellíu =|nome =|enllaceautor =|coautores =|fecha =|añu =1969|mes =|formatu =|obra =|editorial =|páxines =|idioma =|doi =|urlarchivu =https://web.archive.org/web/20070715130510/http://riverweb.cet.uiuc.edu/Archives/History69/index.html|fechaarchivu =15 de xunetu de 2007|cita =}}</ref> y puntu d'entamu de diverses rutes escontra la mariña del pacíficu. La historia de Saint Louis escurre paralela a la dómina dorada del [[vapor de ruedes]] del ríu Mississippi. [[San Francisco (California)|San Francisco]], pela so parte, foi un gran centru industrial, comercial y financieru.<ref>Berkin, Carol, et. al., op. cit., p. 585.</ref> Importantes compañíes madereres, mineres y del ferrocarril convertir na so sede, y con ello convirtióse na ciudá más destacada al oeste de los [[Montes Rocosos]]. === Fuertes=== [[Ficheru:Alfred Jacob Miller - Fort Laramie - Walters 37194049.jpg|250px|thumb|El [[fuerte Laramie]] en Wyoming según una pintura de Alfred Jacob Miller.]] Los [[Fuerte (edificación)|fuertes]] ''(forts)'' taben alcontraos per tol territoriu d'Estaos Xuníos. Les sos instalaciones usábense como allugamientos defensivos, como puntos d'intercambiu comercial, proteición de los pioneros o sedes de negociaciones y firma de trataos ente'l gobiernu y los amerindios. Los reximientos ellí acantonaos teníen tamién la misión de torgar la entrada de colonos nes tierres de los nativos. Una vegada terminada la so necesidá yeren abandonaos.<ref name=historicforts>{{cita web|url =http://www.ida.net/users/lamar/historicfort.html|títulu =Historic Forts of the Old West, Chapter 2|fechaaccesu =11 d'avientu de 2007|añoacceso =|autor =|apellíu =|nome =|enllaceautor =|coautores =|fecha =|añu =|mes =|formatu =|obra =|editorial =|páxines =|idioma =|doi =|urlarchivu =https://web.archive.org/web/20071215040123/http://www.ida.net/users/lamar/historicfort.html|fechaarchivu =15 d'avientu de 2007|cita =}}</ref> Los primeros fuertes nun fueron sólidamente alzaos. Dalgunos construyéronse so tierra o con una simple empalizada.<ref name=historicforts /> A midida que amontáronse les migraciones, l'exércitu acampó nes fortificaciones esistentes, o alzaron otres nueves. Los materiales de construcción variaben según el territoriu onde taba alcontráu'l fuerte: nel desiertu usábase [[adobe]]; nos montes, [[madera]]; en terrenes cascayosos, [[piedra]].<ref name=historicforts /> D'últimes, pa ser designáu un sitiu como fortificación, tenía d'haber un contingente asignáu permanentemente nel llugar. Los edificios sobrevivientes de la dómina son calteníos pol so valor históricu y son un puntu d'interés turísticu. Hubo fuertes bien destacaos. En [[Wyoming]] taben: el [[fuerte Laramie]], qu'allugó importantes trataos en [[1851]] y [[1868]] ente representantes del gobiernu y amerindios; el [[fuerte Phil Kearny]], abandonáu poles tropes militares y amburáu por cheyennes mientres la [[Guerra de Nube Colorada|guerra de Red Cloud]]. En [[Dakota del Norte]]: el [[fuerte Abraham Lincoln]], consideráu nel so tiempu como'l más grande ya importante al norte de les Grandes Llanures,<ref>{{cita web|url =http://www.fortlincoln.com/fort_ab_history.aspx|títulu =The History of Old Fort Lincoln|fechaaccesu =12 d'avientu de 2007|añoacceso =|autor =|apellíu =|nome =|enllaceautor =|coautores =|fecha =|añu =|mes =|formatu =|obra =|editorial =|páxines =|idioma =|doi =|urlarchivu =https://web.archive.org/web/20080509121534/http://www.fortlincoln.com/fort_ab_history.aspx|fechaarchivu =9 de mayu de 2008|cita =}}</ref> el [[fuerte Manden]], alzáu mientres la espedición de Lewis y Clark. En Arizona: el [[fuerte Apache (Arizona)|fuerte Apache]], que tuvo en serviciu hasta principios del [[sieglu&nbsp;XX]]; el [[fuerte Defiance]], primer allugamientu construyíu en territoriu de los navajos. En [[Kansas]]: el [[fuerte Dodge]], allugáu nes cercaníes de la ciudá del mesmu nome; el [[fuerte Hays]], construyíu pa la proteición de los trabayadores del ferrocarril, etc. === Prostitución === En munches ocasiones, les muyeres que se dirixeron al territoriu oeste de los Estaos Xuníos nun atoparon un futuru prometedor, pos polo xeneral les úniques opciones pa vivir decentemente yeren consiguir —con fortuna— un bon maríu o trabayar como emplegada doméstica en cuenta de un salariu deficiente.<ref name=sdone>Seagraves, Ann (1994), Soiled Doves, Prostitution in the Early West, p. xvii.</ref> La situación agravar cola escasa educación que munches d'elles teníen, ya inclusive col pocu o nulu dominiu del idioma inglés, pos non poques yeren estranxeres. Nestes circunstancies, la prostitución yera l'alternativa más provechosa pa tener unos ingresos económicos altos.<ref name=sdone /> Los términos pa referise a una prostituta yeren variaos, tales como «dama de la nueche» ''(lady of the night)'', «palombos puercos» ''(soiled doves)'', «dama pintada» ''(painted lady)'',<ref>Ann Seagraves, op. cit., páxs. 167-168.</ref> etc. A midida que una muyer diba progresando nesta forma de vida, la so estatus nuna llocalidá amontábase.<ref name=sdtwo>Seagraves, Ann, op. cit., Chap. 1.</ref> Les que podíen acomuñóse con dalgún magnate o home de negocios y esta rellación ameyoraba enforma la so aceptación nun pueblu. El siguiente pasu formar aquelles que trabayaben n'elegantes cases de cites ''(parlor houses)''. Tratábase xeneralmente de moces de 18 a 30&nbsp;años que taben so la supervisión d'una ''madam''.<ref name=sdtwo /> Nesti llugar podíen pasar el día tranquilamente, pero mientres la nueche esixíase-yos trabayar duru. Munchos de los veceros yeren reconocíes figures del pobláu. Dempués taben los chamizos que variaben ente los más elegantes y los más corrientes. Nes ciudaes que se fundaben na frontera, la llegada de prostitutes yeren bien recibida polos homes. A midida que l'asentamientu crecía, les cases allugar nel ''barriu coloráu'' (''red light district''). La edá de les moces variaba de 16 a 35&nbsp;años.<ref name=sdtwo /> Dempués de retirase, el destín d'estes muyeres yera desemeyada. Unes poques llegaben a casase, a formar dalgún negociu o a convertise en ''madams''. La mayoría, sicasí, terminaben los sos díes sumíes nel olvidu, la probeza y l'alcoholismu.<ref name=sdtwo /> === Saloons === {{AP|Saloon}} [[Ficheru:1897 Saloon Blackhawk.jpg|right|200px|thumb|Interior d'un ''[[saloon]]'' en [[Colorado]] (1897).]] Los ''saloons'', o chigres, fueron un importante llugar de xunta nel Alloñáu Oeste. Pueden atopase antecedentes d'estos establecimientos nos chigres mexicanos de territorios como [[Nuevu Méxicu]] o nes tiendes de campaña onde se vendía llicor nes nacientes llocalidaes.<ref name=salone>{{cita web|url = http://www.legendsofamerica.com/WE-Saloons.html |títulu =Saloons of the American West |fechaaccesu =27 de payares de 2007|añu accesu = |autor = |apellíu =Weiser|nome =Kathy |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu =2004 |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines =p. 1 |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> Col pasu del tiempu, estos establecimientos amoblar colos distintivos polos que fueron dempués reconocíos: llargues barres de caoba, enormes espeyos, [[escupidera|escupideres]], tubos pa sofitar los pies, etc. Nos saloons consumíase enforma alcohol (principalmente güisqui), y combinaciones estravagantes (dalgunes incluyíen pólvora).<ref name=salone /> Delles bébores teníen nomes interesaos como «zusmiu de tarántula» ''(tarantula juice)''.<ref name=salone /> Estos sitios teníen el so propiu códigu de conducta, como nun refugar nunca una invitación o'l faigo de menos a veceros de minoríes étniques. En dellos pueblos, la xente axuntar nel saloon pero, polo xeneral, les muyeres nun yeren almitíes nun siendo que fueren una baillarina del llugar.<ref>{{cita web|url =http://www.legendsofamerica.com/WE-Saloons2.html|títulu =Saloons of the American West|fechaaccesu =27 de payares de 2007|añu accesu =|autor =|apellíu =Weiser|nome =Kathy|enllaceautor =|coautores =|fecha =|añu =2004|mes =|formatu =|obra =|editorial =|páxines =p. 2|idioma =|doi =|urlarchivu =https://web.archive.org/web/20071128142045/http://www.legendsofamerica.com/WE-Saloons2.html|fechaarchivu =28 de payares de 2007|cita =}}</ref> Los ''saloons'' podíen ser sales de baille, [[billar]]es, restoranes o agospiar casinos con [[dadu|dados]] y los [[xuegos de naipes|naipes]]. Dalgunos fueron l'escenariu del asesinatu d'importantes personalidaes. Otros fueron alministraos por axentes de l'autoridá o reconocíos pistoleros. Ente los ''saloons'' que pasaron a la posteridá por circunstancies diverses tán el ''Bird Cage Theatre'' en Tombstone, onde morrieron unes 26 persones;<ref>{{cita web |url =http://www.legendsofamerica.com/PicturePages/pp-tombstone5-birdcage.html |títulu =The Bird Cage Theatre |fechaaccesu =28 de payares de 2007 |añu accesu = |autor = |apellíu =Weiser |nome =Kathy |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu =2007 |mes = |formatu = |obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu =https://web.archive.org/web/20170815234656/http://www.legendsofamerica.com/picturepages/pp-tombstone5-birdcage.html |fechaarchivu =2017-08-15 |cita = }}</ref> el ''Long Branch Saloon'' de Dodge City; l'establecimientu númberu 10 de ''Nuttal & Mann's'' en Deadwood onde foi asesináu [[Wild Bill Hickok]], el de [[La Mano del Muertu]]; el ''Xerséi Lilly'' onde alministró xusticia'l xuez [[Roy Bean]], etc. [[Ficheru:Goldfield Ghost Town 01.jpg|200px|thumb|Ciudá pantasma en [[Arizona]].]] === Ciudá pantasma === {{AP|Ciudá pantasma}} Tres la espansión de la frontera escontra'l Pacíficu, numberoses ciudaes fueron abandonaes.<ref>[http://freepages.history.rootsweb.com/~gtusa/usa.htm Esti sitiu fala de siquier 50&thinsp;000]</ref> Estos poblaos decayeron una vegada que cesó la causa principal de la so esistencia. Dalgunos d'estos llugares, incluyendo asentamientos amerindios y fuertes militares, fueron reconstruyíos y pueden atopase retruques exactos de les antigües edificaciones. Munchos d'ellos, amás, son puntos d'interés turísticu. Ente los despoblaos meyor calteníos ta'l de [[St. Elmo]], en [[Colorado]]. Esta ciudá dependía de les mines de la zona y llegó a allugar a unos 2000&nbsp;habitantes. A la fin terminó habitada por una sola familia antes del so abandonu definitivu en [[1952]].<ref>{{cita web|url = http://www.legendsofamerica.com/CP-StElmo1.html |títulu =Haunted St. Elmo |fechaaccesu =5 de xineru de 2008 |añu accesu = |autor = |apellíu =Weiser|nome =Kathy |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu =2004 |mes = |formatu =|obra = |editorial = |páxines = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> == Western == [[Ficheru:The searchers Ford Trailer screenshot (8-crop).jpg|left|thumb|300px|L'actor [[John Wayne]] nuna escena de la película ''[[The Searchers]]'' (1956).]] {{VT|Western}} Nun hai nengún otru país que supiera popularizar meyor al traviés del arte los fechos y los protagonistes de la espansión de la so frontera.<ref name=cwest>Compton's, Western.</ref> El xéneru western exhibió les tensiones ente l'individuu y la comunidá, ente rancheros y granxeros; ente l'amerindiu, el colonu y el militar (conocíos nel mediu como pieles coloraes, rostrospálidos y casaques azules), ente l'Oeste agrícola y l'este industrial. Anque non toes yeren de bona calidá, estes producciones cautivaron l'atención del públicu al traviés de los años. Héroes y villanos del Vieyu Oeste fueron alzaos a niveles de [[lleenda]] n'Estaos Xuníos y otros países, pos hai [[lliteratura]] y [[cinematografía]] feches en [[Francia]], [[Italia]], [[España]], [[Méxicu]], [[República Democrática Alemana]], [[República Checa]], [[Rusia]], ya [[Inglaterra]]. Dempués de la guerra d'independencia, la frontera de los Estaos Xuníos taba formada polos actuales estaos de [[Pennsylvania]], [[Ohio]], [[Kentucky]] y [[Tennessee]].<ref name=cwest /> Yá daquella esistíen producciones lliteraries que representaben les hestories del oeste. Estes primeres obres fueron ''The Mountain Muse'' ([[1813]]) de [[Daniel Bryan]], ''The Backwoodsman'' de [[James Kirk Paulding]] y ''Leatherstocking Tales'' de [[James Fenimore Cooper]]. Esploradores como [[Daniel Boone]], [[Davy Crockett]] y la batalla del Álamu alimentaron munches hestories populares. [[Kit Carson]] foi'l protagonista de ''The Prairie Flower'' d'[[Emerson Bennet]] en [[1849]]. En [[1872]], entraron n'escena escritor como [[Mark Twain]] con ''Pasando fatigues'' ''(Roughing It)'' y [[Bret Harte]] con ''La fortuna de Roaring Camp'' ''(The Luck of Roaring Camp)''. A midida que la frontera espandíase más allá del ríu Mississippi, camudaron los protagonistes y temes d'esti xéneru lliterariu. Cola nueva frontera, los homes de la llei lluchaben contra los villanos, los blancos contra les pieles coloraes, el ''cowboy'' y el ranchu; l'amerindiu consideráu como un «noble» selvaxe.<ref name=cwest /> A finales de los años 1850, una firma neoyorquina conocida como ''The House of Beadle and Adams'', llanzó les llamaes ''Dime Novels'' o «noveles de diez centavos», llamaes asina porque taben impreses nun papel baratu de mala calidá. La primer serie completa foi ''Malaeska: La esposa del cazador blancu'' ''(Malaeska : The Indian Wife of the White Hunter'', 1860). Tuvieron un gran ésitu pos se vendieron sesenta mil copies nun añu.<ref name=cwest /> En [[1869]], Edward Zane Carroll Judson, meyor conocíu como [[Ned Buntline]], fixo famosu a William Cody como Buffalo Bill, héroe de la frontera. Miles de títulos y cientos d'autores caltuvieron la vixencia d'estes publicaciones hasta los [[años 1960|años sesenta]]. Tamién hubo revistes con temes ''western'' como ''Harper's'', ''Atlantic Monthly'', ''Saturday Evening Post'' y ''Collier's''. Delles vegaes los personaxes taben basaos en personaxes reales como [[Jesse James]], [[Butch Cassidy]], [[Sundance Kid]], y Joaquín Murrieta. Les hestories incorporaes en llibros apaecieron al entamu del sieglu&nbsp;XX con autores como [[Zane Gray]] y [[Max Brand]]. Inglaterra llanzó los ''paperback books'' en [[1935]]. Mientres l'apoxéu del ''western'', cola llegada de les series televisives nos [[años 1950|años cincuenta]] y [[años 1960|sesenta]], treslladáronse les estrelles de la pantalla a les [[historieta|historietes]]. ''[[El llaneru solitariu]]'' ''(The Lone Ranger)'', por casu, caltener hasta [[1994]].<ref name=yezbick>{{cita web|url = http://findarticles.com/p/articles/mi_g1epc/is_tov/ai_2419101308/print |títulu =The Western |fechaaccesu =7 de payares de 2007 |añoacceso = |autor = |apellíu =Yezbick|nome =Daniel |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu =2002 |mes = |formatu =|obra = |editorial =Gale Group |páxina = |idioma = |doi = |urlarchivu = |fechaarchivu = |cita =}}</ref> La cinematografía retomó les hestories reales, romántiques, ficticies y satíriques del vieyu oeste. En [[1903]] apaecieron títulos como ''Kit Carson'' y ''[[El gran robu del tren]]'' ''(The Great Train Robbery)''. Ente los actores más populares d'esta primer dómina atopábense [[Tom Mix]], William Boyd ([[Hopalong Cassidy]]) y [[Harry Carey]]. Nos [[años 1920|años venti]] y [[años 1940|cuarenta]], la mayoría de filmes fueron de baxu presupuestu, pero munchos actores convertir en reconocíes estrelles, tales como [[Maureen O'Hara]], [[Gary Cooper]], [[John Wayne]] y [[James Stewart]]. Nos [[años 1930|años trenta]] apaeció'l vaqueru cantor ''(singing cowboy)'' con actores como [[Gene Autry]], [[Tex Ritter]] y [[Roy Rogers]]. Hasta los años sesenta, les temes preferíes fueron el romance y les escenes de tiroteos,<ref name=cwest /> tamién abondaron los musicales, comedies y parodies. Nos [[años 1950|años cincuenta]], el 34% de los filmes producíos en [[Hollywood]] yeren westerns y el so escenariu relativu al Vieyu Oeste.<ref name=yezbick /> Películes más sofisticaes y con hestories más complexes y non perbién definíos personaxes bonos y malos, apaecieron nos años 60 col western crepuscular. Dalgunes consideráronse clásicos del xéneru, con [[John Ford]] como unu de los principales direutores, ente estes películes tán ''[[Stagecoach]]'' ''(Stagecoach'', 1939); ''[[Duel in the Sun]]'' ''(Duel in the Sun'', 1946); ''[[The Treasure of the Sierra Madre]]'' ''(The Treasure of Sierra Madre'', 1948); ''[[High Noon]]'' ''(High Noon'', 1952); ''[[The Magnificent Seven]]'' ''(The Magnificent Seven'', 1960); ''[[How the West Was Won]]'' ''(How the West was won'', 1962); ''[[A Man Called Horse]]'' ''(A man called Horse'', 1970); etc. Acompañar el conocíu como ''[[spaghetti western]]'', realizáu por cineastes europeos como [[Sergio Corbucci]] y especialmente [[Sergio Leone]] dende mediaos los años sesenta, quien algamó l'ésitu con películes como ''[[Por un puñáu de dólares]]'', ''[[Per qualche dollaro in più|Por unos cuantos dólares más]]'' ''(Per qualche dollaro in più'', 1965) y ''[[Il Buono, Il Brutto, Il Cattivo|El bonu, el malu y el feu]]'' ''(Il Buono, Il Brutto, Il Cattivo'', 1966), ''[[El ferre y la presa]]'' ''(La resa dei conti'', 1966), y ''[[Los compañeros]]'' ''(Vamos matar, compañeros'', 1970). Destacando los actores [[Clint Eastwood]], [[Lee Van Cleef]] y [[Franco Nero]], según les bandes de soníu d'[[Ennio Morricone]]. Tamién pa la mesma dómina diose un fenómenu similar nel [[bloque del Este]] col [[Western Coloráu]], con figures como [[Gojko Mitić]] y películes como ''[[Los fíos de la sietestrellu]]'' (1966), ''[[Llobos Blancos]]'' (1969), ''[[Armáu y bien peligrosu]]'' (1977), ''[[Joe Cola-Lloca]]'' (1964), o ''[[El petroleu, el ñácaru y los transilvanos]]'' (1981). El [[cine mexicanu]] tamién empezó a producir nesos años películes del xéneru, particularmente conocíes como ''Chili western''. Con esteriores ideales pal rodaxe como nos estaos de [[Zacatecas]] y [[Durango]], onde les mesmes compañíes d'Estaos Xuníos llegaben a filmar, empezaron a desenvolvese col cineasta [[Alberto Mariscal]] quien foi reconocíu como'l so precursor.<ref>{{cita web|url =http://www.jornada.unam.mx/2010/01/17/espectaculos/a06n1esp |títulu =Homenaxen al cineasta Alberto Mariscal, creador del chili western |fechaaccesu =5 d'avientu de 2015|autor =La Xornada |fecha =17 de xineru de 2010}}</ref> Dellos títulos entienden: ''[[Alma grande]]'' (1965), ''[[Caballeros de la llanura]]'' (1966), ''[[Tou por nada]]'' (1968), ''[[Los marcaos]]'' (1971), ''[[Cinco mil dólares de pagu]]'' (1974), ''[[L'estrañu fíu del xérif]]'' (1982), y ''[[Ríu d'oru]]'' (2011), ente otres. Anque yá non cola mesma importante presencia nes carteleres, dende los [[años 1980|años ochenta]] les películes ''western'' variaron en xéneros: épiques como ''[[Dances with Wolves]]'' ''(Dances with Wolves'', 1990); dramátiques como ''[[Unforgiven (película)|Ensin Perdón]]'' ''(Unforgiven'', 1992); o risibles y ciencia ficción como ''[[The Wild Wild West|Les aventures de Jim West]]'' ''(The Wild Wild West'', 1999) y ''[[Lucky Luke]]'' (2009); ente les más recién ta ''[[The Assassination of Jesse James by the Coward Robert Ford]]'' en [[2007]]. Col advenimiento de la televisión, apaecieron les series qu'algamaron el so visu ente [[1959]] y [[1961]], con hasta trenta títulos n'antena;<ref name=cwest /> esta popularidá perduró hasta mediaos de los [[años 1970|años setenta]]. Ente les más reconocíes: ''[[Bonanza]]'', ''[[La llei del revólver]]'' ''(Gunsmoke)'', ''[[L'home del rifle]]'' ''(The Rifleman)'', ''[[Rawhide]]'', ''[[El llaneru solitariu]]'' ''(The Lone Ranger)'', ''[[The High Chaparral]]'' ''(The High Chaparral)'', ''[[Little House on the Prairie (serie de televisión)|La familia Ingalls]]'' ''(Little house on the prairie)'', ''[[Dr. Quinn, Medicine Woman]]'', etc. La llista de títulos, ente producciones televisives y cinematográfiques, devasen los diez mil.<ref>[https://www.imdb.com/Sections/Genres/Western/ Ver al respeutu Internet Movie Data Base]</ref> El ''Western'' tamién foi representáu na radio con temes moralistes. === Otres espresiones artístiques === [[Ficheru:Edward S. Curtis Geronimo Apache cp01002v.jpg|thumb|Retrato de [[Gerónimo]] por [[Edward Xérif Curtis|Edward S. Curtis]].]] Otres cañes del arte —non necesariamente consideraes dientro del xéneru ''Western''— reflexaron fechos y personaxes al oeste del ríu Mississippi. En pintura, [[George Catlin]] amosó les costumes de los nativos na so obra, enforma de lo que se conoz de los antiguos pobladores de les grandes llanures deber a él.<ref>Compton's, Catlin, George.</ref> Tamién [[Frederic Remington]], creó semeyes realistes de los habitantes de la zona, pos tomó como protagonistes de los sos trabayos a individuos cercanos a la vida al campu, ente ellos vaqueros, soldaos y pioneros.<ref name=crem>Compton's, Frederic Remington.</ref> Otros artistes de sonadía fueron: [[Charles Marion Russell]], [[George Caleb Bingham]], [[James Bama]], [[Thomas Moren]], etc. En fotografía son notables los nomes de [[William Henry Jackson]] que los sos trabayos fueron fundamentales pa la creación del [[Parque nacional de Yellowstone]]; tamién [[Edward Xérif Curtis]] dedicó bona parte de la so vida a fotografiar a los amerindios a principios del sieglu&nbsp;XX, muestres aconceyaes nuna obra llamada ''L'indiu norteamericanu''. Coles mesmes, en poesía surdió una espresión del ambiente de los vaqueros ''(cowboy poetry)''. Apaecía dempués de la guerra civil, foi influyida de distintes manifestaciones culturales de la dómina, poles variaes nacionalidaes y oficios de la xente que pobló'l territoriu; les temes comunes son los relativos a la naturaleza y a personaxes de la dómina.<ref>{{cita web |url =http://www.westernfolklife.org/site1/images/stories/explore/ncpg/CPG2004%20Dave%20Stanley%20PB%20Article.pdf |títulu =On the Trail of Cowboy Poetry |fechaaccesu =15 d'abril de 2008 |añu accesu = |autor = |apellíu =Stanley |nome =David |enllaceautor = |coautores = |fecha = |añu = |mes = |formatu =PDF |obra = |editorial = |páxina = |idioma = |doi = |urlarchivu =https://web.archive.org/web/20081206123509/http://www.westernfolklife.org/site1/images/stories/explore/ncpg/CPG2004%20Dave%20Stanley%20PB%20Article.pdf |fechaarchivu =2008-12-06 |cita = }}</ref> Per otru llau, la llamada «[[música country]]» emprestó munches temes y aspeutos del llamáu vieyu oeste», pero la influencia d'esti nun foi direuta, yá que los verdaderos raigaños d'esti xéneru fueron los múltiples apurras de los inmigrantes llegaos a los Estaos Xuníos.<ref>{{cita web|url =http://www.tu-chemnitz.de/phil/amerikanistik/projekte/west/countrymusic.htm|títulu =Country Music and the Myth of the American West|fechaaccesu =10 de xineru de 2008|añu accesu =|autor =|apellíu =|nome =|enllaceautor =|coautores =|fecha =|añu =|mes =|formatu =|obra =|editorial =|páxines =|idioma =|doi =|urlarchivu =https://web.archive.org/web/20071030174444/http://www.tu-chemnitz.de/phil/amerikanistik/projekte/west/countrymusic.htm|fechaarchivu =30 d'ochobre de 2007|cita =}}</ref> L'autor [[Dee Brown (escritor)|Dee Brown]], resume'l procuru qu'hai que tener a la d'aceptar lo que comúnmente se presenta al públicu como parte del «selvaxe oeste»: {{Cita|Tenemos De aceptar el fechu de que'l vieyu oeste foi a cencielles un llugar de maxa y maravíes. Mitos y hestories folclóriques formen la base de casi toa saga na lliteratura del Oeste d'Estaos Xuníos. Ellos son el recréu y l'allegría de los realizadores del cine y la televisión. Pero déxennos ser lo suficientemente intelixentes p'aprender la verdadera historia por que podamos reconocer un mitu cuando lu vemos.<ref>[http://www.readwest.com/deebrown.htm#interview A Talk with Dee Brown] {{Wayback|url=http://www.readwest.com/deebrown.htm |date=20031018170600 }}</ref>}} == Ver tamién == * [[Jim Bowie]] * [[Ely Parker]] * [[Cronoloxía de la historia de los Estaos Xuníos (1820-1859)]] * [[Guerra mormona]] * [[Les Californies]] * [[Buffalo Soldier]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru | autor = Berkin, Carol, et. al. | títulu = Making America | añu = 2006 | editorial = USA: Houghton Mifflin Company | id = ISBN 0-618-51558-5 }} * {{cita llibru | autor = Brown, Dee | títulu = Bury my Heart at Wounded Knee | añu = 1970 | editorial = USA: Holt. Rinehart & Winston | id = }} * {{cita llibru | autor = Compton's | títulu = Interactive Encyclopedia | añu = 1996 | editorial = Softkey Multimedia Inc | id = }} * {{cita llibru | autor = Hakim, Joy | títulu = A History of Us, Book 5 | añu = 1999 | editorial = Oxford: [[Oxford University Press]] | id = ISBN 0-19-512760-9 }} * {{cita llibru | autor = Hakim, Joy | títulu = A History of Us, Book 7 | añu = 1999 | editorial = Oxford: Oxford University Press | id = ISBN 0-19-512764-1 }} * {{cita llibru | autor = Nies, Judith | títulu = Native American History | añu = 1996 | editorial = USA: The Random House Publishing Group | id = ISBN 0-345-39350-3 }} * {{cita llibru | autor = Seagraves, Ann | títulu = Soiled Doves | añu = 1999 | editorial = USA: Wessane Publications | id = ISBN 0-9619088-4-X }} == Enllaces esternos == {{commonscat|Vieyu Oeste|oxetu=|preposición=|etiqueta=}} * [https://web.archive.org/web/20080309213836/http://www.thewildwest.org/interface/index.php The Wild West.] * [https://web.archive.org/web/20091012070148/http://www.americanwest.com/ American West.] * [http://www.muchocine.net/especiales/far-west/ Muchocine.net, Far West.] * [http://www.nmgs.org/artSapelloCS.htm Páxina de la ''New Mexico Genealogical Society''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160807151503/http://www.nmgs.org/artSapelloCS.htm |date=2016-08-07 }} sobre Gorres Blanques (n'inglés). * [http://www.mises.org/journals/jls/3_1/3_1_2.pdf Un esperimentu d'Estaos Xuníos n'anarcocapitalismu: el non tan selvaxe oeste] (n'inglés). The [[Journal of Libertarian Studies]], por Anderson, Terry L. y Hill, P. J. * [http://www.juandemariana.org/comentario/919/ley/oeste/ La llei del oeste] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131106091705/http://www.juandemariana.org/comentario/919/ley/oeste/ |date=2013-11-06 }}, por Adrià Pérez Martí. * [http://www.archives.gov/research/american-west/ Photographs of the American West: 1861-1912.] {{Tradubot|Viejo Oeste}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia d'Estaos Xuníos|Historia del Oeste d'Estaos Xuníos]] stbihlfb0xho5rhkqj5k9v3jjh2q2it 0 102344 4379592 3919397 2025-06-26T10:09:00Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379592 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Grace Metalious''' ('''Marie Grace DeRepentigny''', {{nym|paréntesis=non}}) foi una escritora d'Estaos Xuníos, reconocida pola so revesosa novela ''[[Peyton Place]]'', que permaneció na llista de best-sellers del periódicu ''[[The New York Times]]'' por 59 selmanes. El llibru vendió 20 millones de copies en tapa dura y otros 12 millones na so edición de bolsu.<ref name=lent/> == Biografía == === Primeros años === Grace nació na probeza, nun sector rural de [[Manchester (New Hampshire)|Mánchester]], [[New Hampshire]], onde empezó a escribir a una temprana edá. Empezó a actuar n'obres de teatru escolares, y dempués de la graduación casóse con George Metalious nuna ilesia católica de Mánchester en 1943, convirtiéndose n'ama de casa y madre. Depués treslladáronse a [[Durham]], New Hampshire, y George ingresó na Universidá de New Hampshire. En Durham, Grace Metalious empezó a escribir con mayor énfasis. Cuando George graduóse, tomó'l cargu de direutor nel colexu Gilmanton.<ref name=george/> === ''Peyton Place'' === [[Ficheru:Peyton Place 0.JPG|miniaturadeimagen|Presentación de la serie de TV de 1957 basada na novela de Grace, dirixida por Mark Robson.]] A los trenta años, empezó a redactar un manuscritu nel que se cuntaben los secretos íntimos d'una pequeña comunidá de [[Nueva Inglaterra]]. Primeramente titular ''The Tree and the Blossom'' ("L'árbol y la flor").<ref name=fox>[http://www.nytimes.com/2005/12/15/arts/15nevler.html Fox, Margalit. "Lleona Nevler, Editor, Dies at 79; Shepherded ''Peyton Place''". ''The New York Times'', 2005]</ref> En 1955, terminara un primer borrador. Sicasí, decidieron que'l títulu yera desaveniente y camudar a ''Peyton Place''.<ref name=george>Metalious, George and O'Shea, June. ''The Girl from Peyton Place'', Dell, 1965.</ref> Atopó un axente, M. Jacques Chambrun, quien unvió'l manuscritu a trés grandes editoriales antes de ser aceptáu en 1955 pola pequeña editorial Julian Messner Inc., operada por [[Kathryn G. Messner]]. Otra figura importante na publicación de la novela foi [[Lleona Nevler]], de la editorial Little, Brown and Lippincott, yá que foi la primera en reconocer el potencial de ''Peyton Place''. Nevler lleó la novela, y convenció a Messner d'incluyila nel so catálogu.<ref> http://www.nytimes.com/2005/12/15/arts/15nevler.html Fox, Margalit. "Lleona Nevler, Editor, Dies at 79; Shepherded ''Peyton Place''". ''The New York Times'', 2005</ref> Nel momentu de la so publicación, la novela convertir nun fenómenu internacional en ventes, llegando a tar 59 selmanes na llista de best-sellers del ''[[The New York Times]]''. La hestoria de les desventures d'un pequeñu pueblu de Nueva Inglaterra cautivó a los llectores d'una forma impensada y ayudó a Grace a ameyorar sustancialmente los sos ingresos.<ref name=lent>{{cita publicación |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_g1epc/is_bio/ai_2419200833|títulu= Grace Metalious|apellíu=Lent|nome=Robin|editorial=St. James Encyclopedia of Pop Culture|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008 | añu=2002}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://www.nytimes.com/2005/07/31/books/review/31TBR.html|títulu=Inside the List|apellíu=Garner|nome=Dwight|fecha=2005|editorial=''New York Times''|fechaaccesu=7 d'agostu de 2008}}</ref> === Otros trabayos === Les sos otres noveles vendieron bien pero nun pudieron oldear l'ésitu que representó'l so primer llibru. ''Return to Peyton Place'' (1959) foi siguida por ''The Tight White Collar'' (1961) y ''Non Adam in Eden'' (1963), esta postrera sobe los llabradores de Mánchester.<ref name=lent/> == Muerte == Enferma de [[cirrosis]] pol escesu nel consumu d'alcohol, Metalious finó'l 25 de febreru de 1964, a la edá de 39 años.<ref>{{cita llibru |apellíu=Toth|nome=Emily|títulu=Inside Peyton Place: The Life of Grace Metalious|editorial=University Press of Mississippi|añu=2000|páxines=309|isbn=1-57806-268-3}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref|en|Grace Metalious|oldid=705917396|trad=parcial|fecha=20 de febreru de 2016}} * [http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=710 Find a Grave record for Grace Metalious (1924–1964)] * {{IMDb nome|582374}} {{Tradubot|Grace Metalious}} {{NF|1924|1964|Metalious, Grace}} [[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Escritores n'inglés]] s3vvvkm8ub4qro02mf44tggedminvy1 0 102489 4379503 4170677 2025-06-25T16:25:16Z YoaR 37624 /* Orixe */ 4379503 wikitext text/x-wiki {{Avisu médicu}} {{ficha xenérica}} Una '''droga sicodélica''' (del [[idioma inglés|inglés]] ''psychedelic drug'') ye un [[sicotrópicu]] que la so principal aición consiste n'alteriar la [[cognición]] y la [[perceición]] de la mente, dando llugar a perceiciones non&nbsp;ordinaries, xeneralmente consideraes ilusiones, allucinaciones, etc. El términu derivar de les pallabres griegues ψυχή (/psijí/, ‘alma’) y δηλείν (/dileín/, ‘a manifestar’),<ref>{{DALLA|sicodélicu}}</ref> que puede traducise como ‘manifestación de l'alma’. La implicación ye que les drogues sicodéliques pueden aportar y desenvolver el potencial ensin utilizar de la mente humana. Les drogues sicodéliques tamién son conocíes col nome de [[drogues allucinóxenes]], [[enteógeno|drogues enteógenas]], drogues visionaries, drogues de poder, psicodislépticos, psicotomiméticos, eidéticos etc. Cada unu de los nomes ta acomuñáu a una cosmovisión concreta, y non siempres son afechos en tolos contestos y nengún describe por completu los efeutos psicofisiológicos. Los allucinóxenos son sicotrópicos que queden clasificaos como psicodislepsicos entendíu ye como la perturbación mental provocada por ciertes sustancies que producen una distorsión delirante na apreciación de la realidá. Son poro, capaces de provocar cambeos nes sensaciones, nel pensamientu, nel autu-concencia y na emoción (Cossio, 1997)<!-- Cítase una referencia que nun apaez mentada nel apartáu bibliográficu. -->.Puede dicise que tolos allucinóxenos de calter toxicológicu social pertenecen al reinu vexetal, siendo innumberables les sustancies vexetales que contienen principios allucinóxenos. Dalgunos d'ellos son les cogordes, la mezcalina, el LSD, la salvia y el DMT. Les drogues sicodéliques formen parte d'una clase de sustancies [[farmacoloxía|farmacológicamente]] actives corrientemente conocíes como [[allucinóxenes]], qu'inclúi otros grupos como les drogues disociativas o les delirogénicas. A diferencia d'otres drogues psicoactivas como los estimulantes y los opioides, los sicodélicos nun se llinden a inducir estaos d'ánimu ordinarios, sinón que más bien provoquen estaos cualitativamente distintos. La esperiencia ye de cutiu comparada con estaos como'l trance, la meditación y los suaños. == Efeutos == [[:en:David Nutt|David Nutt]] fala de la sustancia activo de delles drogues sicodéliques, que ye la [[psilocibina]], que provoca l'amenorgamientu de l'actividá nes zones del celebru que tienen conexones más trupes con otres rexones de la [[Sustancia gris|materia gris]], por cuenta de que desactivar estes rexones, conducen a un estáu en que'l mundu qu'arrodia a la persona percibir de manera estraña. De normal les drogues sicodéliques que tienen psilocibina son fungos. La intensidá y duración del efeutu enteogénico de los fungos psilocibios ye altamente variable, dependiendo de les especie del fungu, la dosis, les carauterístiques fisiolóxiques individuales y de la redolada.<ref>http://www.muyinteresante.es/salud/articulo/asi-actuan-les cogordes-magicas-en-el celebru (2012). David Nutt</ref>{{referencies|t=20081204|drogues}} Ente de les drogues sicodéliques más comunes atópase'l [[LSD]], los efeutos del LSD sobre'l sistema nerviosu central son desaxeradamente variables y dependen de la cantidá que se peracaba, la redolada en que s'use la droga, la pureza d'ésta, la personalidá, l'estáu d'ánimu y les mires del usuariu. Dellos consumidores de LSD esperimenten una sensación d'[[Euforia (estáu)|euforia]], ente qu'otros viven la esperiencia en clave terrorífica. Cuando la esperiencia tien un tonu xeneral desagradable, suel falase d'un "[[mal viaxe]]". Esisten delles maneres d'introducir esta sustancia: una d'elles ye per vía oral, los efeutos tarden en manifestase ente 30 minutos y una hora y, según la dosis, pueden durar ente 8 y 10 hores; cuando s'asitia la droga nel güeyu la reaición produzse cuasi instantáneamente más o menos ente 3 a 9 minutos, l'efeutu potente dura d'una a dos hores. Ente los efeutos fisiolóxicos tán los siguientes: contraiciones uterines, fiebre, niveles elevaos de glucemia, erizamiento del vellu, aumentu de la frecuencia cardiaca, trespiración, neñines dilataes, velea, parestesia, hiperreflexia y temblones. Dientro de les drogues sicodéliques tamién s'atopen: [[Fungos psilocibios]], [[Lophophora williamsii]] (conocíu como peyote), Estofaria verde, Tosquilé dos indios, [[Ayahuasca]] y [[Ipomoea purpurea]]. == Historia == <ref>http://global.britannica.com/EBchecked/topic/481540/psychedelic-drug</ref> Les drogues sicodéliques llograron la so más amplia popularidá mientres la década de 1960 y principios de los 70, cuando les drogues como'l [[LSD]] fueron centrales na subcultura "[[hippie]]" n'Europa occidental y los Estaos Xuníos. Anque los fármacos menguaron en popularidá, caltuvieron munchos siguidores en delles rexones y cultures y llogró una popularidá anovada mientres los años 1990, cuando'l [[LSD]] y l'éxtasis teníen una mocedá significativa dempués nos Estaos Xuníos y Europa. <ref>http://www.ehow.com/facts_5890054_history-psychedelic-drugs.html</ref> Mientres la década de 1990, el [[LSD]] fixo daqué d'un remanecimientu como l'éxtasis, una droga nueva "fiesta". L'éxtasis tamién se fixo bien popular n'Europa, más tarde nos Estaos Xuníos. Anguaño, MAPS (Multidisciplinary Association for Psychedelic Studies), una organización non codalosa, busca impulsar la investigación sobre l'usu terapéuticu de sustancies sicodéliques y mariguana, que se desenvuelve en contestos médicos, llegales y culturales pa informar a la xente sobre los sos riesgos y beneficios. Respondieron (la mayoría pol fundador Rick Doblin) más de 100 entrugues d'aproximao dos mil que recibieron nel sitiu web AMA (Ask Me Anything), onde s'aldericaron los beneficios y daños que pueden causar les drogues sicodéliques, amás de falar de dellos estudios que realizaron y sobre una posible llegalización al llargu plazu de delles drogues.<ref>http://pijamasurf.com/2014/03/10-entrugues-y-respuestes-a-especialistes-sobre-l'usu-de-psicodelicos/l</ref> == Orixe == <ref>[[LSD]]</ref> Derivar d'un fungu llamáu cornezuelo de centenu. Trátase d'un cachu de papel secante trescalando col ácidu. El cual asítiase na llingua mientres unos minutos, provoca alteraciones na forma de ver la realidá, ampliando o aburuyando les formes de les coses, los colores, los tamaños y los soníos. El químicu Albert Hofmann sintetizo'l LSD el 16 de payares de 1938, mientres una investigación dirixíu a atopar posibles usos melecinales de los alcaloides del grupu ergolina. Los llaboratorios Sandoz presentaron la LSD como una droga apta pa diversos usos psiquiátricos. Munchos psiquiatres y psicoanalistes de los años 50 y 60 vieron nella un axente terapéuticu bien prometedor. Sicasí, l'usu extra-melecinal del fármacu causó una nube política que llevó a la prohibición de la sustancia, illegalizando tolos sos usos. El LSD mengua los procesos intelectuales; el suxetu nun puede o a cencielles nun realizara les xeres que se-y piden, tienen dificultá pa concentrase y tien una apariencia de tracamundiu. La tolerancia al LSD desenvuélvese bien rápido. Dientro de les consecuencies psicolóxiques, preséntense; agresión o Flashback, y anque esti fenómenu nun se presenta en tolos que tomen LSD; ye imposible predicir cuándo se va a esperimentar. Nesta frecuentemente esperiméntense sensaciones de paranoya, de la irrealidá y extrañamiento, xunto con perceiciones visuales aburuyaes y anestesies o parestesias (sensación de comición o formiguéu) que percuerren el cuerpu (Dusek y Girdano, 1983). J.David (200b), fala tamién de qu'aumenta la capacidá de suxestión, yá que cualquier asuntu normal puede percibise como un asuntu fora de lo común, pudiendo pasar d'un estáu depresivu a un estáu hipomaniaco polo que ye necesariu realices los viaxes con conductor esperimentáu. Provoca atolondramiento d'idees, desorde mental y ataxia, distorsión na perceición de les formes y hipersensibilidad nel que se desenvuelven ilusiones ya inclusive allucinaciones. Tocantes a los efeutos crónicos que pueden presentase tán: la despersonalización, trestornos d'ansiedá, inclusive ye necesariu que'l consumidor tome benzodiacepinas suministraes polos equipos sanitarios pa llograr que s'asele. Esta reaiciones son producíes nos “malos viaxes”. Esisten otres drogues que nun vamos encetar tan a xeitu. Sicasí estes puédense xeneralizar pol so efeutu nel organismu. == Ver tamién == * [[Allucinación]] * [[Estaos alteriaos de conciencia]] * [[Enteógeno]] * [[25I-NBOMe]] * [[LSD]] * [[Mescalina]] * [[Peyote]] * [[Echinopsis pachanoi|San Pedro]] * [[Ayahuasca]] *[[Psilocibina]] *[[MDMA]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * Dra Cynthia Kuhn; Dr Scott Swartzwelder; Dr Wilkie Wilson (2011) Drogues: Lo qu'hai que saber sobre les más consumíes, dende l'alcohol y el tabacu hasta l'éxtasis. Méxicu: Editorial Debate * Riva, Andrés; Meiszner, David; Cárdenas, Esaú (2013) Motivación y personalidaes: conseyeros terapéuticos nun centru de rehabilitación. Méxicu: Institutu Teunolóxicu d'Estudios Cimeros d'Occidente. {{Tradubot|Droga psicodélica}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Sicodelia]] [[Categoría:Alucinóxenos]] [[Categoría:Sicotrópicos]] [[Categoría:Drogues]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] eu5v569o8p3dlnj6po05d7phlddth4x 0 102934 4379613 4347173 2025-06-26T10:11:23Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379613 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Michael Giacchino''' {{nym}} ye un [[composición musical|compositor]] de [[Música cinematográfica|bandes sonores]] d'Estaos Xuníos. Conocíu nos sos entamos (primer metá de la década de 2000 a 2010) poles partitures de la serie de videoxuegos ambientaos na [[Segunda Guerra Mundial]]: ''[[Medal of Honor]]'', ente otros; n'especial los sos trés primeres versiones, ''Underground'', ''Allied Assault'' y ''Frontline''.<ref name="MichaelGiacchinoWorks">{{cita web |url = http://www.michaelgiacchinomusic.com/works.htm| títulu = Works| editorial = Michael Giacchino.com| fechaaccesu = 3 de marzu de 2011| urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100815004322/http://www.michaelgiacchinomusic.com/works.htm| fechaarchivu = 15 d'agostu de 2010}}</ref> Na segunda metá de dicha década realizó trabayos pa televisión y cine, ente los que se cunten delles producciones de [[J.&nbsp;J.&nbsp;Abrams]], como ''[[Alias (serie de televisión)|Alias]]'' o ''[[Lost]]'', y les películes d'animación de [[Pixar]] dirixíes por [[Brad Bird]]. El so primer trabayu foi la banda sonora del videoxuegu ''The Lost World'', adautación de la película del mesmu nome, que de la mesma yera la secuela de ''Jurassic Park''. Sicasí, los sos primeros ésitos llegaron de la mano de ''[[Medal of Honor]]'', en concretu, a raigañu del ésitu de la tema principal de la saga que tuvo especial relevancia y reconocencia per parte de la crítica.<ref name="EAAnuncio">{{cita publicación |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_999bc_March_18/ai_54139670|títulu = EA Announcement|obra = Business Wire|fecha = 18 de marzu de 1999| fechaaccesu = 3 de marzu de 2011|urlarchivu=http://archive.today/Tyew|fechaarchivu=30 de xunu de 2012}}</ref> En 2010 ganó un [[Premiu Óscar|Óscar]] a la meyor banda sonora pol so trabayu na película de ''[[Up (película)|Up]]''. == Filmografía == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |-align="center" |'''Añu''' ||'''Película''' ||'''Direutor'''||'''Notes''' |- |1997||''Engañu Llegal'' || Monika Harris || |- |1999|| ''[[My Brother the Pig]]'' || Erik Fleming || |- |2001 || ''El problema con Lou'' || Gregor Joackim || |- |2003 || ''Pecáu'' || Michael Stevens || |- |2004 || ''[[The Incredibles]]'' || [[Brad Bird]] || |- |2005 || ''[[Sky High]]'' || Mike Mitchell || |- |2005 || ''[[Magu de Oz de los Muppets]]'' || Kirk Thatcher || |- |2005 || ''[[The Family Stone]] || Thomas Bezucha || |- |2006 || ''Buscando comedia nel mundu musulmán'' || Albert Brooks || |- |2006 || ''[[Mission: Impossible III]]'' || [[J. J. Abrams]] || Primer película con J. J. Abrams |- |2007 || ''[[Ratatouille (película)|Ratatouille]]'' || Brad Bird || |- |2008 || ''[[Cloverfield]]'' || [[Matt Reeves]]|| |- |2008 || ''Speed Racer'' || [[Hermanos Wachowski|Hermanes Wachowski]] || |- |2009 || ''[[Star Trek (película)|Star Trek]]'' || J. J. Abrams || |- |2009 || ''[[Up]]'' || [[Pete Docter]] y [[Bob Peterson]] || |- |2009|| ''Tierra de los perdíos'' || Brad Silberling || |- |2009||''Díes de la Tierra'' || Robert Stone || |- |2010|| ''[[Let Me In (película)|Let Me In]]'' || Matt Reeves || |- |2011 || ''[[Cars 2]]'' || [[John Lasseter]] || |- |2011 || ''[[Super 8 (película)|Super 8]]'' || J. J. Abrams || |- |2011 || ''[[Monte Carlo (película)|Monte Carlo]]'' || Thomas Bezucha || |- |2011 || ''[[50/50]]'' || Jonathan Levine || |- |2011 || ''[[Mission: Impossible - Ghost Protocol]]'' || Brad Bird || |- |2012 || ''[[John Carter]]'' || [[Andrew Stanton]] || |- |2013 || ''[[Star Trek: na escuridá]]'' || J. J. Abrams || |- |2014 || ''[[Dawn of the Planet of the Apes]]'' || Matt Reeves || |- |2014 || ''This Is Where I Leave You'' || Shawn Levy || |- |2015 || ''[[Jupiter Ascending]]'' || [[Hermanos Wachowski|Hermanes Wachowski]] || |- |2015 || ''[[Tomorrowland (película)|Tomorrowland]]'' || Brad Bird || |- |2015 || ''[[Jurassic World]]'' || [[Colin Trevorrow]] || |- |2015 || ''[[Inside Out (película de 2015)|Inside Out]]'' || [[Pete Docter]] || |- |2016|| ''[[Zootopia]]'' || [[Byron Howard]], [[Rich Moore]] y [[Jared Bush]] || |- |2016|| ''[[Star Trek Beyond]]'' || [[Justin Lin]] || |- |2016|| ''[[Doctor Strange]]''<ref>{{cita web |apellido1=Rodríguez, José A.|títulu=Michael Giacchino va componer de la BSO de Doctor strange|url=http://es.ign.com/michael-giacchino/103024/news/michael-giacchino-compondra-de-la-bso-de-doctor-strange|editorial=www.ign.com|fecha=6 de mayu de 2016}}</ref> || [[Scott Derrickson]] || |- |2016|| ''[[Rogue One: A Star Wars Story]]''<ref>{{cita web|apellido1=Corey.|títulu=GIACCHINO CONFIRMS ROGUE ONE: A STAR WARS STORY INVOLVEMENT|url=http://makingstarwars.net/2016/09/giacchino-confirms-rogue-on-a-star-wars-story-involvement/|editorial=www.makingstarwars.net|fecha=16 de setiembre de 2016|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20190214152714/http://makingstarwars.net/2016/09/giacchino-confirms-rogue-on-a-star-wars-story-involvement/|fechaarchivu=2019-02-14}}</ref> || [[Gareth Edwards (direutor de cine)|Gareth Edwards]]|| Reemplazó a Alexandre Desplat |- |2017||''[[Spider-Man: Homecoming]]'' ||[[Jon Watts]] || |- |2017 |[[Cocu (película de 2017)|Cocu]]<ref>http://www.slashfilm.com/music-of-cocu-michael-giacchino/</ref> |[[Lee Unkrich]] | |- |} == Premios y nominaciones == Giacchino recibió un [[Premiu Óscar|Óscar]] pela banda sonora de ''Up'', amás d'otros 25 premios en distintes categoríes y certámenes según otres 17 nominaciones.<ref name="MichaelGiacchinoWorks"/><ref name="EAAnuncio"/> === Premiu Óscar === {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- | 2008 || [[Banda sonora|Meyor banda sonora orixinal]] ||''[[Ratatouille (película)|Ratatouille]]''|| {{celda|Nomáu}} |- | 2010 || Meyor banda sonora orixinal ||''[[Up]]''|| {{celda|Ganador}} |} === Premiu Globu d'Oru === {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- | 2010 || [[Globos d'Oru Meyor banda sonora orixinal]] || ''Up'' || {{celda|Ganador}} |} === Premios Grammy === {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- | 2005 || [[Grammy al meyor álbum de banda sonora pa mediu visual|Meyor Música Soundtrack Album]]||''[[The Incredibles]]''|| {{celda|Nomáu}} |- | 2005 || Meyor Composición Instrumental ||''The Incredibles''|| {{celda|Nomáu}} |- | 2008 || Meyor Música Soundtrack Album ||''Ratatouille''|| {{celda|Ganador}} |- | 2010 || Meyor Música Soundtrack Album ||''Up''|| {{celda|Ganador}} |- | 2010 || Meyor Composición Instrumental ||''Up''|| {{celda|Ganador}} |- | 2010 || Meyor Música Soundtrack Album ||''[[Star Trek (película)|Star Trek]]''|| {{celda|Nomáu}} |- | 2010 || Meyor arreglu instrumental ||''Up''|| {{celda|Nomáu}} |} === Premios Emmy === {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Categoría || Serie || Resultáu |- | 2005 || Meyor Composición Musical pa una Serie ||''[[Lost]]''|| {{celda|Ganador}} |- | 2008 || Meyor Composición Musical pa una Serie||''Lost''|| {{celda|Nomáu}} |- | 2010 ||Meyor Composición Musical pa una Serie ||''Lost''|| {{celda|Nomáu}} |} === Premiu BAFTA === {| {{tablaguapa}} |- ! Añu || Categoría || Película || Resultáu |- | 2010 || [[BAFTA a la meyor música orixinal|Meyor Música Orixinal]]||''Up''|| {{celda|Ganador}} |} === Videoxuegos === * 2001 [[Interactive Achievement Awards]], premiu Original Music Composition por ''[[Medal of Honor: Underground]]''. * 2003 [[Game Developers Choice Awards]] premiu Excellence in Audiu por ''[[Medal of Honor: Allied Assault]]''. * 2003 [[Interactive Achievement Awards]] premiu Original Music Composition por ''[[Medal of Honor: Frontline]]''. * 2006 [[Meyor soníu usáu de Play Station 2 del 2006]], premiu dau por [[IGN (sitiu web)|IGN]] por ''[[Black (videoxuegu)|Black]]''. {{llistaref}} == Referencies == {{llistaref}} http://www.slashfilm.com/music-of-cocu-michael-giacchino/ == Enllaces esternos == * [http://www.michaelgiacchinomusic.com/ Sitiu web oficial] * {{IMDB|0315974}} {{NF|1967||Giacchino, Michael}} {{Tradubot|Michael Giacchino}} [[Categoría:Compositores de bandes sonores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Compositores de bandes sonores de videoxuegos]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor banda sonora]] [[Categoría:Ganadores del premiu Globu d'Oru]] 0p1pn7vd9j7jtu0poel4yfbzqtvkxt8 0 104887 4379533 4363916 2025-06-26T09:52:28Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379533 wikitext text/x-wiki {{AP|Anglicanismu}} {{Ficha |titulo = '''Comunión anglicana''' |tipocabecera = humanu |colorfondotitulo = #ffe000 |imaxe = Anglican rose.PNG |pie = La Rosa de los Vientos,<br /><small>(Emblema oficial de la Comunión anglicana, simboliza'l so algame mundial y naturaleza descentralizada.)<small> |tamañoimagen = 120px |tamañoimagen2 = 120px |estiloseccion = background:#ffe000; |estiloetiqueta = background:#fafad2; |seccion1 = Doctrina |etiqueta2 = [[Deidá]] |datos2 = [[Dios nel cristianismu|Dios]] ([[Santísima Trinidá]]) |etiqueta3 = Testu sagráu |datos3 = [[Biblia]] |etiqueta4 = Tipo |dato4 = [[Cristianismu]] |seccion5 = Organización |etiqueta6 = Líder relixosu |datos6 = [[Justin Welby]], [[arzobispu de Canterbury]] |etiqueta7 = Sede |datos7 = [[Catedral de Canterbury]], en [[Canterbury]], [[Kent]], {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Reinu Xuníu]] |seccion8 = Siguidores |etiqueta9 = Nome de siguidores |datos9 = anglicanos, episcopalianos. |etiqueta10 = Númberu de siguidores |datos10 = Aproximao 98&nbsp;000&nbsp;000. |seccion11 = Otros |etiqueta12 = [[Llingua llitúrxica]] |datos12 = Munches: úsase un idioma entendíu pol pueblu. }} La '''Comunión anglicana''' ye una afiliación mundial d'[[Anglicanismu|Ilesies anglicanes]] en [[plena comunión]] cola [[Ilesia d'Inglaterra]] y específicamente cola so [[primáu]], el [[arzobispu de Canterbury]]. Con noventa y ocho millones de miembros, la Comunión anglicana ye la tercer comunión cristiana más grande del mundu, tres la [[Ilesia católica]] y la [[Ilesia ortodoxa]]. La condición de tar en plena comunión significa que tolos [[ritos]] efeutuaos nuna Ilesia son reconocíos pola otra. Dalgunes d'estes Ilesies reconócense explícitamente como anglicanes, espresando nel so nome'l so venceyu con Inglaterra (''Ecclesia Anglicana'' significa la Ilesia anglicana» en llatín), otres, tales como les Ilesies episcopales [[Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos|estauxunidenses]] y [[Ilesia episcopal escocesa|escoceses]], o la [[Ilesia d'Irlanda]], prefieren un nome distintu. Cada Ilesia tien la so propia doctrina y lliturxa, basaes, na mayoría de los casos, nes de la Ilesia d'Inglaterra; y cada Ilesia tien el so propiu sistema llexislativu y política episcopal, so la direición d'un primáu local (obispu moderador, arzobispu, obispu presidente, o otra nominación). L'arzobispu de Canterbury, xefe relixosu de la Ilesia d'Inglaterra, nun tien nenguna autoridá formal fora de la so xurisdicción, pero ye reconocíu como xefe simbólicu de la Comunión anglicana mundial. Ente los otros primaos, él ye un [[primus inter pares]], o «primero ente iguales». Si comparar al arzobispu de Canterbury con otros líderes relixosos, como'l [[papa]] [[Ilesia católica|católicu]], por casu, esto ye debíu namái al so papel prominente y figuración nos medios de comunicación, yá que nun tener nenguna autoridá formal fora de la so provincia. Sicasí, les Ilesies non pueden considerase parte de la Comunión anglicana nun siendo que tean en completa comunión con él. Anque nun se consideren miembros, dellos cuerpos non anglicanos (nin por orixe nin por tradición) entraron en comunión cola Comunión anglicana na so totalidá o con dalguna de les sos Ilesies constitutives en particular. Esiste tamién un númberu de comunidaes d'orixe y tradición anglicana que, sicasí, dixebráronse d'una Ilesia miembru de la Comunión anglicana. Dexaron asina, por casu, de tar en comunión con Canterbury, anque pueden tar en comunión con dalguna otra provincia individual de la Comunión. Sicasí, estos cuerpos se autodefinen como anglicanos y son referíos como anglicanos pol arzobispu de Canterbury. Munchos son parte del [[Movimientu Anglicanu de Continuación]]. == Elementos y factores d'unión de la Comunión anglicana == La Comunión anglicana nun tien nengún tipu d'esistencia llegal oficial o estructura de gobiernu que pudiera exercer dalguna forma d'autoridá sobre les Ilesies con membresía nella. Hai una [[Oficina de la Comunión Anglicana]] en [[Londres]], sol amparu del arzobispu de Canterbury, pero cumple solamente un rol organizador y de soporte. En llugar d'estructures y normatives, la Comunión atópase amestada por una hestoria compartida, espresada na so [[eclesioloxía]], nes sos polítiques y na so [[ethos]]; y tamién pola so participación n'órganos consultivos internacionales. === Eclesioloxía, política y ethos === Tres elemento fueron importantes en caltener la Comunión anglicana xunida: primero, la estructura eclesial compartida poles Ilesies, manifestada nuna política episcopal caltenida pola [[socesión apostólica]] de los sos obispos y l'exerciciu del [[gobiernu sinodal]]; segundu, el principiu de la fe espresada n'adoración, confiriendo muncha importancia a l'aprobación de bonos llibros d'oración y otros testos llitúrxicos; y terceru, los documentos históricos y la [[teoloxía]] estandarizada qu'influyeron la tradición de la Comunión. Orixinalmente, la Ilesia d'Inglaterra yera única y confiaba la so unidá ya identidá al so propiu aportar históricu, a la so estructura llegal y episcopal tradicional, y a la so situación como Ilesia oficial del Estáu inglés. Como tal, l'anglicanismu foi dende los sos entamos un movimientu explícitamente episcopal, una carauterística que foi vital nel caltenimientu de la unidá, tresmitiendo'l papel del episcopáu que manifiesta visiblemente [[Notes de la Ilesia|catolicidá]] y [[ecumenismu]]. Dende tempranu nel so [[Reforma Inglesa|reforma]], la Ilesia d'Inglaterra produció un llibru d'oración en [[vernáculu]], llamáu [[Llibru d'Oración Común]]. A diferencia d'otres tradiciones cristianes, l'anglicanismu nunca foi gobernáu por un [[Maxisteriu de la Ilesia|maxisteriu]] nin supeditáu a un teólogu fundador, tampoco precisó formular un resume doctrinal más allá de los credos (tal como la [[Confesión de Fe de Westminster]] na [[Ilesia presbiteriana]]). Nel so llugar, l'anglicanismu recurrió al yá mentáu Llibru d'Oración Común y a los sos renuevos como guía teolóxica y de práutica. Esto tuvo como efeutu inculcar nel anglicanismu'l principiu del denomináu ''[[lex orandi, lex credendi]]'' (“la llei de la oración ye la llei de la creencia”) como fundamentu d'identidá y confesión anglicana. L'enllargáu conflictu desenvueltu mientres el sieglu XVII ente protestantes radicalizaos, d'un llau, y católicos que queríen reconocer la supremacía absoluta del papa, por otru, dio llugar a una Ilesia que yera deliberadamente folgazana con al respective de los sos principios doctrinales, destacando'l desenvolvimientu de parámetros de "esviación tolerable" dientro de la Ilesia. Estos parámetros fueron articulaos lo más claramente posible nes varies anotaciones incluyíes nos socesivos Llibros d'Oración, según nos [[Trenta y nueve Artículos de Relixón]]. Estos artículos, anque nunca venceyantes, tuvieron gran influencia nel ethos de la Comunión anglicana, un ethos reforzáu pola so interpretación y estensión a manes de tempranos ya influyentes teólogos, tales como: [[Richard Hooker]], [[Lancelot Andrewes]], [[John Cosin]], y otros. Cola espansión del anglicanismu fora de les [[islles britániques]], la Comunión buscó establecer nuevos vehículos d'unidá. La primer espresión importante d'esta busca fueron les [[Conferencia de Lambeth|Conferencies de Lambeth]] pa tolos obispos de la Comunión, convocaes per primer vegada en 1867 pol arzobispu de Canterbury [[Charles Thomas Longley]]. Dende'l principiu, estes xuntes nunca intentaron mover o menguar l'autonomía de les emerxentes provincies de la Comunión, sinón “aldericar asuntos d'interés práuticu, y pronunciar lo que xulgamos conveniente en resoluciones que puedan sirvir como guíes segures pa l'aición futura”. Una de los primeros resoluciones d'influencia duradera d'esta conferencia foi con respectu al denomináu [[Cuadrilátero Chicago-Lambeth]] de 1888, un intentu por apurrir bases pal discutiniu d'una xunta coles Ilesies católico y ortodoxo, que tuvo, sicasí, l'efeutu indireutu d'establecer claramente cuatro parámetros específicos de la identidá anglicana. Esos cuatro principios son: # Les [[Sagraes Escritures]] del [[Antiguu Testamentu|Antiguu]] y del [[Nuevu Testamentu]], "contienen toles coses necesaries pa la salvación", y constitúin la regla y máxima norma de fe. # El [[Credo de los Apóstoles]], como Símbolu Bautismal, y el [[Credo Niceno]] son declaraciones abondes de la Fe Cristiana. # Los dos [[sacramentos]] "ordenaos por Cristu mesmu" -[[Bautismu]] y [[Cena del Señor]]- tienen de ser alministraos col usu indefectible de les pallabres de la so institución, fecha por Cristu, y los elementos ordenaos por Él. # Tien De reivindicase l'episcopáu históricu, afechu llocalmente a les diverses necesidaes de les naciones y pueblos llamaos por Dios a la unidá de la so Ilesia. === Preseos d'unidá === La Comunión anglicana nun tien nenguna organización xurídica internacional. L'arzobispu de Canterbury cumple un rol puramente simbólicu y unificador, y los trés organismos internacionales de la Comunión son namái consultivos y de collaboración, los sos resoluciones nun tienen nengún efeutu llegal nes provincies independientes de la Comunión. Tomaos nel so conxuntu, sicasí, estos cuatro elementos funcionen como verdaderos “preseos d'unidá”, onde toles Ilesies que participen de la Comunión alleguen. N'orde d'antigüedá, tán: [[Ficheru:Canterburycathedralthrone.jpg|thumb|La cátedra de [[Agustín de Canterbury|san Agustín]], tronu episcopal na [[Catedral de Canterbury]], en [[Kent]], [[sede episcopal|sede]] del [[arzobispu de Canterbury]] nel so papel de cabeza de la Comunión anglicana.]] # El [[arzobispu de Canterbury]] (''Ab origine'') que cumple funciones como xefe espiritual de la Comunión, ye'l focu de la so unidá, yá que nenguna Ilesia demanda calidá de miembru na Comunión ensin tar en comunión con él. L'actual titular ye [[Justin Welby]]. # La [[Conferencia de Lambeth]] (axuntada per primer vegada en 1867) ye la más antigua instancia internacional de consulta. Ye un foru pa los obispos de la Comunión, onde refuercen la so unidá y manifiesten el calter colexáu del episcopáu. Sirve tamién p'aldericar asuntos de mutua esmolición y p'aprobar resoluciones que sirvan como puntos de referencia pa les decisiones de cada provincia. Axúntase cada diez años y la invitación ye fecha pol arzobispu de Canterbury. # El [[Conseyu Consultivu Anglicanu]] (aconceyáu per primer vegada en 1971) foi creáu por una resolución de la Conferencia de Lambeth de 1968, y axúntase davezu cada trés años. Al Conseyu alleguen representantes del episcopáu, del cleru y del laicado escoyíos poles trenta y ocho provincies. Esti cuerpu tien una secretaría permanente, la [[Oficina de la Comunión Anglicana]], de la cual l'arzobispu de Canterbury ye presidente. # La [[Xunta de los Primaos]] (axuntada per primer vegada en 1979) ye la instancia más recién de consulta y deliberación internacional. Foi convocada per primer vegada pol arzobispu [[Donald Coggan]] como un foru pal pensamientu pausáu, la oración y la consulta fonda”. Puesto que nun hai autoridá obligatoria na Comunión anglicana, estos cuerpos internacionales son namái un vehículu de consulta y persuasión. Ye por ello que, n'años recién, desenvolviéronse fuertes alderiques sobre la necesidá o non de tener una postura común en ciertes árees de doctrina, disciplina, adoración y ética. L'exemplu más notable d'estos desalcuerdos foi la oxeción, per parte de delles provincies de la Comunión (particularmente d'África, Asia y América hispana) al cambéu de rol de los homosexuales nes Ilesies norteamericanes (por casu, la bendición de [[matrimonios ente persones del mesmu sexu]], la ordenación y consagración de gais y lesbianes non célibes), y al procesu por aciu el cual esos cambeos fueron entamaos. Los que s'oponen a estos cambeos, condergar como contrarios a les [[Biblia|Escritures]], unillaterales, y tomaos ensin l'alcuerdu previu de la Comunión. En respuesta, la [[Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos d'América|Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos]] (ECUSA, poles sos sigles n'inglés) y la [[Ilesia anglicana del Canadá]] señalaron qu'estes aiciones: fueren entamaes dempués d'una reflexón teolóxica bien llarga y basada nes Escritures; taben llegalmente acordies colos sos propios [[Derechu canónicu|cánones y constituciones]]; y resolviérense tres estenses consultes coles provincies de la Comunión. La Xunta de los Primaos votó pa solicitar a estos dos provincies que retiraren a los sos delegaos de la xunta 2005 del Conseyu Consultivu Anglicanu, y Canadá y los Estaos Xuníos decidieron asistir a la xunta pero ensin exercer el so derechu a votu. Nun s'espulsó nin suspendió a estes provincies, yá que nun esiste nengún mecanismu nesta asociación voluntaria pa suspender o espulsar a una provincia independiente de la Comunión. Puesto que la calidá de miembru basar na comunión d'una provincia col arzobispu de Canterbury, la posibilidá d'espulsión riquiría del arzobispu una denegación de la so comunión coles xurisdicciones afeutaes. Conforme a una suxerencia del [[Informe de Windsor]], Williams estableció un grupu de trabayu pa esaminar la viabilidá d'un [[Pactu]] Anglicanu (''Anglican Covenant'') qu'articule, de dalguna manera, les condiciones pa tar en comunión.<ref>[http://www.anglicancommunion.org/acns/articles/41/50/acns4164.cfm] Discursu al Sínodu Xeneral de la Comunión anglicana, arzobispu de Canterbury, ACNS 4164, 7 de xunetu de 2006 (n'inglés)</ref> == Provincies de la Comunión anglicana == [[Ficheru:AnglicanCommunionProvinces.png|thumb|center|700px|<center>Mapa coles provincies de la Comunión anglicana: {| border="0" width="100%" |- | {{Lleenda|#128FE2|Ilesies independientes}} {{Lleenda|#FFF30A Ilesia episcopal de los Estaos Xuníos}} {{Lleenda|#23A63B|Ilesia de la provincia de les Indies Occidentales}} {{Lleenda|#1BC66A Ilesia anglicana de la Rexón Central d'América}} {{Lleenda|#A8e518|Ilesia anglicana d'América del Sur}} {{Lleenda|#e5001C|Ilesia anglicana del Sur d'África}} {{Lleenda|#FD9BBD|Ilesia de la provincia d'África Central}} {{Lleenda|#FB00FF|Ilesia de la provincia d'África Occidental}} || {{Lleenda|#903093|Ilesia episcopal en Xerusalén y Mediu Oriente}} {{Lleenda|#BCAFE1|Ilesia de la provincia del océanu Índicu}} {{Lleenda|#FC691F|Ilesia anglicana en Aotearoa, Nueva Zelanda y Polinesia}} {{Lleenda|#FEBF10|Ilesia de la provincia de Melanesia}} {{Lleenda|#89D1e5|Diócesis d'Europa de la Ilesia d'Inglaterra}} {{Lleenda|#A30017|Extraprovincial del arzobispu de Canterbury}} {{Lleenda|#FB006D|Ilesia de la provincia del Sureste d'Asia}} {{Lleenda|#D9D9D9|Ensin presencia anglicana entamada}} |} <small>'''Nota:''' la Ilesia d'Irlanda sirve tantu n'[[Irlanda del Norte]] como na [[Irlanda|República d'Irlanda]]; la Ilesia episcopal de Sudán sirve tantu en [[Sudán]] como en [[Sudán del Sur]]; y la Ilesia anglicana de Corea sirve en [[Corea del Sur]] y, teóricamente, en [[Corea del Norte]]. La Ilesia d'India del Norte y la Ilesia d'India del Sur parten el territoriu de la India pal serviciu espiritual. La diócesis d'Europa en Xibraltar tamién ta presente en Portugal y España. La Ilesia episcopal —convocación americana d'Ilesies episcopales n'Europa— tien filiales en Francia, Bélxica, Austria, Suiza, Italia y Kazakstán.</small></center>]] Los trenta y ocho provincies de la Comunión anglicana son Ilesies independientes, caúna col so propiu obispu o arzobispu primáu y la so propia estructura de gobiernu. Estes provincies pueden tomar la forma d'Ilesies nacionales (por casu, en Canadá, Uganda o Xapón) o arrexuntar un ciertu númberu de naciones (tales como Indies Occidentales, África Central, Sureste d'Asia o América del Sur). Les provincies de la Comunión anglicana son les siguientes: {| class="wikitable sortable" style="width: 100%;" |- ! Provincies ya Ilesies nacionales (añu de la so independencia) ! Xurisdicción territorial ! Provincies y diócesis ! Hestoria !data-sort-type="number"| Miembros |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Nueva Zelanda" | [[Ilesia anglicana en Aotearoa, Nueva Zelanda y Polinesia]] | style="vertical-align: top;" | [[Nueva Zelanda]], [[Islles Cook]], [[Fixi]], [[Samoa]], [[Tonga]] | 14 diócesis | Independencia en 1857 como Ilesia de la provincia de Nueva Zelanda. Nome actual camudáu en 1992. |581&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Australia"| [[Ilesia anglicana d'Australia]] | style="vertical-align: top;" | [[Australia]] | 5 provincies: Nueva Gales del Sur (7 diócesis), Queensland (4 diócesis), Australia Meridional (3 diócesis), Victoria (5 diócesis), Australia Occidental (3 diócesis), y la diócesis extraprovincial de Tasmania | Independencia en 1962. |3&nbsp;900&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Bangladex"| [[Ilesia de Bangladex]] '''(xunida)''' | style="vertical-align: top;" | [[Bangladex]] | 2 diócesis | Independencia en 1974, dixebrada de la Ilesia de Paquistán. |16&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Brazil"| [[Ilesia episcopal anglicana de Brasil]] | style="vertical-align: top;" | [[Brasil]] | 9 diócesis y el distritu misional del Oeste de Brasil | Independencia en 1965. |120&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Burundi"| [[Ilesia anglicana de Burundi]] | style="vertical-align: top;" | [[Burundi]] | 7 diócesis | Independencia en 1992 de la Ilesia de la provincia de Ruanda, Burundi, y Boga-Zaire. |800&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Canadá"| [[Ilesia anglicana de Canadá]] | style="vertical-align: top;" | [[Canadá]] | 4 provincies: Columbia Británica y el Yukón (6 diócesis), Canadá (7 diócesis), Ontario (7 diócesis), Tierra de Rupert (11 diócesis y l'obispu nacional indíxena) | Independencia en 1893. Hasta 1977 llamóse Ilesia d'Inglaterra nel Dominiu de Canadá, cuando adoptó'l d'Ilesia episcopal de Canadá. En 1989 adoptó'l nome actual. |1&nbsp;600&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="África Central"| [[Ilesia de la provincia d'África Central]] | style="vertical-align: top;" | [[Botsuana]], [[Malaui]], [[Zambia]], [[Zimbabue]] | 15 diócesis | Independencia en 1955. |900&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="América Central"| [[Ilesia anglicana de la Rexón Central d'América]] | style="vertical-align: top;" | [[Costa Rica]], [[El Salvador]], [[Guatemala]], [[Nicaragua]], [[Panamá]] | 5 diócesis | Independencia en 1998 de la Ilesia episcopal. |35&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Congo"| [[Provincia de la Ilesia anglicana del Congo]] | style="vertical-align: top;" | [[República Democrática d'El Congu]], [[República del Congo]] | 10 diócesis | Independencia en 1992 de la provincia de Ruanda, Burundi y Zaire. |500&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Inglaterra"| [[Ilesia d'Inglaterra]] | style="vertical-align: top;" | [[Inglaterra]], [[Islla de Man]], [[Islles de la Canal]], [[Diócesis anglicana d'Europa|diócesis d'Europa]] ([[Xibraltar]], [[Asia Central]], [[Marruecos]], [[Rusia]], [[Turquía]] y Europa menos les islles britániques nin la [[península ibérica]]) | 2 provincies: [[Provincia de Canterbury|Canterbury]] (29 diócesis y la diócesis d'Europa), [[Provincia de York|York]] (12 diócesis) | Independencia en 1534 de la [[Ilesia católica]]. |26&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Hong Kong"| [[Ilesia anglicana de Hong Kong]] (''Hong Kong Sheng Kung Hui'') | style="vertical-align: top;" | [[Ḥong Kong]], [[Macáu]] | 3 diócesis y l'área misional de Macáu | Independencia en 1998. |29&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Océanu Índicu"| [[Ilesia de la provincia del océanu Índicu]] | style="vertical-align: top;" | [[Madagascar]], [[Mauriciu]], [[Seixeles]] | 8 diócesis | Independencia en 1973. |505&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Irlanda"| [[Ilesia d'Irlanda]] | style="vertical-align: top;" | [[República d'Irlanda]], [[Irlanda del Norte]] | 2 provincies: [[Provincia de Armagh|Armagh]] (7 diócesis), [[Provincia de Dublín|Dublín]] (5 diócesis) | Independencia en 1871. |410&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Xapón"| [[Ilesia anglicana en Xapón]] (''Nippon Sei Ko Kai'') | style="vertical-align: top;" | [[Xapón]] | 11 diócesis | Independencia en 1972. |57&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Xerusalén"| [[Ilesia episcopal en Xerusalén y Mediu Oriente]] | style="vertical-align: top;" | [[Arxelia]], [[Baḥréin]], [[Xipre]], [[Xibuti]], [[Exiptu]], [[Etiopía]], [[Eritrea]], [[Xordania]], [[El Líbanu]], [[Libia]], [[Irán]], [[Iraq]], [[Israel]], [[Kuwait]], [[Omán]], [[Qatar]], [[Arabia Saudita]], [[Estáu de Palestina|Palestina]], [[Somalia]], [[Siria]], [[Tunicia]], [[Emiratos Árabes Xuníos]], [[Yeme]] | 4 diócesis | Independencia en 1976. |40&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Kenia"| [[Ilesia anglicana de Kenia]] | style="vertical-align: top;" | [[Kenia]] | 35 diócesis | Independencia en 1970, por división de la provincia d'África Oriental independizada en 1960. |5&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Korea"| [[Ilesia anglicana de Corea]] | style="vertical-align: top;" | [[Corea del Sur]], [[Corea del Norte]] | 3 diócesis | Independencia en 1993. |65&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Melanesia"| [[Ilesia anglicana de Melanesia]] | style="vertical-align: top;" | [[Nueva Caledonia]], [[Islla Salomón]], [[Vanuatu]] | 9 diócesis | Independencia en 1975. |200&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Mexico"| [[Ilesia anglicana de Méxicu]] | style="vertical-align: top;" | [[Méxicu]] | 5 diócesis | Independencia en 1995. |100&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Birmania"| [[Ilesia de la provincia de Myanmar]] | style="vertical-align: top;" | [[Birmania]] | 6 diócesis | Independencia en 1970. Llamóse Ilesia de la provincia de Birmania hasta 1989. |62&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Nixeria"| [[Ilesia de Nixeria]] | style="vertical-align: top;" | [[Nixeria]] | 14 provincies: Abuya (13 diócesis), Aba (7 diócesis), Bendel (13 diócesis), Enugu (10 diócesis), Ibadan (17 diócesis), Jos (10 diócesis), Kaduna (11 diócesis), Kwara (7 diócesis), Lagos (12 diócesis), Lokoja (9 diócesis), Níxer (10 diócesis), Níxer Delta (16 diócesis), Ondo (12 diócesis), Owerri (12 diócesis) | Independencia en 1979 por división de la provincia d'África Occidental independizada en 1951. |18&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Norte de la India"| [[Ilesia del Norte de la India]] ('''xunida''') | style="vertical-align: top;" | Tolos estaos de la [[India]] sacante [[Andhra Pradesh]], [[Karnataka]], [[Kerala]], [[Tamil Nadu]], [[Telangana]] y les [[Islles Andaman y Nicobar]] y [[Lakshadweep]] | 27 diócesis | Creada en 1970. |1&nbsp;500&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Paquistán" | [[Ilesia de Paquistán]] ('''xunida''') | style="vertical-align: top;" | [[Paquistán]] | 8 diócesis | Creada en 1970. |500&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Papúa Nueva Guinea"| [[Ilesia anglicana de Papúa Nueva Guinea]] | style="vertical-align: top;" | [[Papúa Nueva Guinea]] | 5 diócesis | Independencia en 1975 de la provincia de Queensland de la Ilesia anglicana d'Australia. |167&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Filipines"| [[Ilesia episcopal nes Filipines]] (1990) | style="vertical-align: top;" | [[Filipines]] | 7 diócesis | Independencia en 1990. |125&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Ruanda"| [[Provincia de la Ilesia anglicana en Ruanda]] | style="vertical-align: top;" | [[Ruanda]] | 11 diócesis | Independencia en 1992. |1&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Escocia"| [[Ilesia episcopal escocesa]] | style="vertical-align: top;" | [[Escocia]] | 7 diócesis | Independencia en 1689. |44&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Sureste d'Asia"| [[Ilesia de la provincia del Sureste d'Asia]] | style="vertical-align: top;" | [[Brunéi]], [[Camboya]], [[Indonesia]], [[Laos]], [[Malasia]], [[Nepal]], [[Singapur]], [[Tailandia]], [[Vietnam]] | 4 diócesis | Independencia en 1996. |98&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Sur de la India"| [[Ilesia del Sur de la India]] ('''xunida''') | style="vertical-align: top;" | Estaos d'[[Andhra Pradesh]], [[Karnataka]], [[Kerala]], [[Tamil Nadu]], [[Telangana]] y les [[Islles Andaman y Nicobar]] y [[Lakshadweep]] na [[India]] y [[Jaffna]] en [[Sri Lanka]] | 24 diócesis | Independencia en 1927 como provincia de la India, Birmania y Ceilán. Ilesia xunida en 1947. |4&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Sur d'África"| [[Ilesia anglicana del Sur d'África]] | style="vertical-align: top;" | [[Angola]], [[Lesothu]], [[Mozambique]], [[Namibia]], [[Santa Lena, Ascensión y Tristan da Cunha]], [[Sudáfrica]], [[Suazilandia]] | 27 diócesis y la diócesis misional d'Angola | Independencia en 1870. En 2006 camudó'l so nome d'Ilesia de la provincia del África del Sur al actual. |3&nbsp;000&nbsp;000 - 4&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="América del Sur"| [[Ilesia anglicana d'América del Sur]] | style="vertical-align: top;" | [[Arxentina]], [[Bolivia]], [[Brasil]], [[Chile]], [[Paraguái]], [[Perú]], [[Uruguái]] | 7 diócesis | Independencia en 1981. En 2014 camudó'l so nome d'Ilesia de la provincia del Conu Sur d'América al actual. |23&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Sudán"| [[Provincia de la Ilesia episcopal de Sudán del Sur y Sudán]] | style="vertical-align: top;" | [[Sudán del Sur]], [[Sudán]] | 6 provincies: Bahr El Ghazal (9 diócesis), Central (3 diócesis), Loryko (10 diócesis), Minye (6 diócesis), Norte (5 diócesis), Alto Nilo (8 diócesis) | Independencia en 1974. |4&nbsp;500&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Tanzania"| [[Ilesia anglicana de Tanzania]] | style="vertical-align: top;" | [[Tanzania]] | 27 diócesis | Independencia en 1970 por división de la provincia de Kenia y Tanzania. |2&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Uganda"| [[Ilesia de la provincia de Uganda]] | style="vertical-align: top;" | [[Uganda]] | 34 diócesis | Independencia en 1961 como provincia de Uganda y Ruanda-Urundi (dende 1962 provincia de Uganda, Ruanda y Burundi). En 1980 Ruanda y Burundi formaron una provincia separada. |8&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Estaos Xuníos"| [[Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos]] y [[Ilesia evanxélica luterana n'Estaos Xuníos]] | style="vertical-align: top;" | [[Estaos Xuníos]], [[Colombia]], [[República Dominicana]], [[Ecuador]], [[Convocatoria de les Ilesies episcopales n'Europa]], [[Guam]], [[Haití]], [[Hondures]], [[Islles Marianes del Norte]], [[Puertu Ricu]], [[Saipán]], [[Taiwán]], [[Venezuela]], [[Islles Vírxenes]] | 9 provincies: I (7 diócesis), II (9 diócesis, la diócesis d'Europa, la d'Haití y la de los Ministerios Federales), III (13 diócesis), IV (20 diócesis), V (14 diócesis), VI (8 diócesis), VII (12 diócesis), VIII (17 diócesis y la diócesis de Taiwán), IX (7 diócesis n'América del Centru y del Sur) | Independencia en 1789. |6&nbsp;700&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Gales"| [[Ilesia en Gales]] | style="vertical-align: top;" | [[Gales]] | 6 diócesis | Independencia en 1920 de la Ilesia d'Inglaterra. | 84&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="África Occidental"| [[Ilesia de la provincia d'África Occidental]] | style="vertical-align: top;" | [[Camerún]], [[Cabu Verde]], [[Gambia]], [[Ghana]], [[Guinea]], [[Liberia]], [[Senegal]], [[Sierra Lleona]] | 2 provincies: Ghana (11 diócesis), África Occidental (6 diócesis) | Independencia en 1951. En 1979 dixebróse la Ilesia de Nixeria. |300&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="West Indies"| [[Ilesia de la provincia de les Indies Occidentales]] | style="vertical-align: top;" | [[Aruba]], [[Barbados]], [[Les Bahames]], [[Belize]], [[Islles Caimán]], [[Guyana]], [[Xamaica]], [[Islles de Barloventu]], [[Trinidá y Tobagu]], [[Islles de Sotaventu]] | 8 diócesis | Independencia en 1883. |770&nbsp;000 |} Amás, hai seis Ilesies extraprovinciales, cinco de les cualos tán so l'autoridá del arzobispu de Canterbury como [[Obispu metropolitanu|arzobispu metropolitanu]]. {| {{tablaguapa}} style="width: 100%;" |- ! style="width: 40%;" | Ilesies extraprovinciales ! style="width: 40%;" | Metropolitanu !style="width: 20%;" | Xurisdicción territorial ! Provincies y diócesis ! Historia |- valign="top" | style="vertical-align: top;" | [[Ilesia de Ceilán]] | style="vertical-align: top;" | [[Arzobispu de Canterbury]] | style="vertical-align: top;" | [[Sri Lanka]] | style="vertical-align: top;" | 2 diócesis | Separada en 1970 de la Ilesia de la India, Paquistán, Birmania y Ceilán. |- valign="top" | style="vertical-align: top;" | [[Ilesia episcopal de Cuba]] | style="vertical-align: top;" | El conceyu metropolitanu entiende: :* Primáu de la Ilesia anglicana de Canadá :* Arzobispu de les Indies Occidentales :* Obispu presidente de la Ilesia episcopal | style="vertical-align: top;" | [[Cuba]] | style="vertical-align: top;" | 1 diócesis | Separada de la Ilesia episcopal en 1966. |- valign="top" | style="vertical-align: top;" | [[Diócesis anglicana de les Bermudes]] | style="vertical-align: top;" | [[Arzobispu de Canterbury]] | style="vertical-align: top;" | [[Bermudes]] | style="vertical-align: top;" | 1 diócesis | Separada en 1919 de la diócesis de Terranova. |- valign="top" | style="vertical-align: top;" | [[Ilesia lusitana católica apostólica evanxélica]] | style="vertical-align: top;" | [[Arzobispu de Canterbury]] | style="vertical-align: top;" | [[Portugal]] | style="vertical-align: top;" | 1 diócesis | Establecida en 1980. |- valign="top" | style="vertical-align: top;" | [[Ilesia española reformada episcopal]] | style="vertical-align: top;" | [[Arzobispu de Canterbury]] | style="vertical-align: top;" | [[España]] | style="vertical-align: top;" | 1 diócesis | Establecida en 1980. |- valign="top" | style="vertical-align: top;" | [[Parroquia de les Islles Malvines]] | style="vertical-align: top;" | [[Arzobispu de Canterbury]] | style="vertical-align: top;" | [[Islles Malvines]] | style="vertical-align: top;" | 1 parroquia | Separada de la provincia del Conu Sur d'América en 1977. |} == Alcuerdu de comunión con otres Ilesies == === Ilesies xuníes === Les Ilesies xuníes nel subcontinente indiu tán integraes por anglicanos y por otros grupos protestantes y formáronse en 1970 a partir de la división de la [[Ilesia anglicana de la India, Paquistán, Birmania y Ceilán]]. Amás de ser parte de la Comunión anglicana son miembros de la [[Comunión Mundial d'Ilesies Reformaes]], y los dos Ilesies indies tamién del [[Conseyu Metodista Mundial]].<ref name="reformiert">Database (9 February 2006). [http://www.reformiert-online.net/adressen/detail.php?id=1442&lg=eng "Sialkot Diocese of the Church of Pakistan"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303210952/http://www.reformiert-online.net/adressen/detail.php?id=1442&lg=eng |date=2016-03-03 }}. Reformed Online. Retrieved 16 April 2014.</ref> Dende 1978 les Ilesies del Norte y Sur de la India y la [[Ilesia siro-malankara de Mar Thoma]] formen la [[Comunión d'Ilesies na India]]. * La [[Ilesia del Sur de la India]]: xunió a 14 diócesis anglicanes de los estaos de Andhra Pradesh, Karnataka, Kerala y Tamil Nadu y de los territorios de les [[Islles Andaman y Nicobar]] y [[Lakshadweep]] na India (a formase l'estáu de [[Telangana]] quedó tamién incluyíu) y a los de la diócesis de Sri Lanka, cola Ilesia Xunida del Sur de la India (formada por [[Ilesia congregacional|congregacionales]] y [[Presbiterianismu|presbiterianos]]), y el distritu del Sur de la India de la [[Ilesia metodista]].<ref name="oikoumene.org">{{cita web|url=http://www.oikoumene.org/en/member-churches/church-of-south-india |títulu=www.oikoumene.org/en/member-churches/church-of-south-india |publisher=Oikoumene.org |date= |fechaaccesu=15 d'agostu de 2014}}</ref> * La [[Ilesia del Norte de la India]]: xunió a los anglicanos del restu de los estaos de la India cola [[Ilesia xunida del Norte de la India]] (formada por congregacionales y presbiterianos), les [[Ilesies bautistes]] del Norte de la India (bautistes británicos), [[Metodismu|metodistes]] (de les conferencies británicu y australianu) y [[Discípulos de Cristu (Ilesia cristiana)|discípulos de Cristu]]. La [[Ilesia de los Hermanos]] na India retirar de la unión en 2006. * La [[Ilesia de Paquistán]]: xunió en 1970 a anglicanos de la Ilesia anglicana de la India, Paquistán, Birmania y Ceilán con presbiterianos de la [[Ilesia d'Escocia]], metodistes xuníos y luteranos. La mayoría de los sos fieles son anglicanos. * La [[Ilesia de Bangladex]]: formar en 1974 por división de la Ilesia de Paquistán. === Alcuerdu de Bonn === A partir del [[Alcuerdu de Bonn]] de 1931 les Ilesies vétero católiques de la [[Unión d'Utrecht (Ilesies)|Unión d'Utrecht]] (de la [[Conferencia Internacional d'Obispos Católicos Antiguos]]) tán en plena comunión cola Comunión anglicana:<ref>{{Cita web |url=http://www.utrechter-union.org/page/139/member_churches |títulu=Unión d'Utrecht |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160410090744/http://www.utrechter-union.org/page/139/member_churches |fechaarchivu=2016-04-10 }}</ref> * [[Ilesia católica antigua de los Países Baxos]] (2 diócesis n'Holanda, Bélxica y Luxemburgu) * [[Diócesis católica de los vieyos católicos n'Alemaña]] (1 diócesis n'Alemaña) * [[Ilesia católica cristiana de Suiza]] (1 diócesis en Suiza) * [[Ilesia católica antigua d'Austria]] (1 diócesis n'Austria) * [[Ilesia católica antigua na República Checa]] (1 diócesis en República Checa y Eslovaquia) * [[Ilesia católica polaca]] (3 diócesis en Polonia) * [[Misión vétero católica francófona]] (1 misión en Francia dependiente de la Conferencia Internacional d'Obispos Católicos Antiguos) * [[Ilesia católica antigua de Croacia]] (1 misión en Croacia dependiente de la Conferencia Internacional d'Obispos Católicos Antiguos) * [[Ilesia católica antigua en Suecia y Dinamarca]] (1 misión en Suecia, Dinamarca, Noruega y Finlandia dependiente de la Conferencia Internacional d'Obispos Católicos Antiguos) L'Alcuerdu de Bonn inclúi tamién a partir de 1965 a: * [[Ilesia filipina independiente]] (Filipines) * [[Ilesia española reformada episcopal]] (España) * [[Ilesia lusitana católica apostólica evanxélica]] (Portugal) Dende 2005 la Unión de Utrech ta tamién en plena comunión cola Ilesia de Suecia.<ref>[http://www.utrechter-union.org/seite/494/communion_between_the_old_cathol Communion between the Old Catholic Churches of the Union of Utrecht and the Church of Sweden confirmed]</ref> === Comunión de Porvoo === La [[Comunión de Porvoo]] ye un alcuerdu de plena comunión robláu en 1994 por Ilesies anglicanes y luteranes d'Europa: * La [[Ilesia episcopal escocesa]] * La [[Ilesia de Noruega]] * La [[Ilesia de Suecia]] * La [[Ilesia evanxélica luterana estoniana]] * La [[Ilesia evanxélica luterana de Lituania]] ; Dende 1995: * La [[Ilesia d'Inglaterra]] * La [[Ilesia d'Irlanda]] * La [[Ilesia en Gales]] * La [[Ilesia nacional d'Isllandia]] * La [[Ilesia evanxélica luterana de Finlandia]] ; Dende 2001: * La [[Ilesia lusitana católica apostólica evanxélica]] (Portugal) * La [[Ilesia española reformada episcopal]] ; Dende 2010: * La [[Ilesia del Pueblu Danés]] (Dinamarca)<ref>[https://web.archive.org/web/20101012155452/http://www.folkekirken.dk/fast-indhold/nyhed/article/folkekirken-har-underskrevet-porvoo-erklaeringen/ Ingreso de la Ilesia danesa]</ref> ; Dende 2014: * La [[Ilesia evanxélica luterana letona nel estranxeru]] * La [[Ilesia luterana en Gran Bretaña]] Ilesies que participa como observadora: * La [[Ilesia evanxélica luterana de Letonia]] (dende 1994) == Historia == La Comunión anglicana ye un conceutu relativamente recién. Desque la Ilesia d'Inglaterra (qu'hasta'l [[sieglu XX]] incluyía a la [[Ilesia en Gales]]) rompió la so comunión col [[Ilesia católica|catolicismu]] mientres el reináu d'[[Enrique VIII d'Inglaterra|Enrique VIII]], pensó de sigo mesma non como una nueva fundación, sinón que como una continuación reformada de l'antigua “Ilesia inglesa” y reafitáu los derechos d'esa ilesia. Pero tal fenómenu foi por bastante tiempu daqué claramente local. D'esta manera, los únicos integrantes de lo que güei conocemos como Comunión anglicana a mediaos del [[sieglu XVIII]] yeren la Ilesia d'Inglaterra, la so estrechamente amestada Ilesia hermana, la [[Ilesia d'Irlanda]] (que tamién rompió col [[papa]] baxu Enrique VIII), y la [[Ilesia episcopal escocesa]], qu'a fines del [[sieglu XVII]] y principios del sieglu XVIII yera parcialmente clandestina (sospechosa de simpatíes [[jacobitas]]). Sicasí, la enorme espansión del [[Imperiu británicu]] mientres los sieglos XVIII y XIX llevó a la Ilesia consigo. Por eso, dende'l principiu, toles ilesies coloniales tuvieron so xurisdicción del [[obispu de Londres]], pero tres la [[Guerra d'Independencia de los Estaos Xuníos|Revolución americana]], les parroquies d'esi nuevu país independiente atoparon necesariu romper formalmente con una Ilesia que'l so [[Gobernador supremu]] yera (y sigue siendo) el [[Monarquía Británica|Monarca británicu]]. D'esa manera, formaron les sos propies diócesis y la so propia ilesia nacional, la Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos d'América, nun procesu de separación, otra manera, abondo amistosu. Naquella mesma dómina, los países que siguíen siendo colonia británica calteníen los sos venceyos cola Corona. Por ello, la Ilesia d'Inglaterra empezó a designar obispos coloniales. En 1787 nomar a un obispu de [[Nueva Escocia]] con xurisdicción estraordinaria sobre tou la Norteamérica británica; coles mesmes designáronse dellos otros obispos en ciudaes del actual [[Canadá]]. En [[1814]] foi nomáu un obispu pa [[Calcuta]]; en [[1824]] foi unviáu'l primer obispu a les [[Antilles|Indies Occidentales]] y en [[1836]] tamién a [[Australia]]. Antes de 1840 había solamente diez obispos coloniales na Ilesia d'Inglaterra, pero inclusive esti empiezu tan pequeñu facilitó grandemente'l desenvolvimientu del anglicanismu alredor del mundu. En [[1841]] instalóse un Conseyu Colonial Diocesanu” y llueu se crearon munches más diócesis. Col tiempu, aportó a natural arrexuntar estes diócesis en provincies y designar a un obispu metropolitanu pa caúna. Anque de primeres esti sistema establecer en munches colonies del Imperiu, escontra 1861 foi habitual que, nun siendo que se dispunxera específicamente lo contrario, la Ilesia d'Inglaterra tuviera malapenes la mesma posición llegal que cualesquier otra ilesia. Asina, un obispu colonial anglicanu y la so diócesis teníen una naturaleza xurídica dafechu distinta de les sos contrapartes na metrópolis. Col tiempu, los obispos vinieron ser designaos más bien llocalmente que dende Inglaterra, y los sínodos nacionales empezaron, eventualmente, a tener una llexislación eclesiástica independiente d'Inglaterra. Un pasu crucial nel desenvolvimientu de la comunión moderna tuvo na organización de les Conferencies de Lambeth, colos discutinios qu'ellí se desenvolvieron. Estes conferencies demostraron qu'obispos d'Ilesies desemeyaes podíen manifestar la unidá de la Ilesia na so colegialidad episcopal, a pesar de l'ausencia de llazos llegales universales. Dellos obispos tuvieron primeramente pocu dispuestos a allegar, tarreciendo que la xunta declarara un conseyu con poder llexislativu pa la Comunión anglicana; pero estes medranes estenar col tiempu y al aprobase resoluciones de tipu namái consultivu. Les Conferencies de Lambeth fueron convocaes aproximao cada diez años dende 1878 (que foi la segunda conferencia), y permanez como la convocatoria más visible de tola Comunión. == Discutinios == Un efeutu de la "autoridá esvalixada" de la Comunión anglicana foi que'l conflictu y el discutiniu llevantáronse con cierta regularidá a lo llargo de la so historia, sobremanera con al respective de los efeutos que práutiques y doctrines diverxentes d'una parte de la Comunión tuvieron n'otres. Les disputes que se dieron antaño nel senu d'Ilesia d'Inglaterra pudieron tratase llexislativamente naquel reinu, pero como la Comunión anglicana estender a nueves naciones y cultures desemeyaes, tales discutinios fuéronse multiplicando ya intensificando ensin posibilidá de resolución llexislativa. Estos discutinios fueron xeneralmente de dos tipos: llitúrxiques y sociales. El primer discutiniu notable desenvolvióse en redol a la influencia creciente del [[anglu-catolicismu]] manifestáu nel llamáu [[ritualismo]], revesosu dende fines del sieglu XIX y hasta principios del XX. Más tarde, el rápidu cambéu social y la disolución de la hexemonía cultural británica sobre les sos antigües colonies alimentaron les disputes con respectu al papel de les muyeres, los parámetros de matrimoniu y divorciu, y la práutica de l'[[anticoncepción]] y l'[[albuertu inducíu|albuertu]]. Más apocayá, los desalcuerdos con al respective de la homosexualidá enterriaron la unidá de la Comunión según les sos rellaciones con otres denominaciones cristianes. De manera simultánea a los alderiques sobre teoloxía social y ética, la Comunión aldericó la revisión del Llibru d'Oración y los fundamentos pa llograr la comunión plena con Ilesies non anglicanes. == Rellaciones ecuméniques == L'interés anglicanu pol diálogu [[ecumenismu|ecuménicu]] remontar a tiempos de la so reforma y a los sos diálogos tantu con Ilesies ortodoxes como luteranes mientres el sieglu XVI. Nel sieglu XIX, col surdimientu del [[Movimientu d'Oxford]], xeneróse una mayor esmolición pol realcuentru de les Ilesies de "confesión católica". Esti deséu de trabayar pol llogru de la plena comunión con otres denominaciones cristianes condució al desenvolvimientu del [[Cuadrilátero Chicago-Lambeth]], aprobáu pola tercera [[Conferencia de Lambeth]] en 1888. Los cuatro puntos (suficiencia de la Escritura, los credos históricos, los dos sacramentos dominicales y l'episcopáu históricu) fueron propuestos como base pal discutiniu, anque fueren con frecuencia tomaos como llinia de fondu non negociable pal realcuentru. === Conseyu Mundial d'Ilesies === El diálogu ecuménicu foi particularmente granible en tres ámbitos. El primeru ye'l [[Conseyu Mundial d'Ilesies]] y los sos precursores, nos cualos los anglicanos tuvieron siempres implicaos, dende'l principiu. Los representantes anglicanos tuvieron especialmente arreyaos nel desenvolvimientu de la fecunda declaración de la comisión Orde y Fe: "Bautismu, Eucaristía y Ministeriu", que procuró'l desenvolvimientu de puntos de mancomún con al respective de estes cuestiones, y tuvieron coles mesmes nel centru del procesu pa desenvolver trabayos más recién na comisión "Naturaleza y Misión de la Ilesia". === Ilesia católica === El segundu ámbitu granible d'esmolición ecuménica foi cola Ilesia católica. La hostilidá al llargu plazu ente estos dos comuniones minó les perspeutives de diálogu. La "emancipación" católica nel Reinu Xuníu sollivió un pocu la tensión, pero la respuesta de [[Santa Sede|Roma]] al Cuadriláteru Chicago-Lambeth, articulada na [[bulda]] papal de 1896 "[[Apostolicae Curae]]", declaró les santes órdenes anglicanes como nules y ensin valor llegal. L'acercamientu llogróse finalmente en 1966, cola visita del arzobispu [[Michael Ramsey]] al papa [[Pablo VI]]. Al añu siguiente, establecióse la [[Comisión Internacional Anglicana-Católica Romana]] (ARCIC poles sos sigles n'inglés: Anglican-Roman Catholic International Commission). El so primer proyeutu centrar na autoridá de les Escritures, y la Comisión produció dende entós nueve declaraciones concordaes. La primer fase de la ARCIC terminó en 1981 cola publicación del informe final: "Aclaraciones sobre l'Autoridá na Ilesia" (Elucidations on Authority in the Church). La segunda fase trescurrió ente 1983 y 2004, añu en que foi publicada una declaración concordada referida a la "teoloxía Mariana", y espérase una tercer fase. En 2000, tres una xunta ente obispos anglicanos y católicos en Mississauga (Canadá), una nueva comisión foi establecida, la [[Comisión Internacional Anglicana Católica Romana pa Unidá y Misión]] (International Anglican Roman Catholic Commission for Unity and Mission), pa promover la cooperación práutica ente anglicanos y católicos, y la receición de los frutos del diálogu teolóxicu. A pesar de la productividá d'estos discutinios, el diálogu enzancóse tres los acontecimientos en delles provincies de la Comunión anglicana, principalmente con al respective de la [[ordenación de muyeres]] ya inclusive la ordenación episcopal de persones homosexuales non célibes (el casu de [[Gene Robinson]]). El papa [[Xuan Pablo II]] fixo una [[Provisión Pastoral]] pa un pequeñu númberu de parroquies de cleru episcopaliano que se convirtieron a la Ilesia católica. Hai aproximao media docena d'estes parroquies de "usu anglicanu", llamaes asina porque se-yos dexó l'usu temporal d'una adautación católica del Llibru d'Oración Común, anque non el Llibru Episcopal d'Oración Común puramente tal (utilizáu poles parroquies de la ECUSA). Amás, esiste una xurisdicción de les [[Ilesies Anglicanes de Continuación]] denomada [[Comunión Anglicana Tradicional]], que procura consiguir plena comunión con [[Santa Sede|Roma]] reteniendo, sicasí, la so fe y práutiques tradicionales. El 20 d'ochobre de 2009 la [[Santa Sede]] dio a conocer l'aprobación dada por [[Benitu XVI]] pa la creación d'una estructura canónica, un [[ordinariato]] personal, p'acoyer a los anglocatólicos que quixeren incorporase a la plena comunión cola [[Ilesia católica]].<ref>[https://ye.zenit.org/articles/nota-vaticana-sobre-los-anglicanos-que-entren-en-la ilesia-catolica/ Nota vaticana sobre los anglicanos qu'entren na Ilesia católica]</ref> L'entós arzobispu de Canterbury y primáu de la Comunión anglicana, [[Rowan Williams]], y l'arzobispu de Westminster, [[Vicent Gerard Nichols]], primáu de los católicos n'Inglaterra, emitieron un comunicáu nel que se señalaba esti xestu como un signu del fin de los tiempos d'incertidume y un frutu del diálogu ecuménicu.<ref>[http://www.zenit.org/article-32970?l=spanish Declaración conxunta del arzobispu de Westminster y l'arzobispu de Canterbury]</ref> Les disposiciones de Benitu XVI dar a conocer na [[Constitución Apostólica]] ''Anglicanorum cœtibus'',<ref>[http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/apost_constitutions/documents/hf_ben-xvi_apc_20091104_anglicanorum-coetibus_sp.html Constitución Apostólica ''Anglicanorum coetibus'']</ref> del 4 de payares de 2009. === Ilesies luteranes === Otru ámbitu granible de diálogu ecuménicu diose con delles [[luteranismu|ilesies luteranes]]. En 1994, constituyóse la [[Comunión de Porvoo]], incluyendo a les ilesies de la Comunión anglicana n'Inglaterra, Escocia, Gales, Irlanda, Portugal y España en plena comunión coles ilesies luteranes d'Isllandia, Noruega, Suecia, Finlandia, Estonia y Lituania. Nel 2001, la [[Ilesia anglicana del Canadá]] y la [[Ilesia evanxélica luterana en Canadá]] llograron la plena comunión,<ref>[https://web.archive.org/web/20070929101914/http://www.anglican.ca/news/news.php?newsItem=2001-07-08_a.ans] Serviciu de noticies anglicanu (n'inglés)</ref> como fixeron tamién la [[Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos d'América]] (ECUSA) y la [[Ilesia evanxélica luterana n'América]] (ELCA).<ref>[https://web.archive.org/web/20070823022616/http://www.episcopal-life.org/26769_70474_ENG_HTM.htm] Called to Common Mission, What does it mean to Episcopalians and Lutherans? (n'inglés)</ref> Amás, alcuerdos de plena comunión fueron algamaos ente delles provincies eclesiástiques más pequeñes, sobremanera con denominaciones católiques, como la [[Ilesia católica antigua]] tres el [[Alcuerdu de Bonn]] de 1931. === Ilesies ortodoxes === El diálogu foi granible asina mesmu coles Ilesies ortodoxes. La [[Comisión Internacional de Diálogu Teolóxicu Anglicanu-Ortodoxu]] foi establecida en 1999, añader al trabayu de comisiones yá establecíes enantes y que publicaren una síntesis del so trabayu na "Declaración de Dublín". Darréu, tamién s'estableció la [[Comisión Internacional Anglicana Ortodoxa Oriental]] nel 2001, pal diálogu con aquelles Ilesies ortodoxes que nun tán en comunión col [[Patriarca de Constantinopla]]. === Otres Ilesies === El diálogu con Ilesies protestantes amás de les luteranes dio igualmente bones resultaos. Sicasí, dellos movimientos escontra la plena comunión fracasaron, ente la Ilesia anglicana del Canadá y la [[Ilesia Xunida del Canadá]], por casu, según ente la Ilesia d'Inglaterra y la [[Ilesia metodista de Gran Bretaña]] debíu, espresamente, a la cuestión del episcopáu válidu, más específicamente, a la reconocencia de la [[socesión apostólica]]. Esto, según les postures anglicanes ante ciertes cuestiones sociales, enzancaron tamién el diálogu ente anglicanos y delles denominaciones evanxéliques. Con tou, espolletaron una variedá d'informes preparaos por comisiones billaterales que describen teoloxíes y práutiques converxentes; tal foi'l casu de "Conversaciones sobre'l Mundu 2005" (Conversations around the World), un informe sobre conversaciones ente representantes de la Comunión anglicana y l'[[Alianza Bautista Mundial]]. == Socesión apostólica == La Comunión anglicana comparte la creencia d'aquellos que tienen como válida la [[socesión apostólica]]. La Ilesia católica discrepa de la Comunión anglicana nesti asuntu al considerar el papa Lleón XIII na bulda de 1896 ''[[Apostolicae curae]]'' que foi rota polos anglicanos, pero'l patriarca de Constantinopla de la [[Ilesia ortodoxa]] aceptó en 1922 como válida la socesión apostólica na Comunión anglicana a pesar de nun tar en comunión con ella.<ref>[https://web.archive.org/web/20091023064646/https://www.ucl.ac.uk/~ucgbmxd/patriarc.htm] Declaración oficial del Patriarca Ecuménicu en 1922 (n'inglés)</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Anglican}} * [http://www.anglicancommunion.org/ Sitiu oficial de la Comunión anglicana] (n'inglés) * [https://web.archive.org/web/20070306125543/http://www.comunionanglicana.org/ Sitio Non-Oficial de la Comunión anglicana] (n'español) * [http://www.anglicanos.org/ Ilesia española reformada episcopal] * [http://iglesiaanglicanademexico.org/ Ilesia anglicana de Méxicu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120119201311/http://www.iglesiaanglicanademexico.org/ |date=2012-01-19 }} * [https://web.archive.org/web/20061225000900/http://www.iglesiaanglicana.cl/ Ilesia anglicana de Chile] * [http://www.anglicanos.net/ Portal anglicanu pal mundu hispanu] * [https://web.archive.org/web/20061129122946/http://iglesianglicanavzla.org/ Ilesia anglicana episcopal venezolana] * [http://www.iglesiaepiscopal.org.co/ Ilesia episcopal en Colombia] * [http://www.anglican.org.au/ Anglican Church of Australia] (n'inglés) * [https://web.archive.org/web/20060127223132/http://www.anglican.ca/index.htm The Anglican Church of Canadá] (n'inglés) * [http://www.ifi.ph/ Sitiu oficial de la Ilesia filipina independiente] (n'inglés) * [https://web.archive.org/web/20140517091543/http://ircacolombia.com/ Sitio de la ilesia anglicana de Colombia] (n'español) {{Tradubot|Comunión anglicana}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Anglicanismu| ]] m38re7uy734zb6jo4j4y8qnoa9ut0zm 4379644 4379533 2025-06-26T10:58:42Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379644 wikitext text/x-wiki {{AP|Anglicanismu}} {{Ficha |titulo = '''Comunión anglicana''' |tipocabecera = humanu |colorfondotitulo = #ffe000 |imaxe = Anglican rose.PNG |pie = La Rosa de los Vientos,<br /><small>(Emblema oficial de la Comunión anglicana, simboliza'l so algame mundial y naturaleza descentralizada.)<small> |tamañoimagen = 120px |tamañoimagen2 = 120px |estiloseccion = background:#ffe000; |estiloetiqueta = background:#fafad2; |seccion1 = Doctrina |etiqueta2 = [[Deidá]] |datos2 = [[Dios nel cristianismu|Dios]] ([[Santísima Trinidá]]) |etiqueta3 = Testu sagráu |datos3 = [[Biblia]] |etiqueta4 = Tipo |dato4 = [[Cristianismu]] |seccion5 = Organización |etiqueta6 = Líder relixosu |datos6 = [[Justin Welby]], [[arzobispu de Canterbury]] |etiqueta7 = Sede |datos7 = [[Catedral de Canterbury]], en [[Canterbury]], [[Kent]], {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Reinu Xuníu]] |seccion8 = Siguidores |etiqueta9 = Nome de siguidores |datos9 = anglicanos, episcopalianos. |etiqueta10 = Númberu de siguidores |datos10 = Aproximao 98&nbsp;000&nbsp;000. |seccion11 = Otros |etiqueta12 = [[Llingua llitúrxica]] |datos12 = Munches: úsase un idioma entendíu pol pueblu. }} La '''Comunión anglicana''' ye una afiliación mundial d'[[Anglicanismu|Ilesies anglicanes]] en [[plena comunión]] cola [[Ilesia d'Inglaterra]] y específicamente cola so [[primáu]], el [[arzobispu de Canterbury]]. Con noventa y ocho millones de miembros, la Comunión anglicana ye la tercer comunión cristiana más grande del mundu, tres la [[Ilesia católica]] y la [[Ilesia ortodoxa]]. La condición de tar en plena comunión significa que tolos [[ritos]] efeutuaos nuna Ilesia son reconocíos pola otra. Dalgunes d'estes Ilesies reconócense explícitamente como anglicanes, espresando nel so nome'l so venceyu con Inglaterra (''Ecclesia Anglicana'' significa la Ilesia anglicana» en llatín), otres, tales como les Ilesies episcopales [[Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos|estauxunidenses]] y [[Ilesia episcopal escocesa|escoceses]], o la [[Ilesia d'Irlanda]], prefieren un nome distintu. Cada Ilesia tien la so propia doctrina y lliturxa, basaes, na mayoría de los casos, nes de la Ilesia d'Inglaterra; y cada Ilesia tien el so propiu sistema llexislativu y política episcopal, so la direición d'un primáu local (obispu moderador, arzobispu, obispu presidente, o otra nominación). L'arzobispu de Canterbury, xefe relixosu de la Ilesia d'Inglaterra, nun tien nenguna autoridá formal fora de la so xurisdicción, pero ye reconocíu como xefe simbólicu de la Comunión anglicana mundial. Ente los otros primaos, él ye un [[primus inter pares]], o «primero ente iguales». Si comparar al arzobispu de Canterbury con otros líderes relixosos, como'l [[papa]] [[Ilesia católica|católicu]], por casu, esto ye debíu namái al so papel prominente y figuración nos medios de comunicación, yá que nun tener nenguna autoridá formal fora de la so provincia. Sicasí, les Ilesies non pueden considerase parte de la Comunión anglicana nun siendo que tean en completa comunión con él. Anque nun se consideren miembros, dellos cuerpos non anglicanos (nin por orixe nin por tradición) entraron en comunión cola Comunión anglicana na so totalidá o con dalguna de les sos Ilesies constitutives en particular. Esiste tamién un númberu de comunidaes d'orixe y tradición anglicana que, sicasí, dixebráronse d'una Ilesia miembru de la Comunión anglicana. Dexaron asina, por casu, de tar en comunión con Canterbury, anque pueden tar en comunión con dalguna otra provincia individual de la Comunión. Sicasí, estos cuerpos se autodefinen como anglicanos y son referíos como anglicanos pol arzobispu de Canterbury. Munchos son parte del [[Movimientu Anglicanu de Continuación]]. == Elementos y factores d'unión de la Comunión anglicana == La Comunión anglicana nun tien nengún tipu d'esistencia llegal oficial o estructura de gobiernu que pudiera exercer dalguna forma d'autoridá sobre les Ilesies con membresía nella. Hai una [[Oficina de la Comunión Anglicana]] en [[Londres]], sol amparu del arzobispu de Canterbury, pero cumple solamente un rol organizador y de soporte. En llugar d'estructures y normatives, la Comunión atópase amestada por una hestoria compartida, espresada na so [[eclesioloxía]], nes sos polítiques y na so [[ethos]]; y tamién pola so participación n'órganos consultivos internacionales. === Eclesioloxía, política y ethos === Tres elemento fueron importantes en caltener la Comunión anglicana xunida: primero, la estructura eclesial compartida poles Ilesies, manifestada nuna política episcopal caltenida pola [[socesión apostólica]] de los sos obispos y l'exerciciu del [[gobiernu sinodal]]; segundu, el principiu de la fe espresada n'adoración, confiriendo muncha importancia a l'aprobación de bonos llibros d'oración y otros testos llitúrxicos; y terceru, los documentos históricos y la [[teoloxía]] estandarizada qu'influyeron la tradición de la Comunión. Orixinalmente, la Ilesia d'Inglaterra yera única y confiaba la so unidá ya identidá al so propiu aportar históricu, a la so estructura llegal y episcopal tradicional, y a la so situación como Ilesia oficial del Estáu inglés. Como tal, l'anglicanismu foi dende los sos entamos un movimientu explícitamente episcopal, una carauterística que foi vital nel caltenimientu de la unidá, tresmitiendo'l papel del episcopáu que manifiesta visiblemente [[Notes de la Ilesia|catolicidá]] y [[ecumenismu]]. Dende tempranu nel so [[Reforma Inglesa|reforma]], la Ilesia d'Inglaterra produció un llibru d'oración en [[vernáculu]], llamáu [[Llibru d'Oración Común]]. A diferencia d'otres tradiciones cristianes, l'anglicanismu nunca foi gobernáu por un [[Maxisteriu de la Ilesia|maxisteriu]] nin supeditáu a un teólogu fundador, tampoco precisó formular un resume doctrinal más allá de los credos (tal como la [[Confesión de Fe de Westminster]] na [[Ilesia presbiteriana]]). Nel so llugar, l'anglicanismu recurrió al yá mentáu Llibru d'Oración Común y a los sos renuevos como guía teolóxica y de práutica. Esto tuvo como efeutu inculcar nel anglicanismu'l principiu del denomináu ''[[lex orandi, lex credendi]]'' (“la llei de la oración ye la llei de la creencia”) como fundamentu d'identidá y confesión anglicana. L'enllargáu conflictu desenvueltu mientres el sieglu XVII ente protestantes radicalizaos, d'un llau, y católicos que queríen reconocer la supremacía absoluta del papa, por otru, dio llugar a una Ilesia que yera deliberadamente folgazana con al respective de los sos principios doctrinales, destacando'l desenvolvimientu de parámetros de "esviación tolerable" dientro de la Ilesia. Estos parámetros fueron articulaos lo más claramente posible nes varies anotaciones incluyíes nos socesivos Llibros d'Oración, según nos [[Trenta y nueve Artículos de Relixón]]. Estos artículos, anque nunca venceyantes, tuvieron gran influencia nel ethos de la Comunión anglicana, un ethos reforzáu pola so interpretación y estensión a manes de tempranos ya influyentes teólogos, tales como: [[Richard Hooker]], [[Lancelot Andrewes]], [[John Cosin]], y otros. Cola espansión del anglicanismu fora de les [[islles britániques]], la Comunión buscó establecer nuevos vehículos d'unidá. La primer espresión importante d'esta busca fueron les [[Conferencia de Lambeth|Conferencies de Lambeth]] pa tolos obispos de la Comunión, convocaes per primer vegada en 1867 pol arzobispu de Canterbury [[Charles Thomas Longley]]. Dende'l principiu, estes xuntes nunca intentaron mover o menguar l'autonomía de les emerxentes provincies de la Comunión, sinón “aldericar asuntos d'interés práuticu, y pronunciar lo que xulgamos conveniente en resoluciones que puedan sirvir como guíes segures pa l'aición futura”. Una de los primeros resoluciones d'influencia duradera d'esta conferencia foi con respectu al denomináu [[Cuadrilátero Chicago-Lambeth]] de 1888, un intentu por apurrir bases pal discutiniu d'una xunta coles Ilesies católico y ortodoxo, que tuvo, sicasí, l'efeutu indireutu d'establecer claramente cuatro parámetros específicos de la identidá anglicana. Esos cuatro principios son: # Les [[Sagraes Escritures]] del [[Antiguu Testamentu|Antiguu]] y del [[Nuevu Testamentu]], "contienen toles coses necesaries pa la salvación", y constitúin la regla y máxima norma de fe. # El [[Credo de los Apóstoles]], como Símbolu Bautismal, y el [[Credo Niceno]] son declaraciones abondes de la Fe Cristiana. # Los dos [[sacramentos]] "ordenaos por Cristu mesmu" -[[Bautismu]] y [[Cena del Señor]]- tienen de ser alministraos col usu indefectible de les pallabres de la so institución, fecha por Cristu, y los elementos ordenaos por Él. # Tien De reivindicase l'episcopáu históricu, afechu llocalmente a les diverses necesidaes de les naciones y pueblos llamaos por Dios a la unidá de la so Ilesia. === Preseos d'unidá === La Comunión anglicana nun tien nenguna organización xurídica internacional. L'arzobispu de Canterbury cumple un rol puramente simbólicu y unificador, y los trés organismos internacionales de la Comunión son namái consultivos y de collaboración, los sos resoluciones nun tienen nengún efeutu llegal nes provincies independientes de la Comunión. Tomaos nel so conxuntu, sicasí, estos cuatro elementos funcionen como verdaderos “preseos d'unidá”, onde toles Ilesies que participen de la Comunión alleguen. N'orde d'antigüedá, tán: [[Ficheru:Canterburycathedralthrone.jpg|thumb|La cátedra de [[Agustín de Canterbury|san Agustín]], tronu episcopal na [[Catedral de Canterbury]], en [[Kent]], [[sede episcopal|sede]] del [[arzobispu de Canterbury]] nel so papel de cabeza de la Comunión anglicana.]] # El [[arzobispu de Canterbury]] (''Ab origine'') que cumple funciones como xefe espiritual de la Comunión, ye'l focu de la so unidá, yá que nenguna Ilesia demanda calidá de miembru na Comunión ensin tar en comunión con él. L'actual titular ye [[Justin Welby]]. # La [[Conferencia de Lambeth]] (axuntada per primer vegada en 1867) ye la más antigua instancia internacional de consulta. Ye un foru pa los obispos de la Comunión, onde refuercen la so unidá y manifiesten el calter colexáu del episcopáu. Sirve tamién p'aldericar asuntos de mutua esmolición y p'aprobar resoluciones que sirvan como puntos de referencia pa les decisiones de cada provincia. Axúntase cada diez años y la invitación ye fecha pol arzobispu de Canterbury. # El [[Conseyu Consultivu Anglicanu]] (aconceyáu per primer vegada en 1971) foi creáu por una resolución de la Conferencia de Lambeth de 1968, y axúntase davezu cada trés años. Al Conseyu alleguen representantes del episcopáu, del cleru y del laicado escoyíos poles trenta y ocho provincies. Esti cuerpu tien una secretaría permanente, la [[Oficina de la Comunión Anglicana]], de la cual l'arzobispu de Canterbury ye presidente. # La [[Xunta de los Primaos]] (axuntada per primer vegada en 1979) ye la instancia más recién de consulta y deliberación internacional. Foi convocada per primer vegada pol arzobispu [[Donald Coggan]] como un foru pal pensamientu pausáu, la oración y la consulta fonda”. Puesto que nun hai autoridá obligatoria na Comunión anglicana, estos cuerpos internacionales son namái un vehículu de consulta y persuasión. Ye por ello que, n'años recién, desenvolviéronse fuertes alderiques sobre la necesidá o non de tener una postura común en ciertes árees de doctrina, disciplina, adoración y ética. L'exemplu más notable d'estos desalcuerdos foi la oxeción, per parte de delles provincies de la Comunión (particularmente d'África, Asia y América hispana) al cambéu de rol de los homosexuales nes Ilesies norteamericanes (por casu, la bendición de [[matrimonios ente persones del mesmu sexu]], la ordenación y consagración de gais y lesbianes non célibes), y al procesu por aciu el cual esos cambeos fueron entamaos. Los que s'oponen a estos cambeos, condergar como contrarios a les [[Biblia|Escritures]], unillaterales, y tomaos ensin l'alcuerdu previu de la Comunión. En respuesta, la [[Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos d'América|Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos]] (ECUSA, poles sos sigles n'inglés) y la [[Ilesia anglicana del Canadá]] señalaron qu'estes aiciones: fueren entamaes dempués d'una reflexón teolóxica bien llarga y basada nes Escritures; taben llegalmente acordies colos sos propios [[Derechu canónicu|cánones y constituciones]]; y resolviérense tres estenses consultes coles provincies de la Comunión. La Xunta de los Primaos votó pa solicitar a estos dos provincies que retiraren a los sos delegaos de la xunta 2005 del Conseyu Consultivu Anglicanu, y Canadá y los Estaos Xuníos decidieron asistir a la xunta pero ensin exercer el so derechu a votu. Nun s'espulsó nin suspendió a estes provincies, yá que nun esiste nengún mecanismu nesta asociación voluntaria pa suspender o espulsar a una provincia independiente de la Comunión. Puesto que la calidá de miembru basar na comunión d'una provincia col arzobispu de Canterbury, la posibilidá d'espulsión riquiría del arzobispu una denegación de la so comunión coles xurisdicciones afeutaes. Conforme a una suxerencia del [[Informe de Windsor]], Williams estableció un grupu de trabayu pa esaminar la viabilidá d'un [[Pactu]] Anglicanu (''Anglican Covenant'') qu'articule, de dalguna manera, les condiciones pa tar en comunión.<ref>[http://www.anglicancommunion.org/acns/articles/41/50/acns4164.cfm] Discursu al Sínodu Xeneral de la Comunión anglicana, arzobispu de Canterbury, ACNS 4164, 7 de xunetu de 2006 (n'inglés)</ref> == Provincies de la Comunión anglicana == [[Ficheru:AnglicanCommunionProvinces.png|thumb|center|700px|<center>Mapa coles provincies de la Comunión anglicana: {| border="0" width="100%" |- | {{Lleenda|#128FE2|Ilesies independientes}} {{Lleenda|#FFF30A Ilesia episcopal de los Estaos Xuníos}} {{Lleenda|#23A63B|Ilesia de la provincia de les Indies Occidentales}} {{Lleenda|#1BC66A Ilesia anglicana de la Rexón Central d'América}} {{Lleenda|#A8e518|Ilesia anglicana d'América del Sur}} {{Lleenda|#e5001C|Ilesia anglicana del Sur d'África}} {{Lleenda|#FD9BBD|Ilesia de la provincia d'África Central}} {{Lleenda|#FB00FF|Ilesia de la provincia d'África Occidental}} || {{Lleenda|#903093|Ilesia episcopal en Xerusalén y Mediu Oriente}} {{Lleenda|#BCAFE1|Ilesia de la provincia del océanu Índicu}} {{Lleenda|#FC691F|Ilesia anglicana en Aotearoa, Nueva Zelanda y Polinesia}} {{Lleenda|#FEBF10|Ilesia de la provincia de Melanesia}} {{Lleenda|#89D1e5|Diócesis d'Europa de la Ilesia d'Inglaterra}} {{Lleenda|#A30017|Extraprovincial del arzobispu de Canterbury}} {{Lleenda|#FB006D|Ilesia de la provincia del Sureste d'Asia}} {{Lleenda|#D9D9D9|Ensin presencia anglicana entamada}} |} <small>'''Nota:''' la Ilesia d'Irlanda sirve tantu n'[[Irlanda del Norte]] como na [[Irlanda|República d'Irlanda]]; la Ilesia episcopal de Sudán sirve tantu en [[Sudán]] como en [[Sudán del Sur]]; y la Ilesia anglicana de Corea sirve en [[Corea del Sur]] y, teóricamente, en [[Corea del Norte]]. La Ilesia d'India del Norte y la Ilesia d'India del Sur parten el territoriu de la India pal serviciu espiritual. La diócesis d'Europa en Xibraltar tamién ta presente en Portugal y España. La Ilesia episcopal —convocación americana d'Ilesies episcopales n'Europa— tien filiales en Francia, Bélxica, Austria, Suiza, Italia y Kazakstán.</small></center>]] Los trenta y ocho provincies de la Comunión anglicana son Ilesies independientes, caúna col so propiu obispu o arzobispu primáu y la so propia estructura de gobiernu. Estes provincies pueden tomar la forma d'Ilesies nacionales (por casu, en Canadá, Uganda o Xapón) o arrexuntar un ciertu númberu de naciones (tales como Indies Occidentales, África Central, Sureste d'Asia o América del Sur). Les provincies de la Comunión anglicana son les siguientes: {| class="wikitable sortable" style="width: 100%;" |- ! Provincies ya Ilesies nacionales (añu de la so independencia) ! Xurisdicción territorial ! Provincies y diócesis ! Hestoria !data-sort-type="number"| Miembros |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Nueva Zelanda" | [[Ilesia anglicana en Aotearoa, Nueva Zelanda y Polinesia]] | style="vertical-align: top;" | [[Nueva Zelanda]], [[Islles Cook]], [[Fixi]], [[Samoa]], [[Tonga]] | 14 diócesis | Independencia en 1857 como Ilesia de la provincia de Nueva Zelanda. Nome actual camudáu en 1992. |581&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Australia"| [[Ilesia anglicana d'Australia]] | style="vertical-align: top;" | [[Australia]] | 5 provincies: Nueva Gales del Sur (7 diócesis), Queensland (4 diócesis), Australia Meridional (3 diócesis), Victoria (5 diócesis), Australia Occidental (3 diócesis), y la diócesis extraprovincial de Tasmania | Independencia en 1962. |3&nbsp;900&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Bangladex"| [[Ilesia de Bangladex]] '''(xunida)''' | style="vertical-align: top;" | [[Bangladex]] | 2 diócesis | Independencia en 1974, dixebrada de la Ilesia de Paquistán. |16&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Brazil"| [[Ilesia episcopal anglicana de Brasil]] | style="vertical-align: top;" | [[Brasil]] | 9 diócesis y el distritu misional del Oeste de Brasil | Independencia en 1965. |120&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Burundi"| [[Ilesia anglicana de Burundi]] | style="vertical-align: top;" | [[Burundi]] | 7 diócesis | Independencia en 1992 de la Ilesia de la provincia de Ruanda, Burundi, y Boga-Zaire. |800&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Canadá"| [[Ilesia anglicana de Canadá]] | style="vertical-align: top;" | [[Canadá]] | 4 provincies: Columbia Británica y el Yukón (6 diócesis), Canadá (7 diócesis), Ontario (7 diócesis), Tierra de Rupert (11 diócesis y l'obispu nacional indíxena) | Independencia en 1893. Hasta 1977 llamóse Ilesia d'Inglaterra nel Dominiu de Canadá, cuando adoptó'l d'Ilesia episcopal de Canadá. En 1989 adoptó'l nome actual. |1&nbsp;600&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="África Central"| [[Ilesia de la provincia d'África Central]] | style="vertical-align: top;" | [[Botsuana]], [[Malaui]], [[Zambia]], [[Zimbabue]] | 15 diócesis | Independencia en 1955. |900&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="América Central"| [[Ilesia anglicana de la Rexón Central d'América]] | style="vertical-align: top;" | [[Costa Rica]], [[El Salvador]], [[Guatemala]], [[Nicaragua]], [[Panamá]] | 5 diócesis | Independencia en 1998 de la Ilesia episcopal. |35&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Congo"| [[Provincia de la Ilesia anglicana del Congo]] | style="vertical-align: top;" | [[República Democrática d'El Congu]], [[República del Congo]] | 10 diócesis | Independencia en 1992 de la provincia de Ruanda, Burundi y Zaire. |500&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Inglaterra"| [[Ilesia d'Inglaterra]] | style="vertical-align: top;" | [[Inglaterra]], [[Islla de Man]], [[Islles de la Canal]], [[Diócesis anglicana d'Europa|diócesis d'Europa]] ([[Xibraltar]], [[Asia Central]], [[Marruecos]], [[Rusia]], [[Turquía]] y Europa menos les islles britániques nin la [[península ibérica]]) | 2 provincies: [[Provincia de Canterbury|Canterbury]] (29 diócesis y la diócesis d'Europa), [[Provincia de York|York]] (12 diócesis) | Independencia en 1534 de la [[Ilesia católica]]. |26&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Hong Kong"| [[Ilesia anglicana de Hong Kong]] (''Hong Kong Sheng Kung Hui'') | style="vertical-align: top;" | [[Ḥong Kong]], [[Macáu]] | 3 diócesis y l'área misional de Macáu | Independencia en 1998. |29&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Océanu Índicu"| [[Ilesia de la provincia del océanu Índicu]] | style="vertical-align: top;" | [[Madagascar]], [[Mauriciu]], [[Seixeles]] | 8 diócesis | Independencia en 1973. |505&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Irlanda"| [[Ilesia d'Irlanda]] | style="vertical-align: top;" | [[República d'Irlanda]], [[Irlanda del Norte]] | 2 provincies: [[Provincia de Armagh|Armagh]] (7 diócesis), [[Provincia de Dublín|Dublín]] (5 diócesis) | Independencia en 1871. |410&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Xapón"| [[Ilesia anglicana en Xapón]] (''Nippon Sei Ko Kai'') | style="vertical-align: top;" | [[Xapón]] | 11 diócesis | Independencia en 1972. |57&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Xerusalén"| [[Ilesia episcopal en Xerusalén y Mediu Oriente]] | style="vertical-align: top;" | [[Arxelia]], [[Baḥréin]], [[Xipre]], [[Xibuti]], [[Exiptu]], [[Etiopía]], [[Eritrea]], [[Xordania]], [[El Líbanu]], [[Libia]], [[Irán]], [[Iraq]], [[Israel]], [[Kuwait]], [[Omán]], [[Qatar]], [[Arabia Saudita]], [[Estáu de Palestina|Palestina]], [[Somalia]], [[Siria]], [[Tunicia]], [[Emiratos Árabes Xuníos]], [[Yeme]] | 4 diócesis | Independencia en 1976. |40&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Kenia"| [[Ilesia anglicana de Kenia]] | style="vertical-align: top;" | [[Kenia]] | 35 diócesis | Independencia en 1970, por división de la provincia d'África Oriental independizada en 1960. |5&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Korea"| [[Ilesia anglicana de Corea]] | style="vertical-align: top;" | [[Corea del Sur]], [[Corea del Norte]] | 3 diócesis | Independencia en 1993. |65&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Melanesia"| [[Ilesia anglicana de Melanesia]] | style="vertical-align: top;" | [[Nueva Caledonia]], [[Islla Salomón]], [[Vanuatu]] | 9 diócesis | Independencia en 1975. |200&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Mexico"| [[Ilesia anglicana de Méxicu]] | style="vertical-align: top;" | [[Méxicu]] | 5 diócesis | Independencia en 1995. |100&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Birmania"| [[Ilesia de la provincia de Myanmar]] | style="vertical-align: top;" | [[Birmania]] | 6 diócesis | Independencia en 1970. Llamóse Ilesia de la provincia de Birmania hasta 1989. |62&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Nixeria"| [[Ilesia de Nixeria]] | style="vertical-align: top;" | [[Nixeria]] | 14 provincies: Abuya (13 diócesis), Aba (7 diócesis), Bendel (13 diócesis), Enugu (10 diócesis), Ibadan (17 diócesis), Jos (10 diócesis), Kaduna (11 diócesis), Kwara (7 diócesis), Lagos (12 diócesis), Lokoja (9 diócesis), Níxer (10 diócesis), Níxer Delta (16 diócesis), Ondo (12 diócesis), Owerri (12 diócesis) | Independencia en 1979 por división de la provincia d'África Occidental independizada en 1951. |18&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Norte de la India"| [[Ilesia del Norte de la India]] ('''xunida''') | style="vertical-align: top;" | Tolos estaos de la [[India]] sacante [[Andhra Pradesh]], [[Karnataka]], [[Kerala]], [[Tamil Nadu]], [[Telangana]] y les [[Islles Andaman y Nicobar]] y [[Lakshadweep]] | 27 diócesis | Creada en 1970. |1&nbsp;500&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Paquistán" | [[Ilesia de Paquistán]] ('''xunida''') | style="vertical-align: top;" | [[Paquistán]] | 8 diócesis | Creada en 1970. |500&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Papúa Nueva Guinea"| [[Ilesia anglicana de Papúa Nueva Guinea]] | style="vertical-align: top;" | [[Papúa Nueva Guinea]] | 5 diócesis | Independencia en 1975 de la provincia de Queensland de la Ilesia anglicana d'Australia. |167&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Filipines"| [[Ilesia episcopal nes Filipines]] (1990) | style="vertical-align: top;" | [[Filipines]] | 7 diócesis | Independencia en 1990. |125&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Ruanda"| [[Provincia de la Ilesia anglicana en Ruanda]] | style="vertical-align: top;" | [[Ruanda]] | 11 diócesis | Independencia en 1992. |1&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Escocia"| [[Ilesia episcopal escocesa]] | style="vertical-align: top;" | [[Escocia]] | 7 diócesis | Independencia en 1689. |44&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Sureste d'Asia"| [[Ilesia de la provincia del Sureste d'Asia]] | style="vertical-align: top;" | [[Brunéi]], [[Camboya]], [[Indonesia]], [[Laos]], [[Malasia]], [[Nepal]], [[Singapur]], [[Tailandia]], [[Vietnam]] | 4 diócesis | Independencia en 1996. |98&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Sur de la India"| [[Ilesia del Sur de la India]] ('''xunida''') | style="vertical-align: top;" | Estaos d'[[Andhra Pradesh]], [[Karnataka]], [[Kerala]], [[Tamil Nadu]], [[Telangana]] y les [[Islles Andaman y Nicobar]] y [[Lakshadweep]] na [[India]] y [[Jaffna]] en [[Sri Lanka]] | 24 diócesis | Independencia en 1927 como provincia de la India, Birmania y Ceilán. Ilesia xunida en 1947. |4&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Sur d'África"| [[Ilesia anglicana del Sur d'África]] | style="vertical-align: top;" | [[Angola]], [[Lesothu]], [[Mozambique]], [[Namibia]], [[Santa Lena, Ascensión y Tristan da Cunha]], [[Sudáfrica]], [[Suazilandia]] | 27 diócesis y la diócesis misional d'Angola | Independencia en 1870. En 2006 camudó'l so nome d'Ilesia de la provincia del África del Sur al actual. |3&nbsp;000&nbsp;000 - 4&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="América del Sur"| [[Ilesia anglicana d'América del Sur]] | style="vertical-align: top;" | [[Arxentina]], [[Bolivia]], [[Brasil]], [[Chile]], [[Paraguái]], [[Perú]], [[Uruguái]] | 7 diócesis | Independencia en 1981. En 2014 camudó'l so nome d'Ilesia de la provincia del Conu Sur d'América al actual. |23&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Sudán"| [[Provincia de la Ilesia episcopal de Sudán del Sur y Sudán]] | style="vertical-align: top;" | [[Sudán del Sur]], [[Sudán]] | 6 provincies: Bahr El Ghazal (9 diócesis), Central (3 diócesis), Loryko (10 diócesis), Minye (6 diócesis), Norte (5 diócesis), Alto Nilo (8 diócesis) | Independencia en 1974. |4&nbsp;500&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Tanzania"| [[Ilesia anglicana de Tanzania]] | style="vertical-align: top;" | [[Tanzania]] | 27 diócesis | Independencia en 1970 por división de la provincia de Kenia y Tanzania. |2&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Uganda"| [[Ilesia de la provincia de Uganda]] | style="vertical-align: top;" | [[Uganda]] | 34 diócesis | Independencia en 1961 como provincia de Uganda y Ruanda-Urundi (dende 1962 provincia de Uganda, Ruanda y Burundi). En 1980 Ruanda y Burundi formaron una provincia separada. |8&nbsp;000&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Estaos Xuníos"| [[Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos]] y [[Ilesia evanxélica luterana n'Estaos Xuníos]] | style="vertical-align: top;" | [[Estaos Xuníos]], [[Colombia]], [[República Dominicana]], [[Ecuador]], [[Convocatoria de les Ilesies episcopales n'Europa]], [[Guam]], [[Haití]], [[Hondures]], [[Islles Marianes del Norte]], [[Puertu Ricu]], [[Saipán]], [[Taiwán]], [[Venezuela]], [[Islles Vírxenes]] | 9 provincies: I (7 diócesis), II (9 diócesis, la diócesis d'Europa, la d'Haití y la de los Ministerios Federales), III (13 diócesis), IV (20 diócesis), V (14 diócesis), VI (8 diócesis), VII (12 diócesis), VIII (17 diócesis y la diócesis de Taiwán), IX (7 diócesis n'América del Centru y del Sur) | Independencia en 1789. |6&nbsp;700&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="Gales"| [[Ilesia en Gales]] | style="vertical-align: top;" | [[Gales]] | 6 diócesis | Independencia en 1920 de la Ilesia d'Inglaterra. | 84&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="África Occidental"| [[Ilesia de la provincia d'África Occidental]] | style="vertical-align: top;" | [[Camerún]], [[Cabu Verde]], [[Gambia]], [[Ghana]], [[Guinea]], [[Liberia]], [[Senegal]], [[Sierra Lleona]] | 2 provincies: Ghana (11 diócesis), África Occidental (6 diócesis) | Independencia en 1951. En 1979 dixebróse la Ilesia de Nixeria. |300&nbsp;000 |- valign="top" | style="vertical-align: top;" data-sort-value="West Indies"| [[Ilesia de la provincia de les Indies Occidentales]] | style="vertical-align: top;" | [[Aruba]], [[Barbados]], [[Les Bahames]], [[Belize]], [[Islles Caimán]], [[Guyana]], [[Xamaica]], [[Islles de Barloventu]], [[Trinidá y Tobagu]], [[Islles de Sotaventu]] | 8 diócesis | Independencia en 1883. |770&nbsp;000 |} Amás, hai seis Ilesies extraprovinciales, cinco de les cualos tán so l'autoridá del arzobispu de Canterbury como [[Obispu metropolitanu|arzobispu metropolitanu]]. {| {{tablaguapa}} style="width: 100%;" |- ! style="width: 40%;" | Ilesies extraprovinciales ! style="width: 40%;" | Metropolitanu !style="width: 20%;" | Xurisdicción territorial ! Provincies y diócesis ! Historia |- valign="top" | style="vertical-align: top;" | [[Ilesia de Ceilán]] | style="vertical-align: top;" | [[Arzobispu de Canterbury]] | style="vertical-align: top;" | [[Sri Lanka]] | style="vertical-align: top;" | 2 diócesis | Separada en 1970 de la Ilesia de la India, Paquistán, Birmania y Ceilán. |- valign="top" | style="vertical-align: top;" | [[Ilesia episcopal de Cuba]] | style="vertical-align: top;" | El conceyu metropolitanu entiende: :* Primáu de la Ilesia anglicana de Canadá :* Arzobispu de les Indies Occidentales :* Obispu presidente de la Ilesia episcopal | style="vertical-align: top;" | [[Cuba]] | style="vertical-align: top;" | 1 diócesis | Separada de la Ilesia episcopal en 1966. |- valign="top" | style="vertical-align: top;" | [[Diócesis anglicana de les Bermudes]] | style="vertical-align: top;" | [[Arzobispu de Canterbury]] | style="vertical-align: top;" | [[Bermudes]] | style="vertical-align: top;" | 1 diócesis | Separada en 1919 de la diócesis de Terranova. |- valign="top" | style="vertical-align: top;" | [[Ilesia lusitana católica apostólica evanxélica]] | style="vertical-align: top;" | [[Arzobispu de Canterbury]] | style="vertical-align: top;" | [[Portugal]] | style="vertical-align: top;" | 1 diócesis | Establecida en 1980. |- valign="top" | style="vertical-align: top;" | [[Ilesia española reformada episcopal]] | style="vertical-align: top;" | [[Arzobispu de Canterbury]] | style="vertical-align: top;" | [[España]] | style="vertical-align: top;" | 1 diócesis | Establecida en 1980. |- valign="top" | style="vertical-align: top;" | [[Parroquia de les Islles Malvines]] | style="vertical-align: top;" | [[Arzobispu de Canterbury]] | style="vertical-align: top;" | [[Islles Malvines]] | style="vertical-align: top;" | 1 parroquia | Separada de la provincia del Conu Sur d'América en 1977. |} == Alcuerdu de comunión con otres Ilesies == === Ilesies xuníes === Les Ilesies xuníes nel subcontinente indiu tán integraes por anglicanos y por otros grupos protestantes y formáronse en 1970 a partir de la división de la [[Ilesia anglicana de la India, Paquistán, Birmania y Ceilán]]. Amás de ser parte de la Comunión anglicana son miembros de la [[Comunión Mundial d'Ilesies Reformaes]], y los dos Ilesies indies tamién del [[Conseyu Metodista Mundial]].<ref name="reformiert">Database (9 February 2006). [http://www.reformiert-online.net/adressen/detail.php?id=1442&lg=eng "Sialkot Diocese of the Church of Pakistan"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303210952/http://www.reformiert-online.net/adressen/detail.php?id=1442&lg=eng |date=2016-03-03 }}. Reformed Online. Retrieved 16 April 2014.</ref> Dende 1978 les Ilesies del Norte y Sur de la India y la [[Ilesia siro-malankara de Mar Thoma]] formen la [[Comunión d'Ilesies na India]]. * La [[Ilesia del Sur de la India]]: xunió a 14 diócesis anglicanes de los estaos de Andhra Pradesh, Karnataka, Kerala y Tamil Nadu y de los territorios de les [[Islles Andaman y Nicobar]] y [[Lakshadweep]] na India (a formase l'estáu de [[Telangana]] quedó tamién incluyíu) y a los de la diócesis de Sri Lanka, cola Ilesia Xunida del Sur de la India (formada por [[Ilesia congregacional|congregacionales]] y [[Presbiterianismu|presbiterianos]]), y el distritu del Sur de la India de la [[Ilesia metodista]].<ref name="oikoumene.org">{{cita web|url=http://www.oikoumene.org/en/member-churches/church-of-south-india |títulu=www.oikoumene.org/en/member-churches/church-of-south-india |publisher=Oikoumene.org |date= |fechaaccesu=15 d'agostu de 2014}}</ref> * La [[Ilesia del Norte de la India]]: xunió a los anglicanos del restu de los estaos de la India cola [[Ilesia xunida del Norte de la India]] (formada por congregacionales y presbiterianos), les [[Ilesies bautistes]] del Norte de la India (bautistes británicos), [[Metodismu|metodistes]] (de les conferencies británicu y australianu) y [[Discípulos de Cristu (Ilesia cristiana)|discípulos de Cristu]]. La [[Ilesia de los Hermanos]] na India retirar de la unión en 2006. * La [[Ilesia de Paquistán]]: xunió en 1970 a anglicanos de la Ilesia anglicana de la India, Paquistán, Birmania y Ceilán con presbiterianos de la [[Ilesia d'Escocia]], metodistes xuníos y luteranos. La mayoría de los sos fieles son anglicanos. * La [[Ilesia de Bangladex]]: formar en 1974 por división de la Ilesia de Paquistán. === Alcuerdu de Bonn === A partir del [[Alcuerdu de Bonn]] de 1931 les Ilesies vétero católiques de la [[Unión d'Utrecht (Ilesies)|Unión d'Utrecht]] (de la [[Conferencia Internacional d'Obispos Católicos Antiguos]]) tán en plena comunión cola Comunión anglicana:<ref>{{Cita web |url=http://www.utrechter-union.org/page/139/member_churches |títulu=Unión d'Utrecht |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160410090744/http://www.utrechter-union.org/page/139/member_churches |fechaarchivu=2016-04-10 }}</ref> * [[Ilesia católica antigua de los Países Baxos]] (2 diócesis n'Holanda, Bélxica y Luxemburgu) * [[Diócesis católica de los vieyos católicos n'Alemaña]] (1 diócesis n'Alemaña) * [[Ilesia católica cristiana de Suiza]] (1 diócesis en Suiza) * [[Ilesia católica antigua d'Austria]] (1 diócesis n'Austria) * [[Ilesia católica antigua na República Checa]] (1 diócesis en República Checa y Eslovaquia) * [[Ilesia católica polaca]] (3 diócesis en Polonia) * [[Misión vétero católica francófona]] (1 misión en Francia dependiente de la Conferencia Internacional d'Obispos Católicos Antiguos) * [[Ilesia católica antigua de Croacia]] (1 misión en Croacia dependiente de la Conferencia Internacional d'Obispos Católicos Antiguos) * [[Ilesia católica antigua en Suecia y Dinamarca]] (1 misión en Suecia, Dinamarca, Noruega y Finlandia dependiente de la Conferencia Internacional d'Obispos Católicos Antiguos) L'Alcuerdu de Bonn inclúi tamién a partir de 1965 a: * [[Ilesia filipina independiente]] (Filipines) * [[Ilesia española reformada episcopal]] (España) * [[Ilesia lusitana católica apostólica evanxélica]] (Portugal) Dende 2005 la Unión de Utrech ta tamién en plena comunión cola Ilesia de Suecia.<ref>[http://www.utrechter-union.org/seite/494/communion_between_the_old_cathol Communion between the Old Catholic Churches of the Union of Utrecht and the Church of Sweden confirmed]</ref> === Comunión de Porvoo === La [[Comunión de Porvoo]] ye un alcuerdu de plena comunión robláu en 1994 por Ilesies anglicanes y luteranes d'Europa: * La [[Ilesia episcopal escocesa]] * La [[Ilesia de Noruega]] * La [[Ilesia de Suecia]] * La [[Ilesia evanxélica luterana estoniana]] * La [[Ilesia evanxélica luterana de Lituania]] ; Dende 1995: * La [[Ilesia d'Inglaterra]] * La [[Ilesia d'Irlanda]] * La [[Ilesia en Gales]] * La [[Ilesia nacional d'Isllandia]] * La [[Ilesia evanxélica luterana de Finlandia]] ; Dende 2001: * La [[Ilesia lusitana católica apostólica evanxélica]] (Portugal) * La [[Ilesia española reformada episcopal]] ; Dende 2010: * La [[Ilesia del Pueblu Danés]] (Dinamarca)<ref>[https://web.archive.org/web/20101012155452/http://www.folkekirken.dk/fast-indhold/nyhed/article/folkekirken-har-underskrevet-porvoo-erklaeringen/ Ingreso de la Ilesia danesa]</ref> ; Dende 2014: * La [[Ilesia evanxélica luterana letona nel estranxeru]] * La [[Ilesia luterana en Gran Bretaña]] Ilesies que participa como observadora: * La [[Ilesia evanxélica luterana de Letonia]] (dende 1994) == Historia == La Comunión anglicana ye un conceutu relativamente recién. Desque la Ilesia d'Inglaterra (qu'hasta'l [[sieglu XX]] incluyía a la [[Ilesia en Gales]]) rompió la so comunión col [[Ilesia católica|catolicismu]] mientres el reináu d'[[Enrique VIII d'Inglaterra|Enrique VIII]], pensó de sigo mesma non como una nueva fundación, sinón que como una continuación reformada de l'antigua “Ilesia inglesa” y reafitáu los derechos d'esa ilesia. Pero tal fenómenu foi por bastante tiempu daqué claramente local. D'esta manera, los únicos integrantes de lo que güei conocemos como Comunión anglicana a mediaos del [[sieglu XVIII]] yeren la Ilesia d'Inglaterra, la so estrechamente amestada Ilesia hermana, la [[Ilesia d'Irlanda]] (que tamién rompió col [[papa]] baxu Enrique VIII), y la [[Ilesia episcopal escocesa]], qu'a fines del [[sieglu XVII]] y principios del sieglu XVIII yera parcialmente clandestina (sospechosa de simpatíes [[jacobitas]]). Sicasí, la enorme espansión del [[Imperiu británicu]] mientres los sieglos XVIII y XIX llevó a la Ilesia consigo. Por eso, dende'l principiu, toles ilesies coloniales tuvieron so xurisdicción del [[obispu de Londres]], pero tres la [[Guerra d'Independencia de los Estaos Xuníos|Revolución americana]], les parroquies d'esi nuevu país independiente atoparon necesariu romper formalmente con una Ilesia que'l so [[Gobernador supremu]] yera (y sigue siendo) el [[Monarquía Británica|Monarca británicu]]. D'esa manera, formaron les sos propies diócesis y la so propia ilesia nacional, la Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos d'América, nun procesu de separación, otra manera, abondo amistosu. Naquella mesma dómina, los países que siguíen siendo colonia británica calteníen los sos venceyos cola Corona. Por ello, la Ilesia d'Inglaterra empezó a designar obispos coloniales. En 1787 nomar a un obispu de [[Nueva Escocia]] con xurisdicción estraordinaria sobre tou la Norteamérica británica; coles mesmes designáronse dellos otros obispos en ciudaes del actual [[Canadá]]. En [[1814]] foi nomáu un obispu pa [[Calcuta]]; en [[1824]] foi unviáu'l primer obispu a les [[Antilles|Indies Occidentales]] y en [[1836]] tamién a [[Australia]]. Antes de 1840 había solamente diez obispos coloniales na Ilesia d'Inglaterra, pero inclusive esti empiezu tan pequeñu facilitó grandemente'l desenvolvimientu del anglicanismu alredor del mundu. En [[1841]] instalóse un Conseyu Colonial Diocesanu” y llueu se crearon munches más diócesis. Col tiempu, aportó a natural arrexuntar estes diócesis en provincies y designar a un obispu metropolitanu pa caúna. Anque de primeres esti sistema establecer en munches colonies del Imperiu, escontra 1861 foi habitual que, nun siendo que se dispunxera específicamente lo contrario, la Ilesia d'Inglaterra tuviera malapenes la mesma posición llegal que cualesquier otra ilesia. Asina, un obispu colonial anglicanu y la so diócesis teníen una naturaleza xurídica dafechu distinta de les sos contrapartes na metrópolis. Col tiempu, los obispos vinieron ser designaos más bien llocalmente que dende Inglaterra, y los sínodos nacionales empezaron, eventualmente, a tener una llexislación eclesiástica independiente d'Inglaterra. Un pasu crucial nel desenvolvimientu de la comunión moderna tuvo na organización de les Conferencies de Lambeth, colos discutinios qu'ellí se desenvolvieron. Estes conferencies demostraron qu'obispos d'Ilesies desemeyaes podíen manifestar la unidá de la Ilesia na so colegialidad episcopal, a pesar de l'ausencia de llazos llegales universales. Dellos obispos tuvieron primeramente pocu dispuestos a allegar, tarreciendo que la xunta declarara un conseyu con poder llexislativu pa la Comunión anglicana; pero estes medranes estenar col tiempu y al aprobase resoluciones de tipu namái consultivu. Les Conferencies de Lambeth fueron convocaes aproximao cada diez años dende 1878 (que foi la segunda conferencia), y permanez como la convocatoria más visible de tola Comunión. == Discutinios == Un efeutu de la "autoridá esvalixada" de la Comunión anglicana foi que'l conflictu y el discutiniu llevantáronse con cierta regularidá a lo llargo de la so historia, sobremanera con al respective de los efeutos que práutiques y doctrines diverxentes d'una parte de la Comunión tuvieron n'otres. Les disputes que se dieron antaño nel senu d'Ilesia d'Inglaterra pudieron tratase llexislativamente naquel reinu, pero como la Comunión anglicana estender a nueves naciones y cultures desemeyaes, tales discutinios fuéronse multiplicando ya intensificando ensin posibilidá de resolución llexislativa. Estos discutinios fueron xeneralmente de dos tipos: llitúrxiques y sociales. El primer discutiniu notable desenvolvióse en redol a la influencia creciente del [[anglu-catolicismu]] manifestáu nel llamáu [[ritualismo]], revesosu dende fines del sieglu XIX y hasta principios del XX. Más tarde, el rápidu cambéu social y la disolución de la hexemonía cultural británica sobre les sos antigües colonies alimentaron les disputes con respectu al papel de les muyeres, los parámetros de matrimoniu y divorciu, y la práutica de l'[[anticoncepción]] y l'[[albuertu inducíu|albuertu]]. Más apocayá, los desalcuerdos con al respective de la homosexualidá enterriaron la unidá de la Comunión según les sos rellaciones con otres denominaciones cristianes. De manera simultánea a los alderiques sobre teoloxía social y ética, la Comunión aldericó la revisión del Llibru d'Oración y los fundamentos pa llograr la comunión plena con Ilesies non anglicanes. == Rellaciones ecuméniques == L'interés anglicanu pol diálogu [[ecumenismu|ecuménicu]] remontar a tiempos de la so reforma y a los sos diálogos tantu con Ilesies ortodoxes como luteranes mientres el sieglu XVI. Nel sieglu XIX, col surdimientu del [[Movimientu d'Oxford]], xeneróse una mayor esmolición pol realcuentru de les Ilesies de "confesión católica". Esti deséu de trabayar pol llogru de la plena comunión con otres denominaciones cristianes condució al desenvolvimientu del [[Cuadrilátero Chicago-Lambeth]], aprobáu pola tercera [[Conferencia de Lambeth]] en 1888. Los cuatro puntos (suficiencia de la Escritura, los credos históricos, los dos sacramentos dominicales y l'episcopáu históricu) fueron propuestos como base pal discutiniu, anque fueren con frecuencia tomaos como llinia de fondu non negociable pal realcuentru. === Conseyu Mundial d'Ilesies === El diálogu ecuménicu foi particularmente granible en tres ámbitos. El primeru ye'l [[Conseyu Mundial d'Ilesies]] y los sos precursores, nos cualos los anglicanos tuvieron siempres implicaos, dende'l principiu. Los representantes anglicanos tuvieron especialmente arreyaos nel desenvolvimientu de la fecunda declaración de la comisión Orde y Fe: "Bautismu, Eucaristía y Ministeriu", que procuró'l desenvolvimientu de puntos de mancomún con al respective de estes cuestiones, y tuvieron coles mesmes nel centru del procesu pa desenvolver trabayos más recién na comisión "Naturaleza y Misión de la Ilesia". === Ilesia católica === El segundu ámbitu granible d'esmolición ecuménica foi cola Ilesia católica. La hostilidá al llargu plazu ente estos dos comuniones minó les perspeutives de diálogu. La "emancipación" católica nel Reinu Xuníu sollivió un pocu la tensión, pero la respuesta de [[Santa Sede|Roma]] al Cuadriláteru Chicago-Lambeth, articulada na [[bulda]] papal de 1896 "[[Apostolicae Curae]]", declaró les santes órdenes anglicanes como nules y ensin valor llegal. L'acercamientu llogróse finalmente en 1966, cola visita del arzobispu [[Michael Ramsey]] al papa [[Pablo VI]]. Al añu siguiente, establecióse la [[Comisión Internacional Anglicana-Católica Romana]] (ARCIC poles sos sigles n'inglés: Anglican-Roman Catholic International Commission). El so primer proyeutu centrar na autoridá de les Escritures, y la Comisión produció dende entós nueve declaraciones concordaes. La primer fase de la ARCIC terminó en 1981 cola publicación del informe final: "Aclaraciones sobre l'Autoridá na Ilesia" (Elucidations on Authority in the Church). La segunda fase trescurrió ente 1983 y 2004, añu en que foi publicada una declaración concordada referida a la "teoloxía Mariana", y espérase una tercer fase. En 2000, tres una xunta ente obispos anglicanos y católicos en Mississauga (Canadá), una nueva comisión foi establecida, la [[Comisión Internacional Anglicana Católica Romana pa Unidá y Misión]] (International Anglican Roman Catholic Commission for Unity and Mission), pa promover la cooperación práutica ente anglicanos y católicos, y la receición de los frutos del diálogu teolóxicu. A pesar de la productividá d'estos discutinios, el diálogu enzancóse tres los acontecimientos en delles provincies de la Comunión anglicana, principalmente con al respective de la [[ordenación de muyeres]] ya inclusive la ordenación episcopal de persones homosexuales non célibes (el casu de [[Gene Robinson]]). El papa [[Xuan Pablo II]] fixo una [[Provisión Pastoral]] pa un pequeñu númberu de parroquies de cleru episcopaliano que se convirtieron a la Ilesia católica. Hai aproximao media docena d'estes parroquies de "usu anglicanu", llamaes asina porque se-yos dexó l'usu temporal d'una adautación católica del Llibru d'Oración Común, anque non el Llibru Episcopal d'Oración Común puramente tal (utilizáu poles parroquies de la ECUSA). Amás, esiste una xurisdicción de les [[Ilesies Anglicanes de Continuación]] denomada [[Comunión Anglicana Tradicional]], que procura consiguir plena comunión con [[Santa Sede|Roma]] reteniendo, sicasí, la so fe y práutiques tradicionales. El 20 d'ochobre de 2009 la [[Santa Sede]] dio a conocer l'aprobación dada por [[Benitu XVI]] pa la creación d'una estructura canónica, un [[ordinariato]] personal, p'acoyer a los anglocatólicos que quixeren incorporase a la plena comunión cola [[Ilesia católica]].<ref>[https://es.zenit.org/articles/nota-vaticana-sobre-los-anglicanos-que-entren-en-la ilesia-catolica/ Nota vaticana sobre los anglicanos qu'entren na Ilesia católica]</ref> L'entós arzobispu de Canterbury y primáu de la Comunión anglicana, [[Rowan Williams]], y l'arzobispu de Westminster, [[Vicent Gerard Nichols]], primáu de los católicos n'Inglaterra, emitieron un comunicáu nel que se señalaba esti xestu como un signu del fin de los tiempos d'incertidume y un frutu del diálogu ecuménicu.<ref>[http://www.zenit.org/article-32970?l=spanish Declaración conxunta del arzobispu de Westminster y l'arzobispu de Canterbury]</ref> Les disposiciones de Benitu XVI dar a conocer na [[Constitución Apostólica]] ''Anglicanorum cœtibus'',<ref>[http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/apost_constitutions/documents/hf_ben-xvi_apc_20091104_anglicanorum-coetibus_sp.html Constitución Apostólica ''Anglicanorum coetibus'']</ref> del 4 de payares de 2009. === Ilesies luteranes === Otru ámbitu granible de diálogu ecuménicu diose con delles [[luteranismu|ilesies luteranes]]. En 1994, constituyóse la [[Comunión de Porvoo]], incluyendo a les ilesies de la Comunión anglicana n'Inglaterra, Escocia, Gales, Irlanda, Portugal y España en plena comunión coles ilesies luteranes d'Isllandia, Noruega, Suecia, Finlandia, Estonia y Lituania. Nel 2001, la [[Ilesia anglicana del Canadá]] y la [[Ilesia evanxélica luterana en Canadá]] llograron la plena comunión,<ref>[https://web.archive.org/web/20070929101914/http://www.anglican.ca/news/news.php?newsItem=2001-07-08_a.ans] Serviciu de noticies anglicanu (n'inglés)</ref> como fixeron tamién la [[Ilesia episcopal nos Estaos Xuníos d'América]] (ECUSA) y la [[Ilesia evanxélica luterana n'América]] (ELCA).<ref>[https://web.archive.org/web/20070823022616/http://www.episcopal-life.org/26769_70474_ENG_HTM.htm] Called to Common Mission, What does it mean to Episcopalians and Lutherans? (n'inglés)</ref> Amás, alcuerdos de plena comunión fueron algamaos ente delles provincies eclesiástiques más pequeñes, sobremanera con denominaciones católiques, como la [[Ilesia católica antigua]] tres el [[Alcuerdu de Bonn]] de 1931. === Ilesies ortodoxes === El diálogu foi granible asina mesmu coles Ilesies ortodoxes. La [[Comisión Internacional de Diálogu Teolóxicu Anglicanu-Ortodoxu]] foi establecida en 1999, añader al trabayu de comisiones yá establecíes enantes y que publicaren una síntesis del so trabayu na "Declaración de Dublín". Darréu, tamién s'estableció la [[Comisión Internacional Anglicana Ortodoxa Oriental]] nel 2001, pal diálogu con aquelles Ilesies ortodoxes que nun tán en comunión col [[Patriarca de Constantinopla]]. === Otres Ilesies === El diálogu con Ilesies protestantes amás de les luteranes dio igualmente bones resultaos. Sicasí, dellos movimientos escontra la plena comunión fracasaron, ente la Ilesia anglicana del Canadá y la [[Ilesia Xunida del Canadá]], por casu, según ente la Ilesia d'Inglaterra y la [[Ilesia metodista de Gran Bretaña]] debíu, espresamente, a la cuestión del episcopáu válidu, más específicamente, a la reconocencia de la [[socesión apostólica]]. Esto, según les postures anglicanes ante ciertes cuestiones sociales, enzancaron tamién el diálogu ente anglicanos y delles denominaciones evanxéliques. Con tou, espolletaron una variedá d'informes preparaos por comisiones billaterales que describen teoloxíes y práutiques converxentes; tal foi'l casu de "Conversaciones sobre'l Mundu 2005" (Conversations around the World), un informe sobre conversaciones ente representantes de la Comunión anglicana y l'[[Alianza Bautista Mundial]]. == Socesión apostólica == La Comunión anglicana comparte la creencia d'aquellos que tienen como válida la [[socesión apostólica]]. La Ilesia católica discrepa de la Comunión anglicana nesti asuntu al considerar el papa Lleón XIII na bulda de 1896 ''[[Apostolicae curae]]'' que foi rota polos anglicanos, pero'l patriarca de Constantinopla de la [[Ilesia ortodoxa]] aceptó en 1922 como válida la socesión apostólica na Comunión anglicana a pesar de nun tar en comunión con ella.<ref>[https://web.archive.org/web/20091023064646/https://www.ucl.ac.uk/~ucgbmxd/patriarc.htm] Declaración oficial del Patriarca Ecuménicu en 1922 (n'inglés)</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Anglican}} * [http://www.anglicancommunion.org/ Sitiu oficial de la Comunión anglicana] (n'inglés) * [https://web.archive.org/web/20070306125543/http://www.comunionanglicana.org/ Sitio Non-Oficial de la Comunión anglicana] (n'español) * [http://www.anglicanos.org/ Ilesia española reformada episcopal] * [http://iglesiaanglicanademexico.org/ Ilesia anglicana de Méxicu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120119201311/http://www.iglesiaanglicanademexico.org/ |date=2012-01-19 }} * [https://web.archive.org/web/20061225000900/http://www.iglesiaanglicana.cl/ Ilesia anglicana de Chile] * [http://www.anglicanos.net/ Portal anglicanu pal mundu hispanu] * [https://web.archive.org/web/20061129122946/http://iglesianglicanavzla.org/ Ilesia anglicana episcopal venezolana] * [http://www.iglesiaepiscopal.org.co/ Ilesia episcopal en Colombia] * [http://www.anglican.org.au/ Anglican Church of Australia] (n'inglés) * [https://web.archive.org/web/20060127223132/http://www.anglican.ca/index.htm The Anglican Church of Canadá] (n'inglés) * [http://www.ifi.ph/ Sitiu oficial de la Ilesia filipina independiente] (n'inglés) * [https://web.archive.org/web/20140517091543/http://ircacolombia.com/ Sitio de la ilesia anglicana de Colombia] (n'español) {{Tradubot|Comunión anglicana}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Anglicanismu| ]] a7gw3ruj99d3oe2jiqd53f3l3clr2vr 0 111618 4379616 4334317 2025-06-26T10:11:45Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379616 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Millennium Stadium}} {{edificiu}} El '''Millennium Stadium''' ({{lang-cy|Stadiwm Mileniwm}}; n'[[idioma español|español]], Estadiu del Mileniu) ye un [[estadiu multiusos]] de la ciudá de [[Cárdif]], capital de [[Gales]]. Ye l'estadiu nacional del país y sede tantu de la {{selr|Gales}} como de fútbol. Foi construyíu col fin d'allugar la [[Copa Mundial de Rugby de 1999]]. Nél hanse lleváu a cabu munchos otros grandes eventos, como'l conciertu pal Tsunami, la [[Tramu (rally)|Etapa Súper Especial]] del [[Rally de Gran Bretaña|Rally de Gales Gran Bretaña]], el Speedway Grand Prix de Gran Bretaña y numberosos conciertos de música. Ye propiedá de Millennium Stadium PLC, de la mesma una filial de la [[Welsh Rugby Union]] (WRU). Foi diseñáu en 1962 pol equipu d'arquitectos Bligh Lobb Sports Architecture, que se fundieron pa convertise en HOK Sport Venue Event, que pasaría a denominase [[Populous (arquiteutos)|Populous]] a principios de 2009. WS Atkins fueron los inxenieros estructurales, y Laing O'Rourke el contratista. El costu total de la construcción foi de 121 millones de llibres, de les cualos la Comisión del Mileniu financió 46.<ref name="Lottery"/> Abrió les sos puertes en xunu de 1999<ref name="Date">{{cita web |url=http://www.millenniumstadium.com/information/about.php|títulu=Millennium Stadium Information|fechaaccesu=28 d'agostu de 2008|editorial=Millennium Stadium}}</ref>, y el primer gran eventu que tuvo llugar nél foi un partíu internacional de rugby el 26 de xunu de 1999, nel que Gales venció a {{selr|Sudáfrica}} nun amistosu por 29-19, ante un ensame en pruebes de 29000 espectadores.<ref name="Opened"/> Con un aforu total de 74500 sentaos, ye'l tercer estadiu más grande nel campeonatu del [[Seis Naciones]], tres el [[Stade de France]] y el [[Twickenham Stadium|Twickenham]] d'Inglaterra, siendo esti postreru'l mayor. De la mesma, el segundu con mayores dimensiones a nivel mundial. Cuenta con un techu totalmente retráctil, y foi'l segundu estadiu d'Europa en tener esta carauterística.<ref name="Retractable roof"/><ref name="Millennium Stadium"/> == Historia == === Oríxenes y antecedentes=== Hasta 1969, el Cardiff RFC y la {{selr|Gales|seleición de rugbi de Gales}} xugaron los sos partíos como llocal nel mesmu terrén de xuegu del [[Cardiff Arms Park]], pero esto camudó na temporada 1969-70.<ref name="Development">{{cita publicación |apellíu=Harris [[CBE]] LLD (Hons) |nome=Kenneth M|authorlink= |coauthors= |títulu=The Story of the Development of the National Rugby Ground 7 April 1984 |añu= 1984 |publicación=[[Welsh Rugby Union]] |ubicación= |páxines=}}</ref> Como resultáu d'un alcuerdu ente'l Cardiff Athletic Club y Welsh Rugby Union (WRU), el proyeutu del Estadiu Nacional estableció que yera necesaria la construcción d'unu nuevu nel que pudieren allugase los partíos y eventos internacionales, d'esta forma, el Cardiff RFC treslladar a unu nuevu construyíu nel campu de cricket orixinal asitiáu nel mesmu llugar que l'antiguu Cardiff Arms Park.<ref name="Development"/> El 7 d'abril de 1984, l'Estadiu Nacional foi inauguráu oficialmente, sicasí, en 1994 un comité de reconstrucción establecer pa considerar la posibilidá de remocicalo, y en 1995 la WRU escoyer pa entamar la [[Copa del Mundu de Rugby de 1999]].<ref name="Stadia"/> {{Imaxe múltiple |posición_tabla = left |títulu = <small>Estadiu Nacional</small> |direición = horizontal |semeya1 = The National Stadium The Arms Park Cardiff.jpg| anchu1 = 200 |testu1 = <small>Tribuna Oeste del Estadiu Nacional.</small> | alineación_texto1 = center |semeya2 = Demolition of the old Arms Park, Cardiff.jpg| anchu2 = 194 |testu2 = <small>La tribuna norte mientres la baltadera del Estadiu Nacional, que forma parte de la tribuna norte del Millennium Stadium.</small> | alineación_texto2 = center }} En 1995, l'Estadiu Nacional, que fuera diseñáu en 1962,<ref name="Development"/> namái cuntaba con una capacidá pa 53000 espectadores, pa la cual fuera construyíu, pero los estadios nacionales de les seleiciones vecines —como [[Twickenham Stadium|Twickenham]] ({{selr|Inglaterra}}) con una capacidá de 75000 espectadores, y el [[Murrayfield Stadium]] ([[seleición de rugbi d'Escocia|Escocia]]) con una capacidá de 67000 — superábenlu llargamente. Francia taba a puntu de construyir el [[Stade de France]], que tendría una capacidá de más de 80000 espectadores pa la [[Copa Mundial de la FIFA 1998]].<ref name="Stadia"/> La capacidá orixinal del Estadiu Nacional foi de 65000, pero amenorgárase a 53000 por cuenta de la entrada a valir del [[Informe Taylor]]. Once mil de les 53000 llocalidaes de la so capacidá taben na grada oriental, y la conversión a un estadiu d'asientos amenorgaría la capacidá del estadiu entá ye más, dexando la estancia de 47500 persones.<ref name="Stadia"/> Otru de los problemes yera que l'estadiu taba ocultu polos edificios próximos al sur en Park Street, Wood Street y al este en Westgate Street, amás de Cardiff Rugby Ground al norte. Namái yera totalmente visible dende l'otru llau del [[ríu Taff]], al oeste. L'accesu yera bien acutáu, cola entrada principal nuna estrecha abertura en Westgate Street al este, compartida por vehículos en distintu sentíu y espectadores per igual.<ref name="Stadia">{{cita web |url=http://www.panstadia.com/vol3/33-022.htm|títulu=In the heart of the city|fechaaccesu=24 d'agostu de 2008|editorial=PanStadia International|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081201100708/http://www.panstadia.com/vol3/33-022.htm|fechaarchivu=1 d'avientu de 2008}}</ref> Ente les nueves midíes incluyíase la adición d'un tercer aniellu nel estadiu yá esistente, o'l treslláu a un nuevu llugar. Esta última opción foi refugada porque riquiría un gran aparcamientu de coches y sometería a fuertes presiones al curtiu plazu la infraestructura de tresporte local, creando atascos de tráficu y amontando la contaminación.<ref name="Stadia"/> El comité finalmente aceptó la creación d'un nuevu estadiu nel mesmu espaciu, pero con un considerable aumentu de la so capacidá. Tamién implicaría'l desplazamientu de l'alliniación del estadiu d'oeste-esti a norte-sur. Esta decisión cuntó col sofitu de la Comisión del Mileniu. Convertir na cuarta remodelación del Cardiff Arms Park.<ref name="Millennium Stadium">{{cita web |url=http://www.millenniumstadium.com/3473_3557.php|títulu=About Millennium Stadium|fechaaccesu=24 d'agostu de 2008|editorial=Millennium Stadium plc|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071009115105/http://www.millenniumstadium.com/3473_3557.php|fechaarchivu=9 d'ochobre de 2007}}</ref> El nuevu estadiu tenía de tener un techu retráctil p'allugar un espaciu d'usos múltiples, con un campu de verde pa rugby y fútbol.<ref name="Stadia"/> Nesi momentu, los únicos techos retráctiles d'Europa atópase en dos estadios holandeses: el [[Amsterdam Arena]], acabáu en 1996 con una capacidá de 50000 espectadores,<ref name="Millennium Stadium"/> y [[Gelredome]] d'[[Arnhem]], una planta con capacidá pa 30000 espectadores, construyíu ente 1996 y 1998.<ref name=Gelredome>{{cita web |url=http://www.alynia-architecten.nl/index.php?menu=projecten&pt=3&pr=16&offset=0|títulu=Projecten: Gelredome, Arnhem|fechaaccesu=15 de febreru de 2009|editorial=Alynia Architecten|idioma=neerlandés}}</ref> Pa permanecer nel mesmu sitiu, Arms Park, había qu'atopar un espaciu adicional dexara un accesu seguru y apurriera l'espaciu abondu pal aumentu de la capacidá y la meyora de les instalaciones. Esto llogróse por aciu la compra de los edificios axacentes al sur y al este, y la construcción d'un nuevu paséu xunto al ríu Taff por valor de seis mil llibres nel llau oeste del estadiu.<ref name="cost"/> En 1999, el Millennium Stadium sustituyera al Estadiu Nacional y Cardiff Arms Park como l'estadiu nacional de Gales de rugby y fútbol. El Cardiff RFC sigue xugando como antes nel Cardiff Arms Park, destináu principalmente al rugby, que sustituyera al campu de cricket en 1969.<ref name="Development"/><ref name="Cardiff rugby">{{cita web |url=http://site.cardiff-rfc.co.uk/index.php?option=com_content&task=view&id=31&Itemid=68|títulu=CRFC History|fechaaccesu=27 d'agostu de 2008|editorial=www.Cardiff RFC|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080514151123/http://site.cardiff-rfc.co.uk/index.php?option=com_content&task=view&id=31&Itemid=68|fechaarchivu=14 de mayu de 2008}}</ref> === Construcción === L'estadiu foi diseñáu por un equipu empobináu por Rod Sheard en Lobb Sport Architecture.<ref name="BBC Rod">{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/other_sports/horse_racing/2894577.stm |publicación=BBC |títulu=Ascot set for switch |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2010 |fecha=28 de marzu de 2003}}</ref> Fundir pa convertise en HOK Sport Venue Event, conocíos como [[Populous (arquiteutos)|Populous]] dende principios de 2009. El contratista foi Laing O'Rourke, y los inxenieros estructurales WS Atkins. Mike Otlet de WS Atkins, diseñó'l techu retráctil del estadiu.<ref name="BBC Mike">{{cita publicación |url= https://www.bbc.co.uk/wales/raiseyourgame/sites/concentration/getyourkiton/pages/mike_otlet.shtml |publicación=BBC |títulu=Ascot set for switch |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2010}}</ref> La empresa italiana Cimolai S.P.A. fabricó y alzó los 72 pórticos planos d'aceru pa les graes y tolos 4500 componentes de la cubierta.<ref>{{enllaz rotu|1={{cita web|url=http://www.cranestodaymagazine.com/story.asp?storyCode=1084&sectioncode=66|títulu=Up for the cup|fechaaccesu=5 de mayu de 2012|autor=Adrian Greeman|editorial=cranestodaymagazine|urlarchivu=https://archive.today/20130121042550/http://www.cranestodaymagazine.com/story.asp?storyCode=1084&sectioncode=66|fechaarchivu=2013-01-21}} |2=http://www.cranestodaymagazine.com/story.asp?storyCode=1084&sectioncode=66 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> [[Ficheru:Construction of Millennium Stadium, Cardiff.jpg|thumb|La tribuna oeste (esquierda) y el norte (derecha) mientres la construcción del estadiu.]] La construcción implicó la baltadera de dellos edificios, principalmente l'Estadiu Nacional esistente (Cardiff Arms Park), la piscina Wales Empire Pool en Wood Street, l'edificiu Cardiff Empire Telephone Exchange (propiedá de [[BT Group|BT]]), la nueva Reserva Voluntaria y Auxiliar Territorial en Park Street y les oficines de la Seguridá Social en Westgate Street.<ref name="Millennium Stadium"/><ref name="BBC Wales">{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/436549.stm |publicación=BBC |títulu=Two years – and one awesome stadium |fechaaccesu=24 d'agostu de 2008 |fecha=2 de setiembre de 1999}}</ref> Foi construyíu por Laing en 1999, y a la cabeza del proyeutu atopábase Steve Ager.<ref>{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/wales/442978.stm |publicación=BBC |títulu=Cardiff stadium 'financial disaster'. |fechaaccesu=28 d'agostu de 2008 |fecha=9 de setiembre de 1999}}</ref> Buscaben qu'allugara la [[Copa Mundial de Rugby de 1999]], na que Gales foi'l anfitrión.<ref name="Millennium Stadium"/> Nél xugaron siete de los 41 partíos, incluyendo cuatro de Gales, el partíu pol tercer puestu y la final. El costu total foi de 121&nbsp;millones de [[llibres esterlines]],<ref name="cost">{{cita web |url=http://www.cardiff.gov.uk/ObjView.asp?Object_ID=3880|títulu=The Economic Impact of the Millennium Stadium|fechaaccesu=7 de setiembre de 2008|editorial=Cardiff Council|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070926220703/http://www.cardiff.gov.uk/ObjView.asp?Object_ID=3880|fechaarchivu=26 de setiembre de 2007}}</ref> financiáu por inversión privada, y 46&nbsp;millones de llibres de fondos públicos de la Comisión del Mileniu,<ref name="Lottery">{{cita web |url=http://www.millennium.gov.uk/cgi-bin/item.cgi?id=1517|títulu=Millennium projects open in Wales and Northern Ireland|fechaaccesu=24 d'agostu de 2008|editorial=Millennium Commission|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090203130211/http://www.millennium.gov.uk/cgi-bin/item.cgi?id=1517|fechaarchivu=3 de febreru de 2009}}</ref> la venta de bonos a los sos aficionaos (qu'ufiertaben billetes garantizaos en cuenta de un préstamu ensin intereses) y préstamos. El desenvolvimientu de la construcción dexó a la WRU fuertemente empeñada. El Millennium Stadium foi utilizáu per primer vegada pa un gran eventu'l 26 de xunu de 1999, cuando la {{selr|Gales|seleición de rugbi de Gales}} xugó frente a {{selr|Sudáfrica}} nun partíu amistosu ante un ensame en pruebes de 29000 espectadores. Gales ganó'l partíu 29-19, la primer victoria de los ''Red Dragons'' sobre los ''Springboks''.<ref name="Opened">{{cita web |url=http://www.newswales.co.uk/?section=Sport&F=1&id=7122|títulu=Millennium Stadium celebrates fifth anniversary|fecha=25 de xunu de 2004|editorial=NewsWales}}</ref> == Carauterístiques y equipamientu == L'estadiu tien capacidá pa 74500 aficionaos, toos ellos sentaos. Cuenta con un techu retráctil —el segundu estadiu d'esti tipu n'Europa— y ye l'estadiu de fútbol más grande del mundu con esta carauterística por capacidá.<ref name="Information">{{cita web |url=http://www.millenniumstadium.com/information/facts_and_figures.php|títulu=Facts & Figures|fechaaccesu=3 de febreru de 2011|añu=2011|editorial=Millennium Stadium|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110608154948/http://www.millenniumstadium.com/information/facts_and_figures.php|fechaarchivu=8 de xunu de 2011}}</ref><ref name="Retractable roof">{{cita web|url=http://www.britannia.com/celtic/wales/facts/facts7.html|títulu=Fact About Wales and the Welsh (40. Cardiff has the world's largest retractable-roof arena)|fechaaccesu=7 de setiembre de 2008|editorial=Britannia.com, LLC|urlarchivu=https://web.archive.org/web/19991012122725/http://britannia.com/celtic/wales/facts/facts7.html|fechaarchivu=1999-10-12}}</ref> En determinaes ocasiones amiéstense asientos adicionales pa eventos especiales, como asocedió nun partíu de rugby contra los [[All Blacks]] de Nueva Zelanda, o na final de la [[FA Cup]]. L'asistencia récor actual ye de 74576 persones, que se produció na victoria de Gales sobre {{selr|Escocia}} (30-15) nel campeonatu del [[Seis Naciones 2008]], el 9 de febreru de 2008.<ref name="Record">{{cita web |url=http://www.wru.co.uk/eng/matchcentre/3297.php|títulu=Wales 30 Scotland 15|fechaaccesu=20 de marzu de 2008|fecha=9 de febreru de 2008|editorial=wru.co.uk}}</ref> [[Ficheru:Glanmor's Gap, Millennium Stadium, Cardiff.jpg|230px|thumb|Glanmor's Gap, na tribuna norte.]] El verde ye de yerba natural, compuestu sobre un sistema modular instaláu por GreenTech ITM.<ref name="Green">{{cita web |url=http://www.greentechitm.com/project/default.asp?fpID=4A89B3AD-54F5-472C-BC95-D96C9DE3CAA5|títulu=Millennium Stadium, Cardiff, Wales|fechaaccesu=24 d'agostu de 2008|editorial=GreenTech, Inc.|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081004062353/http://www.greentechitm.com/project/default.asp?fpID=4A89B3AD-54F5-472C-BC95-D96C9DE3CAA5|fechaarchivu=4 d'ochobre de 2008}}</ref> Cuenta con un sistema de riego y drenaxe. El terrén de xuegu en sí asítiase na parte cimera d'unes 7412 paletes movibles, lo que-y dexa ser utilizáu pa conciertos, esposiciones y otros eventos.<ref name="Information"/><ref name="South African">{{cita web |url=http://www.sarugby.com/news/News/article/sid=8302.html|títulu=Cardiff pioneers new turf|fechaaccesu=24 d'agostu de 2008|editorial=Fat Pig Productions CC|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080920050452/http://www.sarugby.com/news/News/article/sid=8302.html|fechaarchivu=20 de setiembre de 2008}}</ref> Los cuatro tribunes del terrén de xuegu son la ''North Stand'' (tribuna norte), ''West Stand'' (tribuna oeste), ''South Stand'' (tribuna sur) y la BT Stand (tribuna esti).<ref>{{cita web |url=http://www.millenniumstadium.com/3473_3564.php|títulu=Millennium Stadium Information (Millennium Stadium Seating Plan)|fechaaccesu=7 de setiembre de 2008|editorial=Millennium Stadium plc|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070603202622/http://www.millenniumstadium.com/3473_3564.php|fechaarchivu=3 de xunu de 2007}}</ref> La ''South Stand'' yera conocida primeramente como'l Hyder Stand,<ref>{{cita web |url=http://www.liverpoolfc.tv/cardiff2.htm|títulu=Hyder Stand South|fechaaccesu=7 de setiembre de 2008|editorial=Liverpoolfc.tv Ltd|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060926140554/http://www.liverpoolfc.tv/cardiff2.htm|fechaarchivu=26 de setiembre de 2006}}</ref> hasta que la compañía Hyder PLC poner en venta. L'estadiu cunta con tres anillos d'asientos, a esceición del ''North Stand'', que tien dos niveles. El nivel inferior puede abergar aproximao 23500 espectadores, el nivel mediu 18000 y los niveles más altos tienen capacidá pa 33000.<ref name="Information"/> [[Ficheru:Cardiff Arms Park and Millennium Stadium.jpg|left|thumb|Los escasos metros que dixebren al Millennium Stadium (al fondu) del Cardiff Arms Park foi una llimitación pal tamañu del nuevu estadiu.]] El tamañu del estadiu quedó llindáu por cuenta de la so proximidá a la sede del Cardiff Rugby Club, l'estadiu más pequeñu axacente dientro de Cardiff Arms Park. La WRU nun pudo asegurar fondos abondos pa incluyir la tribuna norte nel nuevu estadiu, y la Comisión del Mileniu nun dexó que parte de los sos fondos pudieren ser utilizaos pa la construcción d'un nuevu estadiu pal Cardiff RFC.<ref>{{cita llibru |fecha=18 de xunu de 1998|títulu=Stadia, Arenas and Grandstands By P. Thompson, J. J. A. Tolloczko, Jean Benedetti, J. N. Clarke, Concrete Society|url=https://books.google.com/?id=o0BsU6JbpYAC&pg=PR9&dq=national+lottery+commission+Millennium+stadium+for+the+construction+of+the+club+ground.#PPA224,M1|editorial=Taylor & Francis, 1998 & Google Books|isbn=978-0-419-24040-2|fechaaccesu=4 de setiembre de 2008}}</ref> La WRU caltuvo contautu col Cardiff RFC col fin de ver si sería posible que'l club treslladárase o financiara una remodelación del Arms Park de Cardiff, pero les negociaciones nun tuvieron ésitu. Con éses l'estadiu tuvo que ser modificáu con un buecu na so estructura na tribuna norte, conocíu coloquialmente como Glanmor's Gap («buecu» o «vacíu de Glanmor»), n'honor a Griffiths Glanmor, l'entós presidente de la WRU.<ref name="President">{{cita web |url=http://www.wru.co.uk/809_14159.php|títulu=Presidents of the WRU|fechaaccesu=24 d'agostu de 2008|editorial=Welsh Rugby Union Ltd}}</ref> [[Ficheru:MillenniumStadiumExterior.jpg|thumb|Unu de los cuatro mástiles que conformen la estructura del estadiu xunto al ríu.]] La superestructura del estadiu basar en cuatro mástiles de 90,3 metros. L'estadiu foi construyíu a partir de 56000 tonelaes de formigón y aceru, y cuenta con 124 suites d'hospitalidá, 7 salones de bienvenida,<ref name="Information"/> 22 chigres, 7 restoranes, 17 puntos de primeros auxilios, 12 escaleres mecániques y 7 ascensores.<ref name="BBC Millennium">{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/1100390.stm |publicación=BBC |títulu=BBC Sport Online's Mark Barden looks at Cardiff's Millennium Stadium |fechaaccesu=24 d'agostu de 2008 |fecha=4 de xineru de 2001}}</ref> Tien siete puertes d'accesu al interior, la Puerta 1 va dende'l paséu del ríu al traviés de Castle Street (al norte), les Puertes 2 y 3 al traviés de Westgate Street (al este), la Puerta 4 destinar a Seguridá namái vía Westgate Street, la Puerta 5 al traviés de Park Street y la Puertes 6 y 7 al traviés de Millennium Plaza (estos trés últimes nel sur).<ref name="Gates">{{cita web |url=http://www.millenniumstadium.com/3473_3564.php|títulu=Stadium Location Content|fechaaccesu=27 d'agostu de 2008|editorial=Millennium Stadium plc|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070603202622/http://www.millenniumstadium.com/3473_3564.php|fechaarchivu=3 de xunu de 2007}}</ref> Espérase qu'un posible desenvolvimientu adicional del estadiu empiece, siquier, en 2020. Cualquier actualización posible va suponer la sustitución de l'antigua tribuna norte del antiguu Estadiu Nacional, con una nueva tribuna similar a los trés esistentes anguaño. Esto va consiguir la clásica forma de tazón nel estadiu y va aumentar la so capacidá a unos aproximao 80000 espectadores. van resolvese los problemes actuales de deterioru de la calidá del formigón na antigua estructura de la tribuna norte.<ref>{{cita publicación |nome=Nathan |apellíu=Bevan |títulu=Concrete cancer strikes stadium |url=http://icwales.icnetwork.co.uk/0100news/0200wales/tm_headline=millennium-stadium-has concrete-cancer%26method=full%26objectid=19422108%26siteid=50082-name_page.html |publicación=Wales on Sunday |fecha=8 de xunetu de 2007 |fechaaccesu=24 d'agostu de 2007 }}</ref> En cada unu de los chigres, les llamaes «máquines d'allegría» pueden llegar a vertir 12 llitros en menos de 20 segundos. Mientres un partíu ente Gales Francia, 63000 siguidores bebieron 77184 llitros de cerveza, casi'l doble de los 44000 llitros bebíos por un númberu similar d'aficionaos nun partíu en [[Twickenham Stadium|Twickenham]], en [[Londres]].<ref name="Visit Cardiff">{{cita web |url=http://www.visitwales.ie/upload/pdf/48hours.pdf|títulu=48 hours in Cardiff|fechaaccesu=24 d'agostu de 2008|formatu=PDF|editorial=The Visitwales Centre|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081003102716/http://www.visitwales.ie/upload/pdf/48hours.pdf|fechaarchivu=3 d'ochobre de 2008}}</ref> L'estadiu tien un [[ferre]] residente llamáu Dad, que s'emplega p'alloñar les gaviluetes y palombos al esterior del estadiu.<ref>{{cita web |url=http://www.millenniumstadium.com/197_9910.php|títulu=Millennium Stadium Hawk Takes A Break|fecha=22 de marzu de 2007|editorial=Millennium Stadium|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071007045907/http://www.millenniumstadium.com/197_9910.php|fechaarchivu=7 d'ochobre de 2007}}</ref> En 2005, l'estadiu instaló la ''Sable Partition Drape System'', un telón negru de 1100&nbsp;kg, del que formaben parte doce cortines de 9x35 metros, pa variar l'audiencia d'una capacidá de más de 73000 espectadores a ente 12000 y 46000, dependiendo del cuatro asities distintos nes que pueden colgar. Les cortines pueden almacenase nel techu del estadiu ente que esti nun tea n'usu. El costu d'un millón de llibres de la cortina foi financiáu pol estadiu, la Comisión del Mileniu, los servicios de restauración Letherby y Christopher ([[Compass Group]]) y por Conseyu de Gales de Turismu.<ref name="Cutain">{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/wales/4665427.stm |publicación=BBC |títulu=REM Bring Curtain Up On New Arena |fecha=11 de xunetu de 2005 |fechaaccesu=5 de setiembre de 2010}}</ref> El telón foi suministráu por Blackout LTD.<ref name="Black">{{cita web|url=http://www.blackout-ltd.com/gallery/gallery11.html|títulu=Gallery, Millennium Stadium Cardiff|fechaaccesu=5 de setiembre de 2010|editorial=Blackout Ltd|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100806181856/http://www.blackout-ltd.com/gallery/gallery11.html|fechaarchivu=2010-08-06}}</ref> == Usu del estadiu == Amás de partíos internacionales de rugby y fútbol, el Millennium Stadium acoyó una gran variedá de deportes, incluyendo [[rugby league]] (con torneos como la final de la Challenge Cup final en trés causes ente 2003 y 2005), [[boxéu]], el [[Rally de Gran Bretaña|Rally de Gales Gran Bretaña]] del [[Campeonatu Mundial de Rally]], [[Monster Jam]] y cricket interior. El partíu de cricket d'interior ente los británicos y l'equipu del restu del mundu de la Pertemps Power Cricket Cup, tuvo llugar el 4 y 5 d'ochobre de 2002. Dende 2001 ye sede de la fecha británica del [[Grand Prix de Speedway]]. === Rugby === L'estadiu ye la sede del {{selr|Gales|equipu de rugbi de Gales}}, onde xuega tolos sos partíos como llocal. Estos alcuentros inclúin los pertenecientes al [[Seis Naciones]], según les pruebes de payares en contra de les naciones del hemisferiu sur. Amás del estadiu de la seleición, utilizóse tamién pa partíos de la [[Lliga Celta de rugby|Lliga Celta]], como los de la [[Copa Heineken]]. [[Ficheru:Millennium Stadium 6 Nations.jpg|thumb|Partíu de rugby ente {{selr|Gales}} ya {{selr|Inglaterra}} perteneciente al [[Seis Naciones 2009]] nel Millennium Stadium.]] Foi sede de les semifinales de la [[Anglu-Welsh Cup|Copa Anglu-galesa]] en 2006 y 2007, según les finales de la Copa Heineken en: * 2001–02: '''Leicester Tigers''' 15 – 9 Munster<ref>{{cita web |url=http://www.ercrugby.com/eng/85_866.php|títulu=The Seventh Heineken Cup Final|fechaaccesu=29 d'agostu de 2008|editorial=ERC and Westgate|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090204182338/http://www.ercrugby.com/eng/85_866.php|fechaarchivu=4 de febreru de 2009}}</ref> * 2005–06: '''Munster''' 23 – 19 Biarritz<ref>{{cita web |url=http://www.ercrugby.com/eng/5479_5287.php|títulu=Munster fulfil their destiny|fechaaccesu=29 d'agostu de 2008|editorial=ERC and Westgate|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080604050743/http://www.ercrugby.com/eng/5479_5287.php|fechaarchivu=4 de xunu de 2008}}</ref> * 2007–08: Toulouse 13 – 16 '''Munster'''<ref>{{cita web |url=http://www.ercrugby.com/eng/12_10240.php|títulu=Munster claim second Heineken Cup|fechaaccesu=29 d'agostu de 2008|editorial=ERC and Westgate|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080804070439/http://www.ercrugby.com/eng/12_10240.php|fechaarchivu=4 d'agostu de 2008}}</ref> * 2010–11: '''Leinster''' 33 – 22 Northampton Foi sede del primer partíu de la xira británica de los [[British and Irish Lions]] a Nueva Zelanda en 2005, cuando empató 25-25 contra Arxentina nun partíu de prueba. El 30 de marzu de 2011, tamién foi anfitrión del partíu de rugby de la Welsh Varsity per primer vegada na historia. La Welsh Rugby Union foi sede de la [[Copa del Mundu de Rugby de 1999]], y la final foi apostada nel estadiu. El Millennium Stadium tamién foi anfitrión de trés partíos del grupu 1 y los partíos de cuartos de final (Nueva Zelanda 18-20 Francia) de la [[Copa del Mundu de Rugby de 2007]].<ref>{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/rugby_union/welsh/6995680.stm |publicación=BBC |títulu=Wales 20–32 Australia |fechaaccesu=29 d'agostu de 2008 |fecha=15 de setiembre de 2007 |nome=Sean |apellíu=Davies}}</ref><ref>{{cita publicación |url= http://www.guardian.co.uk/sport/2007/sep/17/rugbyunion.rugbyworldcup200713 |publicación=Guardian News and Media Limited |títulu=Fiji send Wales a mixed message |fechaaccesu=29 d'agostu de 2008 |ubicación=London |nome=Ian |apellíu=Malin |fecha=17 de setiembre de 2007}}</ref><ref>{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/rugby_union/7004082.stm |publicación=BBC |títulu=Wales 72–18 Japan |fechaaccesu=29 d'agostu de 2008 |fecha=20 de setiembre de 2007 |nome=Nabil |apellíu=Hassan}}</ref><ref>{{cita publicación |url= http://www.guardian.co.uk/sport/2007/oct/08/rugbyunion.rugbyworldcup200714 |publicación=Guardian News and Media Limited |títulu=France postpone party to avoid another hangover |fechaaccesu=29 d'agostu de 2008 |ubicación=London |nome=William |apellíu=Fotheringham |fecha=8 d'ochobre de 2007}}</ref> El 15 d'ochobre de 2011, foi abiertu a los aficionaos de la Welsh Rugby Union de forma gratuita, siempres y cuando estos vistiérense de colloráu por que pudieren esfrutar d'una proyeición en direuto de la semifinal de la [[Copa del Mundu de Rugby de 2011]] ente Gales y {{selr|Francia}}, que se xugaba nel [[Eden Park]] d'[[Auckland]], [[Nueva Zelanda]]. El partíu proyeutar nes pantalles grande, en toes de televisión y nuna que foi traida especialmente pa la ocasión. Esto tamién se repitió na final pol bronce ente Gales y {{selr|Australia}}, na que Gales quedó en cuartu llugar. [[Ficheru:Cardiff MMB 34 Millennium Stadium.jpg|thumb|Detalle del nome del estadiu na entrada: na parte cimera «Millennium Stadium» n'[[idioma inglés|inglés]] y, na parte inferior, «Stadiwm y Mileniwm» en [[idioma galés|galés]].]] L'estadiu va ser la sede d'ocho partíos de la [[Copa del Mundu de Rugby de 2015]], incluyendo dos de Gales y dos de cuartos de final.<ref>[http://www.espnscrum.com/2015-rugby-world-cup/rugby/story/181883.html Cardiff to Host 8 Rugby World cup fixtures in 2015]</ref> ;Rugby league El Millennium Stadium acoyó trés finales de la [[Challenge Cup]] de [[rugby league]] a partir de 2003-2005. En 2003, los Bradford Bulls ganaron a los Leeds Rhinos 22-20 frente a 71212 espectadores. St Helens ganó al Wigan por 36-16 en 2004 frente a 73734 aficionaos, ente que el Hull ganó 25-24 al Leeds en 2005 frente a 74213, el mayor ensame rexuntáu na Challenge Cup nel estadiu nuna final. Tamién, en 2007, foi sede de la inauguración del Millennium Magic. Este foi un eventu que tuvo llugar mientres dos díes en mayu, cuando se xugó una ronda completa de partíos de la [[Super League]], trés el sábadu y trés el domingu. L'eventu foi consideráu un ésitu pol órganu rector del deporte, la RFL. Un segundu eventu del Millennium Magic tuvo llugar en mayu de 2008, anque los eventos de 2009 y 2010 celebrar nel [[Murrayfield Stadium]] y designóse-yos col nome de Magic Weekend. En 2011, el Magic Weekend treslladar a Cardiff cola primer ronda de la Super League. Tamién se celebraron trés partíos internacionales de rugby league nel estadiu. Dos d'ellos tuvieron llugar el 5 de payares de 2000 na Copa Mundial de Rugby League 2000, col empate ente'l El Líbanu y les Islles Cook (22-22), y Gales perdió ante Nuevo Zelanda 58-18. Gales tamién perdió ante esta 50-22 nel Millennium Stadium en 2002. El sábadu 26 d'ochobre de 2013, el Millennium Stadium foi sede de los partíos d'apertura de la Copa Mundial de Rugby League 2013: un doble enfrentamientu, Gales contra Italia ya Inglaterra contra Australia. === Fútbol === Dende'l 2000, l'estadiu tamién foi'l llar casi permanente del fútbol galés. La seleición de Gales xuega la gran mayoría de los partíos como llocal nél, dellos de los sos partíos amistosu, qu'alterna con [[Racecourse Ground]] de [[Wrexham]] o [[Liberty Stadium]] de [[Swansea]].<ref>{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/wales/north_east/7571023.stm |publicación=BBC |títulu=&#39;Old' stadium claims world record |fechaaccesu=7 de setiembre de 2008 |fecha=20 d'agostu de 2008}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.dragonsoccer.co.uk/matches/fr_00022.htm|títulu=Wales v Bulgaria – Friendly. – Liberty Stadium Swansea. Tuesday 15th August 2006.|fechaaccesu=7 de setiembre de 2008|editorial=www.dragonsoccer.co.uk}}</ref><ref>{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/internationals/7556448.stm |publicación=BBC |títulu=Wales 1–2 Xeorxa |fechaaccesu=7 de setiembre de 2008 |fecha=20 d'agostu de 2008}}</ref> El primer partíu de fútbol de Gales nel estadiu se predujo nel 2000, ente les seleiciones de Gales y {{sel|Finlandia}},<ref>{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/wales/769672.stm |publicación=BBC |títulu=FA Cup bid for Wales |fechaaccesu=3 de setiembre de 2008 |fecha=30 de mayu de 2000}}</ref> que significó una asistencia récor nel fútbol galés con más de 66000 espectadores.<ref>{{cita publicación |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20000329/ai_n14285673 |publicación=The Independent, London also CNET Networks, Inc., a CBS Company. |títulu=Football: Hughes and Wales hope Finland feel the force of Giggs |fechaaccesu=3 de setiembre de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090211033323/http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20000329/ai_n14285673 |fechaarchivu=11 de febreru de 2009}}</ref> Esta cifra foi superada en delles ocasiones. [[Ficheru:FA Cup Final 2006.jpg|thumb|Final de la [[FA Cup]] 2006 ente'l [[West Ham United]] y el [[Liverpool Football Club|Liverpool]].]] En 2001, l'[[Asociación de Fútbol de Gales]] (FAW) confirmó qu'había una ufierta p'acoyer la final de la [[Lliga de Campeones de la UEFA 2002-03|Lliga de Campeones de la UEFA]] 2003. L'estadiu foi apocayá clasificáu como un [[Regulación d'infraestructures de los estadios de la UEFA|estadiu cinco estrelles]] pola [[UEFA]], polo que s'atopaba ente los favoritos p'allugar el partíu,<ref>{{cita publicación |nome=John |apellíu=Llei |títulu=Welsh eye European final |url=http://www.telegraph.co.uk/sport/2996221/Welsh-eye-European-final.html |work=Telegraph.co.uk |publicación=Telegraph Media Group |fecha=10 de xineru de 2001 |fechaaccesu=18 d'abril de 2009 |ubicación=London}}</ref> pero a la fin foi finalmente dau a [[Old Trafford]], sede del [[Manchester United]].<ref>{{cita publicación |nome=Martyn |apellíu=Ziegler |títulu=Old Trafford lands 2003 final |url=http://www.independent.co.uk/sport/football/news-and-comment/old-trafford-lands-2003-final-620162.html |work=independent.co.uk |publicación=Independent News and Media |fecha=14 d'avientu de 2001 |fechaaccesu=18 d'abril de 2009 |ubicación=London}}</ref> El Millennium Stadium sería una de les sedes d'una propuesta de la [[Eurocopa 2016|UEFA Euro 2016]] que Gales presentó conxuntamente con [[Escocia]].<ref>{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/league_of_wales/6175393.stm |publicación=BBC |títulu=Wales eye joint Scotland Euru bid |fechaaccesu=3 de setiembre de 2008 |fecha=19 d'abril de 2007}}</ref> Sicasí, la ufierta nun llegó a la fase formal de seleición de la UEFA, dempués de ser abandonáu poles federaciones galeses y escoceses por razones financieres. Por cuenta de les probes actuaciones del equipu nacional, l'estadiu esperimentó un notable amenorgamientu d'asistencies, polo que la FAW consideró la celebración de los partíos n'otros llugares como'l Liberty Stadium y el recién [[Cardiff City Stadium]].<ref>{{cita web |url=http://www.walesonline.co.uk/footballnation/football-news/2009/10/03/wales-to-play-scotland-at-cardiff-city-stadium-91466-24840518/|títulu=Wales to play Scotland at Cardiff City Stadium|fechaaccesu=20 de payares de 2009|editorial=Media Wales Ltd}}</ref> Ente que el Millennium Stadium se enc9ontraba en construcción, l'[[Estadiu Wembley (1923)|estadiu Wembley, orixinal]] de 1923, foi sede de la seleición de rugbi de Gales. El favor foi devueltu dende l'estadiu nacional en 2001. Ente qu'Inglaterra reconstruyía'l so [[Estadiu Wembley (2007)|nuevu Wembley]], el Millennium Stadium acoyó les finales de competiciones de fútbol inglés de la [[FA Cup]], la [[Football League Cup|League Cup]] o [[FA Community Shield]], ente otres. L'estadiu algamó una fama aparente de "ciguáu" pa los equipos visitantes, una y bones les primeres once grandes finales de copa fueron ganaes polos equipos qu'ocuparon el llugar de llocal.<ref name="hoodoo">{{cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/sport/football/competitions/league-one/3027559/Division-Two-Play-off-Final-Twist-to-tale-after-Stoke-end-hoodoo.html|títulu=Division Two Play-off Final: Twist to tale after Stoke end hoodoo|fechaaccesu=31 de xineru de 2013|fecha=11 de mayu de 2002|editorial=Telegraph}}</ref> El Stoke City venció 2-0 Brentford en 2002, poniendo fin a esta creencia, dempués de que Paul Darby realizara una bendición [[feng shui]]. Esto puede ser pocu más qu'un trucu publicitariu.<ref name="hoodoo"/><ref name="Feng Shui">{{cita web |url=http://www.qi-whiz.com/node/1035|títulu=McFengshui Mueyo Missing at Millennium Stadium|fechaaccesu=27 d'agostu de 2008|editorial=Feng Shui Ultimate Resource|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071030200324/http://www.qi-whiz.com/node/1035|fechaarchivu=30 d'ochobre de 2007}}</ref> El [[Liverpool Football Club|Liverpool]] foi'l primer equipu en ganar la [[FA Cup]] nel Millennium Stadium en 2001, dempués de vencer al [[Arsenal Football Club|Arsenal]] por 2-1.<ref>{{cita web |url=http://www.iht.com/articles/2001/05/14/cup_ed3__3.php|títulu=Arsenal Undone as Owen's Late Double Gives Liverpool Cup|fechaaccesu=4 de setiembre de 2008|editorial=International Herald Tribune|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080506065305/http://www.iht.com/articles/2001/05/14/cup_ed3__3.php|fechaarchivu=6 de mayu de 2008}}</ref> Tamién ganó la postrera FA Cup que se celebró nel Millennium Stadium en 2006, dempués de vencer al [[West Ham United]] por 3-1 na tanda de penaltis, que siguió empatando 3-3 dempués de la prórroga.<ref>{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/6514009.stm |publicación=BBC |títulu=Millennium Stadium memories |fechaaccesu=4 de setiembre de 2008 |fecha=2 d'abril de 2007 |nome=Bruce |apellíu=Pope}}</ref> Tamién s'apostaron partíos de ''play-offs'' de la Third Division en 2003, cuando'l [[AFC Bournemouth]] venció al [[Lincoln City Football Club|Lincoln City]] con unes resultancies de 5-2. Nesti partíu, el Bournemouth estableció un nuevu récor de mayor númberu de goles anotaos por un equipu nun solu partíu nel estadiu. Esti rexistru foi igualáu, pero ensin ganar dende entós.<ref>{{cita web|url=http://www.leeds.vitalfootball.co.uk/sitepage.asp?a=73362|títulu=Leeds United Versus Bournemouth|fechaaccesu=4 de setiembre de 2008|editorial=Vital Network Ltd|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080430161943/http://www.leeds.vitalfootball.co.uk/sitepage.asp?a=73362|fechaarchivu=2008-04-30}}</ref> El postreru partíu de copa nacional xugóse cuando [[Doncaster Rovers Football Club|Doncaster Rovers]] venció al [[Bristol Rovers Football Club|Bristol Rovers]] por 3-2 na prórroga de la final de la [[Football League Trophy]], el 1 d'abril de 2007.<ref>{{cita publicación |url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/wales/south_east/6515373.stm |publicación=BBC |títulu=Rovers match marks city final end |fechaaccesu=3 de setiembre de 2008 |fecha=1 d'abril de 2007}}</ref> L'estadiu foi una de les sedes de la competición de [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012|fútbol nos Xuegos Olímpicos de Londres de 2012]].<ref>{{cita web |url=http://www.london2012.com/venue/millenium-stadium/|títulu=Millennium Stadium|fechaaccesu=2 d'agostu de 2012|obra=London2012.com|editorial=London 2012|urlarchivu=https://archive.today/KMcNu|fechaarchivu=3 de xineru de 2013}}</ref> Tuvo l'honor d'acoyer l'actu d'apertura de los Xuegos, una victoria de 1-0 pal equipu femenín de {{sel|Gran Bretaña}} frente a {{sel|Nueva Zelanda}}, según otros cuatro partíos de grupu y de los cuartos de final del tornéu femenín, trés partíos de grupu, y el partíu pola medaya de bronce nel tornéu masculín. <ref>{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/sport/0/olympics/17092335|títulu=Football - event schedule|fechaaccesu=28 de xunetu de 2012|fecha=30 de marzu de 2012|obra=BBC Sport|editorial=British Broadcasting Corporation}}</ref> {{Wide image|Millennium Stadium, 4 August 2012.jpg|900px|<center>Imaxe panorámica del Millennium Stadium col techu zarráu nun partíu de [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012|fútbol de los Xuegos Olímpicos de Londres 2012]].</center>}} === Final de la [[Lliga de Campeones de la UEFA 2016-17]] === La final europea de clubes de fútbol ente'l [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] y la [[Juventus Football Club|Juventus de Turín]], apostar nesti estadiu'l sábadu 3 de xunu de 2017, a les 20:45, hora central europea, 19:45 hora llocal. == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commons category|Millennium Stadium}} * [http://www.millenniumstadium.com/ Sitiu web oficial] * [http://portfolio.populous.com/projects/millennium.html Millennium Stadium] en [[Populous (arquiteutos)|Populous]] * [http://www.cardiffconferences.co.uk/ Conferencies nel Millennium Stadium] {{socesión | predecesor = [[Estadiu Giuseppe Meazza]]<br />[[Milán]] {{bandera|ITA}} [[Final de la Lliga de Campeones de la UEFA 2015-2016|2016]] | títulu = [[Ficheru:Logo uefa 2012.png|border|50px]]<br /> [[Lliga de Campeones de la UEFA 2016-17|Final de la Lliga de Campeones de la UEFA]] | periodu = [[Cárdif]] {{bandera|WAL}} '''[[Final de la Lliga de Campeones de la UEFA 2016-2017|2017]]''' | socesor = [[Estadiu Olímpicu de Kiev]]<br />[[Kiev]] {{bandera|UKR}} [[Final de la Lliga de Campeones de la UEFA 2017-2018|2018]] }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Estadios de fútbol de Gales]] [[Categoría:Estadios de fútbol inauguraos en 1999]] [[Categoría:Estadios de la final de la Lliga de Campeones de la UEFA]] [[Categoría:Estadios de rugbi de Gales]] [[Categoría:Estadios de la Copa Mundial de Rugbi de 2007]] [[Categoría:Xuegos Olímpicos de Londres 2012]] 71phdtpgct5d29rvhaaosgyqkexe2ej 0 112652 4379621 4328959 2025-06-26T10:12:26Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379621 wikitext text/x-wiki {{Avisu médicu}} {{Ficha xenérica}} La '''píldora anticonceutiva oral combinada''' ('''PAOC'''), tamién conocida como '''pastilla anticonceutiva''' o popularmente como "'''la píldora'''", ye una melecina que contién diverses hormones, y utilízase como anticonceutivu, pa evitar l'embaranzu. La píldora empezó a utilizase como anticonceutivu na década de 1960 nos [[Estaos Xuníos]], y ye un [[métodu anticonceutivu]] bien popular. Ye utilizada por más de 100 millones de muyeres en tol mundu y casi 12 millones nos Estaos Xuníos. El so usu varia llargamente según el país,<ref>{{cita llibru|autor=UN Population Division |añu=2006 |títulu=World Contraceptive Use 2005 |allugamientu=New York |editorial=United Nations |isbn=9-211-51418-5 |url=http://www.un.org/esa/population/publications/contraceptive2005/2005_World_Contraceptive_files/WallChart_WCU2005.pdf|formatu=PDF}} women aged 15–49 married or in consensual union</ref> edá, educación, y estáu civil: un terciu de les muyeres<ref>{{cita web |url=http://www.netdoctor.co.uk/sex_relationships/facts/contraceptivepills.htm |autor=Dr. David Delvin |títulu=Contraception – the contraceptive pill: How many women take it in the UK?}}</ref> d'ente 16 y 49 años d'edá en [[Gran Bretaña]] anguaño usen yá sía la píldora combinada o la "[[minipíldora]]" de progestágeno solo,<ref name="taylor">{{cita llibru|autor=Taylor, Tamara; Keyse, Laura; Bryant, Aimee |añu=2006 |títulu=Contraception and Sexual Health, 2005/06 |allugamientu=London |editorial=Office for National Statistics |isbn=1-85774-638-4 |url=http://www.statistics.gov.uk/downloads/theme_health/contraception2005-06.pdf|formatu=PDF|urlarchivu=http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20070109053900/http://www.statistics.gov.uk/downloads/theme_health/contraception2005-06.pdf|fechaarchivu=9 de xineru de 2007}} British women aged 16–49: 24% currently use the Pill (17% use Combined pill, 5% use Minipill, 2% don't know type)</ref> en comparanza con namái'l 1% de les muyeres en [[Xapón]].<ref name="cbs">{{cita noticia|autor=Aiko Hayashi |url=http://www.cbsnews.com/stories/2004/08/20/health/main637523.shtml |títulu=Japanese Women Shun The Pill |editorial=CBS News |fecha=20 d'agostu de 2004 |fechaaccesu=12 de xunu de 2006}}</ref> La píldora anticonceutiva oral combinada nun protexe contra les [[infeiciones de tresmisión sexual]] como'l [[VIH]] ([[SIDA]]), [[clamidia]], [[herpes xenital]], [[condiloma acuminado]], [[gonorrea]], [[hepatitis B]] y [[sífilis]]. Pa llograr proteición contra les [[infeiciones de tresmisión sexual]] ye necesariu utilizar [[preservativu]].<ref name=Melodene>[https://web.archive.org/web/20110722130555/http://www.bayerscheringpharma.es/ebbsc/cms/es/_galleries/download/s_mujer/prospecto/MelodeneS.pdf Prospeutu Melodene-15 de Bayer]</ref><!-- pa usu femenín que tien como oxetivu alteriar el [[ciclu menstrual]] pa torgar la [[ovulación]] y, poro, la [[fecundación]] del [[óvulu]] y un posible [[embaranzu ensin deseyar]]. La píldora anticonceutiva ye unu de los [[métodos anticonceutivos]] femeninos más utilizaos pola so alta eficacia qu'algama'l 99,9%.<ref>[http://www.womenshealth.gov/espanol/entrugues/birthcont.cfm Women's health gob -Estaos Xuníos- ]</ref><ref name="hatcher">{{cita llibru|autor=Trussell, James |añu=2007 |capítulu=Contraceptive Efficacy |editor=Hatcher, Robert A., et al. |títulu=Contraceptive Technology |edición=19th rev. |allugamientu=New York |editorial=Ardent Media |isbn=0-9664902-0-7 |chapterurl=http://www.contraceptivetechnology.com/table.html}}</ref><ref>{{Cita publicación|autor=Mosher WD, Martinez GM, Chandra A, Abma JC, Willson SJ |añu=2004 |títulu=Use of contraception and use of family planning services in the United States: 1982–2002 |revista=Adv Data |númberu=350 |páxines=1–36 |pmid=15633582 |url=http://www.cdc.gov/nchs/data/ad/ad350.pdf|formatu=PDF}} all US women aged 15–44</ref> L'apaición del [[aníu vaxinal|aníu vaxinal hormonal]], que la so comercialización y usu empezó n'[[Europa]] y [[Estaos Xuníos]] nel añu [[2002]], ye una alternativa a la píldora anticonceutiva. L'aníu vaxinal ye d'un namái usu mensual, contién menor cantidá d'hormones que la píldora y tien similar eficacia.<ref>[http://www.saludymedicinas.com.mx/nota.asp?id=1717 Aniellu vaxinal, lo último n'anticonceutivos, en Medicines.com.mx]</ref><ref>[http://www.20minutos.es/noticia/258195/0/aníu/vaxinal/pildora/ L'usu del aniellu vaxinal superó yá al de la píldora como métodu anticonceutivu. España ye'l segundu país européu nel so usu, pero'l preservativu sigue siendo'l más popular, en 20minutos, 23/3/2010]</ref>--> == Historia == Na década de 1930, los científicos aisllaren y determinaren la estructura de les [[hormones esteroideas]] y atoparon qu'altes dosis d'[[andróxenu|andróxenos]], [[estróxenu|estróxenos]] o [[progesterona]] tornaben la [[ovulación]].<ref name="goldzieher 1974">{{cita publicación|autor=Goldzieher JW, Rudel HW |añu=1974 |títulu=How the oral contraceptives came to be developed |publicación=[[Journal of the American Medical Association|JAMA]] |volume=230 |númberu=3 |páxines=421–5 |pmid=4606623 |doi=10.1001/jama.230.3.421}}</ref><ref name="goldzieher 1982">{{cita publicación|autor=Goldzieher JW |añu=1982 |títulu=Estrogens in oral contraceptives: historical perspective |publicación=Johns Hopkins Med J |volume=150 |númberu=5 |páxines=165–9 |pmid=7043034}}</ref><ref name="perone 1974">{{cita publicación|autor=Perone N |añu=1993 |títulu=The history of steroidal contraceptive development: the progestins |publicación=Perspect Biol Med |volume=36 |númberu=3 |páxines=347–62 |pmid=8506121}}</ref><ref name="goldzieher 1993">{{cita publicación|autor=Goldzieher JW |añu= 1993 |títulu=The history of steroidal contraceptive development: the estrogens |publicación=Perspect Biol Med |volume=36 |númberu=3 |páxines=363–8 |pmid=8506122}}</ref> pero'l llogru d'estos de les [[Industria farmacéutico|industries farmacéutiques]] europees producíes d'estractos d'animales yeren extraordinariamente caru.<ref name="maisel">{{cita llibru|autor=Maisel, Albert Q. |añu=1965 |títulu=The Hormone Quest |allugamientu=New York |editorial=Random House}}</ref> En 1939, [[Russell Marker]], un profesor de [[química orgánica]] de la [[Universidá Estatal de Pennsylvania]], desenvolvió un métodu de sintetizar [[progesterona]] de sapogeninas esteroideas vexetales, primeramente usando zarzapogenina d'alzaparrilla, que resultó ser demasiáu cara. Dempués de trés años d'estenses investigaciones botániques, él afayó una materia primo muncho meyor, la [[saponina]] del ñame mexicanu non comestible (''[[Dioscorea mexicana]]'') atopaes nes selves tropicales de [[Veracruz]] cerca d'[[Orizaba]]. La saponina podría convertise nel llaboratoriu al so restu aglicona [[diosgenina]]. Incapaz d'interesar al so patrocinador d'investigación [[Parke-Davis]] nel potencial comercial de sintetizar la progesterona a partir del ñame mexicanu, Marker dexó la Universidá Estatal de Pennsylvania y en 1944 cofundó [[Syntex]] con dos socios en [[Ciudá de Méxicu]] antes de dexar Syntex un añu dempués. Syntex rompió'l monopoliu de les industries farmacéutiques europees n'hormones esteroideas, amenorgando'l preciu de la progesterona casi 200 vegaes nos próximos ocho años.<ref name="maisel"/><ref name="asbell">{{cita llibru|autor=Asbell, Bernard |añu=1995 |títulu=The Pill: A Biography of the Drug That Changed the World |allugamientu=New York |editorial=Random House |isbn=0-679-43555-7}}</ref><ref name="lehmann">{{cita publicación|autor=Lehmann PA, Bolivar A, Quintero R |añu=1973 |títulu=Russell Y. Marker. Pioneer of the Mexican steroid industry |publicación=J Chem Educ |volume=50 |páxines=195–9 |pmid=4569922 |númberu=3 |doi=10.1021/ed050p195}}</ref><ref name="vaughan">{{cita llibru|autor=Vaughan, Paul |añu=1970 |títulu=The Pill on Trial |ubicación=New York |editorial=Coward-McCann}}</ref><ref name="tone">{{cita llibru|autor=Tone, Andrea |añu=2001 |títulu=Devices & Desires: A History of Contraceptives in America |allugamientu=New York |editorial=Hill and Wang |isbn=0-809-03817-X}}</ref><ref name="reed">{{cita llibru|autor=Reed, James |añu=1978 |títulu=From Private Vice to Public Virtue: The Birth Control Movement and American Society Since 1830 |allugamientu=New York |editorial=Basic Books |isbn=0-465-02582-X}}</ref><ref name="mclaughlin">{{cita llibru|autor=McLaughlin, Loretta |añu=1982 |títulu=The pill, John Rock, and the Church: The Biography of a Revolution |allugamientu=Boston |editorial=Little, Brown |isbn=0-316-56095-2}}</ref><ref name="marks">{{cita llibru|autor=Marks, Lara V |añu=2001 |títulu=Sexual Chemistry: A History of the Contraceptive Pill |allugamientu=New Haven |editorial=[[Yale University Press]] |isbn=0-300-08943-0}}</ref><ref name="watkins">{{cita llibru|autor=Watkins, Elizabeth Siegel |añu=1998 |títulu=On the Pill: A Social History of Oral Contraceptives, 1950–1970 |allugamientu=Baltimore |editorial=[[Johns Hopkins University Press]] |isbn=0-801-85876-3}}</ref><ref name="speroff">{{cita llibru|autor=Speroff, Leon; Darney, Philip D. |añu=2005 |capítulu=Oral Contraception |títulu=A Clinical Guide for Contraception |edición=4th |páxines=21–138 |allugamientu=Philadelphia |editorial=Lippincott Williams & Wilkins |isbn=0-781-76488-2}}</ref><ref name="djerassi">{{cita llibru|autor=Djerassi, Carl |añu=2001 |títulu=This man's pill: reflections on the 50th birthday of the pill |allugamientu=Oxford |editorial=[[Oxford University Press]] |isbn=0198508727 |páxines=11–62}}</ref><ref name="applezweig">{{cita llibru|autor=Applezweig, Norman |añu=1962 |títulu=Steroid drugs |allugamientu=New York |editorial=Blakiston Division, [[McGraw-Hill]] |páxines=vii-xi, 9–83 |sinpp=true}}</ref><ref name="gereffi">{{cita llibru|autor=Gereffi, Gary |añu=1983 |títulu=The pharmaceutical industry and dependency in the Third World |allugamientu=Princeton |editorial=[[Princeton University Press]] |isbn=0691094012 |páxines=53–163}}</ref> A mediaos del sieglu XX, l'escenariu taba llistu pal desenvolvimientu d'un [[anticonceutivu hormonal]], pero les compañíes farmacéutiques, universidaes y gobiernos nun amosaron nengún interés en siguir cola investigación.<ref name="tone"/> === Estudios sobre la progesterona pa prevenir la ovulación === A principios de 1951, el [[fisioloxía|fisiólogo]] reproductivu [[Gregory Pincus]], un líder na investigación d'hormones y co-fundador de la Fundación Worcester pa la Investigación Biomédica (FWIB) en [[Shrewsbury (Massachusetts)|Shrewsbury, Massachusetts]], axuntar por primer vegada la fundadora estauxunidense del movimientu anticonceutivu [[Margaret Sanger]] nuna cena en [[Manhattan]] entamada por Abraham Stone, direutor médicu y vicepresidente de ''[[Planned Parenthood]] Federation of America'' (PPFA), quien ayudó a Pincus llograr una pequeña donación de PPFA de mano la investigación d'anticonceutivos hormonales. La investigación empezó'l 25 d'abril de 1951 col fisiólogu reproductivu [[Min Chueh Chang]] repitiendo y estendiendo los esperimentos de 1937 de Makepeace ''et al.'' qu'amosaron que les inyeiciones de progesterona suprimíen la ovulación en coneyos. N'ochobre de 1951, [[G. D. Searle & Company]] refugó la solicitú de Pincus pa financiar la so investigación d'anticonceutivos hormonales, pero caltener como consultor y siguió apurriendo compuestos químicos pa evaluar.<ref name="maisel"/><ref name="reed"/> En marzu de 1952, Sanger escribió-y una curtia nota mentando la investigación de Pincus a la so vieya amiga y siguidora, a la [[Sufraxu femenín|sufraxista]] y [[filántropa]] [[Katharine Dexter McCormick]], quien visitó la FWIB y la so co-fundador y un vieyu amigu Hudson Hoagland en xunu de 1952 p'aprender sobre la investigación d'anticonceutivos llevada a cabu nesi llugar. Atayada cuando la investigación enllancóse por cuenta de la falta d'interés y financiamiento per parte de PPFA, McCormick entamó una xunta na FWIB con Sanger y Hoagland, cuando ella conoció a Pincus quien se comprometió a espandir y acelerar dramáticamente la investigación con McCormick apurriendo cincuenta veces el financiamiento previu de PPFA.<ref name="reed"/><ref name="fields">{{cita llibru|autor=Fields, Armond |añu=2003 |títulu=Katharine Dexter McCormick: Pioneer for Women's Rights |allugamientu=Westport |editorial=Prager |isbn=0-275-98004-9}}</ref> Pincus y McCormick apuntaron al profesor clínicu de [[Obstetricia y xinecoloxía|xinecoloxía]] de [[Escuela Médica de Harvard|Harvard]] [[John Rock (científicu)|John Rock]], xefe de xinecoloxía nel Hospital de Brigham y de Muyeres (''Brigham and Women's Hospital'') y un espertu nel tratamientu de la [[infertilidad]], pa dirixir la investigación clínica con muyeres. Nuna conferencia científica de 1952, Pincus y Rock, quien se conocíen va munchos años, afayaron que taben usando métodos similares p'algamar metes opuestes. En 1952, Rock indució un estáu de "pseudoembarazo" [[anovulatoriu]] de tres meses n'ocho de los sos pacientes con infertilidad col continuu aumentu gradual de les dosis orales d'[[estróxenu]] ([[dietilestilbestrol]] 5–30&nbsp;mg/día) y dientro de los próximos 4 meses un alentador 15% quedó embarazada.<ref name="reed"/><ref name="mclaughlin"/><ref name="rock 1957b">{{cita publicación|autor=Rock J, Garcia CR, Pincus G |añu=1957 |títulu=Synthetic progestins in the normal human menstrual cycle |publicación=Recent Prog Horm Res |volumen=13 |páxines=323–39 |pmid=13477811}}</ref> En 1953, por suxerencia de Pincus, Rock indució un estáu de "pseudoembarazo" anovulatoriu de tres meses en ventisiete de los sos pacientes con infertilidad con un réxime oral de [[progesterona]] sola a 300&nbsp;mg/día per venti díes de los díes del [[Ciclu sexual femenín|ciclu]] 5-24 siguíu per díes ensin pastillas pa producir una [[Ciclu sexual femenín|hemorraxa por astinencia]]. Esto produció la mesma tasa d'embaranzu alentadora de 15% mientres los siguientes cuatro meses ensin la problemática [[amenorrea]] de los previos rexímenes continuos d'estróxenu y progesterona. Pero'l 20% de les muyeres esperimentó sangráu intermenstrual y nel primer ciclu la ovulación foi suprimida nel 85% de les muyeres, indicando que se precisaríen mayores y más cares dosis de progesterona pa suprimir la ovulación primeramente y de manera constante.<ref name="pincus 1958b">{{cita publicación|autor=Pincus G |añu=1958 |títulu=The hormonal control of ovulation and early development |publicación=Postgrad Med |volume=24 |númberu=6 |páxines=654–60 |pmid=13614060}}</ref> === Estudios sobre les progestinas pa prevenir la ovulación === Pincus pidió-y a los sos contactos en compañíes farmacéutiques que lu unviaren compuestos químicos con actividá progestogénica. Chang esaminó cerca de 200 compuestos químicos n'animales y atopó los trés más prometedores yeren la [[noretisterona]] de Syntex y el [[noretinodrel]] y [[norentandrolona]] de Searle.<ref name="chang">{{cita publicación|autor=Chang MC |añu=1978 |títulu=Development of the oral contraceptives |publicación=Am J Obstet Gynecol |volume=132 |númberu=2 |páxines=217–9 |pmid=356615}}</ref> Los químicos [[Carl Djerassi]], [[Luis Ernesto Miramontes]], y [[George Rosenkranz]] de Syntex en [[Ciudá de Méxicu]] sintetizaren la primera progestina oral altamente activa, la noretisterona, en 1951. El químicu [[Frank B. Colton]] de Searle en [[Skokie (Illinois)|Skokie, Illinois]] sintetizara la progestina oral altamente activa noretinodrel (un isómero de la noretindrona) en 1952 y la norentandrolona en 1953.<ref name="maisel"/> N'avientu de 1954, Rock empezó los primeros estudios del potencial pa suprimir la ovulación de los trés progestinas con dosis 5–50&nbsp;mg por trés meses (por 21 díes per ciclu-díes 5-25 siguíos per díes ensin pastillas pa producir una hemorraxa por astinencia) en cincuenta de los sos pacientes con infertilidad en [[Brookline|Brookline, Massachusetts]]. Les dosis de 5&nbsp;mg de noretindrona y noretinodrel y toles dosis de norentandrolona suprimíen la ovulación pero causaben sangráu intermenstrual, pero les dosis de 10&nbsp;mg y más de noretindrona y noretinodrel suprimíen la ovulación ensin sangráu intermenstrual y conducieron a una tasa d'embaranzu del 14% nos siguientes cinco meses. Pincus y Rock escoyeron el noretinodrel de Searle pal primer ensayu anticonceutivu en muyeres, citando la so falta total de androgenicidad versus la androgenicidad bien llixera en pruebes n'animales de la noretindrona de Syntex.<ref name="garcia">{{cita publicación|autor=Garcia CR, Pincus G, Rock J |añu=1956 |títulu=Effects of certain 19-nor steroids on the normal human menstrual cycle |publicación=Science |volume=124 |númberu=3227 |páxines=891–3 |pmid=13380401 |doi=10.1126/science.124.3227.891}}</ref><ref name="rock 1957a">{{cita llibru|autor=Rock, John; Garcia, Celso R. |añu=1957 |capítulu=Observed effects of 19-nor steroids on ovulation and menstruation |editor=in |títulu=Proceedings of a Symposium on 19-Nor Progestational Steroids |ubicación=Chicago |editorial=Searle Research Laboratories |páxines=14–31}}</ref> === Desenvolvimientu d'un anticonceutivu oral combináu eficaz === Foi afayáu darréu que'l noretinodrel (y noretindrona) taben contaminaos con un baxu porcentaxe d'estróxenu ([[mestranol]]) (un entemediu na so síntesis), col noretinodrel nel estudiu de Rock de 1954-5 conteniendo 4-7% mestranol. Cuando la purificación del noretinodrel por que esti contenga menos de 1% de mestranol llevaba a sangraos intermenstruales, foi decidíu incorporar intencionalmente un 2,2% de mestranol, un porcentaxe que nun foi acomuñáu con sangraos intermenstruales nos primeros ensayos anticonceutivos en muyeres en 1956. La combinación de noretinodrel y mestranol foi dáu'l nome patentáu ''[[Enovid]]''.<ref name="rock 1957a"/><ref name="pincus 1958a">{{cita publicación|autor=Pincus G, Rock J, Garcia CR, Rice-Wray Y, Paniagua M, Rodgriquez I |añu=1958 |títulu=Fertility control with oral medication |publicación=Am J Obstet Gynecol |volume=75 |númberu=6 |páxines=1333–46 |pmid=13545267}}</ref> El primer ensayu anticonceutivu de ''Enovid'' empobináu por [[Edris Rice-Wray]] empezó n'abril de 1956 en [[Río Piedras (Puertu Ricu)|Río Piedras, Puertu Ricu]].<ref name="junod">{{cita publicación|autor=Junod SW, Marks L |añu=2002 |títulu=Women's trials: the approval of the first oral contraceptive pill in the United States and Great Britain |publicación=J Hist Med Allied Sci |volume=57 |páxines=117–60 |pmid=11995593 |url=http://jhmas.oxfordjournals.org/cgi/reprint/57/2/117.pdf | doi = 10.1093/jhmas/57.2.117|formatu=PDF |númberu=2}}</ref><ref name="ramirez de arellano">{{cita llibru|autor=Ramírez de Arellano, Annette B.; Seipp, Conrad |añu=1983 |títulu=Colonialism, Catholicism, and Contraception: A History of Birth Control in Puertu Ricu |allugamientu=Chapel Hill |editorial=University of North Carolina Press |isbn=0-807-81544-6}}</ref><ref name="rice-wray">{{cita llibru|autor=Rice-Wray, Edris |añu=1957 |capítulu=Field Study with Enovid as a Contraceptive Agent |editor=in |títulu=Proceedings of a Symposium on 19-Nor Progestational Steroids |ubicación=Chicago |editorial=Searle Research Laboratories |páxines=78–85}}</ref> Un segundu ensayu anticonceutivu de ''Enovid'' (y noretindrona) empobináu por Edward T. Tyler empezó en xunu de 1956 en [[Los Angeles]].<ref name="vaughan"/><ref name="tyler">{{cita publicación|autor=Tyler ET, Olson HJ |añu=1959 |títulu=Fertility promoting and inhibiting effects of new steroid hormonal substances |publicación=JAMA |volume=169 |númberu=16 |páxines=1843–54 |pmid=13640942}}</ref> El 23 de xineru de 1957, Searle entamó un simposio de revisión xinecolóxica ya investigación d'anticonceutivos sobre ''Enovid'' al traviés de 1956 y concluyó que'l conteníu d'estróxenu en ''Enovid'' podría ser amenorgáu un 33% pa menguar la incidencia d'efeutos secundarios gastrointestinales estrogénicos ensin amontar significativamente la incidencia de sangraos intermenstruales.<ref name="winter 1957">{{cita llibru|autor=Winter IC |añu=1957 |capítulu=Summary |editor=in |títulu=Proceedings of a Symposium on 19-Nor Progestational Steroids |ubicación=Chicago |editorial=Searle Research Laboratories |páxines=120–2}}</ref> El 9 de mayu de 2010 celebróse'l 50º aniversariu de l'apaición de la píldora anticonceutiva.<ref name=Planned/> === Disponibilidad pública === ==== España ==== N'[[España]] llegalizóse la comercialización y l'usu de la píldora anticonceutiva'l 7 d'ochobre de 1978.<ref>[https://books.google.es/books?id=zWUTRmBzz2IC&pg=PA240&lpg=PA240&dq=legalizaci%C3%B3n+p%C3%ADldora+en+espa%C3%B1a+11+ochobre+de+1978&source=bl&ots=ai0d4C2ksm&sig=bnGoE-VV1pbisXMed-LtRNntTuQ&hl=es&ei=KSmoToLcNcGw8QPF3MXTDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=legalizaci%C3%B3n%20p%C3%ADldora%20en%20espa%C3%B1a%2011%20ochobre%20de%201978&f=false Magda Teresa Ruiz Salguero, Anna Cabré Pla, Teresa Castro Martín y Montse Solsona Pairó, ''Anticoncepción y salú reproductiva n'España: crónica d'una (r)evolución'', 2005, ISBN 84-00-08321-0, páx. 240]</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=FLtF6N1sCdI 30 años de la llegalización de la pídlora anticonceutiva n'España - 1978 (YouTube, 2008)]</ref> ==== Estaos Xuníos ==== El 10 de xunu de 1957, l'[[Alministración d'Alimentos y Melecines]] (FDA) de los [[Estaos Xuníos]] aprobó ''Enovid'' 10&nbsp;mg (9.85&nbsp;mg noretinodrel y 150&nbsp;µg mestranol) pa trestornos menstruales, basáu en datos del so usu por más de 600 muyeres. Numberosos ensayos anticonceutivos adicionales amosaron que ''Enovid'' yera altamente efeutivu a dosis de 10, 5, y 2,5&nbsp;mg. La FDA negó considerar l'aplicación hasta que Searle aportara a retirar les formes de dosificación más baxes de l'aplicación. El 9 de mayu de 1960, la FDA anunció que diba aprobar l'usu de ''Enovid'' 10&nbsp;mg como anticonceutivu, y facer el 23 de xunu de 1960, momentu nel cual 'Enovid'' 10&nbsp;mg tuviera n'usu xeneral por trés año tiempo mientres el cual, que por estimaciones conservadores, siquier mediu millón de muyer haber usáu.<ref name="marks"/><ref name="junod"/><ref name="winter 1970">{{cita publicación|autor=Winter IC |añu=1970 |títulu=Industrial pressure and the population problem—the FDA and the pill |publicación=JAMA |volume=212 |númberu=6 |páxines=1067–8 |pmid=5467404 | doi = 10.1001/jama.212.6.1067}}</ref> Anque la FDA yá lo aprobara pal so usu como anticonceutivu, Searle nunca comercializó ''Enovid'' 10&nbsp;mg como anticonceutivu. Ocho meses dempués, el 15 de febreru de 1961, la FDA aprobó ''Enovid'' 5&nbsp;mg pal so usu como anticonceutivu. En xunetu de 1961, Searle finalmente empezó a comercializar ''Enovid'' 5&nbsp;mg (5&nbsp;mg noretinodrel and 75&nbsp;µg mestranol) a los médicos como un anticonceutivu.<ref name="marks"/><ref name="watkins"/> Anque la FDA aprobó'l primera anticonceutivu oral en 1960, los anticonceutivos nun taben disponibles pa toles muyeres casaes en tolos estaos hasta ''[[Griswold v. Connecticut]]'' en 1965 y nun taben disponibles pa toles muyeres solteres en tolos estaos hasta ''[[Eisenstadt v. Baird]]'' en 1972.<ref name="tone"/><ref name="watkins"/> El primer casu publicáu d'un informe d'un [[Trombosis|coágulo]] y [[tromboembolismo pulmonar]] nuna muyer usando ''Enavid'' (''Envoid'' 10&nbsp;mg n'EE.XX.) at una dosis de 20&nbsp;mg/día nun apaeció hasta payares de 1961, cuatro años dempués de la so aprobación, pa cuando yá fuera usada por más d'un millón de muyeres.<ref name="junod"/><ref name="winter 1965">{{cita publicación|autor=Winter IC |añu=1965 |títulu=The incidence of thromboembolism in Enovid users |publicación=Metabolism |volume=14 |númberu=Suppl |páxines=422–8 |pmid=14261427 | doi = 10.1016/0026-0495(65)90029-6}}</ref><ref name="Jordan">{{cita publicación|autor=Jordan WM, Anand JK |añu=1961 |títulu=Pulmonary embolism |publicación=Lancet |volume=278 |númberu=7212 |páxines=1146–7 | doi = 10.1016/S0140-6736(61)91061-3}}</ref> Tomaría casi una década d'estudios [[Epidemioloxía|epidemiolóxicos]] pa establecer concluyentemente una medría del riesgu de [[trombosis venosa]] n'usuariu d'anticonceutivos orales y una medría nel riesgu d'[[Accidente cerebrovascular|accidentes cerebrovasculares]] y [[Infartu agudu de miocardio|infarto agudos de miocardiu]] n'usuariu d'anticonceutivos orales que [[Tabaquismu|fumen]] o tengan [[hipertensión]] o otros factores de riesgu cardiovascular o cerebrovasculares.<ref name="marks"/> Estos riesgos de los anticonceutivos orales fueron dramatizados nel llibru de 1969 ''The Doctors' Case Against the Pill'' (El casu de los médicos contra la píldora) pola periodista feminista [[Barbara Seaman]] quien ayudó entamar les audiencies de la píldora de Nelson de 1970 convocada pol senador [[Gaylord Nelson]].<ref name="seaman 1969">{{cita llibru|autor=Seaman, Barbara |añu=1969 |títulu=The Doctors' Case Against the Pill |allugamientu=New York |editorial=P. H. Wyden |isbn=0385145756}}</ref> Les audiencies fueron realizaes polos senadores que yeren toos homes y los testigos na primer ronda d'audiencies yeren toos homes, llevando a [[Alice Wolfson]] y otres feministes a protestar les audiencies y xenerar atención de los medios.<ref name="watkins"/> El so trabayu llevó a la ordenanza d'incluyir prospeutos pal paciente colos anticonceutivos orales pa esplicar los sos posibles efeutos secundarios y riesgos p'ayudar facilitar un [[consentimientu informáu]].<ref>{{cita publicación|autor=FDA |fecha=11 de xunu de 1970 |añu=1970 |títulu=Statement of Policy Concerning Oral Contraceptive Labeling Direuted to Users |publicación=Fed Regist |volume=35 |númberu=113 |páxines=9001–3}}</ref><ref>{{cita publicación|autor=FDA |fecha=31 de xineru de 1978 |añu=1978 |títulu=Oral Contraceptives; Requirement for Labeling Direuted to the Patient |publicación=Fed Regist |volume=43 |númberu=21 |páxines=4313–34}}</ref><ref>{{cita publicación|autor=FDA |fecha=25 de mayu de 1989 |añu=1989 |títulu=Oral Contraceptives; Patient Package Insert Requirement |publicación=Fed Regist |volume=54 |númberu=100 |páxines=22585–8}}</ref> Les dosis d'anticonceutivos orales estándares de güei contienen una dosis d'estróxenu un terciu inferior a les primeres pastillas anticonceutives comercializaes y contienen dosis más baxes de distintes, y más potentes [[progestina|progestines]] nuna variedá de formulaciones. Volvióse fácil consiguir una prescripción d'un médicu; y un métodu típicu cuesta ente [[USD|US]]$15 a $50 per mes.<ref name=Planned></ref> Munchos economistes argumenten que la disponibilidad de la Pastilla Anticonceutiva condució a una medría de muyeres na mano d'obra. Una y bones la pastilla dexó que les muyeres tuvieren rellaciones sexuales mientres desenvolvíen la so carrera profesional. Dáse-y creitu como unu de los factores de la revolución sele.<ref name="marks"/><ref name="watkins"/><ref name="speroff"/> ==== Canadá ==== La píldora anticonceutiva oral combinada, como tamién otros métodos anticonceutivos, foi llegalizada en Canadá en 1969. ==== Australia ==== El primer anticonceutivu oral introducíu fora de los Estaos Xuníos foi'l ''[[Anovlar]]'' de [[Schering]] ([[acetato de noretisterona]] 4&nbsp;mg + [[etinilestradiol]] 50&nbsp;µg) el 1 de xineru de 1961 n'[[Australia]].<ref name="schering">{{cita web |url=http://www.scheringstiftung.de/scripts/index/web/en/content/index/174 |títulu=History of Schering AG |fechaaccesu=6 d'avientu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071215065823/http://www.scheringstiftung.de/scripts/index/web/en/content/index/174 |fechaarchivu=15 d'avientu de 2007 }}</ref> ==== Alemaña ==== El primer anticonceutivu oral introducíu n'[[Europa]] foi'l ''Anovlar'' de Schering el 1 de xunu de 1961 n'[[Alemaña Occidental]].<ref name="schering"/> La baxa dosis hormonal, entá n'usu, foi estudiada pol xinecólogu belga [[Ferdinand Peeters]]. Darréu, Gergory Pincus camudó'l so Enovid, en xunetu de 1961, a la mesma dosis.<ref>{{cita noticia |url=http://knack.rnews.be/nl/actualiteit/nieuws/wetenschap/de-vergeten-belgische-stiefvader-van-de-pil/article-1194684033449.htm |títulu=De vergeten Belgische stiefvader van de pil (The forgotten Belgian stepfather of the pill) |idioma=neerlandés|fecha=2 de marzu de 2010}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://www.flanderstoday.eu/content/little-pill-could |autor=Sabine Clappaert |fecha=24 de mayu de 2010 |títulu=The little pill that could |obra=Flanders Today |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120307124434/http://www.flanderstoday.eu/content/little-pill-could |fechaarchivu=7 de marzu de 2012 }}</ref> ==== Reinu Xuníu ==== Antes de mediaos de 1960, el [[Reinu Xuníu]] nun riquir aprobación de pre-comercialización de les melecines. L'Asociación de Planificación Familiar (''Family Planning Association'') (FPA) británica al traviés de les sos clíniques yera'l provisor principal de servicios de planificación familiar en [[Gran Bretaña]] y apurría namái anticonceutivos que tuvieren na so llista d'anticonceutivos aprobaos (establecíu en 1934). En 1957, Searle empezó a comercializar ''Enavid'' (''Enovid'' 10&nbsp;mg nos [[Estaos Xuníos]]) pa trestornos menstruales. Tamién en 1957, la FPA estableció un Conseyu pa la Investigación de Control de la Fertilidá (''Council for the Investigation of Fertility Control'') (CIFC) pa probar y monitorear los anticoncceptivos orales qu'empezaron cola esperimentación d'anticonceutivos orales n'animales y en 1960 y 1961 empezaron trés granes ensayos clínicos en [[Birmingham]], [[Slough]], y [[Londres]].<ref name="junod"/><ref name="fpa trials">{{cita publicación|autor=Mears Y |títulu=Clinical trials of oral contraceptives |publicación=Br Med J |volume=2 |númberu=5261 |páxines=1179–83 |fecha=4 de payares de 1961 |pmid=14471934 |pmc=1970272 |doi=10.1136/bmj.2.5261.1179}}</ref> En marzu de 1960, la FPA de Birmingham empezó ensayos de noretinodrel 2.5&nbsp;mg + mestranol 50&nbsp;µg, pero primeramente asocedió una alta tasa d'embaranzu cuando les pastillas contuvieron por fuercia namái 36&nbsp;µg de mestranol-los ensayos fueron siguíos con noretinodrel 5&nbsp;mg + mestranol 75&nbsp;µg (''Conovid'' en Gran Bretaña, ''Enovid'' 5&nbsp;mg n'EE.XX.).<ref name="birmingham">{{cita publicación|autor=Eckstein P, Waterhouse JA, Bond GM, Mills WG, Sandilands DM, Shotton DM |títulu=The Birmingham oral contraceptive trial |publicación=Br Med J |volume=2 |númberu=5261 |páxines=1172–9 |fecha=4 de payares de 1961 |pmid=13889122 |pmc=1970253 |doi=10.1136/bmj.2.5261.1172}}</ref> N'agostu de 1960, la FPA de Slough empezó ensayos de noretinodrel 2.5&nbsp;mg + mestranol 100&nbsp;µg (''Conovid-Y'' en Gran Bretaña, ''Enovid-Y'' n'EE.XX.).<ref name="conovid-y">{{cita publicación|autor=Pullen D |títulu='Conovid-Y' as an oral contraceptive |publicación=Br Med J |volume=2 |númberu=5311 |páxines=1016–9 |fecha=20 d'ochobre de 1962 |pmid=13972503 |pmc=1926317 |doi=10.1136/bmj.2.5311.1016}}</ref> En mayu de 1961, la FPA de Londres empezó ensayos col ''Anovlar'' de Schering.<ref name="anovlar">{{cita publicación|autor=Mears Y, Grant EC |títulu='Anovlar' as an oral contraceptive |publicación=Br Med J |volume=2 |númberu=5297 |páxines=75–9 |fecha=14 de xunetu de 1962 |pmid=14471933 |pmc=1925289 |doi=10.1136/bmj.2.5297.75}}</ref> N'ochobre de 1961, por encamientu del Conseyu Asesor Médicu (''Medical Advisory Council'') del so CIFC, la FPA añadió'l ''Conovid'' de Searle a la so llista d'anticonceutivos aprobaos.<ref name="conovid">{{cita publicación|títulu=Annotations: Pill at F.P.A. clinics |fecha=14 d'ochobre de 1961 |publicación=Br Med J |volume=2 |númberu=5258 |páxina=1009 |pmc=1970146 |doi= 10.1136/bmj.2.3490.1009 |pmid=20789252}}<br /> {{cita publicación|títulu=Medical news: Oral contraceptives and the F.P.A. |fecha=14 d'ochobre de 1961 |publicación=Br Med J |volume=2 |númberu=5258 |páxina=1032 |pmc=1970195 |doi=10.1136/bmj.2.5258.1032}}</ref> El 4 d'avientu de 1961, [[Enoch Powell]], l'aquel entós Ministru de Salú, anunció que la pastilla anticonceutiva ''Conovid'' al traviés del Serviciu Nacional de Salú ([[National Health Service|NHS]]) a un preciu subvencionáu de 2[[Chelín inglés|s]] per mes.<ref name="nhs">{{cita publicación|fecha=9 d'avientu de 1961 |títulu=Medical News: Contraceptive Pill |publicación=Br Med J |volume=2 |númberu=5266 |páxina=1584 |pmc=1970619 |doi= 10.1136/bmj.2.5266.1584}}</ref><ref>{{cita noticia|fecha=15 d'avientu de 1961 |títulu=Subsidizing birth control |revista=Time |volume=78 |númberu=24 |páxina=55 |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,827091,00.html}}</ref> En 1962, el ''Anovlar'' de Schering y ''Conovid-Y'' de Searle fueron amestaos a la llista d'anticonceutivos aprobaos de la FPA.<ref name="junod"/><ref name="conovid-y"/><ref name="anovlar"/> La pastilla anticonceutiva ta anguaño disponible de forma gratuita nel [[National Health Service|NHS]] - los anticonceutivos prescritos tán exentos del pagu del valor de prescripciones del NHS. ==== Francia ==== El 20 d'avientu de 1967, la [[Llei Neuwirth]] llegalizó l'anticoncepción en [[Francia]], incluyendo la píldora.<ref>{{cita publicación|autor=Dourlen Rollier, AV|títulu=Contraception: yes, but|publicación=Fertilite, orthogenie|añu=1972|volume=4|númberu=4|pmid=12306278|páxines=185–8}}</ref> La píldora ye'l métodu anticonceutivu más popular en Francia, especialmente nes muyeres nueves. Da cuenta del 60% de los anticonceutivos usaos en Francia. La tasa d'albuertos permaneció estable dende la introducción de la píldora.<ref>{{cita web|títulu=The Aids Generation: the pill takes priority?|editorial=Science Actualities|añu=2000|fechaaccesu=7 de setiembre de 2006|url=http://www.cite-sciences.fr/francais/ala_cite/science_actualites/sitesactu/question_actu.php?langue=an&id_article=263}}</ref> ==== Italia ==== Anque les melecines conteniendo los mesmos químicos usaos en PAOC tuvieron aprobaos pa la venta n'Italia dende 1965 pal propósitu de ''"regularizar el ciclu menstrual"'', la venta de melecines explícitamente etiquetaos como ''"anticonceutivos"'' caltúvose illegal hasta 1971, cuando un fallu de la Corte Constitucional anuló una disposición del Códigu Penal (promulgada en 1938 pol réxime [[Fascismu|fascista]]) que definió'l control de natalidá como un "crime contra la raza humana". Sicasí, por cuenta de la fuerte oposición de la [[Ilesia Católica]] a los métodos anticonceutivos (destacáu en 1968 pol [[Papa Pablo VI]] na so encíclica ''"[[Humanae vitae]]"'') y la propaganda negativa de los medios conservadores, Italia va a la zaga a toles demás naciones d'Europa occidental en prescripciones de PAOC. Datos estadísticos recién revelen que menos del 20% de les muyeres de 15 a 55 años n'Italia usen dalgún tipu d'anticonceutivu de manera regular. ==== Xapón ==== En [[Xapón]], el [[cabildeo]] de l'Asociación Médica de Xapón torgó l'aprobación de la píldora mientres casi 40 años. Los dos oxeciones principales plantegaes pola asociación fueron los posibles problemes de salú pol usu al llargu plazu de la píldora y la esmolición de que l'usu de la píldora llevaría a un menor usu de [[Condón|condones]] y de esa manera potencialmente aumentar les tases d'[[infeiciones de tresmisión sexual]] (ITS).<ref>{{Cita noticia |títulu=Djerassi on birth control in Japan - abortion 'yes,' pill 'non' |editorial=Stanford University News Service |fecha=914 de xunu de 2002 |url=http://www.stanford.edu/dept/news/pr/96/960214japanabort.html|fechaaccesu=23 d'agostu de 2006 }}</ref> A partir del 2004, los condones representen el 80% del usu d'anticonceutivos en Xapón, y esto podría esplicar les tases relativamente baxes de [[SIDA]] de Xapón.<ref name="cbs"/> La píldora foi aprobada pal so usu en xunu de 1999. Acordies con estimaciones, namái'l 1,3% de les 28 millones de muyeres xaponeses usen la píldora, en comparanza col 15,6% nos [[Estaos Xuníos]]. Les direutrices de prescripción de la píldora que'l gobiernu aprobó riquen que les usuaries de la píldora visiten un médicu cada trés meses pa exámenes coxales y sometese a pruebes de detección d'enfermedaes de tresmisión sexual y [[cáncer uterín]]. N'Estaos Xuníos y Europa, en contraste, l'estándar pa una usuaria de la píldora ye tener visites clíniques añales o semestrales. Sicasí, yá dende 2007, munchos [[Obstetricia y xinecoloxía|xinecólogos]] xaponeses agora namái riquen una visita añal pa les usuaries de la píldora, coles visites trimestrales namái encamentaes p'aquelles que son mayores o con un mayor riesgu de sufrir efeutos secundarios.<ref name="cbs"/> <!--== Invención y venta de la píldora anticonceutiva hormonal oral femenina == === Sintésis de la 19-noretisterona en 1951 === Considerar al [[Méxicu|mexicanu]] [[Luis Ernesto Miramontes]] l'inventor del primer anticonceutivu oral (sintetizó en 1951 la [[19-noretisterona|noretisterona]]), que la so patente llogró xunto a [[Carl Djerassi]] y [[George Rosenkranz]], de la compañía química mexicana Syntex S.A. Tamién fueron fundamentales les aportaciones de [[Russel Marker]] y [[Gregory Goodwin Pincus]]. L'orixe del descubrimientu remontar a los años 50 del sieglu XX cuando s'estudiaba en [[Veracruz]], [[Méxicu]], una variedá de [[Dioscorea]] usada como saponina o xabón pa matar peces pola compañía mexicana Sintex. A partir d'esti descubrimientu, detectóse que la dioscorea contenía [[esteroles]] análogos a la [[progesterona]], lo que favorecería'l descubrimientu, en Méxicu, de la píldora anticonceutiva per parte de [[Carl Djerassi|Djerassi]], [[Luis Miramontes|Miramontes]] y [[Jesús Romo Armería|Romo]].<ref>[http://redalyc.uaemex.mx/redalyc/pdf/644/64408910.pdf ''La investigación química na creación de la píldora anticonceutiva, una entrevista a Luis Miramontes'', por Nina Hinke y César Carrillo Trueba, 2008, Ciencies, 89, ISSN 0187-6376, UNAM, páxs.68-73]</ref><ref>[http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/spanish/druginfo/natural/970.html Ñame montés o Dioscorea, en MedlinePlus]</ref>--> == Usu y empaquetado == [[Ficheru:pillpacketopen.jpg|frame|Paquete a mediu usar de LevlenED]] Les pastillas anticonceutives orales combinaes tienen de ser tomaes a la mesma hora tolos díes. Si una o más tabletas escaecer por más de 12 hores, la proteición anticonceutiva va amenorgase.<ref name="mercilon spc">{{cita web|autor=[[Organon International|Organon]] |fecha=payares de 2001 |añu=2001 |títulu=Mercilon SPC (Summary of Product Characteristics |url=http://emc.medicines.org.uk/emc/assets/c/html/displaydoc.asp?documentid=5384 |fechaaccesu=7 d'abril de 2007}}</ref> La mayoría de les marques de píldores combinaes tán empaquetadas n'unu de dos paquetes de tamaños distintos, con díes marcaos pa un ciclu de 28 díes. Pal paquete de 21 pastillas, una pastilla ye consumida diariamente por trés selmanes, siguíu per una selmana ensin pastillas. Pal paquete de 28 pastillas, 21 pastillas son tomaes, siguíu per una selmana de pastillas [[sustancia placebo|placebo]]. Una muyer tomando la pastilla va tener una hemorraxa por deprivación de [[progesterona]] en dalgún momentu mientres la selmana placebo, y va siguir tando protexida contra l'embaranzu mientres esta selmana. Tamién hai dos nueves píldores anticonceutives (Yaz 28 y Loestrin 24 Fe) que tienen 24 díes de pastillas con hormones actives, siguíes por 4 de placebo.<ref name="Birth Control Pills">Stacey, Dawn. [http://contraception.about.com/od/prescriptionoptions/p/ThePill.htm ''Birth Control Pills'']. Retrieved July 20, 2009.</ref> === Fármacos usaos === Esisten dellos tipos de píldora anticonceutiva en composición variada d'[[estróxenu]] y/o una [[progestina]]. Dellos exemplos: * [[Estróxenos]]: [[etinilestradiol]], [[mestranol]] * [[Progestágenos]]: [[noretindrona]] o [[noretisterona]], [[linosterol]], [[levonorgestrel]], [[drospirenona]], [[etonogestrel]] === Pastillas placebo === Les pastillas placebo dexen a la usuaria tomar una pastilla tolos díes; permaneciendo nel vezu diariu inclusive mientres la selmana ensin hormones. Les pastillas placebo podríen contener un suplementu de [[fierro]],<ref>{{cita web|títulu=US Patent:Oral contraceptive:Patent 6451778 Issued on September 17, 2002 Estimated Expiration Date: July 2, 2017.|url=http://www.patentstorm.us/patents/6451778/description.html|editorial=PatentStorm LLC|fechaaccesu=19 de payares de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110613020809/http://www.patentstorm.us/patents/6451778/description.html|fechaarchivu=13 de xunu de 2011}}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=Iron deficiency in Europe |autor=Serge Herceberg |autor2=Paul Preziosi |autor3=Pilar Galan |url=http://www.idpas.org/pdf/1174IronDeficiencyinEurope.pdf |publicación=Public Health Nutrition: 4(2B) |páxines=537–545 |fechaaccesu=19 de payares de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110726170714/http://www.idpas.org/pdf/1174IronDeficiencyinEurope.pdf |fechaarchivu=26 de xunetu de 2011 }}</ref> una y bones los requerimientos de fierro amonten mientres la menstruación. Nun tomase les pastillas mientres la selmana placebo nun afecta la efeutividá de la pastilla, siempres que la ingestión diaria de les pastillas actives volver# a entamar el fin de la selmana. La hemorraxa por deprivación qu'asocede mientres el descansu de les pastillas actives pensaba sese reconfortante, como una confirmación física de nun tar embarazada.<ref name=gladwell>{{cita publicación | apellíu = Gladwell | nome = Malcolm | títulu = John Rock's Error | publicación = The New Yorker | fecha = 10 de marzu de 2000 | url = http://www.gladwell.com/2000/2000_03_10_a_rock.htm | fechaaccesu = 4 de febreru de 2009 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090207200934/http://gladwell.com/2000/2000_03_10_a_rock.htm | fechaarchivu = 7 de febreru de 2009 }}</ref> El paquete de 28 pastillas tamién aguiya'l [[ciclu menstrual]] permediu, anque los eventos hormonales mientres un ciclu de pastillas son significativamente distintos a los d'un ciclu menstrual ovulatorio normal. La hemorraxa por deprivación tamién ye predecible; a midida que una muyer vaya tomando pastillas actives por periodos de tiempu más llargos, el sangráu intermenstrual inesperáu convertir nun efeutu secundariu más común. === Placebos menos frecuentes === Si la formulación de la pastilla ye monofásica, ye posible saltase la hemorraxa por deprivación y permanecer protexida contra la concepción al saltase les pastillas placebo y empezar direutamente col siguiente paquete. Intentar esto con formulaciones bi- o tri-fásica trai un riesgu aumentáu de tener sangráu intermenstrual y podría ser indeseable. Sicasí, nun aumentar el riesgu de quedar embarazada. A partir de 2003, les muyeres tamién pudieron utilizar una versión de tres meses de la píldora.<ref>{{cita web |autor2=FDA |títulu=FDA Approves Seasonale Oral Contraceptivel |fecha=25 de setiembre de 2003 |url=http://www.fda.gov/bbs/topics/ANSWERS/2003/ANS01251.html |fechaaccesu=9 de payares de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061007101134/http://www.fda.gov/bbs/topics/ANSWERS/2003/ANS01251.html |fechaarchivu=7 d'ochobre de 2006 }}</ref> Similar al efeuto del usu d'una formulación de dosificación constante y saltase les selmanes de placebo mientres tres meses, ''Seasonale'' da'l beneficiu de periodos menos frecuentes, col potencial inconveniente de sangraos intermenstruales. ''Seasonique'' ye otra versión onde la selmana placebo cada trés meses ye reemplazada per una selmana de baxes dosis d'estróxenu. Una versión de la píldora combinada tamién foi empaquetada pa esaniciar por completu les pastillas placebo y sangraos intermenstruales. Comercializada como ''Anya'' o ''Lybrel'', estudios demuestren que dempués de dellos meses, el 71% de les usuaries yá nun teníen nengún sangráu intermenstrual, l'efeutu secundariu más común de dir llargos periodos de tiempu ensin interrupciones de píldores actives.<ref>{{cita noticia|apellíu=Wheldon |nome=Julie |títulu=New Pill will eliminate menstruation |editorial=Daily Mail |fecha= 28 d'avientu de 2005 |url=http://www.dailymail.co.uk/pages/live/articles/health/healthmain.html?in_article_id=372565&in_page_id=1774 |fechaaccesu=23 d'avientu de 2006 }}</ref> == Eficacia == La eficacia de les PAOCs, como la mayoría de los [[métodos anticonceutivos]], pue ser evaluada de dos maneres. La tasa d'eficacia de ''usu perfectu'' o ''métodu'' namái inclúi persones que tomen les pastillas consistentemente y correutamente. La tasa d'eficacia de ''usu actual'' o ''usu típicu'' inclúi a toles usuaries de PAOC, incluyendo aquelles que se tomen la pastilla incorreutamente, inconsistentemente, o dambos. Les tases son xeneralmente presentaes pal primer añu d'usu.<ref name="hatcher">{{cita llibru| nome=RA | apellíos=Hatcher | autor2=Trussel J, Stewart F, et al. | añu=2000 | títulu=Contraceptive Technology | edición=18th | editorial=Ardent Mediu | allugamientu=New York | isbn=0-9664902-6-6 | url=http://www.contraceptivetechnology.com/table.html }}</ref> Úsase comúnmente'l [[índiz de Pearl]] pa calcular les tases d'eficacia, pero dalgunos estudios usen [[tables de decremento]].<ref>{{cita llibru| nome=John | apellíos=Kippley | autor2=Sheila Kippley | añu=1996 | títulu=The Art of Natural Family Planning | edición=4th | editorial=The Couple to Couple League | allugamientu=Cincinnati, OH | isbn=0-926412-13-2 | páxina=141 }}</ref> La tasa d'embaranzu pal usu típicu ente les usuaries de PAOC varia dependiendo de la población siendo estudiada, que van dende 2-8% per añu. La tasa d'embaranzu pal usu perfectu de la PAOC ye de 0,3% per añu.<ref name="hatcher" /><ref name=Planned></ref><ref>[https://web.archive.org/web/20100307045402/http://www.birth-control-comparison.info/bc_espanol/pdf/the_pill_espanol_web.pdf La píldora anticonceutiva, Cedar River Clinics]</ref> Hai dellos factores qu'espliquen por qué la eficacia del usu típicu ye menor a la eficacia del usu perfectu: * errores per parte d'aquellos qu'apurren instrucciones de cómo utilizar el métodu * errores per parte de la usuaria * incumplimientu de les instrucciones per parte d'una usuaria consciente. Por casu, daquién utilizando la pastilla anticonceutiva combinada podría ser dada información incorreuta por un profesional de la salú no que respecta la frecuencia de ingesta, o por error nun tomase una pastilla un día, o a cencielles nun dir a la farmacia a tiempu p'anovar la prescripción. Les PAOCs apurren una proteición anticonceutiva efeutiva dende la primera pastilla si esta foi tomada dientro de los primeros cinco díes del [[ciclu menstrual]] (dientro de cinco díes del primer día de la [[menstruación]]). Si empezar en cualesquier otru momentu del ciclu menstrual, les PAOCs apurren una proteición anticonceutiva efeutiva namái dempués de 7 díes consecutivos d'usu de píldores actives, entós un métodu anticonceutivu de respaldu tien que ser usáu hasta que les píldores actives fueren tomaes por 7 díes consecutivos. Les PAOCs tendríen de tomase aproximao a la mesma hora tolos díes.<ref name="speroff"/><ref name="FFPRHC COC">{{cita web |autor=[[Royal College of Obstetricians and Gynaecologists|FFPRHC]] |añu=2007 |títulu=Clinical Guidance: First Prescription of Combined Oral Contraception |url=http://www.ffprhc.org.uk/admin/uploads/FirstPrescCombOralContJan06.pdf |fechaaccesu=26 de xunu de 2007 |formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070704044305/http://www.ffprhc.org.uk/admin/uploads/FirstPrescCombOralContJan06.pdf |fechaarchivu=4 de xunetu de 2007 }}</ref><ref>[http://www.arrakis.es/~cjas/pildora.htm Píldora anticonceutiva Schering España, S.A.]</ref><ref name=Melodene/> La eficacia anticonceutiva puede trate afeutada por: #la falta de más d'una píldora activa nun paquete #retraso nel entamu del próximu paquete de píldores actives (esto ye, estender por más de 7 díes el periodu ensin pastillas, o pastillas placebo/inactives) #[[Malabsorción]] [[Intestín|intestinal]] de les pastillas actives por cuenta de [[vultura]] o [[foria]] #interaición con melecines que mengüen los niveles d'estróxenu o progestágeno.<ref name="speroff"/> Fixéronse poques investigaciones nel efeutu fisiolóxicu del consumu d'alcohol mientres la pubertá de les muyeres. Sicasí, un estudiu atopó que los niveles d'estróxenu ablayar nes neñes adolescentes d'ente 12 y 18 años d'edá mientres tanto tiempu como 2 selmanes dempués d'haber bebíu moderadamente (Block et al. 1993). El consumu d'alcohol leve-a-moderáu tien una serie de consecuencies negatives pa la función reproductiva femenina.<ref name="pubs.niaaa.nih.gov">{{cita web |url=http://pubs.niaaa.nih.gov/publications/arh26-4/274-281.htm |títulu=Alcohol's Effects on Female Reproductive Function |autor=Mary Ann Emanuele, M.D., Frederick Wezeman, Ph.D., and Nicholas V. Emanuele, M.D. |editorial=National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism (NIAA) |fecha=xunu de 2003}}</ref> res Bedsider, un recursu en llinia creáu por ''The National Campaign to Prevent Teen and Unplanned Pregnancy'' (La Campaña Nacional pa Prevenir l'Embaranzu n'Adolescentes y Non Planiáu), llista a la pastilla como unu de 17 distintos métodos anticonceutivos. == Mecanismu d'aición == La píldora anticonceutiva oral combinada foi desenvuelta pa prevenir la [[ovulación]] al suprimir la lliberación de [[gonadotropina|gonadotropines]]. Los anticonceutivos hormonales combinaos, incluyendo les PAOCs, inhiben el [[ciclu menstrual|desenvolvimientu folicular]] y previenen la ovulación como'l so primer mecanismu d'aición.<ref name="hatcher"/><ref name="speroff"/><ref name="loose">{{cita llibru|autor=Loose, Davis S.; Stancel, George M. |editor=Brunton, Laurence L.; Llazu, John S.; Parker, Keith L. (eds.) |añu=2006 |capítulu=Estrogens and Progestins |títulu=Goodman & Gilman's The Pharmacological Basis of Therapeutics |edición=11th |páxines=1541–1571 |allugamientu=New York |editorial=McGraw-Hill |isbn=0-07-142280-3}}</ref><ref name="glasier">{{cita llibru|apellíos=Glasier |nome=Anna |editor=DeGroot, Leslie J.; Jameson, J. Larry (eds.) |títulu=Endocrinology |edición=5th |añu=2006 |editorial=Elsevier Saunders |allugamientu=Philadelphia |isbn=0-7216-0376-9 |páxines=2993–3003 |capítulu=Contraception}}</ref><ref name="rivera">{{cita publicación|autor=Rivera R, Yacobson I, Grimes D |añu=1999 |títulu=The mechanism of action of hormonal contraceptives and intrauterine contraceptive devices |publicación=Am J Obstet Gynecol |volume=181 |númberu=5 Pt 1 |páxines=1263–9 |pmid=10561657 | doi = 10.1016/S0002-9378(99)70120-1}}</ref> La [[realimentación negativa]] del progestágeno mengua la frecuencia d'impulsos de lliberación de la [[hormona lliberadora de gonadotrofina]] (GnRH) pol [[hipotálamu]], que de la mesma mengua la lliberación de [[hormona foliculoestimulante]] (FSH) y mengua descomanadamente la lliberación de [[hormona luteinizante]] (LH) pola [[adenohipófisis]]. L'amenorgamientu de los niveles de FSH inhiben el desenvolvimientu folicular, previniendo una medría nos niveles d'[[estradiol]]. La realimentación negativa y la falta de la [[realimentación positiva]] d'estróxenu na lliberación de LH previenen el picu de LH a [[ciclu menstrual|metá de ciclu]]. La inhibición del desenvolvimientu folicular y l'ausencia del picu de LH previenen la ovulación.<ref name="hatcher"/><ref name="speroff"/><ref name="loose"/> L'estróxenu foi orixinalmente incluyíu nos anticonceutivos orales pa un meyor control del ciclu (pa estabilizar l'[[endometriu]] y con ello amenorgar la incidencia de sangraos intermenstruales), pero tamién s'atopó que inhibe el desenvolvimientu folicular y ayuda prevenir la ovulación. La realimentación negativa del estróxenu na adenohipófisis mengua descomanadamente la lliberación de FSH, que de la mesma inhibe el desenvolvimientu folicular y previén la ovulación.<ref name="hatcher"/><ref name="speroff"/><ref name="loose"/> Un segundu mecanismu d'aición de tolos anticonceutivos que contengan progestágeno ye la inhibición de la penetración d'[[espermatozoide]]s al traviés del [[cérvix]] escontra'l [[Sistema xenital femenín|tracto xenital]] cimeru ([[úteru]] y [[trompes de Falopio]]) al amenorgar la cantidá d'agua y amontar la [[mafa]] del [[mocu cervical]].<ref name="rivera"/> Otros mecanismos secundarios podríen esistir. Por casu, el folletu de ''YAZ'' de [[Bayer]] menta cambeos nel [[endometriu]] qu'amenorguen la probabilidá d'implantación d'un [[embrión]] nel úteru.<ref>{{cita publicación|autor=Bayer|títulu=YAZ® (drospirenone and ethinyl estradiol) Tablets|url=http://berlex.bayerhealthcare.com/html/products/pi/fhc/YAZ_PI.pdf|fechaaccesu=15 de febreru de 2011|formatu=PDF|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110707214513/http://berlex.bayerhealthcare.com/html/products/pi/fhc/YAZ_PI.pdf|fechaarchivu=7 de xunetu de 2011}}</ref> Dellos grupos [[provida]] consideren tales mecanismu como albortivu, y la esistencia de mecanismos postfertilización ye una tema revesosa. Dellos científicos señalen que la posibilidá de fertilización mientres l'usu de PAOCs ye bien baxa. D'esto, ellos conclúin que ye pocu probable que los cambeos al endometriu xueguen un rol importante, si hubiera dalgunu, na eficacia reparada de les PAOCs.<ref name="rivera"/> Otros faen argumentos más complexos contra la esistencia de tales mecanismos,<ref>{{cita publicación |nome=Susan A. |apellíu=Crockett | autor2 = Donna Harrison, Joe DeCook, and Camiya Hersh |títulu=Hormone Contraceptives Controversies and Clarifications |editorial=American Association of Pro Life Obstetricians and Gynecologists |fecha = abril de 1999|url=http://www.aaplog.org/?page_id=718|fechaaccesu=26 de febreru de 2008 }}</ref> ente qu'otros científicos argumenten que los datos esistentes sofiten tales mecanismos.<ref>{{cita publicación |autor=Larimore WL, Stanford JB |títulu=Postfertilization effects of oral contraceptives and their relationship to informed consent |publicación=Arch Fam Med |volume=9 |númberu=2 |páxines=126–33 |añu=2000 |pmid=10693729 |url=http://archfami.ama-assn.org/cgi/reprint/9/2/126.pdf |fechaaccesu=26 de febreru de 2008 |doi=10.1001/archfami.9.2.126 |formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080227041554/http://archfami.ama-assn.org/cgi/reprint/9/2/126.pdf |fechaarchivu=27 de febreru de 2008 }}</ref> == Interaiciones farmacolóxiques == Delles melecines amenorguen l'efeutu de la píldora y pueden causar sangraos intermenstruales, o aumentar la probabilidá d'un embaranzu. Estes melecines inclúin la [[rifampicina]], [[barbitúricu|barbitúricos]], [[fenitoína]] y [[carbamazepina]]. Amás, danse procuros sobre los antibióticos d'ampliu espectru, tales como l'[[ampicilina]] y [[doxiciclina]], que podríen causar problemes "al menospreciar la [[Microbiota normal|flora bacteriana]] responsable de reciclar l'[[etinilestradiol]] del intestín gordu" ([[British National Formulary|BNF]] 2003).<ref>The effects of broad-spectrum antibiotics on Combined contraceptive pills is not found on systematic interaction metanalysis (Archer, 2002), although "individual patients do show large decreases in the plasma concentrations of ethinylestradiol when they take certain other antibiotics" (Dickinson, 2001). "...experts on this topic still recommend informing oral contraceptive users of the potential for a rare interaction" (DeRossi, 2002) and this remains current (2006) UK [http://www.fpa.org.uk/information/leaflets/documents_and_pdfs/detail.cfm?contentID=130#17 Family Planning Association advice].</ref><ref>{{cita publicación|autor=Archer J, Archer D |títulu=Oral contraceptive efficacy and antibiotic interaction: a myth debunked. | publicación = J Am Acad Dermatol | volume = 46 | númberu = 6 |páxines=917–23 |añu=2002 | pmid = 12063491 | doi = 10.1067/mjd.2002.120448}}</ref><ref>{{cita publicación|autor=Dickinson B, Altman R, Nielsen N, Sterling M |títulu=Drug interactions between oral contraceptives and antibiotics. | publicación = Obstet Gynecol | volume = 98 | númberu = 5 Pt 1 |páxines=853–60 |añu=2001 | pmid = 11704183 | doi = 10.1016/S0029-7844(01)01532-0}}</ref><ref>{{cita publicación|autor=DeRossi S, Hersh Y |títulu=Antibiotics and oral contraceptives. | publicación = Dent Clin North Am | volume = 46 | númberu = 4 |páxines=653–64 |añu=2002 | pmid = 12436822 | doi = 10.1016/S0011-8532(02)00017-4}}</ref> Sicasí, entá cuando los antibióticos d'ampliu espectru causen un amenorgamientu estadísticamente significativa pero non clínicamente significativa d'estróxenos y progestinas, práuticamente toles muyeres que tomen estos antibióticos caltuviéronse dientro del rangu terapéuticu d'estos esteroides sexuales.<ref name=Managing>[http://www.managingcontraception.com/qa/questions.php?questionid=3479 Managincontraception.com] By taking the antibiotic Cephalexin, will my birth control pills be less effective? #103/10</ref> ''Planned Parenthood'' afirma explícitamente que solamente l'antibióticu rifampicina, y non el restu de los antibióticos, amenorga la eficacia de les PAOCs.<ref name=Planned></ref> El floritu tradicional [[Yerba de San Juan]] tamién foi implicada por cuenta de la so sobrerregulación del sistema [[P450]] nel [[fégadu]]. Fixéronse poques investigaciones nel efeutu fisiolóxicu del consumu d'alcohol mientres la pubertá de les muyeres. Sicasí, un estudiu atopó que los niveles d'estróxenu ablayar nes neñes adolescentes d'ente 12 y 18 años d'edá mientres tanto tiempu como 2 selmanes dempués d'haber bebíu moderadamente (Block et al. 1993). El consumu d'alcohol leve-a-moderáu tien una serie de consecuencies negatives pa la función reproductiva femenina.<ref name="pubs.niaaa.nih.gov">{{cita web |url=http://pubs.niaaa.nih.gov/publications/arh26-4/274-281.htm |títulu=Alcohol's Effects on Female Reproductive Function |autor=Mary Ann Emanuele, M.D., Frederick Wezeman, Ph.D., and Nicholas V. Emanuele, M.D. |editorial=National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism (NIAA) |fecha=xunu de 2003}}</ref> == Efeutos secundarios == Distintes fontes señalen distintes incidencies d'efeutos secundarios. L'efeutu secundariu más común ye sangráu intermenstrual. Una páxina web del Centru de Salú Estudiantil de la [[Universidá de Nuevu Méxicu]] diz que la mayoría (alredor del 60%) de les muyeres nun reporten nengún efeutu secundariu, y la gran mayoría que si lo fai, namái tienen efeutos menores. Un artículu de revisión francés de 1992 dixo que tantos como'l 50% de les nueves usuaries descontinuaron la pastilla anticonceutiva antes del primer añu por cuenta de les molesties de los efeutos secundarios tales como los sangraos intermenstruales y [[amenorrea]].<ref name="serfaty">{{cita publicación|autor=Serfaty D |títulu=Medical aspects of oral contraceptive discontinuation |publicación=Adv Contracept |volume=8 |númberu=Suppl 1 |páxines=21–33 |añu=1992 |pmid=1442247 | doi = 10.1007/BF01849448}}<br /> {{cita publicación|apellíu=Sanders |nome=Stephanie A. | autor2 = Cynthia A. Graham, Jennifer L. Bass and John Bancroft |títulu=A prospective study of the effects of oral contraceptives on sexuality and well-being and their relationship to discontinuation | publicación = Contraception | volume = 64 | númberu = 1 |páxines=51–58 |fecha=xunetu de 2001 | añu=2001 |url=http://www.contraceptionjournal.org/article/PIIS0010782401002189/abstract |fechaaccesu=2 de marzu de 2007 | doi = 10.1016/S0010-7824(01)00218-9 |pmid=11535214 }}</ref> Per otra parte, les pastillas ameyoren les condiciones tales como la [[enfermedá inflamatoria coxal]], [[dismenorrea]], [[síndrome premenstrual]], y [[acné]].<ref name="pmid18710356">{{cita publicación |autor=Huber JC, Bentz EK, Ott J, Tempfer CB |títulu=Non-contraceptive benefits of oral contraceptives |publicación=Expert Opin Pharmacother |volume=9 |númberu=13 |páxines=2317–25 |añu=2008 |fecha=setiembre de 2008 |pmid=18710356 |doi=10.1517/14656566.9.13.2317 |url=http://www.informapharmascience.com/doi/abs/10.1517/14656566.9.13.2317 |urlarchivu=https://archive.today/20130111072141/http://www.informapharmascience.com/doi/abs/10.1517/14656566.9.13.2317 |fechaarchivu=11 de xineru de 2013 }}</ref> Y amenorguen síntomes de la [[endometriosis]] y [[síndrome d'ovariu poliquístico]], y mengüen el riesgu d'[[anemia]].<ref name="Nelson, Randy J. 2005">{{cita llibru|autor=Nelson, Randy J. |títulu=An introduction to behavioral endocrinology |editorial=Sinauer Associates |allugamientu=Sunderland, Mass |añu=2005 |isbn=0-87893-617-3 |edición=3rd}}</ref> Ye xeneralmente aceptáu poles autoridaes médiques que los riesgos pa la salú de los anticonceutivos orales son más baxos qu'aquellos del embaranzu y nacencia,<ref>{{cita llibru| autor=Crooks, Robert L. and Karla Baur | títulu=Our Sexuality | añu=2005 | editorial=Thomson Wadsworth |allugamientu=Belmont, CA | isbn=0-534-65176-3}}</ref> y "los beneficios pa la salú de cualquier métodu anticonceutivu son enforma ameyores que cualquier riesgu del métodu".<ref>[[WHO]] (2005). ''[http://www.who.int/reproductive-health/family_planning/counselling.htm Decision-Making Tool for Family Planning Clients and Providers] Appendix 10: Myths about contraception''</ref> Delles organizaciones argumentaron que nun ye relevante comparar un métodu anticonceutivu con nengún métodu (embaranzu). En llugar d'esto, la comparanza de seguridá tendría de faese ente los diversos métodos anticonceutivos disponibles.<ref>{{cita web|apellíu=Holck |nome=Susan |títulu=Contraceptive Safety |obra=Special Challenges in Third World Women's Health |editorial=1989 Annual Meeting of the American Public Health Association |url=http://www.users.interport.net/i/w/iwhc/sc_cs.html |fechaaccesu=7 d'ochobre de 2006 }}</ref> Efeutos secundarios serios: [[Trombosis]] (coágulos de sangre). Amás delles muyeres esperimenten cambeos nos patrones de sangráu (sangráu más leve, irregular o ausencia de menstruación -[[amenorrea]]-),<ref name=Melodene/> cefalees, mareos, estomagaes, dolor nes mames, cambeos de pesu, cambeos d'humor. Tien De consultase'l prospeutu específicu de cada marca de melecina yá que entá cuando coinciden los efeutos secundarios xenerales cada melecina tien les sos particularidaes. === Tromboembolismo venosu === Los anticonceutivos orales combinaos amonten el riesgu de [[trombosis venosa]] (incluyendo [[trombosis venosa fonda]] (TVP) y [[tromboembolismo pulmonar]] (TEP)).<ref name=VTE10>{{cita publicación|doi=10.1586/erc.09.175|apellíu=Blanco-Molina|nome=A|autor2=Monreal, M|títulu=Venous thromboembolism in women taking hormonal contraceptives.|publicación=Expert review of cardiovascular therapy|fecha=2010 Feb|volume=8|númberu=2|páxines=211–5|pmid=20136607}}</ref> En permediu'l riesgu d'un TEP fatal ye 1 por cada 100.000 muyeres.<ref name=VTE10/> El riesgu de tromboembolismo varia con distintes preparaciones; con pastillas de segunda xeneración (con un conteníu d'estróxenu menor a 50μg), el riesgu de tromboembolismo ye pequeñu, con una incidencia averada de 15 por cada 100.000 usuaries per añu, comparáu con 5 por cada 100.000 per añu ente les ensin embarazar que nun tomen la pastilla, y 60 por cada 100.000 embaranzos.<ref name=lange6th/> En muyeres usando preparaciones que contengan progestágenos de tercer xeneración ([[desogestrel]] o [[gestodeno]]), la incidencia de tromboembolismo ye aproximao 25 por cada 100.000 usuaries per añu.<ref name=lange6th/> Tamién, el riesgu ye mayor en subgrupos con factores adicionales, como fumar (qu'aumenta'l riesgu considerablemente) y l'usu llargo y siguío de la píldora, especialmente en muyeres sobre los 35 años d'edá.<ref name=lange6th>Chapter 30 - The reproductive system in: {{cita llibru|autor=Rod Flower; Humphrey P. Rang; Maureen M. Dale; Ritter, James M. |títulu=Rang & Dale's pharmacology |editorial=Churchill Livingstone |allugamientu=Edinburgh |añu=2007 |isbn=0-443-06911-5 }}</ref> Les PAOCs confieren un riesgu d'[[accidente cerebrovascular]] isquémicu,<ref name=KemmerenEtAl2002>{{cita publicación| publicación=Stroke| añu=2002| volume=33 |númberu=5| páxines=1202–1208| doi=10.1161/01.STR.0000015345.61324.3F| títulu=Risk of Arterial Thrombosis in Relation to Oral Contraceptives (RATIO) Study: Oral Contraceptives and the Risk of Ischemic Stroke|autor=Jeanet M. Kemmeren, Bea C. Tanis, Maurice A.A.J. van den Bosch, Edward L.Y.M. Bollen, Frans M. Helmerhorst, Yolanda van der Graaf, Frits R. Rosendaal, and Ale Algra |pmid=11988591| editorial=American Heart Association, Inc.| url=http://stroke.ahajournals.org/cgi/content/abstract/33/5/1202}}</ref> y el so usu amonta significativamente el riesgu d'[[enfermedá cardiovascular]] ente aquellos con altu riesgu.<ref name=BaillargeonMcClishEssahNestler2004>{{cita publicación| publicación=Journal of Clinical Endocrinology &amp; Metabolism| doi=10.1210/jc.2004-1958| volume=90 |númberu=7| páxines=3863–3870| añu=2005| títulu=Association between the Current Use of Low-Dose Oral Contraceptives and Cardiovascular Arterial Disease: A Meta-Analysis| autor=Jean-Patrice Baillargeon, Donna K. McClish, Paulina A. Essah, and John Y. Nestler|pmid=15814774| editorial=The Endocrine Society|url=http://jcem.endojournals.org/cgi/content/abstract/90/7/3863}}</ref> === Cáncer === Una [[Revisiones sistemátiques|revisión sistemática]] en 2010, qu'analizó dellos estudios anteriores de dellos tipos de cáncer, amosó un mayor riesgu de cáncer nes usuaries de píldora anticonceutiva oral combinada<ref>{{cita publicación | doi = 10.1093/humupd/dmq022 | apellíu1 = Cibula | nome1 = D. | apellíu2 = Gompel | nome2 = A. | apellíu3 = Mueck | nome3 = A. O. | apellíu4 = La Vecchia | nome4 = C. | apellíu5 = Hannaford | nome5 = P. C. | apellíu6 = Skouby | nome6 = S. O. | apellíu7 = Zikan | nome7 = M. | apellíu8 = Dusek | nome8 = L. | títulu = Hormonal contraception and risk of cancer | publicación = Human Reproduction Update | volume = 16 | númberu = 6 | páxines = 631–650 | añu = 2010 | pmid = 20543200 }}</ref> y aumentu del riesgu de [[cáncer de mama]] (ente les usuaries actual y recién),<ref name=IARC2007/> cáncer de cérvix y fégadu (ente les poblaciones con baxu riesgu d'infeición pol virus de la [[hepatitis B]]).<ref name=IARC2007>{{cita publicación|editorial=[[International Agency for Research on Cancer]]|obra=IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans |volume=91| añu=2007| títulu=Combined Estrogen-Progestogen Contraceptives| formatu=[[Portable Document Format|PDF]] |url=http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol91/monu91-6.pdf}}</ref><ref name=Malec2005>{{Cita noticia |url=http://www.abortionbreastcancer.com/news/050831/index.htm|títulu=World Health Organization: Oral Contraceptives and Menopausal Therapy Are 'Carcinogenic to Humans'' / Scientists' Findings Provide Additional Biological Support for an Abortion-Breast Cancer Link, Abortion Breast Cancer|autor=Karen Malec|editorial=Coalition on Abortion/Breast Cancer|fecha=31 d'agostu de 2005}}</ref> Les investigaciones sobre la rellación ente'l riesgu de [[cáncer de mama]] y l'[[anticoncepción hormonal]] son complexes y aparentemente contradictories.<ref>{{cita web |autor=FPA |añu=2005 |fecha=abril de 2005 |títulu=The combined pill - Are there any risks? |url=http://www.fpa.org.uk/information/leaflets/documents_and_pdfs/detail.cfm?contentid=130#8 |editorial=[[Family Planning Association]] (UK) |fechaaccesu=8 de xineru de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070208155326/http://www.fpa.org.uk/information/leaflets/documents_and_pdfs/detail.cfm?contentid=130#8 |fechaarchivu=8 de febreru de 2007 }}</ref> El gran reanálisis collaborativu de 1996 de datos individuales de más de 150.000 muyeres en 54 estudios de cáncer de mama atopó que: ''"Les resultancies apurren una fuerte evidencia pa dos conclusiones principales. Primero, mientres la muyer tea tomando anticonceutivos orales combinaos y nos 10 años dempués de parar hai un pequeñu aumentu nel riesgu relativo de ser diagnosticada con cáncer de mama. Segundu, nun hai nengún riesgu escesivo significativu de carecer cáncer de mama dempués de 10 o más años de parar l'usu. Los cánceres diagnosticaos en muyeres qu'usaren anticonceutivos orales combinaos yeren clínicamente menos avanzaos qu'aquellos diagnosticaos en muyeres que nunca usaren estos anticonceutivos."''<ref name="oxford 1996a">{{cita publicación|autor=Collaborative Group on Hormonal Factors in Breast Cancer |añu=1996 |títulu=Breast cancer and hormonal contraceptives: collaborative reanalysis of individual data on 53,297 women with breast cancer and 100,239 women without breast cancer from 54 epidemiological studies |publicación=[[The Lancet|Lancet]] |volume=347 |númberu=9017 |páxines=1713–27 |pmid=8656904 |doi=10.1016/S0140-6736(96)90806-5}}</ref> Estos datos fueron interpretaos pa suxerir que los anticonceutivos orales tienen bien pocu o nengún efeutu biolóxicu nel desenvolvimientu del cáncer de mama, pero que les muyeres que busquen atención xinecolóxica pa llograr los anticonceutivos tienen más cánceres de mama detectaos tempranamente por aciu el peneráu.<ref name="oxford 1996b">{{cita publicación|autor=Collaborative Group on Hormonal Factors in Breast Cancer |añu=1996 |títulu=Breast cancer and hormonal contraceptives: further results |publicación=Contraception |volume=54 |númberu=3 Suppl |páxines=1S–106S |pmid=8899264 |doi=10.1016/0010-7824(96)00111-4}}</ref><ref>{{cita publicación|autor=Plu-Bureau G, Lê M | títulu=Oral contraception and the risk of breast cancer |publicación = Contracept Fertil Sex |volume=25 |númberu=4 |páxines=301–5 | añu=1997 |pmid = 9229520}} - pooled re-analysis of orixinal data from 54 studies representing about 90% of the published epidemiological studies, prior to introduction of third generation pills.</ref> Envaloróse que, mientres se tome la pastilla, hai aproximao un 0,5 escesu de casos de cáncer de mama por cada 10.000 muyeres ente 16-19 años d'edá, y aproximao 5 escesu de casos por cada 10.000 muyeres ente 25-29 años d'edá.<ref name=lange6th/> ;Cáncer d'ovariu y endometrio - disminución del riesgu Numberosu estudios amosaron que l'usu de píldores anticonceutives mengua'l riesgu de cáncer d'ovariu y d'endometriu. ;Cáncer cervical - aumentu del riesgu Amosóse que les píldores anticonceutives aumenten el riesgu de cáncer cervical (cérvix o pescuezu uterín), pero'l [[virus del papiloma humanu]] ye'l factor principal de riesgu d'esta enfermedá. ;Cáncer de fégadu - aumento del riesgu El riesgu de carecer cáncer de fégadu ye mayor ente les muyeres que tomen la píldora anticonceutiva y que, otra manera, tienen un riesgu baxo de carecer esta enfermedá. === Peso === El mesmu artículu de revisión francés de 1992 reparó que nel subgrupu de adolecentres de 15-19 años d'edá na Encuesta Nacional de Crecedera Familiar (''National Survey of Family Growth'') d'EE.XX. de 1982 que dexara de tomar la pastilla, 20-25% informó que dexaren de tomar la pastilla debíu al [[acné]] o aumentu de pesu, y otru 25% parara por mieu al cáncer.<ref name="serfaty"/> Un estudiu húngaru de 1986 comparando dos pastillas de dosis alta d'estróxenu (dambos con 50&nbsp; [[etinilestradiol]]) atopó que les muyeres qu'usaben la formulación bifásica de dosis baxa de [[levonorgestrel]] (50&nbsp;µg levonorgestrel x 10 díes + 125&nbsp;µg levonorgestrel x 11 díes) reportaron una incidencia significativamente inferior d'aumentu de pesu en comparanza coles muyeres qu'usen una fórmula monofásica de dosis alta de levonorgestrel (250&nbsp;µg levonorgestrel x 21 díes).<ref>{{cita publicación|autor=Balogh A |títulu=Clinical and endocrine effects of long-term hormonal contraception |publicación=Acta Med Hung |volume=43 |númberu=2 |páxines=97–102 |añu=1986 |pmid=3588164}}</ref> Munchos médicos consideren que la perceición pública del aumentu de pesu de la píldora ye inexacta y peligrosa. El mentáu artículu de revisión francés de 1992 señaló qu'un estudiu ensin publicar de 1989 del Profesor Elizabeth Connell na Universidá de Emory de 550 muyeres atopó que'l 23% del 6% de les muyeres que descontinuaron la pastilla por cuenta de un mal control del ciclu esperimentó [[embaranzos ensin deseyar]] subsecuentes.<ref name="serfaty"/> Un artículu de revisión británicu del 2000 concluyó que nun esiste evidencia que les píldores de dosis baxes modernes causen un aumentu del pesu, pero que'l mieu d'aumentar de pesu contribuyó al cumplimientu deficiente de tomase la pastilla y embaranzos ensin deseyar subsecuentes, especialmente ente los adolescentes.<ref>{{cita publicación|autor=Gupta S |títulu=Weight gain on the combined pill—is it real? |publicación=Hum Reprod Update |volume=6 |númberu=5 |páxines=427–31 |añu=2000 |pmid=11045873 | doi = 10.1093/humupd/6.5.427}}</ref> === Sexualidá === Les PAOCs podríen amontar la [[lubricación vaxinal]].<ref name="hn"/> Otres muyeres esperimenten un amenorgamientu na [[libido]] coles pastillas, o amenorgamientu de lubricación.<ref name="hn">{{cita llibru|autor=Hatcher & Nelson |editor=Hatcher, Robert D. |capítulu=Combined Hormonal Contraceptive Methods |títulu=Contraceptive technology |editorial=Ardent Media, Inc |allugamientu=New York |añu=2004 |páxines=403, 432, 434 |edición=18th |isbn=0-9664902-5-8 }}</ref><ref>{{cita llibru|autor=Darney, Philip D.; Speroff, Leon |títulu=A clinical guide for contraception |editorial=Lippincott Williams & Wilkins |allugamientu=Hagerstown, MD |añu=2005 |edición=4th |páxina=72 |isbn=0-7817-6488-2}}</ref> Dellos investigadores cuestionen una rellación de causalidá ente l'usu de PAOCs y l'amenorgamientu de la libido;<ref>{{cita llibru|autor=Weir, Gordon C.; DeGroot, Leslie Jacob; Grossman, Ashley; Marshall, John F.; Melmed, Shlomo; Potts, John T. |títulu=Endocrinology |editorial=Elsevier Saunders |allugamientu=St. Louis, Mo |añu=2006 |páxina=2999 |isbn=0-7216-0376-9 |edición=5th}}</ref> un estudiu del 2007 de 1.700 muyeres atopó que les usuaries de PAOCs nun esperimentaron nengún cambéu nel prestu sexual.<ref>{{cita publicación|autor=Westhoff CL, Heartwell S, Edwards S, ''et al.'' |títulu=Oral contraceptive discontinuation: do side effects matter? |publicación=Am. J. Obstet. Gynecol. |volume=196 |númberu=4 |páxines=412.y1–6; discussion 412.y6–7 |añu=2007 |fecha=abril de 2007 |pmid=17403440 |pmc=1903378 |doi=10.1016/j.ajog.2006.12.015}}</ref> Un estudiu de llaboratoriu del 2005 de la escitación xenital probó a catorce muyeres antes y dempués de qu'empezaren a tomar PAOC. L'estudiu atopó que les muyeres esperimentaron una gama significativamente más amplia de respuestes d'escitación dempués del so empiezu cola píldora; los amenorgamientos y medríes d'escitación fueron igualmente comunes.<ref>{{cita publicación |apellido1 = Seal |nome1 = Brooke N. |apellíu2 = Brotto |nome2 = Lori A. |apellíu3 = Gorzalka |nome3 = Boris B. |doi = 10.1080/00224490509552279 |títulu = Oral contraceptive use and female xenital arousal: Methodological considerations |publicación = Journal of Sex Research |volume = 42 |númberu = 3 |páxines = 249–258 |añu = 2005 |fecha = agostu de 2005 |pmid = 19817038 |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m2372/is_3_42/ai_n14924892?tag=artBody;col1 |urlarchivu = https://archive.today/20120712221549/http://findarticles.com/p/articles/mi_m2372/is_3_42/ai_n14924892/?tag=artBody;col1 |fechaarchivu = 12 de xunetu de 2012 }}</ref> Un estudiu del 2006 de 124 muyeres premenopáusicas midió la [[globulina fijadora d'hormones sexuales]] (SHBG), incluyendo antes y dempués de la dexar de tomar la pastilla anticonceutiva oral. Les muyeres que siguieron usando los anticonceutivos orales teníen niveles de SHBG cuatro veces más altos qu'aquelles que nunca les usaron, y los niveles caltuviéronse alzaos inclusive nel grupu qu'atayara'l so usu.<ref>{{cita publicación|apellíu=Panzer MD |nome=Claudia | autor2 = Sarah Wise MS | autor3 = Gemma Fantini MD | autor4 = Dongwoo Kang MD | autor5 = Ricardo Munarriz MD | autor6 = Andre Guay MD, FACP, FACE | autor7 = Irwin Goldstein MD |títulu=WOMEN's SEXUAL DYSFUNCTION: Impact of Oral Contraceptives on Sex Hormone-Binding Globulin and Androgen Levels: A Retrospective Study in Women with Sexual Dysfunction | publicación = Journal of Sexual Medicine|fecha=xineru de 2006 | añu=2006 | doi=10.1111/j.1743-6109.2005.00198.x}} <br /> Description of the study results in Medical News Today: {{cita web | títulu=Birth Control Pill Could Cause Long-Term Problems With Testosterone, New Research Indicates | url=http://www.medicalnewstoday.com/articles/35663.php | fecha = 4 de xineru de 2006}}</ref> Teóricamente, una medría en SHBG podría ser una respuesta fisiolóxica a la medría d'hormones, pero podría menguar los niveles llibres d'otres hormones, tales como los andróxenos, por cuenta de la inespecificidad de la so fixación a les hormones sexuales. === Depresión === Los niveles baxos de [[serotonina]], un neurotransmisor nel [[celebru]], fueron acomuñaos cola [[depresión]]. Los niveles altos d'[[estróxenu]], como nes PAOCs de primer xeneración, y progestinas, como en dellos anticonceutivos de progestágeno solo, fueron demostraos de promover l'amenorgamientu de los niveles de serotonina nel celebru al amontar la concentración d'una enzima del celebru qu'amenorga la serotonina.<ref name="hatcher"/> Esta observación, xunto con estudios d'investigación<ref>{{cita noticia |apellíu=Kulkarni |nome=Jayashri |títulu=Contraceptive Pill Linked to Depression |obra=Monash Newsline |fecha=1 de marzu de 2005 |url=http://www.monash.edu.au/news/newsline/story.php?story_id=308 |fechaaccesu=29 d'ochobre de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070912110538/http://www.monash.edu.au/news/newsline/story.php?story_id=308 |fechaarchivu=12 de setiembre de 2007 }}</ref> demostraron que les pastillas anticonceutives podríen causar depresión. Los anticonceutivos de progestágeno solo son conocíos por empeorar la condición de muyeres que yá tean ablayaes.<ref name="aphrodite">{{cita publicación |autor=Katherine Burnett-Watson |títulu=Is The Pill Playing Havoc With Your Mental Health? |fecha=ochobre de 2005 |url=http://www.aphroditewomenshealth.com/news/hormones_depression.shtml |fechaaccesu=20 de marzu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070320002408/http://www.aphroditewomenshealth.com/news/hormones_depression.shtml |fechaarchivu=20 de marzu de 2007 }}, which cites: :{{cita publicación|autor=Kulkarni J, Liew J, Garland K |títulu=Depression associated with combined oral contraceptives—a pilot study |publicación=Aust Fam Physician |volume=34 |númberu=11 |páxina=990 |añu=2005 |pmid=16299641}}</ref> Sicasí, los actuales llibros de testu de referencia médica sobre l'anticoncepción<ref name="speroff"/> y les principales organizaciones como'l Congresu Americanu de Obstetras y Xinecólogos (ACOG),<ref name="acog practice bulletin">{{cita publicación|doi=10.1097/00006250-200606000-00055|autor=[[American College of Obstetricians and Gynecologists|ACOG]] |añu=2006 |títulu=Practice bulletin Non. 73: Use of hormonal contraception in women with coexisting medical conditions |publicación=Obstet Gynecol |volume=107 |númberu=6 |páxines=1453–72 |pmid=16738183}}</ref> la [[Organización Mundial de la Salú|OMS]],<ref name="who mec">{{cita llibru|autor=[[World Health Organization|WHO]] |añu=2004 |capítulu=Low-dose combined oral contraceptives |títulu=Medical Eligibility Criteria for Contraceptive Use |edición=3rd |allugamientu=Geneva |editorial=Reproductive Health and Research, WHO |isbn=92-4-156266-8 |urlcapítulu=http://www.who.int/reproductive-health/publications/mec/cocs.html}}</ref> y el Colexu Real de Obstetras y Xinecólogos del Reinu Xuníu<ref name="ffprhc mec">{{cita web |autor=[[Royal College of Obstetricians and Gynaecologists|FFPRHC]] |añu=2006 |títulu=The UK Medical Eligibility Criteria for Contraceptive Use (2005/2006) |url=http://www.ffprhc.org.uk/admin/uploads/UKMEC200506.pdf |fechaaccesu=31 de marzu de 2007 |formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070619230102/http://www.ffprhc.org.uk/admin/uploads/UKMEC200506.pdf |fechaarchivu=19 de xunu de 2007 }}</ref> alcuerden que la evidencia actual indica que los anticonceutivos orales combinaos de dosis baxes son pocu probables d'aumentar el riesgu de depresión, y pocu probables d'empeorar la condición en muyeres que yá tean con depresión. ''Teunoloxía Anticonceutiva'' afirma que les PAOCs de dosis baxes nun fueron implicaes n'interrupciones de la serotonina o [[triptófanu]].<ref name="hatcher"/> Sicasí, dellos estudios apurren evidencia que contradicen esta última afirmación.<ref name="pmid5018716">{{cita publicación|autor=Rose DP, Adams PW |títulu=Oral contraceptives and tryptophan metabolism: effects of oestrogen in low dose combined with a progestagen and of a low-dose progestagen (megestrol acetate) given alone |publicación=J. Clin. Pathol. |volume=25 |númberu=3 |páxines=252–8 |añu=1972 |fecha=marzu de 1972 |pmid=5018716 |pmc=477273 |doi= 10.1136/jcp.25.3.252}}</ref> === Hipertensión === La [[bradiquinina]] baxa la presión sanguínea provocando la dilatación de los vasos sanguíneos. Ciertes enzimes son capaces de descomponer la bradiquinina (Enzima convertidora de angiotensina, aminopeptidasa P). La [[progesterona]] puede amontar los niveles de aminopeptidasa P (AP-P), aumentando asina la descomposición de la bradiquinina, lo qu'aumenta'l riesgu de desenvolver [[hipertensión]].<ref name="Cilia La Corte AL, Carter AM, Turner AJ, Grant PJ, Hooper NM 2008 221–5">{{cita publicación|autor=Cilia La Corte AL, Carter AM, Turner AJ, Grant PJ, Hooper NM |títulu=The bradykinin-degrading aminopeptidase P is increased in women taking the oral contraceptive pill |publicación=J Renin Angiotensin Aldosterone Syst |volume=9 |númberu=4 |páxines=221–5 |añu=2008 |fecha=avientu de 2008 |pmid=19126663 |doi=10.1177/1470320308096405 |url=http://jra.sagepub.com/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=19126663}}</ref> === Otros efeutos Otros efeutos acomuñaos coles PAOCs de dosis baxes son [[leucorrea]] (medría de la secreción vaxinal), amenorgamientu del [[menstruación|flujo menstrual]], [[mastalgia]] (sensibilidá nos senos) y amenorgamientu del [[acné]]. Otros efeutos secundarios asociaos a les PAOCs más antigües de dosis altes inclúin [[estomagada|estomagaes]], [[vultura|vultures]], medríes na [[presión sanguínea]], y [[melasma]] (decoloración de la piel facial); estos efeutos nun tán fuertemente acomuñaos coles formulaciones de dosis baxes. L'escesu d'estróxenu, tal como de les píldores anticonceutives, aparenta amontar los niveles de [[colesterol]] na [[fiel]] y mengua el movimientu de la [[vesícula]], que puede conducir a [[cálculos biliares]].<ref>{{cita web|url=http://digestive.niddk.nih.gov/ddiseases/pubs/gallstones/ |títulu=Gallstones |editorial=NDDIC|fecha=2007-07 |fechaaccesu=13 d'agostu de 2010}}</ref> Les progestinas atopaes en ciertes formulaciones de pastillas anticonceutives orales pueden llindar la efeutividá del [[entrenamientu con peses]] p'amontar la masa muscular.<ref name=ScienceNews>Raloff, Janet. (23 April 2011)) "[http://www.sciencenews.org/view/generic/id/43210/title/Science_%2B_the_Public__Birth_control_pills_can_limit_muscle-training_gains Birth control pills can limit muscle-training gains]". ''Science News''. Retrieved 29 November 2011.</ref> Esti efeutu ye causáu pola habilidá de ciertes progestinas de tornar los [[receptores androgénicos]]. Un estudiu afirma que la píldora podría afectar que golores del cuerpu masculín una muyer prefier, que de la mesma podría influyir na so seleición de pareya.<ref>{{cita web|url=https://www.abc.net.au/news/stories/2008/08/14/2335871.htm?section=world |títulu=Love woes can be blamed on contraceptive pill: research - ABC News (Australian Broadcasting Corporation) |editorial=Abc.net.au |fecha=14 d'agostu de 2008 |fechaaccesu=20 de marzu de 2010}}</ref> ==Contraindicaciones== Los anticonceutivos orales combinaos tán xeneralmente contraindicados en muyeres con [[enfermedaes cardiovasculares]] pre-esistentes, en muyeres que tengan enclín familiar de formar coágulos de sangre (tal como [[factor V Leiden]] familiar), muyeres con [[obesidá]] severa y/o [[hipercolesterolemia]] (niveles elevaos de [[colesterol]]), y en [[Tabaquismu|fumadores]] mayores de 40 años. Los anticonceutivos orales combinaos tamién tán contraindicados en muyeres con tumores [[hepáticu|hepáticos]], [[adenoma hepáticu]] o [[cirrosis]] grave del fégadu, y aquelles con o con barruntu de [[cáncer de mama]].<!-- == Investigaciones sobre la píldora anticonceutiva masculina == Dende hai más de 30 años<ref>[https://web.archive.org/web/https://www.abc.net.au/rn/talks/8.30/helthrpt/stories/s11171.htm Male Contraceptives plus HRT for men, Monday 15 June 1998]</ref> ta investigándose sobre la síntesis y la posterior eficacia de la denomada [[píldora anticonceutiva masculina]] (''male contraceptive pill'', n'inglés). Una de les píldores en desenvolvimientu torgaría la producción d'[[espelma]] ensin esperimentar efeutos secundarios como [[acné]] y [[presión arterial]] alta.<ref>[https://web.archive.org/web/http://profesional.medicinatv.com/reportajes/pildoramasculina/ Píldora anticonceutiva masculina, en medicinatv.com]</ref> Nun se conoz l'aprobación nin comercialización de nenguna marca de píldora anticonceutiva masculina polo que nun ta disponible. == Píldora anticonceutiva femenina == [[Ficheru:Pillpacketopen.jpg|thumb|300px|right|[[Envase]] pa usu mensual de 28 ''píldores anticonceutives'', 21 d'elles, coloriaes de mariellu, contienen [[hormones]] y otres 7, coloriaes de blancu, son inactives -nun tienen hormones- y tienen de tomase pa completar el ciclu y empezar otru nuevu envase. Puede apreciase la indicación del día de la selmana y la llinia de continuidá.]] == Alministración y usu == La píldora anticonceutiva alministrar por vía oral, los estruyíos tienen d'inxerise con un pocu de líquidu una vegada al día y aproximao a la mesma hora.<ref name=Melodene/> Dependiendo de les distintes presentaciones y envases (de 21 píldores o de 28 píldores) va tomar mientres tres selmanes, con descansu de 1 selmana cuando l'envase sía de 21 píldores o ininterrumpidamente si l'envase ye de 28 píldores. Si desea un efeutu lo más rápido posible tien d'empezar a inxerise la píldora'l primer día de la menstruación. Si empezar en cualesquier otru momentu la píldora nun va ser efeutiva hasta dempués d'un mes.<ref name=Melodene/> --> == Referencies == {{llistaref|3}} == Ver tamién == * [[Aniellu vaxinal]] * [[Anticonceutivu d'emerxencia]] :* [[Píldora del día dempués]] :* [[Píldora de los cinco díes dempués]] * [[Luis E. Miramontes]] * [[Gregory Goodwin Pincus]] * [[Margaret Sanger]] * [[Dioscorea]] == Enllaces esternos == * [http://www.who.int/reproductive-health/publications/es/mec/mec_ye.pdf Criterios médicos de elegibilidad del métodu anticonceutivu] Organización Mundial de la Salú * [http://www.youngwomenshealth.org/sporal.html Centru pa la salú de muyeres nueves -n'español-] {{Tradubot|Píldora anticonceptiva oral combinada}} [[Categoría:Anticonceutivos]] [[Categoría:Métodos anticonceutivos]] [[Categoría:Revolución sexual]] mgvf1de08ix2i5wgexsnx19bjka9zrl 0 112686 4379643 4361362 2025-06-26T10:58:34Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379643 wikitext text/x-wiki {{Otrosusos|Catedral de l'Asunción}} {{edificiu}} La '''Catedral Metropolitana de l'Asunción de la Santísima Virxe María a los cielos de Ciudá de Méxicu''' ye la sede de l'[[Archidiócesis Primada de Méxicu]] y allúgase nel llau norte de la [[Plaza de la Constitución (Ciudá de Méxicu)|Plaza de la Constitución]] nel [[Centru Históricu de la Ciudá de Méxicu|Centru Históricu]] de la [[Ciudá de Méxicu]], na [[Cuauhtémoc (D.F.)|Delegación Cuauhtémoc]]. Al formar parte del mentáu conxuntu arquiteutónicu nesa área de la ciudá, ye en consecuencia [[Patrimoniu de la Humanidá en Méxicu|Patrimoniu de la humanidá]] dende 1987. Les midíes averaes d'esti templu son 59 metros d'anchu por 128 de llargu y un altor de 67 metros hasta la punta de les torres. Ye una de les obres más sobresalientes de l'[[Hispanoamérica|arquiteutura hispanoamericana]].<ref>{{Harvsp | Arellano | 1988 | p=89}}</ref><ref>{{cita web|url= http://arte.laguia2000.com/arquiteutura/catedral-de-mexicol|títulu= Catedral de Méxicu|fechaaccesu= 31 de xineru de 2016|nome= La guía. Arte|fecha= |sitiuweb= www.laguia2000.com|editorial= |cita= }}</ref><ref>{{Harvsp | Nieto | 2003 | p=183}}</ref> Foi construyida, según los planos del arquiteutu español [[Claudio de Arciniega]] que s'inspiró en [[Catedrales d'España|catedrales españoles]],<ref>{{Harvsp | Arellano | 1988 | p=88}}</ref> alredor d'una ilesia que foi alzada nel llugar pocu dempués de la [[Colonización española d'América|conquista española]] de [[Tenochtitlán]]. Les obres empezaron en [[1573]], concluyeron nel interior en [[1667]] y nel esterior hasta [[1813]].<ref>{{Harvsp | Arellano | 1988 | pp=88-90}}</ref> Debíu al enllargáu tiempu que llevó la so construcción, pocu menos de 250 años, práuticamente tolos principales arquiteutos, pintores, escultores, doradores y demás artistes plásticos del [[Nueva España|virreinatu]] trabayaron en dalgún momentu na edificación del recintu. Esa mesma condición, la del so estensu ralu d'edificación, dexó que s'integraren nella los diversos estilos arquiteutónicos que tuvieron vixentes y en boga nesos sieglos: [[Arquiteutura gótica|góticu]], [[Barrocu novohispano|barrocu]], [[churrigueresco]], [[Arquiteutura neoclásica|neoclásicu]], ente otros. Mesma situación esperimentaron los distintos ornamientos, pintures, escultures y moblame nel interior.<ref>{{cita web |url=http://www.catedralmetropolitanademexico.mx/apps/publications/info/?a=111&z=14|títulu=Artífices de la Catedral de Méxicu|fechaaccesu= 30 de mayu de 2017}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.catedralmetropolitanademexico.mx/apps/publications/info/?a=51&z=12|títulu=Estilo artísticos de la Catedral|fechaaccesu= 30 de mayu de 2017}}</ref> La so realización significó un puntu de cohesión social, pos nella participaron lo mesmo autoridaes eclesiástiques, gubernamentales, distintes cofraderíes y hermandaes relixoses, que múltiples xeneraciones de grupos sociales de toles clases.<ref>{{cita web |url=http://www.catedralmetropolitanademexico.mx/apps/publications/info/?a=114&z=4|títulu=Historia de la Catedral de Méxicu Introducción|fechaaccesu= 30 de mayu de 2017}}</ref> Ye tamién, de resultes de la influencia de la ilesia católica na vida pública, que l'inmueble enxareyar con acontecimientos de trescendencia histórica pa les sociedaes de la [[Nueva España]] y del [[Méxicu]] independiente. Por citar dalgunos, atópense la coronación d'[[Agustín de Iturbide]] como [[Primer Imperiu Mexicanu|emperador de Méxicu]]; el resguardu de los restos aciagos del mentáu monarca; sepultura hasta 1925 de dellos de los próceres de la independencia como [[Miguel Hidalgo y Costilla]] y [[José María Morelos y Pavón]]; les disputes ente lliberales y conservadores causaes pola separación de la ilesia y l'estáu na [[Lleis de Reforma|Reforma]]; la coronación de [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano d'Habsburgu]] y la so esposa [[Carlota de Méxicu|Carlota Amalia]] como [[Segundu Imperiu Mexicanu|emperadores de Méxicu]]; el zarru del inmueble nos díes de la [[Guerra Cristera]]; les visites de los [[Papa|Papes]] [[Xuan Pablo II]] (26 de xineru de 1979) y [[Francisco (Papa)|Francisco]] (13 de febreru de 2016); los festexos del [[Bicentenariu de la Independencia de Méxicu|bicentenariu de la independencia]], ente otros.<ref name="fa9y1184">{{cita web |url=http://www.catedralmetropolitanademexico.mx/apps/publications/info/?a=155&z=30|títulu=Resto de líderes independentistes na Catedral de Méxicu|fechaaccesu= 30 de mayu de 2017}}</ref> La catedral presenta cuatro [[fachada|fachaes]] nes que s'abrir portaes flanqueadas por columnes y estatues. Cuenta con cinco naves que se componen de 51 bóvedes, 74 arcos y 40 columnes; Hai dos torres-campanariu que contienen anguaño 35 campanes. Nel so interior destaquen dos grandes altares, la sacristía y el coru. Esisten dieciséis capiyes dedicaes a distintos santos, que la so construcción foi patrocinada por distintes hermandá relixoses. Les capiyes tán ricamente afataes con altares, retablos, pintures, muebles y escultures. Nel coru catedraliciu atópense dos de los órganos [[sieglu XVIII|dieciochescos]] más grandes del continente. Sol edificiu hai una cripta na que reposen los restos de dalgunos [[Arzobispos de Méxicu|arzobispos de Méxicu]]. Al pie de la catedral atopa'l sagrariu, en que'l so interior allúgase'l bautisteriu. == Historia == === Antecedente: La Ilesia mayor === Depués de la [[Conquista de Méxicu|conquista española del imperiu azteca]], y tres el regresu de [[Hernán Cortés]] de la esploración de l'actual [[Hondures]], los conquistadores decidieron construyir una ilesia nel llugar nel que s'atopaba'l Templu Mayor de la ciudá azteca de [[Méxicu-Tenochtitlán|Tenochtitlán]] para, d'esta miente, consolidar el poder español sobre'l territoriu recién conquistáu. Hai constancia de la esistencia d'un gran templu mayor dedicáu al dios [[Quetzalcóatl]], un templu dedicáu al dios [[Huitzilopochtli]]<ref>{{Harvsp | Krickeberg | 1964 | p=109; figura 44}}</ref> y otres edificaciones menores.<ref>{{Harvsp | Noriega | 1992 | p= - Planu del centru de la Ciudá de Méxicu II}}</ref><ref>{{Harvsp | Galindo | 2002 | p=38}}</ref><ref name="Destinations" /> L'arquiteutu Martín de Sepúlveda foi'l primer direutor del proyeutu ente [[1524]] y [[1532]], ente que [[Juan de Zumárraga]] foi'l primer [[obispu]] de la [[sede episcopal]] nel [[Nuevu Mundu]]. La catedral de Zumárraga atópase en partir nordeste de lo la que ye l'actual catedral. Tenía tres naves separaes por [[columnes toscanes]], el techu central presentaba entrevesgaos grabaos realizaos por Juan Salcedo Espinosa y doráu por Francisco de Zumaia y Andrés de la Concha. La puerta principal yera probablemente d'estilu [[renacentista]]. El coru tenía 48 sitiales realizaos a mano por Adrián Suster y Juan Montaño en madera d'[[ayacahuite]]. Pa la construcción, utilizaron les piedres del destruyíu templu del dios [[Huitzilopochtli]], dios de la guerra y deidá principal de los azteques. Con too y con eso, esti templu puestu foi consideráu insuficiente pa la creciente importancia de la capital del [[virreinatu de Nueva España]]. Esta primer ilesia foi alzada a catedral pol rei [[Carlos I d'España]] y el papa [[Clemente VII (papa)|Clemente VII]] según la [[bulda]] del [[9 de setiembre]] de [[1534]]<ref>{{Harvsp | Ribadeneyra | 1755 | pp=408-409}}</ref> y, darréu, nomada metropolitana por [[Paulo III]] en [[1547]].<ref name="Gualdi">{{Harvsp | Gualdi | 1981 | p=9}}</ref> Esta ilesia pequeña, probe, vilipendiada por tolos cronistes que lu xulgaben indigna d'una tan grande y famosa ciudá, emprestó bien que mal los sos servicios mientres llargos años. Bien llueu s'ordenar que se llevantara un nuevu templu, de proporcionada suntuosidá al grandor de la Colonia más, más esta nueva fábrica zarapicó con tantes torgues pal so empiezu, con tantes dificultaes pa la so prosecución, que'l templu vieyu vio pasar nes sos naves estreches suntuoses ceremonies del virreinatu; y solo cuando'l fechu que les motivaba revistía gran importancia, preferíase otra ilesia, como la de San Francisco, pa llevantar na so enorme capiya de San José de los Indios el túmulu pa les honres aciages de [[Carlos I d'España|Carlos V]]. Viendo que la conclusión de la ilesia nueva diba pa llargu, yá empezaba la so fábrica, l'añu de 1584 decidió reparase totalmente la catedral vieya, qu'ensin dulda taría pocu menos que ruinosa, pa celebrar nella'l tercer Conceyu Mexicanu. La ilesia tenía de llongura poca más que'l frente de la catedral nueva; los sos trés naves nun algamar 30 metros d'anchu y taben techadas, la central con una armadura de media tisoria, les de los llaos con vigues horizontales. Amás de la puerta del Perdón había otra llamada de los Canónigos, y quiciabes una tercera quedaba a la placeta del marqués.<ref>{{cita web |url=http://www.catedralmetropolitanademexico.mx/apps/publications/info/?a=16&z=1|títulu=La Primitiva Catedral de Méxicu|fechaaccesu= 28 de mayu de 2017}}</ref> Años más tarde, la catedral quedó pequeña pa la so función. En [[1544]], les autoridaes eclesiástiques yá habíen ordenar la construcción d'una catedral nueva y más suntuosa. <center> {{Galería d'imáxenes | títulu= <center>'''Les catedrales de Xaén y Valladolid inspiraron la de Ciudá de Méxicu.'''</center> | tít_pos = left | llinies = 2 | anchu = 160 | alto = 120 |Ficheru:Jaén Cathedral.png | Vista de la [[Catedral de l'Asunción de Xaén|Catedral de Xaén]]. |Ficheru:Catedral de Jaén K23.jpg | Esterior del testeru planu de la catedral de Xaén. |Ficheru:Valladolid (España), Catedral. Proyecto ideal de Juan de Herrera, según Chueca-Goitia..JPG | Proyeutu de la [[Catedral de la Nuesa Señora de l'Asunción de Valladolid|catedral de Valladolid]]. }} </center> === Entamu de la obra === {{cita|Cuasi toles catedrales americanes d'esta primer dómina renacentista siguen el modelu de la de Xaén, que la so primer piedra asítiase en 1540. De planta rectangular y, a lo sumo cola capiya mayor ochavada, son les catedrales de Méxicu, Puebla, ... (...) Inspiróse principalmente na catedral de Xaén de 1540, de planta rectangular y cabecera plana, anque ye probable que tamién se dexara seducir pol modelu herreriano de Valladolid, la rellación de la catedral vallisoletana, proyeutada en 1580, coles catedrales americanes nun se tuvo en cuenta abondo.|Estrayíu de ''L'Arte Hispanoamericano'' (1988).<ref>{{Harvsp | Arellano | 1988 | pp=88-91}}</ref>}} En [[1552]], llegar a un alcuerdu pol cual el costu de la nueva catedral sería compartíu pola [[Monarquía Hispánica|corona española]], los [[Encamienta|comendadores]] y los indios so l'autoridá direuta del arzobispu de la Nueva España.<ref name="EncMex" /> Los planes iniciales pa la fundación de la nueva catedral empezaron en [[1562]], dientro del proyeutu pa la edificación de la obra, l'entós arzobispu [[Alonso de Montúfar]] propondría una monumental construcción compuesta de siete naves y basada nel diseñu de la [[Catedral de Santa María de la Sede de Sevilla|Catedral de Sevilla]]; un proyeutu qu'hai pallabres del propiu Montúfar llevaría 10 o 12 años. El pesu d'una obra de tales dimensiones nun sosuelu d'orixe pantanosu riquiría d'una cimentación especial. Primeramente asitiáronse vigues cruciaes pa construyir una plataforma, daqué que riquía altos costos y un constante drenado, a la fin dichu proyeutu abandonaríase non solo pol mentáu costu, sinón polos llenes sufiertes pel centru de la ciudá. Ye entós que sofitaos en téuniques indíxenes inyéctense sólidos pilotes de madera a gran fondura, alredor de venti mil d'estos pilotes nun área de seis mil metros cuadraos. El proyeutu ye menguáu de los siete orixinales naves a solu cinco: una central, dos procesionales y dos llaterales pa les 16 capiyes. La construcción empezó colos diseños y modelos creaos por [[Claudio de Arciniega]] y [[Juan Miguel d'Agüeru]], inspiraos nes catedrales españoles de [[Catedral de Xaén|Xaén]] y [[Catedral de Valladolid|Valladolid]]. En [[1571]], con daqué de retrasu, el [[Virréis de Nueva España|virréi]] [[Martín Enríquez de Almansa]] y l'[[Arzobispos de Méxicu|arzobispu]] [[Pedro Moya de Contreras]] asitiaron la primer piedra del actual templu. La catedral empezó a construyise en 1573 en redol a la ilesia esistente que foi baltada cuando les obres avanzaron lo suficiente p'allugar les funciones básiques del templu.<ref name="Destinations" /> La obra empezó con una orientación norte-sur, contraria a la de la mayoría de les catedrales, esto por cuenta de les aguaes del sosuelu qu'afectaríen l'inmueble con una orientación tradicional empobine-poniente. Primero edificáronse la sala capitular y la sacristía; la construcción de les bóvedes y les naves tomó cien años. === Desarrollu de la construcción === L'entamu de les obres atopar con un terrén enfollagáu ya inestable que complicó los trabayos, por cuenta de ello, el tezontle y la piedra de chiluca fueron favorecíos como materiales de construcción en delles árees, sobre la cantera, al ser estos más llixeros. En [[1581]], empezar a llevantar los murios y en [[1585]] empecipiáronse los trabayos na primer capiya, nesos momentos los nomes de los canteros que trabayaben na obra yeren: nes capiyes llabrar Juan Arteaga y los encasamentos Hernán García de Villaverde, qu'amás trabayaba nes pilastres torales que les sos medies muestres esculpía Martín Casillas. En [[1615]] los murios algamaron la metá del so altor total. Les obres del interior empezaron en [[1623]] pola sacristía, baltándose a la so conclusión la primitiva ilesia. El [[21 de setiembre]] de [[1629]], les obres fueron atayaes pola [[Enllena de la Ciudá de Méxicu en 1629|hinchente que sufrió la ciudá]], nes que l'agua algamó los dos metros d'altor, causando daños no qu'anguaño ye la [[Plaza de la Constitución (Ciudá de Méxicu)|plaza de la Constitución]] y otres partes de la ciudá. Por causa de los daños, empecipióse un proyeutu pa construyir la nueva catedral nes llombes de [[Tacubaya]], al oeste de la ciudá pero la idea foi refugada y el proyeutu siguió nel mesmu allugamientu, so la direición de [[Juan Gómez de Trasmonte]].<ref>{{Harvsp | Henríquez Ureña | 2008 | pp=60}}</ref> L'arzobispu [[Marcos Ramírez de Prado y Ovando]] realizó la segunda dedicación el 22 d'avientu de 1667, añu en que se cerró la última bóveda. A la fecha de consagración, (escareciendo, nesi momentu, de campanarios, fachada principal y otros elementos construyíos nel [[sieglu XVIII]]), el costu de lo construyío yera equivalente a 1&nbsp;759&nbsp;000&nbsp;[[Pesu mexicanu|pesos]]. Dichu costu foi cubiertu en bona parte polos [[reis d'España]] [[Felipe II d'España|Felipe II]], [[Felipe III d'España|Felipe III]], [[Felipe IV d'España|Felipe IV]] y [[Carlos II d'España|Carlos II]].<ref name="Gualdi" /> Anexos al nucleu central del edificiu amestar col pasu de los años el Colexu Seminariu, la Capiya d'animar, y los edificios del Sagrariu y de la Curia. En [[1675]] foi concluyida la parte central de la fachada principal, obra del arquiteutu [[Cristóbal de Medina Vargas]], qu'incluyía la figura de l'[[Asunción de María]], advocación a la que ta dedicada la catedral, y les escultures de Santiago'l mayor y San Andrés curiando. Mientres lo que resta del sieglu XVII constrúi'l primer cuerpu de la torre del oriente, obra de los arquiteutos Juan Lozano y Juan Serrano. La portada principal del edificiu y les del llau del oriente fueron construyíes en 1688 y la del poniente en 1689. Concluyéronse los seis contrafuertes que sostienen la estructura pel llau de la so fachada principal y los botareles que sofiten les bóvedes de la nave mayor.<ref>{{cita web |url=http://www.catedralmetropolitanademexico.mx/apps/publications/info/?a=28&z=6|títulu=Les Obres de la Catedral Mientres el Restu del Sieglu XVII|fechaaccesu= 30 de mayu de 2017}}</ref> Mientres el sieglu XVIII pocu facer p'adelantrar nel términu de la construcción de la Catedral; en gran midida porque, yá concluyida nel so interior y preséu pa toles ceremonies que s'ufiertaben, nun se presentaba la necesidá urxente de siguir trabayando no que faltaba. Anque la obra fuera suspendida ello ye que delles obres al interior siguieron; hacia 1737 yera maestru mayor Domingo de Arrieta. El fixo, en compañía de [[José Eduardo d'Herrera]], maestru d'arquiteutura, les tribunes qu'arrodien el coru. En 1742 Manuel d'Álvarez, maestru d'arquiteutura, dictaminó col mesmu Herrera avera del proyeutu de presbiteriu que presentó [[Jerónimo de Balbás]]. En 1752, el 17 de setiembre, asítiase na coroniella del cimborrio d'esta Ilesia una cruz de fierro, de más de trés vares, cola so veleta, grabada n'unu y otru llau la oración del Sanctus Deus, y metanes ella un óvalu d'a cuarta, en que se punxo per un sitiu una cera de Agnus cola so vidrera y nel otru llau una llámina en que s'esculpió a Señora Santa Prisca, abogada de los rayos. La espiga de dicha cruz ye de dos vares y tol so pesu de catorce arrobes; clavar nuna peana de cantería.<ref>{{cita web |url=http://www.catedralmetropolitanademexico.mx/apps/publications/info/?a=29&z=6|títulu=Trabajo Mientres el Sieglu XVIII|fechaaccesu= 30 de mayu de 2017}}</ref> En 1787, l'arquiteutu [[José Damián Ortiz de Castro]] foi designáu, tres un concursu nel que s'impunxo a los proyeutos de [[José Joaquín García de Torres|José Joaquín de Torres]] y [[Isidro Vicente de Balbás]], a dirixir les obres de construcción de los campanarios, la fachada principal y la cúpula. Pa la edificación de les torres, l'arquiteutu mexicanu Ortiz de Castru diseño un proyeutu pa faeles eficaces ante los seísmos; un segundu cuerpu que paez caláu y un remate en forma de campana. La so direición nel proyeutu siguió hasta'l so fallecimientu en 1793. Momentu nel que foi sustituyíu por [[Manuel Tolsá]], arquiteutu y escultor impulsor del [[Arquiteutura neoclásica|Neoclásicu]], quien llegó al país en [[1791]]. Tolsa encargar de concluyir la obra de la catedral. Reconstrúi la cúpula que resultaba baxa y desproporcionada, diseña un proyeutu que consiste n'abrir un aniellu mayor sobre'l qu'edifica una plataforma circular, pa llevantar dende ende una linternilla muncho más alta. Integra los flameros, les estatues y les balaustraes. Corona la fachada con figures que simbolicen los trés virtúes teologales (Fe, esperanza y caridá).<ref>{{Harvsp | Toussaint | 1990 | pp=142-143}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.catedralmetropolitanademexico.mx/apps/publications/info/?a=31&z=6|títulu=Conclusión de la Obra|fechaaccesu= 30 de mayu de 2017}}</ref> <gallery mode=packed caption="Fotografíes históriques de la catedral."> Ficheru:Julio Michaud E Hijo c1860 n7 Cathedral.JPG | Vista de la catedral [[Circa|c.]] 1860. Ficheru:Julio Michaud E Hijo c1860 n6 Sagrario Cathedrale.JPG | Vista del sagrariu c. 1860. Ficheru:Catedral Mexico 1880-1900.tif | Vista de la catedral ente 1880 y 1887, cuando la [[Piedra del Sol]] treslladar al Muséu de la Cai de Moneda. Ficheru:MexicoCityCathedralSter.jpg | Vista de la catedral, c. 1887. </gallery> === La catedral nel Méxicu independiente === [[Ficheru:Coronamiento Iturbide.JPG|thumb|Coronación de Iturbide el [[21 de xunetu]] de [[1822]]]] Concluyida la independencia de Méxicu, la catedral nun tardó en ser escenariu de capítulos importantes de la historia del nuevu país. Al ser el principal centru relixosu y sede del poder eclesiásticu foi parte de distintos acontecimientos qu'arreyaba la vida pública del Méxicu independiente. El [[21 de xunetu]] de [[1822]] realizóse la ceremonia de coronación d'[[Agustín de Iturbide]] como [[Primer Imperiu Mexicanu|emperador de Méxicu]]. Dende ceo sonaron les salves de venticuatro cañones, afatáronse balcones y les fachaes de los edificios públicos fueron engalanaes, según atrios y portales d'ilesies. Na catedral asitiáronse dos tronos, el principal xunto al presbíteru y el menor cerca del coru.<ref>González Pedrero, 2005; 177.</ref> Poco primero de los nueve de la mañana, los miembros del Congresu y del Conceyu ocuparon los sos llugares destinaos. Tropes de caballería ya infantería fixeron valla al futuru emperador y al so séquitu. Tres obispo oficiaron la misa. El presidente del Congresu, Rafael Mangino, foi l'encargáu d'asitiar la corona a Agustín I, darréu'l mesmu emperador ciñó la corona a la emperatriz. Otres insinies fuéron-yos impuestes a los acabante coronar polos xenerales y dames d'honor, l'obispu [[Juan Cruz Ruiz de Cabanes y Crespo]] esclamó ''¡Vivat Imperator in aeternum!'', «¡vivan l'emperador y la emperatriz!».<ref>Arias, 1880; 80.</ref> Terminada la ceremonia, el tañimientu de les campanes y l'estrueldu de los cañones comunicaron al pueblu que la coronación peracabárase.<ref>González Pedrero, 2005; 179.</ref> En [[1825]] les cabeces de [[Miguel Hidalgo]], [[Ignacio Allende]], [[Juan Aldama]] y [[Mariano Jiménez]] rescataes y abellugaes en permaneciendo colgaes frente a l'[[Alhóndiga de Granaditas]] en Guanajuato, fueron treslladaes dende la Parroquia de Santu Domingu hasta la Catedral Metropolitana nuna procesión solemne. La marcha de los cranios abellugaos nuna urna cubierta con terciopelu negru foi acompañada pol repicar de les campanes, les voces del Coru del Cabildru y les cofraderíes qu'entós daquella yeren les responsables de les capiyes de la Catedral. Meses antes, esos mesmos cranios escolgaben frente a la Alhóndiga y agora l'arzobispu [[Pedro José de Fonte y Hernández Miravete]] daba autorización de que la Puerta Xubilar de la cortil fora abierta de par en par pa recibir a los yá llamaos '''héroes''' de la Independencia. Tamién se recibieron los restos de [[José María Morelos]], [[Francisco Javier Mina Larrea|Francisco Javier Mina]], [[Mariano Matamoros]] y [[Hermenegildo Galeana]]. Los restos fueron asitiaos na Cripta de los Arzobispos y Virréis y entós daquella escribióse: ''“A los honorables restos de los magnánimos y impertérritos caudiellos, padres de la llibertá mexicana, y víctimes de la perfidia y el nepotismu, la patria lloroso y estimoso alzó esti públicu monumentu”.'' Sicasí, ellí nun permanecieron enforma tiempu; hacia 1885, por órdenes del entós presidente [[Porfirio Díaz Mori]], los restos fueron sacaos de la Catedral y depués, de nueva cuenta, fueron llevaos en procesión escontra la cortil catedralicia, pero esta vegada, la procesión taba encabezada pol presidente de la República, los Ministros y Secretarios de Conceyu, autoridaes civiles, organizaciones populares, banderes mexicanes y estandartes llaicos que reflexaben el calter de la dómina. De nueva cuenta, la Puerta Xubilar vio desfilar a los héroes de la Patria, anque esta vegada ensin Morelos. Entós fueron asitiaos na Capiya de San José, y ellí tuvieron cerca de cuarenta años hasta qu'en 1925 salieron de la Catedral pa ser asitiaos na base de la [[Monumentu a la Independencia|Columna del Ánxel de la Independencia]] sobre [[Paséu de la Reforma]]. El gobiernu mexicanu nun se llevó'l cuerpu, sicasí, d'Agustín de Iturbide, que permanez na Capiya de San Felipe de Jesús.<ref name="fa9y1184" /> Siendo Arzobispu de Méxicu [[José Lázaro de la Garza y Ballesteros]], pronunciar en contra de les [[Lleis de Reforma]] conteníes na [[Constitución Federal de los Estaos Xuníos Mexicanos de 1857|Constitución de 1857]]. En marzu de [[1857]], declaró mientres un sermón, que les nueves lleis yeren "contrarios a la Ilesia". El [[17 d'abril]], unvió una circular a tolos sacerdotes del so [[diócesis]] "previniendo que nun s'absolviera ensin previa retractación pública a los fieles que xuraren la constitución". La so postura foi escuchada por munchos emplegaos que se negaron a xurar la [[Carta Magna]], quien fueron destituyíos de los sos puestos pol gobiernu mexicanu. En distintos partes del país, realizáronse distintos pronunciamientos y llevantamientos armaos sol berru de ''"Relixón y fueros"''.<ref>El Colexu de Méxicu ''Op.cit.'' p.597</ref> Arriendes d'ello, la sociedá mexicana quedó estremada en dos faiciones. Los lliberales que sofitaron les reformes a la [[Constitución]] y los conservadores que la detractaban sofitando al cleru. Españó la [[Guerra de Reforma]] nel territoriu mexicanu, estableciéndose dos gobiernos. Per una parte el Constitucional al cargu de [[Benito Juárez]] y el promulgáu por una Xunta del [[Partíu Conservador (Méxicu)|Partíu Conservador]] sol mandu de [[Félix María Zuloaga]]. El [[23 de xineru]] de [[1858]] el gobiernu conservador quedó formalmente establecíu, el gobiernu de lliberal tuvo qu'escapar de la capital. L'Arzobispu ofició una misa na Catedral y pa celebrar l'acontecimientu cantó'l [[Te Deum]]. El [[12 de febreru]] De la Garza unvió una carta al presidente interín Zuloaga pa congratular al so gobiernu de forma oficial y brinda-y el so sofitu.<ref>Saranyana, Josep Ignasi ''Op.cit.'' p.116</ref> Mientres bona parte de los sieglos XIX y XX, una serie de diversos factores influyeron pa una parcial perdida del so patrimoniu artísticu; al natural deterioru del tiempu sumáronse-y, los cambeos xeneracionales nel gustu, les quemes, los robos, pero tamién la falta d'un marcu normativu y de una conciencia pal caltenimientu del inmueble y les sos propiedaes, esto claro, tantu poles autoridaes eclesiástiques como les gubernamentales. D'esta manera dambos entes fixeron usu de les ayalgues artístiques p'arreglar les consecuencies de la inestabilidá político y económico del país. Por casu les llámpares y atriles de plata, según los vasos d'oru y otres xoyes fundir pa financiar les guerres de mediaos del sieglu XIX. El cambéu na moda artística tamién influyo cuando l'altar mayor del sieglu XVII foi sustituyíu con un ciprés barrocu nel sieglu XVIII fechu por [[Jerónimo de Balbás]]; mesmu que foi sustituyíu pol de [[Lorenzo de la Fidalga]] d'estilu neoclásicu y retiráu p'ameyorar la visibilidá del Altar de los Reis en 1943. El [[12 de xunu]] de [[1864]] foi parte de la campanuda receición na [[Ciudá de Méxicu]] de los emperadores [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano d'Habsburgu]] y [[Carlota de Méxicu|Carlota Amalia]], quien asistieron a una misa d'aición de gracies esi día nel inmueble.<ref>{{cita web|url=http://www.vmexicoalmaximo.com/articulos/personajes/maximiliano-y-carlota|títulu=Maximiliano y Carlota La gran traxedia imperial|fechaaccesu=2 de xunu de 2017|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170522144853/http://www.vmexicoalmaximo.com/articulos/personajes/maximiliano-y-carlota|fechaarchivu=2017-05-22}}</ref> Como parte de la serie d'eventos que derivaron nel desencadenamiento de la [[Guerra Cristera]], el 4 de febreru de 1926, nel periódicu [[El Universal (Méxicu)|''L'Universal'']] publicóse una protesta que declarara l'arzobispu [[José Mora y del Río]] nueve años antes en contra de la nueva Constitución, pero la nota presentóse como una noticia nueva,<ref>Ramírez, 2002; 124</ref> esto ye, como si tratar d'una declaración recién.<ref>Aspe, 2008; 101</ref> Por órdenes del presidente Cais —quien consideró la declaración como un retu al Gobiernu— Mora y del Río foi conseñáu ante la [[Procuradoría Xeneral de la República|Procuradoría Xeneral de Xusticia]] y deteníu; clausuráronse dellos templos, ente ellos la mesma Catedral y espulsóse a los sacerdotes estranxeros. L'artículu 130 consitucional foi reglamentado como la Llei de Cultos (meyor conocida como [[Llei Calles]]), cerráronse les escueles relixoses y llindóse el númberu de sacerdotes por que solo unu oficiara per cada seis mil habitantes. El 21 de xunu de 1929, mientres la presidencia d'[[Emilio Portes Gil]], la Ilesia y el Gobiernu roblaron los arreglos que punxeron fin a les hostilidaes nel territoriu mexicanu, colo cual quedó reabiertu la cortil. El [[26 de xineru]] de [[1979]] recibió por [[Visites_de_Juan_Pablo_II_a_Méxicu#Primer_visita_.2826_de_xineru_-_1_de_febreru_de_1979.29|primer vegada na historia]] la visita un sumu pontífiz de la [[ilesia católica]], el [[Papa]] [[Xuan Pablo II]], quien metanes un actu multitudinariu, ufiertó una histórica misa na qu'habría de pronunciar una de les sos celebres frases: ''¡Méxicu siempres fiel!''<ref>{{cita web |url=https://w2.vatican.va/content/john-paul-ii/es/homilies/1979/documents/hf_jp-ii_hom_19790126_messico-cattedrale.html|títulu=HOMILÍA DEL SANTU PADRE XUAN PABLO II Ciudá de Méxicu, Catedral, Vienres 26 de xineru de 1979|fechaaccesu= 2 de xunu de 2017}}</ref> Seria hasta'l [[13 de febreru]] de [[2016]] qu'habría d'asocedese una nueva visita per parte d'un máximu líder católicu, cuando'l Papa [[Francisco (Papa)|Francisco]] allegó a una xunta con tolos obispos de les [[Ilesia católica en Méxicu|diócesis de Méxicu]].<ref>{{cita web |url=https://w2.vatican.va/content/francesco/es/speeches/2016/february/documents/papa-francesco_20160213_messico-vescovi.html|títulu=ATOPO COLOS OBISPOS DE Méxicu; DISCURSU DEL SANTU PADRE Catedral Metropolitana, Ciudá de Méxicu sábadu 13 de febreru de 2016|fechaaccesu= 2 de xunu de 2017}}</ref> La nueche del [[15 de setiembre]] de [[2010]] foi unu de los escenarios protagónicos de los festexos del [[Bicentenariu de la Independencia de Méxicu|bicentenariu de la independencia]]; un espectáculu multimedia d'imáxenes y soníu proyeutáu sobre la so fachada principal, acompañada de fueos artificiales, foi'l zarru de los eventos principales nel [[Plaza de la Constitución (Ciudá de Méxicu)|Zócalo capitalín]]. === Quema de 1967 === [[Ficheru:Virgendelperdon.jpg|thumb|200px|''La Virxe del Perdón'', obra de Pereyns destruyida na quema.]] El 17 de xineru de 1967, un cortucircuitu xeneró una importante quema na catedral. Nel altar del perdón, perdióse parte de la estructura y decoración, según les pintures ''La Santa Cara'' d'[[Alonso López d'Herrera]], ''El Martiriu de San Sebastián'' de [[Francisco de Zumaia]] y ''La Virxe del Perdón'' de [[Simon Pereyns]]. Nel coru perdiéronse 75 de los sos 99 asientos, una pintura de [[Juan Correa (pintor novohispano)|Juan Correa]] y munchos llibros que s'atopaben nel mesmu. Los dos órganos de la catedral fueron bien estropiaos al fundise parcialmente los sos tubos. N'otres partes de la catedral estropiáronse destacaes pintures de [[Rafael Ximeno y Planes]], Juan Correa y [[Juan Rodríguez Juárez]]. Cuatro años dempués de la quema, en 1972, empecipiáronse les obres de restauración de la catedral, pa devolve-y el so aspeutu orixinal.<ref name="EncMex" /> Los altares del perdón y de los reis fueron llimpiaos y restauraos. Nel Altar del Perdón, añadiéronse delles pintures que sustituyeron a les quemaes, ''La fuxida d'Exiptu'', ''La Divina Cara'' y ''El martiriu de San Sebastián'', toes obres de Pereyns. Amás, atopáronse 51 pintures, obres de Nicolás y Juan Rodríguez Juárez, [[Miguel Cabrera]] y [[José de Ibarra]], ocultes tres l'altar. Los órganos fueron esmantelaos y unviaos a los [[Países Baxos]] onde fueron reparaos nun procesu que s'enllargó hasta 1977. Nel interior d'unu de los órganos atopó una copia de 1529 del nomamientu de [[Hernán Cortés]] como [[Gobernantes previrreinales en Nueva España|gobernador de Nueva España]]. El coru foi reconstruyíu en 1979. Nel esterior, dalgunes de les estatues fueron reparaes o sustituyíes por retruques por cuenta de los daños que presentaben pola contaminación. Na paré del arcu central de la catedral foi atopáu'l sepulcru del presidente [[Miguel Barragán]]<ref name="EncMex" /> === Restauración === [[Ficheru:ArtifactsCathdralDF.JPG|thumb|200px|Bases y otros oxetos atopaos na escavación del templu.]] La construcción de la catedral en suelu inestable traxo problemes dende l'entamu de les obres. La catedral, xunto col restu de la ciudá, fundir nel llechu del llagu dende l'entamu de la so construcción. Esti procesu aceleróse arriendes de la sobresplotación de los acuíferos soterraños per parte de la enorme población qu'habita nel llugar. Esti fechu provocaba'l fundimientu a ritmos distintos en distintes seiciones de la catedral, asina, los campanarios, presentaben un peligrosu enclín na década de 1970. En [[1990]], dieron empiezu unos trabayos pa la estabilización de la catedral, anque s'atopaba construyida sobre una base sólida,<ref name="EncMex">{{Harvsp | Álvarez | 2000 | pp=}}</ref> esta alcontrábase de la mesma sobre un suelu de magre blandu que yera una amenaza pa la so integridá estructural, yá que se sufría un fundimientu sobre les [[Capa freática|capes freátiques]] inferiores, produciendo un dañu de la estructura. Por ello, la catedral foi incluyida na [[World Monuments Fund]] como unu de los cien sitios en mayor riesgu. Tres la estabilización y conclusión de los trabayos, la catedral foi esaniciada de dicha llista en [[2000]].<ref name="Destinations">{{cita web |url= http://www.sacred-destinations.com/mexico/mexico-city-cathedral|títulu= Catedral metropolitana de Ciudá de Méxicu|fechaaccesu=31 de xineru de 2016 |apellíu= |nome= |fecha= |sitiuweb= Sacred Destinations|editorial= |idioma= inglés|cita= }}</ref>Ente 1993 y 1998 realizáronse trabayos qu'ayudaron a la estabilización del edificiu. So la catedral escaváronse pozos y asitiáronse exes de formigón que favorecieron un base más sólida al edificiu. Con ello nun se detuvo'l fundimientu pero sí asegura que seya uniforme. Amás, corrixóse l'enclín de les torres.<ref>{{cita llibru |apellíu= Aguilera Jiménez |nome= Patricia|enllaceautor= |títulu= Catedral metropolitana: Fundimientu y rescate |url= http://www.iingen.unam.mx/es-mx/Publicaciones/Libro/Documents/LibroCatedral.pdf|fechaaccesu=21 de febreru de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu= 2013|editor= [[Universidá Nacional Autónoma de Méxicu]]. Institutu d'Inxeniería editorial= UNAM|allugamientu= |isbn= 978-607-02-4647-0|capítulu= |páxina= |cita= }}</ref> Al par del rescate estructural del edificiu, tamién s'empecipiaron trabayos de remodelación, acondicionamientu y rescate del interior del conxuntu arquiteutónicu, sobresaliendo la del Altar de los Reis, que se realizó en collaboración col gobiernu d'España.<ref>{{cita web |url=http://www.otromundoesposible.net/la catedral metropolitana-de-la-ciudad-de-mexico/|títulu=LA CATEDRAL METROPOLITANA DE LA CIUDÁ DE Méxicu|fechaaccesu= 2 de xunu de 2017}}</ref> == Carauterístiques == === Esterior === ==== Portaes ==== La fachada principal de la catedral presenta orientación sur. Nella abren trés puertes, siendo la central de mayor tamañu que les llaterales. La puerta central ta flanqueada por unes pareyes de columnes separaes por forniques nes que s'atopes les escultures de [[san Pedro]] y [[Pablo de Tarsu|San Pablo]]. Sobre la puerta atopa un alturrelieve en mármol de l'Asunción de la Virxe María, inspiráu nuna obra del pintor flamencu Peter Paul Rubens, al igual que'l restu de relieves de les fachaes; flanqueada igualmente por pareyes de columnes, tas [[Columna salomónica|salomóniques]], en que les sos forniques atopar les escultures de [[Andrés l'Apóstol|san Andrés]] y [[san Mateo]]. Percima, atópase'l [[escudu de Méxicu]], cola águila coles ales estendíes. El conxuntu rematar la torre del reló, sobre'l cual atópense les escultures que representen la [[Fe (relixón)|Fe]], la [[Esperanza (virtú)|Esperanza]] y la [[Caridá (virtú)|Caridá]], obres del escultor [[Manuel Tolsá]].<ref name=Galindo>{{Harvsp | Galindo | 2002 | pp=41-49}}</ref><ref name="EncMex" /> La escultura de la Esperanza cayó mientres el [[Terremotu de Puebla de 2017|terremotu del 19 de setiembre de 2017]]. <center> {{Galería d'imáxenes |Ficheru:MainPortalCathedralDF.JPG | Portada central de la fachada principal. |Ficheru:Fe esperanza y caridad.jpg | Fe, Esperanza y Caridá, antes del 19 de setiembre de 2017. | títulu = | tít_pos = left | anchu = 160 | alto = 160 | llinies = 2 }} </center> La fachada oeste foi construyida en [[1688]] y reconstruyida en [[1804]]. Presenta una portada estremada en tres seiciones con imáxenes de los [[cuatro evanxelistes]]. Presenta un gran relieve que representa a Jesús apurriendo les [[Llaves de san Pedro|llaves del cielu a san Pedro]]. Pela so parte, la portada este ye similar a l'anterior, con cuatro apóstoles ocupando les forniques, con san Pedro a la cabeza, y un relieve de la nave de la Ilesia saleando pelos mares de la eternidá. La fachada norte foi construyida nel [[sieglu XVI]] n'estilu [[Arquiteutura herreriana|herreriano]], ye la parte más antigua de la catedral y la de menor altor.<ref name=Galindo /><ref name="EncMex" /> {{cita|Tres relieves en mármol blanco. El central representa l'Asunción de la Virxe María. El que se tien del llau esquierdu amuesa la entrega de les llaves del Cielu a San Pedro; el que se tien a mano derecha, la Barca de la Ilesia. Sobre'l reló atopen trés figures representatives de les virtúes teologales: la Fe, la Esperanza y la Caridá. La Fe sostién una cruz, la Esperanza una ancla y la Caridá suxeta a dos neños. El reló y les escultures deber a Tolsá, según les balaustraes y florones que coronen tol conxuntu.<ref>{{cita llibru |apellíu= Rivera y Cambas|nome= Manuel |enllaceautor= |títulu= Méxicu pintorescu, artísticu y monumental|url= https://books.google.es/books/about/Mexico_pintorescu_artistico_y_monumental.html?id=ESHWAAAAMAAJ&redir_esc=y|fechaaccesu=28 de febreru de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu= 1957|editor= |editorial= Editora Nacional|allugamientu= |isbn= |capítulu= |páxina= |cita= }}</ref>}} ==== Campanarios ==== [[Ficheru:Catedral Metropolitana, México D.F., México, 2013-10-16, DD 102.JPG|thumb|200px|left|Campanariu de la catedral.]] [[Ficheru:Campanario de la catedral mexicana.JPG|thumb|200px|Campanariu de la Catedral na Ciudá de Méxicu.]] Les torres fueron construyíes ente 1787 y 1791, a pesar de qu'ente 1642 y 1672 construyóse la base y primer cuerpu de la torre oriental. Les obres tuvieron a cargu del arquiteutu [[José Damián Ortiz de Castro]]. Les torres de la catedral presenten un altor d'ente 64 y 67 metros que'l so accesu interior realizar por aciu unes escaleres elipsoidales construyíes en madera. El remate de les torres presenta forma de campana, construyida con roca [[tezontle]] procedente de Chiluca. Dambes torres, tán coronaes por una cruz de metal sobre una esfera tamién de metal. La esfera de la torre oriental foi utilizada como [[cápsula del tiempu]], en 2007, mientres los trabayos restauración de la catedral, foi abierta y afayóse nel so interior una caxa de plomu con medayes relixoses, monedes de la dómina, un relicariu, una cruz de palma, diverses imáxenes de santos y oraciones y testimonios autorizaos pol cabildru de la catedraliciu. So la esfera, na parte más alta de la torre, atopóse la inscripción «14 de mayu de 1791. Tibursio Cano» tallada na piedra.<ref>{{cita web |url=http://blogs.periodistadigital.com/ricardoprospero.php/2008/01/16/p138421 |títulu=Abren "cápsula del tiempu" en Catedral Metropolitana de la Archidiócesis de Méxicu |fechaaccesu=16 d'agostu de 2012 |editor=Notimex, La Jornada Online |fecha=16 de xineru de 2008 |obra=Blogue Periodista Digital |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170707124012/http://blogs.periodistadigital.com/ricardoprospero.php/2008/01/16/p138421 |fechaarchivu=2017-07-07 }}</ref> La cruz de la torre empobine cayó mientres el [[Terremotu de Puebla de 2017|terremotu del 19 de setiembre de 2017]]. Cada torre tien ocho escultures representatives de santos proteutores de la ciudá, siendo cuatro de [[Doctor de la Ilesia|doctores de la Ilesia]] occidental y les otres cuatro de doctores de la Ilesia n'España. Les escultures de la torre occidental son obra de [[José Zacarías Cora]] y representen a [[Gregorio Magno]], [[Agustín d'Hipona]], [[Leandro de Sevilla]], [[Fulgencio de Cartaxena]], [[san Franciscu Xavier]] y a [[Bárbara (mártir)|santa Bárbara]]. Pela so parte, les de la torre oriental fueron esculpíes por [[Santiago Cristóbal de Sandoval]] y representen a [[Ambrosio de Milán|san Ambrosio]], [[Jerónimo de Estridón|san Jerónimo]], [[Rosa de Lima (santa)|santa Rosa de Lima]], [[María (madre de Jesus)|santa María]], [[san Felipe de Jesús]], [[san Hipólito]] y [[san Isidro Llabrador]]. Les dos torres cunten con espaciu p'allugar 56 campanes, anque, a día de güei esisten 35, allugándose 25 na torre occidental y 10 na oriental. La campana de mayor tamañu de toes tien el nome de «Santa María de Guadalupe», foi fundida por Salvador de la Vega en 1791 y asitiada en 1793, pesa alredor de trece tonelaes. La campana más antigua fundir en 1578, y ye conocida como «Santa María de l'Asunción» o «Doña María», tien un pesu averáu de 7 tonelaes y foi asitiada en 1653, al igual que «La Ronca», conocida asina pol so tonu grave. La más moderna ye del añu 2002, foi asitiada por cuenta de la canonización de [[Juan Diego Cuauhtlatoatzin]] y foi bendicida pol papa [[Xuan Pablo II]]. Les campanes de la catedral han repicado en momentos importantes na historia de Méxicu, asina, convocaron al pueblu al recate d'[[El Parián]] en [[1682]], repicaron na coronación del [[Primer Imperiu Mexicanu|emperador]] [[Agustín de Iturbide]] y nel so fallecimientu y entierru, convocaron al pueblu a les defenses de la ciudá ante la [[Intervención d'Estaos Xuníos en Méxicu|invasión estauxunidense]] el [[14 de setiembre]] de [[1847]] y marcaron l'entamu de les festividaes del centenariu de la Independencia nacional el [[15 de setiembre]] de [[1910]] y l'entamu de les festividaes del [[Bicentenariu de la Independencia de Méxicu|Bicentenariu de la Independencia Nacional]] el 15 de setiembre de [[2010]]. Repican na so totalidá tolos años na fiesta de Corpus Chisti, na nueche del 15 de setiembre, na nueche de Navidá, na misa d'Añu Nuevu y na misa de Pascua de resurreición. [[Ficheru:Catedral y Sagrario Metropolitano 94.jpg|thumb|250px|La cúpula de catedral sostenida sobre un cimborrio octagonal.]] ==== Cúpula ==== Terminar con adautaciones al proyeutu d'Ortiz de Castro. Nel interior tamién se representó l'Asunción de la Virxe ([[Rafael Ximeno y Planes]], 1810). La cúpula qu'esiste anguaño, ye obra de Manuel Tolsá, y de tambor octogonal, llevantada al centru del cruceru, sobre cuatro columnes y rematada por una linternilla. Les actuales ventanes son de [[Mathias Goeritz|Matías Goeritz]]. Na quema de 1967, causáu por un curtiu circuitu nel Altar del Perdón la pintura de l'Asunción consumióse. === Interior === ==== Altar Mayor ==== [[Ficheru:Interior de la Catedral Metropolitana.JPG|thumb|200px|Vista del altar Mayor.]] Esti sumió nos años cuarenta del sieglu XX. Con motivu del [[Xubiléu de 2000|Xubiléu del añu 2000]], realizóse una nueva mesa del altar mayor pa sustituyir a l'anterior. Esta foi construyida n'estilu modernista pol arquiteutu [[Ernesto Gómez Gallardo Argüelles|Ernesto Gómez Gallardo]]. ==== Altar de los Reis ==== [[Ficheru:Altar of the kings.JPG|thumb|200px|Vista del altar de los Reis.]] {{AP|Altar de los Reis}} L'Altar de los Reis atopar nel [[ábside]] del templu, detrás del Altar Mayor. Ye obra de [[Jerónimo de Balbás]], autor ente otros del altar del Perdón d'esta mesma catedral, y del desapaecíu Altar Mayor de la [[Ilesia del Sagrariu (Sevilla)|Ilesia del Sagrariu]] de la [[Catedral de Sevilla]]. La so construcción empecipiar en 1718, ta realizáu n'estilu [[churrigueresco]]<ref name="Galindo2">{{Harvsp | Galindo | 2002 | pp=41-49}}</ref> en madera de [[cedru blancu]] y [[ayacahuite]] pandorada, foi rematáu en 1737 por Francico Martínez, lo que lo convierte na obra churrigueresca más antigua de Méxicu. Mide 25 metros d'altor, 13,75 m d'anchu y 7,5 m de fondura, por cuenta de estes dimensiones ye conocíu como «la cueva dorada». Foi restauráu en 2003.<ref name=Retablu>{{cita publicación|apellíu1=Reséndiz Martínez|nome1=José Francisco|apellíos2=Olvera Coronel|nome2=Lilia Patricia|apellíos3=Vázquez Silva|nome3=Luis|apellíu4=Nieto de Pascual|nome4=Cecilia|títulu=Especies maderables y axentes patóxenos del retablu de los reis de la Catedral Metropolitana de la Ciudá de Méxicu|publicación=Revista mexicana de ciencies forestales|fecha=setiembre/ochobre 2013|volume=4|númberu=19|url=http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S2007-11322013000500002&lng=es&nrm=iso|fechaaccesu=21 de xineru de 2016}}</ref> El retablu estremar en trés calles, presentando una exuberante composición de pilastres, columnes, xamasca, guirlandes y querubinos. Toma'l so nome de les talles de santos pertenecientes a la realeza que formen parte de la so decoración.<ref name="Galindo2" /> Na parte inferior, d'izquierda a derecha, apaecen seis reines canonizaes: [[Margarita d'Escocia (santa)|Margarita d'Escocia]], [[Helena de Constantinopla]], [[Isabel d'Hungría]], [[Sabela de Portugal]], [[Cunegunda de Luxemburgu]] y [[Edith (santa)|Edith de Wilton]]. Nel centru del altar atopen seis reis canonizaos: [[Hermenegildo]], [[Enrique II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]], [[Eduardo'l Confesor]] y [[Casimiro'l Santu|Casimiro de Polonia]], allugaos nuna posición inferior, y [[Lluis IX de Francia]] y [[Fernandu III de Castiella]], allugaos nuna posición cimera a los cuatro anteriores. Nel centru d'estos reis atopa una pintura al oleu de la ''Adoración de los Reis'' de [[Juan Rodríguez Juárez]] qu'amuesa a Jesús como [[Cristu Rei (títulu)|Rei de reis]]. La parte cimera cuenta con una pintura de la ''Asunción de la Virxe'', del mesmu autor, como reina celeste. La pintura d'asunción ta flanqueada por dos baxorrelieves ovalos que representen a ''San José col neñu Jesús'' y a ''Santa Teresa d'Ávila'' con una pluma na mano y l'Espíritu Santu, que la inspira a escribir, percima d'ella. El retablu completar coles imáxenes de Cristu y María arrodiaos d'ánxeles que porten atributos d'[[Lletaníes lauretanas|allabancies]] a la virxe como ''Fonte Sellada'', ''Casa d'Oru'', ''Pozu d'Agua Vivo'' y ''Torre de David''. El conxuntu ta coronáu por una doble bóveda dorada na qu'apaez la imaxe de Dios Padre sosteniendo'l mundu.<ref name="Foresteros" /> ==== Coru ==== La sillería del coru ta fabricada nuna escelente talla de tapincerán. Tien dos niveles de sitiales: l'altu pa canónigos y el baxu pa seises y sochantres. Na parte cimera presenta 59 relieves d'obispos y santos realizaos en [[caoba]], [[nozal]], [[cedru]] y [[Lysiloma acapulcensis|tepehuaje]]. La sillería del coru foi realizada por [[Juan de Rojas]] ente 1696 y 1697. Tamién foi estropiada na quema de 1967. Nel centru del coru, ente la rexa y la sillería, ta un facistol de caoba, afatáu con figures de marfil, una de les cualos, ye un crucifixu que corona tola obra. Usar pa sostener los llibros de cantar, y ta conformáu por trés cuerpos. La portada del coru y la [[Llarpiaba (arquiteutura)|llarpiaba]] fueron realizaes según el diseñu del pintor [[Nicolás Rodríguez Juárez]] so la supervisión del sangley Quiauló. La rexa del coru foi realizada en 1722 [[Sangley Queaulo]]. Construyir en [[Macáu]], China, utilizando [[tumbaga]] y [[calain]]. Foi estrenada en 1730 sustituyendo a una anterior de madera.<ref>{{Harvsp | Toussaint | 1990 | pp= 216-221}}</ref> <center> {{galería d'imáxenes | títulu= | tít_pos = left | llinies = 2 | anchu = 160 | alto = 160 |Ficheru:Mexico DF Cathedral.jpg|Vista de la rexa del coru. |Ficheru:Metropolitan Cathedral of Mexico City Ovedc 05.jpg|Vista de muriu llateral del coru. |Ficheru:Catedral Metropolitana, México D.F., México, 2013-10-16, DD 99.JPG|Vista del órganu español. |Ficheru:Coro de la Catedral Metropolitana de Ciudad de México.JPG|Vista del órganu mexicanu. }} </center> ==== Órganos ==== La catedral tuvo dellos órganos na so historia.<ref>{{cita publicación |apellíu= Delgado Parra|nome= Gustavo |enllaceautor= |añu= 2005|títulu= Los órganos históricos de la catedral de Méxicu|publicación= Revista de musicoloxía del CSIC|volume= |númberu= 60|páxines= 41-70|ubicación= Anuario musical|editorial= |issn= 0211-3538|url= http://anuariomusical.revistas.csic.es/index.php/anuariomusical/article/viewFile/50/51|fechaaccesu=15 d'agostu de 2016}}</ref> La primer vegada que consta de la so esistencia ye un informe por escritu al rei d'España en 1530, anque nun apaecen detalles del mesmu. En 1655, Diego de Sebaldos construyó un órganu. El primer gran órganu construyir Jorge de Sesma en Madrid en 1690 y foi instaláu na catedral por Tiburcio Sanz en 1695.<ref name="Edward">{{cita publicación|apellíu= Pepe|nome= Edward C.|enllaceautor= |añu= 2006|títulu= Un órganu de Jorge de Sesma pa la catedral de Ciudá de Méxicu|publicación= Revista de Musicología|volumen= 1|númberu= 29|páxines= 127-162|allugamientu= |editorial= |issn= 0210-1459|url= http://bddoc.csic.es:8080/detalles.html?id=561273&bd=ISOCART&tabla=docu|fechaaccesu= 15 d'agostu de 2016|archiveurl= https://web.archive.org/web/20160826230404/http://bddoc.csic.es:8080/detalles.html?id=561273&bd=ISOCART&tabla=docu|archivedate= 2016-08-26}}</ref><ref name="Edward2">{{cita publicación|apellíu= Pepe|nome= Edward C.|enllaceautor= |añu= 2006|títulu= La instalación del órganu de Jorge de Sesma por Tiburcio Sanz y Félix Yzaguirre pa la catedral de Méxicu: 1692-95|publicación= Revista de Musicología|volumen= 2|númberu= 29|páxines= 433-479|allugamientu= |editorial= |issn= 0210-1459|url= http://bddoc.csic.es:8080/detalles.html?id=561273&bd=ISOCART&tabla=docu|fechaaccesu= 15 d'agostu de 2016|archiveurl= https://web.archive.org/web/20160826230404/http://bddoc.csic.es:8080/detalles.html?id=561273&bd=ISOCART&tabla=docu|archivedate= 2016-08-26}}</ref> Los dos órganos actuales de la catedral fueron construyíos en Méxicu pol español [[José Nassarre]] ente 1734 y 1736.<ref>{{cita llibru |apellíu= Delgado Parra|nome= Gustavo|enllaceautor= |títulu= Un llibru didácticu del sieglu XVIII pa la enseñanza de la composición na Nueva España|url= https://books.google.es/books?id=WcWt_ZfOH_MC&pg=PA34&lpg=PA34&dq=Jos%C3%A9+Nassarre&source=bl&ots=DQPtFFy64Y&sig=0dBsk1kP7VfXpuc6YoJC3l1EVLk&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwibmcGvy8POAhVCQBoKHSYFAZkQ6AEIMzAD#v=onepage&q=Jos%C3%A9%20Nassarre&f=false|fechaaccesu=15 d'agostu de 2016 |edición= |añu= 2010|editor= [[Universidá Politéunica de Valencia]]|isbn= 978-84-00-09231-3|capítulu= |páxina= 34, 255|cita= 1735: Instalación del nuevu órganu de José Nassarre pa la Catedral de Méxicu.}}</ref> Nel órganu de la Epístola, Nassarre reutilizó elementos del órganu de Jorge de Sesma.<ref name="Edward" />Na quema de 1967 sufrieron importantes daños, polo que fueron restauraos en 1978 y darréu restauraos ente 2008 y 2014 por [[Gerhard Grenzing]].<ref>{{cita web|url= http://www.grenzing.com/organosshow.cfm?id=199&ip=199199|títulu= Catedral Metropolitana de Méxicu D.F.. Proyeutu y descripción|fechaaccesu= 15 d'agostu de 2016|apellíu= Grenzing|nome= Gerhard|sitiuweb= Gerhard Grenzing|cita= |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20170824034638/http://www.grenzing.com/organosshow.cfm?id=199&ip=199199|fechaarchivu= 2017-08-24}}</ref> ==== Altar del Perdón ==== [[Ficheru:2013-12-22 Altar der Vergebung in der Kathedrale von Mexiko-Stadt anagoria.JPG|thumb|300px|Altar del perdón onde s'aprecia'l ''Señor del Venenu'' a la derecha.]] Allugar nel trascoro, na parte delantera de la nave central. El retablu foi realizáu pol arquiteutu español [[Jerónimo de Balbás]] en 1735, siendo una de les sos obres más importantes. Ye barrocu, acabáu en [[pan d'oru]], representa'l primer usu del [[Estípite (arquiteutura)|estípite]] nes [[Américas]], nel cual, les columnes representen el cuerpu humanu. A principios de 1967 hubo una quema na catedral qu'estropió l'altar. Gracies a la restauración practicada, puede almirase el día de güei una gran obra d'arte virreinal.<ref name=Galindo /> Llámase asina porque s'atopa detrás de la puerta del mesmu nome. Anque hai otros dos lleendes sobre l'orixe del nome, la primera establez que los condergaos pola [[Inquisición]] yeren llevaos al altar pa pidir perdón antes de la so execución. La segunda, referir al pintor [[Simon Pereyns]], autor de munches obres na catedral, que al paecer foi acusáu de [[blasfemia]] y condergáu a prisión, mientres taba na cárcel, pintó una bella imaxe de la Virxe María, polo que'l so crime foi perdonáu.<ref name="Foresteros">{{cita publicación |apellíu= Cano de Mier|nome= Olga |enllaceautor= |añu= 1988|títulu= Guía de Foresteros Centru Históricu Ciudá de Méxicu|publicación= Guíes Turístiques Banamex|volume= |númberu= |páxines= 32–37|allugamientu= Ciudá de Méxicu|editorial= |issn= |url= |fechaaccesu=5 de xunetu de 2016}}</ref> Nesti altar atopa la imaxe de [[Xesucristu crucificáu]] realizada en [[Cristos de Maíz|pastia de caña de maíz]] conocida como'l ''Señor del Venenu''.<ref name="c6c4c7c4">[http://www.catedralmetropolitanademexico.mx/apps/publications/info/?a=129&z=30 Rinden honores al Señor del Venenu nel so día]</ref> La imaxe data del [[sieglu XVIII]] y orixinalmente atópase na capiya del Seminariu de Porta Coeli de la Ciudá de Méxicu, pero en siendo clausurada al cultu públicu en [[1935]], foi treslladada a la Catedral Metropolitana. El so fiesta celebra'l [[19 d'ochobre]].<ref name="c6c4c7c4" /> ==== Capiyes ==== ;Capiya de La nuesa Señora de les Congoxes de Granada <small> (nᵘ 22 nel planu)</small> [[Ficheru:ChapelAgoniesGranadaDF.JPG|thumb|200px|Capiya de La nuesa Señora de les Congoxes de Granada.]] La capiya sirve d'asientu a la torre más antigua del templu, foi techada ente los años 1624 y 1627, y utilizóse orixinalmente como sacristía. La capiya presenta un estilu medieval, cola bóveda acanalada y dos retablos simples. Nel so retablu llateral derechu cunta con una pintura ovalada del sieglu XVI, obra del pintor flamencu [[Martín de Vos]], ''San Rafael, arcánxel y el mozu Tobías''. Na parte cimera d'esti retablu atopa una pintura de la ''Virxe del Carmen'' y percima d'esta otra pintura de la ''Última cena''. El retablu fronteru que preside la capiya, ye d'estilu [[churrigueresco]], y ta presidíu por una pintura de la ''Virxe de les Congoxes de Granada''. Nel sieglu XIX perdió'l bancu orixinal del retablu llateral polo qu'en 1964 foi-y asitiáu otru ellaboráu por [[Miguel Ángel Sotu]], por encargu de la Comisión Diocesana d'Orde y Decoro. El retablu principal foi tullíu nel sieglu XX. Una escultura qu'allugaba de [[san Felipe de Jesús]] atópase agora en [[Tepotzotlán]] y un llenzu de [[san Nicolás de Bari]] integrar a la coleición pictórica que s'allugó nel sagrariu y que foi darréu esmantelada. ;Capiya de San Isidro Conocida tamién como capiya del Santu Cristu Negru, El Señor del Venenu. Tamién terminada ente 1624 y 1627, comunica internamente a la Catedral col Sagrariu, por cuenta de que'l Cabildru decidió abrir un accesu que lu convirtió en “simple pasadizo”. Cuenta con una portada barroca en cantera gris, obra de Lorenzo Rodríguez (de fines de 1767 y principios de 1768) que güei día s'atopa gravemente quebrada, por cuenta de un severu resquiebru qu'apaeció na nave procesional oriente y que partió a tola capiya. El parentescu d'esta portada “va más colos marcos de les ventanes que... coles portaes esteriores del edificiu”, por cuenta de la composición del coronamientos de los marcos. ;Capiya de la Inmaculada Concepción [[Ficheru:CapillaConcepciónCatedralMex.JPG|thumb|200px|Retablu principal de la capiya de la Inmaculada Concepción.]] Terminada la so bóveda mientres el periodu constructivu de 1624-1648, cuntó orixinalmente nel so testeru con un retablu reticuláu, con soportes salomónicos datable nel postreru terciu del sieglu XVII” dedicáu a Santa Ana y con 6 tables de Juan Sánchez Salmerón. Tan solo caltiénense na ilesia dos pintures asitiaes na capiya de la Divina Providencia: l'Anunciación a Santa Ana y Los casamientos de la Virxe. Les teles dedicaes a La Purísima con San Joaquín y Santa Ana, L'apaición del Arcánxel a San Joaquín y La nacencia de la Virxe alcuéntrense agora nel Muséu del Virreinatu. El 21 de xunetu de 1752 el canónigu Joaquín Zorrilla regaló a la capiya una importante llámpara de plata que foi fundida en 1847. El sacristán mayor, bachiller Ventura López, nun se quedó tras y tamién donó un nichu de vidrios azogados, dientro del cual había dos ceres de Agnus y delles reliquies; más un Santu Neñu recostado nuna cruz de madera, con dos chapetes de plata sobredorada”, amás d'esmeraldes y perlles fines. Nun se sabe'l destín d'estes pieces. L'arzobispu michoacano Labastida y Dávalos –quien decidió la so nueva advocación- ordenó la primer remodelación de la capiya, asitiando un altar neoclásicu d'alabastru proveniente de la Facienda de los Negros en Guadalaxara, y que foi compartíu cola Capiya de San José. Finalmente reconstruyíu foi unviáu al templu de l'Asunción na colonia Industrial, onde sumió en 1985. En plenu sieglu XX la capiya llogró nuevamente un retablu barrocu de la modalidá anástila (ensin columnes), el del Altar de San José alcontráu de primeres nel muriu empobine de la portada norte. Esti altar contién obres de [[Simón Pereyns]], [[Baltasar de Echave Orio]] y [[José de Ibarra]]. Sumieron de la capiya un mediu puntu del sieglu XVII que representaba a Jesús en gloria y una pintura de l'Asunción de la Virxe de José Ibarra, amás de les escultures representatives de Santa Ana, San Joaquín, San Antonio de Padua, San Llorienzo, San Nicolás Tolentino y dos santos neños. ;Capiya de La nuesa Señora de Guadalupe [[Ficheru:ChapelGuadalupeCathedralDF.JPG|thumb|200px|Capiya de La nuesa Señora de Guadalupe.]] Foi techada na tercer etapa de zarramientu del edificiu, ente 1653 y 1660, y utilizada antes de la segunda consagración catedralicia, primero como bautisterio y dempués como sala de xuntes de la archicofradía del Santísimu Sacramentu y de la Caridá. Cuntó con retablos del sieglu XVII ensamblados ente 1670 y 1675, que fueron anovaos en 1754 por aciu un contratu ente la archicofradía y José Joaquín de Sáyago, incluyendo'l retablu de Guadalupe y les bandes dedicaes a San Xuan Bautista y llenzos de Cristu El nuesu Señor. En 1807 decide intervenise nuevamente estos retablos en virtú de que “yá tán bien antiguos, tán notablemente deterioraos ya indecentes polo que nun correspuende al decoro de la mesma Santa Ilesia nin a la rellumanza d'un cuerpu tan pernomáu y distinguíu como la Archicofradía”. La obra ye realizada ente 1807 y 1809 (conforme al dictame de la Real Academia de San Carlos), por José Martínez de los Ríos, cola collaboración, pa diecisiete escultures, de Clemente Terraces. Fueron trabayaos tres altares: el central siguió dedicáu a la Guadalupana, flanqueada per San Joaquín y Santa Ana; l'esquierdu dedicáu a San Xuan Bautista, colos sos padres San Zacarías y Santa Isabel; y el derechu que camudó de advocación en 1809, antes con llenzos de Cristu venceyáu al Santísimu Sacramentu y dempués dedicáu a los xesuites San Luis Gonzaga, San Estanislao Kostka y San Juan Francisco Regis. ;Capiya de La nuesa Señora de L'Antigua [[Ficheru:La nuesa Señora l'Antigua.JPG|thumb|200px|La Virxe de l'Antigua. Embaxo, el Neñu Cautivu.]] Ta consagrada a la advocación mariana del mesmu nome, y nel retablu principal, neoclásicu, obra de Juan de Rojas ([[1718]]), hai una copia de la imaxe de la [[Virxe de l'Antigua]] que'l so orixinal atópase na [[Catedral de Sevilla]]. Esta imaxe d'influencia [[arte bizantino|bizantina]] yera bien venerada pola población española de la ciudá de Méxicu mientres el periodu colonial. So la imaxe de la virxe hai una magnífica escultura [[sevilla|sevillana]] del [[Neñu Jesús]], orixinal de la primer metá del sieglu XVII y atribuyida a [[Juan Martínez Montañés]]. Ye conocida popularmente como El [[Santu Neñu Cautivu]], por cuenta de que permaneció en [[Arxel]] xunto a Francisco Sandoval de Zapata, racionero de la catedral, quien foi fechu prisioneru por pirates del norte d'África en [[1622]], cuando llevaba la escultura escontra Méxicu. ;Capiya de San Pedro La capiya de San Pedro curia otros dos retablos. El primeru y principal ta dedicáu a honrar la vida del santu apóstol y foi edificáu hacia 1670. Nél reparar yá los lineamientos del barrocu tempranu nos qu'entá se reparen elementos manieristes como los relieves de lacería, les ménsulas y los pinjantes. El retablu ta formáu por trés cuerpos, el postreru de los cualos intégrase al espaciu arquiteutónicu dexando al centru'l vanu de la ventana. El retablu merezse una mención especial pola so decoración xeneral na que sobresalen los variaos motivos vexetales ya inanimaos propios del barrocu. Tocantes a les pintures d'esti retablu, nun se pudo saber a ciencia cierta quién fueron los autores, tratar d'obres que'l so tema ye la vida de San Pedro, y nun pasaxe recuerda'l martiriu del apóstol que pidió ser crucificáu de cabeza “por non ser dignu de morrer como'l so maestru”. ;Capiya del Santu Cristu y de les Reliquies [[Ficheru:Cristo de los Conquistadores.JPG|thumb|200px|Retablu principal de la capiya de les reliquies, col Cristu de los Conquistadores y el Santu Entierru.]] Construyir ente 1610 y 1615 dedicada al [[Santu Cristu]] de los Conquistadores. Tamién recibe'l nome de Capiya de reliquies poles reliquies insignes guardaes nos retablos barrocos. Según dellos historiadores la imaxe de Cristu crucificáu conocida como'l "Santu Cristu de los Conquistadores" (S. XVI O XVII) foi un regalu de Carlos V, otros sostienen que se trata d'una obra realizada nestes tierres, lo cierto ye que yá na primer catedral recibía gran veneración. Les pintures y escultures escenifican momentos de la pasión de Cristu xuniendo a esta tema la pasión o tormentu de los santos y santes màrtires. La escultura del "Santu Entierru" ye utilizáu tolos años na procesión del [[Vienres Santu]]. El retablu de la derecha tien al centru una [[Nuesa Señora de Guadalupe (Méxicu)|Virxe de Guadalupe]], de José de Ibarra, ante la que se xuró a Santa María de Guadalupe como la Patrona Xeneral y Universal de tolos reinos de la [[Nueva España]] el [[4 d'avientu]] de [[1746]], y que caltién una reliquia del ayate de [[Juan Diego Cuauhtlatoatzin]]. Les reliquies d'esta capiya espónense añalmente'l día de tolos santos y el día de los fieles difuntos (1 y 2 de payares). D'alcuerdu a la tradición, nesta capiya cúriense reliquies de, ente otros, [[San Vicente de Zaragoza]], [[San Vito]], [[Santa Úrsula]], [[San Gelasio]], [[San Vital de Milán]], según una estiella de la [[Vera Cruz (cristianismu)|Vera Cruz]] y un escayu de la corona de Jesús. ;Capiya de San Felipe de Jesús [[Ficheru:EXPRestos Agustin de Iturbide 27Sep2010 CatMetMex.JPG|thumb|200px|Exhibición de los restos d'[[Agustín de Iturbide]] na Catedral Metropolitana de la Ciudá de Méxicu, por cuenta de los festexos del [[Bicentenariu de la Independencia Mexicana]] 2010 na capiyes San Felipe de Jesús.]] Equí atópense los restos d'Agustín de Iturbide. Coles mesmes, equí caltiénse'l corazón d'[[Anastasio Bustamante]]. Nesta capiya atopa una escultura alusiva al primer santu mexicanu: [[San Felipe de Jesús]]. Esta obra, a manera de ver de munchos críticos d'arte, ye la escultura estofada, tallada y policromada meyor ellaborada d'Iberoamérica.{{ensin referencies}} ;Capiya de La nuesa Señora de los Dolores Ye de les más antigües de la Catedral. Terminada hacia 1600 tuvo dedicada a la archicofradía del Santísimu Sacramentu, que la decoró suntuosamente. Foi dedicada a la Virxe de los Dolores cuando s'asitió nel altar central la escultura, obra de Clemente Terraces. Esta imaxe tuvo na capiya de Palaciu Nacional na dómina de [[Maximiliano I de Méxicu]]. ;Capiya del Señor del Bon Despachu <small> (nᵘ 5 nel planu)</small> [[Ficheru:Señor del buen despacho.JPG|thumb|200px|Señor del Bon Despachu.]] Estrenóse'l 8 d'avientu de 1648 tuvo dedicada al gremiu de los plateros qu'asitiaron nella dos imáxenes de plata macizo, una de la purísima concepción y otra de San Eligio o Eloy. La decoración de tola capiya ye estilu neoclásicu pertenez la primer metá del sieglu XIX. ;Capiya de La nuesa Señora de la Soledá <small> (nᵘ 4 nel planu)</small> La capiya dedicada a la Virxe de la Soledá foi abierta al cultu na segunda metá del sieglu XVII. Ella protexe a los arbañiles y obreros que participaron na construcción de la catedral. El retablu principal ta formáu por dos cuerpos y un remate, nél aprecien les columnes salomóniques de capitel corintiu que dixebren les entrecalles. Ye una virxe de la Soledá copia d'una imaxe española. El retablu puede ser allugáu na década de 1670-1680 gracies a les pintures cola tema de la Pasión de Cristu feches pol pintor Pedro Ramírez. ;Capiya de San José <small> (nᵘ 3 nel planu)</small> [[Ficheru:2013-12-22 El Señor del cacao anagoria.JPG|thumb|200px|El Señor del Cacáu.]] El so retablu principal ye barrocu, procedente de l'antigua Ilesia de La nuesa Señora de Montserrat y tien nel centru la imaxe de San José col Neñu, arrodiáu de santos, ente los que destaca [[Santa Brígida de Suecia]]. El retablu llateral ye una composición de pintures barroques, que consiste en ''El trunfu de la Fe'', ''La tresfiguración'', ''La circuncisión'' y ''L'asunción''. Hai un antiguu ''[[Ecce homo]]'' sedente, llamáu popularmente el ''Señor del cacáu''. Ye una escultura mexicana de caña de [[maíz]] procedente de la primer catedral, y bien venerada polos indíxenes mientres la colonia, quien a falta de monedes depositaben como ofrenda semilla de [[cacáu]], qu'en dómina prehispánica considerábense pervalibles pieces de cambéu. Na actualidá ye común que los neños depositen ufriendes en forma de carambelos. ;Capiya de San Cosme y San Damián <small> (nᵘ 2 nel planu)</small> Ente los retablos que decoren l'interior de la capiya, el principal ta dedicáu a honrar a los santos tutelares de la capiya. Consta de dos cuerpos, el remate y trés entrecalles. Ye unu de los retablos catedralicios del sieglu XVII nos que puede afirmase que tien un acentu manierista y como prueba d'ellos tán les columnes clasicistes estriaes. El retablu foi concebíu p'allugar pintures, que aponderen la vida de los santos médicos [[Cosme y Damián (mártires)|Cosme y Damián]] y débense al pintor Sebastián López Dávalos. Al centru hai un antiguu crucifixu de madera conocíu como'l Señor de la Salú, que ye invocáu contra enfermedaes y considérase proteutor de la ciudá en casos d'[[epidemia|epidemies]]. La última vegada que la imaxe foi sacada a la cai en procesión y treslladada al altar del perdón foi en [[2009]], con ocasión de la [[Biltu de gripe A (H1N1) de 2009|epidemia de gripe A (H1N1)]]; la imaxe nun se sacaba dende [[1850]],<ref>[https://es.zenit.org/articles/la-arquidiocesis-de-mexico-saca-en-procesion-al cristu-de-la-salú/ La Archidiócesis de Méxicu saca en procesión al Cristu de la Salú]</ref> cuando hubo una epidemia de [[peste]] na ciudá. Un pequeñu retablu llateral ta consagráu a la nacencia de Jesús, y provién del templu franciscanu de [[Zinacantepec]]. ;Capiya de los Ánxeles <small> (nᵘ 1 nel planu)</small> Sirve de basamento a lo torre occidental, y foi concluyida ente [[1653]] y [[1660]]. Esta primer capiya foi destruyida por un [[quema]] en [[1711]], polo que foi darréu sustituyida pola actual, rematada en [[1713]]. Cuenta con unos campanudos retablos barrocos con escultures estofadas y policromadas, obres de [[Manuel de Nava]], que representen a los siete [[arcánxel]]es. ==== Sacristía ==== [[Ficheru:Catedral - Sacristia.jpg|thumb|200px|Vista interior de la sacristía.]] [[Ficheru:Apoteosis de San Miguel de Cristóbal de Villalpando en la Sacristía de la Catedral de la Ciudad de México 01.JPG|thumb|200px|Vista interior de la puerta d'accesu.]] [[Ficheru:SacristyCathedralDF.JPG|thumb|200px|Vista de la cubrición.]] Ye l'espaciu más antiguu de la catedral. En 1626, al ordenar el virréi Rodrigo Pacheco y Osorio, Marqués de Cerralvo (1624-1635) la baltadera del antiguu templu, la Sacristía funcionó (hasta 1641) como'l llugar onde se celebraben los oficios. Lóxicamente ende foi asitiáu l'altar mayor y según l'inventariu de 1632, ésti cuntaba con dos atriles, unu de fierro doráu y l'otru de plata fechu pol maestru Pedro Ceballos. Nel interior de la sacristía pueden almirase enormes cuadros de los pintores novohispanos [[Cristóbal de Villalpando]] y [[Juan Correa (pintor mexicanu)|Juan Correa]]. Los títulos de los cuadros son: ''El Trunfu De La Ilesia'', ''L'apaición de San Miguel'', ''La Muyer del Apocalipsis'' (Villalpando); ''El Tránsitu De La Virxe'' y ''La Entrada De Cristu A Xerusalén'' (Correa). Coles mesmes, hai una pintura atribuyida al pintor español [[Bartolomé Esteban Murillo]]. Nun se cunta entá cola abonda documentación pa dase idea de la decoración interior que presentaba ente 1641 y 1684, pero sicasí, si rexístrense abondosos ornamientos y orfebrería nos inventarios de 1632, 1649, 1654 y 1669, dando pistes sobre lo qu'había. Los muebles que güei alluga son del postreru terciu del sieglu XVIII: armarios y cajoneras en madera de bálsamu “que s'apeguen fielmente a los preceptos qu'al respeutu formuló San Carlos Borromeo”, cardenal y arzobispu de Milán, nes sos instrucciones de la fábrica y de la dote eclesiásticos de 1577. Juan de Viera comenta que nes cabeceres de la Sacristía había “dos meses de caoba de China, negres como acebache, onde se ponen les motes preparaes pal sacrificiu, siendo los sos tableros d'una pieza de dos vares d'anchu y dos y mediu de llargu”. Y sigue señalando que la “caxonera” ye de maderes “exquisitíssimas de palu de Saongolica y otros, colos sos cerrajes doraos y partíos a proporción, alacenes con puertes de la mesma madera... y na circunferencia... xunto a los caxones distantes dos vares, sielles de brazos de la mesma caoba”. Estes cajoneras fueron alteriaes en fecha recién debíu, al paecer, a problemes de funcionamientu. Inda'l llibru de Toussaint de 1948 rexistra fotográficamente la dote de sielles con pates de cabriola y una credenza con caxones de faldones abombaos, pates de cabriola y garra, amás de relieves fitomorfos. L'armariu pa motes, orixinalmente allugáu nel muriu poniente so la Virxe del Apocalipsis de Cristóbal de Villalpando, allugaba gran númberu de “motes d'oru y vasos del mesmu metal guarníos de perfines piedres y otres vasíes y vasos sagraos, candeleros, pedestales, acheros de plata sobre dorada y cruceros... ye enforma la so riqueza. Solo de custodies d'oru y diamantes tien cinco, ensin una nueva que costó 116,000 pesos”. L'inventariu de 1662 da cuenta de los aguamaniles, unu d'ellos obra del plateru Ena. En 1957 camudáronse'l pisu y la tarima perimetrales de madera por otru pedrés gradiáu; asitióse una rexa ximielga a la de la sala Capitular (afecha pol arquiteutu Antonio G. Muñoz) para vestibular l'espaciu creándose una antesacristía. Tamién el maestru Sotu alterió les proporciones orixinales de delles cajoneras: foi cortada la cajonera corrida del muriu testeru y asitióse al centru un oratoriu de caoba “de gustu híbridu”. A lo último, el llenzu de la Virxe de Guadalupe con donante, obra de Francisco Martínez realizada en 1747 que permaneció llargu tiempu nel suétanu, agora preside la sala Guadalupana del antiguu edificiu de la Curia de la virxe de guadalupe ==== Criptes ==== Sol [[Altar de los Reis]] atópase la [[cripta]] de los arzobispos, na que s'atopen los restos de los [[Arzobispos de Méxicu|arzobispos de Méxicu]], dende [[Juan de Zumárraga|Fray Juan de Zumárraga]] hasta'l [[Ernesto Corripio Afumada|Ernesto Cardenal Corripio y Afumada]], que los sos restos fueron depositaos n'abril de [[2008]]. La entrada realizar por una gran puerta de madera tres de la cual, báxase una [[escalera de cascoxu]] que da accesu a la cripta, realizada pol arquiteutu [[Ernesto Gómez Gallardo Argüelles]]. Nel centru atopa un [[cenotafiu]] con una escultura a tamañu natural de Zumárraga, en que la so base atopar un craniu talláu en piedra n'estilu azteca, yá que yera consideráu proteutor de los indios frente a los abusos de los sos amos. Detrás d'este, esiste un altar con otra escultura xeométrica prehispánica allugada na parte inferior. Los demás arzobispos atópase en nichos nes parés, señalaos por plaques de bronce nes qu'apaecen el nome y l'escudu episcopal de cada unu. Nel suelu atopen lloses de mármol que cubren los nichos d'otres persones soterraes na cripta.<ref>{{cita web |url= http://fox.presidencia.gob.mx/buenasnoticias/?contenido=19666&pagina=223|títulu= La Cripta de los Arzobispos, una xoya escondida na Catedral|fechaaccesu=15 d'agostu de 2016|fecha= 25 de xunetu de 2005|sitiuweb= Presidencia de la República|cita= }}</ref> La catedral contién otres criptes y nichos onde tán soterraos otres figures relixoses, inclusive nes capiyes. Amás, cuenta con criptes pa los fieles que deseyen ser soterraos na catedral. <gallery mode=packed caption="Cripta de los arzobispos de Méxicu."> Ficheru:Catedral y Sagrario Metropolitano 10.jpg|Piedra prehispánica del altar. Ficheru:CRIPTAARZO.JPG|Vista de la cripta. Ficheru:Catedral y Sagrario Metropolitano 13.jpg|Escultura de Zumárraga. Ficheru:Catedral y Sagrario Metropolitano 137.jpg|Nichos de los arzobispos. </gallery> == Sagrariu Metropolitanu == [[Ficheru:Arte.JPG|thumb|200px|Fachada principal del sagrariu metropolitanu.]] El Sagrariu Metropolitanu de Ciudá de Méxicu asitiar al este de la catedral. Foi construyíu siguiendo'l diseñu de [[Lorenzo Rodríguez]] ente 1749 y 1760,<ref name=Galindo /> mientres l'apoxéu del [[Arquiteutura barroca|barrocu]]. Tenía la función d'allugar los archivos y vistimientes del arzobispu, amás, ye'l llugar pa la reserva y comunión de la [[Eucaristía]].<ref name="Toussaint73">{{Harvsp | Toussaint | 1973 | pp=247-249}}</ref> La primer ilesia que foi construyida nel llugar de l'actual catedral tamién tenía un sagrariu anque'l so allugamientu exactu ye desconocida. Mientres la construcción de la catedral, el sagrariu allugar nel llugar qu'anguaño ocupen les capiyes de san Isidro y de la Virxe de les Congoxes de Granada. Sicasí, nel sieglu XVIII decidió construyise un edificiu separao pero conectao a la catedral. L'actual sagrariu ta construyíu en piedra [[tezontle]] colorada y piedra [[chiluca]] blanca que forma una cruz griega. Ta conectáu a la catedral al traviés de la capiya de san Isidro.<ref name="EncMex" /><ref name=Galindo /> L'edificiu presenta dos entraes principales dende l'esterior; la fachada principal abrir al sur, a la [[Plaza de la Constitución (Ciudá de Méxicu)|plaza de la Constitución]]; ente que la otra abrir al este, a la plaza del Seminariu. Los dos fachaes atópense ricamente decoraes. La tema principal glorifica la Eucaristía con imáxenes de los [[apóstoles]], los [[padres de la Ilesia]], los santos fundadores d'órdenes relixoses, mártires, según escenes bíbliques. Atópense dellos relieves [[zoomorfu|zoomorfos]] y otros [[antropomorfu|antropomorfos]], destacando un [[lleón rampante]] y l'[[Aquila chrysaetos|águila real]] presente nel [[Escudu Nacional de Méxicu|escudo nacional de Méxicu]]. La fachada esti, pela so parte, presenta escenes del [[Antiguu Testamentu]], según, imáxenes de [[Juan Nepomuceno|san Juan Nepomuceno]] y [[san Inaciu de Loyola]]. Nesta fachada atópesse inscrites les feches de les distintes fases de construcción del sagrariu.<ref name="Toussaint73" /> L'esterior del sagrariu ye d'estilu barrocu, presenta decoraciones tales como estantes nichos de variaes formes, cortines flotantes y un gran númberu de [[querubinos]]. Destaquen elementos frutales como recímanos d'uva y granaes, que simbolicen el sangre de Cristu y la Ilesia, y elementos florales como roses, margarites y diversos tipos de flores de cuatro pétalos.<ref name=Galindo /> L'interior ta construyíu con piedra chiluca y tezontle, la chiluca cubre les parés y suelos, ente que'l tezontle atopar nos marcos de les puertes y ventanes. El cruceru cubrir con una cúpula sofitada n'arcos. El templu ta estremáu en tres naves. La nave central disponer dende la entrada principal hasta l'altar mayor, nel que s'atopaba'l desapaecíu retablu [[churrigueresco]] que realizó [[Pedro Patiño Ixtolinque]] en 1829. Na nave oeste atopa'l [[bautisteriu]], ente que nel este, atópense unes oficines, xunto a la entrada, y una sacristía, xunto al altar mayor; tou separáu por murios del templu interior.<ref name="EncMex" /> <center> {{galería d'imáxenes | títulu= | tít_pos = left | llinies = 1 | anchu = 180 | alto = 160 |Ficheru:003 Catedral y Sagrario Metropolitano.JPG | Fachada esti del Sagrariu. |Ficheru:Interior del Sagrario Metropolitano.JPG | Vista interior del Sagrariu. |Ficheru:Metropolitan Cathedral of Mexico City Ovedc 09.jpg | Pila bautismal. }} </center> == Capiya de les Ánimes == {{AP|Capiya de les ánimes (Ciudá de Méxicu)|l1=Capiya de les ánimes Allugada fora de la catedral, vecina al ábside'l nor-poniente del mesmu, esta capiya del sieglu XVII desentona col restu del edificiu pol so magra construcción. La so senciella portada, un arcu de mediu puntu, flanqueado por pilastres tableradas; el so segundu cuerpu- remate, de la mesma flanqueado por un par de ventanes ovalaes. De nengún méritu artísticu, esta capiya sirve güei día, pa los bautizos que se lleven a cabu na Catedral Primada de Méxicu. == Maestros de capiya de la Catedral mientres el virreinatu == Mientres tol periodu virreinal la catedral cuntó con una intensa y brillosa actividá musical entamada polos sos correspondientes maestros de capiya. Estos teníen la obligación non solo d'entamar la vida musical eclesiástica de la catedral pa toles festividaes mayores, sinón tamién la d'instruyir a los músicos correspondientes, componer les obres musicales necesaries y entamar los archivos musicales. Resultáu d'esta constante actividá ye un perricu archivu musical que compite n'América col arrogante archivu musical de la [[catedral de Puebla]], el de la [[basílica de Guadalupe]] o los archivos musicales calteníos en [[Cuzco]] o en [[Chuquisaca]]. Nengún de toos estos archivos musicales foi estudiáu exhaustivamente y la mayor parte d'esa música caltiénse inédita. Lamentablemente nun esiste un intentu contemporaneu de siguir cola tradición musical de les catedrales hispanoamericanes tocando'l mancomún calteníu o contratando a compositores qu'escriban nueves obres. Los maestros de capiya de la catedral de Méxicu de los cualos n'el so mayoría caltienen obres nel archivu catedraliciu fueron: {{Llista de columnes|3| * [[Juan Xuárez]] (1538-1556) * [[Lázaro del Álamo]] (1556-1570) * [[Juan de Victoria]] (1570-575) * [[Hernando Franco]] (1575-1585) * [[Juan Hernández (compositor)|Juan Hernández]] (1586-1618) * [[Antonio Rodríguez de Mata]] (1619-1648) * [[Fabián Ximeno]] (1648-1654) * [[Francisco López y Capillas]] (1654-1673) * [[Jacinto de la Vega Francisco Ponce]] (1673-h.1676) * [[Joseph de Loaysa y Agurto]] (h.1676-1688) * [[Antonio de Salazar]] (1688-1715) * [[Manuel de Sumaya]] (1715-1739) * [[Domingo Dutra y Andrade]] (1741-1750) * [[Ignacio de Jerusalem y Stella]] (1750-1769) * [[Mateo Tollis della Rocca]] (1769-1780) * [[Martín Bernárdez Rivera]] (1781-1791) * [[Antonio de Juanas]] (1791-1814) * [[Vicente Gómez Matheo Manterola]] (1815-1818?) * [[José María Bustamante]] y [[Eduardo Campuzano]] (1818-1821?) * [[José Mariano Elízaga]] (1822) }} L'archivu musical de la catedral de Méxicu ye unu de los mayores d'América; tien un mancomún de más de 5000 obres, que toma dende los sieglu XVI al XX, en variaos formatos como Llibros de coru, música relixosa, profana y trataos musicales. == Ver tamién == * [[Monumentu al Papa Xuan Pablo II (Ciudá de Méxicu)]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru |apellíu= Álvarez |nome= José Rogelio|enllaceautor= José Rogelio Álvarez|títulu= Catedral de Méxicu|url= |fechaaccesu=31 de xineru de 2016 |idioma= |otros= |edición= Encyclopædia Britannica. Enciclopedia de Méxicu|añu= 2000 |editor= |editorial= |volume=3 |allugamientu= Ciudá de Méxicu |isbn= 1-56409-034-5|capítulu= |páxina= |cita= }} * {{cita llibru |apellíu= Arellano|nome= Fernando, S.J.|enllaceautor= |títulu= L'Arte Hispanoamericano|url= https://books.google.es/books?id=_4Kui3zXMigC&pg=PA89&lpg=PA89&dq=catedral+de+mexico+arte+hispanoamericano&source=bl&ots=zA-tvDT9wM&sig=vmptjCHN6-TnmklRnqwpsgyctgA&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwi-waWJitTKAhUHChoKHUusD8UQ6AEITDAK#v=onepage&q=catedral%20de%20mexico%20arte%20hispanoamericanu&f=false|fechaaccesu=31 de xineru de 2016 |otres edición= |añu= 1988|editor= [[Universidá Católica Andrés Bello]]|editorial= Editorial Ex Libris|ubicación= Caracas|isbn= 980-244-017-5|volumen= |páxina= |cita= }} * {{cita llibru |apellíu= Galindo |nome= Carmen |enllaceautor= |títulu= Centru Históricu de Ciudá de Méxicu|url= |fechaaccesu=31 de xineru de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu= 2002|editor= |editorial= Ediciones Nueva Guía|allugamientu= Ciudá de Méxicu|isbn= 968-5437-29-7|capítulu= |páxina= |cita= }} * {{cita llibru |apellíu= Gualdi|nome= Pedro|enllaceautor= Pietro Gualdi|títulu= Monumento de Méxicu|url= |fechaaccesu=5 de febreru de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu= 1981|editor= |editorial= Fomentu Cultural Banamex|ubicación= Méxicu|isbn= |capítulu= |páxina= |cita= }} * {{cita llibru |apellíu= Henríquez Ureña |nome= Pedro|enllaceautor= Pedro Henríquez Ureña |títulu= Historia cultural y lliteraria de l'América hispánica |url= https://books.google.es/books?id=nxLtAgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false|fechaaccesu=21 de febreru de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu= 2008|editor= |editorial= Verbum Editorial|allugamientu= |isbn= 84-7962-425-6|capítulu= |páxina= |cita= }} * {{cita llibru |apellíu= Krickeberg|nome= Walter|enllaceautor= |títulu= Les Antigües Cultures Mexicanes|url= https://books.google.es/books/about/Les_Antigües_cultures_mexicanes.html?id=fbVVAAAAMAAJ&redir_esc=y|fechaaccesu=5 de febreru de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu= 1964|editor= Fondu de Cultura Económica|editorial= [[Universidá de Texas]]|ubicación= Méxicu DF|isbn= |capítulu= |páxina= |cita= }} * {{cita llibru |apellíu= Nieto|nome= Sacramento|enllaceautor= |títulu= Guía Interactiva del Estudiante|url= |fechaaccesu=31 de xineru de 2016 |idioma= |otros= |edición= 3ª|añu= 2003|editor= |editorial= Thema Equipu Editorial, S. A|ubicación= Barcelona|isbn= |volume= VII|páxina= |cita= }} * {{cita llibru |apellíu= Noriega|nome= Raúl|apellíu2= Cook de Leonard|nome2= Carmen|apellíu3= Rodolfo Moctezuma|nome3= Xunetu|enllaceautor= |títulu= Rellumanza del Méxicu Antiguu|url= |fechaaccesu=5 de febreru de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu= 1992|editor= |editorial= Editorial del Valle de Méxicu|ubicación= Méxicu DF|isbn= 970-631-017-7|capítulu= |páxina= |cita= }} * {{cita llibru |apellíu= Ribadeneyra y Barrientos|nome= Antonio Joachin de |enllaceautor= |títulu= Manual compendiu del regio patronatu indianu: pal so más bon usu nes materies conducentes a la práutica. Dedicáu Al Rei El nuesu Señor D. Fernandu VI L'Amáu.|url= https://books.google.es/books?id=UchlJVGxhpEC&printsec=titlepage&source=gbs_summary_r&hl=es#v=onepage&q&f=false|fechaaccesu=5 de febreru de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu= 1755|editor= |editorial= [[Google Books]]|ubicación= Madrid|isbn= 9781275760790|capítulu= |páxina= |cita= }} * {{cita llibru |apellíu= Toussaint|nome= Manuel|enllaceautor= Manuel Toussaint|títulu= La catedral de Méxicu|url= |fechaaccesu=27 d'agostu de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu= 1973|editor= |editorial= [[Llibrería Porrúa]]|ubicación= Méxicu DF|isbn= |volumen= |páxina= |cita= }} * {{cita llibru |apellíu= Toussaint|nome= Manuel|enllaceautor= Manuel Toussaint|títulu= Arte Colonial en Méxicu|url= |fechaaccesu=21 de febreru de 2016 |idioma= |otros= |edición= |añu= 1990|editor= [[Universidá Nacional Autónoma de Méxicu]]|editorial= Institutu d'Investigaciones Estétiques|ubicación= Méxicu DF|isbn= |volumen= |páxina= |cita= }} * {{cita publicación |apellíu= Tovar de Teresa|nome= Guillermo|enllaceautor= Guillermo Tovar de Teresa|añu= 2008|títulu= La portada principal de la primitiva Catedral de Méxicu|publicación= |volumen= |númberu= 12|páxina= |ubicación= Boletín de monumentos históricos|editorial= Tercer dómina|issn= |url= |fechaaccesu=21 de febreru de 2016}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Metropolitan Cathedral of Mexico City}} * [http://catedralmetropolitanacdmx.org/ Páxina Web de la Catedral - Archidiócesis de Méxicu] * [http://www.revista.unam.mx/vol.2/num2/proyec1/index.html Artículu de la UNAM sobre la rehabilitación de la Catedral] * [http://www.catedralescatolicas.com/?cat=3 Catedrales Católiques del Mundu] * {{Enllaz rotu|1=Catedral en 3D en Google 3D Warehuose |2=https://sketchup.google.com/3dwarehouse/details?mid=2ff09c75a4y37defeca55fbb5db856y7 |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} * [https://www.youtube.com/watch?v=Y2tEHswliGo La Catedral de Méxicu (Documental del Institutu d'Investigaciones estétiques de la UNAM)] * [https://www.youtube.com/watch?v=ZffOsAxJvpU Catedral Metropolitana de Méxicu, Sieglos d'Harmonía (Documental realizáu pola Archidiócesis Primada de Méxicu y la Fundación Mario Moreno Reyes)] {{socesión | títulu= [[Edificiu|Edificiu más altu de Méxicu]] | periodu = [[1813]] - [[1905]] | predecesor = [[Ilesia de Santu Domingu (Ciudá de Méxicu)|Templu de Santu Domingu]] | socesor = [[Muséu Universitariu del Chopu]] }} {{Tradubot|Catedral metropolitana de la Ciudad de Méxicu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Centru Históricu de la Ciudá de Méxicu]] [[Categoría:Catedrales de Méxicu|Méxicu]] d78z8fbgfvmjoleuqhmvzly11x99szt 0 113014 4379577 4364781 2025-06-26T10:07:05Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379577 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:MenstrualCycle2 es.svg|thumb|370px|Ciclu menstrual]] El '''ciclu menstrual''' entiende una serie de cambeos regulares que de forma natural asoceden nel sistema reproductor femenín (especialmente nel úteru y los [[ovariu|ovarios]]) los cualos faen posible'l [[embaranzu]] o la [[menstruación]], en casu de que'l primeru nun tenga llugar. Mientres esti ciclu desenvuélvense los [[gametu|gametos]] femeninos ([[óvulu|óvulos]] o ovocitos). Alredor del 80% de les muyeres reporten síntomes dende una o dos selmanes antes de la menstruación. Delles manifestaciones comunes inclúin el [[acné]], senos doliosos, hinchadura, escayencia, [[Irritabilidá (bioloxía)|irritabilidá]] y cambeos d'humor. Nun 3 o 8% de les féminas estos son severos. Estos síntomes interfieren cola vida diaria nun 20 o 30% de les muyeres y reconócense como [[síndrome premenstrual]]. El primer día de la menstruación da entamu al ciclu, que termina al día anterior de la siguiente menstruación. La duración media del ciclu ye d'unos 21 a 45 díes en mozos y de 21 a 35 n'adultos (con un permediu de 28 díes), anque puede variar en casos particulares. == Primer menstruación == {{AP|Menarquia}} La primer menstruación asocede ente los dolce y quince años y recibe el nome de menarquía o menarca. Podría dacuando empezar a los ocho y ser normal. La edá permediu de la menarquía ye xeneralmente cimera nos países en víes de desenvolvimientu en comparanza colos desenvueltos. La mesma apaez cuando toles partes del aparatu reproductor de la neña maurecieron y funcionen en xunto. Esto indica l'empiezu de la capacidá reproductiva. Constitúi'l principal marcador psicolóxicu de la transición de la infancia a la edá adulta. Depués de la [[menopausia]] la mentruación dexa d'asoceder pola perda de la estimulación hormonal, bazcuyando ente los 45 y 55 años. La perda de sangre de normal dura alredor de 2 a 7 díes. Según delles neñes entren na [[pubertá]] primero qu'otres, lo mesmo asocede col periodu. Esto varia de neña a otra (y puede asoceder ente los 9 y 14 años). La menarquia nun apaez hasta que toles partes del aparatu reproductor d'una neña maurecieron y tán funcionando en xunto. Esto indica l'empiezu de la capacidá reproductiva. La menarquia ye'l principal marcador psicolóxicu de la transición de la infancia a la edá adulta. == Fases del ciclu menstrual femenín == [[Ficheru:Hormones estradiol, progesterone, LH and FSH during menstrual cycle es.svg|thumb|Niveles d'[[estradiol]], el principal estróxenu, [[progesterona]], [[hormona luteinizante]] y [[hormona foliculoestimulante]] mientres el ciclu menstrual, teniendo en cuenta la variación ente ciclos y la variación ente muyeres.]] === Menstruación === {{AP|Menstruación}} Tamién llamada '''regla''', '''periodu''' o '''sangráu menstrual''', el so entamu ye'l primer día del ciclu menstrual. Mientres esta fase esprende'l [[endometriu]] xunto a una cantidá de sangre. Esti sangráu suel tomase como señal de qu'una muyer nun ta [[embaranzu|embarazada]] (anque esisten delles esceiciones que pueden causar [[hemorraxa obstétrica|sangraos mientres l'embaranzu]], dalgunos específicamente nel entamu del embaranzu, qu'amás pueden producir un fuerte sangráu).<ref>{{cita web | apellíu = Greenfield | nome = Marjorie | títulu = Subchorionic Hematoma in Early Pregnancy | obra = Ask Our Experts | editorial = DrSpock.com | fecha = 17 de setiembre de 2001 | url = http://www.drspock.com/faq/0,1511,8334,00.html | fechaaccesu = 21 de setiembre de 2008 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080915192741/http://www.drspock.com/faq/0,1511,8334,00.html | fechaarchivu = 15 de setiembre de 2008 }}</ref><ref>{{cita publicación | apellíu = Anderson-Berry | nome = Ann L | autor2 = Terence Zach | títulu = Vanishing Twin Syndrome | publicación = Emedicine.com | editorial = WebMD | fecha = 10 d'avientu de 2007 | url = http://www.emedicine.com/med/TOPIC3411.HTM | fechaaccesu = 21 de setiembre de 2008}}</ref><ref>{{cita publicación | apellíu = Ko | nome = Patrick | autor2 = Young Yoon | títulu = Placenta Previa | publicación = Emedicine.com | editorial = WebMD | fecha = 23 d'agostu de 2007 | url = http://www.emedicine.com/emerg/topic427.htm | fechaaccesu = 21 de setiembre de 2008}}</ref> La menstruación media suel durar unos díes, de normal ente trés y cinco, anque se considera normal les que tean ente dos y siete díes.<ref name="US-typical">{{cita web|títulu=Menstruation and the Menstrual Cycle|url=http://www.4woman.gov/faq/menstru.htm#4|editorial=Womenshealth.gov|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081024163538/http://www.4woman.gov//faq/menstru.htm#4|fechaarchivu=24 d'ochobre de 2008|fecha=April 2007}}</ref><ref name=allmenses>{{cita web | autor=John M Goldenring | títulu=All About Menstruation |url=http://www.webmd.com/a-to-z-guides/all-about-menstruation | fecha=1 de febreru de 2007 | editorial=WebMD | fechaaccesu=5 d'ochobre de 2008}}</ref>La [[hemorraxa|perda de sangre]] suel ser d'unos 35&nbsp;ml, considerándose normal ente 10 y 80&nbsp;ml.<ref name=bloodloss>{{cita web | autor=David L Healy | títulu=Menorrhagia Heavy Periods - Current Issues | fecha=24 de payares de 2004 | editorial=Monash University | id=ABN 12 377 614 012 | url=http://www.med.monash.edu.au/ob-gyn/research/menorr.html | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131016101334/http://www.med.monash.edu.au/ob-gyn/research/menorr.html | fechaarchivu=16 d'ochobre de 2013 }}</ref>Les muyeres que tienen [[menorragia]] tienen predisposición a sufrir [[anemia]].<ref name=iron>{{cita publicación |autor=Harvey LJ, Armah CN, Dainty JR, ''et al.'' |títulu=Impact of menstrual blood loss and diet on iron deficiency among women in the UK |publicación=The British journal of nutrition |volume=94 |númberu=4 |páxines=557–64 |fecha = ochobre de 2005 |pmid=16197581 |doi= 10.1079/BJN20051493 |url=http://journals.cambridge.org/abstract_S0007114505002175 |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2008}}</ref> Una [[enzima]] llamada [[plasmina]] evita que'l fluyíu menstrual se [[cuayamientu|coagule]].<ref name=plasmin>{{cita publicación |autor=Shiraishi M |títulu=Studies on identification of menstrual blood stain by fibrin-plate method. I. A study on the incoagulability of menstrual blood |publicación=Acta Medica Okayama |volume=16 |númberu=1 |páxines=192–200 |fecha = agostu de 1962 |pmid=13977381 |doi= |url=http://escholarship.lib.okayama-u.ac.jp/amo/vol16/iss4/2 |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2008}}</ref> Mientres los primeros díes de la menstruación son comunes los dolores nel [[abdome]], el llombu o la parte cimera de les zanques. El dolor uterín severu conozse como [[dismenorrea]] y ye más frecuente ente les adolescentes y muyeres nueves (afectando al 67,2 % de les adolescentes).<ref>Sharma P, Malhotra C, Taneja DK, Saha R (2008). "Problems related to menstruation amongst adolescent girls". ''Indian J Pediatr.'' 75 (2): 125–9. {{doi|10.1007/s12098-008-0018-5}}. PMID 18334791</ref> La dismenorrea puede esplicase como un procesu inflamatorio. Anque entá desconócense munchos aspeutos, sábese que'l procesu ye mediáu por [[Prostaglandina|prostaglandinas]] y célules polimorfonucleares. La [[progesterona]] tien propiedaes anti-inflamatorias, al cayer los niveles de progesterona desencadénase'l procesu inflamatorio.<ref>{{Cita web|url=https://cerebromedico.com/ciclu-menstrual-femenino/|títulu=Ciclu Menstrual femenín|fechaaccesu=14/01/2018|autor=Hugo Parrales M.D|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=Celebru Médicu|editorial=|idioma=castellanu}}</ref> Cuando empieza la menstruación los síntomes del [[síndrome premenstrual]], como irritabilidá o hinchadura y dolor de los pechos, escayen.<ref name=allmenses/> Esisten a la venta gran variedá de productos sanitarios por que les muyeres usen mientres la menstruación ([[Toalla sanitaria|compreses]], [[Tampón hixénicu|tampones]] y [[copa menstrual|copes]]). === Preovulación === Tamién llamada '''[[fase folicular]]''' o '''fase proliferativa''' yá que mientres esti periodu una [[hormona]] fai que'l [[Texíu (bioloxía)|texíu]] del [[úteru]] creza.<ref name="isbn0-07-303120-8">{{cita llibru |autor=Losos, Jonathan B.; Raven, Peter H.; Johnson, George B.; Singer, Susan R. |títulu=Biology |editorial=McGraw-Hill |allugamientu=New York |añu=2002 |páxines=1207–09 |isbn=0-07-303120-8 }}</ref> Suel durar dende'l primera hasta'l decimotercer día del ciclu. El [[ovariu]] produz [[estróxenu|estróxenos]], el [[óvulu]] madura y l'[[endometriu]] engrósase. Al traviés de la influencia de la [[hormona foliculoestimulante]], qu'aumenta mientres los primeros díes del ciclu, aguíyense unos pocos [[Folículo ováricu|folículos ováricos]].<ref name="isbn0-07-303120-8"/> Estos folículos, presentes dende la nacencia,<ref name="isbn0-07-303120-8"/> van desenvolviéndose nun procesu llamáu foliculogénesis, que se completa a sigo mesmu por dominancia. So la influencia de delles hormones, tolos folículos dexen de crecer; sacante unu, que ye'l folículo dominante nel ovariu y va siguir hasta'l so maduror. Ésti, tamién ye llamáu folículo terciariu o folículo graafiano, y forma el [[ovocito]].<ref name="isbn0-07-303120-8"/> A midida que van maureciendo, los folículos secretan cantidaes crecientes d'[[estradiol]], un estróxenu. Los estróxenos empecipien la formación d'una nueva capa del endometriu nel úteru, l'endometriu proliferativo. L'estróxenu tamién aguiya les criptes del [[pescuezu uterín]] por que produza mocu cervical fértil, que va ser identificáu poles muyeres que comprueben los sos díes más fértiles.<ref name=tcoyf2>{{cita llibru | nome=Toni | apellíos=Weschler | añu=2002 | títulu=Taking Charge of Your Fertility | páxines=359–361 | edición=Revised | editorial=HarperCollins | allugamientu=New York | isbn=0-06-093764-5 }}</ref> === Ovulación === {{AP|Ovulación}} [[Ficheru:ovulation.jpg|thumb|Un ovariu a puntu de lliberar un óvulu.]] Nun ciclu de 28 díes presentar ente'l decimocuartu y el decimoquintu día del ciclu. El [[óvulu]] remata la so maduración y ye conducíu dende l'ovariu hasta'l [[úteru]] al traviés de la [[trompa uterina|trompa de Falopio]] (Tuba Uterina). Mientres la fase folicular, l'[[estradiol]] suprime la producción de [[hormona luteinizante]] (LH) dende la [[Adenohipófisis|glándula pituitaria anterior]]. Cuando'l [[óvulu]] ta a puntu de llegar al maduror, los niveles de estradiol lleguen a un estragal sobre'l qu'esti efeutu reviértese y l'estróxenu aguiya la producción d'una gran cantidá d'hormona luteinizante. Esti procesu, conocíu como folada d'hormona luteizante, empieza alredor del día 12 d'un ciclu mediu y puede durar 48 hores. Entá nun s'entiende cómo funciona'l mecanismu exactu d'estes respuestes opuestes de la hormona luteinizante frente al estradiol.<ref name=Lentz>{{cita llibru|apellíos=Lentz|nome=Gretchen M|títulu=Comprehensive gynecology.|añu=2013|editorial=Elsevier Mosby|allugamientu=St. Louis|isbn=978-0-323-06986-1|url=http://www.mdconsult.com/books/page.do?eid=4-o1.0-B978-0-323-06986-1..00004-4--s0195&isbn=978-0-323-06986-1&sid=1291988935&uniqId=327920693-3#4-o1.0-B978-0-323-06986-1..00004-4--s0195|coautores=Rogerio A. Llobu, MD, David M Gershenson, MD and Vern L. Katz, MD|fechaaccesu=5 d'abril de 2012}}</ref><sup>:86</sup> N'animales, una folada de [[Hormona lliberadora de gonadotrofina|GnRH]] preciede a la de la [[hormona luteinizante]], lo que suxer que'l mayor efeutu del estróxenu ta nel hipotálamu, que controla de la mesma la secreción de GnRH.<ref name=Lentz /><sup>:86</sup> Esto dase pola presencia de dos tipos de receptores d'estróxenu nel hipotálamu: el [[receptor d'estrógeno alfa]], responsable de la respuesta negativa nel ciclu [[estradiol]]-LH, y el [[receptor d'estrógeno beta]], responsable de la rellación positiva ente'l estradiol y la LH.<ref>{{cita publicación |autor=Hu L, Gustofson RL, Feng H, ''et al.'' |títulu=Parole Regulatory Functions of Estrogen Receptor-α and -β Subtypes Expressed in Hypothalamic Gonadotropin-Releasing Hormone Neurons |publicación=Mol. Endocrinol. |volume=22 |númberu=10 |páxines=2250–9 |fecha = ochobre de 2008 |pmid=18701637 |doi=10.1210/me.2008-0192 |pmc=2582533}}</ref> Sicasí, n'humanos, altos niveles de estradiol pueden provocar aumentos abruptos de LH, inclusive cuando los niveles de GnRH y la frecuencia del pulsu son constantes,<ref name=Lentz /><sup>:86</sup> suxiriendo que l'estróxenu actúa direutamente na pituitaria pa provocar la folada de LH. La emisión de LH fai que l'óvulu maureza y debilita la paré folicular del ovariu, causando que'l folículo totalmente desenvueltu llibere'l so ovocito secundariu.<ref name="isbn0-07-303120-8"/> El ovocito secundariu maurez darréu escontra un ootido, o óvulu inmaduru, y más tarde escontra un [[óvulu]] maduru, con un diámetru de 0,2 mm.<ref>{{cita llibru |autor=Gray, Henry David |títulu=Anatomy of the human body |capítulu=The Ovum |editorial=Bartleby.com |allugamientu=Filadelfia|añu=2000 |urlcapítulu=http://education.yahoo.com/reference/gray/subjects/subject/3 |isbn=1-58734-102-6 |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2008}}</ref> Cuál de los dos ovarios ovulará cada vez, si'l derechu o l'esquierdu, paez ser aleatoriu, y nun se sabe si esiste una coordinación ente dambos llaos.<ref name=ov>{{cita publicación |autor=Ecochard R, Gougeon A |títulu=Side of ovulation and cycle characteristics in normally fertile women |publicación=Human reproduction (Oxford, England) |volume=15 |númberu=4 |páxines=752–5 |fecha = abril de 2000 |pmid=10739814 |doi= 10.1093/humrep/15.4.752|url=http://humrep.oxfordjournals.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=10739814}}</ref> N'ocasiones, dambos ovarios lliberen un óvulu,<ref name=ov/> si dambos son fecundaos, danse como resultáu [[Ximielgos (bioloxía)#Ximielgos dicig.C3.B3ticos|hermanos ximielgos]]<ref name=twins>{{cita web | títulu = Multiple Pregnancy: Twins or More - Topic Overview | obra = WebMD Medical Reference from Healthwise | fecha = 24 de xunetu de 2007 | url = http://www.webmd.com/baby/tc/multiple-pregnancy-twins-or-more-topic-overview | fechaaccesu = 5 d'ochobre de 2008}}</ref> (ximielgos di-cigóticos, tamién llamaos mellizos). En siendo lliberáu del ovariu al espaciu peritoneal, l'óvulu ye esmucíu escontra les [[trompa uterina|trompes de Falopio]] pola fimbria o franxa ovárica, que ye un texíu allugáu a la fin de cada trompa de Falopio. Al cabu d'aproximao un día, un óvulu ensin fecundar se desintegrará o se va eslleir nes trompes de Falopio.<ref name="isbn0-07-303120-8"/> La fecundación por un [[espermatozoide]], cuando se da, suel asoceder na angüeña del úteru, la seición más ancha de les trompes de Falopio. Un óvulu fecundáu empieza darréu'l procesu d'[[embriogénesis humana|embriogénesis]] o desenvolvimientu. Esti embrión en desenvolvimientu tarda unos trés díes en llegar al úteru y otros trés pa enraigonar nel endometriu.<ref name="isbn0-07-303120-8"/> Aquel día suel haber llegáu al estadiu de [[blástula|blastocisto]]. En delles muyeres, la ovulación provoca unos dolores carauterísticos llamaos ''mittelschmerz'' (términu alemán que significa ''dolor de metanes'').<ref name=allmenses/> El cambéu súbitu hormonal mientres la ovulación tamién puede causar n'ocasiones sangráu a metá de ciclu.<ref>Weschler (2002), p.65.</ref> === Postovulación === Tamién conocida como '''fase lútea''' o '''fase secretora'''. Suel durar del 16º hasta'l 28º día del ciclu. Si nun se produció fecundación del óvulu, esti se desintegra y espúlsase pol sangráu vaxinal de la siguiente menstruación, empezando asina un nuevu ciclu.<ref>[http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/alumnu/3ESO/apararep/ciclom.htm Ministeriu d'Educación - Proyeutu Biosfera: «El ciclu menstrual.»] Consultáu'l 6 de xunetu de 2011.</ref> El [[cuerpu lúteo]], el cuerpu sólidu formáu nel ovariu dempués de lliberar al óvulu a la trompa de Falopio, xuega un papel importante nesta fase. Esti cuerpu sigue creciendo un tiempu tres la ovulación y produz cantidaes significatives d'hormones, particularmente [[progesterona]].<ref name="isbn0-07-303120-8"/> La progesterona xuega un rol vital faciendo al endometriu receptivu pa la implantación del blastocisto y por que sirva de soporte mientres l'entamu del embaranzu; como efeutu secundariu alza la [[temperatura basal]] de la muyer.<ref name=tcoyf>Weschler (2002), páxs.361-2.</ref> Tres la ovulación, les [[Hipófisis|hormones pituitaries]] [[FSh]] y la LH faen que lo que queda del folículo dominante tresformar nel cuerpu lúteo, que produz progesterona. L'aumentu d'ésta nes [[Glándula suprarrenal|suprarrenales]], induz la producción d'estróxenu. Les hormones producíes pol cuerpu lúteo tamién faen que se detenga la producción de [[FHS]] y [[Hormona luteinizante|LH]] que precisa pa caltenese, polo que los niveles d'estes hormones escai y el cuerpu lúteo atrófiase.<ref name="isbn0-07-303120-8"/> Los niveles en cayida de progesterona desencadenen la menstruación y l'entamu del siguiente ciclu. Dende la ovulación hasta la baxada de progesterona que provoca la menstruación suelen pasar dos selmanes, anque catorce díes considérase normal. La fase folicular suel variar en cada muyer de ciclu a ciclu, oldeando cola fase lútea, que se caltién igual.<ref>Weschler (2002), p.47.</ref> Al fecundar un óvulu, nun se pierde'l [[cuerpu lúteo]]; l'[[embrión]] resultante produz [[gonadotropina coriónica humana]] ([[hCG]]), bien similar a la hormona luteinizante y al traviés de la cual caltiénse'l cuerpu lúteo. Una y bones esta hormona solo produzse pol embrión, la mayoría de [[Prueba d'embaranzu|pruebes d'embaranzu]] busquen la presencia d'esta hormona.<ref name="isbn0-07-303120-8"/> == Duración del ciclu == Anque muncha xente cree que'l ciclu menstrual mediu dura unos 28 díes, un estudiu a gran escala de más de 30.000 ciclos de más de 2.300 muyeres reveló que'l ciclu mediu dura 29,1 con una [[esviación estándar]] de siete díes y mediu y un intervalu de predicción d'ente 15 y 45 díes.<ref name=Chiazze1968>{{cita publicación | last1 = Chiazze Jr | first1 = L. | last2 = Brayer | first2 = F. T. | last3 = MacIsco Jr | first3 = J. J. | last4 = Parker | first4 = M. P. | last5 = Duffy | first5 = B. J. | títulu = The length and variability of the human menstrual cycle | publicación = JAMA: the Journal of the American Medical Association | volume = 203 | númberu = 6 | páxines = 377–380 | añu = 1968 | pmid = 5694118 | doi=10.1001/jama.203.6.377 }}[http://jama.ama-assn.org/content/203/6/377.abstract]</ref>Nesti estudiu, el subgrupu de datos con duraciones de ciclu ente 15 y 45 díes tenía una media de 28,1 díes con una esviación estándar de cuatro díes. Un estudiu de menor escala de 140 muyeres realizada en 2006 topó una media de 28,9 díes.<ref>http://epublications.marquette.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1010&context=nursing_fac</ref> La variabilidá de la duración del ciclu menstrual ye mayor en muyeres per debaxo de los venticinco años y menor en muyeres de 35 y 39 años.<ref name=Chiazze1968/> La variabilidá vuelve amontase en muyeres de 40 a 44 años.<ref name=kippley>{{cita llibru | nome=John | apellíos=Kippley | autor2=Sheila Kippley | añu=1996 | títulu=The Art of Natural Family Planning | edición=4th | editorial=The Couple to Couple League | allugamientu=Cincinnati, OH | isbn=0-926412-13-2 | páxina=92 }}</ref> De normal, variaciones de la duración del ciclu ente ocho y venti díes considérase una irregularidá moderada, y una variación de 21 díes o más se considera bien irregular.<ref name=kippley/> Mientres enforma tiempu creyóse que la duración del ciclu ta acomuñada cola lluna. En 1979 un estudiu de 305 muyeres reveló qu'aprosimao un terciu de los suxetos tenía ciclos menstruales llunares, por casu, una duración media de ciclu de 29,5 díes más o menos un día. Siquier dos tercios de los suxetos empezaron el so ciclu na metá brillosa del ciclu llunar, a pesar de que s'esperaba una distribución aleatoria.<ref>{{cita publicación|pmid=7246643|añu=1981|last1=Friedmann|first1=Y|títulu=Menstrual and llunar cycles|volume=140|númberu=3|páxines=350|publicación=American journal of obstetrics and gynecology}}</ref> Otru estudiu reveló qu'un númberu significante de menstruaciones empezaba en [[lluna nueva]].<ref>{{cita publicación |doi=10.3109/00016348609158228 | pmid=3716780 |títulu=The Regulation of Menstrual Cycle and its Relationship to the Moon |añu=1986 |last1=Law |first1=Sung Ping |publicación=Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica |volume=65 |páxines=45–8 |númberu=1}}</ref> == Periodu fértil == El periodu más fértil (el momentu con mayor probabilidá d'embaranzu como resultáu d'un [[rellación sexual|alcuentru sexual]]) dar en dalgún momentu ente cinco díes antes y unu o dos díes depués de la ovulación.<ref>Weschler (2002), páxs.242, 374.</ref> Nun ciclu de 28 díes con una fase luteal de 14, esti momentu correspuende a la segunda selmana, y l'entamu de la tercera. Desenvolvióse una gran variedá de métodos p'ayudar a les muyeres a saber los díes del ciclu nos que son más fértiles o infértiles. Estos sistemes conócense como pruebes de fertilidá. El métodu que mide l'índiz de fertilidá basáu namái na duración del ciclu llámase [[métodu Ogino-Knaus]].<ref name=who>{{cita publicación |títulu=Medical Eligibility Criteria for Contraceptive Use:Fertility awareness-based methods | version = Third edition |editorial=World Health Organization |añu=2004 |url=http://www.who.int/reproductive-health/publications/mec/fab.html |fechaaccesu=29 d'abril de 2008 }}</ref> Los métodos que riquen la observación d'unu o más de los trés signos de fertilidá ([[temperatura basal]], [[pescuezu uterín|mocu cervical]] y posición cervical)<ref>Weschler (2002), p.52</ref>son conocíos como métodos basaos en síntomes.<ref name=who/> Los sets disponibles para [[analises d'orina]] detecten l'aumentu de [[hormona luteinizante]] que se da ente 24 a 36 hores antes de la ovulación, son los llamaos kits predictores d'ovulación.<ref>{{MedlinePlus|007062|LH urine test (home test)}}</ref> Tamién esisten los llamaos monitores de fertilidá, que son aparatos computarizados qu'interpreten la temperatura basal, los resultaos del analís d'orina o los cambeos na cuspia. La [[fertilidá]] de la muyer tamién ye afeutada pola so edá.<ref>[https://web.archive.org/web/20121025132947/http://www.ingentaconnect.com/content/oup/humrep/2004/00000019/00000007/art01548]</ref><ref>Leridon, Henri. [http://humrep.oxfordjournals.org/content/19/7/1548 «Can assisted reproduction technology compensate for the natural torne in fertility with age? A model assessment.»] ''Human Reproduction''. Consultáu'l 14 de payares de 2014.</ref> Como la reserva total d'óvulos d'una muyer formar na so etapa fetal<ref>{{cita web | apellíu = Krock | nome = Lexi | títulu = Fertility Throughout Life | obra = 18 Ways to Make a Baby | editorial = NOVA Online |fecha = ochobre de 2001 | url = http://www.pbs.org/wgbh/nova/baby/fert_text.html | fechaaccesu = 24 d'avientu de 2006 }} {{cita web | apellíu = Haines | nome = Cynthiac | títulu = Your Guide to the Female Reproductive System | obra = The Cleveland Clinic Women's Health Center | editorial = WebMD | fecha = xineru de 2006 | url = http://www.webmd.com/content/article/51/40619.htm | fechaaccesu = 24 d'avientu de 2006 }}</ref> pa ser ovulados decenios dempués, suxirióse qu'esta vida tan llarga puede faer que la [[cromatina]] de los óvulos seya más vulnerable a problemes de división, rotures y mutaciones que la cromatina de la espelma, que se produz de manera continua mientres la vida reproductiva del home. Sicasí, a pesar d'esta hipótesis, reparóse un avieyamientu similar en dambos casos. == Última menstruación == {{AP|Menopausia}} La última menstruación conozse como '''menopausia''', etapa en que la muyer dexa de menstruar. La edá permediu na qu'asocede la menopausia ye 51,4 años.<ref>[https://web.archive.org/web/20111007155023/http://www.aeem.es/quees.asp «¿Qué ye la menopausia?»] [[Asociación Española pal Estudiu de la Menopausia]]. Consultáu'l 14 de payares de 2014.</ref> Sicasí, la edá de la menopausia varia de muyer a muyer, y ye, polo xeneral, ente 40 y 55. Esti postreru sangráu ye precedíu pol [[climateriu]], que ye la fase de transición ente la etapa reproductiva y non reproductiva de la muyer. Sicasí, dende l'últimu consensu de la OMS (Organización Mundial de la Salú) encamiéntase abandonar el términu climateriu pa evitar tracamundios y sustitúyese pol términu [[perimenopausia]]. == Desórdenes nel ciclu == La ovulación irregular llámase ''oligoovulación''.<ref>{{cita web | apellíu = Galan | nome = Nicole | títulu = Oligoovulation | editorial = about.com | fecha = 16 d'abril de 2008 | url = http://pcos.about.com/od/glossary/g/oligoovulation.htm | fechaaccesu = 12 d'ochobre de 2008}}</ref> L'ausencia d'ovulación llámase ''[[anovulación]]''. Puede tenese la menstruación ensin una ovulación que la precieda: un ciclu anovulatoriu. En dellos ciclos, el desenvolvimientu folicular puede empezar pero nun completase, sicasí, los estróxenos van formar y van aguiyar el revestimiento uterín. El fluxu anovulatorio surde d'un endometriu bien gruesu, provocáu por tener de forma siguida unos niveles altos d'estróxenos. Esti fluxu llámase ''sangráu intermenstrual d'estróxenu''. El sangráu anovulatoriu desencadenáu por un descensu sópitu de los niveles d'estróxenu llámase cambeos.<ref name=tcoyf3>Weschler (2002), p.107</ref> Los ciclos anovulatorios suelen asoceder antes de la menopausia (perimenopausia) y en muyeres con [[síndrome d'ovariu poliquístico]].<ref name=emed2>{{EMedicine|med|146|Anovulation}}</ref> El fluxu descomanadamente escaso (menos de 10&nbsp;ml) llámase ''[[hipomenorrea]]''. Los ciclos de menos de 21 díes o menos son ''[[proiomenorrea]]''. La menstruación frecuente pero irregular ye conocida como ''[[metrorragia]]''. El sangráu repentín y abondosu en cantidaes mayores de 80&nbsp;ml ye llamáu ''[[menorragia]]''.<ref name=emed1>{{EMedicine|ped|2781|Menstruation Disorders}}</ref> La menstruación abondosa qu'asocede de forma frecuente ya irregular ye ''[[menometrorragia]]''. El términu pa los ciclos qu'entepasen los 35 díes ye ''[[opsomenorrea]]''.<ref name=afp>{{cita publicación |autor=Oriel KA, Schrager S |títulu=Abnormal uterine bleeding |publicación=American Family Physician |volume=60 |númberu=5 |páxines=1371–80; discussion 1381–2 |fecha = ochobre de 1999 |pmid=10524483 | url = http://www.aafp.org/afp/991001ap/1371.html | fechaaccesu = 12 d'ochobre de 2008}}</ref> L'[[amenorrea]] ye l'ausencia de menstruación de trés<ref name=emed1/> a seis<ref name=afp/> meses (ensin tar embarazada) mientres los años reproductivos. George Preti, un químicu orgánicu del Monell Chemical Senses Center de [[Filadelfia]] y Winnefred Cutler, del departamentu de psicoloxía de la [[Universidá de Pennsylvania]], afayaron que les muyeres con ciclos menstruales irregulares, al ser espuestes a estractu de sudu masculino, volvíense regulares.<ref name=Boston>[http://www.boston.com/yourlife/relationships/articles/2003/09/02/looking_for_love_potion_number_nine/ Looking for love potion number nine], Cathryn M. Delude, [[The Boston Globe]], September 2, 2003.</ref> Una esplicación posible podría ser que les axilas contienen [[feromona|feromones]], tal que pasa con otros [[Mammalia|mamíferos]].<ref name=Boston/> == Supresión de la ovulación == === Anticoncepción hormonal === {{AP|Anticoncepción hormonal}} [[Ficheru:pillpacketopen.jpg|thumb|right| ''Blíster'' d'anticonceutivos orales combinaos a mediu gastar. Les píldores blanques son [[Efeutu placebo|placebos]], pa crear vezu y nun escaecer tomales.]] Ente que dalgunos [[Métodu anticonceutivu|métodos anticonceutivos]] nun afecten al ciclu menstrual, los hormonales funcionen atayándolo. La [[realimentación negativa]] de progesterona mengua la frecuencia de pulsu de la [[hormona lliberadora de gonadotrofina]] (GnRH) que llibera'l [[hipotálamu]] y fai qu'escaya'l pulsu de la [[hormona foliculoestimulante]] (FSH) y de la [[hormona luteinizante]] (LH) xeneraes pola [[hipófisis|glándula pituitaria]]. Los baxos niveles de FSH inhiben el desenvolvimientu folicular, previniendo un aumentu nos niveles d'[[estradiol]]. La realimentación negativa de progesterona y la falta [[realimentación positiva]] d'estróxenu mientres la lliberación de LH previenen la folada de LH de mediu ciclu. La inhibición del desenvolvimientu folicular y l'ausencia de LH previenen la ovulación.<ref name=hatcher>{{cita llibru |autor=Trussell, James |añu=2007 |capítulu=Contraceptive Efficacy |editor=Hatcher, Robert A., ''et al.'' |títulu=Contraceptive Technology |edición=19th rev. |páxina= |ubicación=New York |editorial=Ardent Media |isbn=0-9664902-0-7 |urlcapítulu=http://www.contraceptivetechnology.com/table.html}}</ref><ref name=speroff>{{cita llibru |autor=Speroff, Leon; Darney, Philip D. |añu=2005 |capítulu=Oral Contraception |títulu=A Clinical Guide for Contraception |edición=4th |páxines=21–138 |allugamientu=Filadelfia |editorial=Lippincott Williams & Wilkins |isbn=0-7817-6488-2}}</ref><ref name=loose>{{cita llibru |autor=Loose, Davis S.; Stancel, George M. |editor=Brunton, Laurence L.; Llazu, John S.; Parker, Keith L. (eds.) |añu=2006 |capítulu=Estrogens and Progestins |títulu=Goodman & Gilman's The Pharmacological Basis of Therapeutics |edición=11th |páxines=1541–71 |allugamientu=New York |editorial=McGraw-Hill |isbn=0-07-142280-3}}</ref> El grau de supresión de la ovulación nos anticonceutivos de solu [[progestágeno]] depende de l'actividá del progestágeno y de la dosis. Dosis baxes d'anticonceutivos de progestágeno, les clásiques [[Píldora de progestágeno solu|pastillas]], los [[Anticonceutivu subdérmico|implantes subdérmicos]] [[Norplant]] y Jadelle y el sistema intrauterino Mirena, inhiben la ovulación nel 50 % de los ciclos y la so efeutividá anticonceutiva recái principalmente n'otros efeutos, como'l engrosamiento del mocu cervical.<ref name=glasier>{{cita llibru |apellíos=Glasier |nome=Anna |editor=DeGroot, Leslie J.; Jameson, J. Larry (eds.) |títulu=Endocrinology |edición=5th |añu=2006 |editorial=Elsevier Saunders |allugamientu=Filadelfia |isbn=0-7216-0376-9 |páxines=3000–1 |capítulu=Contraception}}</ref> Los anticonceutivos de solu progestágeno de dosis media, la pastilla Cerazette y l'implante subdérmico [[Implanon|Nexplanon]], dexen daqué de desenvolvimientu folicular, pero inhiben la ovulación nel 97-99 % de los ciclos. Danse los mesmos cambeos nel mocu cervical que con dosis baxes de progestágeno. Los de dosis altes, como vos inyectables [[Depo Provera]] y Noristerat, inhiben totalmente el desenvolvimientu folicular y la ovulación.<ref name=glasier/> Los anticonceutivos hormonales combinaos lleven estróxenu y progestágeno. La realimentación negativa d'estróxenu na hipófisis fai qu'escaya la emisión de FSH, lo que fai esti tipu d'anticonceutivos más eficaces a la de tornar el desenvolvimientu folicular y la ovulación. L'estróxenu tamién amenorga la incidencia de sangráu intermenstrual.<ref name=hatcher/><ref name=speroff/><ref name=loose/> Dellos anticonceutivos hormonales combinaos, [[Píldora anticonceutiva oral combinada|la píldora]], NuvaRing y los [[Parche anticonceutivu|parches]], suélense usar de forma que provoquen sangráu. Nun ciclu normal, la [[menstruación]] dase ante una cayida repentina de los niveles d'estróxenu y progesterona.<ref name=tcoyf/> La discontinuidá temporal del usu d'estos anticonceutivos (una selmana de placebo o dexar d'usalos una selmana) tien un efeutu similar, faciendo que la paré uterina sangre. Si nun se desea esti sangráu, tendrán de tomase los anticonceutivos hormonales combinaos de cutio, anque esto aumenta'l riesgu de sangráu. === Amenorrea lactacional === La [[lactancia materna]] causa una realimentación negativa nel pulsu de la secreción de la hormona lliberadora de gonadotropina (GnRH) y l'hormona luteinizante (LH). Dependiendo de la fuercia d'esta realimentación negativa, les muyeres que dan el pechu pueden esperimentar la completa supresión del desenvolvimientu folicular, desenvolvimientu folicular pero non ovulación o ciclos normales.<ref name=mcneilly>{{cita publicación |autor=McNeilly AS |títulu=Lactational control of reproduction |publicación=Reprod. Fertil. Dev. |volume=13 |númberu=7–8 |páxines=583–90 |añu=2001 |pmid=11999309 |doi= 10.1071/RD01056 |url=http://www.publish.csiro.au/journals/abstractHTML.cfm?J=RD&V=13&I=8&F=RD01056abs.XML}}</ref> La supresión de la ovulación ye más frecuente cuando se da'l pechu más frecuentemente.<ref name=autogenerated1>{{cita llibru | nome=John | apellíos=Kippley | autor2=Sheila Kippley | añu=1996 | títulu=The Art of Natural Family Planning | edición=4th | editorial=The Couple to Couple League | allugamientu=Cincinnati, OH | isbn=0-926412-13-2 | páxina=347}}</ref> La producción de [[prolactina]] en respuesta al amamantamiento ye importante pa caltener la amenorrea lactacional.<ref>{{cita publicación |autor=Stallings JF, Worthman CM, Panter-Brick C, Coates RJ |títulu=Prolactin response to suckling and maintenance of postpartum amenorrhea among intensively breastfeeding Nepali women |publicación=Endocr. Res. |volume=22 |númberu=1 |páxines=1–28 |fecha = febreru de 1996 |pmid=8690004 |doi=10.3109/07435809609030495 }}</ref> Como media, les muyeres que dan el pechu frecuentemente esperimenten el regresu de la menstruación unos catorce meses y mediu dempués del partu. Hai un ampliu rangu de respuesta individual, dalgunes esperimenten la vuelta de la menstruación a los dos meses y otres permanecen amenorreicas hasta 42 meses.<ref>{{cita web | títulu = Breastfeeding: Does It Really Space Babies? | obra = The Couple to Couple League International | editorial = Internet Archive | fecha = 17 de xineru de 2008 | url = http://www.ccli.org/nfp/ebf/spacebabies.php | fechaaccesu = 21 de setiembre de 2008 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080117232155/http://www.ccli.org/nfp/ebf/spacebabies.php | fechaarchivu = 17 de xineru de 2008 }}, which cites: :{{cita publicación | autor=Sheila K. and John F. Kippley | títulu= The relation between breastfeeding and amenorrhea | publicación=Journal of obstetric, gynecologic, and neonatal nursing | fecha=November–December 1972 | volume=1 | númberu=4 | páxines= 15–21 | pmid=4485271 }} :{{cita publicación | autor=Sheila Kippley | títulu= Breastfeeding survey results similar to 1971 study | publicación=The CCL News | fecha=November–December 1986 and January–February 1987 | volume=13 | númberu=3 | page=10}} and '''13'''(4): 5.</ref> == Efeutos n'otros sistemes == Delles muyeres con [[neurología|enfermedad neurolóxiques]] esperimentaron una medría na actividá de les sos enfermedaes mientres el so ciclu menstrual. Por casu, el descensu de los niveles d'estróxenu puede desencadenar [[migraña|migrañes]],<ref>[http://www.thedailyheadache.com/2006/04/linking_migrain.html Migraine and Estrogen Officially Linked | The Daily Headache<!-- Bot generated title -->]</ref> especialmente cuando la muyer que les sufre ta tomando la píldora anticonceutiva. Munches muyeres con [[epilepsia]] tienen más convulsiones nun patrón rellacionáu col ciclu menstrual. A esto llámase-y ''epilepsia catamenial''.<ref name=pmid18164632>{{cita publicación |autor=Herzog AG |títulu=Catamenial epilepsy: definition, prevalence pathophysiology and treatment |publicación=Seizure : the journal of the British Epilepsy Association |volume=17 |númberu=2 |páxines=151–9 |fecha = marzu de 2008 |pmid=18164632 |doi=10.1016/j.seizure.2007.11.014 |url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1059-1311(07)00233-6}}</ref> Al paecer esisten distintos patrones (les convulsiones pueden coincidir cola menstruación o cola ovulación) y la frecuencia de les convulsiones nun ye siempres la mesma. Usando una definición particular, un grupu de científicos afayó qu'un terciu de les muyeres con epilepsia parcial intratable tienen epilepsia catamenial.<ref name=pmid18164632/><ref name=pmid15349872>{{cita publicación |autor=Herzog AG, Harden CL, Liporace J, ''et al.'' |títulu=Frequency of catamenial seizure exacerbation in women with localization-related epilepsy |publicación=Annals of neurology |volume=56 |númberu=3 |páxines=431–4 |fecha = setiembre de 2004 |pmid=15349872 |doi=10.1002/ana.20214}}</ref><ref name=pmid9579954>{{cita publicación |autor=Herzog AG, Klein P, Ransil BJ |títulu=Three patterns of catamenial epilepsy |publicación=Epilepsia |volume=38 |númberu=10 |páxines=1082–8 |fecha = ochobre de 1997 |pmid=9579954 |doi= 10.1111/j.1528-1157.1997.tb01197.x|url=}}</ref> El descensu de progesterona y l'aumentu estróxenu podría provocar les convulsiones.<ref name=pmid16981857>{{cita publicación |autor=Scharfman HE, MacLusky NJ |títulu=The Influence of Gonadal Hormones on Neuronal Excitability, Seizures, and Epilepsy in the Female |publicación=Epilepsia |volume=47 |issue=9 |páxines=1423–40 |fecha = setiembre de 2006 |pmid=16981857 |pmc=1924802 |doi=10.1111/j.1528-1167.2006.00672.x |url=http://www.blackwell-synergy.com/openurl?genre=article&sid=nlm:pubmed&issn=0013-9580&fecha=2006&volume=47&númberu=9&spage=1423}}</ref> Estudios recién amosaron qu'altes dosis d'estróxenos pueden causar o empeorar les convulsiones, ente qu'altes dosis de progesterona pueden sirvir como melecina antiepiléptico.<ref name="epilepsy">[https://web.archive.org/web/20121015160702/https://www.epilepsy.com/EPILEPSY/provoke_menstrual Menstrual cycle | epilepsy.com<!-- Bot generated title -->]</ref> Según estudios de publicaciones médiques les muyeres menstruando son 1,68 vegaes más propenses a cometer [[suicidiu]].<ref name=SuicideRatesPsyMed>{{cita publicación|apellíu= Enrique Baca-García, Carmen Diaz-Sastre, Antonio Ceverino, Jeronimo Saiz-Ruiz, Francisco J. Diaz, and Jose de Leon |fecha=March/April 2003|títulu=Association Between the Menses and Suicide Attempts: A Replication Study |publicación=Psychosomatic Medicine |volume=65 |númberu=2|url=http://www.psychosomaticmedicine.org/cgi/content/full/65/2/237|fechaaccesu=2 d'avientu de 2008|pmid=12651991 |doi=10.1097/01.PSY.0000058375.50240.F6 |páxines= 237–44|first1= Y|last2= Diaz-Sastre|first2= C|last3= Ceverino|first3= A|last4= Saiz-Ruiz|first4= J|last5= Diaz|first5= FJ|last6= De Leon|first6= J}}</ref> Usáronse mures nun sistema esperimental pa investigar los posibles mecanismos por aciu los que los niveles de la hormona [[esteroide sexual]] puedan regular les funciones del [[sistema nerviosu]]. Mientres parte del celu, cuando la progesterona ta alta, el nivel de [[neurona|neurones]] receptores GABA A subtipo delta yera altu. Como estos receptores son inhibidores, les neurones con más receptores delta tienen menos probabilidaes d'usase que les que tienen menos. Mientres la parte del celu na que los estróxenos taben más altos que la progesterona, el númberu de receptores delta escayía, amontando'l nivel d'actividá neuronal, aumentando de la mesma l'ansiedá y la susceptibilidá a les convulsiones.<ref name=Maguire>{{cita publicación |autor=Maguire JL, Stell BM, Rafizadeh M, Mody I |títulu=Ovarian cycle-linked changes in GABA<sub>A</sub> receptors mediating tonic inhibition alter seizure susceptibility and anxiety |publicación=Nat. Neurosci. |volume=8 |númberu=6 |páxines=797–804 |fecha=xunu de 2005 |pmid=15895085 |doi=10.1038/nn1469 |url=http://www.nature.com/neuro/journal/v8/n6/full/nn1469.html |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081002231537/http://www.nature.com/neuro/journal/v8/n6/full/nn1469.html |fechaarchivu=2 d'ochobre de 2008 }}</ref> Los niveles d'estróxenu pueden afectar al comportamientu de la [[glándula tiroides|tiroides]].<ref>{{cita publicación |autor=Doufas AG, Mastorakos G |títulu=The hypothalamic-pituitary-thyroid axis and the female reproductive system |publicación=Annals of the New York Academy of Sciences |volume=900 |número= |páxina=65–76 |añu=2000 |pmid=10818393 |doi= 10.1111/j.1749-6632.2000.tb06217.x|url=http://www.blackwell-synergy.com/openurl?genre=article&sid=nlm:pubmed&issn=0077-8923&fecha=2000&volume=900&spage=65}}</ref> Por casu, mientres la fase lútea (cuando los niveles d'estróxenu son baxos), la velocidá del sangre nel tiroides ye menor que mientres la fase folicular (mientres la que los niveles d'estróxenu son mayores).<ref>{{cita publicación |autor=Krejza J, Nowacka A, Szylak A, Bilello M, Melhem LY |títulu=Variability of thyroid blood flow Doppler parameters in healthy women |publicación=Ultrasound in medicine & biology |volume=30 |númberu=7 |páxines=867–76 |fecha = xunetu de 2004 |pmid=15313319 |doi=10.1016/j.ultrasmedbio.2004.05.008}}</ref> Ente les muyeres que viven xuntes, l'entamu de la menstruación tiende a sincronizase. Esti efeutu foi descritu per vegada primera en 1971 y topóse una posible esplicación en 1998, pol efeutu de les [[feromona|feromones]].<ref name=Mclintock>{{cita publicación | autor=Stern K, McClintock MK | títulu=Regulation of ovulation by human pheromones | publicación=Nature | añu=1998 | páxines=177–9 | volume=392 | númberu=6672 | pmid=9515961 | doi=10.1038/32408}}</ref> Les subsiguientes investigaciones llevaron a replantegar esta hipótesis.<ref>{{cita web | apellíu = Adams | nome = Cecil | enllaceautor = Cecil Adams | títulu = Does menstrual synchrony really exist? | obra = The Straight Dope | editorial = The Chicao Reader | fecha = 20 d'avientu de 2002 | url = http://www.straightdope.com/columns/021220.html | fechaaccesu = 10 de xineru de 2007 }}</ref> == Asociaciones biolóxiques y etimolóxiques == La pallabra "''menstruación"'' ta rellacionada etimológicamente cola lluna, deriva del [[llatín]] ''mensis'', mes, que de la mesma provién del [[Griegu antiguu|griegu]] ''mene'', lluna.<ref name="Allen, Kevin 2007 239">{{cita llibru |autor=Allen, Kevin |títulu=The Reluctant Hypothesis: A History of Discourse Surrounding the Llunar Phase Method of Regulating Conception |editorial=Lacuna Press |añu=2007 |páxina=239 |isbn=978-0-9510974-2-7 }}</ref> Dellos autores creen qu'históricamente, les muyeres de sociedaes tradicionales ensin llume nocherniego ovulaban cola [[plenilunio|luna llena]] y menstruaban cola [[lluna nueva]],<ref>{{cita publicación | apellíu = Cohen | nome = Sari | títulu = Melatonin, menstruation, and the moon | publicación = Townsend Letter for Doctors and Patients | fecha = February–March 2005 | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m0ISW/is_259-260/ai_n10299307/pg_1 | fechaaccesu = 21 de setiembre de 2008}}<br /> {{cita publicación | apellíu = Knight | nome = Chris | coautor = Camilla Power & Ian Watts | títulu = The Human Symbolic Revolution: A Darwinian Account | publicación = Cambridge Archaeological Journal | volume = 5 | númberu = 1 | páxines = 75–114 | añu = 1995 | url = http://www.radicalanthropologygroup.org/pub_knight_power_watts_big.pdf |formatu=PDF| fechaaccesu = 13 d'avientu de 2006 | doi = 10.1017/S0959774300001190 }}<br /> {{cita llibru |autor=Lacey, Louise |títulu=Lunaception: a feminine odyssey into fertility and contraception |editorial=Coward, McCann & Geoghegan |allugamientu=New York |añu=1975 |páxines= |isbn=0-698-10674-1 }}</ref> y un autor documenta los revesosos intentos d'usar esta asociación p'ameyorar el [[Métodu Ogino-Knaus|métodu del calendariu]] pa regular la concepción.<ref name="Allen, Kevin 2007 239"/><ref>"[https://web.archive.org/web/20081228100107/http://fertilemoon.wordpress.com/]". ''Fertility and the Moon Phase Cycle'' Book reviews, information and research on llunar correlates in fertility cycles</ref> Unos pocos estudios n'humanos<ref>Singer, Katie. "[http://www.westonaprice.org/womens-health/fertility-awareness-food-and-night-lighting Fertility Awareness, Food, and Night-Lighting]". ''Wise Traditions in Food, Farming and the Healing Arts'', Spring 2004. See section on Night-Lighting.</ref> y otros animales<ref>{{cita publicación |autor=Harder, Ben |títulu=Bright nights kindle cancers in mice |publicación=Science News |volume=166 |númberu=9 |page=141 |fecha=Week of August 28, 2004}}</ref> afayaron que la lluz artificial nocherniega, inflúi nel ciclu menstrual n'humanos y nel celu de los mures (los ciclos son más regulares n'ausencia de lluz artificial nocherniega). Suxirióse de la mesma que la lluz intenso peles mañanes ayuda a regular el ciclu.<ref>{{cita publicación |autor=Danilenko KV, Samoilova EA |títulu=Stimulatory Effect of Morning Bright Light on Reproductive Hormones and Ovulation: Results of a Controlled Crossover Trial |publicación=PLoS clinical trials |volume=2 |númberu=2 |páxines=y7 |añu=2007 |pmid=17290302 |pmc=1851732 |doi=10.1371/journal.pctr.0020007 }}</ref> Un autor suxirió que la sensibilidá de los ciclos femeninos a la lluz nocherniego ye causada por defectos nutricionales de ciertes vitamines y minerales.<ref>{{cita llibru |títulu=Fertility, cycles & nutrition : how your diet affects your menstrual cycles & fertility |autor=Shannon, Marilyn M. |añu=2001 |editorial=Couple to Couple League International |allugamientu=Cincinnati, Ohio |isbn= |páxines=71–2 |edición=3rd }}</ref> Dellos estudios amuesen una correlación ente'l ciclu menstrual humanu y el ciclu llunar, ente que una meta analís de los estudios dende 1996 nun amuesa nenguna correlación.<ref>As cited by Adams, Cecil, [http://www.straightdope.com/classics/a990924.html "What's the link between the moon and menstruation?"] (accessed 6 June 2006):<br />{{cita llibru | apellíos = Abell | nome = George O. | enllaceautor = George Ogden Abell | autor2 = Barry Singer | añu = 1983 | títulu = Science and the Paranormal: Probing the Existence of the Supernatural | editorial = Scribner Book Company | isbn = 0-684-17820-6}}</ref><ref>{{cita publicación |autor=Cutler WB |títulu=Lunar and menstrual phase locking |publicación=Am. J. Obstet. Gynecol. |volume=137 |númberu=7 |páxines=834–9 |fecha = agostu de 1980 |pmid=7405975}}</ref><ref>{{cita publicación |autor=Friedmann Y |títulu=Menstrual and llunar cycles |publicación=Am. J. Obstet. Gynecol. |volume=140 |númberu=3 |page=350 |fecha = xunu de 1981 |pmid=7246643}}</ref><ref>{{cita publicación |autor=Law SP |títulu=The regulation of menstrual cycle and its relationship to the moon |publicación=Acta Obstet Gynecol Scand |volume=65 |númberu=1 |páxines=45–8 |añu=1986 |pmid=3716780 |doi=10.3109/00016348609158228}}</ref><ref>{{cita publicación |autor=Zimecki M |títulu=The llunar cycle: effects on human and animal behavior and physiology |publicación=Postepy Hig Med Dosw (Online) |volume=60 |número= |páxina=1–7 |añu=2006 |pmid=16407788 |url=http://journals.indexcopernicus.com/fulltxt.php?ICID=442883 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091009184052/http://journals.indexcopernicus.com/fulltxt.php?ICID=442883 |fechaarchivu=9 d'ochobre de 2009 }}</ref><ref name="kelly">{{cita publicación |surname1=Kelly|given1=Ivan |surname2=Rotton|given2=James |surname3=Culver|given3=Roger |añu=1986 |títulu=The Moon Was Full and Nothing Happened: A Review of Studies on the Moon and Human Behavior |publicación=Skeptical Inquirer |volume=10 |númberu=2 |páxines=129–43 |url=}}. Reprinted in ''The Hundredth Monkey - and other paradigms of the paranormal'', edited by Kendrick Frazier, Prometheus Books. Revised and updated in ''The Outer Edge: Classic Investigations of the Paranormal'', edited by [[Joe Nickell]], [[Barry Karr]], and [[Tom Genoni]], 1996, [[Comité pa la Investigación Escéptica|CSICOP]].</ref>El pueblu [[Dogón]] nun tien allumáu llétricu y pasen la mayoría de les nueches nel esterior de les sos cases, falando y dormiendo, polo que fueron l'ideal de población pa detectar la influencia llunar, que, magar tou, nun se topó.<ref>{{cita publicación | autor = Strassmann B.I. | añu = 1997 | títulu = The biology of menstruation in ''Homo sapiens'': total lifetime menses, fecundity, and nonsynchrony in a natural fertility population | url = | publicación = Current Anthropology | volume = 38 | número = | páxina = 123–129 }}</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Commons|Menstrual cycle}} * [https://web.archive.org/web/20071028122351/http://www.sexualidad.es/index.php/Ciclu_menstrual Esquema del ciclu menstrual con imáxenes.] {{Tradubot|Ciclo sexual femenino}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Menstruación]] [[Categoría:Ovariu]] [[Categoría:Fenómenos periódicos]] bo3syrtl5ni3zljfverajpmcjlakiju 0 113150 4379558 4378013 2025-06-26T10:01:30Z YoaR 37624 /* Envelenamientu y polución */ 4379558 wikitext text/x-wiki {{Ficha de taxón | Pelícanos | fossil_range = [[Rupeliense]]-Recién, {{Rangu fósil|28.1|0}} | image = Pelikan Walvis Bay.jpg | image_caption = [[Pelecanus onocrotalus|Pelícanu común]] (''Pelecanus onocrotalus'') volando sobre [[Walvis Bay]] ([[Namibia]]). | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Pelecaniformes]] | familia = '''Pelecanidae''' | familia_authority = [[Constantine Samuel Rafinesque|Rafinesque]], 1815 | genus = '''Pelecanus''' | genus_authority = [[Carlos Linneo|Linnaeus]], 1758 | type_species = [[Pelecanus onocrotalus]] | type_species_authority = Linnaeus, 1758 | subdivision_ranks = species | subdivision = 8 (ver [[#Especies esistentes|testu]]) }} Los '''pelícanos''' ('''''Pelecanus''''') son un [[Xéneru (bioloxía)|xéneru]] d'[[aves]] acuátiques [[pelecaniformes]] pertenecientes a la [[Familia (bioloxía)|familia]] [[Monotípico|monotípica]] '''Pelecanidae'''. Carauterízase pola so llongura [[Picu (zooloxía)|picu]] con un gran [[sacu gular]] qu'utiliza pa la captura de les sos preses y el drenaxe de l'agua recoyida antes de traga-y les. Tienen un plumaxe predominantemente claro, sacante los pelícanos [[Pelecanus occidentalis|pardos]] y [[Pelecanus thagus|peruanos]]. El picu, el sacu y la piel facial desnuda de toles especies adquieren colores brillosos antes de la temporada de cría. Les ocho especies [[Taxón esistente|esistentes]] tienen una distribución global desigual, que va [[llatitú]]inalmente dende la [[zona intertropical]] a la [[Clima templáu|templada]], anque tán ausentes del interior d'[[América del Sur]] lo mesmo que de les [[rexones polares]] y l'océanu abiertu. Frecuenten les agües interior y costeru onde s'alimenten principalmente de pexes, prindándolos n'o cerca de la superficie de l'agua. Son aves [[Gregariu|gregaries]], viaxen en bandaes, cacen cooperativamente y reprodúcense en [[Colonia (bioloxía)|colonies]]. Cuatro especies de plumaxe blancu tienden a añerar nel suelu y cuatro especies de plumaxe marrón o gris añeren principalmente nos árboles. Mientres enforma tiempu creyóse que taba rellacionáu con [[Fregata|fragates]], [[Phalacrocoracidae|mabees]], [[Phaethontiformes|faetones]] y [[Sulidae|alcatraces]], pero agora sábese que tán más estrechamente rellacionaos col [[Balaeniceps rex|picozapato]] y l'[[Scopus umbretta|avemartillo]], y asítiense nel [[Orde (bioloxía)|orde]] [[Pelecaniformes]], xunto a [[Threskiornithinae|ibis]], [[Plateinae|espátules]], [[Ardeidae|garces]] y [[Botaurinae|avetoros]]. El so rexistru [[fósil]] remontar a a lo menos 30 millones d'años, a los restos d'un picu bien similar al d'especies modernes recuperáu d'estratos [[oligocenu|oligocenos]] en [[Francia]]. Créese qu'evolucionaron nel [[Vieyu Mundu]] y estendiéronse a [[América]], fechu que se reflexa nes rellaciones dientro del xéneru cuando les ocho especies estremar en llinaxes del Viejo y del [[Nuevu Mundu]]. La so rellación ente pelícanos y l'home foi de cutiu conflictiva. Fueron escorríos por que percibíense como una competencia pa la [[pesca]] comercial y recreativa. Les sos poblaciones menguaron considerablemente por causa de la [[Destrucción d'hábitat|destrucción del so hábitat]], la [[sobrepesca]] y la perturbación y la contaminación ambiental, llevando a una especie a ser catalogada como [[Especie vulnerable|vulnerable]] y a dos a tar [[Especie casi amenazada|cercanes]] a selo. Tamién tienen una llarga historia de significáu cultural na [[mitoloxía]] y na [[iconografía]] y [[heráldica]] cristiana. ==Taxonomía y sistemática== ===Etimoloxía=== El [[Xéneru (bioloxía)|xéneru]] ''Pelecanus'' foi descritu formalmente por [[Carlos Linneo|Linneo]] en 1758 na décima edición de la so ''[[Systema naturæ]]''. Describió les sos carauterístiques distintives, como un picu rectu con forma de gabitu na punta, fueses nasales lliniales, cara desnuda y pies dafechu palmotiaos. Esta definición inicial incluyía, amás d'a los pelícanos, a [[Fregata|fragates]], [[Phalacrocoracidae|mabees]] y [[Sulidae|súlidos]].<ref name="linnaeus">{{cita llibru |apellíu=Linnaeus |nome=C. |títulu=Systema Naturae per Regna Tria Naturae, Secundum Classes, Ordines, Genera, Species, cum Characteribus, Differentiis, Synonymis, Locis. Tomus I. Editio Decima, Reformata |allugamientu=Holmiae |editorial=Laurentii Salvii |añu=1758 |idioma=llatín |cita=Rostrum edentulum, rectum: apice adunco, unguiculato. Nares lliniares. Facies nuda. Pedes digitís omnibus palmatis |páxines=132-134 |url=https://biodiversitylibrary.org/page/727037}}</ref> El nome del xéneru provién del [[Griegu antiguu|griegu]] πελεκάν, ''pelekán'',<ref>{{cita llibru |apellíu=Jobling |nome=James A. |títulu=The Helm Dictionary of Scientific Bird Names |añu=2010 |editorial=Christopher Helm |ubicación=Londres |isbn=978-1-4081-2501-4 |páxina=296}}</ref> que de la mesma deriva de πέλεκυς, ''pélekys'', 'hachu'.<ref>{{cita web |url=http://interclassica.um.es/didactica/etimoclassica/pallabres/p/pelicanu/(a)//(o)/19/(l)/ |títulu=Pelícanu |obra=InterClassica |editorial=Universidá de Murcia |fechaaccesu=22 de xineru de 2017 }}</ref><ref>{{cita llibru |apellíu=Partridge |nome=Eric |títulu=Origins: a Short Etymological Dictionary of Modern English |añu=1983 |editorial=Greenwich House |allugamientu=Nueva York |isbn= 0-517-414252 |páxina=479}}</ref> Na [[Grecia clásica|Dómina Clásica]] la pallabra aplicábase tanto al pelícanu como al picatueru.<ref name=OED>{{Cita enciclopedia |títulu=Pelican |páxina=1299 |enciclopedia=Oxford English Dictionary |apellíu-editor1=Simpson |nome-editor1=J. |apellíu-editor2=Weiner |nome-editor2=Y. |añu=1989 |edición=2ª |allugamientu=Oxford |editorial=Clarendon Press |isbn= 0-19-861186-2}}</ref> N'español el [[nome común]], pelícanu,{{#tag:ref|Anque'l ''Diccionario de la lengua española'' inda inclúi la forma llana, pelicanu, na actualidá ta en desusu.<ref name="drae"/>|name="Pelicanu"|group="N"}} provién del [[llatín]] ''pelicānus'', col mesmu orixe que'l del xéneru. ===Taxonomía=== La [[Familia (bioloxía)|familia]] Pelecanidae foi introducida (como Pelicanea) pol [[Polimatía|polímata]] francés [[Constantine Samuel Rafinesque]] en 1815.<ref>{{cita llibru |apellíu=Rafinesque |nome=Constantine Samuel |añu=1815 |títulu=Analyse de la nature ou, Tableau de l'univers et des corps organisés |editorial=Autopublicado |allugamientu=Palermo |idioma=francés |páxina=72 |url=https://biodiversitylibrary.org/page/48310150}}</ref><ref>{{cita llibru |apellíu=Bock |nome=Walter J. |añu=1994 |títulu=History and Nomenclature of Avian Family-Group Names |serie=Bulletin of the American Museum of Natural History |númberu=222 |editorial=American Museum of Natural History |allugamientu=Nueva York |páxines=131, 252 |url=http://digitallibrary.amnh.org/handle/2246/830}}</ref> Los pelícanos dan el so nome a los [[pelecaniformes]], un [[Orde (bioloxía)|orde]] que tien una historia taxonómica variada. [[Phaethontiformes|Faetones]], [[Anhingidae|aníngidos]], mabees, [[Sula|alcatraces]] y fragates, tolos miembros tradicionales del orde, fueron reclasificados dende entós: los faetones nel so propiu orde, [[Phaethontiformes]], y el restu en [[Suliformes]]. Nel so llugar, [[Ardeidae|garces]], [[Threskiornithinae|ibis]], [[Plateinae|espátules]], l'[[Scopus umbretta|evemartillo]] y el [[Balaeniceps rex|picozapato]] agora fueron treslladaos a Pelecaniformes.<ref name="Hackett">{{cita publicación |autor=Hackett, S.J. ''et al''. |añu=2008 |títulu=A Phylogenomic Study of Birds Reveals Their Evolutionary History |publicación=Science |volume=320 |númberu=5884 |páxines=1763-1768 |doi=10.1126/science.1157704 |pmid=18583609 |bibcode=2008Sci...320.1763H}}</ref> La [[filoxenética molecular]] suxer que'l picozapato y el avemartillo formen un grupu hermanu de los pelícanos,<ref name="smith2010">{{cita publicación |apellíu=Smith |nome=N. D. |añu=2010 |títulu=Phylogenetic Analysis of Pelecaniformes (Aves) Based on Osteological Data: Implications for Waterbird Phylogeny and Fossil Calibration Studies |publicación=PLoS ONE |volume=5 |númberu=10 |páxina=y13354 |doi=10.1371/journal.pone.0013354 |pmid=20976229 |pmc=2954798|bibcode=2010PLoSO...513354S}}</ref> anque hai cierta dulda sobre la rellación exacta ente los trés llinaxes.<ref>{{cita publicación |apellíu=Mayr |nome=G. |títulu=Avian higher-level phylogeny: Well-supported clades and what we can learn from a phylogenetic analysis of 2954 morphological characters |doi=10.1111/j.1439-0469.2007.00433.x |publicación=Journal of Zoological Systematics and Evolutionary Research |volume=46 |páxines=63-72 |añu=2007}}</ref> {| |- | style="vertical-align:top;"|{{Clado|style=font-size:90% |label1= |1={{Clado |1=[[Suliformes]] |label2=[[Pelecaniformes]] |2={{Clado |label1= |1={{Clado |1=[[Ardeidae|Garces]] (Ardeidae) |2=[[Threskiornithidae|Ibis y espátules]] (Threskiornithidae) }} |label2= |2={{Clado |label1= |1={{Clado |1=[[Scopus umbretta|Avemartillo]] (''Scopus umbretta'') |2=[[Balaeniceps rex|Picozapato]] (''Balaeniceps rex'') }} |2=Pelícanos (''Pelecanus'') }} }} }} }} [[Cladograma]] basáu en Hackett ''et al.'' (2008).<ref name=Hackett/> |style="vertical-align:top;"| {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = vertical | títulu = Parientes vivos más cercanos | anchu =150 | semeya1 = Hammerkopf2.jpg | testu1 = [[Scopus umbretta|Avemartillo]] | semeya2 = Balaeniceps rex -Ueno Zoo, Tokyo, Japan -upper body-8a.jpg | testu2 = [[Balaeniceps rex|Picozapato]] }} |} ===Rexistru fósil=== El rexistru [[fósil]] amuesa que'l llinaxe del pelícanu esistió por siquier 30 millones d'años; el fósil de pelícanu más antiguu conocíu atópase en xacimientos del [[Rupeliense|Oligocenu inferior]] nel [[Luberon]], nel sureste de [[Francia]], y ye notablemente similar a les conformances modernes. El so picu ta casi completu y ye morfolóxicamente idénticu al de los pelícanos actuales, demostrando qu'esta avanzada ferramienta d'alimentación yá esistía nesi momentu.<ref name="Louchart2010">{{cita publicación |apellíu1=Louchart |nome=Antoine |apellíu2=Tourment |nome2=Nicolas |apellíu3=Carrier |nome3=Julie |añu=2011 |títulu=The Earliest Known Pelican Reveals 30 Million Years of Evolutionary Stasis in Beak Morphology |publicación=Journal of Ornithology |volume=150 |númberu=1 |páxines=15-20 |doi=10.1007/s10336-010-0537-5}}</ref> Un fósil del [[Miocenu]] inferior se [[Nomenclatura binominal|nomó]] ''[[Miopelecanus|Miopelecanus gracilis]]'' sobre la base de ciertes carauterístiques orixinalmente consideraes úniques anque darréu consideróse que taba dientro de la gama de variación interespecífica en ''Pelecanus''.<ref name=Louchart2010/> El ''[[Protopelicanus]]'' del [[Eocenu]] cimeru pue ser un pelecaniforme o un suliforme, o quiciabes una ave acuática similar, como un [[Pelagornithidae|pelagornítido]].<ref>{{cita publicación |apellíu=Mlikovsky |nome=Jiri |añu=1995 |títulu=Nomenclatural and Taxonomic Status of Fossil Birds Described by H. G. L. Reichenbach in 1852 |publicación=Courier Forschungsinstitut Senckenberg |volume=181 |páxines=311-316 |url=http://www.nm.cz/download/pm/zoo/mlikovsky_lit/087-1995-Reichenbach1852.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131006183208/http://www.nm.cz/download/pm/zoo/mlikovsky_lit/087-1995-Reichenbach1852.pdf |archivedate=2013-10-06 |fechaaccesu=2018-02-24 }}</ref> El supuestu pelícanu miocenu de la [[Patagonia]] ''[[Liptornis]]'' ye un ''[[nomen dubium]]'' (de dudosa validez), yá que se basa en fragmentos que nun apurren evidencia abonda pa sofitar una descripción válida.<ref>{{cita publicación |apellíu=Olson |nome=Storrs L. |añu=1985 |títulu=Faunal Turnover in South American Fossil Avifaunas: the Insufficiencies of the Fossil Record |publicación=Evolution |volume=39 |númberu=5 |páxines=1174-1177 |doi=10.2307/2408747|jstor=2408747}}</ref> Los afayos fósiles d'América del Norte fueron escasos en comparanza colos d'Europa, que tien un rexistru fósil más ricu.<ref name="pbsw">{{cita publicación |apellíu=Olson |nome=Storrs L. |añu=1999 |títulu=A New Species of Pelican (Aves: Pelecanidae) from the Lower Pliocene of North Carolina and Florida |publicación=Proceedings of the Biological Society of Washington |volume=112 |númberu=3 |páxines=503-09 |url=http://si-pddr.si.edu/jspui/bitstream/10088/6492/1/VZ_293_Pelecanus_schreiberi.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120719074440/http://si-pddr.si.edu/jspui/bitstream/10088/6492/1/VZ_293_Pelecanus_schreiberi.pdf |archivedate=2012-07-19 |fechaaccesu=2018-02-24 }}</ref> Delles especies de ''Pelecanus'' describiéronse sobre la base de material fósil, como:<ref name="fbbm">{{cita llibru |url=https://archive.org/stream/catalogueoffossi00foss#page/37/mode/1up |páxines=37-45 |títulu=Catalogue of the Fossil Birds in the British Museum (Natural History) |apellíu=Lydekker |nome=Richard |añu=1891 |editorial=British Museum |ubicación=Londres}}</ref> * ''Pelecanus cadimurka'', Rich & van Tets, 1981 (Pliocenu superior, Australia Meridional)<ref>{{cita publicación |apellíu1=Rich |nome1=P.V. |apellíu2=van Tets |nome2=J. |añu=1981 |títulu=The Fossil Pelicans of Australia |publicación=Records of the South Australian Museum (Adelaide) |volume=18 |númberu=12 |páxines=235-264}}</ref> * ''Pelecanus cautleyi'', Davies, 1880 (Pliocenu inferior, Siwalik Hills, India)<ref name=fbbm/> * ''Pelecanus fraasi'', Lydekker, 1891 (Miocenu mediu, Bavaria, Alemaña)<ref name=fbbm/> * ''Pelecanus gracilis'', Milne-Edwards, 1863 (Miocenu inferior, Francia)<ref name=fbbm/> * ''Pelecanus halieus'', Wetmore, 1933 (Pliocenu superior, Idaho, EE.&nbsp;UU.)<ref>{{cita publicación |apellíu=Wetmore |nome=A. |añu=1933 |títulu=Pliocene Bird Remains from Idaho |publicación=Smithsonian Miscellaneous Collections |volume=87 |númberu=20 |páxines=1-12 |url=https://archive.org/details/cbarchive_36794_pliocenebirdremainsfromidaho1862}}</ref> * ''Pelecanus intermedius'', Fraas, 1870 (Miocenu mediu, Bavaria, Alemaña)<ref name=fbbm/> (tresferíu a ''Miopelecanus'' por Cheneval en 1984) * ''Pelecanus odessanus'', Widhalm, 1886 (Miocenu cimeru, cerca d'Odesa, Ucrania)<ref>{{cita publicación |apellíu=Widhalm |nome=J. |añu=1886 |títulu=Die Fossilen Vogel-Knochen der Odessaer-Steppen-Kalk-Steinbrüche an der Neuen Slobodka bei Odessa |publicación=Schriften der Neurussische Gesellschaft der Naturforscher zu Odessa |idioma=alemán |volume=10 |páxines=3-9}}</ref> * ''Pelecanus schreiberi'', Olson, 1999 (Pliocenu inferior, Carolina del Norte, EE.&nbsp;UU.)<ref name=pbsw/> * ''Pelecanus sivalensis'', Davies, 1880 (Pliocenu inferior, Siwalik Hills, India)<ref name=fbbm/> * ''Pelecanus tirarensis'', Miller, 1966 (Oligocenu cimeru Miocenu mediu, Australia Meridional)<ref>{{cita publicación |apellíu=Miller |nome=A. H. |añu=1966 |títulu=The Fossil Pelicans of Australia |publicación=Memoirs of the Queensland Museum |volume=14 |páxines=181-190}}</ref> ===Especies esistentes=== Les ocho especies de pelícanos [[Taxón esistente|esistentes]] estremábense tradicionalmente en dos grupos, unu de los cualos contenía cuatro anidadoras terrestres con plumaxe mayoritariamente blancu ([[Pelecanus onocrotalus|común]], [[Pelecanus conspicillatus|australianu]], [[Pelecanus crispus|ceñudu]] y [[Pelecanus erythrorhynchos|blancu americanu]]) y otru con cuatro especies de plumaxe gris o marrón qu'añeren preferentemente n'árboles ([[Pelecanus rufescens|rosado]], [[Pelecanus philippensis|oriental]] y [[Pelecanus occidentalis|pardu]]) o en roques costeres ([[Pelecanus occidentalis|peruanu]]). Los pelícanos fundamentalmente marinos peruanu y pardu, enantes consideraos [[conespecíficos]],<ref name="NSS">{{cita llibru|apellíu1=Nelson |nome1=J. Bryan |apellíu2=Schreiber |nome2=Elizabeth Anne |apellíu3=Schreiber |nome3=Ralph W. |editor= Perrins, Christopher |títulu=Firefly Encyclopedia of Birds |añu=2003 |editorial=Firefly Books |allugamientu=Richmond Hill, Ontario |isbn=1-55297-777-3 |páxines=78-81 |capítulu=Pelicans}}</ref> dacuando dixébrense de los demás allugándolos nel subxéneru ''Leptopelicanus'',,<ref name="hanzab1a">Marchant y Higgins (1990), páxs. 737-738</ref> pero de fechu especies con dambos tipos d'apariencia y comportamientu de anidación atópase en dambos grupos. La [[secuenciación del ADN]] de xenes [[mitocondria]]-yos y [[Nucleu celular|nucleares]] dio como resultáu rellaciones bastante distintes; los trés pelícanos del Nuevu Mundu formaron un llinaxe, col blancu americanu hermanu de los dos pardos, y les cinco especies del Vieyu Mundu l'otru. El ceñudu, el rosado y l'oriental taben estrechamente rellacionaos ente sigo, ente que'l pelícanu australianu yera'l so pariente más cercanu. El gran pelícanu blancu americanu tamién pertenecía a esti llinaxe, pero foi'l primeru en divergir del antepasáu común de les otres cuatro especies. Esti afayu suxer que los pelícanos evolucionaron nel Vieyu Mundu y estendiéronse a América, y que la preferencia pola anidación n'árbol o nel suelu ta más rellacionada col tamañu que cola xenética.<ref>{{cita publicación |apellíu1=Kennedy |nome1=Martyn |apellíu2=Taylor |nome2=Scott A. |apellíu3=Nádvorník |nome3=Petr |apellíu4=Spencer |nome4=Hamish G. |añu=2013 |títulu=The phylogenetic relationships of the extant pelicans inferred from DNA sequence data |publicación=Molecular Phylogenetics and Evolution |volume=66 |númberu=1 |páxines=215-222 |doi=10.1016/j.ympev.2012.09.034 |pmid=23059726}}</ref> {| style="width:98%;" {{tablaguapa}} ! style="text-align:center; background:#d3d3a4;" colspan="4"|Especies esistentes de ''Pelecanus'' |- ! style="width:18%;"|Nome común y binominal<ref name="zoonomen">{{cita web |url=http://www.zoonomen.net/avtax/pele.html |títulu=Pelecaniformes (Version 2.011) |fecha=14 de xunu de 2015 |capítulu=Pelecanidae |obra=World Birds Taxonomic List |editorial=Zoonomen. Zoological Nomenclature Resource |fechaaccesu=22 de xineru de 2017}}</ref><ref>{{Nomes aves SEO 1}}</ref> ! Imaxe !style="text-align:center;"|Descripción ! style="width:25%;"|Distribución y estatus |- |[[Pelecanus erythrorhynchos|Pelícanu blancu americanu]]<br />''Pelecanus erythrorhynchos''<br />Gmelin, 1789 |<center>[[Ficheru:American White Pelican (Las Gallinas Wildlife Ponds).jpg|150px]]</center> |Llargor 1,3-1,8&nbsp;m, valumbu 2,44-2,9&nbsp;m, pesu 5-9&nbsp;kg.<ref name="Nellis01">{{cita llibru |apellíu=Nellis |nome=David W. |títulu=Common Coastal Birds of Florida & the Caribbean |url=https://books.google.com/?id=-REZ4R8wBg4C |añu=2001 |editorial=Pineapple Press |allugamientu=Sarasota, Florida |isbn=1-56164-191-X |páxina=11}}</ref> Plumaxe casi dafechu blancu, sacante les [[Pluma de vuelo#Rémige|rémixes]] primaries y secundaries de color negru que namái se ven en vuelu. |[[Monotípico]]. Vive terra adientro en Norteamérica y envierna en Méxicu.<ref name=sibleymonroe/> Estatus: [[Especie so esmolición menor|esmolición menor]].<ref name="iucnerythrorhynchos">{{IUCN |asesores=BirdLife International |añu=2011 |id=106003814 |títulu=Pelecanus erythrorhynchos |version=2016.3 |consultáu=23 de xineru de 2017}}</ref> |- |[[Pelecanus occidentalis|Pelícanu pardu]]<br />''Pelecanus occidentalis''<br />Linneo, 1766 |<center>[[Ficheru:Brown Pelican - Flickr - treegrow (2).jpg|150px]]</center> |Llargor hasta 1,4&nbsp;m, valumbu 2-2,3&nbsp;m, pesu 3,6-4,5&nbsp;kg.<ref>{{cita web |url=https://www.fws.gov/home/feature/2009/pdf/brown_pelicanfactsheet09.pdf |títulu=Brown Pelican |fechaaccesu=23 de xineru de 2017 |obra=Endangered Species Program information sheet |editorial=US Fish & Wildlife Service |fecha=payares de 2009}}</ref> El pelícanu más pequeñu; estremar pol so plumaxe pardu; aliméntase zambulléndose en picáu.<ref>{{cita llibru |apellíu1=Ridgely |nome1=Robert S. |apellíu2=Gwynne |nome2=John A. |títulu=A Guide to the Birds of Panama: With Costa Rica, Nicaragua, and Honduras |url=https://books.google.com/?id=H9INVOMUgOAC |añu=1992 |editorial=[[Princeton University Press]] |allugamientu=Princeton, Nueva Jersey |isbn= 0691025126 |páxina=63}}</ref> |Cinco subespecies. Distribución costera que toma dende América del Norte y el Caribe hasta'l norte d'América del Sur y les [[Islles Galápagos|Galápagos]].<ref name=sibleymonroe/> Estatus: esmolición menor.<ref name="iucnoccidentalis">{{IUCN |asesores=BirdLife International |añu=2011 |id=160032208 |títulu=Pelecanus occidentalis |version=2016.3 |consultáu=23 de xineru de 2017}}</ref> |- |[[Pelecanus thagus|Pelícanu peruanu]]<br />''Pelecanus thagus''<br />Molina, 1782 |<center>[[Ficheru:Pelícano en Pucusana.JPG|150px]]</center> |Llargor hasta 1,52&nbsp;m, valumbu 2,48&nbsp;m,<ref>{{cita llibru |apellíu=Chester |nome=Sharon R. |títulu=A Wildlife Guide to Chile: Continental Chile, Chilean Antarctica, Easter Island, Juan Fernández Archipelago |url=https://books.google.com/?id=qrI5ph6BWiIC |añu=2008 |editorial=Princeton University Press |allugamientu=Princeton, Nueva Jersey |isbn= 0691129762 |páxines=174-175}}</ref> pesu mediu 7&nbsp;kg.<ref>{{cita web |url=http://mundoazul.org/habitats-species/marine-birds/peruvian-pelican-pelecanus-thagus/ |títulu=Peruvian Pelican |fechaaccesu=23 de xineru de 2016 |nome=Stefan |apellíu=Austermühle |obra=Mundu Azul |fecha=17 d'ochobre de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120604234020/http://mundoazul.org/habitats-species/marine-birds/peruvian-pelican-pelecanus-thagus/ |fechaarchivu=2012-06-04 }}</ref> Escuru con una franxa blanca dende la corona a los llaos del pescuezu. |Monotípico. Mariña [[Océanu Pacíficu|pacífica]] de Suramérica dende Ecuador y Perú meridional hasta'l sur de Chile.<ref name="sibleymonroe">{{cita llibru |apellíu1=Sibley |nome1=Charles Gald |apellíu2=Monroe |nome2=Burt Leavelle |títulu=Distribution and Taxonomy of Birds of the World |url=https://books.google.com/?id=Wk-vyrNVAccC |añu=1990 |editorial=[[Yale University Press]] |isbn=0300049692 |páxines=314-315}}</ref> Estatus: [[Especie casi amenazada|casi amenazada]].<ref name="iucnthagus">{{IUCN |asesores=BirdLife International |añu=2011 |id=106003816 |títulu=Pelecanus thagus |version=2016.3 |consultáu=23 de xineru de 2017}}</ref> |- |[[Pelecanus onocrotalus|Pelícanu común]]<br />''Pelecanus onocrotalus''<br />Linneo, 1758 |<center>[[Ficheru:Whitepelican edit shadowlift edit.jpg|150px]]</center> |Llargor 1,40-1,75&nbsp;m, valumbu 2,45-2,95&nbsp;m, pesu 10-11&nbsp;kg.<ref name="BWP">{{cita llibru |apellíu-editor1=Snow |nome-editor1=David |apellíu-editor2=Perrins |nome-editor2=Christopher M. |títulu=The Birds of the Western Palearctic concise edition (2 volumes) |añu=1998 |editorial=[[Oxford University Press]] |allugamientu=Oxford, Reinu Xuníu |isbn=0-19-854099-X |páxines=93-98}}</ref><ref name="Mullarney ">{{cita llibru |apellíu1=Mullarney |nome1=Killian |apellíu2=Svensson |nome2=Lars |apellíu3=Zetterström |nome3=Dan |apellíu4=Grant |nome4=Peter |títulu=Collins Bird Guide |añu=1999 |editorial=Collins |isbn=0-00-219728-6 |páxina=76}}</ref> Plumaxe blancu, con manches faciales roses y pates roses. |Monotípico. Distribución esvalixada, oriental dende l'este del Mediterraneu a Indochina y [[Península de Malaca|península malaya]], meridional hasta Sudáfrica.<ref name=sibleymonroe/> Estatus: esmolición menor.<ref name="iucnonocrot">{{IUCN |asesores=BirdLife International |añu=2011 |id=106003809 |títulu=Pelecanus onocrotalus |version=2016.3 |consultáu=23 de xineru de 2017}}</ref> |- |[[Pelecanus conspicillatus|Pelícanu australianu]]<br />''Pelecanus conspicillatus''<br />Temminck, 1824 |<center>[[Ficheru:Pelecanus conspicillatus -Australia -8.jpg|150px]]</center> |Llargor 1,60-1,90&nbsp;m, valumbu 2,5-3,4&nbsp;m, pesu 4-6,8 o hasta 8,2&nbsp;kg.<ref>{{cita web |url=http://members.optusnet.com.au/~alreadman/pelican.htm |títulu=Australian Pelican |fechaaccesu=23 de xineru de 2017 |obra=Unique Australian Animals }}</ref> Predominantemente blancu con negru a lo llargo de les plumes primaries, con un picu bien llargu rosa claru. |Monotípico. Australia y Nueva Guinea; vagante por Nueva Zelanda, [[islles Salomón]], [[archipiélagu Bismarck]], [[Fixi]] y [[Wallacea]].<ref name=sibleymonroe/> Estatus: esmolición menor.<ref name="iucnconspic">{{IUCN |asesores=BirdLife International |añu=2011 |id=106003813 |títulu=Pelecanus conspicillatus |version=2016.3 |consultáu=23 de xineru de 2017}}</ref> |- |[[Pelecanus rufescens|Pelícanu rosado]]<br />''Pelecanus rufescens''<br />Gmelin, 1789 |<center>[[Ficheru:鹈鹕.jpg|150px]]</center> |Llargor 1,25-1,32&nbsp;m, valumbu 2,65-2,9&nbsp;m,<ref name="beaman"/> pesu 3,9-7&nbsp;kg.<ref>Elliott (1992), p. 309</ref> Plumaxe gris y blancu, dacuando rosado nel llombu, quexal cimeru mariella y sacu gular gris.<ref name="beaman"/> |Monotípico. África, [[Seixeles]] y suroeste de Arabia;<ref name=sibleymonroe/> estinguíu en Madagascar.<ref>{{cita llibru |apellíu=Langrand |nome=Olivier |títulu=Guide to the Birds of Madagascar |url=https://books.google.com/?id=VYVqhOqS2WEC |añu=1990 |editorial=Yale University Press |allugamientu=New Haven, Connecticut |isbn=0300043104 |páxina=96}}</ref> Estatus: esmolición menor.<ref name="iucnrufescens">{{IUCN |asesores=BirdLife International |añu=2011 |id=106003810 |títulu=Pelecanus rufescens |version=2016.3 |consultáu=23 de xineru de 2017}}</ref> |- |[[Pelecanus crispus|Pelícanu ceñudu]]<br />''Pelecanus crispus''<br />Bruch, 1832 |<center>[[Ficheru:Pelecanus crispus at Beijing Zoo crop.JPG|150px]]</center> |Llargor 1,60-1,80&nbsp;m, valumbu 2,70-3,20&nbsp;m, pesu 10-12&nbsp;kg.<ref name=BWP/><ref name= Mullarney/> El pelícanu de mayor tamañu; estremar del pelícanu común por tener plumes rizaes na nuca, pates grises y plumaxe blancu buxu.<ref name="beaman">{{cita llibru |apellíu1=Beaman |nome1=Mark |apellíu2=Madge |nome2=Steve |títulu=The Handbook of Bird Identification: For Europe and the Western Palearctic |url=https://books.google.com/?id=M_RpY0i2blYC |añu=2010 |editorial=A&C Black |ubicación=Londres |isbn=1408134942 |páxines=83-85}}</ref> |Monotípico. Sureste d'Europa a India y China.<ref name=sibleymonroe/> Estatus: [[Especie vulnerable|vulnerable]].<ref name="iucncrispus">{{IUCN |asesores=BirdLife International |añu=2011 |id=106003811 |títulu=Pelecanus crispus |version=2016.3 |consultáu=23 de xineru de 2017}}</ref> |- |[[Pelecanus philippensis|Pelícanu oriental]]<br />''Pelecanus philippensis''<br />Gmelin, 1789 |<center>[[Ficheru:Spot-billed Pelican (Pelecanus philippensis) at Uppalapadu in AP W IMG 3456.jpg|150px]]</center> |Llargor 1,27-1,52&nbsp;m, valumbu 2,5&nbsp;m, pesu averáu 5&nbsp;kg.<ref name="brazil09">{{cita llibru |apellíu=Brazil |nome=Mark |títulu=Birds of East Asia |url=https://books.google.com/?id=7-GgBoivL70C |añu=2009 |editorial=A&C Black |ubicación=Londres |isbn=0713670401 |páxina=110}}</ref> Principalmente de color blancu buxu, con cresta gris na parte posterior del pescuezu mientres la dómina d'apareyamientu, parte trasera rosada y sacu gular y llaterales del picu con puntiáu de manches escures.<ref name=brazil09/> |Monotípico. Sur d'Asia dende'l sur de Paquistán pasando pel este d'India hasta Indonesia;<ref name=sibleymonroe/> estinguíu en Filipines y posiblemente nel este de China.<ref name=brazil09/> Estatus: casi amenazada.<ref name="sibleymonroe"/> |} ==Descripción== [[Ficheru:Pelican-Gaping-Aruba.JPG|thumb|Un [[Pelecanus occidentalis|pelícanu pardu]] cola boca abierta y el sacu aereu infláu, amosando la llingua y parte de l'anatomía interna del picu.]] [[Ficheru:Pelecanus erythrorhynchos -Tulsa Zoo, Oklahoma, USA-8c.jpg|thumb|right|[[Pelecanus erythrorhynchos|Pelícanu blancu americanu]] nel que s'aprecia'l bárabu nel picu que se-y forma mientres la dómina reproductora.]] [[Ficheru:Pelecanus occidentalis -Smith Island, Chesapeake Bay, Maryland, USA -nest-8cr.jpg|thumb|Pelícanu pardu adultu con un pitucu nel nial. Esta especie añera nel suelu cuando nun dispón d'árboles fayadizos pa ello.<ref>{{cita web |url=http://www.floridawildlifeviewing.com/florida_animals_wildlife/PelicanNesting.htm |títulu=Brown Pelican breeding and nesting habits |fechaaccesu=24 de xineru de 2017 |obra=Florida Wildlife Viewing |editorial=M. Timothy O'Keefe}}</ref>]] Los pelícanos son aves de gran tamañu con [[Picu (zooloxía)|picos]] bien llongures caracterizaes por un gabitu curvado nel estremu del quexal cimeru y pol enorme [[sacu gular]] na inferior. La fina caña mandibular del picu inferior y los flexibles músculos de la llingua formen una bolsa en forma de cesta pa prindar peces o, dacuando, pa coyer agua duce;<ref name=hanzab1a/> pa nun torgar la deglución de grandes peces, la llingua ye bien pequeña.<ref>{{cita llibru |títulu=The Bird, its Form and Function |apellíu=Beebe |nome=C. William |añu=1965 |editorial=Dover Publications |allugamientu=Nueva York}}</ref> Tienen un pescuezu llargu y pates curties y grueses con pies grandes y dafechu palmotiaos. Anque tán ente les aves voladores más pesaes,<ref>Elliott (1992), p. 290.</ref> son relativamente llixeres en rellación al so aparente volume gracies a les bolses d'aire na so cadarma y per debaxo de la piel, lo que tamién-yos dexa llexar na agua.<ref name=hanzab1a/> La cola ye curtia y cuadrada. Les ales son llargues y anches, afeches pal vuelu eleváu y l'entamo, y con un númberu inusualmente grande de [[Pluma de vuelo|plumes de vuelu]] secundaries (de 30 a 35).<ref>{{cita llibru |apellíu=Perrins |nome=Christopher M. |títulu=The Princeton Encyclopedia of Birds |añu=2009 |editorial=Princeton University |isbn=0691140707 |páxina=78}}</ref> Los machos son xeneralmente más grandes que les femes y tienen el picu más llargu.<ref name=hanzab1a/> La especie más pequeña ye'l pelícanu pardu, que los sos exemplares de menor tamañu pesen unos 2,75&nbsp;kg y nun tienen más de 1,06&nbsp;m de llargor con un valumbu de 1,83&nbsp;m. El mayor créese que ye'l ceñudu, con hasta 15&nbsp;kg y 1,83&nbsp;m de llargor y un valumbu máximu de 3&nbsp;m. El picu del pelícanu australianu puede algamar hasta 50&nbsp;cm de llargor nos machos adultos de mayor tamañu,<ref name="hanzab1c">Marchant y Higgins (1990), p. 746</ref> el más llargu de toles aves.<ref name=NSS/> Los pelícanos tienen un plumaxe na so mayor parte de color claru, cola esceición de los pelícanos pardu y peruanu.<ref name=mb/> Los picos, sacos y la piel facial desnuda de toles especies escláriense primero qu'empiece la dómina de reproducción.<ref name="enc">{{cita llibru |apellíu-editor1=Perrins |nome-editor1=Christopher M. |apellíu-editor2=Middleton |nome-editor2=Alex L. A. |títulu=Encyclopedia of Birds |añu-orixinal=1985 |añu=1998 |editorial=Facts on File |allugamientu=Nueva York |isbn=0-8160-1150-8 |páxines=53-54}}</ref> El sacu gular de la subespecie californiana del pelícanu pardu volver d'un colloráu brillosu y esmorezse a mariellu tres la puesta de los güevos, ente que la del pelícanu peruanu vuélvese azul. Al pelícanu blancu americanu crez-y una bárabu na parte cimera del picu que s'esprende una vegada que les femes punxeron los güevos.<ref name="Keith05">{{cita publicación |títulu=An Overview of the American White Pelican |apellíu=Keith |nome=James O. |publicación=Waterbirds |volume=28 |númberu=Númberu especial 1: The Biology and Conservation of the American White Pelican |añu=2005 |páxines=9-17 |jstor=4132643}}</ref> El plumaxe de los pelícanos nuevos ye más escuru que'l d'adultos.<ref name="mb">{{cita llibru |apellíu1=Steele |nome1=John H. |apellíu2=Thorpe |nome2=Steve A. |apellíu3=Turekian |nome3=Karl K. |títulu=Marine Biology: A Derivative of the Encyclopedia of Ocean Sciences |url=https://books.google.com/?id=kkRKJCofvXMC |añu=2010 |editorial=Academic Press |ubicación=Londres |isbn=0-08-096480-X |páxines=524-530}}</ref> Los pitucos recién eclosionados tán desnudos y son de color rosado, escureciendo a gris o negru dempués de 4 a 14 díes y sále-yos un [[plumón]] blancu o gris.<ref name="DofB">{{cita llibru |apellíu-editor1=Campbell |nome-editor1=Bruce |apellíu-editor2=Lack |nome-editor2=Elizabeth |títulu=A Dictionary of Birds |añu=1985 |editorial=Poyser |allugamientu=Calton, Reinu Xuníu |isbn=0-85661-039-9 |páxina=443}}</ref> Les diseición anatómica de dos pelícanos pardos en 1939 amosaron que los pelícanos tienen una rede de [[Anatomía de les aves|sacos d'aire]] debaxo de la piel asitiaos al traviés de la superficie ventral, el gargüelu, el pechu y la parte inferior de les ales, y tienen tamién sacos d'aire nos güesos.<ref name="richardson39"/> Los sacos d'aire tán coneutaos a les víes aérees del sistema respiratoriu y el pelícanu puede caltenelos inflaos cerrando la glotis, anque nun ta claru cómo s'enchen.<ref name="richardson39">{{cita publicación |apellíu=Richardson |nome=Frank |añu=1939 |títulu=Functional Aspects of the Pneumatic System of the California Brown Pelican |publicación=The Condor |volume=41 |númberu=1 |páxines=13-17 |url=http://sora.unm.edu/sites/default/files/journals/condor/v041n01/p0013-p0017.pdf |doi=10.2307/1364267 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181120044433/https://sora.unm.edu/sites/default/files/journals/condor/v041n01/p0013-p0017.pdf |archivedate=2018-11-20 |fechaaccesu=2018-02-24 }}</ref> Los sacos d'aire sirven amás pa caltenelos llexando fácilmente na agua,<ref>{{cita llibru |apellíu=Bumstead |nome=Pat |títulu=Canadian Feathers: a Loon-atics Guide to Anting, Mimicry and Dump-nesting |url=https://books.google.com/?id=vmkmuyvhxqAC |añu=2001 |editorial=Simply Wild Publications |allugamientu=Calgary, Alberta |isbn=0968927807 |páxina=129}}</ref> y tamién puede amortiguar l'impautu del cuerpu contra la superficie de l'agua cuando se somorguien llanzándose en picáu pa prindar peces.<ref name="richardson39"/> Los sacos aéreos superficiales tamién pueden ayudar a arredondiar la contorna del cuerpu (especialmente nel abdome, onde pueden aniciase superficies protuberantes causaes poles coraes que camuden de tamañu y posición) pa dexar que les plumes superpuestes formen un aislamientu térmicu más efeutivu y tamién pa caltener les plumes en posición pa una bona aerodinámica.<ref name="richardson39"/> ==Distribución y hábitat== Los pelícanos actuales atópase en tolos continentes, sacante [[L'Antártida]]. Habiten principalmente nes rexones templaes, anque la so zona de reproducción estender ente les llatitúes 45° sur (pelícanu australianu en [[Tasmania]]) y 60° norte (pelícanu blancu americanu nel oeste de [[Canadá]]).<ref name="NSS"/> Aves d'agües interiores y costeres, tán ausentes de les rexones polares, mar abiertu, islles oceániques (sacante les [[Islles Galápagos|Galápagos]]) y l'interior d'[[América del Sur]] y la so mariña oriental, dende la desaguada del [[ríu Amazones]] escontra'l sur.<ref name=hanzab1a/> Recuperáronse güesos de subfósiles tan meridionales como la [[isla Sur]] de [[Nueva Zelanda]],<ref name="gill91">{{cita llibru |apellíu=Gill |nome=Brian James |títulu=New Zealand's Extinct Birds |añu=1991 |editorial=Random Century |ubicación=Londres |isbn=1869411250 |páxina=46}}</ref> anque la so escasez y la so apaición aisllada suxeren qu'estos restos pueden ser d'individuos aisllaos que llegaron dende Australia (como inda asocede n'ocasiones na actualidá).<ref>{{cita publicación |apellíu1=Gill, B. J. |apellíu2=Tennyson |nome2=A. J. D. |añu=2002 |títulu=New fossil records of pelicans (Aves: Pelecanidae) from New Zealand |publicación=Tuhinga: Records of the Museum of New Zealand Te PapaTongarewa |volume=13 |páxines=39-44 |url=http://collections.tepapa.govt.nz/publication/download/316272/MA_DOC001098.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170202073048/http://collections.tepapa.govt.nz/publication/download/316272/MA_DOC001098.pdf |archivedate=2017-02-02 |fechaaccesu=2018-02-24 }}</ref> ==Ecoloxía y comportamientu== [[Ficheru:Australian pelican in flight.jpg|thumb|left|right|Pelícanu australianu entamando coles sos grandes ales estendíes.]] Les sos pates fuertes y los sos pies palmotiaos déxen-yos nadar bien. Estréguense la parte de tras de la cabeza nes sos [[Glándula uropígea|glándules uropígeas]] pa recoyer una secreción oleosa producida por estes glándules y estender pol plumaxe pa impermiabilizalo.<ref name=NSS/> Calteniendo les ales pocu apertaes contra'l cuerpu, llexen con facilidá y col cuerpu sobresaliendo relativamente pocu de la superficie de l'agua.<ref name="beaman"/> Estenen l'escesu de calor por aciu una vibración gular, ondulando la piel del gargüelu y el sacu col picu abiertu pa facilitar l'enfriamientu por evaporación.<ref name=hanzab1a/> Pósense y arrexunten comunitariamente en sableres, bancos de sable y agües pocu fondes.<ref name=hanzab1a/> Una capa fibrosa fonda nos músculos del pechu déxa-yos caltener les sos grandes ales rígidamente horizontales p'alzase y entamar; aprovechen les [[térmica|térmiques]] p'alzase a altores de 3000&nbsp;m o más,<ref name="ag">{{cita web |url=http://www.australiangeographic.com.au/topics/wildlife/2010/04/mysteries-of-the-australian-pelican/ |títulu=Mysteries of the Australian pelican |nome=Julian |apellíu=Reid |obra=Australian Geographic |fecha=28 d'abril de 2010 |fechaaccesu=27 de xineru de 2017}}</ref> entamando o aleteando en formación en V y pueden volar distancies d'hasta 150&nbsp;km pa movese a zones d'alimentación.<ref name=NSS/> Tamién volar baxu sobre tramos d'agua, utilizando un fenómenu conocíu como [[efeutu suelo]] p'amenorgar la [[resistencia inducida]] y aumentar la [[sustentación]]; a midida que flúi ente les ales y la superficie de l'agua l'aire estrúyese y aumenta la densidá, exerciendo una mayor fuercia ascendente a l'ave que ta enriba,<ref>{{cita web |url=http://www.loyno.edu/lucec/natural-history-writings/bird-flight-over-water |títulu=Bird Flight Over Water |apellíu=Thomas |nome=Bob |fecha=2 de xunu de 2011 |obra=College of Arts and Sciences |editorial=Center for Environmental Communication, Loyola University |fechaaccesu=27 de xineru de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160412100607/http://www.loyno.edu/lucec/natural-history-writings/bird-flight-over-water |fechaarchivu=2016-04-12 }}</ref> con un importante aforru enerxético al volar.<ref>{{cita publicación |apellíu=Hainsworth |nome=F. Reed |añu=1988 |títulu=Induced Drag Savings From Ground Effect and Formation Flight in Brown Pelicans |url=http://jeb.biologists.org/content/135/1/431.full.pdf |publicación=Journal of Experimental Biology |volume=135 |páxines=431-444}}</ref> Los pelícanos adultos utilicen señales visuales o de comportamientu pa comunicase,<ref name="khanna">{{cita llibru |apellíu=Khanna |nome=D. R. |títulu=Biology Of Birds |url=https://books.google.com/?id=fDblIChi7KwC |añu=2005 |editorial=Discovery Publishing House |allugamientu=Nuevu Delhi, India |isbn=817141933X |páxines=315-316 }}</ref> utilizando sobremanera les sos ales y picos. El so [[comportamientu agonístico]] consiste n'emburriar y cutir a los oponentes col picu, o llevantar y ximelgar les ales de forma amenazadora.<ref>{{cita llibru |apellíu=Terrill |nome=Ceiridwen |títulu=Unnatural Landscapes: Tracking Invasive Species |url=https://books.google.com/?id=-xYRcQjMppwC |añu=2007 |editorial=University of Arizona Press |allugamientu=Tucson, Arizona |isbn=0816525234 |páxina=36}}</ref> Los adultos urnien cuando tán en colonies, pero xeneralmente son silenciosos n'otres partes o fora de temporada de cría.<ref name="beaman"/><ref name="dunne06">{{cita llibru |apellíu=Dunne |nome=Pete |títulu=Pete Dunne's Essential Field Guide Companion |url=https://books.google.com/?id=xTXeu5fLBQUC |añu=2006 |editorial=Houghton Mifflin Harcourt |allugamientu=Nueva York |isbn=0-618-23648-1 |páxines=118-119}}</ref><ref name="sasol">{{cita llibru |apellíu=Davidson |nome=Ian |apellíu2=Sinclair |nome2=Ian |títulu=Southern African Birds: A Photographic Guide |url=https://books.google.com/?id=_6X10o1QrR4C |edición=2ª |añu=2006 |editorial=Struik |allugamientu=Cape Town, Sudáfrica |isbn=1770072446 |páxina=22}}</ref><ref>{{cita publicación |apellíu1=Vestjens |nome1=W. J. M. |doi=10.1071/WR9770037 |títulu=Breeding Behaviour and Ecology of the Australian Pelican, ''Pelecanus Conspicillatus'', in New South Wales |publicación=Wildlife Research |volume=4 |páxines=37-58 |añu=1977}}</ref> Les colonies son bien ruidoses por cuenta de les constantes vocalizaciones de los pitucos.<ref name="khanna"/> ===Alimentación=== La so dieta consiste xeneralmente en [[Pisces|peces]], que pueden tener hasta 30&nbsp;cm de llargor,<ref name="enc"/> anque tamién comen [[Amphibia|anfibios]], [[Testudines|tortúes]], [[Crustacea|crustáceos]] y dacuando pequeñes [[aves]].<ref name="bbc1">{{Cita web |títulu=Pelican Swallows Pigeon in Park |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/london/6083468.stm |editorial=BBC News |fecha=25 d'ochobre de 2006 |fechaaccesu=30 de xineru de 2016}}</ref><ref name="bbc2">{{Cita web |títulu=Pelican's Pigeon Meal not so Rare |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/london/6098678.stm |editorial=BBC News |apellíu=Clarke |nome=James |fecha=30 d'ochobre de 2006 |fechaaccesu=30 de xineru de 2016}}</ref> Les preses acuátiques prindar xeneralmente n'o cerca de la superficie de l'agua.<ref name=mb/> N'agües fondes los pelícanos comunes polo xeneral pesquen en solitariu, pero más cerca de la mariña suelen formar grupos qu'arrodien bancos de pequeños pexes formando una llinia pa llevalos escontra agües pocu fondes, cutiendo les ales sobre la superficie de l'agua y depués recoyendo la presa.<ref name="NationalGeographic">{{cita web |url=http://animals.nationalgeographic.com/animals/birds/pelican/ |títulu=Pelican ''Pelecanus'' |obra=National Geographic |fechaaccesu=30 de xineru de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100124052443/http://animals.nationalgeographic.com/animals/birds/pelican/ |fechaarchivu=2010-01-24 }}</ref> Prinden munchos pexes pequeños espandiendo'l sacu gular de los sos picos, que dempués drenan sobre la superficie de l'agua antes de tragar les sos captures. Esta operación dura hasta un minutu, mientres el cual otres aves marines pueden [[Cleptoparasitismo|arrampuña-yos los pexes]]. [[Ficheru:Pelecanus occidentalis -Jamaica -fishing-8.ogv|left|thumb|thumbtime=2.5|[[Pelecanus occidentalis|Pelícanos pardos]] llanzándose pa prindar peces cerca de la superficie de l'agua.]] Los pexes grandes atrapar cola punta del picu y depués llanzar al aire p'atrapalos na bolsa y traga-y los cola cabeza del pexe escontra baxo. N'ocasiones una [[Laridae|gavilueta]] asítiase sobre'l so cabeza y picotiar pa distrayer al pelícanu y róba-y un pexe cuando tien el picu abiertu;<ref name="HowStuffWorks">{{cita web |url=http://animals.howstuffworks.com/birds/pelican-bill-vs-belly2.htm |títulu=Does a Pelican's Bill Hold More Than its Belly Can? |apellíu=Freeman |nome=Shanna |obra=HowStuffWorks |editorial=InfoSpace Holdings LLC |fechaaccesu=30 de xineru de 2017}}</ref> pela so parte, los pelícanos dacuando tamién arrampuñen preses d'otres aves acuátiques.<ref name=NSS/> El pelícanu pardu suel somorguiase pa prindar les sos preses, sobremanera coles [[Engraulidae|anchoes]]<ref name="usepa1980">{{cita llibru |títulu=National accomplishments in pollution control, 1970–1980: some case histories |añu=1980 |editorial=U.S. Environmental Protection Agency, Office of Planning and Management, Program Evaluation Division |páxines=183-184}}</ref> y un tipu de [[Clupea|sardines]] llamaos lachas.<ref name=NationalGeographic/><ref>{{cita web |url=http://www.vix.com/es/btg/intereses/2011/04/29/pelicanos-les aves-tacticas |títulu=Pelícanos: les aves táctiques |obra=VIX |apellíu=Domínguez |nome=Matías |fechaaccesu=30 de xineru de 2017 }}</ref> El pelícanu australianu ye un [[carroñero]] carnívoru eclécticu y comenenciosu que s'alimenta en [[Vertideru (basura)|vertideros]], buscando [[carroña]]<ref name="hanzab1b">Marchant y Higgins (1990), p. 742</ref> y casi cualquier cosa comestible, dende inseutos y pequeños crustáceos hasta coríos y perros pequeños.<ref name=hanzab1b/> Anque ye bien pocu habitual que s'alimenten d'otres aves, reparáronse grandes [[Pelecanus onocrotalus|pelícanos comunes]] tragándose [[Columbidae|palombos]] nel [[St. James's Park]] de Londres;<ref name="bbc2"/> según la opinión del ente [[Parques Reales de Londres]] esta inusual alimentación ye más probable nel casu de pelícanos en cautividá que viven nun mediu ambiente semiurbano y tán en contautu próximu y frecuente con seres humanos.<ref name="bbc2" /> Sicasí, comprobóse que na [[Provincia Occidental del Cabu]] (Sudáfrica) la mesma especie comía pitucos vivos d'[[Morus capensis|alcatraces d'El Cabu]] na pequeña [[isla Malgas]],<ref>{{Cita web |apellíu=Walker |nome=Matt |títulu=Pelicans Filmed Gobbling Gannets |url=http://news.bbc.co.uk/earth/hi/earth_news/newsid_8343000/8343195.stm |fecha=5 de payares de 2009 |editorial=BBC |fechaaccesu=30 de xineru de 2017}}</ref> según [[Phalacrocorax capensis|mabees d'El Cabu]], [[Microcarbo coronatus|mabees coronaes]], [[Larus dominicanus|gaviluetes cocineres]], [[Thalasseus bergii|charranes piquigualdos]] y [[Spheniscus demersus|pingüinos d'El Cabu]] y na [[isla Dassen]] y otros llugares.<ref name="esr">{{cita publicación |apellíu1=Mwema |nome1=Martin M. |apellíu2=de Ponte Machado |nome2=Marta |apellíu3=Ryan |nome3=Peter G. |añu=2010 |títulu=Breeding Seabirds at Dassen Island, South Africa: Chances of Surviving Great White Pelican Predation |publicación=Endangered Species Research |volume=9 |páxines=125-131 |doi=10.3354/esr00243 |url=http://www.int-res.com/articles/esr2009/9/n009p125.pdf }}</ref> Tamién se reportó que los [[Pelecanus occidentalis|pelícanos pardos]] alimentar de mozos [[Uria aalge|llabráivos]] en [[California]], lo mesmo que de los güevos y pitucos de [[Bubulcus ibis|garcillas bueyeras]] y [[Ardea alba|garces blanques]] en [[Baxa California]], Méxicu.<ref>{{cita publicación |apellíu=Mora |nome=Miguel A. |añu=1989 |títulu=Predation by a Brown Pelican at a Mixed Species Heronry |publicación=Condor |volume=91 |númberu=3 |páxines=742-743 |doi=10.2307/1368134 |url=http://sora.unm.edu/sites/default/files/journals/condor/v091n03/p0742-p0743.pdf}}</ref> ===Reproducción y ciclu vital=== {{Imaxe múltiple | posición_tabla=right | direición=vertical | anchu=250 | semeya1=Spot-billed Pelican (Pelecanus philippensis) at nest with chicks in Uppalpadu W IMG 2663.jpg |testu1=Colonia de cría de [[Pelecanus philippensis|pelícanos orientales]] na [[India]]. Esta especie añera n'árboles. |semeya2=Spot-billed Pelican (Pelecanus philippensis) feeding a juvenile in Garapadu, AP W IMG 5362.jpg |testu2=Pelícanu oriental alimentando a la so cría nun nial nun árbol. |semeya3 =Pelecanus conspicillatus -Brisbane Water, Broken Bay, New South Wales, Australia -colony-8.jpg |testu3=Colonia de cría de [[Pelecanus conspicillatus|pelícanos australianos]] na mariña de [[Nueva Gales del Sur]], Australia. Esta especie añera en tierra. }} Los pelícanos son animales [[gregariu|gregarios]] y añeren en colonies. Les pareyes son monógames solo mientres una estación, pero los venceyos de pareya solamente caltiénense nel área anidamiento, siendo independientes lloñe del nial. Les especies qu'añeren en tierra (les de plumaxe blancu) desenvuelven un complexu cortexu comunal nel qu'intervienen un grupu de machos qu'escuerren a una sola fema nel aire, en tierra o na agua mientres xunten, abren y emburrien los picos ente ellos. Pueden terminar el procesu nun día. Les especies qu'añeren nos árboles tienen un procesu más simple nel cual los machos engaramaos a les cañes anunciar a les femes.<ref name=NSS/> L'allugamientu de la colonia reproductora ta determinada pola disponibilidad d'un ampliu suministru de pexes p'alimentase, anque pueden movese utilizando les [[térmica|térmiques]] pa volar diariamente a cientos de quilómetros pa buscar comida.<ref name=enc/> El [[Pelecanus conspicillatus|pelícanu australianu]] utiliza dos estrategia reproductives dependiendo del grau de previsibilidad ambiental local. Formen colonies de decenes o cientos, raramente miles, d'aves que se reproducen regularmente en pequeñes islles costeres y subcosteras onde la comida ta disponible estacional o permanentemente. Nes grebes tierres del interior australianu, especialmente na [[cuenca endorreica]] del [[llagu Eyre]], formen grandes colonies comenencioses que pueden axuntar hasta 50&nbsp;000 pareyes cuando tienen llugar unos hinchentes irregulares, que pueden tar espaciadas munchos años, que formen efímeros [[Llagu saláu|llagos salaos]] qu'apurren grandes cantidaes d'alimentu mientres dellos meses antes d'ensugase de nuevu.<ref name="ag"/> En toles especies la cópula tien llugar nel nial; empieza pocu dempués del axugamientu y sigue mientres 3-10 díes antes de la puesta. Nes especies qu'añeren en tierra (que non siempres constrúin niales) el machu encargar de llevar el material de anidación, dacuando nel sacu gular, y nes especies qu'añeren n'árboles llevar suxetu col picu. Entós la fema atropa'l material hasta formar una estructura simple.<ref name=NSS/> Los [[Güevu (bioloxía)|güevos]] son ovalaos, blancos y de testura aspra.<ref name=hanzab1a/> Toles especies ponen xeneralmente siquier dos güevos; el tamañu habitual de la puesta ye d'unu a tres huevos, anque escepcionalmente puede llegar hasta seis.<ref name=hanzab1a/> Dambos sexos guaren los güevos asitiándolos enriba o debaxo de los pies y pueden trate al camudar les veces. La incubación duren 30-36 díes;<ref name=hanzab1a/> el porcentaxe d'ésitu d'eclosión en pareyes que nun fueron fadiaes pue ser d'hasta'l 95&nbsp;% pero, por cuenta de la competencia ente hermanos nel nial o'l [[cainismo]], na naturaleza xeneralmente solo una de les críes sobrevive nes primeres selmanes (los pelícanos rosado y oriental son los que suelen sobrevivir más tiempu). Dambos padres alimenten a les sos críes por [[regurgitación]]; dempués d'aproximao una selmana los pitucos yá son capaces de meter la cabeza nel sacu gular de los sos padres y alimentase por sigo mesmos.<ref name="DofB">{{cita llibru |apellíu-editor1=Campbell |nome-editor1=Bruce |apellíu-editor2=Lack |nome-editor2=Elizabeth |títulu=A Dictionary of Birds |añu=1985 |editorial=Poyser |allugamientu=Calton, Reinu Xuníu |isbn=0-85661-039-9 |páxina=443}}</ref> Por motivos que se desconocen, n'ocasiones antes o especialmente dempués de ser alimentaos, paecen tener una especie de convulsión que los dexa inconscientes.<ref name=NSS/> Los padres de les especies qu'añeren nel suelu dacuando estréguen-y la cabeza con fuercia a les críes más madures antes d'alimentalos. A partir de los 25 díes d'edá,<ref name=hanzab1a/> los mozos d'estes especies axuntar en «guarderíes» d'hasta 100 aves nes que los padres reconocen y alimenten namái a los sos propios fíos. A les 6-8 selmanes yá analayen pola contorna, nadando de xemes en cuando, y pueden prauticar l'alimentación comunal.<ref name=NSS/> Los xuveniles de toles especies [[Emplumecer|emplumen]] 10-12 selmanes dempués de la eclosión. Dempués pueden permanecer colos sos padres, pero a partir d'esi momentu yá nun son alimentaos o lo faen raramente. Maurecen a los trés o cuatro años.<ref name=hanzab1a/> L'ésitu reproductor ye bien variable.<ref name=NSS/> Los pelícanos viven de 15 a 25 años n'estáu montés, anque esiste'l casu rexistráu d'un exemplar en cautividá qu'algamó los 54 años.<ref name=enc/> ==Conservación== ===Poblaciones=== A nivel mundial, les poblaciones de pelícanos vense afeutaes negativamente por cuatro factores principales: amenorgamientu del númberu de peces por causa de la [[sobrepesca]] o pola contaminación de l'agua, la [[Destrucción d'hábitat|destrucción del so hábitat]], los efeutos direutos de l'[[Antropogénico|actividá humana]] como les perturbaciones nes colonies de anidación, caza y matances, enriedu en redes de pesca y daños por anzuelos o la presencia de contaminantes como'l [[Dicloro difenil tricloroetano|DDT]] y la [[Endrina (plaguicida)|endrina]]. La mayoría de les poblaciones de les distintes especies son más o menos estables, anque una d'elles ta catalogada pola [[Xunión Internacional pal Caltenimientu de la Natura|UICN]] como [[Especie vulnerable|vulnerable]] y dos tán [[Especie casi amenazada|cercanes]] a selo. Toles especies reprodúcense fácilmente nos [[Xardín zoolóxicu|parques zoolóxicos]], lo cual ye potencialmente útil pal so caltenimientu.<ref>{{Cita publicación |apellíu1=Crivelli |nome1=Alain J. |apellíu2=Schreiber |nome2=Ralph W. |doi=10.1016/0006-3207(84)90063-6 |títulu=Status of the Pelecanidae |publicación=Biological Conservation |volume=30 |númberu=2 |páxines=147-156 |añu=1984}}</ref> [[Ficheru:(Pelecanus occidentalis) Tortuga Bay on the Island of Santa Cruz, Galápagos.JPG|thumb|left|[[Pelecanus occidentalis|Pelícanu pardu]], [[Badea Tortúa]], [[Isla Santa Cruz (Galápagos)]].]] La población combinada de pelícanos [[Pelecanus occidentalis|pardos]] y [[Pelecanus thagus|peruanos]] envalorar en 650&nbsp;000 aves, con alredor de 250&nbsp;000 nos Estaos Xuníos y el Caribe y 400&nbsp;000 nel Perú.{{#tag:ref|El gobiernu de los Estaos Xuníos nun aceptó la elevación d'estos dos taxones como especies estremaes.<ref name=FWS/>|name="GobEEUU"|group="N"}} La [[National Audubon Society]] envalora la población mundial del pelícanu pardu en 300&nbsp;000 aves.<ref>{{Cita web |url=http://birds.audubon.org/species/bropel |títulu=Brown Pelican |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |obra=Conservation Status |editorial=National Audubon Society |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140130195203/http://birds.audubon.org/species/bropel |fechaarchivu=30 de xineru de 2014 }}</ref> El númberu de pelícanos sufrió un gran descensu nes décades de 1950 y 1960, debíu sobremanera a la contaminación ambiental por DDT, polo que la especie foi catalogada como en peligru d'estinción nos Estaos Xuníos en 1970. Gracies a les restricciones impuestes sobre l'usu de DDT nos Estaos Xuníos a partir de 1972, foi retiráu de la llista en 2009.<ref name="FWS">{{Cita publicación|apellíu=Fish and Wildlife Service, Department of the Interior |fecha=17 de payares de 2009 |títulu=Removal of the Brown Pelican (''Pelecanus occidentalis'') From the Federal List of Endangered and Threatened Wildlife |publicación=Federal Register |volume=74 |númberu=220 |páxines=59444-59472 |url=https://www.gpo.gov/fdsys/pkg/FR-2009-11-17/pdf/Y9-27402.pdf#page=1}}</ref><ref name="SF">{{Cita web|apellíu=Cappiello |nome=Dina |títulu=Brown pelicans off endangered species list |axencia=Associated Press |url=http://www.sfgate.com/green/article/Brown-pelicans-off-endangered-species-list-3211230.php |obra=San Francisco Chronicle |fecha=12 de payares de 2009 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017}}</ref> El pelícanu peruanu ta catalogáu como [[especie casi amenazada]] porque, anque [[BirdLife International]] envalora que la so población supera les 500&nbsp;000 aves adultes y posiblemente ta aumentando, foi enforma mayor nel pasáu. El so númberu amenorgó drásticamente mientres el fenómenu climáticu d'[[El Neñu-Oscilación del Sur|El Neñu]] de 1998 y podría esperimentar descensos similares nel futuru. Ente les actuaciones que se consideren necesaries pal so caltenimientu tán una monitorización regular por tola so distribución pa determinar los enclinos de les sos poblaciones, particularmente dempués de los años d'El Neñu, acutar l'accesu humanu a les principales colonies reproductores, o la evaluación de les interacciones cola actividá pesquera.<ref>{{Cita web |url=http://datazone.birdlife.org/species/factsheet/22697619 |títulu=Peruvian Pelican (''Pelecanus thagus'') |obra=BirdLife Data Zone |editorial=BirdLife International |fechaaccesu=13 de febreru de 2017}}</ref> El [[Pelecanus philippensis|pelícanu oriental]] tien una población envalorada d'ente 13&nbsp;000 y 18&nbsp;000 aves y tamién ta catalogáu como especie casi amenazada na [[Llista Colorada de la UICN]]. El so númberu menguó sustancialmente mientres el sieglu XX, sobremanera pola erradicación de la importante colonia de reproductora del valle del [[Ríu Sittang|Sittang]] en [[Birmania]] por causa de la [[deforestación]] y la perda de zones d'alimentación.<ref>{{Cita web |url=http://datazone.birdlife.org/species/factsheet/22697604 |títulu=Spot-billed Pelican (''Pelecanus philippensis'') |obra=BirdLife Data Zone |editorial=BirdLife International |fechaaccesu=13 de febreru de 2017}}</ref> Les principales amenaces a les qu'enfrenta son la [[Destrucción d'hábitat|perda d'hábitat]] y les perturbaciones causaes pola actividá humana, anque les poblaciones estabilizáronse na so mayor parte tres una mayor proteición na [[India]] y [[Camboya]].<ref name="iucnphillippenis">{{IUCN |asesores=BirdLife International |añu=2011 |id=106003812 |títulu=Pelecanus philippensis |version=2016.3 |consultáu=13 de febreru de 2017}}</ref> El [[Pelecanus rufescens|pelícanu rosado]] tien una gran población que toma gran parte del [[África subsaḥariana]]. A falta d'amenaces sustanciales o d'evidencies d'amenorgamientos nel so área de distribución, el so estáu de caltenimientu ta catalogáu como d'[[especie so esmolición menor]]. Ente les sos amenaces rexonales inclúyense'l drenaxe de los [[güelga|güelgues]] y l'aumentu de les perturbaciones humanes nel sur d'África. La especie ye susceptible a la [[bioacumulación]] de toxines y a baltar de los árboles nos qu'añeren.<ref>{{Cita web |url=http://datazone.birdlife.org/species/factsheet/22697595 |títulu=Pink-backed Pelican (''Pelecanus rufescens'') |obra=BirdLife Data Zone |editorial=BirdLife International |fechaaccesu=13 de febreru de 2017}}</ref> El [[Pelecanus erythrorhynchos|pelícanu blancu americanu]] amontó'l so númberu,<ref name=Keith05/> con población envalorada d'unes 157&nbsp;000 aves en 2005, en mayor númberu al este de la [[Divisoria continental d'América|gran divisoria continental norteamericana]].<ref>{{Cita publicación |apellíu1=King |nome1=D. Tommy |apellíu2=Anderson |nome2=Daniel W. |títulu=Recent Population Status of the American White Pelican: A Continental Perspective |añu=2005 |publicación=USDA National Wildlife Research Center - Staff Publications |númberu=40|páxines=48-54 |url=http://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1038&context=icwdm_usdanwrc}}</ref> Sicasí, nun ta claru si'l so númberu viose afeutáu pola esposición a plaguicidas y sufrió perdida d'hábitat debíu al drenaxe de güelgues y la competencia col usu recreativu de llagos y ríos.<ref name=Keith05/> [[Ficheru:Pelecanus onocrotalus -Kenya -several-8.jpg|thumb|[[Pelecanus onocrotalus|Pelícanos comunes]] en [[Kenia]].]] Los [[Pelecanus onocrotalus|pelícanos comunes]] estender a lo llargo de gran parte d'África y el sur d'Asia. L'enclín xeneral del númberu de la so población ye incierta, con datos variables según les rexones qu'amuesen aumentos, amenorgamientos, estabilidá o desconocimientu, anque nun hai evidencia d'un rápidu amenorgamientu xeneral y tán catalogaos como [[especie so esmolición menor]]. Ente'l so amenaces inclúyense'l drenaxe de les güelgues, la caza deportiva, les perturbaciones nes colonies de cría y la contaminación por plaguicidas y metales pesaos.<ref>{{Cita web |url=http://datazone.birdlife.org/species/factsheet/22697590 |títulu=Great White Pelican (''Pelecanus onocrotalus'') |obra=BirdLife Data Zone |editorial=BirdLife International |fechaaccesu=14 de febreru de 2017}}</ref> El [[Pelecanus crispus|pelícanu ceñudu]] ye la especie más rara, con una población envalorada d'ente 10&nbsp;000 y 20&nbsp;000 aves tres los grandes cayentes mientres los sieglos XIX y XX. Ente les principales amenaces actuales d'esta especie atopen la caza, especialmente n'Asia oriental, la perturbación humana, el desenvolvimientu costeru, el choque con tendíos llétricos d'alta tensión y la sobresplotación pesquera.<ref>{{Cita web |url=http://datazone.birdlife.org/species/factsheet/22697599 |títulu=Dalmatian Pelican (''Pelecanus crispus'') |obra=BirdLife Data Zone |editorial=BirdLife International |fechaaccesu=14 de febreru de 2017}}</ref> Tán catalogaos como [[especie vulnerable]] na Llista Colorada d'Especies Amenaciaes de la UICN yá que la so población tiende a la baxa, especialmente en [[Mongolia]] onde ta casi estinguida. Sicasí, delles colonies tán aumentando de tamañu y la colonia del menor de los [[Llagu Prespa|llagos Prespa]] en [[Grecia]] cuenta con cerca de 1000 pareyes reproductores.<ref name="iucncrispus"/> Bien estendíu a lo llargo d'[[Australia]],<ref name=Keith05/> el [[Pelecanus conspicillatus|pelícanu australianu]] tien una población envalorada d'ente 300&nbsp;000 y 500&nbsp;000 aves.<ref>{{cita llibru |apellíu1=Robin |nome1=Libby |apellíu2=Joseph |nome2=Leo |apellíu3=Heinsohn |nome3=Robert |títulu=Boom & Bust: Bird Stories for a Dry Country |url=https://books.google.com/?id=W_9jMwwC4foC |añu=2009 |editorial=CSIRO Publishing |allugamientu=Collingwood, Victoria |isbn=064309606X |páxina=97}}</ref> El so númberu total fluctúa erráticamente dependiendo de les condiciones de les güelgues y l'ésitu de la cría en tol continente. Ta catalogáu como [[especie so esmolición menor]].<ref>{{Cita web |url=http://datazone.birdlife.org/species/factsheet/22697608 |títulu=Australian Pelican (''Pelecanus conspicillatus'') |obra=BirdLife Data Zone |editorial=BirdLife International |fechaaccesu=14 de febreru de 2017}}</ref> ===Matanza y perturbación antrópica=== Los pelícanos fueron escorríos polos seres humanos al percibilos como una competencia pa la pesca, a pesar de que la dieta d'estes aves asolápase pocu colos pexes buscaos davezu polos humanos pa la pesca.<ref name=Keith05/> Mientres la década de 1880, los pelícanos blancos americanos matar a golpes y disparos, los sos güevos destruyíos deliberadamente y los sos llugares d'alimentación y de anidación degradaos polos planes d'usu de los recursos hídricos y el drenaxe de [[güelga|güelgues]];<ref name=Keith05/> pero inclusive nel sieglu XXI, un aumentu de la población d'esta especie nel sureste d'[[Idaho]] nos EE.&nbsp;UU. foi consideráu una amenaza pa la pesca recreativa llocal de la trucha ''[[Oncorhynchus clarkii]]'', lo que condució a dellos intentos oficiales d'amenorgar el númberu de pelícanos por aciu acoso sistemáticu y matances selectives.<ref>{{cita llibru |títulu=Management of American White Pelicans in Idaho |añu=2009 |editorial=Idaho Fish & Game |url=http://fishandgame.idaho.gov/public/wildlife/planPelican.pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120824035950/http://fishandgame.idaho.gov/public/wildlife/planPelican.pdf |fechaarchivu=24 d'agostu de 2012 }}</ref> Na islla de Dyer, na [[Provincia Occidental del Cabu]] de Sudáfrica, los pelícanos comunes fueron sacrificaos mientres el sieglu XIX porque la so depredación de los güevos y los pitucos d'aves marines productores de [[guanu]] considerábase una amenaza pal mediu de vida de los colectores d'esta materia.<ref name=esr/> Más apocayá, esta depredación per parte de los pelícanos nes colonies d'aves marines sudafricanas afectó al caltenimientu de poblaciones d'aves marines amenaciaes, especialmente del [[Microcarbo coronatus|mabea coronada]] (''Microcarbo coronatus''), el [[Phalacrocorax capensis|mabea d'El Cabu]] (''Phalacrocorax capensis'') y el [[Phalacrocorax neglectus|mabea de bajío]] (''Phalacrocorax neglectus''), lo que llevó a propuestes pa controlar el númberu de pelícanos nes colonies vulnerables.<ref name=esr/> Amás de la [[Destrucción d'hábitat|destrucción del so hábitat]] y la persecución apostao y empobinao, los pelícanos son vulnerables a la perturbación nes sos colonies de cría por [[Observación d'aves observadores d'aves]], fotógrafos y otros visitantes interesaos. La presencia humana por sigo sola puede faer que les aves muevan o destruyan por fuercia los sos güevos, dexen a les críes espuestes a los depredadores y les condiciones climátiques adverses, o inclusive abandonen les sos colonies.<ref>{{Cita web |url=http://ec.europa.eu/environment/life/project/Projects/index.cfm?fuseaction=home.showFile&rep=file&fil=CodeofPractice.pdf |títulu=Code Of Practice for the Protection of the Dalmatian Pelican |fechaaccesu=14 de febreru de 2017 |obra=Information leaflet |editorial=Life Natura Program}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://minnesota.publicradio.org/collections/special/columns/statewide/archive/2012/05/loving-em-to-death.shtml |títulu=Loving 'em to death |fechaaccesu=14 de febreru de 2017 |obra=Statewide |nome=Dan |apellíu=Gunderson |editorial=MPR News |fecha=16 de mayu de 2012 }}</ref><ref name="cfgc07">{{Cita publicación |títulu=Status Review of California Brown Pelican (''Pelecanus occidentalis californicus'') in California |apellíu1=Burkett |nome1=Esther Y. |apellíu2=Logsdon |nome2=Randi J. |apellíu3=Fien |nome3=Kristi M. |añu=2007 |publicación=Report to the California Fish and Game Commission |editorial=California Department of Fish and Game, Wildlife Branch |url=https://nrm.dfg.ca.gov/FileHandler.ashx?DocumentID=83830}}</ref> ===Envelenamientu y polución=== {{Imaxe múltiple | direición = vertical | testu = Pelícanos pardos cubiertos de petroleu tres la [[Derrame de petroleu|marea negra]] causada pol fundimientu de la ''[[Deepwater Horizon]]'' en 2010. | semeya1 = Gulf-Oiled-Pelicans-June-3-2010.jpg | semeya2 = Pelican wash from oil spill Louisiana 13 Dawn IBRRC 2010.05.04 B6X2141.jpg }} La contaminación medioambiental por [[Dicloro difenil tricloroetano|DDT]] foi una de les principales causes del cayente de les poblaciones de pelícanos pardos n'América del Norte nes décades de 1950 y 1960 al introducise na [[rede trófica]] contaminando munches especies, ente les que s'atopaba l'[[Engraulidae|anchoa]] ''Engraulis mordax'', una fonte primaria d'alimentación de los pelícanos. El [[metabolito]] [[Diclorodifenildicloroetileno|DDE]] formáu a partir del DDT ye un tóxicu pa la reproducción de pelícanos y munches otres aves, que provoca l'endelgazamientu y debilitamientu del pulgu del güevu y el consiguiente fracasu reproductivu a por culpa de los frayatos accidentales causaes poles mesmes aves criadores. Gracies a la prohibición efeutiva del usu del DDT en 1972 nos Estaos Xuníos, el pulgu de los güevos de los pelícanos pardos reproductores aumentó de grosez y les sos poblaciones pudieron recuperase en gran midida.<ref name="usepa1980"/><ref>{{Cita web |url=http://www.stanford.edu/group/stanfordbirds/text/essays/DDT_and_Birds.html |títulu=DDT and Birds |fechaaccesu=14 de febreru de 2017 |apellíu1=Ehrlich |nome1=Paul R. |apellíu2=Dobkin |nome2=David S. |apellíu3=Wheye |nome3=Darryl |editorial=Stanford University |añu=1988}}</ref> A finales de la década de 1960, tres l'importante amenorgamientu del númberu de pelícanos pardos en [[Louisiana]] por intoxicación por DDT, importáronse 500 pelícanos de [[Florida]] p'aumentar y restablecer la población, anque más de 300 morrieron darréu n'abril y mayu de 1975 por envelenamientu por [[Endrina (plaguicida)|endrina]],<ref>{{Cita web |url=https://news.google.com/newspapers?nid=861&dat=19820428&id=075dAAAAIBAJ&sjid=Fl4NAAAAIBAJ&pg=3543,7071462 |títulu=Bird Species Regroup With Residue Torne |fechaaccesu=14 de febreru de 2017 |obra=The Victoria Advocate: Julius Ermis' Outdoors |apellíu=Ermis |nome=Julius |fecha=29 d'abril de 1982}}</ref> un pesticida [[organoclorado]]. Cerca de 14&nbsp;000 pelícanos, 7500 d'ellos pelícanos blancos americanos, morrieron de [[botulismu]] acabante comer pexes del [[mar de Salton]] en 1990.<ref name=Keith05/> En 1991, un númberu anormal de pelícanos pardos y [[Phalacrocorax penicillatus|mabees de Brandt]] morrieron en [[Santa Cruz (California)]] debíu al envelenamientu de les anchoes de les que s'alimentaben con [[acedu domoico]],<ref>{{Cita publicación |apellíu1=Work |nome1=Thierry M. |apellíu2=Barr |nome2=Bradd |apellíu3=Beale |nome3=Allison M. |apellíu4=Fritz |nome4=Lawrence |apellíu5=Quilliam |nome5=Michael A. |apellíu6=Wright |nome6=Jeffrey L. C. |añu=1993 |títulu=Epidemiology of domoic acid poisoning in Brown Pelicans (''Pelecanus occidentalis'') and Brandt's Cormorants (''Phalacrocorax penicillatus'') in California |jstor=20460314 |publicación=Journal of Zoo and Wildlife Medicine |volume=24 |númberu=1 |páxines=54-62}}</ref> [[neurotoxina]] producida pola diatomea ''[[Pseudo-nitzschia]]. Como aves acuátiques que s'alimenten de pexes, los pelícanos son bien susceptibles a los [[Derrame de petroleu|arrames de petroleu]], tantu direutamente por quedar cubiertos por esti hidrocarburu como indireutamente pol impautu d'estos derrames nos sos recursos alimenticios. Un informe de 2007 de la California Fish and Game Commission envaloró que mientres los postreros 20 años, unos 500-1000 pelícanos pardos fuérense afeutaos por derrames de petroleu en [[California]].<ref name=cfgc07/> Un informe de 2011 del Centru pa la Diversidá Biolóxica d'Arizona, un añu dempués de la [[Derrame de petroleu|marea negra]] causada pol fundimientu de la ''[[Deepwater Horizon]]'' n'abril de 2010, indicaba que 932 pelícanos pardos fueren recoyíos tres trate afeutaos pol petroleu y envaloraba que diez veces esi númberu habíen resultancia estropiaos pol derrame.<ref>{{Cita web |url=http://www.biologicaldiversity.org/programs/public_lands/energy/dirty_energy_development/oil_and_gas/gulf_oil_spill/pdfs/GulfWildlifeReport_2011.pdf |títulu=A Deadly Toll |fechaaccesu=20 de febreru de 2017 |obra=Center for Biological Diversity |fecha=abril de 2011}}</ref> Cuando los pelícanos interactúan colos pescadores, yá sía compartiendo les mesmes agües o cuando s'alimenten de los pexes que los pesqueros refuguen, son especialmente vulnerables porque pueden quedar agabitaos nos anzuelos o enredaos tantu en redes de pesca actives como refugaes. Los pelícanos traguen los anzuelos o se-yos engabitar na piel del sacu gular o nes sos pates palmotiaes, o los fuertes sedales de pesca pueden endolcase alredor del picu, les ales o les pates, estropiándolos, matándolos o dexándolos incapacitados p'alimentase. En Norteamérica y Australia creáronse organizaciones de rescate formaes por voluntarios qu'atienden y rehabiliten pelícanos mancaos y otres especies de vida montesa.<ref>{{Cita web |url=http://www.pelicanlife.org/SB_pelicans/updates_0405.html |títulu=Pelican News and other happenings at the seabird pond |obra=pelicanlife.org |fechaaccesu=20 de febreru de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110623205311/http://pelicanlife.org/SB_pelicans/updates_0405.html |fechaarchivu=2011-06-23 }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://collier.ifas.ufl.edu/SeaGrant/pubs/PelicanPub.pdf |títulu=Quick Reference for Rescuing Hooked Pelicans |editorial=University of Florida |fechaaccesu=20 de febreru de 2017}}</ref><ref>{{cita llibru |títulu=The Impact of Recreational Fishing on Estuarine Birdlife on the Far North Coast of New South Wales |apellíu1=Ferris |nome1=Lance |apellíu2=Ferris |nome2=Rochelle |añu=2004 |editorial=Australian Seabird Rescue |allugamientu=Ballina, Nueva Gales del Sur |url=https://www.box.com/shared/8fcmrpsvobv8y7yg0uap }}</ref> ===Parásitos y enfermedaes=== Al igual qu'otres aves, los pelícanos son víctimes de diversos [[Parasitismu|parásitos]]. Los [[Mallophaga|pioyos d'aves]] del xéneru ''Piagetella'' atopar nos sacos gulares de toles especies de pelícanos. El mosquitu ''[[Culex pipiens]]'' ye portador de la [[Plasmodium relictum|malaria aviar]] y una alta densidá d'estos inseutos pueden obligar a los pelícanos a abandonar una colonia. Les [[Hirudinea|sangrixueles]] pueden xuntáse-yos a la [[Cloaca (zooloxía)|cloaca]] y dacuando al interior de la bolsa.<ref name="Rothschild ">{{cita llibru |títulu=Fleas, Flukes and Cuckoos. A Study of Bird Parasites |apellíu=Rothschild |nome=Miriam |apellíu2=Clay |nome2=Theresa |añu=1953 |editorial=Collins |ubicación=Londres |páxines=32, 121, 147, 215 |url=https://archive.org/details/fleasflukescucko00roth}}</ref> Un estudiu realizáu con [[Pelecanus erythrorhynchos|pelícanos blancos americanos]] atopó 75 especies distintes de parásitos, como [[Cestoda|céstodos]], [[Trematoda|tremátodos]], [[Diptera|dípteros]], [[Siphonaptera|sifonápteros]], [[Ixodida|ixódidos]] o [[Nematoda|nemátodos]]; munchos d'ellos nun los provoquen grandes daños, pero los dípteros pueden tar implicaos na muerte de pitucos, particularmente si tán débiles o enfermos y la [[Argasidae|cachiparru blandu]] ''Ornithodoros capensis'' dacuando provoca que los adultos abandonen el nial. Munchos de los sos parásitos atopar n'otros grupos d'aves, pero dalgunos [[Phthiraptera|pioyos]] tienen a los pelícanos como [[Güéspede (bioloxía)|güéspedes]] específicos.<ref name=overstreet/> Les aves sanes polo xeneral pueden faer frente a los sos pioyos, pero les enfermes pueden portar cientos d'estos parásitos, lo que puede provocar la so muerte. El pioyu ''Piagetiella peralis'', que se-yos introduz na bolsa gular y polo tanto'l pelícanu nun puede quitar col picu, nun suel ser un problema grave, inclusive cuando infesta tol interior de la bolsa, pero dacuando la inflamación y sangráu que provoquen pueden estropialo.<ref name="overstreet">{{Cita publicación |apellíu=Overstreet |nome=Robin M. |apellíu2=Curran |nome2=Stephen S. |añu=2005 |títulu=Parasites of the American White Pelican |publicación=Gulf and Caribbean Research |volume=17 |númberu=1 |páxines=31-48 |doi=10.18785/gcr.1701.04 |url=http://aquila.usm.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1383&context=gcr}}</ref> El [[Pelecanus occidentalis|pelícanu pardu]] tamién ye víctima d'una amplia de parásitos; los nemátodos ''Contracaecum multipapillatum'' y ''C. mexicanum'' y el tremátodo ''Ribeiroia ondatrae'' causaron enfermedaes y provocáu mortalidá nes poblaciones de [[Puertu Ricu]], poniendo en peligru los pelícanos nesta isla.<ref name="dyer">{{Cita publicación |apellíu=William G. Dyer, ''et al''. |añu=2002 |títulu=Helminth and Arthropod Parasites of the Brown Pelican, ''Pelecanus occidentalis'', in Puertu Ricu, with a Compilation of all Metazoan Parasites Reported from this Host in the Western Hemisphere |publicación=Avian Pathology |volume=31 |númberu=5 |páxines=441-448 |doi=10.1080/0307945021000005815 |url=http://phthiraptera.info/Publications/42846.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131217230003/http://phthiraptera.info/Publications/42846.pdf |archivedate=2013-12-17 |fechaaccesu=2018-02-24 }}</ref> En mayu de 2012, informóse que cientos de [[Pelecanus thagus|pelícanos peruanos]] perecieren nel [[Perú]] por inanición y parasitosis.<ref name="peru">{{Cita web |títulu=Pelícanos en La Llibertá morrieron por desnutrición y parasitosis |url=http://peru.com/2012/05/04/actualidad/nacionales/pelicano-libertad-morrieron-desnutricion-y-parasitosis-noticia-62307 |editorial=Peru.com |fecha=4 de mayu de 2012 |fechaaccesu=20 de febreru de 2017 }}</ref> ==Na relixón, la mitoloxía y la cultura== [[Ficheru:Ägyptische Sammlung 08.jpg|thumb|right|Pelícanos nun [[Relieve (arte)|relieve]] de la [[Dinastía V d'Exiptu]] nel templu d'[[Abu Gurab]].]] Nel [[Antiguu Exiptu]], el pelícanu (n'[[Idioma exipciu|exipciu]] ''henet'') acomuñar cola muerte y [[Escatoloxía|el más allá]]. Representar nes parés de les tumbes y figuraba en [[Testos funerarios del Antiguu Exiptu|testos funerarios]], como símbolu de proteición contra les [[Serpentes|culiebres]]. El ''henet'' tamién apaez nos [[Testos de les Pirámides]] como «madre del rei», polo que se-y consideraba como una [[diosa]]. Otres referencies en [[papiru|papiros]] funerarios non pertenecientes a la realeza amuesen la creencia de qu'esta ave tenía la capacidá de profetizar el pasu seguru de los muertos del mundu terrenal al [[inframundu]].<ref>{{cita llibru |apellíu=Hart |nome=George |títulu=The Routledge Dictionary Of Egyptian Gods And Goddesses |coleición=Routledge Dictionaries |añu=2005 |editorial=Routledge |allugamientu=Abingdon, Reinu Xuníu |isbn=978-0-415-34495-1 |páxina=125}}</ref> El romanu [[Pliniu'l Vieyu]] (sieglu I) nel so ''Historia natural'', el visigodu [[Isidoro de Sevilla]] (sieglu VII) nos sos ''Etimoloxíes'' y el francés [[Guillaume Le Clerc de Normandía]] (sieglu XIII) nel so ''Bestiaire'', menten al pelícanu xunto a [[lleenda|lleendes]] a él acomuñaes.{{#tag:ref|Pliniu'l Vieyu, ''Historia Natural'', llibru X, 66: «Los pelícanos tienen un segundu estómagu nel pescuezu, onde les insaciables criatures asitien la comida, aumentando la so capacidá; más tarde, tomen la comida d'esi estómagu y pasar al estómagu verdaderu». Isidoro de Sevilla, ''Etimoloxíes'', llibru XII, 7:26: «El pelícanu ye una ave exipcia que vive na soledá del ríu Nilu. Dizse que la fema mata a les sos críes y llora por ellos mientres tres díes, depués máncase a sigo mesma y refundia la so sangre sobre ellos p'alicar. Tien un nome griegu (onocrótalos) pel so llargu picu; hai dos clases, acuática y solitaria». Guillaume Le Clerc de Normandía, ''Bestiaire'': «El pelícanu ye una ave maraviyosa qu'habita nes zones cercanes al ríu Nilu. La hestoria escrita diznos qu'hai dos clases, la que vive nel ríu y come namás que pexes, y la que vive nel desiertu y come solamente inseutos y viérbenes. Hai daqué maraviyosu sobre'l pelícanu, nunca la oveya amó tanto a los sos corderinos como la fema del pelícanu ama a les sos críes. Cuando naz el fíu, los padres dedíquen-y tol cuidu y el pensamientu pa nutrilo. Pero los mozos pelícanos son ingratos, y cuando crecieron lo suficiente, tán fuertes y seguros de sigo mesmos, ataquen a picotazos a los sos padres na cara, y el machu, enfurecido por asemeyada maldá, los matu a toos. Al tercer día, el padre avérase, fondamente trescaláu, con muncha pena y dolor. Col so picu mancar a sigo mesmu, nuna banda, hasta que'l sangre brota. Con el sangre lleva vida nuevamente sobre los cuerpos de los sos mozos».<ref>{{Cita web |nome=Sara Benedicta |apellíu=Oyola |url=http://librosybibliotecas.blogspot.com.es/2009/05/bestiario-medieval-el pelicanu.html |títulu=Bestiario medieval: el Pelícanu |obra=Llibros y Biblioteques |fecha=24 de mayu de 2009 |fechaaccesu=20 de febreru de 2017}}</ref>|name="Lleendes"|group="N"}} Ente los preceptos de la relixón [[Xudaísmu|xudía]] el consumu del pelícanu, al igual qu'otres aves marines, considérase non apropiáu ([[cashrut]]), por considerase un «animal impuru».<ref>{{cita llibru |títulu=Llibro del Levítico 11:18 |editorial=Bible Gateway - Old Testament (King James Version) |url=https://www.biblegateway.com/passage/?search=leviticus%2011-11&version=KJV}}</ref><ref>{{cita llibru |títulu=Llibro del Deuteronomio 14:17 |editorial=Bible Gateway - Old Testament (King James Version) |url=https://www.biblegateway.com/passage/?search=deuteronomy%2014-14&version=KJV}}</ref> Un [[mitu fundacional]] del [[Pueblu Murri|pueblu murri]] de [[Queensland]], citáu por [[Andrew Lang]], describe cómo adquirió'l [[Pelecanus conspicillatus|pelícanu australianu]] el so plumaxe blancu y negru. El pueblu [[Cultura moche|moche]] del [[Civilizaciones andines|Antiguu Perú]] adoraba la naturaleza con énfasis nos animales,<ref>{{cita llibru |apellíu=Benson |nome=Elizabeth |añu=1972 |títulu=The Mochica: A Culture of Peru |allugamientu=Nueva York |editorial=Praeger Press}}</ref> y de cutiu representaben pelícanos nel so arte.<ref>{{cita llibru |apellíu1=Berrin |nome1=Kathleen |apellíu2=Larco Museum |títulu=The Spirit of Ancient Peru: Treasures from the Larco Museum |añu=1997 |editorial=Thames and Hudson |allugamientu=Nueva York |isbn=0500018022}}</ref> La mundialmente conocida [[isla d'Alcatraz]] recibió'l so nome de los españoles debíu al gran númberu d'[[Sulidae|estes aves]] qu'añeren ellí, y que foi traducíu al inglés como «isla de los pelícanos».<ref>{{cita web |url=http://www.alcatrazhistory.com/rs1.htm |títulu=The History of Alcatraz Island |obra=Alcatraz History |editorial=Ocean View Publishing Company |fechaaccesu=20 de febreru de 2017}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.bop.gov/about/history/alcatraz.jsp |títulu=Alcatraz Origins |editorial=Federal Bureau of Prisons |fechaaccesu=20 de febreru de 2017}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.nps.gov/alca/learn/historyculture/index.htm |títulu=The Fascinating History of Alcatraz Island |obra=Alcatraz Island |editorial=U.S. National Park Service |fechaaccesu=20 de febreru de 2017}}</ref> La pallabra alcatraz deriva del árabe ''al-caduos'', términu utilizáu pa referise a un buque que tresporta agua y que s'asemeya a la bolsa del pelícanu. La pallabra inglesa ''albatros'' deriva tamién de la corrupción de la pallabra española.<ref>{{cita llibru |títulu=An etymological dictionary of the English Language |apellíu=Skeat |nome=Walter W. |editorial=Oxford University Press |añu=1888 |edición=2ª |url=https://archive.org/stream/etymologicaldict00skeauoft#page/14/mode/2up |páxina=14}}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=The Origin of the Common Names of Birds |nome=Martin L. |apellíu=Grant |publicación=Bios |volume=22 |númberu=2 |añu=1951 |páxines=116-119}}</ref> ===Na cristiandá=== [[Ficheru:Bergatreute Pfarrkirche Hochaltar Vogelnest.jpg|thumb|right|Representación d'un pelícanu alimentando a les sos críes cola so sangre, como símbolu d'amor maternal.]] Na Europa [[Edá Media|medieval]] creíase que'l pelícanu yera particularmente sollerte coles sos críes, hasta'l puntu d'apurri-yos la so propia sangre mancándose nel pechu cuando nun había otra comida disponible, polo que llegó a simbolizar la [[Pasión de Cristu]] y la [[eucaristía]],<ref>{{cita llibru |nome=Teodoro |apellíu=Úzquiza Ruiz |títulu=Símbolo nel arte cristiano. Curtiu diccionariu ilustráu |editorial=Lulu |añu=2012 |isbn=1471643069 |páxina=215 |url=https://books.google.es/books?id=oEejAwAAQBAJ&pg=PA215}}</ref><ref>{{cita llibru |apellíu=Gauding |nome=Madonna |títulu=The Signs and Symbols Bible: The Definitive Guide to Mysterious Markings |url=https://books.google.com/?id=SImTll3uupIC |añu=2009 |editorial=Sterling Publishing Company |allugamientu=Nueva York |isbn=1402770049 |páxina=263}}</ref> sustituyendo la imaxe del [[Corderu de Dios corderu y la bandera]].<ref name="mcgrath">{{cita llibru |apellíu=McGrath |nome=Alister Y. |títulu=In the beginning: the story of the King James Bible and how it changed a nation, a language and a culture |url=https://books.google.com/?id=kcPkMxCWcZQC |añu-orixinal=2002 |añu=2012 |editorial=Anchor Books |allugamientu=Nueva York |isbn=1444745263}}</ref> Una referencia a esta faceta mística atopar n'unu de los cinco himnos que compunxo [[Tomás d'Aquino]], ''[[Adoro te devote]]'', onde describe na so penúltima estrofa a Cristu como «pelícanu bonu».{{#tag:ref|''Pie pellicane, Iesu Apodere, / Me immundum munda tuo sanguine. / Cuius una stilla salvum facere / Totum mundum quit ab omni scelere''.<br/> "Señor Jesús, pelícanu bonu, / llímpiame a mi, inmundo, cola to sangre, / de la qu'una sola gota puede lliberar / al mundu enteru de tolos crímenes".|name="Aquino"|group="N"}} [[Ficheru:Nicholas Hilliard (called) - Portrait of Queen Elizabeth I - Google Art Project.jpg|thumb|left|right|[[Sabela I d'Inglaterra]], el ''Semeya del pelícanu'', de [[Nicholas Hilliard]] (''c''.&nbsp;1573), onde la reina lleva'l [[símbolu]] medieval del pelícanu sobre'l so pechu.]] [[Sabela I d'Inglaterra]] adoptó esti [[símbolu]] retratándose a sigo mesma como «madre de la Ilesia d'Inglaterra» y nel ''Semeya del pelícanu'', de [[Nicholas Hilliard]] (''c''.&nbsp;1573), la reina lleva'l símbolu medieval del pelícanu sobre'l so pechu.<ref>{{cita web |url=http://www.liverpoolmuseums.org.uk/walker/collections/paintings/13c-16c/item-239117.aspx |títulu='Queen Elizabeth I: The Pelican Portrait', de Nicholas Hilliard, (c. 1573)|añu=1998 |obra=Walker Art Gallery |editorial=National Museums Liverpool |fechaaccesu=21 de febreru de 2017}}</ref> Na parte inferior de la portada de la primer edición de la ''[[Biblia del rei Jacobo]]'' (1611) apaez representáu un pelícanu qu'alimenta a los sos pitucos.<ref name="mcgrath"/> Apaez representáu como «un pelícanu na so piedá» nel [[retablu]] de 1686 de [[Grinling Gibbons]] de la ilesia de St Mary Abchurch na ciudá de Londres. Dellos exemplos medievales del motivu apaecen en murales pintaos, como'l de ''c''. 1350 na ilesia parroquial de Belchamp Walter, [[Essex]].<ref>{{cita web |url=http://www.paintedchurch.org/bwaltpel.htm |títulu=The Pelican in its Piety |obra=Painted Churches |autor=Anne Marschall |fecha=29 de xineru de 2011 |fechaaccesu=21 de febreru de 2016}}</ref> El mitu del so autosacrificio víase reforzáu polos [[bestiarios]] medievales, que teníen gran espardimientu. Una versión más antigua del mitu yera que'l pelícanu mataba a les sos críes pa dempués resucitales cola so sangre, de nuevu una análoga con sacrificiu de Jesús. De la mesma, un cuentu popular de la [[India]] rellata qu'un pelícanu mató a les sos críes col so tratu severu, pero quedó tan congoxosu que les resucitó cola so propia sangre.<ref name=NSS/> Les lleendes sobre mancase a sigo mesmos p'apurrir la so propia sangre pueden surdir porque estes aves n'ocasiones pueden dar la impresión de que tán clavando'l pechu col so picu, anque la realidá a cencielles ye que de cutiu lo prime sobre'l so pechu col fin de balerar el sacu gular por completu. Tamién podríen derivar del enclín d'estes aves a folgar col picu sobre'l pechu. El sacu gular del [[Pelecanus crispus|pelícanu ceñudu]] adquier un color coloráu sangre al entamu de la temporada de cría, lo que tamién podría contribuyir al mitu.<ref name=NSS/> ===Na heráldica=== [[Ficheru:Poster The Scottish National Blood Transfusion Association.JPG|thumb|right|Póster escocés de 1944 fomentando la [[tresfusión de sangre]] mientres la [[Segunda Guerra Mundial]].]] Los pelícanos utilizáronse de cutiu na [[heráldica]], xeneralmente usando'l simbolismu cristianu del pelícanu como padre cuidadosu y abnegado, xeneralmente colos lemas «un pelícanu na so piedá» o «un pelícanu mancándose». La imaxe xunir a la fiesta relixosa medieval de [[Corpus Christi]], y los ''[[college]]s'' [[Corpus Christi College (Cambridge)|Corpus Christi]] de la [[Universidá de Cambridge]] y el del [[Corpus Christi College (Oxford)|mesmu nome]] de la [[Universidá d'Oxford]], que reciben el so nome porque la fecha del so establecimientu taba próxima a esta festividá, inclúin pelícanos nos sos [[Escudu (heráldica)|escudos]].<ref>{{cita web | url=http://www.corpus.cam.ac.uk/college-crest/ |títulu=College Crest |obra=Corpus Christi College |allugamientu=Cambridge |fechaaccesu=22 de febreru de 2017}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.ccc.ox.ac.uk/Images-of-the-College/ |títulu=Images of the College |obra=Corpus Christi College |allugamientu=Oxford |fechaaccesu=22 de febreru de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180326095235/http://www.ccc.ox.ac.uk/Images-of-the-College/ |fechaarchivu=2018-03-26 }}</ref> Les facultaes de medicina de la [[Universidá Carolina]] de [[Praga]] tamién tienen un pelícanu como'l so emblema.<ref>{{cita web |url=http://www.lf1.cuni.cz/en |títulu=First Faculty of Medicine |añu=2012 |obra=Charles University in Prague |allugamientu=Prague, Czech Republic |fechaaccesu=22 de febreru de 2017}}</ref> El símbolu del serviciu [[Irlanda|irlandés]] de [[tresfusión de sangre]] ye un pelícanu,<ref>{{cita web |url=http://www.nibts.org/history.html |títulu=History of the Service |obra=Northern Ireland Blood Transfusion Service |fechaaccesu=22 de febreru de 2017}}</ref> y mientres la mayor parte de la so esistencia la xefatura del serviciu tuvo asitiada na Pelican House en [[Dublín]], Irlanda. La so imaxe heráldica, o la del buque ''[[Golden Hind]]'' del famosu corsariu [[Francis Draque]], que orixinalmente llamóse ''Pelican'' ye habitual nos ''[[pub]]s''.<ref>{{cita llibru|apellíu=Rothwell |nome=David |títulu=Dictionary of Pub Names |url=https://books.google.com/?id=k-4SrdUPNFoC |añu=2006 |editorial=Wordsworth Editions |ubicación=Londres |isbn=1840222662 |páxina=295}}</ref> ===Na actualidá=== [[Ficheru:Albanien2.jpg|thumb|right|left|Pelícanu nuna moneda de 1 [[lek albanés]].]] El [[Pelecanus onocrotalus|pelícanu común]] ye l'ave nacional de [[Rumanía]].<ref>{{cita web |url=http://www.eupedia.com/europe/national_birds_flowers_europe.shtml |obra=National Birds |títulu=List of national birds and flowers or plants of European countries |editorial=Eupedia |fechaaccesu=23 de febreru de 2017}}</ref> El [[Pelecanus occidentalis|pelícanu pardu]] ye l'ave nacional de tres países caribeños: [[Saint Kitts y Nevis]], [[Barbados]] y [[Sint Maarten]] y forma parte de les sos [[Escudu (heráldica)|escudos]].<ref>{{cita web |url=http://www.stkittsheritage.com/?page_id=557 |títulu= National Symbols: The Coat of Arms |obra=Historic Heritage |editorial=St. Christopher National Trust|fechaaccesu=23 de febreru de 2017}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.bidc.com/overview-0 |títulu=An overview of Pelican Craft Centre |editorial=Barbados Investment and Development Corporation |fechaaccesu=23 de febreru de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180503111410/http://www.bidc.com/overview-0 |fechaarchivu=2018-05-03 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.museumsintmaarten.org/index.php?option=com_content&view=article&id=91&Itemid=124 |títulu=Coat of Arms |obra=St. Maarten Museum |editorial=St. Maarten National Heritage Foundation |fechaaccesu=23 de febreru de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180308181209/http://www.museumsintmaarten.org/index.php?option=com_content&view=article&id=91&Itemid=124 |fechaarchivu=2018-03-08 }}</ref> Ye tamién l'ave del [[estáu estauxunidense]] de [[Louisiana]], conocíu coloquialmente como «l'estáu del pelícanu», y figura na so [[Bandera de Luisiana|bandera]] y la so [[Escudu de Luisiana|escudu]];<ref name=OED/> apaez tamién nel escudu de la [[Universidá Estatal de Luisiana]] y la [[Universidá de Tulane]], y ye la [[Mascota (símbolu)|mascota]] del equipu de la [[National Basketball Association|NBA]] [[New Orleans Pelicans]], la Universidá de Tulane y la [[Universidá de les Indies Occidentales]]. Un pelícanu ta representáu nel aviesu de la moneda de 1 [[lek albanés]], acuñada en 1996.<ref name="coin">{{cita web |títulu=Albanian coins in issue in 1995, 1996 and 2000 |url=http://www.bankofalbania.org/web/Albanian_coins_of_circulation_43_2.php |editorial=Bank of Albania |fechaaccesu=16 d'agostu de 2016 |añu=2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090306234131/http://www.bankofalbania.org/web/Albanian_coins_of_circulation_43_2.php |fechaarchivu=2009-03-06 }}</ref>El [[logotipu]] del bancu [[Portugal|portugués]] [[Montepio Geral]] ye un pelícanu blancu cola so cría,<ref name="montepio">{{cita web |títulu=Montepio Geral renova identidade corporativa |obra=Informação à Imprensa |url=http://www.eventos.montepio.webside.pt/images2/montepio_ic.pdf |editorial=Montepio |fecha=ochobre de 2006 |fechaaccesu=23 de febreru de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170223213556/http://www.eventos.montepio.webside.pt/images2/montepio_ic.pdf |fechaarchivu=2017-02-23 }}</ref> y la so imaxe y el so nome n'inglés fueron utilizaos por «Pelican Books», un [[sellu editorial]] de llibros de non ficción fundáu en 1937 publicáu pola [[Edición de llibros|editorial]] británica [[Penguin Books]].<ref name=OED/> == Notes y referencies == ;Notes {{llistaref|group="N"}} ;Referencies {{llistaref|2}} == Bibliografía utilizada == * {{cita enciclopedia |apellíu=Elliott |nome=Andrew |títulu=Family Pelecanidae (Pelicans) |nome-editor1=Josep |apellíu-editor1=del Fuexu |nome-editor2=Andrew |apellíu-editor2=Elliott |nome-editor3=Jordi |apellíu-editor3=Sargatal |enciclopedia=Handbook of the Birds of the World |volume=Volume 1: Ostrich to Ducks |editorial=Lynx Edicions |añu=1992 |ubicación=Barcelona |páxines=290–311 |isbn=978-84-87334-10-8}} * {{cita llibru |apellíu=Marchant |nome=S. |apellíu2=Higgins |nome2=P. J. |títulu=Handbook of Australian, New Zealand and Antarctic Birds |capítulu=Volume 1, Ratites to Ducks |añu=1990 |editorial=Oxford University Press |allugamientu=Melbourne, Victoria |isbn=0-19-553068-3}} == Enllaces esternos == {{commons}} {{wikispecies}} * [http://ibc.lynxeds.com/family/pelicans-pelecanidae Videos de pelícanos] n'Internet Bird Collection. {{Tradubot|Pelecanus}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Pelecanidae| ]] [[Categoría:Xéneros d'aves]] [[Categoría:Fósiles vivientes]] [[Categoría:Símbolos cristianos]] [[Categoría:Símbolos de Barbados]] 1agnzx05rxz8kwhx022jx1xmgs51c0z 0 113417 4379573 4377924 2025-06-26T10:06:28Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379573 wikitext text/x-wiki {{otrosusos}} {{raza de perru | federaciones = [[Federación Cinológica Internacional|FCI]],<ref>[[Federación Cinológica Internacional]]: [https://web.archive.org/web/20110905021440/http://www.fci.be/uploaded_files/161g06-ye.doc Grupu 6 Seición 1.3 subst:#161]</ref>[[American Kennel Club|AKC]],<ref>[[American Kennel Club]]: [http://www.akc.org/dog-breeds/beagle/ Sabuesu]</ref>[[Australian National Kennel Council|ANKC]],<ref>[[Australian National Kennel Council]]: [https://web.archive.org/web/20110316145613/http://www.ankc.org.au/Breed_Details.aspx?bid=107 Grupu 4 (sabuesos)]</ref>[[Canadian Kennel Club|CKC]],<ref>[[Canadian Kennel Club]]: [http://www.ckc.ca/en/Default.aspx?tabid=99&BreedCode=BAL Grupu 2 – sabuesos]</ref>[[The Kennel Club|KC]],<ref>[[The Kennel Club]]: [http://www.thekennelclub.org.uk/cgi-bin/item.cgi?id=15 Sabuesu]</ref>[[New Zealand Kennel Club|NZKC]],<ref>[[New Zealand Kennel Club]]: [http://www.nzkc.org.nz/breed_info/br416.html Sabuesu]</ref>[[United Kennel Club|UKC]]<ref>[[United Kennel Club]]: [https://web.archive.org/web/20091015234641/http://www.ukcdogs.com/WebSite.nsf/Breeds/BeagleRevisedJuly12009 Rastreador]</ref> }} Los '''beagle''' son una [[raza de perru|raza de perros]] de tamañu pequeñu a medianu. Tienen un aspeutu similar al [[foxhound]], pero de menor tamañu, con pates más curties y oreyes más llargues y nidies. Esti [[Canis lupus familiaris|perru]], clasificáu nel grupu 6, seición 1.3 pola [[Federación Cinológica Internacional]], ye un [[sabuesu]] utilizáu principalmente pa rastrexar [[llebre|llebres]], [[Oryctolagus cuniculus|coneyos]] y otres pieces de [[Carne de caza|caza]]. La so gran capacidá olfativa ya instintu de rastrexu fai que s'utilicen como [[Perru de detección perros de detección]] d'[[importación|importaciones]] agrícoles prohibíes y productos alimenticios en cuarentena a lo llargo de tol mundu. Son animales intelixentes, y populares como animales domésticos por cuenta de la so talla, calter sele y falta de problemes de salú conxénitos. Estes carauterístiques tamién faen d'ellos una opción como suxetu d'[[Esperimentación con animales|esperimentación ''in vivo'']]. Anque esta raza esiste dende hai más de 2000 años, el desarrollu modernu de la so cría empezó nel [[Reinu Xuníu]] en redol a los [[años 1830]] xunto con otres races como los [[Talbot (perru)|talbot]], el [[North Country beagle|north country beagle]], el [[southern hound]] y posiblemente l'[[Harrier (perru)|harrier]]. Los beagles fueron representaos na cultura popular dende la [[dómina isabelina]] tantu na lliteratura como na pintura y, más apocayá, nel cine, los cómics y la televisión. De cutiu cítase a [[Snoopy]], unu de los personaxes principales de la [[tira risible]] ''[[Peanuts]]'', como «el beagle más famosu del mundu». == Historia == === Los primeres perros tipu beagle === Los oríxenes d'esta raza nun tán bien claros, pero perros de la talla y carauterístiques similares al beagle modernu remontar hasta l'[[Antigua Grecia]].<ref name="dNSW">{{cita web | editorial=The Beagle Club of NSW Inc |ubicación=Australia |url=http://www.beagleclubnsw.org.au/breedinf.htm |títulu=Breed Information |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}</ref> [[Xenofonte]] ([[Circa|ca.]] [[431 e.C.|431 e.C. ]] - [[354 e.C.|354 e.C. ]]), nel so ''Tratáu sobre la cacería'' o ''Cynegeticus'' menta a un [[sabuesu]] que cazaba llebres por aciu l'olfatu y al que se siguía a cuerpu. Tamién se menten pequeños sabuesos nes Lleis Forestales de [[Canutu II de Dinamarca|Canutu'l Grande]], onde se los eximía de la ordenanza qu'establecía qu'a tolos perros capaces d'acosar a un [[Cervidae|venado]] tenía de tullíse-yos una pata.<ref>Daglish, p. 7</ref> De ser ciertu, estes lleis confirmaríen que perros del tipu del beagle esistíen n'[[Inglaterra]] antes de 1016, pero ye probable que fueren escrites na [[Edá Media]] y quixérase-yos dar una perceición d'antigüedá y tradición.<ref>Rackham, p. 130</ref> [[Ficheru:Southern Hound.jpg|thumb|left|upright|Créese que'l estinguíu southern hound podría ser un antepasáu del beagle.]] Nel [[sieglu XI]], [[Guillermu I d'Inglaterra|Guillermo'l Conquistador]] introdució'l [[Talbot (perru)|talbot]] en Gran Bretaña. El talbot yera un sabuesu predominantemente blancu, lentu, col gargüelu fondu, descendiente del [[Perru de San Huberto|San Huberto]] que fuera desenvueltu nel [[sieglu VIII]]. En dalgún momentu los talbots ingleses fueron cruciaos con [[Galgu inglés|galgos]] pa da-yos un puntu suplementariu de velocidá.<ref>Smith, p. 209</ref> Escastáu yá va tiempu, el talbot probablemente dio orixe al [[southern hound]] que, pela so parte, créese que ye un antepasáu del beagle modernu.{{#tag:ref|Youatt (1852) consideraba que'l southern hound podría ser orixinariu de les islles Británicu y utilizao nes caceríes polos antiguos [[britanos]].<ref>Youatt, p. 133</ref>|name="orixe"|group="N"}} A partir de la dómina medieval, el términu ''beagle'' utilizóse como nome xenéricu pa referise a los sabuesos más pequeños, anque estos perros estremárense abondo de la raza moderna. Unes races de perros diminutos tipu beagle yá se conocíen en tiempos [[Eduardu II d'Inglaterra|Eduardu II]] y [[Enrique VII d'Inglaterra|Enrique VII]], que teníen jaurías de «beagles de guante» (''glove beagles''), llamaos asina pol so pequeñu tamañu, y la reina [[Sabela I d'Inglaterra|Sabela I]] tenía unos perros conocíos como «beagles de bolsu» (''pocket beagles''), que solo teníen de 20 a 23&nbsp;cm d'altor hasta la cruz, lo bastante pequeños como pa poder llevase nun bolsu o alforxa mientres se montaba a caballu mientres una cacería. Los sabuesos más grandes escorríen y llevantaben la presa y dempués los cazadores soltaben a los perros pequeños pa prosiguir la persecución pola maleza. Sabela I referir a estos perros como los sos «beagles cantores» (''singing beagles'') y de cutiu entretenía a los invitaos a la so mesa real dexando a les sos «beagle de bolsu» dar cabriolas ente los platos y taces.<ref name="J1858">Jesse (1858) pp .438–439</ref> Fuentes del [[sieglu XIX]] referir a estes races indistintamente y ye posible que dambos nomes referir a la mesma pequeña raza. Nel llibru de 1866 de George Jesse ''Researches into the History of the British Dog'', el poeta y escritor de principios del sieglu XVII [[Gervase Markham]] ye citáu refiriéndose al beagle como lo bastante pequeñu como pa sentase na mano d'un home.<ref>G. Jesse vol II, pp. 223-232</ref> Los estándares pal beagle de bolsu establecer en 1901; esta llinia xenética ta estinguida anguaño, anque dellos criadores modernos intentaron recreala.<ref name="PB">{{cita web |url=http://clubs.akc.org/NBC/NBC_FAQs.html#24. |títulu=What is a Pocket Beagle? |editorial=American Kennel Club |fechaaccesu=9 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100213033217/http://clubs.akc.org/NBC/NBC_FAQs.html#24. |fechaarchivu=13 de febreru de 2010 }}</ref> === Sieglu XVIII === [[Ficheru:Beagle ancient.jpg|thumb|Esta imaxe de finales del sieglu XVIII o principios del XIX amuesa a un perru con un cuerpu más robezu y ensin les traces refinaes de les variedaes posteriores.]] Nel [[sieglu XVIII]] desenvolviérense dos races pa cazar llebres y coneyos: el [[southern hound]] y el [[North Country beagle|north country beagle]] (o northern hound). El southern hound, un perru alto y robusto con una cabeza cuadrada y oreyes llargues, nidies y triangulares yera común dende'l sur del [[ríu Trent]] y probablemente taba estrechamente rellacionáu col [[Talbot (perru)|talbot]]; anque lentu, tenía resistencia y un escelente olfatu. El north country beagle, posiblemente un [[encruz de races de perros|encruz]] d'una caña del fonduxe del talbot y un [[Galgu inglés|galgu]], foi criáu principalmente en [[Yorkshire]] y yera común nos condaos del norte. Yera más pequeñu que'l del sur, menos trabáu y con un focicu más apuntiáu; yera más rápidu que'l so equivalente del sur, pero les sos capacidaes olfatives taben menos desenvueltes.<ref>{{cita publicación | títulu=The New Sporting Magacín |editorial=Baldwin and Craddock |añu=1833|volume=4}}</ref> Cuando la caza del foín fíxose cada vez más popular, los exemplares de dambos tipos de sabuesos menguaron. Los perros del tipu del beagle fueron cruciaos con races más grandes, como los sabuesos cazadores de venados, pa producir el [[Foxhound inglés|foxhound]] modernu. Les variedaes de perros del tamañu del beagle tuvieron cerca de la estinción pero dalgunos llabradores del sur d'Inglaterra aseguraron la sobrevivencia de les races prototipu calteniendo pequeños grupos pa la caza de coneyos. === Desarrollu de la raza moderna === El reverendu Phillip Honeywood estableció un criadoriu de beagles n'[[Essex]] nos [[años 1830]] y créese qu'esti grupu constituyó la base pa la formación de la raza beagle moderna. Anque nun esisten rexistros colos detalles del llinaxe d'esta perrada, créese tantu los southern hound como los north country beagle taben fuertemente representaos; el veterinariu británicu William Youatt abarruntaba que'l [[Harrier (perru)|harrier]] constituyía una bona parte de la [[heriedu xenéticu]] del beagle, opinión compartida por otros estudiosos anguaño.<ref name="Y110">Youatt, p. 110</ref><ref name="lanyon">Lanyon, pp. 9-21</ref> Los beagles de Honeywood yeren pequeños, con un altor hasta la cruz d'unos 25&nbsp;cm y, según escribió John Mills nel so ''The Sportsman's Library'' (1845), de color blancu puru. El [[Alberto de Saxonia-Coburgu-Gotha|príncipe Alberto]], maríu de la reina [[Victoria del Reinu Xuníu|Victoria]], y Lord Winterton tamién teníen jaurías de beagles nesa dómina, y el favor real ensin dulda ayudó a la medría del interés escontra esta raza, anque'l grupu de Honeywood taba consideráu como'l más refináu de los trés.<ref>Mills, p. 172</ref> [[Ficheru:4-beagles.jpg|thumb|left|Imáxenes d'antiguos beagle. D'izquierda a derecha y de riba a embaxo: 1833, 1835, el ''medium'' de «Stonehenge» (1859, reutilizando la imaxe de Youtt «Beagle», de 1852) y beagle nanu (1859).]] Anque-y la atribúi'l desarrollu de la raza moderna, Honeywood concentrar na cría de perros pa la caza y dexó en manes de Thomas Johnson refinar la cría pa producir perros que fueren cazadores tanto curiosos como capaces. Desenvolviéronse dos variedaes: la de pelame aspra y la de pelame llisa. El beagle de pelame aspra sobrevivió hasta principios del sieglu&nbsp;XX (hai inclusive rexistru de la so apaición nun espectáculu de perros en 1969), pero esta variedá ta escastada anguaño, probablemente absorbíu nel llinaxe xenéticu estándar del beagle.<ref name="K7">Kraeuter, p. 7</ref> Nos [[años 1840]], empezar a desenvolver un estándar pal beagle: perdiérase la distinción ente'l north country beagle y el southern hound, pero inda había una gran variación en talla, calter y fiabilidá ente los nuevos grupos emerxentes.<ref>Scott, pp. 75-78</ref> En 1856, «Stonehenge» (seudónimu de John Henry Walsh, editor de ''The Field''), escribiendo nel ''Manual of British Rural Sports'' inda estremaba a los beagles en cuatro variedaes: el mediu, el nanu o «falderu», el fox beagle (una versión más pequeña y lenta del foxhound) y el de pelame aspra o beagle terrier, qu'él clasificó como un amiestu de cualesquier de les otres variedaes y una de les variedaes de [[terrier]] escoceses.<ref name="S98">Stonehenge, pp. 98-99</ref> Stonehenge tamién ufierta un esbozu d'una descripción estándar: {{cita|''In size the beagle measures from 10 inches, or even less, to 15. In shape they resemble the old southern hound in miniature, but with more neatness and beauty; and they also resemble that hound in style of hunting''.|col2=De tamañu, el beagle mide de 10, o inclusive menos, a 15 pulgaes (25-38&nbsp;cm). Tocantes a la forma, paecer al vieyu southern hound en miniatura, pero con más pulcritud y guapura; y tamién se paecen a esi hound nel estilu de caza.<ref name="S98" />}} Escontra 1887 l'amenaza d'estinción esmorecíase: había 18 criadorios de beagles n'Inglaterra.<ref name="K9">Krauter, p. 9</ref> En 1890 creóse'l Club del Beagle (''Beagle Club'') y coles mesmes iguóse'l primer estándar.<ref name="A12">Arnold, p. 12</ref> Al añu siguiente formóse l'Asociación de Propietarios de Harriers y Beagles (''Association of Masters of Harriers and Beagles''). Dambes organizaciones teníen como oxetivu promover y defender los intereses fundamentales de la raza, y dambos deseyaben producir un tipu estándar de beagle.<ref>Daglish, p. 9</ref> Escontra 1902 el númberu de criadorios alzárase a 44.<ref name="K9" /> === Esportación === Los beagles llegaron a [[Estaos Xuníos]] en redol a los [[años 1840]], pero los primeros perros fueron importaos puramente pa la caza y yeren calidable variable. Yá que Honeywood namái empezara la so cría nos años 1830, ye improbable qu'estos perros fueren representativos de la raza moderna y la so descripción como similares a los [[dachshund]] cola pierna recta y con cabeza delgada indica la so poca paecencia al estándar. Les iniciatives series pal establecimientu d'una calidá nel heriedu xenéticu empezaron a principios de los años 1870, cuando'l xeneral Richard Rowett, d'[[Illinois]], importó dellos perros d'Inglaterra y empezó a reproducilos. Créese que los beagles de Rowett sirvieron como modelu pal primer estándar americanu, preparáu por Rowett, L. H. Twadell y Norman Ellmore en 1887.<ref>Arnold, p. 14</ref> El beagle foi aceptáu como una clase pol [[American Kennel Club]] (AKC) en 1884. A lo llargo del sieglu&nbsp;XX esta raza estendióse per tol mundu. === Popularidá === [[Ficheru:Beagle Upsy.jpg|thumb|A principios del sieglu XX desenvolvióse un curiosu tipu uniforme pa la raza.]] Cuando se constituyó, l'Asociación de Propietarios de Harriers y Beagles punxo en marcha una exhibición regular en [[Peterborough]] empezando en 1889, y el Club del Beagle nel Reinu Xuníu montó la so primer exhibición en 1896.<ref name="A12" /> La esposición regular de la raza llevó al desarrollu d'un tipu uniforme, y el beagle siguió aumentando'l so ésitu hasta l'entamu de la [[Primer Guerra Mundial]], cuando tolos espectáculos fueron suspendíos. Tres la guerra, la raza lluchaba otra vegada pola sobrevivencia nel Reinu Xuníu: el postreru de los beagles de bolsu probablemente sumió mientres esti tiempu, y los rexistros cayeron hasta'l so nivel más baxu. Unos pocos criadores (n'especial Reynalton Kennels) llograron alicar l'interés por esti perru y al entamu de la [[Segunda Guerra Mundial]] la raza volvía ser popular. Los rexistros cayeron de nuevu tres el final de la guerra, pero recuperáronse cuasi darréu.<ref>Daglish, pp. 10-12</ref> Como [[pedigrí|perros de raza]], los beagles siempres fueron más populares nos Estaos Xuníos y Canadá que nel so país natal. El Club Nacional del Beagle d'América (''National Beagle Club of America'') foi creáu en 1888 y hacia 1901 un beagle yá ganó un premiu al «[[Meyor Exemplar d'Esposición Meyor exemplar de la esposición]]» (''Best in Show''). Al igual que nel Reinu Xuníu, l'actividá mientres la Primer Guerra Mundial foi mínima, pero la raza esperimentó una renacencia muncho más fuerte nos Estaos Xuníos cuando cesaron les hostilidaes. En 1928 ganaron dellos premios na esposición del [[Westminster Kennel Club]] y hacia 1939 un beagle (Champion Meadowlark Draughtsman) consiguió'l títulu del máximu gallardón del perru de cría americanu del añu.<ref>Arnold, pp. 14-15</ref> El 12 de febreru de 2008, un beagle, [[K-Run's Park Me In First]], ganó'l premiu ''Best in Show'' mientres la exhibición del Westminster Kennel Club per primer vegada na hestoria del concursu.<ref>{{cita publicación |url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=as4PHV8NjOW8 |títulu=Beagle Breakthrough: Westminster Crowd Favorite Unu Is Top Dog |editorial = Bloomberg |fecha = 12 de febreru de 2008 |autor = Philip Boroff | fechaaccesu=12 d'ochobre de 2011 | idioma=inglés}}</ref> En Norteamérica tuvieron de forma regular ente los diez races más populares mientres más de trenta años. Dende 1953 hasta 1959 el beagle tuvo clasificáu nel primer puestu de la llista de races rexistraes del [[American Kennel Club]];<ref>{{cita web |url=http://www.akc.org/pdfs/press_center/popular_pooches.pdf |formatu=PDF |títulu=AKC Registration Statistics |editorial=American Kennel Club |añu=2006 |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110605235207/http://www.akc.org/pdfs/press_center/popular_pooches.pdf |fechaarchivu=5 de xunu de 2011 }}</ref> nos años 2000, 2005 y 2009 taba asitiáu nel quintu puestu de les aproximao 160 races rexistraes, y nel 2010 nel cuartu.<ref>{{cita web |url=http://www.akc.org/reg/dogreg_stats.cfm |títulu=AKC Dog Registration Statistics |editorial=American Kennel Club |añu=2010 |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2011 | idioma=inglés}}</ref> Anque non tanto como n'Estaos Xuníos, nel Reinu Xuníu tamién son bien populares, y taben asitiaos nos puestos 28º y 30º d'ente unes 200 races reconocíes nes clasificaciones de rexistros del Kennel Club de los años 2005 y 2006 respeutivamente,<ref>{{cita web |url=http://www.thekennelclub.org.uk/cgi-bin/item.cgi?id=926&d=pg_dtl_art_news&h=242&f=0 |títulu=Registration statistics for all recognised dog breeds - 2005 and 2006 |editorial=The Kennel Club |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070628220058/http://www.thekennelclub.org.uk/cgi-bin/item.cgi?id=926&d=pg_dtl_art_news&h=242&f=0 |fechaarchivu=28 de xunu de 2007 }}</ref> pero xubieron a los puestos 20º y 18º nos años 2009 y 2010 respeutivamente.<ref>{{cita web |url=http://www.thekennelclub.org.uk/download/7748/Top-20.pdf |formatu=PDF |títulu=Beeed Registration Statistics - 2009/2010 Top 20 Breed Registrations |editorial=American Kennel Club |añu=2010 |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111125011155/http://www.thekennelclub.org.uk/download/7748/Top-20.pdf |fechaarchivu=25 de payares de 2011 }}</ref> === Orixe del nome === El nome d'esta raza nun s'incorporó al idioma asturianu asina que s'utiliza la mesma grafía que n'[[idioma inglés]]. Según el ''[[Oxford English Dictionary]]'', la primer mención del términu ''beagle'' na lliteratura inglesa data de [[Circa|ca.]] 1475, nel llibru ''Esquire of Low Degree''. L'orixe de la pallabra ye inciertu, anque se cree que puede derivar del [[idioma francés|francés]] ''becguele'' o ''b'gueule'', gargüelu abiertu (quiciabes poles carauterístiques de la so lladrida), o del [[Idioma anglosaxón|inglés antiguu]], francés o [[Llingües goidélicas|gaélicu]] ''beag'', pequeñu. Otros autores indiquen como orixe'l términu francés ''beugler'', bramar, ruxir, o'l [[idioma alemán|alemán]] ''begele'', regañar, reprender.<ref>{{cita web | url=http://www.etymonline.com/index.php?search=beagle&searchmode=none |títulu=Beagle |editorial=Online Etymology Dictionary |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}</ref><ref>Foy, pp. 4-5</ref><ref name="lanyon" /> == Descripción == === Apariencia === [[Ficheru:Beagle portrait Camry.jpg|thumb|left|L'estándar de [[The Kennel Club]] (Reinu Xuníu) establez que'l beagle tendría de dar una impresión de robustez pero ensin tosquedá o falta d'elegancia.]] El so aspeutu xeneral ye similar al d'un [[foxhound]] de tamañu pequeñu, pero la cabeza ye más amplia, el focicu más curtiu, la espresión dafechu distinta y les piernes más curties en rellación col cuerpu.<ref>Daglish, p. 37</ref> Tienen un altor d'ente 33 y 41&nbsp;cm hasta la [[cruz (zooloxía)|cruz]] y pesen ente 8 y 16&nbsp;kg; les femes son polo xeneral llixeramente más pequeñes que los machos.<ref>Rice, p. 147</ref> La cabeza ye allargada y fuerte; nes femes suel ser más estilizada. El craniu ye llisu, anchu y con una llixera cresta occipital. El [[focicu]] ye de tamañu mediu y cortáu n'ángulu rectu, con viñar (ñariz) ancha, colos furos nasales amplios y xeneralmente negra. Los güeyos son de color marrón escuru o ablana, abondo grandes, nun suelen tar fundíos nes órbites nin tampoco son saltonos. Les oreyes son amplies y llargues, cola punta arrondada y lleguen cuasi hasta la punta de la ñariz si espurrir palantre; d'insertamientu baxu, la so testura ye nidia y cuelguen cerca de los pómulos. Tienen un pescuezu fuerte y de llargor mediu (lo suficientemente llargu como pa dexar que baxe la cabeza hasta'l suelu fácilmente pa poder siguir un rastru), llixeramente narquiáu y con poca papada. Tien un pechu ampliu que s'estrecha escontra un abdome afiláu y llega, na so parte inferior, hasta debaxo de los coldos; costielles narquiaes que s'estienden escontra tras, y el banduyu nun tien un recogimiento escesivu. La cola ye robusta y non bien llarga, bien cubierta de pelo, especialmente na so parte inferior, y cola punta blanca, lo que dexa que'l perru pueda trate fácilmente cuando tán cola cabeza baxa siguiendo un rastru; la cola nun se riza sobre'l so llombu, pero sostiense irguida cuando'l perru atópase activu.<ref name="lanyon2">Lanyon, pp. 22-33</ref><ref name="QLD">{{cita web |url=http://www.beagleclubqld.org/documents/booklet.pdf |formatu=PDF |títulu=What you need to know about Beagles |editorial=The Beagle Club of Queensland |fechaaccesu=14 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110925110905/http://www.beagleclubqld.org/documents/booklet.pdf |fechaarchivu=25 de setiembre de 2011 }}</ref> El beagle tien un cuerpu musculosu y una talla media; ye de constitución cuadrada: el llargor dende'l pechu hasta les piernes ye cuasi igual al altor dende'l suelu hasta la cruz. La so pelame ye llisu, curtiu, mestu y resistente a los cambeos climatolóxicos sópitos. Los costazos atópense echaos escontra tras y non bien cargaos; les pates tienen nudiellos prominentes, almadines llantares resistentes y uñes curties; les delantreres son rectes y aplomaes y les traseres son musculoses y doblaes na articulación cimera.<ref name="lanyon2" /><ref name="QLD" /> === Color === [[Ficheru:Baegle dwa.jpg|thumb|Pareya con pelame tricolor descolorado nuna exhibición en Polonia.]] Esta raza puede atopase con una amplia variedá de colores. Anque la capa (color del [[pelame]]) tricolor formada por una base de color blancu con grandes árees negres y tonos marrón claro seya la más común, los beagles pueden trate con cualesquier color habitual nos sabuesos. Les variedaes tricolores atópase en dellos tonos, dende'l llamáu ''classic tri'', con un llombu negru (tamién conocíu como ''blackback''), el ''dark tri'', con marques de marrón nidiu entemecíes con marques negres más prominentes, hasta'l ''faded tri'', con débiles manches negres entemecíes con marques castañes más destacaes. Dellos perros presenten un patrón tricolor quebráu, dacuando conocíu como ''pied''; esta variedá tien una pelame sobremanera blanca con parches de pelo de color negru y marrón. Los beagles tricolores nacen cuasi siempres negros y blancos. Les árees blanques establécense de normal a la octava selmana, y les árees negres pueden dir camudando escontra'l marrón conforme'l cachorru maurez y que puede tardar ente unu y dos años en desenvolvese dafechu. Dellos beagles camuden gradualmente de color mientres la so vida y pueden perder les sos manches negres por completu. Les variedaes bicolores siempres tienen un color blancu como base, con árees del segundu color. Marrón claro y blancu ye la variedá bicolor más común, pero hai una amplia gama d'otros colores como un marrón bien claro, colloráu, acoloratáu, naranxa, cuasi marrón, marrón escuro y negru. Les variedaes a manches o motudes pueden ser blanques o negres con manches de colores distintos. Dellos beagles tricolores tamién tienen un motudu de dellos colores nes sos árees blanques.<ref>Daglish, p. 44</ref><ref>{{cita web |url=http://clubs.akc.org/NBC/beagle_colors.htm |títulu=Beagle Colors |editorial=American Kennel Club |fechaaccesu=9 de xunetu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070629065433/http://clubs.akc.org/NBC/beagle_colors.htm |fechaarchivu=29 de xunu de 2007 }}</ref> === Olfatu === Xunto al [[Perru de San Huberto|San Huberto]] (''bloodhound'', n'inglés), el beagle tien unu de los meyores y más desenvueltos sentíos del olfatu d'ente toles races de perru.<ref name="F40">Fogle, p. 40</ref> Nos años 1950, John Paul Scott y John Fuller empecipiaron un estudiu de trece años de duración sobre'l comportamientu canín. Como parte d'esta investigación, probaron les capacidaes olfatives de delles races asitiando un mure nun campu de 4000&nbsp;[[metru cuadráu|m²]] y cronometrando cuanto tiempu tardaba cada perru n'atopalo. Los beagles alcontrar en menos d'un minutu, ente que los [[fox terrier]]s precisaron quince minutos y los [[Terrier escocés|terriers escoceses]] nun pudieron atopalo. Los beagles son meyores siguiendo un rastru pela tierra que golifando l'aire, polo que nun s'inclúin na mayor parte de los equipos de rescate de monte, onde s'utilicen fundamentalmente [[collie]]s, qu'usen la vista amás del olfatu del aire y son más dondos.<ref name="F40" /> Les llargues oreyes y llabios grandes del beagle probablemente ayuden a atrapar los golores cerca de la ñariz.<ref>Fogle, p. 173</ref> == Variedaes == === Variedaes na raza === La [[Federación Cinológica Internacional]] (FCI) reconocen un solu tipu, con un altor d'ente 13 y 16&nbsp;pulgaes (33 y 41&nbsp;cm). N'ocasiones falar de variedaes ingleses y americanes, pero nun esiste reconocencia oficial per parte de nengún [[Kennel Club|club de criadores]] d'estes variedaes. N'ocasiones ufiertar en venta «beagles de bolsu», pero l'heriedu xenéticu d'esta variedá escastóse y, anque The Kennel Club especificara primeramente un estándar pa esa raza en 1901, dicha variedá nun ta reconocida anguaño por nengún club. De cutiu los beagles de pequeñu tamañu son el resultáu d'una crianza desdexada o de [[nanismu]].<ref name="PB" /> Una variedá conocida como ''patch hounds'' (motudos, a manches) foi desenvuelta por Willet Randall y la so familia a partir del añu 1896 espresamente pa la so especialización na caza del coneyu. Los Randall remonten el so llinaxe a «Field Champion Patch». A pesar del so nome, estos perros nun son necesariamente a manches.<ref>{{cita llibru |títulu=Rabbit hunting |autor=Fisher, Dave |editorial=Woods N' Water, Inc |añu=2002 |isbn=0970749368 |páxines=22-23 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.lanelinebeagles.zoomshare.com/files/Willet_Randall_His_Patch_Hounds.pdf |títulu=Randall. The Patch Yera at Beaver Meadows |autor=Libby, Ray |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111114013624/http://lanelinebeagles.zoomshare.com/files/Willet_Randall_His_Patch_Hounds.pdf |fechaarchivu=14 de payares de 2011 }}</ref> === Cruces === Nos años 1850, Stonehenge encamentaba'l [[Encruz de races de perros|encruz]] ente'l beagle y el [[terrier escocés]] como un [[perru cobrador]]. Consideraba esti amiestu de races como un bon trabayador, silenciosu y obediente, pero que tenía l'inconveniente de que yera pequeñu y apenes podía cargar con una llebre.<ref>Stonehenge, p. 46</ref> Más apocayá l'enclín apunta escontra los perros de diseñu», y unu de los más populares ye'l '''[[puggle]]''', encruz ente beagle y [[pug]]; menos escitable qu'un beagle y con una menor necesidá d'exerciciu, estos perros tán empobinaos a les viviendes nes ciudaes.<ref>{{cita publicación |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,174475,00.html |títulu=Designer Dogs: Meet the Puggle |autor=Raakhee Mirchandani |editorial=Fox News |fecha=4 de payares de 2005 |fechaaccesu=21 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://www.cbsnews.com/stories/2006/05/21/sunday/main1638400.shtml |títulu=Designing A Cuter Dog |autor=Sean Alfano |editorial=CBS |fecha=6 d'agostu de 2006 |fechaaccesu=21 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/4684770.stm |títulu=Stars fuel designer dogs fashion |editorial=BBC News |fecha=6 de febreru de 2006 |fechaaccesu=21 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}</ref> == Temperamentu == [[Ficheru:BeagleNiniJule.jpg|thumb|left|Los beagles tamién son felices folgando, ensin realizar exercicios hasta l'escosamientu.]] Ye un perru apacible, tantu nel so calter como na so disposición. Descritu en dellos estándares de raza como «allegre» (''merry''), son candiales y xeneralmente nun son agresivos, pero tampoco cobardes. Esfruten de la compañía y, anque puedan amosase primeramente fríos colos estraños, aceptar con facilidá, lo que fai d'ellos unos perros guardianes pocu fayadizos, anque'l so enclín a llatir o agullar cuando columbren desconocíos convertir en posibles perros de vixilancia. Nun estudiu del añu 1985 empobináu por Ben y Lynette Hart, dieron al beagle la posición de excitabilidad más alta, xunto col [[Yorkshire terrier]], el [[cairn terrier]], el [[schnauzer miniatura]], el [[West Highland white terrier]] y el [[fox terrier]].<ref>Fogle, pp. 176-177</ref>{{#tag:ref|Los Hart realizaron una encuesta ente un total de 96 espertos, la metá de los cualos yeren veterinarios y la otra metá xueces d'obediencia d'exhibiciones canines.|name="encuesta"|group="N"}} Los beagles son intelixentes pero, al ser una raza criada pa llargues persecuciones, son decidíos y resueltos, lo que puede faelos difíciles d'entrenar. Son xeneralmente obedientes, pero puede ser difícil face-yos recular una vegada que percibieron un rastru, y pueden distrayese con facilidá por golores al so alredor. Polo xeneral nun se presenten a concursos d'obediencia n'exhibiciones canines; mientres tán sollertes o n'alerta, respuenden bien al entrenamientu por aciu pagos de comida, y tán provecíes por complacer, anque se distrayen o aburren con facilidá. Tán clasificaos nel puestu 72 nel llibru ''The Intelligence of Dogs'' (La intelixencia de los perros) de Stanley Coren, yá que Coren asítiase nel grupu col nivel más baxu d'intelixencia trabayu/obediencia; sicasí esta escala nun mide la comprensión o asimilación, la independencia o la creatividá.<ref>{{cita web | url=http://petrix.com/dogint/70-79.html | títulu=The Intelligence of Dogs. Ranks 70 to 79 | obra=Ranking of Dogs for Obedience/Working Intelligence by Breed | idioma=inglés | fechaaccesu=26 d'ochobre de 2011 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111024040905/http://petrix.com/dogint/70-79.html | fechaarchivu=24 d'ochobre de 2011 }}</ref><ref>{{cita web | url=http://www.psychologytoday.com/blog/canine-corner/200907/canine-intelligence-breed-does-matter |títulu=Canine Intelligence—Breed Does Matter |obra=Canine Corner. The human-animal bond |editorial=Psychology Today |autor=Stanley Coren |fecha=15 de xunetu de 2009 | fechaaccesu=26 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Estos perros tienen un escelente comportamientu colos neños, y quiciabes este seya unu de los motivos polos que ye unu de los animales domésticos más populares nes families, pero son animales de jauría y pueden ser propensos a la llamada «ansiedá por separación».<ref>Kraeuter, pp. 77-78</ref> Non tolos beagles van agullar, pero la mayoría va llatir cuando s'enfrente a situaciones estrañes, y dalgunos van dar aullíos cuando perciban el rastru d'una presa potencial.<ref>Kraeuter, p. 96</ref> Polo xeneral pórtense bien ante otru perros. Nun son esixentes en cuanto al exerciciu; la so resistencia innata implica que nun se cansen fácilmente cuando realicen exerciciu, pero nun tienen d'exercitar se hasta l'escosamientu antes de da-yos un descansu, anque l'exerciciu regular ayuda a evitar l'aumentu de pesu al qu'esta raza ye propensa.<ref>Daglish, p. 55</ref> == Salú == [[Ficheru:Beagles Puppies.png|thumb|Cachorros beagle naciellos.]] [[Ficheru:Beagle 745.jpg|thumb|El sobrepesu puede ser un problema en perros vieyos o sedentarios, y puede traer problemes de corazón y d'articulaciones.]] La llonxevidá típica de los beagles ye d'ente diez y quince años,<ref>{{cita llibru | títulu=The beagle handbook |autor=Rice, Dan |editorial=Barron's Educational Series |añu=2000 |páxina=153 | isbn=0764114646 |url=https://books.google.com/books?id=DLg2rfCbHq0C&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false |idioma=inglés}}</ref><ref name="Cassidy Data">{{cita web |url=http://users.pullman.com/lostriver/breeddata.htm |títulu=Dog Longevity: Breed Longevity Data |autor=K. M. Cassidy |fecha=1 de febreru de 2008 |fechaaccesu=29 d'ochobre de 2011 | idioma=inglés}}</ref> una esperanza de vida habitual pa los perros de la so talla.<ref name="Cassidy Weight">{{cita web |url=http://users.pullman.com/lostriver/weight_and_lifespan.htm |títulu=Dog Longevity: Breed Weight and Lifespan |autor=K. M. Cassidy |fecha=1 de febreru de 2008 |fechaaccesu=29 d'ochobre de 2011 | idioma=inglés}}</ref> Los beagles pueden ser propensos a la [[epilepsia]], pero puede controlase por aciu medicación; tamién pueden sufrir [[hipotiroidismu]] y dellos tipos de [[nanismu]]. Hai dos enfermedad en concretu que son particulares d'esta raza: la llamada «''funny puppy''» (cachorru graciosu), na que'l cachorru crez de forma lenta y desenvuélvese con piernes débiles y el llombu torcíu y, anque de normal tea sanu, ye propensu a diverses enfermedaes;<ref name="Probs">{{cita web |url=http://clubs.akc.org/NBC/beagle_health_problems.htm |títulu=Health Problems in Beagles |editorial=American Kennel Club |fechaaccesu=29 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100821190030/http://clubs.akc.org/NBC/beagle_health_problems.htm |fechaarchivu=21 d'agostu de 2010 }}</ref> y la [[Displasia de cadril (canina)|displasia de cadril]], común en harriers y en delles races más grandes, pero que raramente considérase un problema nos beagles.<ref>Rice, p. 161</ref> Poles sos pates curties, que faen qu'al andar bánciense más que los perros de pates llargues, tán consideraos una raza [[condrodistrofia|condrodistrófica]], y son propensos a dellos tipos d'afecciones de los discos intervertebrales.<ref>{{cita conferencia | url=http://www.simposiobayer.com.mx/ipublish/data/files/7_Dr_Tomes_Fernandez_Enfermedá_discal_intervertebral.pdf |títulu=Enfermedad discal invertebral | apellíu=Fernández González |nome=Tomás |conferencia=6º Simposio Bayer d'actualización veterinaria |añu=2006 |urlconferencia=http://www.simposiobayer.com.mx/index.php?art_id=4&categ=20&expand=10/20&9&file=view_article.tp}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://journals.lww.com/spinejournal/Abstract/2006/05010/Notochord_Cells_Regulate_Intervertebral_Disc.5.aspx |publicación=Spine |volume=31 |númberu=10 |añu=2006 |páxines=1094-1099 |títulu=Notochord Cells Regulate Intervertebral Disc Chondrocyte Proteoglycan Production and Cell Proliferation |autor=Erwin, W Mark; Inman, Robert D. |doi= 10.1097/01.brs.0000216593.97157.dd |idioma=inglés}}</ref> En casos raros, pueden desenvolver artritis poligénica, una inflamación de les [[articulación (anatomía)|articulaciones]] provocada por una disfunción del sistema inmunolóxicu, inclusive cuando son nuevos. Los síntomes pueden solliviase n'ocasiones con tratamientos a base d'[[Corticosteroide|esteroides]].<ref name="Probs" /> Les sos oreyes cayíes, llargues y amplies pueden faer que la canal auricular nun se ventile lo suficiente o que retengan aire húmedo, lo que puede traer infeiciones d'oyíu.<ref>Foy, p. 27</ref> Tamién pueden sufrir diversos problemes nos güeyos; dos afecciones oculares comunes nos beagles son el [[glaucoma]] y la [[distrofia corneal]].<ref>{{cita llibru |editor=Gelatt, Kirk N. |títulu=Veterinary Ophthalmology |edición=3ª |editorial=Lippincott, Williams & Wilkins |añu=1999 |páxines=656, 718 |isbn=0-683-30076-8 |idioma=inglés}}</ref> Tamién pueden carecer el llamáu [[ojo cereza]], un [[prolapso]] de la [[membrana nictitante]] canina, o [[distiquiasis]], una situación na que les pestañes nacen fuera de la llinia habitual y pueden agafar el güeyu; dambes dolencies pueden ser correxíes por aciu ciruxía;<ref name="Probs" /> tamién pueden carecer dellos tipos d'[[atrofia retinal]]. Un fallu del sistema de drenaxe nasolacrimal puede causar secañu nel güeyu l'apaición de llárimes na cara.<ref name="Probs" /> Na so condición de perros de campu son propensos a firíes menores, como cortes y esguinces y, si caltiénense inactivos, la obesidá convertir nun problema común una y bones ellos van comer siempres que tengan comida disponible y van tener que ser los sos dueños los encargaos de regular el so pesu.<ref name="Probs" /> Cuando trabayen o cuerren en llibertá nel campu pueden ser infestaos por [[ectoparásitos]] como [[Siphonaptera|pulgues]], [[Ixodoidea|cachiparros]] o [[Trombiculidae|ácaros de la collecha]] y por [[endoparásitos]] como los [[Cestoda|céstodos]]; tamién pueden introducíse-yos nos güeyos, oyíos o pates granes de yerbes y semaos y produci-yos irritaciones.<ref>Rice, pp. 167-174</ref> === Especificaciones de la crianza === La raza beagle ta considerada como bono de criar. En Francia, l'abondosa población de beagles facilita la eleición de los reproductores y aumenta les posibilidaes d'atopar un bon fecundador. Dende los años 70, ye habitual importar reproductores xeneralmente del Reinu Xuníu, pero tamién de Canadá y d'Europa del este. España, Italia y Grecia importen individuos franceses. La consanguinidá ye pocu utilizada ente los criadores. En Francia, la directriz de la crianza ye llograr un beagle ''bonu y bonitu'', esto ye, que nun hai una llinia específica pal trabayu (la caza) y otra pa la guapura. El criadores creen que los meyores individuos son capaces d'ufiertar un altu rendimientu tantu nuna cacería como nun concursu de guapura, polo qu'un perru nun puede ser campeón n'unu d'estos concursos si antes nun consiguió'l calificativu de ''bien bonu'' nel trabayu. Les carauterístiques morfolóxiques qu'hai que vixilar son la llinia del llombu, que tien de tar bien recta, la calidá de les pezuñes y del pelo y el color de los güeyos.<ref>Maréchal, Katia. La revue technique du chien (19), Junio-Julio 2011</ref> == Como perru de trabayu == === Caza === [[Ficheru:Caynsham-beagles.jpg|thumb|Caynsham Foot Beagles (c. 1885).]] Los beagles fueron desenvueltos principalmente para [[Caza|cazar]] llebres y coneyos. Fueron consideraos como compañeros de caza ideales pa les persones d'edá que podríen siguilos a caballu ensin esfuerciu, pa cazadores nuevos que podríen caltenese xunto a ellos en ponis, y pa cazadores más probes que nun podíen dexase caltener una corte de bonos caballos de caza.<ref>Maxwell, p. 42</ref> Antes de la llegada de la moda de la caza del foín nel sieglu&nbsp;XIX, la caza yera un acontecimientu pa tol día que consistía fundamentalmente na persecución, más que na muerte del animal escorríu. Nesti contestu'l pequeñu beagle afaíase bien a la llebre y, a diferencia de perros como los harriers, nun terminaben rápido la caza, pero por cuenta de la so resistencia y a la so escelente habilidá pa rastrexar por aciu l'olfatu yeren una garantía pa prindar finalmente a la llebre. Les jaurías de beagles corríen con tolos perros bien xuntos («tan cerca que podríen cubrir con una fueya»"<ref name="Y110" />) lo que yera útil nuna caza de llarga duración, yá que torgaba a los perros tresmanaos ofuscar el rastru. Tamién se-yos prefería mientres la caza del [[Phasianus colchicus|faisán]] p'actuar ente la maleza trupa, en llugar de perros como los [[spaniel]].<ref>Blakey, p. 77</ref> Cola introducción de la moda de caceríes más rápides, el beagle cayó en desgracia como cazador de llebres, anque inda s'utilizaba pa la caza del coneyu. En ''Anecdotes of Dogs'' (1846), l'escritor d'historia natural Edward Jesse diz: {{cita|In rabbit-shooting, in gorse and thick cover, nothing can be more cheerful than the beagle; and they have been called rabbit-beagles from this employment, for which they are peculiarly qualified, especially those dogs which are somewhat wire-haired.<ref name="J1858" />|col2=Na caza del coneyu, ente toxos y vexetación trupa, nada puede ser más allegre que'l beagle; y llamar beagles del coneyu por esti trabayu, pal cual tán particularmente cualificaos, sobremanera aquellos perros que son daqué arispios.}} [[Ficheru:Moritz v d Tomburg.jpg|thumb|left|El beagle foi utilizáu pa la caza del coneyu dende los primeros tiempos del desarrollu de la raza.]] Nos Estaos Xuníos paez que fueron utilizaos pa cazar coneyos dende les primeres importaciones. La caza de llebres con estos perros fíxose popular de nuevu en Gran Bretaña a mediaos del sieglu&nbsp;XIX y siguió hasta que se fixo illegal n'Escocia pola Llei de Proteición de Mamíferos Selvaxes de 2002 y n'Inglaterra y País de Gales pola Llei de Caza de 2004. Según esta llexislación los beagles inda pueden escorrer coneyos col permisu del terrateniente. La llamada «caza al rastru» (''drag hunting'' n'inglés) ye popular onde la caza yá nun ta dexada o ente los dueños que nun deseyen participar en deportes de sangre, pero que deseyen exercer les habilidaes innates del so perru. La jauría tradicional consiste n'hasta 70&nbsp;beagles, dirixíos por un cazador que dirixe'l grupu y que ye asistíu por un númberu variable d'azotadores que'l so trabayu ye devolver a los sabuesos que se tresmanen al grupu. El maestru de caza ta al cargu de la custodia del grupu a diariu, y puede o nun tomar el papel del cazador mientres el día de la caza. Los beagles pueden ser emplegaos individualmente o suxetos con unos tirantes (en pareya).<ref name="K101">Kraeuter, pp. 97-104</ref> Nel Reinu Xuníu consideróse la cacería de llebres con beagles como ideal pa moces, y munches escueles privaes britániques caltuvieron tradicionalmente jaurías de beagles. En 1902 empecipiáronse protestes contra l'usu d'estos perros pa la caza nel [[Colexu Eton]], anque inda s'utilicen anguaño,<ref>Hendrick, pp. 68-71</ref> y una jauría del Wye College en [[Kent]] (anguaño zarráu ya integráu nel [[Imperial College London]]) foi robada pol [[Frente de Lliberación Animal]] en 2001.<ref>{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/1103181.stm |títulu=Activists steal beagle pack |editorial=BBC News |fecha=5 de xineru de 2001 |fechaaccesu=4 de payares de 2011 | idioma=inglés}}</ref> Jaurías escolares y universitaries inda se caltienen en Eton, [[Marlborough College|Marlborough]], Wye, [[Radley College|Radley]], la [[Royal Agricultural College of Cirencester|Escuela Real d'Agricultura]] y [[Christ Church (Oxford)]].<ref>{{cita web |url=http://www.horseandhound.co.uk/best/article.php?aid=71052&cid=396 |títulu=Directory of UK hunts 2006/2007 |editorial=Horse and Hound |fecha=20 de payares de 2006 |fechaaccesu=xunetu de 2007 | idioma=inglés}}</ref> Tamién s'utilizaron pa cazar otros animales como la [[Lepus americanus|llebre americana]], el [[Sylvilagus|coneyu cola d'algodón]], aves de caza, el [[Capreolus capreolus|corzu]], el [[Cervus elaphus|venado]], el [[Lynx rufus|llobu cerval coloráu]], el [[Canis latrans|coyote]], el [[Sus scrofa|xabalín]], el [[Vulpini|foín]], o inclusive na caza del [[Mustela erminea|armiño]].<ref name="K101" /><ref>{{cita web |url=http://www.defra.gov.uk/rural/hunting/inquiry/evidence/mammalsoc.htm |títulu=Submission to Lord Burns' Committee of Inquiry into Hunting with Dogs |editorial=The Mammal Society |fecha=16 de marzu de 2000 |fechaaccesu=9 de xunetu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070926222615/http://www.defra.gov.uk/rural/hunting/inquiry/evidence/mammalsoc.htm |fechaarchivu=26 de setiembre de 2007 |idioma=inglés }}</ref> Na mayor parte d'estos casos, el beagle emplegar pa llevantar les pieces pal cazador.<ref name="K101" /> === Perru de detección === [[Ficheru:CBP_Airport.jpg|thumb|upright|Pol so gran olfatu, estos perros son utilizaos pola [[Oficina d'Aduanes y Proteición Fronteriza de los Estaos Xuníos]].]] Utilícense como [[Perru de detección perros de detección]] d'[[importación|importaciones]] agrícoles prohibíes y productos alimenticios en cuarentena na «Beagle Brigade» del Serviciu d'Inspeición Sanitaria d'Animales y Plantes del [[Departamentu d'Agricultura de los Estaos Xuníos]]; estos perros utilizar p'afayar alimentos nos equipaxes de viaxeros nos Estaos Xuníos. Tres la realización de diverses pruebes, amás de pol so finu olfatu escoyer a los beagles por ser relativamente pequeños y por non amedranar a les persones que se sienten incómodes cuando se-yos averen perros, por ser intelixentes y por trabayar bien col sistema de pagos.<ref>{{cita web |url=http://themoderatevoice.com/wordpress-engine/files//2010/09/usda_beaglebrigade.pdf |títulu=USDA's Detector Dogs: Protecting American Agriculture |editorial=United States Department of Agriculture. Animal and Plant Health Inspection Service |fechaaccesu=4 de payares de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101009100849/http://themoderatevoice.com/wordpress-engine/files/2010/09/usda_beaglebrigade.pdf |fechaarchivu=9 d'ochobre de 2010 }}</ref> Tamién s'utilicen pa esti fin pol Ministeriu d'Agricultura y Silvicultura de [[Nueva Zelanda]], el Serviciu de Cuarentena ya Inspeición d'[[Australia]], y en países como [[Canadá]], [[Xapón]] y la [[República Popular China]].<ref>{{cita web |url=http://english.people.com.cn/200512/06/eng20051206_226039.html |títulu=A beagle honored as a defender at national gate |editorial=People's Daily Online |fecha=6 d'avientu de 2005 |fechaaccesu=4 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.daff.gov.au/about/media-centre/dept-releases/2000/old_dogs_-_new_tricks_original_quarantine_k9s_on_the_scent_of_retirement |títulu=Old dogs - new tricks Original quarantine K9's on the scent of retirement |editorial=Australian Government: Department of Agriculture, Fisheries and Forestry |fecha=30 de payares de 2000 |fechaaccesu=4 de payares de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120331055356/http://www.daff.gov.au/about/media-centre/dept-releases/2000/old_dogs_-_new_tricks_original_quarantine_k9s_on_the_scent_of_retirement |fechaarchivu=31 de marzu de 2012 }}</ref><ref>{{cita llibru |url=http://www.daff.gov.au/__data/assets/pdf_file/0009/111969/nairn_report.pdf |títulu=Australian Quarantine: a shared responsibility |autor=M.Y. Nairn, P.G. Allen, A.R. Inglis y C. Tanner |editorial=Department of Primary Industries and Energy |añu=1996 |isbn=0642259712 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070710215222/http://www.daff.gov.au/__data/assets/pdf_file/0009/111969/nairn_report.pdf |fechaarchivu=10 de xunetu de 2007 }}</ref> Pa la detección d'esplosivos utilícense xeneralmente les variedaes de mayor tamañu, yá que pa esta xera de cutiu ye necesariu xubise a grandes cintes tresportadores d'equipaxe, una xera pocu afecha pa los perros más pequeños.<ref>{{cita web |url=http://www.aphis.usda.gov/lpa/pubs/detdog6.html |títulu=USDA's Detector Dogs: Protecting American Agriculture: More Detector Dog Programs |editorial=United States Department of Agriculture: Animal and Plant Health Inspection Service |fechaaccesu=9 de xunetu de 2007 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070810231215/http://www.aphis.usda.gov/lpa/pubs/detdog6.html |fechaarchivu=10 d'agostu de 2007 }}</ref> === Esperimentación ya investigación médica === Los beagles son la raza de perru que más s'utiliza nel [[Reinu Xuníu]] nel campu de la [[esperimentación con animales]], por cuenta de la so talla y la so naturaleza pasiva. De les 7595 pruebes realizaes con perros nesi país en 2006 y les 5923 realizaes en 2009, 7402 y 5864 respeutivamente (más del 97%) fueron con beagles.<ref>{{cita web |url=http://www.pro-test.org.uk/SOSPOLA2006.pdf |títulu=Statistics of Scientific Procedures on Living Animals Great Britain 2006 |añu=2006 |editorial=Home Office |fechaaccesu=4 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.official-documents.gov.uk/document/hc1011/hc03/0317/0317.pdf |títulu=Statistics of Scientific Procedures on Living Animals Great Britain 2009 |añu=2009 |editorial=Home Office |fechaaccesu=4 de payares de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111208171331/http://www.official-documents.gov.uk/document/hc1011/hc03/0317/0317.pdf |fechaarchivu=2011-12-08 }}</ref> La Llei de Procedimientos Científicos con Animales británica de 1986 dio un estatus especial a primates, équidos, gatos y perros, y nel añu 2005 el Comité de Procedimientos con Animales (establecíu pola Llei de 1986) dictaminó que yeren preferibles les pruebes con mures, anque esto implicara l'usu d'un mayor númberu d'animales.<ref name="RAPC">{{cita web |url=http://www.official-documents.gov.uk/document/hc0506/hc16/1660/1660.pdf |títulu=Report of the Animal Procedures Committee for 2005 |añu=2005 |editorial=Home Office |fechaaccesu=4 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Anque los beagles fueron los más utilizaos, en 2005 los perros tuvieron implicaos en menos del 0,3% del total de los esperimentos realizaos con animales nel Reinu Xuníu.<ref name="REP2005">{{cita web |url=http://www.official-documents.gov.uk/document/cm68/6877/6877.pdf |títulu=Statistics of Scientific Procedures on Living Animals Great Britain 2005 |añu=2005 |editorial=Home Office |fechaaccesu=4 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> La mayor parte d'estos perros son criaos espresamente con esi oxetivu por compañíes como [[Harlan (empresa)|Harlan]]; estes compañíes que críen animales pa la investigación tienen de tar primeramente autorizaes acordies cola Llei de Procedimientos Científicos con Animales de 1986.<ref name="RAPC" /> Les pruebes de productos [[cosméticos]] con animales tán prohibíes nos Estaos miembros de la [[Xunión Europea]],<ref>{{cita web |url=http://ec.europa.eu/consumers/sectors/cosmetics/animal-testing/index_en.htm |títulu=Ban on animal testing |editorial=European Commission. Consumer Affairs |fecha=17 de xunu de 2011 |fechaaccesu=4 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> anque [[Francia]] protestó pola prohibición y realizó esfuercios pa revocala.<ref>{{cita web |url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=ahaDhWAXharI&refer=europe |títulu=Animal-Testing Ban for Cosmetics to Be Upheld, EU Court Rules |editorial=Bloomberg |fecha=24 de mayu de 2005 |fechaaccesu=4 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> Anque n'[[Estaos Xuníos]] tán dexaes, nun son obligatories pa garantizar la seguridá d'un productu cosméticu si esta puede determinase por otros métodos, y l'especie suxetu de la esperimentación nun ta acutada pola [[Alministración d'Alimentos y Melecines]] estauxunidense (FDA).<ref>{{cita web |url=http://www.cfsan.fda.gov/~dms/cos-205.html |títulu=Animal Testing |editorial=US Food and Drug Administration |añu=1999 |fechaaccesu=9 de xunetu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070822173119/http://www.cfsan.fda.gov/~dms/cos-205.html |fechaarchivu=22 d'agostu de 2007 |idioma=inglés }}</ref> Nes pruebes de toxicidá d'[[Aditivu alimenticiu|aditivos alimenticios]], contaminantes d'alimentos y dalgunos [[melecina|melecines]] y productos químicos, la FDA utiliza beagles y gochos nanos como sustitutos pa les pruebes direutes n'humanos.<ref>{{cita web |url=http://www.fda.gov/oc/ofacs/fdasbo/businesspub.html |títulu=How to do Business with FDA |editorial=US Department of Health and Human Services |fechaaccesu=11 de xunetu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070929134716/http://www.fda.gov/oc/ofacs/fdasbo/businesspub.html |fechaarchivu=29 de setiembre de 2007 }}</ref> Dellos grupos contrarios a la [[viviseición]] informaron sobre'l posible abusu con animales nes instalaciones onde se realicen los esperimentos. En 1997, les imáxenes filmaes de callao por un periodista ''[[freelance]]'' na [[Huntingdon Life Sciences]] nel Reinu Xuníu, amosaben imáxenes de crueldá colos perros per parte de dellos emplegaos del llaboratoriu; Tres la emisión de diches imáxenes nuna canal de televisión, los emplegaos fueron suspendíos y darréu arrestaos y procesaos.<ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m2465/is_2_31/ai_71634854/ |títulu=Seeing Is Believing - cruelty to dogs at Huntingdon Life Sciences |autor=Zoe Broughton |editorial=The Ecologist |mes=marzu |añu=2001 |fechaaccesu=7 de payares de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://archive.today/20120629060332/http://findarticles.com/p/articles/mi_m2465/is_2_31/ai_71634854/ |fechaarchivu=29 de xunu de 2012 }}</ref> Consort Kennels, una empresa británica dedicada a la cría de beagles pal so usu n'esperimentos, foi cerrada en 1997 dempués de la presión per parte de grupo pro derechos de los animales.<ref>{{cita web |autor=Nicola Woolcock |url=http://www.timesonline.co.uk/article/0,,2-1749489,00.html |títulu=Extremists seek fresh targets close to home |editorial=The Times |fecha=25 d'agostu de 2005 |fechaaccesu=7 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090107192137/http://www.timesonline.co.uk/article/0,,2-1749489,00.html |fechaarchivu=7 de xineru de 2009 |idioma=inglés }}</ref> Los beagles utilizar n'otros campos d'investigación, como la investigación biolóxica primaria, la medicina humana aplicada, la medicina veterinaria aplicada, y la proteición del home, animales o l'ambiente.<ref name="REP2005" /><ref name="UKGOV" /> Nos [[Estaos Xuníos]], acordies con el Serviciu d'Inspeición de Salú d'Animales y Plantes del Departamentu d'Agricultura (que nun especifica les races de perru utilizaes, anque los beagles figuren de cutiu nos trabayos d'investigación publicaos), el númberu de pruebes realizaes cada añu con perros menguó en dos terceres partes, y pasó de 195&nbsp;157 nel añu 1972 a 64&nbsp;932 en 2004.<ref>{{cita web |url=http://www.aphis.usda.gov/animal_welfare/downloads/awreports/awreport2006amend.pdf |títulu=FY 2006 Inspections |editorial=United States Department of Agriculture: Animal and Plant Health Inspection Service |añu=2006 |fechaaccesu=8 de payares de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111020174550/http://www.aphis.usda.gov/animal_welfare/downloads/awreports/awreport2006amend.pdf |fechaarchivu=2011-10-20 }}</ref> En [[Xapón]] les lleis sobre esperimentación con animales nun riquir informar sobre'l tipu o númberu d'animales utilizaos,<ref name="UKGOV">{{cita web |url=http://www.publications.parliament.uk/pa/ld200102/ldselect/ldanimal/150/15004.htm#a10 |títulu=Select Committee on Animals In Scientific Procedures Report |editorial=House of Lords |añu=2002 |fechaaccesu=8 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> y en [[Francia]] la proporción d'inspectores de pruebes d'instalaciones suxer que l'ámbitu regulador ye esencialmente d'enfotu.<ref name="UKGOV" /> === Otres funciones === Anque desenvueltu dende los sos oríxenes pa la caza, son una raza versátil y anguaño empléguense pa otros papeles como detección, busca y rescate, terapia y como animales domésticos familiares.<ref name="QLD" /> N'[[Australia]] utilícense como perros olfateadores pa la llocalización de [[Isoptera|termites]],<ref>{{cita web |url=http://www.k9centre.com/termite-detection-dogs/ |títulu=Termite Detection Dogs| editorial=K9 Centre.com |fechaaccesu=8 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> y méntase-yos como posibles candidatos pa la detección de drogues y esplosivos.<ref>{{cita web | url = http://parliament.nsw.gov.au/prod/PARLMENT/hansArt.nsf/V3Key/LC20011213047 | títulu = Police Powers (Drug Detection Dogs) Bill | editorial = Parliament of New South Wales | fecha = 13 d'avientu de 2001 | fechaaccesu = 8 de payares de 2011 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070929110512/http://www.parliament.nsw.gov.au/prod/parlment/hansart.nsf/V3Key/LC20011213047 | fechaarchivu = 29 de setiembre de 2007 }}</ref><ref>{{cita publicación | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/magazine/4676233.stm | títulu = The unlikely enemy of the terrorist | autor = Tom Geoghegan | editorial = BBC News Magacín | fecha = 13 de xunetu de 2005 | fechaaccesu = 8 de payares de 2011 | idioma = inglés}}</ref> Pola so naturaleza apacible y non pimpana, tamién s'utilicen con frecuencia na [[zooterapia]], visitando a enfermos y vieyos n'hospitales.<ref>Kraeuter, pp. 89-92</ref> En xunu de 2006, un beagle entrenáu pa l'asistencia ganó un premiu por salvar la vida del so dueñu dempués d'usar el so teléfonu móvil pa marcar el númberu d'emerxencies, lo que sollertó a los servicios médicos.<ref>{{cita publicación | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/5099190.stm?ls | títulu = Dog praised for life-saving call | fecha = 20 de xunu de 2006 | editorial = BBC News | fechaaccesu = 8 de payares de 2011 | idioma = inglés}}</ref> Dempués del [[terremotu d'Haití de 2010]], un beagle del departamentu de [[Perru de busca y rescate|perros de busca y rescate]] d'un escuadrón de rescate [[colombianu]], alcontró al dueñu d'un hotel que darréu foi rescatáu en pasando cien hores soterráu so escombros.<ref>{{cita web |url=http://www.twincities.com/prep/ci_14260479 |títulu=In Haiti, a shattered symbol reluctantly yields dead |fecha=25 de xineru de 2010 |editorial=Twin Cities Pioneer Press |fechaaccesu=26 de xineru de 2010 |suscripción=sí}}</ref> == Na cultura popular == Los beagles apaecieron nuna gran variedá de medios de comunicación. Yá esisten referencies a estos perros inclusive antes del sieglu &nbsp;XIX n'obres d'escritores como [[William Shakespeare]], [[John Webster]], [[John Dryden]], [[Thomas Tickell]], [[Henry Fielding]] o [[William Cowper]], y na traducción d'[[Alexander Pope]] de la ''[[Ilíada]]'' de [[Homero]].{{#tag:ref|Les referencies específiques a les obres de cada unu de los autores citaos son les siguientes:<br /> Shakespeare: ''Sir Toby Belch'': «She's a beagle, true-bred, and one that adores me: what o' that?» ''[[Nueche de reis]]'' (c. 1600) Actu II, escena III<br /> Webster: ''Mistress Tenterhook'': «You are a sweet beagle» ''Westward Ho'' (1607) Actu III, escena IV:2<br /> Dryden: «The rest in shape a beagle's whelp throughout, With broader forehead and a sharper snout» ''The Cock and the Fox'', y tamién: «About her feet were little beagles seen» en ''Palamon and Arcite'', dambes de ''Fables, Ancient and Modern'' (1700)<br /> Tickell: «Here let tráceme beneath the purpled morn, The deep-mouth'd beagle, and the sprightly horn» ''To a Lady before Marriage'' (publicada póstumamente en 1749)<br /> Fielding: «'What the devil would you have me do?' cries the Squire, turning to Blifil, 'I can no more turn her, than a beagle can turn an old hare.'» ''[[Tom Jones (novela)|La hestoria de Tom Jones, expósito]]'' (1749) Capítulu 7.<br /> Cowper: «For persevering chase and headlong leaps, True beagle as the staunchest hound he keeps» ''The Progress of Error'' (1782)<br /> Pope: «Thus on a roe the well-breath'd beagle flies, And rends his hide fresh-bleeding with the dart» ''[[Ilíada]]'' (1715–20) Llibru XV:697–8.|name="cites"|group="N"}} Apaecen en [[tira de prensa|tires de prensa]] y [[cine d'animación|dibujo animaos]] a partir de los años 1950, como'l popular personaxe de ''[[Peanuts]]'' [[Snoopy]] (al que se cita como «el beagle más famosu del mundu»),<ref>{{cita web | url=https://web.archive.org/web/http://snoopy.visitkingsisland.com/public/biography/index.cfm |títulu=Snoopy, World's Most Famous Beagle |editorial=Peanuts Worldwide |fechaaccesu=10 de xineru de 2012 |idioma=inglés}}</ref><ref name="mostfamousbeagle">{{cita web |url=http://www.peanuts.com/characters/snoopy/ |títulu=Snoopy |añu=2011 |editorial=Peanuts Worldwide LLC |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180308053029/http://www.peanuts.com/characters/snoopy/ |fechaarchivu=2018-03-08 }}</ref><ref>{{cita web | url=http://www.deperros.org/races/b/beagle.html | títulu=Beagle | editorial=DePerros.org | fechaaccesu=8 d'ochobre de 2011 }}</ref> los [[Beagle Boys]] de [[Walt Disney|Disney]], o [[Beegle Beagle]], l'indixebrable compañeru de [[Grape Ape]] de [[Hanna-Barbera]]. Tamién apaecieron en numberoses [[película|películes]], dalgunes con un papel protagonista, como en ''[[Como perros y gatos]]'' y la so secuela ''[[Cats & Dogs: The Revenge of Kitty Galore|Como perros y gatos 2: La vengación de Kitty Galore]]'', y na serie animada ''[[Underdog (serie de televisión)|Underdog]]'', o nos llargumetraxes de l'adaptación al cine de la novela de [[Phyllis Reynolds Naylor]] ''[[Shiloh (novela)|Shiloh]]'', y apaecen en papeles secundarios en películes como ''[[Audition (película)|Audition]]'', ''[[The Monster Squad]]'' o ''[[The Royal Tenenbaums]]'', y o en series [[Televisión|televisives]] como ''[[Star Trek: Enterprise]]'', ''[[EastEnders]]'' o ''[[The Wonder Years]]'', ente otres. L'ex-presidente d'Estaos Xuníos [[Lyndon B. Johnson]] tenía dellos beagles, y provocó una clamorosa protesta cuando coyó a unu d'ellos peles oreyes mientres una presentación oficial nos xardinos de la [[Casa Blanca]].<ref>{{cita web |url=http://www.lbjlib.utexas.edu/johnson/archives.hom/FAQs/dog/doghouse.asp |títulu=President Johnson's Dogs |editorial=Lyndon Baines Johnson Library and Museum |fechaaccesu=9 de payares de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070711110752/http://www.lbjlib.utexas.edu/johnson/archives.hom/FAQs/dog/doghouse.asp |fechaarchivu=11 de xunetu de 2007 }}</ref> El barcu nel que'l daquella nuevu naturalista [[Charles Darwin]] realizó'l viaxe que-y apurrió la mayor parte de la inspiración pa la so ''[[L'orixe de les especies]]'' llamábase [[HMS Beagle|HMS ''Beagle'']] por esta raza, que tamién emprestó'l so nome a la sonda espacial británica ''[[Beagle 2]]''. == Notes == {{llistaref|group="N"}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == *{{cita llibru | títulu = A New Owner's Guide to Beagles | nome = David y Hazel | apellíu = Arnold | editorial = T.F.H. Publications, Inc. | añu = 1998 | isbn = 0-7938-2785-X | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = Shooting | nome = Robert | apellíu = Blakey | editorial = George Routledge and Co | añu = 1854 | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = Beagles | nome = Y. Fitch | apellíu = Daglish | editorial = Foyles | lugar = Londres | añu = 1961 | isbn = 0707106311 | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = Guía de Cuidos del Cachorru | nome = Juan M. | apellíu = Fernández-Vidal | editorial = * [http://www.midlands.com.ar Midland's Beagles] | lugar = Córdoba, Arxentina | añu = 2001 | idioma = castellanu}} *{{cita llibru | títulu = The Dog's Mind | nome = Bruce | apellíu = Fogle | editorial = Howell Book House | añu = 1990 | isbn = 0876055137 | idioma = inglés}} *{{cita llibru |títulu=Beagle |nome=Marcia |apellíu=Foy |otros=Traducíu por Zoila Portuondo |editorial=Editorial Hispanu Europea |añu=2010 |isbn=842551911X |url=https://books.google.com/books?id=W2JibLeYfH8C&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false}} *{{cita llibru | títulu = Henry Salt: Humanitarian Reformer and Man of Letters | nome = George | apellíu = Hendrick | añu = 1977 | editorial = University of Illinois Press | isbn = 0252006119 | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = Researches into the History of the British Dog Volume II | nome = George | apellíu = Jesse | editorial = Robert Hardwicke | lugar = Londres | añu = 1866 | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = Anecdotes of Dogs | nome = Edward | apellíu = Jesse | editorial = H. G. Bohn | añu = 1858 | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = Training Your Beagle | nome = Kristine | apellíu = Kraeuter | editorial = Barron's | añu = 2001 | isbn = 0764116487 | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu=Beagle |nome=Elizabeth |apellíu=Lanyon |editorial=Editorial Hispanu Europea |añu=2003 |isbn=8425514592}} * {{cita publicación | apellíu= Maréchal | nome= Katia | añu= 2011 | títulu= -y Beagle – Son public – Son potentiel – Son élevage – Son club – Son business | publicación= La revue technique du chien | númberu= 19 | fecha-publicación=Junio-Julio 2011}} *{{cita llibru | títulu = The Field Book: Or, Sports and Pastimes of the United Kingdom | nome = William Hamilton | apellíu = Maxwell | editorial = Y. Wilson | añu = 1833 | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = The Sportsman's Library | nome = John | apellíu = Mills | añu = 1845 | editorial = W. Paterson | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = The History of the Countryside | nome = Oliver | apellíu = Rackham | editorial = Weidenfeld & Nicholson History | añu = 2000 | isbn = 1842124404 | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = The Beagle Handbook | nome = Dan | apellíu = Rice | editorial = Barron's | añu = 2000 | isbn = 0764114646 | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = The Sportsman's Repository | nome = John | apellíu = Scott | añu = 1845 | editorial = Henry G. Bohn | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = The Encyclopedia of North American Sporting Dogs | nome = Steve | apellíu = Smith | editorial = Willow Creek Press | añu = 2002 | isbn = 1572235012 | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = Manual of British Rural Sports | nome = (J. H. Walsh) | apellíu = «Stonehenge» | editorial = G. Routledge and Co. | lugar = Londres | añu = 1856 | idioma = inglés}} *{{cita llibru | títulu = On Hunting: A Sportsman's Manual Commonly Called Cynegeticus | autor = Xenophon | otros = Traducíu por H. G. Dakyns | añu = 2007 | editorial = ebooks@adelaide | url = http://etext.library.adelaide.edu.au/x/xenophon/x5hu/ | añu-orixinal = c. 380 e.C. | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070613115649/http://etext.library.adelaide.edu.au/x/xenophon/x5hu/ | fechaarchivu = 13 de xunu de 2007 }} *{{cita llibru | títulu = The Dog | nome = William | apellíu = Youatt | editorial = Blanchard and Lea | añu = 1852 | idioma = inglés}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Beagle (dog)|beagle}} * [http://clubs.akc.org/NBC/pocket_beagles.html ¿Esisten los Beagle Miniatura o Pocket Beagle?] Beagle Club of America {{Tradubot|Beagle}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Sabuesos]] [[Categoría:Races de perru d'Inglaterra]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos con plantía Otros usos a páxines que nun esisten]] 2en3w5ncfsacdugv2k4iae29117rnmi 0 113477 4379597 4364406 2025-06-26T10:09:41Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379597 wikitext text/x-wiki {{Avisu médicu}} {{Ficha |titulo = Homeopatía |tipocabecera = |subtitulo = [[Medicina alternativa]] |imaxe = Hahnemann.jpg |tamañoimagen = 250px |pie = [[Samuel Hahnemann]], fundador de la homeopatía. |etiqueta1 = Afirmaciones |dato1 = «Lo similar cura lo similar».<br />La dilución amonta la potencia.<br />Les enfermedaes son causaes por ''[[Teoría_miasmática_de_la enfermedá|miasmas]]''. |etiqueta2 = Añu propuesta |datos2 = 1796 |etiqueta3 = Proponente orixinal |datos3 = Samuel Hahnemann |etiqueta4 = Defensores posteriores |datos4 = [[James Tyler Kent]], [[Royal S. Copeland]], [[George Vithoulkas]] |etiqueta5 = Ver tamién |datos5 = [[Teoría de los cuatro humores|Humorismo]], [[medicina heroica]] |etiqueta6 = MeshID |Datos6 = {{#if:D006705|<span class="reflink plainlinks nourlexpansion">[http://www.nlm.nih.gov/cgi/mesh/2011/MB_cgi?field=uid&term=D006705 D006705]</span>}} }} La '''homeopatía''' (del [[idioma griegu|griegu]] ὅμοιος [''hómoios''], ‘igual', y πάθος [''páthos''], ‘dolencia') ye un sistema de [[medicina alternativa]] creáu en 1796 por [[Samuel Hahnemann]] basáu na so doctrina de «lo similar cura lo similar» (''[[similia similibus curentur]]''), que sostién qu'una sustancia que causa los síntomes d'una enfermedá en persones sanes va curar lo similar en persones enfermes.<ref name="Hahnemann"/> La homeopatía ye una [[pseudociencia]]: una creencia que ye presentada falsamente como ciencia. Les preparaciones homeopátiques nun son efeutives pa tratar nenguna enfermedá.<ref name=Tuomela/><ref name=Smith2012/><ref name=Baran2014/><ref name=Ladyman/> Estudios a gran escala demostraron que los remedios homeopáticos nun son más efeutivos que los [[Sustancia placebo|placebos]], lo que suxer que cualquier sensación positiva posterior al tratamientu solo débese al efeuto placebo y la [[regresión a la media|recuperación normal]] de la enfermedá.<ref name=pmid12492603/><ref name="shang"/><ref name=inquiry_4504/> Hahnemann creía que les causes subxacentes de les enfermedaes yeren fenómenos que llamó ''[[Teoría_miasmática_de_la enfermedá|miasmas]]'' y que los ''remedios'' homeopáticos actuaben sobre ellos. Estos son preparaos por [[Diluciones homeopátiques|diluciones socesives]] de la sustancia escoyida n'alcohol o agua destilao, siguíes d'un enérxicu golpe a un cuerpu elásticu (usualmente un llibru enllibráu en cueru).<ref name="Organon_6th_128" /> Usualmente la dilución sigue muncho más allá del puntu onde yá nun permanecen molécules de la sustancia orixinal.<ref name="Dynamization and Dilution">{{Obra citada |contribution=Dynamization and Dilution |títulu=Complementary and Alternative Medicine |editorial=Creighton University Department of Pharmacology |url=http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/philosophy/dilution.htm |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20020826082134/http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/philosophy/dilution.htm |fechaarchivu= 26 d'agostu de 2002 |deadurl=yes |fechaaccesu= 24 de marzu de 2009}}</ref><!-- Also:<ref name=SmithHM /><ref name="homsim" /> -->Los homeópates escueyen les preparaciones<ref name="Consumer Reports" /> consultando llibros de referencia conocíos como ''repertorios'' y considerando la totalidá de los síntomes de los pacientes, traces de personalidá, estáu físicu y psicolóxicu y historia de vida.<ref name="Organon_5th_5+217">{{Obra citada |autor=Hahnemann S|títulu =[[The Organon of the Healing Art]] |añu =1833 |edición=5th |en=aphorisms 5 and 217 |isbn=0-87983-228-2}}</ref> La homeopatía nun ye un sistema de [[verosimilitud biolóxica|tratamientu creíble]], yá que los sos dogmes sobre cómo actúen les melecines, la enfermedá, el cuerpu humanu, los líquidos y les soluciones fueron refutados por gran númberu de descubrimientos dende los ámbitos de la bioloxía, psicoloxía, física y química realizaos nos dos sieglos posteriores a la so invención.<ref name="shang"/><ref name="ernst-skeptical-inquirer">{{Cita publicación | url= http://www.csicop.org/si/show/homeopathy_a_critique_of_current_clinical_research | títulu= Homeopathy: a critique of current clinical research | apellíu=Ernst |nome=Y. | publicación= [[Skeptical Inquirer]] |fecha= avientu de 2012 |volume=36 |númberu= 6}}</ref><ref>{{Cita web |url= http://www.cancer.org/treatment/treatmentsandsideeffects/complementaryandalternativemedicine/pharmacologicalandbiologicaltreatment/homeopathy |títulu= Homeopathy |obra= American Cancer Society |fechaaccesu= 12 d'ochobre de 2014 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130316003948/http://www.cancer.org/treatment/treatmentsandsideeffects/complementaryandalternativemedicine/pharmacologicalandbiologicaltreatment/homeopathy |fechaarchivu= 2013-03-16 }}</ref><ref name=inquiry_cfm>UK Parliamentary Committee Science and Technology Committee - [http://www.parliament.uk/business/committees/committees-a-z/commons-select/science-and-technology-committee/inquiries/homeopathy-/ "Evidence Check 2: Homeopathy"]</ref><ref name=GrimesFACT /> Anque dalgunos [[ensayu clínicu|ensayos clínicos]] producen resultaos positives,<ref name="pmid10853874"/><ref name="Caulfield2005" /> múltiples [[revisión sistemática|revisiones sistemátiques]] revelen que se debe al azar, métodos d'investigación defectuosos y [[Sesgu d'información científica|sesgu d'información]]. La persistencia de la práutica homeopática, a pesar de la evidencia de que nun funcionar, criticóse como non ética por cuenta de que desalienta l'usu de tratamientos efeutivos<ref name="unethical"/> y la [[Organización Mundial de la Salú]] sollertó contra'l so usu pa tratar enfermedaes graves como'l [[sida]] o la [[malaria]].<ref>{{Cita publicación|apellíu=Mashta|nome=O.|títulu=WHO warns against using homoeopathy to treat serious diseases|publicación=BMJ|fecha=24 d'agostu de 2009|volume=339|númberu=aug24 2|páxines=b3447–b3447|doi=10.1136/bmj.b3447}}</ref> La insistencia del so usu, a pesar de l'ausencia d'evidencia sobre la so [[efeutividá|eficacia]],<ref name=pmid12492603/><ref name="shang"/><ref name="pmid1825800"/> llevó a caracterizala dientro de les comunidaes científica y médica como tontura,<ref name="Walport-Nonsense">{{Cita web |url= http://www.telegraph.co.uk/health/healthnews/10003680/Homeopathy-is-nonsense-says-new-chief-scientist.html |títulu= Homeopathy is nonsense, says new chief scientist | obra=[[Daily Telegraph]] | fecha=18 Apr 2013 | fechaaccesu= 9 de setiembre de 2013}}</ref> ''[[quackery]]''<ref name="Baran2014"/><ref name=oxcompus>{{cita llibru |títulu= The Oxford companion to United States history |isbn= 9780195082098 |url= https://books.google.com/books?id=SgtyKzBes6QC&lpg=PA630&pg=PA630#v=snippet&f=false |autor=Paul S. Boyer |fechaaccesu= 15 de xineru de 2013 |cita= After 1847, when regular doctors organized the American Medical Association (AMA), that body led the war on "quackery", especially targeting dissenting medical groups such as homeopaths, who prescribed infinitesimally small doses of medicine. Ironically, even as the AMA attacked all homeopathy as quackery, educated homeopathic physicians were expelling untrained quacks from their ranks.}}</ref> o farsa.<ref name=aaci>{{Cita web|url=http://www.aacijournal.com/content/7/1/14 |fechaaccesu=15 de xineru de 2013 |cita=Within the non-CAM scientific community, homeopathy has long been viewed as a sham |títulu=Supported by science?: What Canadian naturopaths advertise to the public}}</ref> Evaluaciones pol [[National Health and Medical Research Council]] (NHMRC) australianu, la Comisión de Ciencia y Teunoloxía de la [[Cámara de los Comunes del Reinu Xuníu]] y la Oficina Federal de Salú Pública de [[Suiza]] concluyeron toos que la homeopatía ye ineficaz y desaconseyaron siguir el so financiamientu.<ref name="Conversation-NHMRC">{{Cita noticies | url=http://theconversation.com/non-evidence-homeopathy-is-effective-nhmrc-review-25368 | títulu=Non evidence homeopathy is effective: NHMRC review | obra=The Conversation | fecha=8 d'abril de 2014 | fechaaccesu=10 de xineru de 2015 | apellíu=Musgrave|nome=I }}</ref><ref>{{Cita web|títulu = Swiss make New Year's regulations |url = http://www.swissinfo.ch/eng/swiss-make-new-year-s-regulations/31867422 |sitiuweb = SWI swissinfo.ch|fechaaccesu = 16 d'avientu de 2015}}</ref> {{conteníu|llende=3}} == Historia == [[Ficheru:Beydeman Gomeopatiya vzir.jpg|thumb|left|Cuadro de 1857 por [[Alexander Beydeman]] amosando figures históriques y personificaciones de la homeopatía que reparen la brutalidá de la medicina del sieglu XIX.]] === Contestu históricu === Los homeópates afirmen que [[Hipócrates]] pudo aniciar la homeopatía alredor del añu 400 e.C. cuando prescribió una pequeña dosis de raigañu de [[mandrágora]] pa tratar la zuna, sabiendo que la produz en dosis muncho más grandes.<ref>{{Obra citada|doi=10.1001/jama.1894.02420900001001|títulu=Modern Homeopathy and Medical Science|añu=1894|apellíu1=Hemenway|nome1=Henry Bixby|publicación=JAMA: the Journal of the American Medical Association|númberu=11|páxines=367}}</ref> Nel sieglu XVI, el pioneru de la farmacoloxía [[Paracelso]] declaró que pequeñes dosis de "lo que carez al home tamién lu cura".<ref>{{Obra citada |url =http://www.britannica.com/EBchecked/topic/442424/Paracelsus |títulu =Britannica Online Encyclopedia |editorial =Encyclopædia Britannica |fechaaccesu =23 de marzu de 2009 }}</ref> [[Samuel Hahnemann]] (1755-1843) dio-y el so nome a la homeopatía y espandió los sos principios a finales del sieglu XVIII. Nesi tiempu, la medicina dominante usaba métodos como la [[Sangría (tratamientu médicu)|sangría]] y la [[purgación]], y alministraba complexos amiestos, como la [[triaca]] veneciana, que taba compuesta por 64 sustancies, incluyíu l'opiu, la mirra y la carne de víbora.<ref>* {{Obra citada |autor =Hodgson B |títulu =In the Arms of Morpheus: The Tragic History of Morphine, Laudanum and Patent Medicines |editorial =Firefly Books |añu =2001 |isbn =1-55297-540-1 |páxina =18 }} * {{Obra citada |apellíu1=Griffin |nome1=J. P. |títulu=Venetian treacle and the foundation of medicines regulation |publicación=British Journal of Clinical Pharmacology. |volume=58 |númberu=3 |páxines=317–25 |añu=2004 |pmid=15327592 |pmc=1884566 |doi=10.1111/j.1365-2125.2004.02147.x}}</ref> Estos tratamientos de cutiu empeoraben los síntomes y dacuando resultaben letales.<ref>{{Obra citada |títulu=British Medical Journal |publicación=BMJ |volume=1 |páxines=283–4 |añu=1871 |doi=10.1136/bmj.1.533.283 |númberu=533}}</ref><ref name="kaufmanm"/> Hahnemann refugó estes práutiques, que fueren emponderaes por sieglos,<ref name="isbn0-393-06661-4">{{Obra citada |autor=Edzard Ernst; Singh, Simon |títulu=[[Trick or treatment|Trick or Treatment: The Undeniable Facts about Alternative Medicine]] |editorial=W. W. Norton |allugamientu=New York |añu=2008 |isbn=0-393-06661-4 }}</ref> como irracionales y desaconsejables;<ref name=Lasagna> {{Obra citada |autor =Lasagna L |títulu =The doctors' dilemmas |allugamientu =New York |editorial =Collier Books |añu =1970 |añu-orixinal =1962 |páxina =33 |isbn =978-0-8369-1669-0 }}</ref> nel so llugar, defendía l'usu de melecines úniques a dosis más pequeñes y sostenía una opinión inmaterial y [[vitalismo|vitalista]] sobre cómo funcionen los organismos vivos, pos creía que les enfermedaes teníen causes [[espiritualidá|espírituales]], amás de físiques.<ref name="Pray2003">{{cita llibru|autor=W. Steven Pray|títulu=a History of Nonprescription Product Regulation|url=https://books.google.com/books?id=uadgq04eLr0C&pg=PA192|fechaaccesu=21 de xineru de 2013|fecha=1 d'agostu de 2003|editorial=''Psychology Press''|isbn=978-0-7890-1538-9|páxina=192}}</ref> ===El conceutu de Hahnemann === [[Ficheru:Samuel Hahnemann Monument, Scott Circle.jpg|thumb|[[Samuel Hahnemann Monument]], Washington D.C. con "Similia similibus curentur" (lo similar cura lo similar).]] El términu "homeopatía" foi acuñáu por Hahnemann y publicóse per primer vegada en 1807.<ref>{{Obra citada |títulu = Homeopathy and "the progress of science" |publicación = Hist Sci |añu = 2001 |autor = Dean ME |volume = 39 |númberu = 125 Pt 3 |páxines = 255–83 |pmid = 11712570 |url = http://www.shpltd.co.uk/dean-homeopathy.pdf |formatu = PDF |fechaaccesu = 31 de marzu de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080407183345/http://www.shpltd.co.uk/dean-homeopathy.pdf |fechaarchivu = 7 d'abril de 2008 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060101084902/http://www.shpltd.co.uk/dean-homeopathy.pdf |date=2006-01-01 }}</ref> Hahnemann concibió la homeopatía mientres traducía al alemán un tratáu de medicina escritu pol médicu y químicu escocés [[William Cullen]]. Escépticu de la teoría de Cullen respectu al usu de la [[quina]] pa curar la [[malaria]], Hahnemann inxirió la so corteza solo pa investigar qué asocedería. Esperimentó fiebre, respigos y [[artrosis|dolor articular]]: síntomes similares a los de la malaria. A partir d'esto, llegó a creer que toles melecines efeutives producen n'individuos sanos síntomes similares a aquellos de les enfermedaes que traten, acordies cola "llei de los similares" que propunxeren los médicos antiguos.<ref name="UllmanReichenberg-Ullman1994">{{cita llibru|autor1=Robert W. Ullman|autor2=Judyth Reichenberg-Ullman|títulu=The Patient's Guide to Homeopathic Medicine|url=https://books.google.com/books?id=LColT6LtubcC&pg=PA1|fechaaccesu=24 de xineru de 2013|fecha=1 d'ochobre de 1994|editorial=Picnic Point Press|isbn=978-0-9640654-2-0|páxines=1–2}}</ref> Un informe publicáu en 1861 sobre los efeutos de comer corteza de quina realizáu por [[Oliver Wendell Holmes, Sr.|Oliver Wendell Holmes]] fracasó en reproducir los síntomes que declaró Hahnemann.<ref name=Holmes />{{rp|128}} La llei de los similares de Hahnemann ye un [[postuláu]] más qu'una [[llei científica]].<ref name=Kirk>[https://books.google.com/books?id=BygxAAAAIAAJ&pg=PA1031&lpg=PA1031&dq=%22law+of+similars%22+axiom+%22not+a+law%22&source=bl&ots=8tRZ1Vveex&sig=AZXZoUCNpFR6vgrtiPU0HYl6D24&hl=en&ei=1ci3S62MDpSuswOO65XpDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CAsQ6AEwAA#v=onepage&q=%22law%20of%20similars%22%20axiom%20%22not%20a%20law%22&f=false The Dental Cosmos: A Monthly Record of Dental Science], Editor Edward C. Kirk, D.D.S., Vol. XXXVI, p. 1031-1032</ref> Les obres científiques posteriores demostraron que la quina cura la malaria porque contién [[quinina]], sustancia que mata al parásitu causante de la enfermedá (''[[Plasmodium falciparum]]''). El so mecanismu d'aición nun guarda rellación colos síntomes del [[cinconismo]].<ref name="Atwood-BTTF1">{{Cita web | url=http://www.sciencebasedmedicine.org/homeopathy-and-evidence-based-medicine-back-to-the-future-part-i/ | títulu=Homeopathy and Evidence-Based Medicine: Back to the Future | editorial=[[Science Based Medicine]] | fecha=4 de xineru de 2008 | fechaaccesu=9 de setiembre de 2013 | autor=Atwood, Kimball}}</ref> ==== "Comprobaciones" ==== Hahnemann empezó a esaminar qué efeutos producía cada sustancia nel home, un procedimientu que depués se conocería como "comprobación homeopática". Estos exámenes riquíen que los suxetos evaluaren los efeutos de la ingestión de sustancies por aciu el rexistru claru de tolos sos síntomes, amás de les enfermedaes secundaries xunto coles qu'apaecieron.<ref name="Haehl1922">{{cita llibru|autor=Richard Haehl|títulu=Samuel Hahnemann: His Life and Work : Based on Recently Discovered State Papers, Documents, Letters, Etc|url=https://books.google.com/books?id=Q80gR6OxDVsC&pg=PA101|fechaaccesu=24 de xineru de 2013|añu=1922|editorial=B. Jain Publishers|isbn=978-81-7021-693-3|páxina=101}}</ref> Publicó una coleición de comprobaciones en 1805 y una segunda con 65 remedios incluyir nel so llibru ''Materia medica pura'' (1810).<ref name="Kirschmann2004">{{cita llibru|autor=Anne Taylor Kirschmann|títulu=A Vital Force: Women in American Homeopathy|url=https://books.google.com/books?id=VSoIGDKsVosC&pg=PA11|fechaaccesu=28 de xineru de 2013|añu=2004|editorial=Rutgers University Press|isbn=978-0-8135-3320-9|páxina=11}}</ref> Por cuenta de que Hahnemann creía que dosis altes de les melecines que causaben síntomes similares solo agravaríen la enfermedá, abogó por disoluciones estremes. Escurrió una téunica pa preparar disoluciones que creía caltendríen les propiedaes terapéutiques de la sustancia al empar que removíen los sos efeutos gafíos.<ref name="Dynamization and Dilution" /> Creía que'l procesu espertaba y aumentaba "los poderes médicos tipu espíritu de les sustancies crudes".<ref name="Organon_5th_269"> {{Obra citada |autor =Hahnemann S |títulu =The Organon of the Healing Art |añu =1833 |edición =5th |en =aphorism 269 |isbn =0-87983-228-2 }} {{Obra citada |autor =Hahnemann S |títulu =The Organon of the Healing Art |fecha-publicación=1921 |añu =1842 |edición =6th |en =aphorism 270 |isbn =0-87983-228-2 }}</ref> Axuntó y publicó un completu resume del so nuevu sistema médicu nel so llibru ''[[Organon del arte de curar]]'' (1810), que la so sesta edición, escrita en 1842 y publicada póstumamente en 1921, entá ye usada polos homeópates actuales.<ref name=homhist1> {{Obra citada |títulu=History of Homeopathy |editorial =Creighton University Department of Pharmacology |url =http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/history.htm |fechaaccesu = 23 de xunetu de 2007 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070705095116/http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/history.htm |fechaarchivu= 5 de xunetu de 2007 }}</ref> [[Ficheru:LedumPalustre15CH.jpg|thumb|Un remediu homeopáticu a partir de [[té marsh]]: la dilución «15C» significa que la solución orixinal foi esleida a 1/100<sup>15</sup> (1/10<sup>30</sup>) de la so concentración orixinal. Puesto que esisten dellos órdenes de magnitú inferiores a 10<sup>30</sup> molécules nel recipiente, la probabilidá de que contenga inclusive una única molécula de la yerba orixinal ye desaxeradamente baxa.]] ==== Miasmas y enfermedá ==== {{AP|Teoría miasmática de la enfermedá}} En ''Organon del arte de curar'', Hahnemann introdució'l conceutu de "miasmas" como "principios infeiciosos" subxacentes a les enfermedaes cróniques.<ref name="ClarkeClarke2001">{{cita llibru|autor1=J. H. Clarke|autor2=John Henry Clarke|títulu=Homeopathy Explained|url=https://books.google.com/books?id=ZUGIWuo4qc8C&pg=PA22|fechaaccesu=12 de xineru de 2013|fecha=1 de xineru de 2001|editorial=Nanopathy|páxines=22–|id=GGKEY:JWCD56EF80T}}</ref> Acomuñó cada miasma con enfermedaes específiques y pensó que la esposición inicial a los miasmas causa síntomes locales, como enfermedaes dérmiques o venérees. Sicasí, si estos síntomes fueren suprimíos por medicación, la causa enfusaríase y empezaría a manifestase n'enfermedaes de los órganos internos.<ref name="miasms"/> La homeopatía sostién que'l tratamientu de les enfermedaes por aciu l'aliviu de los sos síntomes, lo que [[tratamientu sintomáticu|dacuando realízase]] na medicina científica, ye inefectivo porque toes "les enfermedaes pueden polo xeneral rastrexase a dalgún enclín latente, fondamente enraigonada, subyacentemente crónica o inherente".<ref>{{Obra citada |url =http://homeoint.org/cazalet/ward/historycase.htm |autor =Ward JW |títulu=Taking the History of the Case |editorial =Pacific Coast Jnl of Homeopathy, July 1937 |fechaaccesu = 22 d'ochobre de 2007 }}</ref> El supuestu miasma subxacente entá sigue y les enfermedaes fondes solo podríen correxise removiendo la perturbación interior de la fuercia vital.<ref name=homphilo> {{Obra citada |títulu = Cause of Disease in homeopathy |editorial = Creighton University Department of Pharmacology |url = http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/philosophy/cause.htm |fechaaccesu = 23 de xunetu de 2007 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091231160035/http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/philosophy/cause.htm |fechaarchivu = 31 d'avientu de 2009 }}</ref> Hahnemann orixinalmente postulo solu trés miasmas, de los cualos el más importante yera la ''psora'' ("picazón" en griegu), descrita como rellacionada a cualquier enfermedá picante de la piel, supuestamente proveniente de la supresión de la [[sarna]], y afirmó que yera la base de munches otres enfermedaes. Creía que la psora yera la causa d'enfermedaes como la [[epilepsia]], el [[cáncer]], la [[ictericia]], la [[sordera]] y les [[Catarata|catarates]].<ref name="Hahnemann_Chronic"> {{Obra citada |autor =Hahnemann S |títulu =Die chronischen Krankheiten, ihre eigenthümliche Natur und homöopathische Heilung [The chronic diseases, their specific nature and homoeopathic treatment] |url =https://books.google.com/?id=Xfk3AAAAMAAJ |allugamientu =[[Dresden]] and [[Leipzig]] |editorial =Arnoldische Buchhandlung |añu =1828 }}{{Page needed|date=March 2011}}</ref> Dende los tiempos de Hahnemann, propunxéronse otros miasmas, dalgunos de los cualos reemplacen una o más funciones propuestes pa la psora, incluyíu'l miasma [[tuberculosis]] y el miasma [[cáncer]].<ref name=miasms> {{Obra citada |títulu = Miasms in homeopathy |url = http://homepage.ntlworld.com/homeopathy_advice/Theory/Intermediate/miasm.html |autor = King S |fechaaccesu = 25 de marzu de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090307120146/http://homepage.ntlworld.com/homeopathy_advice/Theory/Intermediate/miasm.html |fechaarchivu = 7 de marzu de 2009 }}</ref> La llei de susceptibilidá implica qu'una mentalidá negativa puede atraer hipotétiques entidaes morbosas llamaes "miasmas" pa invadir el cuerpu y producir los síntomes de les enfermedaes.<ref>{{Obra citada |url =http://global.britannica.com/EBchecked/topic/275628/human-disease/63220/The-causes-of-disease |fechaaccesu = 31 de xunetu de 2009 |títulu=Cause of disease |editorial =Creighton University School of Medicine |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20091231160035/http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/philosophy/cause.htm |fechaarchivu= 31 d'avientu de 2009 }}</ref> Hahnemann refugó la noción de qu'una enfermedá ye una entidá independiente o invasora,<!-- This was referenced to "Outline of the Organon", which makes non apparent sense.--> y aportunó que siempres yera parte del "organismu completu".<ref name="Organon_5th+6th"> {{Obra citada |autor =Hahnemann S |títulu =The Organon of the Healing Art |añu =1833/1921 |edición =5th/6th |isbn =0-87983-228-2 }}{{Page needed|date=March 2011}}</ref> Acuñó la espresión "[[alopatía|medicina alopática]]", que foi usada peyorativamente pa referise a la medicina occidental tradicional.<ref name=Whorton2004>{{Obra citada|títulu = Nature Cures: The History of Alternative Medicine in America|autor=Whorton JC|editorial=[[Oxford University Press]]|añu=2004|isbn=0-19-517162-4|páxines = 18, 52|url=https://books.google.com/?id=RU0DndWVSPoC&pg=PA18|allugamientu=New York}}</ref> La so teoría de los miasmas sigue siendo aldericada y revesosa dientro de la homeopatía inclusive na actualidá. La teoría de los miasmas foi criticada como una esplicación desenvuelta por Hahnemann pa caltener el sistema de la homeopatía frente a los fracasos terapéuticos y por ser desaparente pa cubrir los varios cientos de clases d'enfermedá, amás porque fracasa n'esplicar les predisposiciones a carecer, la [[xenéticu|xenética]], los factores ambientales y la hestoria clínica única de cada paciente.<ref name=Shelton>{{Obra citada |autor=Shelton, Jay W. |añu=2004 |títulu=Homeopathy: How it Really Works |allugamientu=Amherst, New York |editorial=[[Prometheus Books]] |isbn=978-1-59102-109-4}}</ref>{{rp|148–9|date=November 2012}} {{VT|Samuel Hahnemann}} === Sieglu XIX: saltu a la popularidá y crítica temprana === La homeopatía llogró la so mayor popularidá nel sieglu XIX. Foi introducida a los Estaos Xuníos en 1825 por Hans Birch Gram, un estudiante de Hahnemann.<ref name=Miller>{{cita llibru | apellíu = Miller | nome = Timothy | enllaceautor = Timothy Miller | títulu = America's alternative religions | editorial = State University of New York Press, Albany | fecha = 1995 | páxines = 80 | isbn = 978-0-7914-2397-4}}</ref> La primer escuela homeopatía en dichu país inaugurar en 1835 y establecióse la primer asociación médica nacional de EE. XX., l'[[American Institute of Homeopathy]], en 1844. Al traviés del sieglu XIX, docenes d'instituciones homeopátiques nacieron n'Europa y los Estaos Xuníos.<ref name=Julian>{{Obra citada |url = http://www.wholehealthnow.com/homeopathy_pro/homeopathy_1825_1849.html |títulu = The Faces of Homoeopathy |fechaaccesu = 23 de xunetu de 2007 |autor = Winston J |añu = 2006 |editorial = Whole Health Now |isbn = 0-473-05607-0 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181215122834/http://www.wholehealthnow.com/homeopathy_pro/homeopathy_1825_1849.html |date=2018-12-15 }}</ref> En 1900, esistíen 22 escueles homeopátiques y 15&nbsp;000 prauticantes solu nos Estaos Xuníos.<ref name=Time19951125 /> Por cuenta de que la práutica médica de la dómina basar en inefectivos y de cutiu peligrosos tratamientos, los pacientes de los homeópates de cutiu teníen meyores resultaos qu'aquellos de los médicos nesi tiempu.<ref name="pmid8885813">{{Obra citada |apellíu1=Ernst |nome1=Y. |apellíu2=Kaptchuk |nome2=TJ |títulu=Homeopathy revisited |publicación=Archives of Internal Medicine |volume=156 |númberu=19 |páxines=2162–4 |añu=1996 |pmid=8885813 |doi=10.1001/archinte.156.19.2162}}</ref> Los remedios homeopáticos, anque inefectivos, causaría casi de xuru nengún dañu, polo que los usuarios de la homeopatía teníen menos probabilidá de morrer pol tratamientu que se suponía ameyorar.<ref name="homhist1"/> L'ésitu relativu de la homeopatía nel sieglu XIX pudo conducir al abandonu de los tratamientos inefectivos y nocivos de la sangría y la purgación y empezar l'enclín escontra una medicina más efeutiva y científica.<ref name=kaufmanm> {{Obra citada |autor =Kaufman M |títulu =Homeopathy in America: The rise and fall of a medical heresy |editorial =The [[Johns Hopkins University Press]] |añu =1971 |isbn =978-0-8018-1238-5 }}{{Page needed|date=March 2011}}</ref> Una razón de la so puxanza foi'l so aparente ésitu en tratar enfermos por epidemia infeicioses.<ref>{{Obra citada |autor =Coulter HL |añu =1973 |títulu =Divided Legacy |páxines =II:544–6; III:267–70, 298–305 |allugamientu =Berkeley |editorial =North Atlantic |oclc =9538442 }}</ref> Mientres les epidemies del sieglu XIX, como'l [[cólera]], les tases de letalidad de cutiu yeren inferiores nos hospital homeopáticos que nos hospitales convencionales, onde'l tratamientu vixente yera de cutiu dañible y tenía pocu o nengún efeutu pa combatir les enfermedaes.<ref>Death rates in conventional hospitals were typically two- to eight-fold higher than in homeopathic hospitals for patients with these infectious diseases; see {{Obra citada |títulu =The logic of figures or comparative results of homeopathic and other treatments |autor =Bradford TL |editorial =Kessinger |añu =2007 |añu-orixinal =1900 |isbn =1-4304-8892-1 }}{{Page needed|date=March 2011}}</ref> Dende los sos empiezos, sicasí, la homeopatía foi criticada pola comunidá científica. [[John Forbes (médicu)|''Sir'' John Forbes]], médicu de la [[Victoria del Reinu Xuníu|Reina Victoria]], dixo en 1843 que les dosis desaxeradamente pequeñes de la homeopatía yeren con frecuencia facer# risión como inútiles, "un atentáu a la razón humana".<ref name="John_Forbes">{{Obra citada |autor =Forbes J |títulu =Homeopathy, allopathy and young physic |allugamientu =London |añu =1846 }}</ref> [[James Young Simpson]] dixo en 1853 sobre elles: "Nengún venenu, ensin importar si ye fuerte o poderosu, nel so mil millónesima o quintillonésima podría afectar en nengún grau al home o estropiar a una mosca".<ref>{{Obra citada |autor =Simpson JY |títulu =Homoeopathy, its tenets and tendencies, theoretical, theological and therapeutical |allugamientu =Edinburgh |editorial =Sutherland & Knox |añu =1853 |páxina =11 }}</ref> [[Oliver Wendell Holmes, Sr.]], médicu y autor estauxunidense del sieglu XIX, tamién foi a un críticu públicu de la homeopatía y publicó un ensayu tituláu ''[[Homœopathy and Its Kindred Delusions]]'' (1842, La homeopatía y los sos engaños similares).<ref name="Holmes" /> En 1867, los miembros de la Sociedá Francesa d'Homeopatía notaron que dalgunos de los homeópates líderes d'Europa non solo taben abandonando la práutica d'alministrar dosis infinitesimales, sinón que yá tampoco les defendíen.<ref>{{Obra citada |títulu =Homœopathists vs homœopathy |editor =Allen JA |publicación =Chic Med J |páxines =268–269 |añu =1867 |volume =24 |url =https://books.google.com/?id=R08VAAAAYAAJ&pg=PA268&vq=leading+europe+abandoning |editorial =A.B. Case. }}</ref> La última escuela estauxunidense dedicada puramente a la enseñanza de la homeopatía cerró en 1920.<ref name="homhist1" /> === Renacimientu nel sieglu XX === Acordies con [[Paul Ulrich Unschuld]], el réxime [[Nazi]] n'Alemaña taba esteláu cola homeopatía y gastó grandes sumes de dineru n'investigar los sos mecanismos, pero ensin llograr un resultáu positiva. Unschuld añadió que la homeopatía nun volvió enraigonar se nos Estaos Xuníos, pero permaneció más enraigonada nel pensamientu européu.<ref name="Unschuld2009">{{cita llibru|autor=Paul Ulrich Unschuld|títulu=What Is Medicine?: Western and Eastern Approaches to Healing|url=https://books.google.com/books?id=bPMTlS1pzEUC&pg=PA171|fechaaccesu=7 de setiembre de 2013|fecha=9 d'agostu de 2009|editorial=[[University of California Press]]|isbn=978-0-520-94470-1|páxina=171}}</ref> Nos Estaos Xuníos, la Food, Drug, and Cosmetic Act (Llei d'alimentos, melecines y cosméticos) de 1938 (propuesta por [[Royal S. Copeland|Royal Copeland]], senador por Nueva York y médicu homeópata) reconoció los remedios homeopáticos como melecines. Na década de 1950, esistíen solo 75 prauticantes puramente d'homeopatía nel país.<ref>{{Obra citada |títulu =Homeopathic Hassle |url =http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,891760,00.html |obra =[[Time]] |fecha =20 d'agostu de 1956 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081214115339/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,891760,00.html |date=2008-12-14 }}</ref> Sicasí, na segunda metá de los años 1970, la homeopatía resurdió y les ventes de delles compañíes homeopátiques amontáronse diez veces.<ref name=rader> {{Obra citada |fecha = 1 de marzu de 1985 |editorial =FDA Consumer Magacín |autor =Rader WM |url =http://www.homeowatch.org/history/fdac1.html |títulu =Riding the coattails of homeopathy's revival }}</ref> Dellos homeópates atribúyen-y el so renacencia al homeópata griegu [[George Vithoulkas]], quien realizó un "una gran cantidá d'investigación p'actualizar los escenarios y refinar les teoríes y práutiques de la homeopatía" dende dicha década,<ref name="pmid12614092">{{Cita publicación | volumen = 138 | númberu = 5 | páxines = 393–399 | apellíu = Jonas | nome = WB |autor2=TJ Kaptchuk |autor3=K Atieste | títulu = A critical overview of homeopathy. | publicación = Annals of internal medicine | añu = 2003 |volume=3 | doi=10.7326/0003-4819-138-5-200303040-00009}}</ref><ref>{{cita llibru | nome = Andrew | apellíu = Lockie | títulu = Encyclopedia of Homeopathy | editorial = [[Dorling Kindersley]] | añu = 2000 | allugamientu = New York City, NY | edición = 1st | páxina = 19 | isbn = 978-0-7566-1871-1 }}</ref> pero [[Edzard Ernst|Ernst]] y Singh consideren que ta acomuñáu a l'apaición del movimientu [[New Age]].<ref name="isbn0-393-06661-4" /> Sía como quier la razón, la industria farmacéutico reconoció'l potencial comercial de vender remedios homeopáticos.<ref>{{Obra citada |autor =O'Hara M |títulu =A question of health or wealth? |url =http://www.guardian.co.uk/money/2002/jan/05/lifeinsurance.jobsandmoney |fecha = 5 de xineru de 2002 |obra =[[The Guardian]] | allugamientu=London }}</ref> [[Bruce Hood]] argumentó que la medría recién na so popularidá puede debese a la consultes comparativamente llargues que los homeópates otorguen a los sos pacientes y a una preferencia irracional por productos "naturales", que'l públicu piensa que ye la base de los remedios homeopáticos.<ref name="Hood2009">{{cita llibru|autor=Bruce M. Hood|títulu=SuperSense|url=https://books.google.com/books?id=_ijERHh6DFUC&pg=PA157|fechaaccesu=7 de setiembre de 2013|fecha=7 d'abril de 2009|editorial=HarperCollins|isbn=978-0-06-186793-4|páxina=157}}</ref> == Remedios y tratamientu == [[Ficheru:Rhustox.jpg|thumb|Remedio homeopáticu ''Rhus toxicodendron'', preparáu a partir de [[hedra venenosa]].]] [[Ficheru:Homeo ingredients r87.jpg|thumb|Una preparación fecha a partir de disoluciones decimales de peligrosos materiales como botulismu, ''Y. colli'', glándula timoidea d'orixe ensin especificar, bacteries pneumonia, pseudomona, proteus, salmonella, escarlatina, estafilococu, estreptococu y tuberculosis. El etanol ta mentáu, pos ta altamente esleíu n'alcohol.]] Los prauticantes de la homeopatía basar en dos tipos de referencies pa prescribir remedios: ''[[materia medica]]'' y repertorios. Una ''materia medica'' homeopática ye una coleición de "perfiles de remediu", entamaos alfabéticamente por "remediu". Estes entraes describen los patrones sintomáticos asociaos a remedios individuales. Ente que un repertoriu homeopáticu ye un índiz de síntomes d'enfermedaes que numbera los remedios acomuñaos con síntomes específicos.<ref name=elixris><!-- replace this by something less commercial! --> {{Obra citada |url=http://www.elixirs.com/medica.htm |títulu=Materia medica: remedy information |fechaaccesu=24 de xunetu de 2007 |autor=Jones K }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070704040359/http://www.elixirs.com/medica.htm |date=2007-07-04 }}</ref> La homeopatía usa delles sustancies d'orixe animal, vexetal y sintéticu nes sos preparaciones. Por casu, el ''[[arsenicum album]]'' (óxidu d'arsénicu), ''natrum muriaticum'' ([[cloruru de sodiu]], sal de mesa), ''[[Lachesis muta]]'' (el venenu de la c[[Lachesis|ascabela muda]]), ''opium'' ([[opiu]]) y ''thyroidinum'' ([[hormona tiroidea]]). Amás, los homeópates usen tratamientos llamaos "nosodes" (del griegu ''noso'', enfermedá) fechu de material infestáu o productos patolóxicos como secreciones fecales, urinaries y respiratories, sangre y texíos.<ref name="pmid16322800"/> Los remedios homeopáticos preparaos a partir de especímenes sanos son llamaos "sarcodes". Dellos homeópates modernos consideraron bases más esotériques pa la preparación de remedios, conocíos como "imponderables" por cuenta de que nun s'anicien a partir d'una sustancia, sinón d'una enerxía electromagnética que supuestamente foi "prindada" nel alcohol o [[lactosa]].<!--See next two sources, and the rest of the journal issue they came from for more information--> Los exemplos inclúin [[rayos X]]<ref>{{Obra citada |autor =Lee J, Thompson Y |títulu =X-ray drug picture |publicación =The Homeopath |volume =26 |númberu =2 |páxines =43–48 |añu =2007 |editorial =Society of Homeopaths |allugamientu =Northampton |issn =0263-3256 }}</ref> y [[lluz solar]].<ref>{{Obra citada |autor =Lee J, Thompson Y |títulu =Postironium - the vastness of the universe knocks me off my feet |publicación =The Homeopath |volume =26 |númberu =2 |páxines =49–54 |añu =2007 |editorial =Society of Homeopaths |issn =0263-3256 }}</ref> Dellos homeópates tamién usen téuniques que son consideraes por otros prauticantes como revesoses. Estes inclúin "remedios de papel", nos que s'escribe la sustancia y la disolución en pieces de papel y estes príndense a la ropa del paciente, guardar nel so bolsu o s'alluguen baxu vasos d'agua que se-yos da a los pacientes, amás del usu de la [[radiónica]] pa preparar remedios. Tales práutiques fueron fuertemente criticaos polos homeópates clásicos como infundaes, especulatives y rayando na maxa y superstición.<ref>{{Obra citada |url = http://www.askdrshah.com/images/lancet.pdf |formatu = PDF |títulu = Call for introspection and awakening |editorial = Life Force Center |fechaaccesu = 24 de xunetu de 2007 |autor = Shah R |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070202082349/http://www.askdrshah.com/images/lancet.pdf |fechaarchivu = 2 de febreru de 2007 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070202082349/http://www.askdrshah.com/images/lancet.pdf |date=2007-02-02 }}</ref><ref name="Barwell">{{Obra citada |url = http://www.homeopathy.ac.nz/editorials/2000/vol-20-non-3-june-2000-the-wo-wo-effect/ |títulu = The wo-wo effect |fechaaccesu = 2 d'abril de 2009 |autor = Barwell B |publicación = Homoeopathica |volume = 20 |númberu = 3 |añu = 2000 }}</ref> === Preparación === [[Ficheru:Mortar2.jpg|thumb|[[Morteru (instrumentu)|Morteru]] usáu pa moler sólidos insolubles, como [[platín]], nos remedios homeopáticos.]] Na producción de remedios pa les enfermedaes, los homeópates usen un procesu llamáu "dinamización" y "potenciación", onde una sustancia ye esleida con alcohol o [[agua destilao]] y depués ye ximelgada puxantemente por 10 golpes duros contra un cuerpu elásticu, procesu que llamen "sucusión".<ref name="Organon_6th_128"/><ref>{{Obra citada |url =http://www.quackwatch.org/01QuackeryRelatedTopics/homeo.html |títulu =Homeopathy: The Ultimate Fake |fechaaccesu = 26 de mayu de 2011 |autor =Stephen Barrett, M.D. }}</ref> Hahnemann defendió l'usu de sustancies que producíen síntomes similares a aquellos de la enfermedá tratada, pero atopó que dosis ensin esleir intensificaben los síntomes y exacerbaban, delles vegaes causando reaiciones tóxiques peligroses. Por ello especificó que les sustancies fueren esleíes, por cuenta de la so creencia que la sucusión activaba la "enerxía vital" de la sustancia esleida<ref>{{Obra citada |autor= Kayne SB |añu=2006 |url=https://books.google.com/?id=w2IFcHJYTSYC&lpg=PA52&dq=homeopathic%20proving%20method&pg=PA53#v=onepage&q&f=false |títulu=Homeopathic pharmacy: theory and practice |edición=2 |editorial=Elsevier Health Sciences |páxina=53 |isbn= 978-0-443-10160-1 }}</ref> y facer más fuerte. Pa facilitar la sucusión, Hahnemann pidió-y a un artesanu de montadura que construyera un tablón de madera especial pa cutir cubiertu en cueru per un sitiu y rellenu con clines.<ref name=Goldacre2008>{{Obra citada |autor=Goldacre, Ben |añu=2008 |títulu=Bad Science |allugamientu=London |editorial=[[Fourth Ta (imprint)|Fourth Ta]] |isbn=978-0-00-724019-7}}</ref>{{rp|31}} Sólidos insolubles, como'l [[granitu]] o'l [[platín]], esléense moliéndolos con lactosa ("[[trituración]]").<ref name=Shelton/>{{rp|23}} {{VT|Preparaos homeopáticos}} === Disoluciones === {{Main|1=Diluciones homeopátiques}}Esisten trés [[escala logarítmica|escales logarítmiques]] de potencia de común na homeopatía. Hahnemann creó la escala centesimal o "escala C", esleiendo una sustancia por un factor de 100 en cada etapa. Esta foi la preferida por Hahnemann pola mayor parte de la so vida. Una disolución 2C rique qu'una sustancia seya esleida a una parte en cien y depués una parte d'esta disolución seya nuevamente esleida pol mesmu factor. Esto resulta nun preparáu con una parte de la sustancia orixinal cada 10&nbsp;000 partes de solución.<ref>In standard chemistry, this produces a substance with a concentration of 0.01%, measured by the [[Concentration#Volume-volume percentage|volume-volume percentage]] method.</ref> Una solución 6C repite'l procesu seis veces, lo que conclúi cola sustancia orixinal esleida nun factor de 100<sup>−6</sup>=10<sup>−12</sup> (una parte nun billón o 1/1&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000). Disoluciones mayores siguen el mesmu procedimientu. Na homeopatía, una solución más esleida ye descrita como posesora d'una mayor ''potencia'' y los homeópates consideren que les sustancies más esleíes son remedios más fuertes y d'aición más fonda.<ref>{{Obra citada |títulu = Glossary of Homeopathic Terms |editorial = Creighton University Department of Pharmacology |url = http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/Glossary.htm |fechaaccesu = 15 de febreru de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20121016234338/http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/glossary.htm |fechaarchivu = 16 d'ochobre de 2012 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121016234338/http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/glossary.htm |date=2012-10-16 }}</ref> De cutiu, el preparáu final ta tan esleíu que ye indistinguible del diluyente (agua destilao, azucre o alcohol puru).<ref name="Dynamization and Dilution" /><ref name=SmithHM> {{Obra citada |autor=Smith T |títulu=Homeopathic Medicine |editorial=Healing Arts Press |añu=1989 |páxines=14–15 }}</ref><ref name="homsim"> {{Obra citada |títulu = Similia similibus curentur (Like cures like) |editorial = Creighton University Department of Pharmacology |url = http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/philosophy/similia.htm |fechaaccesu = 20 d'agostu de 2007 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070808051756/http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/philosophy/similia.htm |fechaarchivu = 8 d'agostu de 2007 }}</ref>Esiste tamién una escala de potencia decimal (anotada como X ó D) na que'l remediu ye esleida por un factor de 10 en cada etapa.<ref>http://www.ritecare.com/homeopathic/guide_potency.asp</ref> Hahnemann defendió los preparaos 30C pa la mayoría de los propósitos (esto ye, una disolución con factor de 10<sup>60</sup>).<ref name="Organon_6th_128"> {{Obra citada |autor =Hahnemann S |títulu =The Organon of the Healing Art |añu =1921 |edición =6th |en =aphorism 128 |isbn =0-87983-228-2 }}</ref> Nel so tiempu, yera razonable asumir que los remedios podíen esleise indefinidamente, una y bones el conceutu d'[[átomu]] o [[molécula]] como la unidá más pequeña d'una sustancia químico recién taba empezando a ser conocida. Agora sabemos que la mayor disolución na que ye razonablemente probable atopar siquier una única molécula de la sustancia orixinal ye [[Númberu de Avogadro|10<sup>24</sup>]] (12C en notación homeopática). [[Ficheru:Arnica montana homéopathie zoom.jpg|thumb|Esta botella contién ''[[arnica montana]]'' X6, esto ye, una disolución d'una [[parte per millón|parte nun millón]] (10<sup>'''-6'''</sup>).]] Tanto los críticos como los defensores de la homeopatía usualmente intenten ilustrar les disoluciones utilizaes na homeopatía con analoxíes.<ref name="Appendix">For further discussion of homeopathic dilutions and the mathematics involved, see [[Homeopathic dilutions]].</ref> Dizse que Hahnemann bromió qu'un procedimientu fayadizu pa encargase d'una epidemia sería balerar una botella de venenu nel [[llagu de Xinebra]], si pudiera sucusionarse 60 vegaes.<ref name=Bambridge> {{Obra citada |títulu =Homeopathy investigated |autor =Bambridge AD |editorial =Diasozo Trust |allugamientu =[[Kent, England]] |añu =1989 |isbn =0-948171-20-0 }}</ref><ref name=Andrews> {{Obra citada |títulu =Homeopathy and Hinduism |url =http://www.watchman.org/na/homeopth.htm |autor =Andrews P |periodical =The Watchman Espositor |editorial =[[Watchman Fellowship]] |volume =7 |númberu =3 |añu =1990 }}</ref> Otru exemplu ye la equivalencia d'una disolución 12C a una "plizca de sal nos océanos Atlánticu sur y norte",<ref name=Bambridge/><ref name=Andrews/> lo que ye aproximao correutu.<ref>A 12C solution produced using [[sodium chloride]] (also called ''natrum muriaticum'' in homeopathy) is the equivalent of dissolving 0.36&nbsp;mL of table salt, weighing about 0.77&nbsp;g, into a volume of water the size of the Atlantic Ocean, since the volume of the Atlantic Ocean and its adjacent seas is 3.55×10⁸&nbsp;km³ or 3.55×10<sup>20</sup>&nbsp;L: {{Obra citada |url =https://books.google.com/?id=6J0TAAAAYAAJ&q=355+x+106+km³+in+the+whole&dq=355+x+106+km³+in+the+whole |títulu =The geology of the Atlantic Ocean |autor =Emery KO, Uchupi Y |editorial =Springer |añu =1984 |isbn =0-387-96032-5 }}</ref> Un terciu d'una gota de la sustancia orixinal esleida en toles agües de la Tierra produciría un remediu con una concentración d'alredor de 13C.<ref>The volume of all water on earth is about 1.36×10⁹&nbsp;km³: {{Obra citada |url =http://ga.water.usgs.gov/edu/waterdistribution.html |títulu=Earth's water distribution |títulu =Water Science for Schools |editorial =[[United States Geological Survey]] |fecha =28 d'agostu de 2006 |isbn =0-07-825402-7 }}</ref><ref name="Appendix"/><ref>Gleick PH, ''Water resources'', In {{Obra citada |títulu =Encyclopedia of climate and weather |editor1 =Schneider SH |editorial =[[Oxford University Press]] |allugamientu =New York |volume =2 |añu =1996 |páxines =817–823 }}</ref> Un popular remediu homeopáticu pal gripe ye una disolución 200C de fégadu de coríu, comercializáu so la marca [[Oscillococcinum]]. Yá que esisten alredor de 10<sup>80</sup> átomos en tol [[universu observable]], una disolución d'una molécula en tol universu sería d'alredor de 40C. Oscillococcinum riquiría por tanto 10<sup>320</sup> universos extras pa caltener a cencielles una única molécula nel productu final.<ref>{{Obra citada |títulu =Superstition: Belief in the Age of Science |autor =Robert L. Park |editorial =[[Princeton University Press]] |añu =2008 |páxines =145–146 |isbn=0-691-13355-7}}</ref> Ye por estes razones que les disoluciones altes, d'usu típicu, son consideraes como l'aspeutu más revesosu ya inverosímil de la homeopatía.<ref>{{Obra citada |apellíu1=Fisher |nome1=P |títulu=The Memory of Water: a scientific heresy? |publicación=Homeopathy |volume=96 |númberu=3 |páxines=141–2 |añu=2007 |pmid=17678808 |doi=10.1016/j.homp.2007.05.008}}</ref> Non tolos homeópates defenden les disoluciones altes n'estremu. Remedios de potencies so 4X son consideraes una importante parte del heriedu homeopáticu.<ref>{{Cita publicación | autor = van Haselen, R. | títulu = To which extent should potency choice in homeopathy be "regulated": has European legislation gone too far? | publicación = Wien Med Wochenschr. | volume = 155 | númberu = 21-22 | páxines = 479–81 | fecha = Nov 2005 | pmid = 16425107 | doi = 10.1007/s10354-005-0231-z }}</ref> Munchos de los homeópates tempranos fueron orixinalmente médicos y xeneralmente usaben disoluciones baxes como 3X o 6X y raramente diben más allá de 12X. La separación ente disoluciones baxes y altes derivar d'actitúes ideolóxiques. Aquellos que preferíen les disoluciones baxes enfatizaban la [[patoloxía]] y un fuerte llazu a la [[medicina]] convencional, ente que aquellos que preferíen les disoluciones altes destacaben la fuercia vital, los [[Homeopatía#Concepto de Hahnemann#Miasmas y enfermedá|miasmas]] y una interpretación espiritual de la enfermedá.<ref>{{Obra citada |autor =Wheeler CE |títulu =Dr. Hughes: Recollections of some masters of homeopathy |editorial =Health through homeopathy |añu =1941 }}</ref><ref>{{Obra citada |autor =Bodman F |títulu =The Richard Hughes memorial lecture |editorial =BHJ |añu =1970 |páxines =179–193 }}</ref> Dellos productos con tales disoluciones relativamente baxes siguen vendiéndose, pero al igual que'l so contraparte alta, nun demostraron tener un efeutu cimeru al d'un [[efeutu placebo|placebo]].<ref name="CR"> {{Obra citada |url =http://www.consumerreports.org/cro/health-fitness/drugs-supplements/headon-9-07/overview/0709_headache_ov_1.htm |títulu =ConsumerReportsHealth.org |títulu=HeadOn: Headache drug lacks clinical data |fechaaccesu = 25 de marzu de 2009 |editorial =[[Consumers Union]] }}</ref><ref name="randi06"> {{Obra citada |url =http://www.randi.org/jr/2006-07/072806academic.html#i15 |títulu=Analysis of Head On |títulu =James Randi's Swift |fechaaccesu = 27 de xunetu de 2006 }}</ref> === «Comprobaciones» === Una comprobación homeopática ye'l métodu por aciu el cual determinar el perfil d'un remediu homeopáticu.<ref>{{Obra citada |apellíu1=Dantas |nome1=F |apellíu2=Fisher |nome2=P |apellíu3=Walach |nome3=H |apellíu4=Wieland |nome4=F |apellíu5=Rastogi |nome5=D |apellíu6=Teixeira |nome6=H |apellíu7=Koster |nome7=D |apellíu8=Jansen |nome8=J |apellíu9=Eizayaga |nome9=J |displayauthors=9 |títulu=A systematic review of the quality of homeopathic pathogenetic trials published from 1945 to 1995 |publicación=Homeopathy |volume=96 |númberu=1 |páxines=4–16 |añu=2007 |pmid=17227742 |doi=10.1016/j.homp.2006.11.005}}</ref> Primeramente Hahnemann usó dosis ensin esleir pal procedimientu, pero depués abogó por aquelles con remedios 30C,<ref name = "Organon_6th_128"/> ente que la mayoría de les comprobaciones modernes son realizaes con preparaos ultradiluidos nos que ye altamente improbable atopar una sola molécula orixinal siquier.<ref>{{Obra citada |autor= Kayne SB |añu=2006 |url=https://books.google.com/?id=w2IFcHJYTSYC&pg=PA52&dq=homeopathic+proving+method |títulu=Homeopathic pharmacy: theory and practice |edición=2 |editorial=Elsevier Health Sciences |páxina=52 |isbn= 978-0-443-10160-1 }}</ref> Mientres el procesu de comprobación, Hahnemann alministró remedios a voluntarios sanos y los síntomes resultantes yeren axuntaos por observadores nun "perfil del remediu". Reparar a los voluntarios per meses y faíase-yos escribir estensos diarios detallando los sos síntomes y la hora d'apaición a lo llargo del día. Teníen prohibíu consumir café, té, especies o vinu mientres la duración de la comprobación, amás de xugar axedrez por cuenta de que Hahnemann considerar "demasiao escitante", anque podíen beber cerveza y afalábase-yos realizar exerciciu moderáu. Dempués que l'esperimentu remataba, Hahnemann faía-yos xurar qu'escribieren la verdá y entrugar extensivamente sobre los sos síntomes. Describióse a les comprobaciones como importantes nel desenvolvimientu del [[ensayu clínicu]], por cuenta del so usu tempranu de grupos de control, procedimientos sistemáticos y cuantitativos simples y una de les primeres aplicaciones de les [[estadística]] a la medicina.<ref>{{Obra citada |autor=Cassedy JH |títulu=American Medicine and Statistical Thinking, 1800–1860 |editorial=iUniverse |añu =1999 |isbn=978-1-58348-428-9 }}{{Page needed|date=March 2011}}</ref> Dacuando los llargos rexistros d'[[autoexperimentación]] de los homeópates fueron útiles nel desenvolvimientu de melecines modernes: por casu, la evidencia de que la [[nitroglicerina]] podría ser útil nel tratamientu pa l'[[Anxina de pecho|angina]] foi descubiertu lleendo les comprobaciones homeopátiques, anque los mesmos homeópates nunca la usaron enantes pa esti propósitu.<ref name="pmid2866851"> {{Obra citada |autor=Fye WB |títulu=Nitroglycerin: a homeopathic remedy |publicación=Circulation |volume=73 |númberu=1 |páxines=21–9 |añu=1986 |pmid=2866851 |url=http://circ.ahajournals.org/cgi/reprint/73/1/21.pdf |formatu=PDF |doi=10.1161/01.CIR.73.1.21 }}</ref> El primer rexistru de comprobaciones foi publicáu por Hahnemann en ''Ensayo sobre un nuevu principiu'' (1796).<ref>{{Obra citada |autor=Hahnemann S |títulu=Versuch über ein neues Prinzip zur Auffindung der Heilkräfte der Arzneisubstanzen, nebst einigen Blicken auf die bisherigen |publicación=Hufelands Journal |idioma=alemán |volume=II |númberu=3 |añu =1796 }}</ref> El so ''Estaza de Viribus'' (1805) contién los resultaos de 27 comprobaciones<ref>{{Obra citada |títulu=Estaza de Viribus medicamentorum Positivis |autor=Hahnemann S |idioma=Latin |allugamientu=Leipzig |añu=1805 }}</ref> y el so ''Materia medica pura'' (1810) tien 65.<ref>{{Obra citada |títulu=Materia medica pura; sive, Doctrina de medicamentorum viribus in corpore humano sano observatis; y Germanico sermone in Latinum parola |autor=Hahnemann S, Stapf Y, Gross G, de Brunnow EG |idioma=Latin |allugamientu=Dresden |editorial=Arnold |añu=1826–1828 |oclc=14840659 }}</ref> Pa ''Lectures on Homoeopathic Materia Medica'' (1905) de [[James Tyler Kent]], 217 sustancies fueron sometíes a comprobaciones y otres nueves son de cutio amestaes a les versiones contemporánees. Anque'l procedimientu de la comprobación tien semeyances superficiales colos ensayos clínicos, ye fundamentalmente distintu en que'l procesu ye suxetivu, nun ye [[doble ciegu|ciegu]] y ye improbable que les comprobaciones modernes tengan niveles farmacológicamente activos de la sustancia a comprobar.<ref name=Creighton>{{Obra citada |url=http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/science/validity.htm |títulu=Are the principles of Homeopathy scientifically valid? |editorial=Creighton University School of Medicine }}</ref> Yá en 1842, Holmes reparó que les comprobaciones yeren tremendamente vagues y los supuestos efeutos de les sustancies nun se repitíen ente los distintos suxetos.<ref name=Holmes /> {{VT|Efeutu nocebo}} === Examinación y repertorios === [[Ficheru:Rep1.JPG|thumb|Repertoriu homeopáticu por [[James Tyler Kent]].]] Los homeópates xeneralmente empiecen con exámenes detallaos de les hestories de los sos pacientes, incluyíes entrugues alrodiu del so estáu físicu, mental y emocional, les sos circunstancies de vida y cualesquier otra enfermedá física o emocional. Depués intenten traducilo nuna fórmula complexa de síntomes físicos y mentales, incluyíu gustos, iñerizos y predisposiciones innates ya inclusive tipu sanguineu.<ref name=Stehlin> {{Obra citada |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1370/is_n10_v30/ai_18979004/ |títulu=Homeopathy: Real medicine or empty promises? |fechaaccesu= 1 d'ochobre de 2007 |autor=Stehlin I |añu=1996 |editorial=U.S. [[Food and Drug Administration]] }}</ref> A partir d'estos datos, l'homeópata escueye cómo tratar al paciente. Una compilación d'informes sobre delles comprobaciones homeopátiques, complementada con datos clínicos, ye conocida como "''materia medica'' homeopática". Pero por cuenta de que'l prauticante precisa primero esplorar los remedios pa un síntoma particular en llugar de buscar los síntomes pa ciertu remediu, el "repertoriu homeopáticu" (un índiz de síntomes) numbera xunto a cada síntoma los remedios acomuñaos a este. Los repertorios de cutiu son bien estensos y pueden incluyir información estrayida de múltiples fontes de ''materia medica''. De cutiu esiste un alderique solmenáu ente los compiladores de repertorios y los prauticantes sobre la veracidá de dalguna inclusión particular. El primer índiz sintomáticu del ''materia medica'' homeopáticu foi compuestu por Hahnemann. Poco dempués, unu de los sos estudiantes, [[Clemens Maria Franz von Bönninghausen|Clemens von Bönninghausen]], creó'l ''Llibru terapéuticu de bolsu'', otru repertoriu homeopáticu.<ref>{{Obra citada |autor=Boger CM, von Bönninghausen CMF, Bradford TL |títulu=Boenninghausen's characteristics, materia medica & repertory : with word index |añu=1999 |edición=reprint |allugamientu=New Delhi |editorial=B. Jain |isbn=81-7021-207-3 |oclc=46785916 }}</ref> El primer repertoriu d'esti tipu foi ''Symptomenkodex'' (1835) por Georg Jahr, publicáu n'alemán y el primer repertoriu en traducise al inglés (1838) por Constantine Hering como ''Repertory to the more Characteristic Symptoms of Materia Medica'' (''Repertoriu de los síntomes más carauterísticos de materia médica''). Esta versión centróse menos nes categoríes d'enfermedá y sería el precursor de les obres tardíes de Kent.<ref name="pmid16322800">{{Obra citada |apellíu1=Bellavite |nome1=Paolo |apellíu2=Conforti |nome2=Anita |apellíu3=Piasere |nome3=Valeria |apellíu4=Ortolani |nome4=Riccardo |títulu=Immunology and Homeopathy. 1. Historical Background |publicación=Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine |volume=2 |númberu=4 |páxines=441–52 |añu=2005 |pmid=16322800 |pmc=1297514 |doi=10.1093/ecam/neh141}}</ref><ref>{{Obra citada |autor =Mathur KN |títulu =Prinzipien der homöopathischen Verschreibung: Synopsis weltweiter klinischer Erfahrungen |editorial =Georg Thieme Verlag |añu =2003 |páxines =122–123 |isbn =3-8304-9021-6 |oclc =76518035 |idioma =alemán }}</ref> Consiste en trés grandes volúmenes. Tales repertorios amontaron en tamañu y detalles col pasar del tiempu. Esiste cierta diversidá nel enfoque terapéuticu ente los homeópates. Los "homeópates clásicos" xeneralmente recurren a exámenes detallaos sobre la hestoria del paciente y a dosis cambiantes d'un únicu remediu mientres el paciente ye reparáu por meyora nos sos síntomes. Per otru llau, los "homeópates clínicos" utilicen combinaciones de remedios pa recetar distintos síntomes d'una enfermedá.<ref name=pmid12614092/> === Píldores === [[Ficheru:DoseOscillococcinum.jpg|thumb|left|upright|Píldores del preparáu homeopáticu ''[[Oscillococcinum]]''.]] Les píldores homeopátiques tán feches d'una sustancia inerte (de cutiu azucre, típicamente [[lactosa]]) infundida por una gota d'una preparación homeopática.<ref name="Ernst2005"/><ref>{{Obra citada |pmid=17710203 |añu=2007 |apellíu1=Sagar |nome1=SM |títulu=Homeopathy: Does a teaspoon of honey help the medicine go down? |volume=14 |númberu=4 |páxines=126–7 |pmc=1948865 |publicación=Current oncology (Toronto, Ont.) |postscript=. |doi=10.3747/co.2007.150}}</ref> {{cita|La homeopatía tratar de faer diluciones estremes y una vegada feches espolvoriscar sobre una pastilla d'azucre. Si mires la composición ye azucre, si mires el so preciu, paez que fuera'l mesmu Fidel Capo'l que fora cortar la caña.|José Miguel Mulet<ref name="RazMor">{{cita noticia|apellíos1=Morales|nome1=José J.|títulu=José Miguel Mulet: «Yo nun tengo que creer nel ibuprofeno; tomar, cúrame y puntu»|url=http://www.larazon.es/jose-miguel-mulet-yo-nun tengo-que-creer-en-el-ibuprofeno-tomar-cúrame-y-puntu-IK8837497|fechaaccesu=16 de febreru de 2015|obra=La Razón|fecha=16 de febreru de 2015}}</ref>}} === Ingredientes "activos" === La llista d'ingredientes etiquetaos nos remedios puede confundir a los consumidores al face-yos creer que'l productu realmente contién esos ingredientes. D'alcuerdu a la práutica homeopática normal, los remedios son preparaos empezando con un [[ingrediente activu]] que ye esleíu repetidamente hasta'l puntu onde'l productu final yá nun contién nengún ingrediente biolóxicamente "activu", como'l términu ye usualmente definíu. [[James Randi]] y la [[Campaña 10:23]] demostraron l'ausencia d'ingredientes activos nos productos homeopáticos al tomar grandes "sobredosis".<ref name="Jones">Sam Jones, [http://www.guardian.co.uk/lifeandstyle/2010/jan/29/sceptics-homeopathy-mass-overdose-boots "Homeopathy protesters to take 'mass overdose' outside Boots"], ''[[The Guardian]]'', 29 January 2010></ref> Nengún de los cientos de manifestantes en Reinu Xuníu, Australia, Nueva Zelanda, Canadá y los EE. XX. sufrió dañu dalgunu de resultes del so ingesta escesiva y "nengún curóse de nada tampoco".<ref name=Coghlan>{{Cita web |autor=Coghlan A|url=http://www.newscientist.com/article/dn18455-mass-drug-overdose--none-dead.html |títulu=Mass drug overdose – none dead |fecha=1 de febreru de 2010|editorial= New Scientist |fechaaccesu= 20 d'abril de 2012}}</ref> Ente que se repara l'ausencia de componentes activos na mayoría de los productos homeopáticos, esisten delles esceiciones como [[Zicam|Zicam Cold Remedy]], que ye comercializáu como un remediu "homeopáticu ensin aprobar" pal resfrío.<ref name="label_data">{{enllaz rotu|1=[http://www.labeldataplus.com/detail.php?c=16034 Label data] |2=http://www.labeldataplus.com/detail.php?c=16034 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Este contién un númberu d'ingredientes altamente esleíos que son numberaos como "ingredientes activos" na etiqueta. Dalgunos de los ingredientes homeopáticos usaos na so preparación son ''[[galphimia glauca]]'' (árnica colorao),<ref>{{Obra citada |apellíu1=Teut |nome1=Michael |apellíu2=Dahler |nome2=JÖrn |apellíu3=Schnegg |nome3=Christoph |títulu=A Homoeopathic Proving of Galphimia glauca |publicación=Forschende Komplementärmedizin / Research in Complementary Medicine |volume=15 |páxines=211–7 |añu=2008 |doi=10.1159/000148825 |númberu=4}}</ref> [[histamina dihidrocloruro]] (nome homeopáticu ''histaminum hydrochloricum''),<ref>[http://www.remedysource.com/store/remedy_detail.php?remedy_id=690 Description of Histaminum Hydrochloricum]</ref> ''[[luffa operculata]]''<ref>[https://web.archive.org/web/20131203025544/http://www.bioforceusa.com/pflant-encyclopaedia/luffa_operculata.php Luffa operculata L. COGN Sponge Cucumber]</ref> y [[azufre]]. Anque'l productu ye vendíu como "homeopáticu", contién dos ingredientes que tán solu "llixeramente" esleíos: [[acetato de cinc]] (dilución 2X = 1%) y [[glucanato de cinc]] (1X = 10%),<ref name="label_data" /> lo que significa que dambos tán presentes en concentraciones que contién ingredientes biolóxicamente activos. Ello ye que son lo suficientemente fuertes pa causar que delles persones perdieren el so sentíu del olfatu,<ref name="NYT1">{{Cita noticies| url=http://www.nytimes.com/2009/06/17/health/policy/17nasal.html?hp | títulu=FDA Warns Against Use of Zicam | editorial=New York Times | autor=Harris, Gardinier | fecha=16 de xunu de 2009 }}</ref> una condición llamada [[anosmia]]. Por cuenta de que los fabricantes de Zicam etiquetar como un productu homepático (a pesar de les concentraciones relativamente altes d'ingredientes activos), ta exentu de les regulaciones de la FDA pola Dietary Supplement Health and Education Act (DSHEA) de 1994. === Práutiques y tratamientos rellacionaos === ==== Isopatía ==== La isopatía ye la terapia derivada de la homeopatía creada por Johann Joseph Wilhelm Lux na década de 1830. Difier d'esta en que los remedios, conocíos como "nosodes", tán fechos yá seya de coses que causen la enfermedá, yá seya de productos de la enfermedá, como [[aguadía]].<ref name="pmid16322800"/><ref>{{Obra citada |url = http://www.homeoinfo.com/08_non-classical_topics/is_it_homeopathy/isopathy.php |títulu = Classical homeopathy information |autor = Hoff D |fechaaccesu = 26 de marzu de 2009 |editorial = homeoinfo.com }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160528205756/http://www.homeoinfo.com/08_non-classical_topics/is_it_homeopathy/isopathy.php |date=2016-05-28 }}</ref> Munches llamaes "vacunes homeopátiques" son una forma de isopatía.<ref>{{Obra citada |autor= Kayne SB |añu=2006 |url=https://books.google.co.uk/books?id=w2IFcHJYTSYC |títulu=Homeopathic pharmacy: theory and practice |edición=2 |editorial=Elsevier Health Sciences |páxina=171 |isbn= 978-0-443-10160-1}}</ref> ==== Remedios florales ==== Los remedios florales pueden preparar asitiando flores n'agua y esponiéndoles a la lluz solar. Les más famoses son les [[flores de Bach]], desenvueltes pol médicu y homeópata [[Edward Bach]]. Anque los proponentes d'estos remedios comparten la so visión vitalista y afirmen que los remedios actúen al traviés de los mesma presunta "fuercia vital" de la homeopatía, difieren nel métodu de preparación. Los remedios de Bach son preparaos de maneres "más atentos": ponse l'agua en concos allumaos pol sol y los remedios non se sucusionan.<ref>{{Obra citada |apellíu1=Vanhaselen |nome1=R |títulu=The relationship between homeopathy and the Dr Bach system of flower remedies: A critical appraisal |publicación=British Homoeopathic journal |volume=88 |númberu=3 |páxines=121–7 |añu=1999 |pmid=10449052 |doi=10.1054/homp.1999.0308}}</ref> Nun esiste evidencia científica nin clínica convincente que los remedios de plantes de Bach sían efeutivos.<ref>{{Obra citada |apellíu1=Ernst |nome1=Y |títulu="Flower remedies": a systematic review of the clinical evidence |publicación=Wiener klinische Wochenschrift |volume=114 |númberu=23–24 |páxines=963–6 |añu=2002 |pmid=12635462}}</ref> ==== Usu veterinariu ==== La idea d'usar la homeopatía como un tratamientu pa los animales o "homeopatía veterinaria" data'l so entamu mesmu: el mesmu Hahnemann escribió y faló sobre l'usu de la homeopatía n'animales distintos al humanu.<ref name=Saxton2007>{{Obra citada |apellíu1=Saxton |nome1=J |títulu=The diversity of veterinary homeopathy |publicación=Homeopathy |volume=96 |númberu=1 |páxina=3 |añu=2007 |pmid=17227741 |doi=10.1016/j.homp.2006.11.010}}</ref> La FDA nun aprobó los productos homeopáticos na medicina veterinaria nos Estaos Xuníos. Nel Reinu Xuníu, los [[médicu veterinariu|médicos veterinariu]] qu'usen la homeopatía tienen de pertenecer a la [[Faculty of Homeopathy]] y/o la British Association of Homeopathic Veterinary Surgeons. Los animales solo pueden ser trataos por médicos veterinarios cualificaos nel Reinu Xuníu y otros países. Internacionalmente, l'organismu que sofita y representa a los veterinarios homeopáticos ye la International Association for Veterinary Homeopathy. L'usu de la homeopatía na medicina veterinaria ye revesosa. La poca investigación esistente al respeutu nun ta al altor del estándar científicu p'aprovir información confiable sobre la so eficiencia.<ref name=Hektoen>{{Obra citada |apellíu1=Hektoen |nome1=L |títulu=Review of the current involvement of homeopathy in veterinary practice and research |publicación=[[Veterinary Record]] |volume=157 |númberu=8 |páxines=224–9 |añu=2005 |pmid=16113167}}</ref> Otros estudios tamién atoparon que dar placebos a los animales puede desempeñar un papel activu n'influyir a los dueños por que crean na efeutividá del tratamientu cuando esti nun esiste.<ref name=Hektoen/> La postura de la British Veterinary Association sobre medicines alternatives ye que "nun puede sofitar" la homeopatía<ref name="BVA">{{Cita web | url=http://www.bva.co.uk/News-campaigns-and-policy/Policy/Medicines/Veterinary-medicines/ | títulu=Veterinary medicines | editorial=British Veterinary Association | fechaaccesu=5 de xineru de 2015}}</ref> y la Australian Veterinary Association incluyir na so llista de "terapies ineficaces".<ref name="AVA">{{Cita web | url=http://www.ava.com.au/12057 | títulu=Ineffective therapies | editorial=Australian veterinary association | fechaaccesu=5 de xineru de 2015 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150207080041/http://www.ava.com.au/12057 | fechaarchivu=2015-02-07 }}</ref> El [[Department of Environment, Food and Rural Affairs]] (DeFRA) del Reinu Xuníu adoptó una posición robusta contra l'usu de remedios "alternativos" pa mascotes, incluyida la homeopatía.<ref>[https://www.gov.uk/government/news/alternative-pet-remedies-government-clampdown Alternative pet remedies: Government clampdown]</ref> ==== Electrohomeopatía ==== La electrohomeopatía ye un tratamientu creáu pol conde Cesara Mattei (1809-1896), quien propunxo que distintos "colores" de la electricidá podíen usase pa tratar el cáncer. Popular a finales del sieglu XIX, la electrohomeopatía foi descrita como una "idiotez total".<ref>{{Cita publicación|pmid=18340908|añu=1906|apellíu1=Kempf|nome1=EJ|títulu=European Medicine: A Résumé of Medical Progress During the Eighteenth and Nineteenth Centuries|volume=4|númberu=1|páxines=86–100|pmc=1692573|publicación=Medical library and historical journal}}</ref> == Evidencia y eficacia == La baxa concentración de los remedios homeopáticos, los que de cutiu escarecen inclusive d'una única [[molécula]] de la sustancia orixinal,<ref name="Ernst2005"/> foi la base de los cuestionamientos sobre los sos efeutos dende'l sieglu XIX. Defensores contemporáneos de la homeopatía propunxeron el conceutu de la «[[memoria de l'agua]]», según el cual l'agua «recuerda» les sustancies entemecíes nella y tresmite los efeutos de diches sustancies al consumise. Esti conceutu ye inconsistente col actual entendimientu de la materia y nunca se demostró que la memoria de l'agua tenga efeutu detectable dalgunu, biolóxicu o de cualesquier otru tipu.<ref name=NatureWhenToBelieve>{{Obra citada |títulu=When to believe the unbelievable |publicación=Nature |volume=333 |númberu=6176 |páxina=787 |añu=1988 |pmid=3386722 |doi=10.1038/333787a0|bibcode = 1988Natur.333Q.787. }}</ref><ref name="delusion"/> Al contrariu, la investigación [[farmacoloxía|farmacolóxica]] afayó que los efeutos mayores d'un ingrediente activu provienen de [[Rellación dosis-respuesta|dosis mayores]], non menores. Fora de la comunidá de [[medicina alternativa|medicina complementaria y alternativa]] (MCA), los científicos consideraron hai enforma tiempu la homeopatía como una farsa<ref name="aaci" /> o [[pseudociencia]]<ref name="Tuomela">{{cita llibru |autor=Tuomela R |editor=Pitt JC, Marcello P |doi=10.1007/978-94-009-3779-6_4 |serie=Boston Studies in the Philosophy of Science |volume=98 |añu=1987 |páxines=83–101 |editorial=Springer |capítulu=Chapter 4: Science, Protoscience, and Pseudoscience |obra=Rational Changes in Science: Essays on Scientific Reasoning |isbn=978-94-010-8181-8}}</ref><ref name="Smith2012">{{Cita publicación |autor=Smith K |títulu=Homeopathy is Unscientific and Unethical |publicación=Bioethics |volume=26 |númberu=9 |doi=10.1111/j.1467-8519.2011.01956.x |páxines=508–512 |añu=2012}}</ref><ref name="Baran2014" /> y la comunidá médica considerar charlatanería.<ref name="Baran2014">{{cita llibru |autor=Baran GR, Kiana MF, Samuel SP |obra=Healthcare and Biomedical Technology in the 21st Century |editorial=Springer |añu=2014 |páxines=19–57 |títulu=Chapter 2: Science, Pseudoscience, and Not Science: How Do They Differ? |doi=10.1007/978-1-4614-8541-4_2 |isbn=978-1-4614-8540-7 |url=http://link.springer.com/chapter/10.1007/978-1-4614-8541-4_2/fulltext.html |cita=within the traditional medical community it is considered to be quackery}}</ref> Esiste una ausencia xeneral d'evidencia estadística sólida de la so eficacia terapéutica, lo que ye consistente cola falta de cualesquier [[fármacu|axente]] o mecanismu farmacolóxicu [[verosimilitud biolóxica|biolóxicamente creíble]].<ref name="pmid12492603">{{Cita publicación |apellíu1=Ernst |nome1=Y. |títulu=A systematic review of systematic reviews of homeopathy |publicación=British Journal of Clinical Pharmacology |volume=54 |númberu=6 |páxines=577–82 |añu=2002 |pmid=12492603 |pmc=1874503 |doi=10.1046/j.1365-2125.2002.01699.x}}</ref> Invocóse a conceutos astractos de la física teórica pa suxerir esplicaciones de cómo o por qué los remedios podríen funcionar, incluyíu'l [[entrelazamiento cuánticu]],<ref name=nhsdirect>{{Cita web|títulu=Issues|url=http://www.nhs.uk/Conditions/Homeopathy/Pages/Issues.aspx|obra=Homeopathy|editorial=NHS|fechaaccesu=23 de setiembre de 2010|fecha=23 de xunu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100722010140/http://www.nhs.uk/Conditions/Homeopathy/Pages/Issues.aspx|fechaarchivu=22 de xunetu de 2010}}</ref> la [[non-llocalización cuántica]],<ref name="Shapiro2010">{{cita llibru|autor=Rose Shapiro|enllaceautor=Rose Shapiro|títulu=Suckers: How Alternative Medicine Makes Fools of Us All|url=https://books.google.com/books?id=Ib_IbOu_d9gC&pg=PA97|fecha=30 de setiembre de 2010|editorial=Random House|isbn=978-1-4090-5916-5|páxines=97–}}</ref> la [[teoría de la relatividá]] y la [[teoría del caos]]. Sicasí, les esplicaciones son propuestes por legos nel ámbitu y de cutiu inclúin especulaciones con usos conceptuales incorreutos, amás de nun tar sofitaes realmente pola esperimentación.<ref name=Shelton/>{{rp|255–6|date=November 2012}} Dellos de los conceutos claves de la homeopatía tán en conflictu colos conceutos fundamentales de la física y la química.<ref name="nih overview">{{Cita web|url=http://nccam.nih.gov/health/homeopathy |títulu=Homeopathy: An Introduction |editorial=NCCAM |fechaaccesu=25 de marzu de 2014}}</ref> L'usu del entrelazamiento cuánticu pa esplicar los pretendíos efeutos homeopáticos ye una tontura patente», una y bones el entrelazamiento ye un estáu fráxil que raramente dura más allá d'una fraición de segundu.<ref name=Orzel/> Per otru llau, ente que esta propiedá puede producir que ciertos aspeutos de partícules subatómiques individuales adquieran [[estáu cuánticu|estaos cuánticos]] amestaos, esto nun significa que les partícules reflexárense o doblaren la una a la otra, nin causa tresformamientos qu'ameyoren la salú.<ref name=Orzel>{{cita llibru | apellíu = Orzel | nome = Chad | títulu =How to Teach Physics to Your Dog | isbn = 141657901X | editorial = [[Simon and Schuster]] | añu = 2009 | páxines = [https://books.google.ca/books?id=rXUoDykH3ZwC&pg=PA221#v=onepage&q&f=false 221–3] | enllaceautor = Chad Orzel }}</ref> === Verosimilitud === Los mecanismos propuestos pa la homeopatía tán imposibilitaos de tener efeutu dalgunu por cuenta de les lleis de la física y la química médica.<ref name="GrimesFACT"/> Les diluciones estremes usaes nes preparaciones homeopátiques de cutiu nun dexen nada de la sustancia orixinal nel productu final. El mecanismu modernu propuestu polos homeópates, la memoria de l'agua, ye considerada errónea por cuenta de que el orde de curtiu algame de l'agua solo persiste per alredor de 1&nbsp;[[picosegundo]] (1 × 10<sup>–12</sup>&nbsp;s).<ref name="Teixeira">{{Obra citada |apellíu1=Teixeira |nome1=J |títulu=Can water possibly have a memory? A sceptical view |publicación=Homeopathy |volume=96 |númberu=3 |páxines=158–62 |añu=2007 |pmid=17678811 |doi =10.1016/j.homp.2007.05.001}}</ref> La esistencia d'[[Actividá biolóxica|efeutos farmacolóxicos]] na ausencia de cualquier ingrediente activu auténticu ye inconsistente cola [[rellación dosis-respuesta]] reparada, carauterística de les melecines<ref name="Levy">{{Obra citada |apellíu1=Levy |nome1=G |títulu=Kinetics of drug action: An overview |publicación=Journal of Allergy and Clinical Immunology |volume=78 |númberu=4 Pt 2 |páxines=754–61 |añu=1986 |pmid=3534056 |doi =10.1016/0091-6749(86)90057-6}}</ref> (ente que l'[[efeutu placebo]] ye inespecíficu y nun tien rellación cola actividá farmacolóxica<ref>{{Obra citada |apellíu1=Ernst |nome1=Y |títulu=Placebo: new insights into an old enigma |publicación=Drug Discovery Today |volume=12 |númberu=9–10 |páxines=413–8 |añu=2007 |pmid=17467578 |doi=10.1016/j.drudis.2007.03.007}}</ref>). El fundamentu propuestu pa estes diluciones estremes, que l'agua tien «memoria» o la vibración» del ingrediente esleíu, ye contrariu a les lleis de la química y la física, tales como la [[llei de mases|ley d'aición de mases]].<ref name=Teixeira/> ==== Dilución estrema ==== Les [[Diluciones homeopátiques|diluciones estremes]] de la homeopatía torguen la posibilidá d'un mecanismu d'aición biolóxicamente creíble. De cutiu los sos remedios tán esleíos al puntu onde yá nun queden molécules orixinales nuna dosis del productu final.<ref name=Milgrom>{{Obra citada |apellíu1=Milgrom |nome1=L |títulu=Conspicuous by its absence: the Memory of Water, macro-entanglement, and the possibility of homeopathy |publicación=Homeopathy |volume=96 |númberu=3 |páxines=209–19 |añu=2007 |pmid=17678819 |doi=10.1016/j.homp.2007.05.002}}</ref> Los homeópates acoten que la dilución metódica d'una sustancia, empezando con una solución del 10&nbsp;% o menos y baxando, siempres ximelgando depués de cada dilución, produz un remediu terapéuticamente activu, en contraste cola agua inerte. Por cuenta de que entá les estructures [[Interaiciones non covalentes|non covalentes]] de mayor llonxevidá na agua líquido a temperatura ambiente son estables solo unos pocos [[picosegundos]],<ref>{{Obra citada |apellíu1=Teixeira |nome1=José |apellíu2=Luzar |nome2=Alenka |apellíu3=Longeville |nome3=Stéphane |títulu=Dynamics of hydrogen bonds: how to probe their role in the unusual properties of liquid water |publicación=Journal of Physics: Condensed Matter |volume=18 |páxines=S2353–62 |añu=2006 |doi=10.1088/0953-8984/18/36/S09 |númberu=36 |bibcode = 2006JPCM...18S2353T }}</ref> los críticos concluyeron que cualquier efeutu que pudiera tener la sustancia orixinal yá nun puede persistir.<ref name="Weissmann">{{Obra citada |apellíu1=Weissmann |nome1=G |títulu=Homeopathy: Holmes, Hogwarts, and the Prince of Wales |publicación=The FASEB Journal |volume=20 |númberu=11 |páxines=1755–8 |añu=2006 |pmid=16940145 |doi=10.1096/fj.06-0901ufm }}</ref> Nun s'atopó evidencia de grupos de molécules d'agua al estudiar los remedios homeopáticos usando [[resonancia magnética nuclear]].<ref>{{Obra citada |apellíu1=Anick |nome1=David J |títulu=High sensitivity 1H-NMR spectroscopy of homeopathic remedies made in water |publicación=BMC Complementary and Alternative Medicine |volume=4 |páxina=15 |añu=2004 |pmid=15518588 |pmc=534805 |doi=10.1186/1472-6882-4-15}}</ref> Ye más, por cuenta de que l'agua tuvo en contautu con millones de distintes sustancies al traviés de la so historia, los críticos señalen que l'agua ye por tanto una dilución estrema de casi cualquier sustancia concebible. Al tomar agua, d'alcuerdu a la interpretación homeopática, unu recibiría tratamientu pa toa enfermedá imaxinable.<ref>{{Obra citada |títulu=Horizon's homeopathic coup, Cuzco's altitude, more funny sites, the clangers, overdue, Orbito nabbed in Padua, Randi a zombie?, Stellar guests at amazing meeting, and great new Shermer books! |autor=[[James Randi|Randi J]] |fecha=29 de payares de 2002 |editorial=James Randi Educational Foundation |url=http://www.randi.org/jr/112902.html |fechaaccesu= 20 de setiembre de 2006 }}</ref> Compárese cola ISO 3696: 1987, esta define un estándar d'agua usada nel analís de llaboratoriu y dexa un nivel de contaminación de diez partes per mil millones, 4C en notación homeopática. Esta agua nun puede guardase en contenedores de vidriu pos los contaminantes esprender a l'agua.<ref name="ISO3696">[https://www.iso.org/iso/catalogue_detail.htm?csnumber=9169 ISO 3696: 1987]</ref> Prauticantes de la homeopatía sostién que diluciones más altes, descrites de mayor ''potencia'',<ref>''e.g.'' Dana Ullman, MPH. ''Essential Homeopathy: What It Is and What It Can Do for You''. New World Library, Novatu. California, January 2002. ISBN 1-57731-206-6. p. 41: "Classical homeopaths usually use high-potency medicines (200, 1M, 10M, 50M, and higher; "M" refers to the Roman numberal for one thousand, meaning that they were diluted either 1:10 or 1:100 one thousand times) more than low-potency remedies (3, 6, or 12)."</ref> producen efeutos médicos más fuertes.<ref>''e.g.'' Dana Ullman, MPH. ''Essential Homeopathy: What It Is and What It Can Do for You''. New World Library, Novatu. California, January 2002. ISBN 1-57731-206-6. p. 62: "Homeopaths often simply prescribe one dose of one high-potency remedy, and these more powerful remedies tend to be more susceptible to being neutralized than lower-potency medicines."</ref> Esta idea ye inconsistente cola [[rellación dosis-respuesta]] de les drogues convencionales, onde los efeutos dependen de la concentración del ingrediente activu nel cuerpu.<ref name=Levy/> Esta rellación foi confirmada nuna miríada d'esperimentos n'organismos tan diversos como nematodos,<ref>{{Obra citada |apellíu1=Boyd |nome1=Windy A |apellíu2=Williams |nome2=Phillip L |títulu=Comparison of the sensitivity of three nematode species to copper and their utility in aquatic and soil toxicity test |publicación=Environmental Toxicology and Chemistry |volume=22 |númberu=11 |páxines=2768–74 |añu=2003 |pmid=14587920 |doi=10.1897/02-573}}</ref> aguarones<ref>{{Obra citada |apellíu1=Goldoni |nome1=Matteo |apellíu2=Vittoria Vettori |nome2=Maria |apellíu3=Alinovi |nome3=Rossella |apellíu4=Caglieri |nome4=Andrea |apellíu5=Ceccatelli |nome5=Sandra |apellíu6=Mutti |nome6=Antonio |títulu=Models of Neurotoxicity: Extrapolation of Benchmark Doses in vitro |publicación=Risk Analysis |volume=23 |númberu=3 |páxines=505–14 |añu=2003 |pmid=12836843 |doi=10.1111/1539-6924.00331}}</ref> y humanos.<ref>{{Obra citada |apellíu1=Yu |nome1=Hsin-El so |apellíu2=Liao |nome2=Wei-Ting |apellíu3=Chai |nome3=Chee-Yin |títulu=Arsenic Carcinogenesis in the Skin |publicación=Journal of Biomedical Science |volume=13 |númberu=5 |páxines=657–66 |añu=2006 |pmid=16807664 |doi=10.1007/s11373-006-9092-8}}</ref> El físicu [[Robert L. Park]], ex direutor executivu de l'[[American Physical Society]], dixo: «por cuenta de que la mínima cantidá de sustancia nuna solución ye una molécula, una solución 30C tendría que tener siquier una molécula de la sustancia orixinal eslleida nun mínimu de<!--- Por favor, nun camudes la notación de la siguiente cifra.-->1&nbsp;000&nbsp;000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 [10<sup>60</sup>] molécules d'agua. Esto riquiría un contenedor de más de 30&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000 vegaes el tamañu de la Tierra».<ref name="Sbarrett" /> Park tamién sostuvo que pa «esperar llograr tan solo una molécula de la sustancia 'melecinal' supuestamente presente en píldores 30X, sería necesariu tomar unos dos mil millones d'elles, les que totalizarían alredor de mil tonelaes de lactosa más toles impureces que la lactosa contenga».<ref name="Sbarrett" /><!-- A similarly worded statement in page 56 of Park RL, "Voodoo science: the road from foolishness to fraud" Oxford University Press, 2002. ISBN 0-19-860443-2 --> Les lleis de la química espresen qu'esiste una llende de dilución ensin que se pierda dafechu la sustancia orixinal.<ref name="Ernst2005">{{Obra citada |apellíu1=Ernst |nome1=Y |títulu=Is homeopathy a clinically valuable approach? |publicación=Trends in Pharmacological Sciences |volume=26 |númberu=11 |páxines=547–8 |añu=2005 |pmid=16165225 |doi=10.1016/j.tips.2005.09.003}}</ref> Esta llende, identificáu col [[constante de Avogadro|númberu de Avogadro]], ye aproximao igual a les potencies homeopátiques de 12C o 24X (1 parte en 10<sup>24</sup>).<ref name="Appendix" /><ref name="Sbarrett">{{Obra citada |url=http://www.quackwatch.org/01QuackeryRelatedTopics/homeo.html |títulu=Homeopathy: the ultimate fake |fechaaccesu = 25 de xunetu de 2007 |autor=Barrett S |fecha=28 d'avientu de 2004 |títulu=Quackwatch |editorial=Quackwatch }}</ref><ref name="dynam">{{Obra citada |url=http://altmed.creighton.edu/Homeopathy/philosophy/dilution.htm |autor=Faziola L |títulu=Dynamization and dilution |editorial=Creighton University School of Medicine |títulu=Homeopathy Tutorial |fechaaccesu = 24 de xunetu de 2007 }}</ref> Les pruebes científiques realizaes polos programes ''[[Horizon (programa)|Horizon]]'' de la [[British Broadcasting Corporation|BBC]] y ''[[20/20]]'' d'[[American Broadcasting Company|ABC]] fueron incapaces d'estremar les diluciones homeopátiques de l'agua corriente, inclusive cuando s'usaron les pruebes propuestes polos mesmos homeópates.<ref name="Williams_2002">{{Obra citada |autor=Williams N |fecha=26 de payares de 2002 |url=https://www.bbc.co.uk/science/horizon/2002/homeopathy.shtml |títulu=Homeopathy: The test |editorial=Horizon (BBC) |fechaaccesu = 26 de xineru de 2007 }} ([https://www.bbc.co.uk/science/horizon/2002/homeopathytrans.shtml transcript]).</ref><ref name="Stossel">{{Obra citada |autor=Stossel J |títulu=Homeopathic remedies – can water really remember? |periodical=20/20 |editorial=ABC News |añu=2008 |url=http://abcnews.go.com/print?id=124309 |fechaaccesu= 22 de xineru de 2008 }}</ref> === Eficacia === [[Ficheru:Hepar.jpg|thumb|Una vieya botella de ''Hepar sulph'' fecha de [[sulfuru de calciu]] (CaS).]] Nin una sola preparación demostró ser inequívocamente distinta del placebo.<ref name="pmid12492603" /><ref name="nccamnih">{{Obra citada|url =http://nccam.nih.gov/health/homeopathy/|títulu =Questions and answers about homeopathy|editorial = National Institute of Health|fechaaccesu = 8 de febreru de 2008}}</ref> La calidá [[metodoloxía|metodolóxica]] de la [[investigación primaria]] yera xeneralmente baxa, con problemes como fallos nel [[diseñu d'estudiu]] ya informe, pequeños [[Tamañu de la muestra tamaños de la muestra]] y [[sesgu de seleición]]. Desque se publicó ensayos de mayor calidá, la evidencia de la eficacia de les preparaciones homeopátiques amenorgó: les pruebes de mayor calidá indiquen que los remedios homeopáticos en sí nun exercen nengún efeutu intrínsecu.<ref name="Caulfield2005" /><ref name=Shelton/>{{rp|206|date=November 2012}}<ref name="Llinde1999"/> Una revisión sistemática realizada en 2010 de tolos estudios pertinentes de «mayor evidencia» realizaos pola [[Collaboración Cochrane]] concluyó que «la evidencia más confiable –aquella proveniente de les revisiones Cochrane– fracasa en demostrar que les melecines homeopátiques tengan efeutos más allá del placebo».<ref name="Ernst2010">{{Cita publicación | apellíu1 = Ernst | nome1 = Y. | títulu = Homeopathy: What does the "best" evidence tell us? | publicación = Medical Journal of Australia | volume = 192 | númberu = 8 | páxines = 458–460 | añu = 2010 | pmid = 20402610 | url = https://www.mja.com.au/journal/2010/192/8/homeopathy-what-does-best-evidence-tell-us | enllaceautor1 = Edzard Ernst }}</ref> ==== Sesgu de publicación y otros problemes metodolóxicos ==== El fechu de que [[Prueba controlada aleatoria|pruebes controlaes aleatories]] individuales dieron resultaos positives nun ta en contradicción cola falta global d'evidencia estadística d'eficacia. Una pequeña proporción d'ensayos clínicos inevitablemente aproven resultaos falses positivos debíu al papel del azar: un resultáu positiva «[[significación estadística|estadísticamente significativu]]» de normal ye axudicáu cuando la probabilidá de que se deba al azar en cuenta de efeutos reales ye non mayor a un 5&nbsp;%; nivel nel que puede esperase que 1 de cada 20 ensayos amuesen un resultáu positiva n'ausencia d'efeutos terapéuticos.<ref name="Sterne2001">{{Obra citada |apellíu1=Sterne |nome1=J. A C |apellíu2=Davey Smith |nome2=G |títulu=Sifting the evidence---what's wrong with significance tests? Another comment on the role of statistical methods |publicación=BMJ |volume=322 |númberu=7280 |páxines=226–31 |añu=2001 |pmid=11159626 |pmc=1119478 |doi=10.1136/bmj.322.7280.226}}</ref> Amás, ensayos de baxa calidá metodolóxica (por casu aquellos con diseñu, direición o información desavenientes) son propensos a refundiar resultaos engañoses. Nuna revisión sistemática de la calidá metodolóxica de pruebes aleatories en tres rames de la medicina alternativa, Llinde ''et al. ''destacaron graves vicios nel sector homeopáticu, incluyida una probe aleatorización.<ref name="pmid11416076">{{Obra citada |apellíu1=Llinde |nome1=K. |apellíu2=Jonas |nome2=WB |apellíu3=Melchart |nome3=D |apellíu4=Willich |nome4=S |títulu=The methodological quality of randomized controlled trials of homeopathy, herbal medicines and acupuncture |publicación=International Journal of Epidemiology |volume=30 |númberu=3 |páxines=526–31 |añu=2001 |pmid=11416076 |doi=10.1093/ije/30.3.526}}</ref> Un problema rellacionáu ye'l [[sesgu en publicación científica|sesgu de publicación]]: per un sitiu los investigadores tienden solo a presentar ensayos con resultaos positives, ente que pol otru les revistes prefieren publicar resultaos positives.<ref>{{Obra citada |apellíu1=Sackett |nome1=David L. |títulu=Bias in analytic research |publicación=Journal of Chronic Diseases |volume=32 |númberu=1–2 |páxines=51–63 |añu=1979 |pmid=447779 |doi=10.1016/0021-9681(79)90012-2}}</ref><ref name="Pp">{{Obra citada |apellíu1=Rosenthal |nome1=Robert |títulu=The file drawer problem and tolerance for null results |publicación=Psychological Bulletin |volume=86 |páxines=638–41 |añu=1979 |doi=10.1037/0033-2909.86.3.638 |númberu=3}}</ref><ref>{{Obra citada |autor=Jeffrey D. Scargle |títulu=Publication Bias: The "File-Drawer Problem" in Scientific Inference |url=http://www.scientificexploration.org/journal/jse_14_1_scargle.pdf |publicación=Journal of Scientific Exploration |volume=14 |númberu=2 |páxines=94–106 |añu=2000 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150122021757/http://scientificexploration.org/journal/jse_14_1_scargle.pdf |date=2015-01-22 }}</ref><ref name="pmid16060722">{{Obra citada |apellíu1=Ioannidis |nome1=John P. A. |títulu=Why Most Published Research Findings Are False |publicación=PLoS Medicine |volume=2 |númberu=8 |páxines=y124 |añu=2005 |pmid=16060722 |pmc=1182327 |doi=10.1371/journal.pmed.0020124}}</ref> El sesgu de publicación foi especialmente marcáu en revistes de [[medicina alternativa|medicina complementaria y alternativa]], onde pocos de los artículos publicaos (solo un 5&nbsp;% mientres el 2000) tienden a reportar [[resultancia nula|resultaos nules]].<ref name="Goldacre2007">{{Obra citada |apellíu1=Goldacre |nome1=Ben |títulu=Benefits and risks of homoeopathy |publicación=The Lancet |volume=370 |páxines=1672–3 |añu=2007 |doi=10.1016/S0140-6736(07)61706-1 |pmid=18022024 |númberu=9600}}</ref> En rellación a la forma na que la homeopatía ye presentada na lliteratura médica, una revisión sistemática atopó señales de sesgu nes publicaciones d'ensayos clínicos (referente a una representación negativa nes principales revistes médiques, y'' ''viceversa naquelles de medicina complementaria y alternativa), pero non nes revisiones.<ref name="Caulfield2005">{{Obra citada |apellíu1=Caulfield |nome1=Timothy |apellíu2=Debow |nome2=Suzanne |títulu=A systematic review of how homeopathy is represented in conventional and CAM peer reviewed journals |publicación=BMC Complementary and Alternative Medicine |volume=5 |páxina=12 |añu=2005 |pmid=15955254 |pmc=1177924 |doi=10.1186/1472-6882-5-12}}</ref> Ye muncho más probable que los resultaos positives sían falsos si la probabilidá preliminar de l'afirmación so prueba ye baxa.<ref name="pmid16060722" /> {{VT|Contraste d'hipótesis|Valor p|Sesgu en publicación científica}} ==== Revisiones sistemátiques y metaanálisis ==== Tantu los [[metaanálisis]], que combinen estadísticamente los resultaos de delles pruebes controlaes aleatories, y otres [[revisión sistemática|revisiones sistemátiques]] de la lliteratura son ferramientes esenciales pa resumir la evidencia sobre la eficacia terapéutica.<ref name="PRISMA">{{Cita publicación | apellíu1 = Liberati | nome1 = A. | apellíu2 = Altman | nome2 = D. G. | apellíu3 = Tetzlaff | nome3 = J. | apellíu4 = Mulrow | nome4 = C. | apellíu5 = Gøtzsche | nome5 = P. C. | apellíu6 = Ioannidis | nome6 = J. P. A. | apellíu7 = Clarke | nome7 = M. | apellíu8 = Devereaux | nome8 = P. J. | apellíu9 = Kleijnen | nome9 = J. | apellíu10 = Moher | nome10 = D. | títulu = The PRISMA Statement for Reporting Systematic Reviews and Meta-Analyses of Studies That Evaluate Health Care Interventions: Explanation and Elaboration | publicación = PLoS Medicine | volume = 6 | númberu = 7 | páxines = y1000100 | añu = 2009 | pmid = 19621070 | pmc = 2707010 | doi = 10.1371/journal.pmed.1000100 }}</ref> Les revisiones sistemátiques y metaanálisis tempranos d'ensayos clínicos qu'evaluaron la eficacia de los remedios homeopáticos en comparanza con placebo tendíen más de cutiu a xenerar resultaos positives, pero amosaben un total pocu convincente.<ref name="LindeBMC-ComplementAlternMed2001">{{Cita publicación | apellíu1 = Llinde | nome1 = K. | apellíu2 = Hondras | nome2 = M. | apellíu3 = Vickers | nome3 = A. | apellíu4 = Ter Riet | nome4 = G. | apellíu5 = Melchart | nome5 = D. | títulu = Systematic reviews of complementary therapies - an annotated bibliography. Part 3: Homeopathy | publicación = BMC Complementary and Alternative Medicine | volume = 1 | páxines = 4 | añu = 2001 | pmid = 11527508 | pmc = 45586 | doi = 10.1186/1472-6882-1-4 }}</ref> En particular, les declaraciones de trés grandes metaanálisis alvertíen a los llectores que nun se podía algamar conclusiones firmes, debíu principalmente a errores metodolóxicos nos estudios primarios y la dificultá de controlar por sesgu de publicación.<ref name="pmid10853874" /><ref name="pmid1825800">{{Obra citada |apellíu1=Kleijnen |nome1=J |apellíu2=Knipschild |nome2=P |apellíu3=Ter Riet |nome3=G |títulu=Clinical trials of homoeopathy |publicación=BMJ |volume=302 |númberu=6772 |páxines=316–23 |añu=1991 |pmid=1825800 |pmc=1668980 |doi=10.1136/bmj.302.6772.316}}</ref><ref name="pmid9310601" /> La conclusión positiva d'unu de los metaanálisis tempranos más prominentes, publicáu en ''[[The Lancet]]'' en 1997 por Llinde ''et al''.,<ref name="pmid9310601" /> foi depués reelaborada pol mesmu equipu d'investigación, quien escribió: {{cita|La evidencia de sesgu [nos estudios primarios] debilita les conclusiones del nuesu metaanálisis orixinal. Desque completamos la nuesa busca de lliteratura en 1995, publicóse un númberu considerable de nuevos ensayos homeopáticos. El fechu de que dellos de los nuevos ensayos d'alta calidá [...] tengan resultaos negatives, y una recién actualización de la nuesa revisión del subtipo d'homeopatía más «orixinal» (homeopatía clásica o individualizada), paez confirmar la conclusión de qu'ensayos más rigorosos tienen resultaos menos prometedores. Paez, poro, probable que'l nuesu metaanálisis a lo menos sobrestimó los efeutos de los tratamientos homeopáticos.<ref name=Atieste1999>{{Obra citada |apellíu1=Llinde |nome1=K |apellíu2=Scholz |nome2=M |apellíu3=Ramirez |nome3=G |apellíu4=Clausius |nome4=N |apellíu5=Melchart |nome5=D |apellíu6=Jonas |nome6=WB |títulu=Impact of Study Quality on Outcome in Placebo-Controlled Trials of Homeopathy |publicación=Journal of Clinical Epidemiology |volume=52 |númberu=7 |páxines=631–6 |añu=1999 |pmid=10391656 |doi=10.1016/S0895-4356(99)00048-7}}</ref>}} Un estudiu posterior por [[John Ioannidis]] y otros demostraron que pa los tratamientos ensin verosimilitud previa, les posibilidaes de qu'una resultancia positiva seya un falsu positivu son enforma mayores y que cualquier resultancia consistente cola [[hipótesis nula]] tien d'asumise que ye un falsu positivu.<ref name="pmid16060722" /><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21552759 The role of plausibility in the evaluation of scientific research], Almeida RM, Rev Saude Publica 2011 Jun;45(3):617-20.</ref> En 2002, una revisión sistemática de les revisiones sistemátiques disponibles confirmaron que los ensayos de mayor calidá tendíen a tener menos resultaos positives y nun topó evidencia convincente de que los remedios homeopáticos exerzan efeutos clínicos distintos al placebo.<ref name="pmid12492603" /> En 2005, la revista médica ''[[The Lancet]]'' publicó un metaanálisis de 110 ensayos d'homeopatía y 110 ensayos homólogos de la medicina convencional, dambos controlaos por placebo, nel marcu del [[Programa d'evaluación de la medicina complementaria]] (PEK) del [[Conseyu Federal de Suiza|gobierno suizu]]. L'estudiu concluyó que los sos afayos son «compatibles cola noción de que los efeutos clínicos de la homeopatía son efeutos placebo».<ref name="shang" /> Un metaanálisis de 2006 de seis ensayos qu'evaluaron si los tratamientos homeopáticos podíen amenorgar los efeutos secundarios de la terapia oncolóxica productu de la [[radioterapia]] y [[quimioterapia]] topó qu'había «insuficiente evidencia pa sofitar la eficacia clínica de la terapia homeopática nos cuidos del cáncer».<ref name="pmid16376071">{{Obra citada |apellíu1=Milazzo |nome1=S |apellíu2=Russell |nome2=N |apellíu3=Ernst |nome3=Y |títulu=Efficacy of homeopathic therapy in cancer treatment |publicación=European Journal of Cancer |volume=42 |númberu=3 |páxines=282–9 |añu=2006 |pmid=16376071 |doi=10.1016/j.ejca.2005.09.025}}</ref> Un analís sistemáticu de 2007 de la homeopatía pa neños y adolescentes atopó que la evidencia pal [[trestornu por déficit d'atención con hiperactividad]] y foria infantil yera mista. Nun se topó estrema frente a placebo pa la hipertrofia adenoidea, asma, nin infeición del tracto respiratoriu altu. La evidencia nun foi abonda pa encamentar nenguna intervención terapéutica o preventiva y el retrasu na atención médica puede resultar dañible pal paciente.<ref name=pmid17285788 /> En 2011, una revisión sistemática de 25 ensayos qu'esperimentaren homeopatía pa enfermedaes psiquiátriques nun atopó evidencia del so efeutu pa la mayoría de les enfermedaes y notó que la calidá de los estudios primarios yeren seya que non demasiáu probes pa estrayer conclusión dalguna sobre la so seguridá o efeutividá.<ref>{{Cita publicación|apellíu1=Davidson|nome1=JR|apellíu2=Crawford|nome2=C|apellíu3=Ives|nome3=JA|apellíu4=Jonas|nome4=WB|títulu=Homeopathic treatments in psychiatry: a systematic review of randomized placebo-controlled studies.|publicación=The Journal of clinical psychiatry|fecha=xunu de 2011|volume=72|númberu=6|páxines=795-805|pmid=21733480 |cita=In summary, our review demonstrates that well-designed and comprehensively reported homeopathic studies in psychiatry are few and far between and preclude firm conclusions about the efficacy of this treatment in any single disorder. The same holds true for safety.}}</ref> La [[Biblioteca Cochrane]] nun topó abonda evidencia clínica pa evaluar la eficacia de los tratamientos homeopáticos pa l'asma,<ref name="asthma">{{Obra citada |apellíu1=McCarney |nome1=Robert W |apellíu2=Llinde |nome2=Klaus |apellíu3=Lasserson |nome3=Toby J |apellíu-editor1=McCarney |nome-editor1=Robert W |títulu=Homeopathy for chronic asthma |añu=2004 |doi=10.1002/14651858.CD000353.pub2 |pmid=14973954 |númberu=1 |páxines=CD000353 |publicación=Cochrane database of systematic reviews (Online)}}</ref> la llocura,<ref name="dementia">{{Obra citada |apellíu1=McCarney |nome1=Robert W |apellíu2=Warner |nome2=James |apellíu3=Fisher |nome3=Peter |apellíu4=Van Haselen |nome4=Robbert |apellíu-editor1=McCarney |nome-editor1=Robert W |títulu=Homeopathy for dementia |añu=2003 |doi=10.1002/14651858.CD003803 |pmid=12535487 |númberu=1 |páxines=CD003803 |publicación=Cochrane database of systematic reviews (Online)}}</ref> trestornu por déficit d'atención con hiperactividad<ref>{{Cita publicación|apellíu1=Coulter|nome1=MK|apellíu2=Dean|nome2=ME|títulu=Homeopathy for attention deficit/hyperactivity disorder or hyperkinetic disorder.|publicación=The Cochrane database of systematic reviews|fecha=17 d'ochobre de 2007|númberu=4|páxines=CD005648|pmid=17943868}}</ref> o la inducción del partu.<ref name="pmid14583972">{{Obra citada |apellíu1=Smith |nome1=Caroline A |apellíu-editor1=Smith |nome-editor1=Caroline A |títulu=Homoeopathy for induction of labour |añu=2003 |doi=10.1002/14651858.CD003399 |pmid=14583972 |númberu=4 |páxines=CD003399 |publicación=Cochrane database of systematic reviews (Online)}}</ref> Otros investigadores nun atoparon evidencia de que la homeopatía seya beneficiosa pa la [[artrosis|osteoartritis]],<ref name="pmid11212088">{{Obra citada |apellíu1=Long |nome1=L |apellíu2=Ernst |nome2=Y |títulu=Homeopathic remedies for the treatment of osteoarthritis: a systematic review |publicación=British Homoeopathic journal |volume=90 |númberu=1 |páxines=37–43 |añu=2001 |pmid=11212088 |doi=10.1054/homp.1999.0449}}</ref> les [[migraña|migrañes]],<ref>{{Obra citada |apellíu1=Ernst |nome1=Y |títulu=Homeopathic prophylaxis of headaches and migraine? A systematic review |publicación=Journal of pain and symptom management |volume=18 |númberu=5 |páxines=353–7 |añu=1999 |pmid=10584459 |doi=10.1016/S0885-3924(99)00095-0}}</ref><ref>{{Obra citada |apellíu1=Walach |nome1=H |apellíu2=Lowes |nome2=T |apellíu3=Mussbach |nome3=D |apellíu4=Schamell |nome4=O |apellíu5=Springer |nome5=W |apellíu6=Stritzl |nome6=G |apellíu7=Haag |nome7=G |títulu=The long-term effects of homeopathic treatment of chronic headaches: one year follow-up and single case time series analysis |publicación=The British homoeopathic journal |volume=90 |númberu=2 |páxines=63–72 |añu=2001 |pmid=11341459 |doi=10.1054/homp.1999.0473}}</ref><ref name="pmid9251877">{{Obra citada |apellíu1=Whitmarsh |nome1=TE |apellíu2=Coleston-Shields |nome2=DM |apellíu3=Steiner |nome3=TJ |títulu=Double-blind randomized placebo-controlled study of homoeopathic prophylaxis of migraine |publicación=Cephalalgia |volume=17 |númberu=5 |páxines=600–4 |añu=1997 |pmid=9251877 |doi=10.1046/j.1468-2982.1997.1705600.x}}</ref> el [[agujeta|dolor muscular d'apaición tardida]]<ref name="pmid12614092" /> o [[eccema]].<ref>{{Cita publicación|apellíu1=Ernst|nome1=Y.|títulu=Homeopathy for eczema: a systematic review of controlled clinical trials|publicación=British Journal of Dermatology|volume=166|númberu=6|páxines=1170–1172|doi=10.1111/j.1365-2133.2012.10994.x}}</ref> Hubo dellos ensayos clínicos que punxeron a prueba a la homeopatía individualizada. Un analís de 1998 atopó 32 ensayos que coincidíen colos criterios d'inclusión, 19 de los cualos fueron controlaos por placebo y aprovíen abonda información pa un metaanálisis. Estos 19 estudios amosaron ''[[razón de momios|odds ratio]]'' arrexuntaos de 1,17 a 2,23 a favor de la homeopatía individualizada sobre'l placebo, pero nun se reparó diferencia cuando l'analís llindar a les pruebes con meyor metodoloxía. Los autores concluyeron que «los resultaos de los ensayos aleatorios disponibles suxeren que la homeopatía individualizada tien un efeutu sobre'l placebo. La evidencia, sicasí, nun ye convincente por cuenta de defectos metodolóxicos ya inconsistencies».<ref>{{Obra citada |apellíu1=Llinde |nome1=Klaus |apellíu2=Melchart |nome2=Dieter |títulu=Randomized Controlled Trials of Individualized Homeopathy: A State-of-the-Art Review |publicación=The Journal of Alternative and Complementary Medicine |volume=4 |númberu=4 |páxines=371–88 |añu=1998 |pmid=9884175 |doi=10.1089/acm.1998.4.371}}</ref> Jay Shelton, autor d'un llibru sobre homeopatía, afirmó que s'asume ensin evidencia que la homeopatía individualizada funciona meyor que les variaciones non clásiques.<ref name=Shelton/>{{rp|209|date=November 2012}} Nun artículu de 2012 publicáu en ''[[Skeptical Inquirer]]'',<ref name=EdzardE>{{Cita publicación|apellíu1=Ernst|nome1=Edzard|títulu=Homeopathy: A Critique of Current Clinical Research|publicación=Skeptical Inquirer|volume=36|númberu=November/December|páxines=39–42|añu=2012|editorial=Center for Inquiry}}</ref> [[Edzard Ernst]] analizó les publicaciones del grupu d'investigación que publicó la mayoría de los estudios clínicos del tratamientu homeopáticu ente los años 2005 y 2010. Nun total de 11 artículos, publicaos tantu en revistes convencionales como de medicina alternativa, descríbese trés pruebes clíniques aleatorizadas (un artículu), estudios de cohorte prospectivos ensin grupos de control (siete artículos) y estudios de cohorte comparativos con controles (tres artículos). Les enfermedaes inclúin un ampliu rangu d'afecciones dende ciruxía de rodía, eccema, migraña, velea a «cualquier afección de pacientes la de tercer edá». Les evaluaciones de Ernst toparon numberosos errores nel diseñu, direición ya información. Dellos exemplos son el pocu detalle del tratamientu homeopáticu real, presentación engañosa de los controles (comparanza del tratamientu homeopáticu más el convencional versus tratamientu convencional, pero presentáu como tratamientu homeopáticu versus convencional) y datos similares en múltiples artículos. Concluyó que la malinterpretación de datos débiles fixo paecer que la homeopatía tien efeutos clínicos, los que pueden ser atribuyíos a sesgu o tracamundiu y que'l llector casual pue ser seriamente engañáu».<ref name=EdzardE/> ==== Declaraciones de les organizaciones médiques ==== Les organizaciones como'l [[National Health Service]] del Reinu Xuníu,<ref name=nhs_choices>{{Cita web |url = http://www.nhs.uk/conditions/Homeopathy/Pages/Introduction.aspx |títulu = Health A-Z -- Homeopathy |fechaaccesu = 22 d'abril de 2013 |editorial = National Health Service |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20171017065254/http://www.nhs.uk/conditions/homeopathy/Pages/Introduction.aspx |fechaarchivu = 2017-10-17 }}</ref> l'[[American Medical Association]],<ref name=amapseudo>{{Cita web |autor=AMA Council on Scientific Affairs |url=http://www.ama-assn.org/ama/non-index/about-ama/13638.shtml |títulu=Alternative Medicine: Report 12 of the Council on Scientific Affairs (A–97) |añu=1997 |fechaaccesu=25 de marzu de 2009 |editorial=[[American Medical Association]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090614085504/http://www.ama-assn.org/ama/non-index/about-ama/13638.shtml |fechaarchivu=14 de xunu de 2009 |deadurl=yes }}</ref> el [[FASEB]],<ref name="Weissmann" /> y el [[National Health and Medical Research Council]] d'Australia,<ref>{{Cita web | url=http://consultations.nhmrc.gov.au/files/consultations/drafts/nhmrcdrafthomeopathyinformationpaper140408.pdf | títulu=NHMRC draft Information Paper: Evidence on the effectiveness of homeopathy for treating health conditions | fecha=abril de 2014 | fechaaccesu=20 d'ochobre de 2014 | páxines=19 | cita=There is non reliable evidence that homoeopathy is effective for treating health conditions. | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170710134600/https://consultations.nhmrc.gov.au/files/consultations/drafts/nhmrcdrafthomeopathyinformationpaper140408.pdf | fechaarchivu=2017-07-10 }}</ref> concluyeron que "nun esiste evidencia de bona calidá que la homeopatía seya efeutiva como tratamientu pa problema de salú dalgunu".<ref name=nhs_choices/> En 2009, el funcionariu [[Mario Raviglione]] de la [[Organización Mundial de la Salú]] criticó l'usu de la homeopatía pa tratar la [[tuberculosis]]; otramiente, otru voceru de la OMS argumentó que nun esistía evidencia que la homeopatía fuera un tratamientu efeutivu pa la [[foria]].<ref>{{Cita web | url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/8211925.stm | títulu=Homeopathy not a cure, says WHO | obra=BBC News | fecha=20 d'agostu de 2009 | fechaaccesu=20 d'ochobre de 2014}}</ref> L'[[American College of Medical Toxicology]] y l'[[American Academy of Clinical Toxicology]] encamienten que naide use la homeopatía como tratamientu frente a una enfermedá o como una midida de salú preventiva.<ref name="toxicfive">{{Obra citada |autor1 = American College of Medical Toxicology |enllaceautor1 = American College of Medical Toxicology |autor2 = American Academy of Clinical Toxicology |enllaceautor2 = American Academy of Clinical Toxicology |fecha = febreru de 2013 |títulu = Five Things Physicians and Patients Should Question |editorial = American College of Medical Toxicology and American Academy of Clinical Toxicology |obra = [[Choosing Wisely]]: an initiative of the [[ABIM Foundation]] |url = http://www.choosingwisely.org/doctor-patient-lists/american-college-of-medical-toxicology-and-the-american-academy-of-clinical-toxicology/ |fechaaccesu = 5 d'avientu de 2013}}, which cites {{Cita publicación|apellíu1=Woodward|nome1=KN|títulu=The potential impact of the use of homeopathic and herbal remedies on monitoring the safety of prescription products.|publicación=Human & Esperimental Toxicology|fecha=mayu de 2005|volume=24|númberu=5|páxines=219–33|pmid=16004184|doi=10.1191/0960327105ht529oa}}</ref> Diches organizaciones informen que nun esiste evidencia de que'l tratamientu homeopáticu seya efeutivu, pero qu'esiste evidencia de qu'usar estos tratamientos produz dañu y puede traer riesgos de salú indireutos al retrasar tratamientos eficaces.<ref name="toxicfive"/> === Esplicaciones de los efeutos percibíos === Esiste una variedá d'esplicaciones de porqué la homeopatía paez curar les enfermedaes o solliviar los sos síntomes inclusive cuando los remedios en sí son inertes:<ref name="Shelton" />{{rp|155–167|date=November 2012}} * [[Efeutu placebo]] — el procesu de consulta intensiva y les mires nes preparaciones homeopátiques pueden causar esti efeutu. * Efeutos terapéuticos de la consulta — el cuidu, esmolición y consuelu que'l paciente esperimenta cuando se confía nun cuidador caritatible puede tener un efeutu positivu nel bienestar del paciente. * [[Sanamientu|Sanación]] natural ensin asistencia — el tiempu y la capacidá del cuerpu de sanarse ensin intervención pueden esaniciar munches enfermedaes bonalmente. * Tratamientos ensin identificar — pudo asoceder una alimentación, exerciciu, axente ambiental o tratamientu pa una enfermedá distinta. * [[Regresión a la media]] — por cuenta de que munches enfermedaes y condiciones son cícliques, los síntomes varien nel tiempu y los pacientes tienden a buscar ayuda cuando'l malestar ye máximu; dempués pueden sentise meyor de toes formes, pero por cuenta de la simultaneidá de la visita al homeópata atribúin l'ameyoramientu al remediu tomáu. * Tratamientu non homeopáticu — los paciente tamién pueden recibir asistencia médica estándar coles mesmes que'l tratamientu homeopáticu y ser el responsable del ameyoramientu'l primeru. * Cese de tratamientos desagradables — de cutiu los homeópates encamienten a los sos pacientes abandonar tratamientos médicos tales como ciruxía o fármacos, los que pueden causar efeutos secundarios cafiantes; l'ameyoramientu ye atribuyida a la homeopatía cuando la causa real ye'l cese del tratamientu que causaba los efeutos colaterales de primeres, pero la enfermedá subxacente permanez ensin tratar y entá ye un peligru pal paciente. === Efeutos n'otros sistemes biolóxicos === [[Ficheru:1belladonna.jpg|thumb|Antiguu remediu homeopáticu de [[Atropa belladonna|belladona]].]] Ente que dellos artículos suxirieron que les soluciones homeopátiques d'alta dilución pueden tener efeutos estadísticamente significativos nos procesos orgánicos como la crecedera de granu,<ref>{{Obra citada |autor =Kolisko L |títulu-trad=Physiological and physical evidence of the effectiveness of the smallest entities |títulu=Physiologischer und physikalischer Nachweis der Wirksamkeit kleinster Entitäten |idioma =alemán |allugamientu =Stuttgart |añu =1959 }}</ref> lliberación de [[histamina]] por [[leucocitu|leucocitos]]<ref name="pmid16813505">{{Obra citada |apellíu1=Walchli |nome1=Chantal |apellíu2=Baumgartner |nome2=Stephan |apellíu3=Bastide |nome3=Madeleine |títulu=Effect of Low Doses and High Homeopathic Potencies in Normal and Cancerous Human Lymphocytes: An In vitro Isopathic Study |publicación=Journal of Alternative and Complementary Medicine |volume=12 |páxines=421–7 |añu=2006 |doi=10.1089/acm.2006.12.421 |númberu=5}}</ref> y reaiciones [[enzima|enzimáticas]], tales evidencies son aldericaes por cuenta de que los intentos por retrucar fracasaron.<ref name="pmid11316508">{{Obra citada |apellíu1=Walach |nome1=H |apellíu2=Köster |nome2=H |apellíu3=Hennig |nome3=T |apellíu4=Haag |nome4=G |títulu=The effects of homeopathic belladonna 30CH in healthy volunteers — a randomized, double-blind experiment |publicación=Journal of Psychosomatic Research |volume=50 |númberu=3 |páxines=155–60 |añu=2001 |pmid=11316508 |doi=10.1016/S0022-3999(00)00224-5}}</ref><ref name="pmid8255290">{{Obra citada |apellíu1=Hirst |nome1=S. J. |apellíu2=Hayes |nome2=N. A. |apellíu3=Burridge |nome3=J. |apellíu4=Pearce |nome4=F. L. |apellíu5=Foreman |nome5=J. C. |títulu=Human basophil degranulation is not triggered by very dilute antiserum against human IgE |publicación=Nature |volume=366 |númberu=6455 |páxines=525–7 |añu=1993 |pmid=8255290 |doi=10.1038/366525a0|bibcode = 1993Natur.366..525H }}</ref><ref name="pmid1376282">{{Obra citada |apellíu1=Ovelgönne |nome1=J. H. |apellíu2=Bol |nome2=A. W. J. M. |apellíu3=Hop |nome3=W. C. J. |apellíu4=Wijk |nome4=R. |títulu=Mechanical agitation of very dilute antiserum against IgE has non effect on basophil staining properties |publicación=Experientia |volume=48 |númberu=5 |páxines=504–8 |añu=1992 |pmid=1376282 |doi=10.1007/BF01928175}}</ref><ref name="pmid16722785">{{Obra citada |apellíu1=Witt |nome1=Claudia M. |apellíu2=Bluth |nome2=Michael |apellíu3=Hinderlich |nome3=Stephan |apellíu4=Albrecht |nome4=Henning |apellíu5=Ludtke |nome5=Rainer |apellíu6=Weisshuhn |nome6=Thorolf Y.R. |apellíu7=Willich |nome7=Stefan N. |títulu=Does Potentized HgCl2 (Mercurius corrosivus) Affect the Activity of Diastase and -Amylase? |publicación=Journal of Alternative and Complementary Medicine |volume=12 |páxines=359–65 |añu=2006 |doi=10.1089/acm.2006.12.359 |númberu=4}}</ref><ref name="pmid16036166">{{Obra citada |apellíu1=Guggisberg |nome1=A |apellíu2=Baumgartner |nome2=S |apellíu3=Tschopp |nome3=C |apellíu4=Heusser |nome4=P |títulu=Replication study concerning the effects of homeopathic dilutions of histamine on human basophil degranulation in vitro |publicación=Complementary Therapies in Medicine |volume=13 |númberu=2 |páxines=91–100 |añu=2005 |pmid=16036166 |doi=10.1016/j.ctim.2005.04.003}}</ref> En 1985, l'inmunólogu francés [[Jacques Benveniste]] unvió un artículu a la revista ''[[Nature]]'' nel tiempu en que trabayaba nel [[INSERM]]. Afirmó afayar que los [[basófilos]], un tipu de [[leucocitu]], lliberaben histamina cuando yeren espuestos a diluciones homeopátiques d'anticuerpos anti-inmunoglobulina Y. Los editores de la revista, escépticos de los resultaos, solicitaron que l'estudiu fora retrucáu nun llaboratoriu distintu. Depués de reproducilo en cuatro laboratorios, l'estudiu foi publicáu. Entá escépticos sobre les conclusiones, ''Nature'' entamó un equipu d'investigación independiente pa determinar la precisión de la investigación, consistente nel editor de ''Nature'' y físicu ''sir'' [[John Maddox]], l'investigador de [[Fraude científicu|fraudes científicos]] estauxunidense Walter Stewart y l'escépticu [[James Randi]]. Depués d'investigar les conclusiones y metodoloxía del esperimentu, l'equipu afayó que los esperimentos fueron «mal controlaos estadísticamente» y «la interpretación fuera nubláu pola esclusión de midíes en conflictu cola afirmación». Concluyó «Creemos que los datos esperimentales fueron evaluaos ensin crítica y les sos imperfecciones inadecuadamente informaes».<ref name="delusion"> {{Cita publicación | apellíu1 = Maddox | nome1 = J. | apellíu2 = Randi | nome2 = J. | apellíu3 = Stewart | nome3 = W. | títulu = "High-dilution" experiments a delusion | publicación = Nature | volume = 334 | númberu = 6180 | páxines = 287–291 | añu = 1988 | pmid = 2455869 | doi = 10.1038/334287a0 | bibcode = 1988Natur.334..287M }}</ref><ref name=wsullivan> {{Obra citada |autor= Sullivan W |títulu =Water That Has a Memory? Skeptics Win Second Round |fecha =27 de xunetu de 1988 |url =http://www.nytimes.com/1988/07/27/us/water-that-has-a-memory-skeptics-win-second-round.html |fechaaccesu =3 d'ochobre de 2007 |obra=The New York Times }}</ref><ref>Benveniste defendéi his results by comparing the inquiry to the Salem witch hunts and asserting that "It may be that all of us are wrong in good faith. This is non crime but science as avezáu and only the future knows."</ref> James Randi duldó qu'hubiera dalgún fraude apostáu, pero los investigadores dexaren que les sos «ilusiones» influyeren la so interpretación de los datos.<ref name="wsullivan" /> === Ética y seguridá === Aprovir remedios homeopáticos foi descritu como non éticu.<ref name="unethical">{{Cita publicación | apellíu1 = Shaw | nome1 = D. M. | títulu = Homeopathy is where the harm is: Five unethical effects of funding unscientific 'remedies&#39; | publicación = Journal of Medical Ethics | volume = 36 | númberu = 3 | páxines = 130–131 | añu = 2010 | pmid = 20211989 | doi = 10.1136/jme.2009.034959 }}</ref> [[Michael Baum]], profesor eméritu de ciruxía y profesor convidáu d'Humanidaes médiques del [[University College de Londres]] (UCL), describió a la homeopatía como un «cruel engañu».<ref name=Janes>{{Obra citada |autor=Hilly Janes |url=http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/article4682309.ece |títulu=The Lifestyle 50: The top fifty people who influence the way we eat, exercise and think about ourselves |obra=The Times |fecha=6 de setiembre de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110727183929/http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/article4682309.ece |fechaarchivu=27 de xunetu de 2011 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110727183929/http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/article4682309.ece |date=2011-07-27 }}</ref> [[Edzard Ernst]], el primer ''Profesor de [[medicina alternativa|medicina complementaria]]'' del Reinu Xuníu y exhomeópata,<ref name=Ernst_avantu>[http://www.publications.parliament.uk/pa/cm200910/cmselect/cmsctech/avantu/homeopathy/ucm1602.htm Memorandum submitted by Edzard Ernst HO 16] to the House of Lords</ref><ref>{{Obra citada |títulu=The alternative professor |url=http://www.guardian.co.uk/science/2003/sep/25/scienceinterviews.health |autor=Boseley S |publicación=The Guardian |fecha=21 de xunetu de 2008 |allugamientu=London }}</ref><ref name="Con?">{{Obra citada |url = http://www.independent.co.uk/life-style/health-and-wellbeing/features/complementary-therapies-the-big-con-813248.html |títulu = Complementary therapies: The big con? |obra = The Independent |fechaaccesu = 4 de mayu de 2010 |allugamientu = London |fecha = 22 d'abril de 2008 |deadurl = yes |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100417080412/http://www.independent.co.uk/life-style/health-and-wellbeing/features/complementary-therapies-the-big-con-813248.html |fechaarchivu = 17 d'abril de 2010 }}</ref> espresó la so esmolición sobre los [[farmacéuticu|farmacéuticos]] que violen el so códigu éticu al fallar n'aprovir a los sos pacientes de la información relevante y necesario» sobre la verdadera naturaleza de los productos homeopáticos que promocionen y vienden: {{cita|El mio llamáu ye a cencielles a la honestidá. Dexen a les persones mercar lo que quieran, pero dígan-yos la verdá sobre lo que tán mercando. Estos tratamientos son biolóxicamente inverosímiles y que los ensayos clínicos demostraron que nun faen absolutamente nada nos seres humanos. L'argumentu de qu'esta información nun ye relevante o importante pa los veceros ye bastante y a cencielles risible.<ref>{{Obra citada |títulu=Pharmacists urged to 'tell the truth' about homeopathic remedies |url=http://www.guardian.co.uk/science/2008/jul/21/pharmacists.homeophathy |autor=Sample I |publicación=The Guardian |fecha=21 de xunetu de 2008 |allugamientu=London }}</ref>}} Los pacientes qu'escueyen usar la homeopatía en llugar de la [[medicina basada na evidencia]] arriesgar a perder un diagnósticu oportunu y un tratamientu efeutivu d'enfermedaes series como'l cáncer.<ref name=pmid17285788/><ref name=pmid12974558/> ==== Reaiciones adverses ==== Dellos remedios homeopáticos utilicen venenos como [[Atropa belladonna|belladona]], [[arsénicu]] y hedra venenosa que son altamente esleíos. Los ingredientes orixinales solo en raros casos tán presentes en niveles detectables. Les reaiciones adverses pueden debese a una preparación desaparente o una baxa dilución intencional. Informóse d'efeutos adversos graves como epilepsies y muerte debíu o asociáu al usu de dellos remedios homeopáticos.<ref name=sr2012/><ref>{{Cita web |url=http://www.fda.gov/Safety/MedWatch/SafetyInformation/SafetyAlertsforHumanMedicalProducts/ucm230764.htm |editorial=Food and Drug Administration |fecha=23 d'ochobre de 2010 |fechaaccesu=agostu de 2013 |títulu=Hyland's Teething Tablets: Recall - Risk of Harm to Children}}</ref> Asocedió casos d'[[intoxicación por arsénicu|envelenamientu por arsénicu]] depués del usu de preparaciones homeopátiques d'arsénicu.<ref name=pmid14705842 /> El xel nasal Zicam Cold remedy (Remediu pal resfriáu Zicam), que contién 2X (1:100) [[gluconato de cinc]], causaría qu'un pequeñu porcentaxe de los sos consumidores perdieren el so sentíu del olfatu.<ref>{{Obra citada |autor =Barrett S |url =http://www.homeowatch.org/legal/zicam.html |títulu=Zicam marketers sued |fecha =4 de payares de 2003 |fechaaccesu = 25 d'ochobre de 2007 |editorial =Homeowatch.org }}</ref> 340 casos llegaron a un arreglu estraxudicial en 2006 por USD 12 millones.<ref>{{Obra citada |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/01/30/AR2006013001240.html |títulu=Paying through the nose |fechaaccesu = 25 d'ochobre de 2007 |autor=Boodman S |fecha =31 de xineru de 2006 |editorial =Washington Post | títulu=This Week in Health & Science }}</ref> En 2009, la Food and Drug Administration (FDA, Estaos Xuníos) encamentó dexar d'usar trés descontinuados remedios pal resfrío Zicam por cuenta de que podíen causar un dañu permanente al sentíu del olfatu de los sos consumidores.<ref>Sources: * {{Obra citada | títulu = Zicam may damage sense of smell - FDA | autor = Julianne Pepitone | fecha = 16 de xunu de 2009 | obra = CNNMoney.com | url = http://money.cnn.com/2009/06/16/news/companies/zicam_sense_of_smell/index.htm?section=money_latest }} * {{Obra citada | títulu = Information on Zicam Cold remedy Nasal Xel, Zicam Cold remedy Nasal Swabs, and Zicam Cold remedy Swabs, Kids Size | fecha = 16 de xunu de 2009 | editorial = FDA | url = http://www.fda.gov/Drugs/DrugSafety/PostmarketDrugSafetyInformationforPatientsandProviders/ucm166834.htm }}</ref> Zicam foi llanzáu al mercáu ensin un [[New Drug Application]] (NDA, Solicitú de nueva melecina) so una clausa nel Manual de la política de complimiento de la FDA llamada «Condiciones so les que les melecines homeopátiques pueden comercializase» (CPG 7132.15). Sicasí, la FDA alvirtió a Matrixx Initiatives, el so fabricante, por aciu una [[FDA Warning Letter|Notificación d'alvertencia]] qu'esta política nun aplicaba cuando esistía un riesgu de salú pa los consumidores.<ref>{{Obra citada | títulu = Matrixx Initiatives, Inc. AKA Zicam LLC 6/16/09. Warning letter | editorial = FDA | fecha = 16 de xunu de 2009 | url = http://www.fda.gov/ICECI/EnforcementActions/WarningLetters/ucm166909.htm }}</ref> Una revisión de 2000 informó que los productos homeopáticos "improbablemente provoquen reaiciones adverses graves".<ref>{{Cita publicación|apellíu1=Dantas|nome1=F|apellíu2=Rampes|nome2=H|títulu=Do homeopathic medicines provoke adverse effects? A systematic review|publicación=British Homoeopathic journal|volume=89|páxines=S35–S38|doi=10.1054/homp.1999.0378}}</ref> En 2012, una revisión sistemática de la evidencia sobre los posibles [[reaición adversa a medicamentos|efeuto adversos]] de la homeopatía concluyó que «la homeopatía tien el potencial d'estropiar a los pacientes y consumidores tantu en formes direutes como indireutes».<ref name="sr2012">{{Cita publicación | apellíu1 = Posadzki | nome1 = P. | apellíu2 = Alotaibi | nome2 = A. | apellíu3 = Ernst | nome3 = Y. | títulu = Adverse effects of homeopathy: A systematic review of published case reports and case series | publicación = International Journal of Clinical Practice | volume = 66 | númberu = 12 | páxines = 1178–1188 | añu = 2012 | pmid = 23163497 | doi = 10.1111/ijcp.12026 }}</ref> [[Edzard Ernst]], unu de los investigadores, complementó l'artículu nel so blogue escribiendo: «Dicir de cutiu y dicir de nuevu: si úsase como una alternativa a una cura efeutiva, inclusive'l tratamientu más “inocuo” puede convertise nuna amenaza pa la vida».<ref>{{Cita web |url=http://edzardernst.com/2012/12/the-risks-of-homeopathy/ |títulu=The risks of homeopathy? |autor=Edzard Ernst, MD, PhD, FMedSci, FSB, FRCP, FRCPEd |fechaaccesu=avientu de 2012}}</ref> ==== Falta d'eficacia ==== La falta d'evidencia científica convincente que sofite la so eficacia<ref name="Adler"/> y l'usu de remedios ensin nengún ingrediente activu causaron carauterizaciones de pseudociencia y charlatanería,<ref name="pmid17719708" /><ref name="NSBattitudes" /><ref name="pmid14676179">{{Obra citada |apellíu1=Atwood |nome1=K. C. |títulu="Neurocranial Restructuring" and Homeopathy, Neither Complementary nor Alternative |publicación=Archives of Otolaryngology - Head and Neck Surgery |volume=129 |númberu=12 |páxines=1356–7 |añu=2003 |pmid=14676179 |doi=10.1001/archotol.129.12.1356}}</ref><ref name="NdububaQuack">{{Obra citada |apellíu1=Ndububa |nome1=VI |títulu=Medical quackery in Nixeria; why the silence? |publicación=Nigerian journal of medicine |volume=16 |númberu=4 |páxines=312–7 |añu=2007 |pmid=18080586 |doi=10.4314/njm.v16i4.37328}}</ref> o, nes pallabres d'una revisión médica de 1998, «terapia placebo nel meyor de los casos y charlatanería nel peor».<ref name=Ernst>{{Obra citada |apellíu1=Ernst |nome1=Y. |apellíu2=Pittler |nome2=MH |títulu=Efficacy of Homeopathic Arnica: A Systematic Review of Placebo-Controlled Clinical Trials |publicación=Archives of Surgery |volume=133 |númberu=11 |páxines=1187–90 |añu=1998 |pmid=9820349 |doi=10.1001/archsurg.133.11.1187}}</ref> El Direutor médicu d'Inglaterra, [[Sally Davies (doctor)|Dame Sally Davies]], dixo que los remedios homeopáticos son «basura» y nun sirven pa nada más que placebo.<ref>{{Cita noticies |url=http://www.telegraph.co.uk/health/healthnews/9822744/Homeopathy-is-rubbish-says-chief-medical-officer.html |títulu=Homeopathy is 'rubbish', says chief medical officer |apellíu=Rosa Silverman |obra=[[The Daily Telegraph]] |editorial=[[Telegraph Media Group|TMG]] |ubicación=Londres |issn=0307-1235 |oclc=49632006 |fechaaccesu=24 de xineru de 2013}}</ref> Jack Killen, subdireutor interín del [[Centru Nacional de Medicina Complementaria y Alternativa]], dixo que la homeopatía «va más allá de toa comprensión actual de la química y la física». Amestó: «Nun esiste, al mio saber, enfermedá pa la cual probárase que la homeopatía seya un tratamientu efeutivu».<ref name="Adler">{{Cita noticies|autor=Adler J |url=http://www.newsweek.com/id/105581 |títulu=No way to treat the dying |publicación=Newsweek |fecha= 4 de febreru de 2004}}</ref> [[Ben Goldacre]] dixo que los homeópates que tracamundien la evidencia científica pa un públicu [[científicamente analfabetu]] hanse «autoexcluido de la medicina académica y toa critica enfrentóse demasiáu de cutiu con fuximientu en llugar d'alderique».<ref name = Goldacre2007/> Los homeópates frecuentemente prefieren ignorar los [[metaanálisis]] en favor d'una [[Falacia d'evidencia incompleta|seleición miquera]] de resultaos positives, tales como promocionar un [[estudiu observacional]] particular (unu que Goldacre describi como «un pocu más qu'una encuesta de prestu del consumidor») como si esti fora muncho más informativu qu'una serie d'ensayos controlaos aleatorizados.<ref name = Goldacre2007/> Refiriéndose específicamente a la homeopatía, el Comité de Ciencia y Teunoloxía de la [[Cámara de los Comunes del Reinu Xuníu]] declaró: {{cita|Al nuesu ver, les revisiones sistemátiques y los metaanálisis demuestren concluyentemente que los productos homeopáticos nun se desempeñen meyor que placebos. El Gobiernu comparte la nuesa interpretación de la evidencia.<ref name=inquiry_4504>{{Obra citada |fecha=22 de febreru de 2010 |títulu=Evidence Check 2: Homeopathy - Science and Technology Committee |editorial=British House of Commons Science and Technology Committee |url=http://www.publications.parliament.uk/pa/cm200910/cmselect/cmsctech/45/4504.htm |fechaaccesu=5 d'abril de 2014 }}</ref>}} {{cita|Nel paecer del Comité, la homeopatía ye un tratamientu placebo y el Gobiernu tendría de tener una política sobre prescribir placebos. El Gobiernu ye reluctante a encetar la procedencia y ética de prescribir placebos a los pacientes, lo que usualmente depende de dalgún grau d'engañu al paciente. La prescripción de placebos nun ye consistente cola eleición del paciente informáu, que'l Gobiernu asegura que ye bien importante, yá que significa que los pacientes nun tienen tola información necesaria pa tomar una decisión significativa. Más allá de los problemes éticos y la integridá de la [[rellación médicu-paciente]], prescribir puros placebos ye una mala medicina. El so efeutu nun ye de fiar ya impredicible y nun puede formar el fundamentu esclusivu de nengún tratamientu nel [[Serviciu Nacional de Salú (Reinu Xuníu)|NHS]] [Sistema Nacional de Salú].<ref name=inquiry_cfm/>}} El [[Centru Nacional de Medicina Complementaria y Alternativa]] del [[National Institutes of Health (Estaos Xuníos)]] declaró: {{cita|La homeopatía ye una tema revesosa na investigación de la medicina complementaria. Dellos de los conceutos claves de la homeopatía nun son consistentes colos conceutos fundamentales de la química y la física. Por casu, nun ye posible esplicar en términos científicos cómo un remediu que contién pocu o nengún ingrediente activu pueda tener dalgún efeutu. Esto, de la mesma, crea grandes retos a la investigación clínica rigorosa de los remedios homeopáticos. Por casu, unu nun puede confirmar qu'un remediu desaxeradamente esleíu contién lo que se noma na etiqueta, o desenvolver midíes oxetives qu'amuesen efeutos de remedios desaxeradamente esleíos nel cuerpu humanu.<ref name="nih-homeo">{{Cita web |url=http://nccam.nih.gov/health/homeopathy |títulu=Homeopathy: An Introduction |fecha=abril de 2012 |editorial=National Center for Complementary and Alternative Medicine |fechaaccesu=xineru de 2013 }}</ref>}} ==== En llugar del tratamientu médicu ==== Nel ámbitu clínicu, los pacientes qu'escueyen usar homeopatía en cuenta de medicina científica cuerren el riesgu de perder un diagnósticu precoz y un tratamientu efeutivu, d'esta miente empeorando les consecuencies d'enfermedaes graves.<ref name=pmid17285788/><ref name=pmid12974558>{{Obra citada |apellíu1=Malik |nome1=Imtiaz A. |apellíu2=Gopalan |nome2=Sethuraman |títulu=Use of CAM results in delay in seeking medical advice for breast cancer |publicación=European Journal of Epidemiology |volume=18 |númberu=8 |páxines=817–22 |añu=2002 |pmid=12974558 |doi=10.1023/A:1025343720564 |cita=CAM use [in the developing countries this study solely considered] was associated with delay in seeking medical advice (OR: 5.6; 95% CI: 2.3, 13.3) and presentation at an advanced stage of disease}}</ref><ref name="pmid8554846" /><ref name=malaria2/> Críticos de la homeopatía citaron casos de pacientes homeopáticos que refugaron recibir un correutu tratamientu pa enfermedaes que fácilmente podríen ser diagnosticaes y trataes con medicina basada n'evidencia y que morrieron de resultes,<ref name=Baby_Gloria>Case of Baby Gloria, who died in 2002: * {{Obra citada |títulu = Homeopath Thomas Sam guilty of daughter Gloria's death |publicación = The Daily Telegraph |fecha = 5 de xunu de 2009 |url = http://www.dailytelegraph.com.au/news/homeopath-thomas-sam-guilty-of-daughter-glories-death/story-y6freuy9-1225723018271 }} * {{Obra citada |títulu = Parents guilty of manslaughter over daughter's eczema death |publicación = The Canberra Times |fecha = 5 de xunu de 2009 |url = http://www.canberratimes.com.au/news/national/national/xeneral/parents-guilty-of-manslaughter-over-daughters-eczema-death/1533293.aspx |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100625160931/http://www.canberratimes.com.au/news/national/national/xeneral/parents-guilty-of-manslaughter-over-daughters-eczema-death/1533293.aspx |fechaarchivu = 25 de xunu de 2010 }}</ref><ref name=Dingle>{{Obra citada|autor=Alastair Neil Hope, State Coroner |url=https://www.scribd.com/doc/68731728/Coroner-Dingle-Finding |títulu=Coroner's inquest into the death of Penelope Dingle. Ref Non: 17/10 }}</ref> amás de la práutica de mercadotecnia» de criticar y quitar importancia a la efeutividá de la medicina científica.<ref name = Goldacre2007/><ref name=Dingle/> Los homeópates afirmen que l'usu de medicines convencionales «va emburriar la enfermedá más fondu» y va causar enfermedaes más graves, un supuestu procesu llamáu «represión».<ref>{{Obra citada |autor=Schmukler AV |añu=2006 |url=https://books.google.com/?id=Y1fVzLCmk5gC&pg=PA16&dq=suppression+homeopathy |títulu=Homeopathy: An A to Z Home Handbook |editorial=Llewellyn Worldwide |páxina=16 |isbn=978-0-7387-0873-7 }}</ref> Dellos homeópates, especialmente aquellos que nun son médicos, desaconseyen la [[vacuna]]ción.<ref name="pmid8554846" /><ref name="pmid9243229">{{Obra citada |apellíu1=Ernst |nome1=Y. |títulu=The attitude against immunisation within some branches of complementary medicine |publicación=European Journal of Pediatrics |volume=156 |númberu=7 |páxines=513–5 |añu=1997 |pmid=9243229 |doi=10.1007/s004310050650}}</ref><ref>{{Obra citada |apellíu1=Ernst |nome1=Y |títulu=Rise in popularity of complementary and alternative medicine: reasons and consequences for vaccination |publicación=Vaccine |volume=20 |páxines=S90–3; discussion S89 |añu=2001 |doi =10.1016/S0264-410X(01)00290-0 |pmid=11587822}}</ref> Dalgunos suxeren reemplazala con «nosode», productu homeopáticu creáu a partir de material biolóxico como aguadía, texíu infestáu, bacilu de esputo o, nel casu de «nosodes intestinales», fieces.<ref>{{Obra citada |autor =Pray WS |títulu =The Challenge to Professionalism Presented by Homeopathy |publicación =American Journal of Pharmaceutical Education |volume =60 |páxines =198–204 |añu =1996 }}</ref> Ente que Hahnemann oponer a tales preparaciones, los homeópates contemporáneos de cutiu usar anque nun esiste evidencia qu'indique efeutu benéficu dalgunu.<ref>{{Obra citada |títulu =A challenge to the credibility of homeopathy |publicación =Am J Pain Management |añu =1992 |autor=Pray WS |númberu =2 |páxines =63–71 }}</ref><ref>{{Obra citada |apellíu1=English |nome1=J |títulu=The issue of immunization |publicación=British Homoeopathic journal |volume=81 |páxines=161–3 |añu=1992 |doi=10.1016/S0007-0785(05)80171-1 |númberu=4}}</ref> Identificáronse casos d'homeópates desaconseyando l'usu de melecines antimalaria.<ref name=malaria2/><ref name=malaria1 /><ref name="pmid11082104"/> Esto espón a los viaxeros al trópicu que siguen l'encamientu en peligru grave, yá que los remedios homeopáticos son dafechu inefectivos contra'l parásitu de la [[malaria]].<ref name=malaria2> {{Obra citada |autor =Jones M |títulu =Malaria advice 'risks lives&#39; |fecha = 14 de xunetu de 2006 |periodical =Newsnight |editorial =BBC Television |url =http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/newsnight/5178122.stm |fechaaccesu = 24 de marzu de 2009 }}</ref><ref name=malaria1> {{Obra citada |autor =Jha A |títulu =Homeopaths 'endangering lives' by offering malaria remedies |fecha =14 de xunetu de 2006 |url =http://www.guardian.co.uk/science/story/0,,1820103,00.html |publicación =The Guardian | allugamientu=London }}</ref><ref name="pmid11082104">{{Obra citada |apellíu1=Starr |nome1=M. |títulu=Malaria affects children and pregnant women most |publicación=BMJ |volume=321 |páxina=1288 |añu=2000 |doi=10.1136/bmj.321.7271.1288 |númberu=7271}}</ref><ref name=Coffman>Coffman, Becky. [http://www.cdc.gov/malaria/stories/homeopathic_drugs.html A Cautionary Tale: The Risks of Unproven Antimalarials.] Centers for Disease Control</ref> Nun casu de 2004, un homeópata indicó a unu de los sos pacientes que dexara de tomar la medicación convencional pa una afección cardiaca. El 22 de xunu d'esi añu aconseyólu: «Abandona toles melecines, incluyíos los homeopáticos». Dos meses dempués, alredor del 20 d'agostu, aportunó que yá nun precisaba siguir el so tratamientu médicu. El 23 d'agostu, amestó «A cencielles nun puede tomar nengún fármacu. Suxerí-y dellos remedios homeopáticos. [...] Siéntome seguro de que si sigue l'encamientu va recuperar la so salú». La paciente foi ingresada al hospital a otru día, onde morrió ocho díes dempués. El diagnósticu final foi «fallu cardiaca aguda por cuenta de suspensión del tratamientu».<ref>{{Obra citada |url=http://www.telegraph.co.uk/science/science-news/3352247/Patient-died-after-being-told-to-stop-heart-medicine.html |títulu=Patient died after being told to stop heart medicine |fechaaccesu = 15 d'ochobre de 2007 |autor=Bunyan N |fecha = 22 de marzu de 2007 |títulu =Daily Telegraph |obra=The Daily Telegraph |allugamientu=London }}</ref><ref>{{Obra citada |url = http://www.gmc-uk.org/concerns/hearings_and_decisions/ftp/20070628_ftp_panel_viegas.asp |títulu = Fitness To Practise panel hearing on Dr Marisa Viegas |fechaaccesu = 25 de xineru de 2009 |fecha = xunu de 2007 |editorial = Xeneral Medical Council (via archive.org) |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20071222002350/http://www.gmc-uk.org/concerns/hearings_and_decisions/ftp/20070628_ftp_panel_viegas.asp |fechaarchivu = 22 d'avientu de 2007 }}</ref> En 1978, [[George Vithoulkas]] afirmó que si se trabar la [[sífilis]] con antibióticos, esta desenvolveríase nuna sífilis secundario y terciario con compromisu del [[sistema nerviosu central]]. [[Anthony Campbell (médicu)|Anthony Campbell]], entós un médicu especialista de la Royal London Homeopathic Hospital, retrucó «El profanu desafortunáu podría ser bien engañáu pola retórica de Vithoulkas en refugase a siguir el tratamientu ortodoxu».<ref>{{Cita web |url= http://www.minimum.com/reviews/science-homeopathy.htm |títulu= The Science of Homoeopathy, by G. Vithoulkas |editorial= ''British Homoeopathic Journal'' |volume= 67 |fecha= ochobre de 1978 |fechaaccesu= 2 d'ochobre de 2013 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130529192321/http://www.minimum.com/reviews/science-homeopathy.htm |fechaarchivu= 29 de mayu de 2013 }}</ref> Los dichos de Vithoulkas espublizaron la idea de que tratar una enfermedá con melecines solo conducir más fondu nel cuerpu. Esto ta en conflictu colos estudios científicos, qu'indiquen que'l tratamientu con [[penicilina]] produz una cura completa de la sífilis en más del 90&nbsp;% de los casos.<ref name="Birnbaum">{{Obra citada |autor =Birnbaum NR, Goldschmidt RH, Buffett WO |títulu =Resolving the common clinical dilemmas of syphilis |url =http://www.aafp.org/afp/990415ap/2233.html |publicación =Am Fam Physician |volume =59 |númberu =8 |páxines =2233–40, 2245–6 |añu =1999 |pmid =10221308 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110606033808/http://www.aafp.org/afp/990415ap/2233.html |date=2011-06-06 }}</ref> Una revisión de 2006 por W. Steven Pray de la Facultá de farmacia de la [[Southwestern Oklahoma State University]] encamentó que les facultaes de farmacoloxía incluyan una asignatura obligatoria sobre medicaciones y tratamientos ensin evidencia, promover el discutiniu de dilemes éticos inherentes n'encamentar productos ensin garantía de seguridá y eficacia y que se debería enseñar a los estudiantes ónde los sistemes ensin probar, como la homeopatía, estremar de la medicina basada na evidencia.<ref>{{Obra citada |autor=Pray WS |títulu=Ethical, scientific, and educational concerns with unproven medications |publicación=Am J Pharm Educ |volume=70 |númberu=6 |páxina=141 |añu=2006 |pmid=17332867 |pmc=1803699 |doi=10.5688/aj7006141 }}</ref> Nun artículu tituláu «¿Tendríamos De caltener una mente abierta a la homeopatía?»<ref name=Baum_&_Ernst>{{Obra citada |apellíu1=Baum |nome1=Michael |apellíu2=Ernst |nome2=Edzard |títulu=Should We Maintain an Open Mind about Homeopathy? |publicación=The American Journal of Medicine |volume=122 |númberu=11 |páxines=973–4 |añu=2009 |pmid=19854319 |doi=10.1016/j.amjmed.2009.03.038 |cita=Homeopathy is among the worst examples of faith-based medicine… These axioms [of homeopathy] are not only out of line with scientific facts but also direutly opposed to them. If homeopathy is correct, much of physics, chemistry, and pharmacology must be incorrect… To have an open mind about homeopathy or similarly implausible forms of alternative medicine (e.g., Bach Flower remedies, spiritual healing, crystal therapy) is, therefore, not an option}}</ref> publicada na ''[[American Journal of Medicine]]'', [[Michael Baum]] y [[Edzard Ernst]] escribieron que «La homeopatía ta ente los peores exemplos de medicina basada na fe. [...] Estos axomes [de la homeopatía] nun son solo tán fora de tonu de los fechos científicos, sinón que tamién se -yos oponen direutamente. Si la homeopatía ye correuta, muncha de la física, química y farmacoloxía tien de ser incorreuta». En 2013, ''sir'' [[Mark Walport]], el nuevu [[Government Chief Scientific Adviser]] del Reinu Xuníu y cabeza del [[Government Office for Science]], dixo sobre la homeopatía: «El mio paecer científicu ye absolutamente claro: la homeopatía ye una tontura, ye aciencia. La mio asesoría a los ministros ye clara: que nun esiste ciencia na homeopatía. Lo máximu que puede tener ye un efeutu placebo. Ye entós una decisión política si gasten dineru nella o non».<ref name=Collins>Nick Collins, Science Correspondent. [http://www.telegraph.co.uk/health/healthnews/10003680/Homeopathy-is-nonsense-says-new-chief-scientist.html «Homeopathy is nonsense, says new chief scientist.»] ''The Telegraph'', 18 d'abril de 2013.</ref> El so predecesor, el profesor ''sir'' [[John Beddington]], al respective de la so opinión sobre la homeopatía «fundamentalmente inorada» pol gobiernu, dixo: «La única [opinión siendo inorada] que podría concebir ye la homeopatía, que ta lloca. Nun tien respaldu de bases científiques. De fechu tola ciencia señala al fechu de que nun ye pa nada sensatu. La clara evidencia ta diciendo que ta equivocada, pero la homeopatía entá ye usada nel [[Serviciu Nacional de Salú (Reinu Xuníu)|NHS]] [Sistema nacional de salú]».<ref name=Gray>Richard Gray, Science Correspondent, [http://www.telegraph.co.uk/health/healthnews/9982234/Homeopathy-on-the-NHS-is-mad-says-outgoing-scientific-adviser.html «Homeopathy on the NHS is 'mad' says outgoing scientific adviser.»] ''The Telegraph'', 9 d'abril de 2013.</ref> {{VT|Gloria Thomas Sam}} == Regulación y prevalencia == {{AP|Regulación y prevalencia de la homeopatía}} [[Ficheru:Bristol Homeopathic.jpg|thumb|Hampton House, l'antiguu allugamientu del Hospital Homeopáticu de [[Brístol]], l'últimu hospital homeopáticu restante nel [[National Health Service|Serviciu Nacional de Salú]] británicu.<ref name=inquiry_cfm/>]] La homeopatía ye abondo común en dellos países, ente que n'otros ye pocu común; ta altamente regulada en dalgunos y práuticamente ensin regulación n'otros. Prauticar en tol mundu y precísense cualificaciones profesionales y llicencies na mayoría de los países.<ref name="WHO" /> En dellos países nun esisten normes llegales específiques relatives a la práutica de la homeopatía, ente que n'otros ríquese un títulu de medicina científica o una llicencia daos por universidaes acreditaes. N'Alemaña, pa convertise nun homeópata, unu tien d'asistir a un programa de formación de trés años, ente que Francia, Austria y Dinamarca esixen llicencies pa diagnosticar cualquier enfermedá o espachar cualquier productu que'l so propósitu ye tratar una enfermedá.<ref name="WHO" /> Dellos tratamientos homeopáticos tán cubiertos polos servicios de salú pública de dellos países europeos, ente ellos Francia, el Reinu Xuníu, Dinamarca y Luxemburgu. N'otros países, como Bélxica, la homeopatía nun ta cubierta. N'Austria, el serviciu de salú pública rique una prueba científica d'efeutividá pa reembolsar tratamientos médicos y la homeopatía ta catalogada como non reembolsable,<ref>{{Obra citada |autor = Hauptverband der österreichischen Sozialversicherungsträger |url = https://www.avsv.at/avi/dokument/dokumentanzeige.xhtml?dokid=2004%3D34&dokStat=0&csrId=1736&tlId=1231413537940 |títulu = Liste nicht erstattungsfähiger Arzneimittelkategorien gemäß § 351c Abs. 2 ASVG (Llista de tratamientos ensin subvencionar polos servicios sociales n'Austria) |fecha = 31 de marzu de 2004 |idioma = de |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110706091417/https://www.avsv.at/avi/dokument/dokumentanzeige.xhtml?dokid=2004%3D34&dokStat=0&csrId=1736&tlId=1231413537940 |fechaarchivu = 6 de xunetu de 2011 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110706091417/https://www.avsv.at/avi/dokument/dokumentanzeige.xhtml?dokid=2004%3D34&dokStat=0&csrId=1736&tlId=1231413537940 |date=2011-07-06 }}</ref> pero pueden faese esceiciones;<ref>{{cita court |litigants = Rechtssatz (llei) |court = Oberster Gerichtshof OGH - Tribunal Supremu d'Austria |opinion = RS0083796 {{de icon}} |date = 28 de febreru de 1994 |url=http://www.ris.bka.gv.at/Dokumente/Justiz/JJR_19940228_OGH0002_010OBS00103_9300000_001/JJR_19940228_OGH0002_010OBS00103_9300000_001.pdf |format=PDF }}</ref> les pólices de seguros de salú quitaos dacuando inclúin el tratamientu homeopáticu.<ref name="WHO" /> El gobiernu suizu, dempués d'un ensayu de 5 años, retiró la cobertoria de la homeopatía y otros cuatro tratamientos complementarios en 2005 al afirmar que nun cumplíen colos criterios d'eficacia y coste-efeutividad,<ref name="EndofHomeopathy">{{Obra citada |apellíu1=The Lancet |títulu=The end of homoeopathy |publicación=The Lancet |volume=366 |páxina=690 |añu=2005 |doi=10.1016/S0140-6736(05)67149-8 |númberu=9487}}</ref> pero tres un referendu en 2009 los cinco terapies fueron reintegrados por un periodu de prueba adicional de 6 años a partir de 2012.<ref>{{Obra citada |url =http://www.swissinfo.ch/eng/swiss_news/Alternative_therapies_are_put_to_the_test.html?cid=29242484 |títulu =Terapies Alternatives baxu prueba |autor =Dacey J |fecha =14 de xineru de 2011 |editorial =swissinfo.ch |fechaaccesu =17 de xineru de 2011 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140422184705/http://www.swissinfo.ch/eng/swiss_news/Alternative_therapies_are_put_to_the_test.html?cid=29242484 |date=2014-04-22 }}</ref> [[Ficheru:India - Varanasi pharmacy - 0830.jpg|left|thumb|Remedios nuna farmacia homeopática en [[Benarés]], India.]] El gobiernu indiu reconoz la homeopatía como una de los sos sistemes nacionales de medicina;<ref>{{Obra citada |url = http://india.gov.in/citizen/health/healthcare_system.php |títulu = Alternative System of Health Care |editorial = Gobiernu d'India |fechaaccesu = 15 de xineru de 2010 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100102154756/http://india.gov.in/citizen/health/healthcare_system.php |fechaarchivu = 2 de xineru de 2010 }}</ref> establecióse AYUSH o'l Departamentu de Ayurveda, Yoga y Naturopatía, Unani, Siddha y Homeopatía nel marcu del Ministeriu de Salú y Bienestar Familiar.<ref>{{Cita noticies|url=http://indianmedicine.nic.in/index.asp?lang=1|títulu=AYUSH|editorial=[[Gobiernu de la India]]. website}}</ref> El Conseyu Central d'Homeopatía foi establecíu en 1973 pa supervisar la educación cimera de la homeopatía y l'Institutu Nacional de la Homeopatía en 1975.<ref>{{Cita web|títulu=Professional Councils|url=http://www.ugc.ac.in/inside/pcouncil.html#CCH|editorial=[[University Grants Commission (India)|Comisión beques Universitaries]] (UGC) website|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110819075940/http://www.ugc.ac.in/inside/pcouncil.html#CCH|fechaarchivu=19 d'agostu de 2011}}</ref> Ríquese un mínimu d'un diploma n'homeopatía acreditáu y la inscripción nun rexistru estatal o'l Rexistru Central d'Homeopatía pa prauticar la homeopatía na India.<ref>{{Obra citada |url = http://www.cchindia.com/central_act3.htm |títulu = The Homoeopathy Central Council Act, 1973, s. 15 and Sch. II |editorial = Conseyu Central d'Homeopatía, India |fechaaccesu = 18 de xineru de 2010 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091123105853/http://www.cchindia.com/central_act3.htm |fechaarchivu = 23 de payares de 2009 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091123105853/http://www.cchindia.com/central_act3.htm |date=2009-11-23 }}</ref> == Oposición pública == N'Estaos Xuníos, el presidente de la [[National Council Against Health Fraud]] (Conseyu nacional contra'l fraude en salú) dixo que «La homeopatía ye un fraude perpetáu contra'l públicu coles bendiciones del gobiernu, gracies al abusu de poder políticu del senador Royal Copeland [principal promotor de la Food, Drug, and Cosmetic Act, 1938]».<ref>{{Cita web |autor=William T. Jarvis, President, National Council Against Health Fraud |url=http://www.homeowatch.org/articles/fdac2.html |títulu=Response to Isadora Stehlin "Homeopathy: Real Medicine or Empty Promises?" (originally published in ''FDA Consumer'' April 1997}}</ref> Volviéronse populares les parodies de «sobredosis» de los preparaos homeopáticos por individuos o grupos por aciu suicidios homeopáticos» desque [[James Randi]] empezó a tomar botelles enteres de píldores somníferes homeopátiques antes de dar les sos charres.<ref>{{Cita web|títulu=James Randi's fiery takedown of psychic fraud|url=http://www.ted.com/talks/james_randi.html|editorial=TED|fechaaccesu=8 de mayu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160921043431/http://www.ted.com/talks/james_randi.html|fechaarchivu=2016-09-21}}</ref><ref>{{Cita web|apellíu=Randi|nome=James|títulu=James Randi Speaks Homeopathy Week 2010 |url=http://www.youtube.com/watch?v=_WyzM_TsIXc&feature=player_embedded#!|editorial=JREF}}</ref><ref>{{Cita web|apellíu=Randi|nome=James|títulu=James Randi Lecture @ Caltech - Homeopathy |url=http://www.youtube.com/watch?v=0jqP_1beVXQ&feature=player_embedded|editorial=California Institute of Technology|fechaaccesu=9 de mayu de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|apellíu=Randi|nome=James|títulu=James Randi's Challenge to Homeopathy Manufacturers and Retail Pharmacies |url=http://www.youtube.com/watch?v=SMukj31qw1O&feature=player_embedded#!|editorial=JREF|fechaaccesu=9 de mayu de 2012}}</ref> En 2010 The Merseyside Skeptics Society del Reinu Xuníu llanzó la [[campaña 10:23]], qu'afalaba a realizar sobredosis coleutives en públicu. En 2011 esta espandióse y participaron 69 grupos, de los cualos 54 xubió grabaciones del procesu.<ref>{{Cita web |url=http://www.1023.org.uk/the-1023-challenge-gallery.php |títulu=The 10:23 Challenge 2011 Gallery |editorial=Merseyside Skeptics Society |fechaaccesu=11 d'abril de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110214132738/http://www.1023.org.uk/the-1023-challenge-gallery.php |fechaarchivu=2011-02-14 }}</ref> N'abril de 2012, na conferencia SkeptiCal en Berkeley, más de 100 persones participaron nuna sobredosis masiva de ''coffea cruda'', preparáu homeopáticu que supuestamente sollivia la velea.<ref>{{Cita web|apellíu=Munger|nome=Kel|títulu=Drugs, not bugs|url=http://www.newsreview.com/sacramento/drugs-not-bugs/content?oid=5825955|editorial=Sacramento News Review|fechaaccesu=4 de mayu de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|títulu=Mixing Homeopathic "Remedies" for 2011 San Francisco 10:23 "Overdose"|url=http://www.youtube.com/watch?v=X2Bg-aSjNM4&feature=player_embedded#!|editorial=10:23 campaign|fechaaccesu=9 de mayu de 2012}}</ref> Les organizaciones educaciones y ensin fines d'arriquecimientu [[Center for Inquiry]] (CFI) y l'asociada [[Comité pa la Investigación Escéptica|Committee for Skeptical Inquiry]] (CSI) demandaron a la [[Alministración d'Alimentos y Melecines|Food and Drug Administration]] (FDA, Estaos Xuníos), criticando a [[Boiron]] por tracamundiar l'etiquetáu y la publicidá d'[[Oscillococcinum]]. CFI en Canadá fixo un llamáu a los consumidores que se sintieron estropiaos por productos homeopáticos por que los contactaren.<ref>{{Cita web|títulu=Harmed by Homeopathy? CFI Wants to Hear from You|url=http://www.centerforinquiry.net/news/harmed_by_homeopathy_cfi_wants_to_hear_from_you|editorial=[[Center for Inquiry]]|fechaaccesu=4 de mayu de 2012|fecha=18 d'abril de 2012}}</ref> N'agostu de 2011,<ref name="Casewatch">{{Cita web| url=http://www.casewatch.org/civil/boiron/oscillococcinum/complaint.shtml| títulu=Suit Targets Homeopathic Flu Remedy Claims| editorial=Casewatch| fecha=18 d'agostu de 2011| fechaaccesu=5 de mayu de 2012| urlarchivu=https://web.archive.org/web/20171114194525/https://www.casewatch.org/civil/boiron/oscillococcinum/complaint.shtml| fechaarchivu=2017-11-14}}</ref> una [[demanda coleutiva]] foi presentada<ref name="Casewatch"/> contra Boiron en representación de «tolos residentes de California que mercaron Oscillo en cualquier día de los postreros 4 años». Los cargos fueron que «nun ye namás que una píldora d'azucre», «a pesar d'espublizar falsamente que contenía un ingrediente activu reconocíu pa tratar los síntomes del gripe».<ref name="Top Class Actions">{{Cita web|url=http://www.topclassactions.com/lawsuit-settlements/lawsuit-news/1309--boiron-oscillococcinum-class-action-lawsuit| títulu= Boiron Oscillococcinum Class Action Lawsuit| editorial=Top Class Actions| fecha=8 d'agostu de 2011| fechaaccesu=24 de setiembre de 2011}}</ref> La reportera [[Erica Johnson]] del programa ''[[Marketplace (TV series)|Marketplace]]'' de la [[CBC News]] dirixó una investigación sobre la industria homeopático canadiense. Les sos conclusiones fueron que ta «basada en ciencia defectuosa y pensamientu realmente chiflado». Escépticos del [[Center for Inquiry]] (CFI) participaron d'una sobredosis coleutiva frente a una sala d'emerxencies en [[Vancouver]], B.C., tomando botelles enteres de «melecines» que-yos debería haber provocáu adormecimientu, estomagaes o muerte. Depués de 45 minutos d'observación nun se manifestó nengún efeutu adversu. Johnson pidió-yos a los homeópates y los sos representantes corporativos cures pal cáncer y afirmaciones de vacunación. Toos informaron de resultaos positives pero nengunu pudo ufiertar un respaldu científicu a les sos afirmaciones, solo que «funciona». Jonhson foi incapaz d'atopar dalguna evidencia de que los preparaos homeopáticos contuvieren dalgún ingrediente activu. Los analises realizaos nel Departamentu de química de la [[Universidá de Toronto]] toparon que l'ingrediente activu yera tan pequeñu que «ye equivalente a cinco mil de millones de vegaes más pequeñu que la cantidá de aspirina [...] d'una sola píldora». La belladona y la ipecacuana «seríen indistinguibles la una de les otra nun [[Doble ciegu|ensayu ciegu]]».<ref>{{Cita web|apellíu=Johnson|nome=Erica|títulu= Homeopathy: Cure or Con? Part 1 of 2 |program=Marketplace |url=http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=kFKojcTknbU|editorial=CBC News|fechaaccesu=26 de xunu de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|apellíu=Johnson|nome=Erica|program=Marketplace |títulu=Homeopathy: Cure or Con? Part 2 of 2|url=http://www.youtube.com/watch?v=QIr3Lo9zlLs&feature=relmfu|editorial=CBC News|fechaaccesu=26 de xunu de 2012}}</ref> == Ver tamién == * [[Pseudociencia]] * [[Oscillococcinum]] * [[Efeutu placebo]] * [[Alopatía]] * [[Gloria Thomas Sam]] * [[Campaña 10:23]] == Referencies == {{llistaref|2| refs= <ref name="Hahnemann">{{cita llibru | títulu=The Homœopathic Medical Doctrine, or "Organon of the Healing Art" | editorial=W.F. Wakeman | autor=Hahnemann, Samuel | enllaceautor=Samuel Hahnemann | añu=1833 | allugamientu=Dublin | páxines=[https://books.google.com/books?id=EnEFAAAAQAAJ&pg=PR3 iii], [https://books.google.com/books?id=EnEFAAAAQAAJ&pg=PA48 48–49] | cita=Observation, reflection, and experience have unfolded to me that the best and true method of cure is founded on the principle, ''[[similia similibus curentur]]''. To cure in a mild, prompt, safe, and durable manner, it is necessary to choose in each case a medicine that will escite an affection similar (''{{lang|el|ὅμοιος πάθος}}'') to that against which it is employed.}} Translator: Charles H. Devrient, Esq.</ref> <ref name=WHO> {{Obra citada |url=http://www.who.int/medicinedocs/en/d/Jh2943y/ |títulu=Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine: A Worldwide Review |añu=2001 |editorial=[[World Health Organization]] |isbn=978-92-4-154548-8 }}</ref> <ref name=pmid9310601>{{Obra citada |apellíu1=Llinde |nome1=K |apellíu2=Clausius |nome2=N |apellíu3=Ramirez |nome3=G |apellíu4=Melchart |nome4=D |apellíu5=Eitel |nome5=F |apellíu6=Hedges |nome6=L |apellíu7=Jonas |nome7=W |títulu=Are the clinical effects of homoeopathy placebo effects? A meta-analysis of placebo-controlled trials |publicación=The Lancet |volume=350 |páxines=834–43 |añu=1997 |doi=10.1016/S0140-6736(97)02293-9 |pmid=9310601 |númberu=9081}}</ref> <ref name="NSBattitudes">{{Obra citada |autor=National Science Board |añu=2002 |títulu=Science and engineering indicators 2002 |capítulu=Science Fiction and Pseudoscience |url=http://www.nsf.gov/statistics/seind02/c7/c7s5.htm |allugamientu=Arlington, Virginia |editorial=National Science Foundation Directorate for Social, Behavioral and Economic Sciences }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160425234305/http://www.nsf.gov/statistics/seind02/c7/c7s5.htm |date=2016-04-25 }}</ref> <ref name=Holmes> {{Obra citada |autor=[[Oliver Wendell Holmes, Sr.]] |títulu=Homoeópathy and its kindred delusions: Two lectures delivered before the Boston Society for the Diffusion of Useful Knowledge |allugamientu=Boston |añu=1842 }} as reprinted in {{Obra citada |autor=[[Oliver Wendell Holmes, Sr.]] |títulu=Currents and Counter-currents in Medical Science |añu=1861 |editorial=Ticknor and Fields |páxines=72–188 |url=https://books.google.com/?id=c8MNAAAAYAAJ |oclc=1544161 |ol=14731800M }}</ref> <ref name="pmid17719708">{{Obra citada |apellíu1=Wahlberg |nome1=A |títulu=A quackery with a difference—New medical pluralism and the problem of 'dangerous practitioners' in the [[Reinu Xuníu|United Kingdom]] |publicación=Social Science & Medicine |volume=65 |páxines=2307–16 |añu=2007 |doi=10.1016/j.socscimed.2007.07.024 |pmid=17719708 |númberu=11}}</ref> <ref name="Time19951125">{{Obra citada |autor=Toufexis A, Cole W, Hallanan DB |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,983466,00.html |títulu=Is homeopathy good medicine? |publicación=[[Time]] |fecha=25 de setiembre de 1995 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130812011028/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,983466,00.html |date=2013-08-12 }}</ref> <ref name="shang">{{Obra citada |apellíu1=Shang |nome1=Aijing |apellíu2=Huwiler-Müntener |nome2=Karin |apellíu3=Nartey |nome3=Linda |apellíu4=Jüni |nome4=Peter |apellíu5=Dörig |nome5=Stephan |apellíu6=Sterne |nome6=Jonathan AC |apellíu7=Pewsner |nome7=Daniel |apellíu8=Egger |nome8=Matthias |títulu=Are the clinical effects of homoeopathy placebo effects? Comparative study of placebo-controlled trials of homoeopathy and allopathy |publicación=The Lancet |volume=366 |páxines=726–732 |añu=2005 |doi=10.1016/S0140-6736(05)67177-2 |pmid=16125589 |númberu=9487}}</ref> <ref name="pmid10853874">{{Obra citada |apellíu1=Cucherat |nome1=M |apellíu2=Haugh |nome2=MC |apellíu3=Gooch |nome3=M |apellíu4=Boissel |nome4=JP |títulu=Evidence of clinical efficacy of homeopathy. A meta-analysis of clinical trials. HMRAG. Homeopathic Medicines Research Advisory Group |publicación=European journal of clinical pharmacology |volume=56 |númberu=1 |páxines=27–33 |añu=2000 |pmid=10853874}}</ref> <ref name=pmid14705842>{{Obra citada |apellíu1=Chakraborti |nome1=D |apellíu2=Mukherjee |nome2=SC |apellíu3=Saha |nome3=KC |apellíu4=Chowdhury |nome4=UK |apellíu5=Rahman |nome5=MM |apellíu6=Sengupta |nome6=MK |títulu=Arsenic toxicity from homeopathic treatment |publicación=Journal of toxicology. Clinical toxicology |volume=41 |númberu=7 |páxines=963–7 |añu=2003 |pmid=14705842 |doi=10.1081/CLT-120026518}}</ref> <ref name=pmid17285788>{{Obra citada |apellíu1=Altunc |nome1=O. |apellíu2=Pittler |nome2=M. H. |apellíu3=Ernst |nome3=Y. |títulu=Homeopathy for Childhood and Adolescence Ailments: Systematic Review of Randomized Clinical Trials |publicación=Mayo Clinic Proceedings |volume=82 |númberu=1 |páxines=69–75 |añu=2007 |pmid=17285788 |doi=10.4065/82.1.69 |cita=However, homeopathy is not totally devoid of risks… it may delay effective treatment or diagnosis}}</ref> <ref name="pmid8554846">{{Obra citada |apellíu1=Ernst |nome1=Y |apellíu2=White |nome2=AR |títulu=Homoeopathy and immunization |publicación=The British journal of general practice |volume=45 |númberu=400 |páxines=629–30 |añu=1995 |pmid=8554846 |pmc=1239445}}</ref><ref name=Ladyman>{{cita llibru |autor=Ladyman J |editor=Pigliucci M |editor2=Boudry M |añu=2013 |páxines=48–49 |editorial=[[University of Chicago Press]] |capítulu=Chapter 3: Towards a Demarcation of Science from Pseudoscience |títulu=Philosophy of Pseudoscience: Reconsidering the Demarcation Problem |cita=Yet homeopathy is a paradigmatic example of pseudoscience. It is neither simply bad science nor science fraud, but rather profoundly departs from scientific method and theories while being described as scientific by some of its adherents (often sincerely). |isbn=978-0-226-05196-3}}</ref><ref name="Consumer Reports" >{{Obra citada |enllaceautor=Consumer Reports |fecha=21 d'avientu de 2015 |títulu=Homeopathic drugs: No better than placebos? |editorial=''[[Washington Post]]'' |url=https://www.washingtonpost.com/national/health-science/homeopathic-drugs-no-better-than-placebos/2015/12/18/037b3976-7750-11y5-a958-d889faf561dc_story.html |fechaaccesu=22 d'avientu de 2015 }}</ref><ref name=GrimesFACT>{{Cita publicación | apellíu1 = Grimes | nome1 = D. R. | títulu = Proposed mechanisms for homeopathy are physically impossible | publicación = Focus on Alternative and Complementary Therapies | volume = 17 | númberu = 3 | páxines = 149–155 | añu = 2012 | doi = 10.1111/j.2042-7166.2012.01162.x }}</ref> }} == Enllaces esternos == {{wikiquote}} {{commonscat|Homeopathy}} * [http://www.escepticos.es/node/3068 Informe de la Sociedá pa la Meyora del Pensamientu Críticu, a pidimientu del Departamentu de Sanidá de la Generalitat de Catalunya.] * [https://web.archive.org/web/20100709034917/http://esceptica.net/generacion/2 Posición del Conseyu Nacional en Contra de los Fraudes a la Salú sobre la homeopatía] (1994, [http://www.ncahf.org/pp/homeop.html n'inglés]). ;N'inglés {{Wikinews|en:Parents prosecuted after homeopathic treatment leads to daughter's death}} {{Wikisource1911Enc|Homoeopathy}} *[http://www.nhs.uk/conditions/homeopathy/pages/introduction.aspx Homeopathy] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171017065254/http://www.nhs.uk/conditions/homeopathy/Pages/Introduction.aspx |date=2017-10-17 }} ([[NHS Choices]], UK) *[http://whatstheharm.net/homeopathy.html What's the Harm in Homeopathy?] *[http://www.nhmrc.gov.au/guidelines-publications/cam02 NHMRC Statement on Homeopathy and NHMRC Information Paper - Evidence on the effectiveness of homeopathy for treating health conditions] * [http://www.nhs.uk/conditions/homeopathy/pages/introduction.aspx Homeopathy] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171017065254/http://www.nhs.uk/conditions/homeopathy/Pages/Introduction.aspx |date=2017-10-17 }} ([[Serviciu Nacional de Salú (Reinu Xuníu)|NHS]] Choices, Reinu Xuníu). * [http://liga.iwmh.net/ Lliga Medicorum Homoeopathica Internationalis.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200221031553/http://liga.iwmh.net/ |date=2020-02-21 }} * [http://www.csicop.org/si/show/magical_thinking_in_complementary_and_alternative_medicine/ Pensamientu máxicu sobre les medicines complementariu y alternativu], [[Comité pa la Investigación Escéptica|CSI]]. {{Tradubot|Homeopatía}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Homeopatía| ]] [[Categoría:Seudociencia]] oxq1oiaokbf553wgm1wrfogzxs04cud 0 113746 4379432 4154107 2025-06-25T13:36:06Z Д.Ильин 116797 /* Nomenclatura */ 4379432 wikitext text/x-wiki {{Correxir}} [[Ficheru:Aldehyde.png|thumb|Grupu funcional formilo. Los aldehídos tienen un [[grupu carbonilo]] (=C=O) xuníu a una [[cadena carbonada]] y a un átomu d'hidróxenu.]] Los '''aldehídos''' son [[Compuestu orgánicu|compuestos orgánicos]] carauterizaos por tener el [[grupu funcional]] -CHO ('''formilo''').<ref>{{cita llibru|títulu=Diccionariu de ciencies|url=https://books.google.es/books?id=_5-yHvJ61eQC&pg=PA31&dq=aldeh%C3%ADdos++compuestos+org%C3%A1nicos&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwj7hufNk8jXAhWC66QKHbExBg8Q6AEIMzAC#v=onepage&q=aldeh%C3%ADdos%20%20compuestos%20org%C3%A1nicos&f=false|fechaaccesu=18 de payares de 2017|fecha=2000|editorial=Editorial Complutense|isbn=9788489784802|idioma=es}}</ref> Un grupu formilo ye'l que se llogra dixebrando un átomu d'hidróxenu del [[formaldehídu]]. Como tal nun tien esistencia llibre, anque puede considerase que tolos '''aldehídos''' tienen un grupu terminal formilo. Los aldehídos denominar como los alcoholes correspondientes, camudando la terminación -ol por -al.<ref>{{cita llibru|títulu=Quimica 2 (SEP)|url=https://books.google.es/books?id=PZmiJMkCig4C&pg=PA198&dq=aldeh%C3%ADdos+ol+por+al&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiRhI_FycjXAhVJEewKHY9iAc0Q6AEILDAB#v=onepage&q=aldeh%C3%ADdos%20ol%20por%20a el&f=false|fechaaccesu=18 de payares de 2017|editorial=Ediciones Estragal|isbn=9789685607513|idioma=es}}</ref> [[Etimoloxía|Etimológicamente]], la pallabra aldehídu provién del [[llatín científicu]] ''al''cohol ''dehyd''rogenatum ([[alcohol]] [[deshidrogenación|deshidrogenado]]). == Propiedaes == === Propiedaes físiques === * La doble unión del grupu carbonilo ye en parte [[Enllaz covalente|covalente]] y en parte [[Enllaz iónicu|iónica]] yá que'l grupu carbonilo ta polarizáu<ref>{{cita llibru|apellíos=Fieser|nome=Louis F.|títulu=Química orgánica fundamental|url=https://books.google.es/books?id=KpTfbF6mguAC&pg=PA57&dq=grupu+carbonilo+polarizáu&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwith5rJysjXAhVRpKQKHSJBD-gQ6AEIJjAA#v=onepage&q=grupu%20carbonilo%20polarizado&f=false|fechaaccesu=18 de payares de 2017|fecha=1981|editorial=Reverte|isbn=9788429171617|idioma=es|apellíos2=Fieser|nome2=Mary}}</ref> debíu al fenómenu de [[resonancia (química)|resonancia]]. * Los aldehídos con hidróxenu sobre un carbonu sp³ en posición alfa al grupu carbonilo presenten [[isomería]] [[tautómero|tautomérica]]. Los aldehídos llograr de la deshidratación d'un alcohol primario con permanganato de potasiu, la reacción tien que ser débil, les cetones tamién se llogren de la deshidratación d'un alcohol, pero estes llógrense d'un alcohol secundario ya igualmente son deshidrataos con permanganato de potasiu y llógrense con una reacción débil, si la reacción del alcohol ye fuerte el resultáu va ser un ácidu carboxílico. === Propiedaes químiques === * Pórtense como [[axente reductor|reductor]], por [[amenorgamientu-oxidación|oxidación]] l'aldehídu d'[[ácidu|ácidos]] con igual númberu d'[[átomu|átomos]] de [[carbonu]]. * La reacción típica de los aldehídos y les cetones ye l'[[adición nucleófila|adición nucleofílica]]. == Nomenclatura == Nómense sustituyendo la terminación -ol del nome del [[hidrocarburu]] por -al. Los aldehídos más simples ([[formaldehídu|metanal]] y [[acetaldehídu|etanal]]) tienen otros nomes que nun siguen l'estándar de la [[Unión Internacional de Química Pura y Aplicada|Unión Internacional de Química Pura y Aplicada (IUPAC)]] pero son más utilizaos formaldehídu y acetaldehídu, respeutivamente, estos últimos dos son [[Nomenclatura química de los compuestos orgánicos#Tipos de nomes qu.C3.ADmicos|nomes triviales]] aceptaos pola IUPAC. La [[grupu funcional|serie homóloga]] pa los siguientes aldehídos ye: {{fquim|H-(CH|2|)|n|-CHO}} (n = 0, 1, 2, 3, 4, ...) {| {{tablaguapa}} ! Númberu de carbonos !! Nomenclatura IUPAC !! Nomenclatura trivial !! Fórmula !! P.E.°C |- | 1 || [[Formaldehídu|Metanal]] || Formaldehídos || HCHO || -21 |- | 2 || [[Acetaldehídu|Etanal]] || Acetaldehídu || {{fquim|CH|3|CHO}} || 20,2 |- | 3 || [[Propanal]] || Propionaldehídu<br />Propilaldehídu || {{fquim|C|2|H|5|CHO}} || 48,8 |- | 4 || [[Butanal]] || ''n''-Butiraldehídu || {{fquim|C|3|H|7|CHO}} || 75,7 |- | 5 || [[Pentanal]] || ''n''-Valeraldehídu<br />Amilaldehído<br />''n''-Pentaldehídu || {{fquim|C|4|H|9|CHO}} || 103 |- | 6 || [[Hexanal]] || Capronaldehídu<br />''n''-Hexaldehídu || {{fquim|C|5|H|11|CHO}} ||100.2 |- | 7 || [[Heptanal]] || Enantaldehídu<br />Heptilaldehídu<br />''n''-Heptaldehídu || {{fquim|C|6|H|13|CHO}} ||48.3 |- | 8 || [[Octanal]] || Caprilaldehídu<br />''n''-Octilaldehídu || {{fquim|C|7|H|15|CHO}} ||desconocíu |- | 9 || [[Nonanal]] || Pelargonaldehídu<br />''n''-Nonilaldehídu || {{fquim|C|8|H|17|CHO}} || 62.47 |- | 10 || [[Decanal]] || Caprinaldehídu<br />''n''-Decilaldehídu || {{fquim|C|9|H|19|CHO}} ||10.2 |} Pa nomar aldehídos como sustituyentes [[Ficheru:Aldehidos.PNG|center|600px|Nomenclatura aldehídos.]] Si ye sustituyente d'un sustituyente [[Ficheru:Aldehido sustituyente.PNG|center|600px|nomenclatura si ye sustituyente d'un sustituyente.]] Los aldehídos son funciones terminales, ye dicir que van a la fin de les cadenes Nomenclatura de ciclos {| {{tablaguapa}} |- ! Localizador !! Cadena Carbonada Principal !! Carbaldehidu !! Exemplu |- |1(puede omitise)|| Bencenu ||Carbaldehidu || [[Ficheru:Benzaldehyde.svg|100px]] |- | 2,3 || Naftaleno ||DiCarbaldehidu ||[[Ficheru:2,3-diformylnaphthalene.png|100px]] |} Si'l ciclu presenta otros sustituyentes menos importantes se los nome primeros, asina: [[Ficheru:Sustituyentes carb.JPG]] == Reacciones de los aldehídos == {{AP|Reacciones de aldehídos}} Los aldehídos [[hidrocarburu arumosu|arumosos]] como'l [[benzaldehídu]] se dismutan en presencia d'una base dando'l [[alcohol]] y el [[acedu carboxílicu]] correspondiente: 2 {{fquim|C|6|H|5|C(=O)H}} → {{fquim|C|6|H|5|C(=O)OH}} + {{fquim|C|6|H|5|CH|2|OH}} Con [[amina|amines]] primaries dan les [[imina|imines]] correspondiente nuna reacción exotérmica que de cutiu ye bonal: R-CH=O + {{fquim|H|2|N-R}}' → R-CH=N-R' En presencia de sustancies reductores como dalgunos [[hidruru|hidruros]] o inclusive otros aldehídos pueden ser amenorgaos al alcohol correspondiente ente qu'oxidantes fuertes tresformar nel correspondiente acedu carboxílico. Con [[cetona (química)|cetones ] que porten un hidróxenu sobre un carbonu sp³ en presencia de [[catálisis|catalizadores]] acedos o básicos prodúcense condensaciones tipo aldol. Con alcoholes o [[tiol]]es en presencia de sustancies [[higroscopia|higroscópiques ] pueden llograse [[acetal]]es por condensación. Como la reacción ye reversible y los aldehídos recuperar en mediu ácidu y presencia d'agua esta reacción utilizar pa la proteición del grupu funcional. == Síntesis == [[Ficheru:Obtención de aldehido con alcohol.png|thumb|400px|Formación d'un aldehídu a partir de la oxidación d'alcohol primario.]] * Por [[oxidación d'alcoholes]] primarios Pueden llograse a partir de la [[amenorgamientu-oxidación|oxidación]] nidia de los [[alcohol]]es primarios. Esto puédese llevar a cabu caleciendo l'alcohol nuna disolución aceda de [[dicromato de potasiu]] (tamién hai otros métodos nos que s'emplega Cr nel estáu d'oxidación +6). El dicromato amenorgar a {{fquim|Cr|3+}} (de color verde). Tamién por aciu la [[oxidación de Swern]], na que s'emplega [[dimetilsulfóxido]], (DMSO), [[dicloruro de oxalilo]], {{fquim|(CO)|2|Cl|2}}, y una base. Esquemáticamente el procesu d'oxidación ye'l siguiente: * Por carbonilación. * Por oxidación de halogenuros d'arriendo ([[Oxidación de Kornblum]]) * Por amenorgamientu d'acedos carboxílicos o los sos derivaos (ésteres, halogenuros d'arriendo). == Usos == Los aldehídos utilícense principalmente pa la fabricación de [[resina|resines]], [[plásticu|plásticos]], [[solventes]], [[pintura (material)|pintures]], [[arume]]s, [[aceite esencial|esencies]]. Los aldehídos tán presentes en numberosos productos naturales y grandes variedaes d'ellos son de la mesma vida cotidiana. La [[glucosa]] por casu esiste nuna forma abierta que presenta un grupu aldehído. L'[[acetaldehídu]] formáu como entemediu na metabolización créese responsable en gran midida de los síntomes de la matinada tres la ingesta de bébores alcohóliques. El [[formaldehídu]] ye un conservante que s'atopa en delles composiciones de productos cosméticos. Sicasí esta aplicación tien de ser vista con procuru yá que n'esperimentos con animales el compuestu demostró un poder [[carcinóxenu|canceríxenu]]. Tamién s'utiliza na fabricación de numberosos compuestos químicos como la [[baquelita]], la [[melamina]], etc. == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * {{cita llibru |apellíu=PETERSON |nome= W.R |títulu= Formulación y Nomenclatura Química Orgánica |edición= 6ta |editorial= Eunibar-editorial universitaria de Barcelona |ubicación= Barcelona-España |páxines= 98-101 }} {{Tradubot|Aldehído}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Aldehídos| ]] [[Categoría:Grupos funcionales]] 7lvuxk6r3dqglz81hhtsqx07zgfpm2l 0 113838 4379532 4220663 2025-06-26T09:52:21Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379532 wikitext text/x-wiki Un '''atolón''' ye una [[islla]] [[coral]]ina [[océanu|oceánica]], polo xeneral con forma d'aníu más o menos circular, o tamién s'entiende como'l conxuntu de delles islles pequeñes que formen parte d'un [[petón de coral]], con una [[llaguna]] interior que comunica col [[mar]]. Los atolones fórmense cuando un petón de coral crez alredor d'una islla volcánica, a midida que la islla va fundiéndose nel océanu. Por cuenta de que ye una islla más o menos de coral; la diversidá de [[Pisces|peces]] ende ye considerablemente grande. == Uso == La pallabra ''atolón'' provién del [[idioma dhivehi|dhivehi]] (una llingua [[Llingües indo-aries|indoaria]] falada nes [[Maldives]]) {{lang|dv|އަތޮޅު}} ''atholhu''. El primer rexistru escritu d'esta pallabra ye de 1625. Sicasí, el términu foi popularizáu por [[Charles Darwin]] (1842, p.&nbsp;2), quien describió ''atolón'' como un subconxuntu nuna clase especial d'islles, que la so carauterística distintiva ye la presencia d'un [[petón]] orgánicu. Definiciones más modernes de atolón son les Fairbridge (1950)<ref>* ({{Cite journal|títulu=Recent and Pleistocene Coral Reefs of Australia|last=Fairbridge|first=Rhodes W.|work=The Journal of Geology|date=July 1950|jstor=30070464|volume=58|issue=4|pages=330–401|quote=|doi=10.1086/625751|bibcode=1950JG.....58..330F}}<!--| fechaaccesu = 2016-03-12 -->, p.&nbsp;396 «[...]</ref>), que lo define como un petón de forma anular qu'inclúi una llaguna nel centru y la de Patrick D. Nunn (<ref>Patrick D. Nunn. Pacific Atolls: A World Apart. En Geomorphological Landscapes of the World, Mignon, Piotr (Ed.) PP 349 – 356, 2010</ref>) que da una bona esplicación de la formación de los atolones anque daqué contradictoria yá que señala que se deben al fundimientu de los antiguos volcanes-islles pa señalar entós que se deben al aumentu del nivel del mar, siendo esti aumentu una consecuencia del propiu fundimientu de los relieves volcánicos. == Formación d'un atolón == [[Archivu:Coral atoll formation animation.gif|thumb|320px|Animación qu'amuesa'l procesu dinámicu de formación d'un atolón coralín. Los corales (representaos en púrpura) crecen alredor d'una islla volcánica oceánica, formando un petón anular. Cuando les condiciones son les fayadices, el petón crez, y la islla interior fúndese. Finalmente la islla sume debaxo del nivel de l'agua, dexando un aniellu de coral con una llaguna nel so interior. Esti procesu de formación d'un atolón puede llevar unos 30.000.000 años.]] Darwin publicó una esplicación de la formación de atolones de [[coral]] nel Pacíficu Sur (1842) basada nes observaciones feches mientres el so viaxe de cinco años a bordu del {{HMS|Beagle}} (1831-36). La so esplicación, que sigue siendo aceptada como básicamente correuta, implica la considerancia de que dellos tipos d'islles tropicales —empezando poles islla volcániques más elevaes, siguiendo colos petones de barrera, y terminando colos atolones— representen una secuencia de subsidencia (fundimientu) gradual de lo qu'empezó como un conu volcánicu oceánicu. Darwin razonó qu'un petón de coral desenvueltu alredor d'una islla volcánica nel océanu tropical, va crecer escontra riba a midida que la islla fúndese, formando tarde o aína un gran petón coralín, como'l representáu, por casu, por [[Bora Bora]]. Esto asocede porque la parte esterna del bancu caltener por sigo mesma próxima al nivel del mar pola so crecedera biótico, mientres la parte interior del bancu arrezagar na so crecedera, dando llugar a una llaguna, porque les condiciones nel interior son menos favorables pa los corales y les algues caliares, responsables de la mayor parte de crecedera del petón. Mientres esi procesu, el fundimientu lleva al vieyu volcán a atopase per debaxo del nivel del mar, pero non asina a los bancos de coral, que nun dexen de crecer mientres la islla fúndese, calteniendo la máxima actividá biolóxica onde les condiciones son-y óptimas, al ras de l'agua. Al llegar a esti puntu, la islla que nació como un conu volcánicu, convirtióse nun atolón, una islla coralina de forma anular. N'islles coralines antigües, la llucha ente'l fundimientu y la crecedera del coral escontra riba atáyase cuando'l ritmu d'esi fundimientu supera en demasía la velocidá de crecedera del coral fuera de l'agua. Ello asocede cuando la erosión actúa con mayor intensidá rebaxando la superficie coralina per debaxo de l'acción direuta de los rayos solares, lo que pon en peligru la so propia esistencia como islla. Como los atolones son productu de la crecedera d'organismos marinos tropicales, estes islles namái s'atopen n'agües templaes nos trópicos. Islles volcániques allugaes más allá de les zones onde la temperatura de l'agua ye la fayadiza pa la crecedera de los organismos marinos que formen los corales, fúndense y son erosionadas na superficie. Una islla que s'alluga onde la temperatura del océanu ye apenes abondo caliente pa la crecedera del aniellu coralín ascendente pa compensar el fundimientu dizse que ta nel Puntu de Darwin. Les islles más polares desenvolver escontra montes marinos o [[guyot]]s; les islles más ecuatoriales desenvolver escontra atolones (por casu [[atolón Kure]]). Reginald Aldworth Daly ufiertó una esplicación daqué distinta de la formación d'un atolón: los mesmos seríen islles foliaes pola [[erosión]] (foles marines y corrientes oceániques) mientres l'últimu retiru del nivel del mar (asocedíu na [[era glacial]]) d'aproximao 100 metros per debaxo del nivel actual del mar que se desenvolvieron como islles coralines (atolones) (o petones coralinos sobre una plataforma qu'arrodia una islla volcánica non dafechu foliada) cuando'l nivel del mar gradualmente alzóse al dilise los glaciares. El descubrimientu de la gran fondura del remanente volcánicu so munchos atolones, favorez la esplicación de Darwin, anque pueda haber poca dulda que'l nivel fluctuante del mar tuvo una influyencia considerable sobre los atolones. == Distribución y tamañu == La mayor parte de los principales atolones del mundu tán nel océanu Pacíficu (con concentraciones nel [[archipiélagu Tuamotu]], les [[islles Carolines]], [[islles Márxal|Márxal]], [[islles del Mar de Coral|Mar de Coral]], y los grupos d'islla de Kiribati y Tuvalu) y [[océanu Índicu]] (los atolones de les [[Maldives]], les islles [[Lakshadweep]], el [[archipiélagu de Chagos]] y les islles esternes de les [[Seixeles]]). L'[[océanu Atlánticu]] tien l'[[atolón de les Roques]] allugáu en [[Brasil]]. Nel Caribe, que puede considerase como un allongamientu del Atlánticu, allúguense ocho atolones al este de Nicaragua que pertenecen al departamentu colombianu de San Andrés y Providencia. Tamién Venezuela tien numberoses islles coralines y l'archipiélagu de Los Roques constitúi un estensu atolón que'l so relieve d'orixe volcánicu vieno fundiéndose hasta namái dexar muertes predreses, precisamente na islla más oriental, el Gran Roque.<ref>[http://www.wikimapia.org/#lat=11.8535752&lon=-66.7553329&z=11&l=3&m=b Archipiélagu de Los Roques, Venezuela.]</ref> Como nota, los corales que constrúin petones pueden espolletar namái nes agües calientes tropicales y subtropicales d'océanus y mares, y polo tanto los atolones namái son atopaos nos trópicos y subtrópicos. L'atolón más septentrional del mundu ye l'atolón Kure en {{coord|28|24|N|178|20|W}}, con otros atolones de les islles ḥawaianes del noroeste. Los atolones más meridionales del mundu tán Elizabeth Reef en {{coord|29|57|25|S|159|4|32|E}}, y cerca Middleton el petón en {{coord|29|27|28|S|159|7|7|E}}, nel [[mar de Tasmania]], dambos faen parte del Territoriu de les Islles del Mar del Coral. El siguiente atolón del sur ye la [[islla Ducie]] nes [[islles Pitcairn]], en {{coord|25|04|00|S|130|06|00|W}}. Bermudes dacuando ye identificada como «l'atolón más septentrional» nuna llatitú de {{coord|32|20|00|N|64|45|00|W}}. Nesta llatitú tan alzada nun se desenvolveríen estos petones de coral de nun ser peles agües templaes de la [[corriente del Golfu]]. Sicasí, Bermudes ye llamáu un pseudoatolón porque anque la so forma xeneral paecer a la d'un atolón, tien una manera bien distinta de formación. Y lo mesmo podríamos dicir de los [[Cayos de la Florida]] y, sobremanera, de Les Bahames, que vien siendo una especie de combinación ente atolones y petones barrera. Mientres nun hai nengún atolón direutamente sobre l'[[Ecuador]], l'atolón más cercanu al Ecuador ye Aranuka de Kiribati, col so estremu sur a solamente de 12&nbsp;km del Ecuador. En términos d'área total (la llaguna más el petón), los atolones más grandes topar nes Maldives, como'l [[atolón Huvadhoo]], con una área de 2670&nbsp;[[km²]]; l'área de Thiladhunmathi y atolones Miladhunmadulu (dos nomes, pero una única estructura) ye entá más grande en 3680&nbsp;km². Otru atolón destacable ye'l petón Lihou nel mar del Coral, con una llaguna de 2500&nbsp;km², y l'atolón Ontong Javanés. Sicasí, la estructura más grande del mundu ye'l [[Gran Bancu de Chagos]] nel océanu Índicu, somorguiáu na so mayor parte, la parte de les islles Chagos, con una área d'aproximao 13&nbsp;000&nbsp;km². [[Kwajalein]] nes islles Márxal, que dacuando ye catalogáu como'l atolón más grande del mundu (el más grande nel océanu Pacíficu), mide namái 846&nbsp;km². Los grandes atolones atópense tamién nel archipiélagu Tuamotu, el más grande ye Rangiroa, con una llaguna de 1018&nbsp;km². Na mayoría de los casos, la porción de tierra d'un atolón ye bien pequeña en comparanza cola área total. L'atolón más grande del mundu en términos «de la porción de tierra» (la tierra «permanentemente» enriba del nivel de mar) ye Kiritimati (321.37&nbsp;km² de tierra; según otres fontes 575&nbsp;km²), 160&nbsp;km² llaguna principal, 168&nbsp;km² otres llagunes (según otres fontes 319&nbsp;km² tamañu de llaguna total). Los restos d'un atolón antiguu en forma de llomba nuna zona de caliar conozse como [[oteru de petón]]. == Galería d'imáxenes de petones == Nota: Los atolones Cosmoledo y Astove formen parte del grupu [[Aldabra]] de les islles [[Seixeles]]. <center><gallery> Ficheru:Bokak Atoll.png|Atolón [[Atolón de Bokak|Bokak]] Ficheru:Johnston Atoll.png|Atolón [[Atolón Johnston|Johnston]] Ficheru:Midway Atoll.png|Atolón [[Atolón Midway|Midway]] Ficheru:Palmyra Atoll.png|Atolón [[Atolón Palmyra|Palmyra]] Ficheru:Rongerik Atoll.png|Atolón de [[Atolón de Rongerik|Rongerik]] Ficheru:Kwajalein Atoll.png|Atolón [[Atolón de Kwajalein|Kwajalein]] Ficheru:Wake Island.png|Atolón [[Islla Wake|Wake]] Ficheru:Moruroa atoll.JPG|Atolón [[Moruroa]] Ficheru:Bikini Atoll.png|Atolón [[Atolón Bikini|Bikini]] Ficheru:Cosmoledo Atoll.JPG|Atolón [[Cosmoledo]] Ficheru:Astove Island.JPG|Atolón [[Astove]] Ficheru:Nukuoro ISS013-E-28610.jpg|Atolón [[Atolón Nukuoro|Nukuoro]] </gallery></center> == Ver tamién == * [[Archipiélagu Los Roques]] * [[Petón de coral]] * [[Continente]] * [[Guyot]] * [[Islla]] * [[Nivel del mar]] * [[Península]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * Darwin, C. 1842. La estructura y distribución de petones de coral. Londres. * Dobbs, David. 2005. Llocura de Filón: Carlos Darwin, Alexander Agassiz, y el Significáu de Coral. Panteón. {{ISBN|0-375-42161-0}}. * Fairbridge, R. W. 1950. Los petones de coral recién y Pleistocene d'Australia. J. Geol., 58 (4): 330-401. * McNeil, F. S. 1954. Filones orgánicos y bancos y asociáu detrital sedimentos. Amer. J. Sci., 252 (7): 385-401. == Enllaces esternos == {{commons|Atoll}} * [http://loyola.freehostia.com/ Sobre los atolones.] Páxina sobre dellos atolones nel Pacíficu. <!--- Por favor, nun retires la categoría: Accidentes costeros y oceánicos»: nun ye una categoría redundante, ye una categoría tipu glosariu, destinada a describir tolos accidentes y nes que tienen d'apaecer puramente los artículos, non les categoríes.---> {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Atolones|*]] [[Categoría:Accidentes costeros y oceánicos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 4ez7blkvvnhdqhmm5mxfqfqb4pphsft 0 114237 4379462 4378785 2025-06-25T16:07:51Z YoaR 37624 4379462 wikitext text/x-wiki {{organización | imaxe = Quaker star.png | imaxe_tamañu = | imaxe_pie = | fundador = [[George Fox]] | Deidá = [[Dios]] | Rama = | Tipo = [[Cristianismu]] [[Protestantismu|Protestante]] | Númberu = 300&nbsp;000 | Nome = Cuáqueros o Amigos | Escritures = [[Biblia]] | llingua llitúrxica = | pais = {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Reinu Xuníu]] | llugares sagraos = {{bandera|Israel}} [[Xerusalén]], [[Nazaré]] y [[Belén]], | pais mayor = {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Estaos Xuníos]] | internacional = | simbolo = | templo = | clero = Nun hai | comunidaes = | relixones rellacionaes = }} [[Ficheru:George Fox.jpg|thumb|[[George Fox]] ayudó a fundar el cuaquerismu en 1652. Anguaño, hai unos 300.000 cuáqueros nel mundu.]] [[Ficheru:Quaker star-T.svg|thumb|Esta estrella colorada y negra utilizóse como símbolu estraoficial del serviciu social cuáqueru dende fines del sieglu XIX, y foi adoptada oficialmente (con dellos cambeos) pol Comité Americanu de Serviciu de los Amigos (American Friends Service Committee) en 1917. Otra variación ye utilizada pola organización británica Quaker Peace and Social Witness.]] La '''Sociedá Relixosa de los Amigos''', xeneralmente conocida como los '''cuáqueros''' o '''amigos''', ye una comunidá relixosa [[Disidente inglés|disidente]] fundada n'[[Inglaterra]] por [[George Fox]] ([[1624]]–[[1691]]). Anque ellos mesmos llamáronse amigos», el pueblu llamar «''quakers''» o «tembladores» («''quake''» significa «temblón» n'[[idioma inglés|inglés]]). Seique n'alusión a la instrucción dada por George Fox a los sos siguidores de «tremecer nel nome del Señor», y tamién puede corresponder a la esperiencia de quien yeren «movíos» pol Espíritu.<ref>[http://oxforddictionaries.com/definition/Quaker?region=us&q=Quakerl Oxford Dictionaries] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190916030549/https://www.lexico.com/en/definition/quaker |date=2019-09-16 }} (n'inglés)</ref> «''Quaker''» n'[[Idioma español|español]] conozse como «cuáqueru». Estender n'[[Estaos Xuníos]] poles actividaes de [[William Penn]], especialmente nel estáu de [[Pennsylvania]]. Nun tienen un credo oficial, y los cuáqueros pueden llegar a tener creencies diverses, en distintos países y a escala nacional. A pesar d'eso, son consideraos una de les ilesies históricamente [[pacifista|pacifistes]]. == Creencies == Anque nun esiste nengún credo oficial pa la Sociedá Relixosa de los Amigos{{ensin referencies}}, los cuáqueros espresaron por escritu la so fe nos denominaos ''Testimonios Cuáqueros'', que formen la base de la so fe y de la so práutica. Dende los entamos del movimientu, munchos cuáqueros manifestaron la so intención de «atopar la verdá» y d'alicar les esperiencies del [[cristianismu primitivu]]{{ensin referencies}}. D'esa manera, dellos destacaos dirixentes sintiéronse empuestos pol [[Espíritu Santu]], poles [[Sagraes Escritures]] y, más particularmente, por una voz o lluz interior que-yos revelaba'l camín p'atopar la verdá espiritual. Con éses una de les creencies más peculiares del cuaquerismu ye esti convencimientu de que cada persona lleva daqué de lo divino dientro de sigo; cada persona puede tener un contautu direutu cola divinidá, ensin necesidá de recurrir a [[sacerdotes]] nin a [[sacramentu|sacramentos]]. Nesti convencimientu básase tamién, en gran parte, la diversidá de creencies particulares que conviven dientro de la comunidá cuáquera mundial, dende les Ilesies Evanxéliques de los Amigos, tan espublizaes nel mundu hispanu, hasta les comunidaes [[Universalismu|universalistes]]. Los cuáqueros, polo xeneral, defenden la xusticia, la [[vida senciella]], la honradez estricta y el pacifismu. Cuestionen la relixón establecida, eviten la pomposidad y la guía sacerdotal. Tamién sostienen que toles persones cristianes, muyeres y homes, pueden y tienen de participar nel ministeriu relixosu. Siendo la base de les sos creencies los [[Testimonios cuaqueros]] y compartíu por toles cañes cuáqueres: Paz, Verdá o integridá, Igualdá y Simplicidá. == Cultu == El [[cultu]] de los [[cuáqueros ensin programar]] consiste nuna xunta silenciosa de más o menos una hora, mientres la cual toa persona puede ser llamada a ufiertar un mensaxe que provién del Espíritu. Ente los [[cuáqueros programaos]], sicasí, tamién suel haber [[adoración]] silenciosa, pero mientres menos tiempu, y como parte d'un serviciu relixosu más del estilu [[protestante]]. Hai congregaciones esvalixaes per tol mundu: [[Gran Bretaña]] cuenta con 27.000 cuáqueros en 500 congregaciones («xuntes»). Tolos amigos n'Inglaterra pertenecen a la [[Xunta Añal de Bretaña]] y son «non programaos». Los [[Estaos Xuníos d'América]] tienen una población cuáquera d'alredor de 100.000 persones. Esta población ye bastante diversa. Consiste en comunidaes de toles variedaes d'amigos, inclusive de [[non programaos universalistes]] (munchos afiliaos a la Conferencia Xeneral d'Amigos o ''Friends Xeneral Conference''), [[Non programaos cristocéntricos]] ([[Cuáqueros conservadores]]), [[Programaos cristocéntricos]] (munchos afiliaos a la Xunta Xunida d'Amigos o ''Friends United Meeting''), y [[Cuáqueros evanxélicos]] (munchos afiliaos a la Internacional d'Amigos Evanxélicos o ''Evangelical Friends International''). En munchos casos, hai poca comunicación ente estos enclinos dientro de la mesma Sociedá Relixosa de los Amigos. Esisten xuntes cuáqueres n'[[Cuáqueros n'Asia|Asia]], [[Cuáqueros n'Oceanía|Oceanía]], [[Cuáqueros en Llatinoamérica|Llatinoamérica]] y [[Cuáqueros n'África|África]]. Amás de los Cuáqueros d'[[Cuáqueros n'Australia|Australia]] y [[Cuáqueros en Nueva Zelanda|Nueva Zelanda]], la gran mayoría d'estos amigos son programaos y tienden al llau [[Evanxelicalismu|evanxélicu]]. Hai cerca de 100.000 amigos n'[[África Oriental]], de quien casi toos, si non toos, son programaos y evanxélicos. Tamién hai comunidaes bien pequeñes de [[cuáqueros n'Europa]], nos [[Cuáqueros en países ex-soviéticos|países exsoviéticos]], y dellos grupos en [[Cuáqueros Ensin programar en Llatinoamérica|Llatinoamérica]]. Los cuáqueros cuntar ente les ilesies pacífiques históriques. Destacar pola so obra en pos de la [[paz]], los [[derechos humanos]] y la [[reforma social]]. En [[1947]] otorgar a la sociedá d'amigos el [[Premiu Nobel de la Paz]], recibiéndolo en representación del movimientu la [[Friends Service Council]] (Londres) y [[American Friends Service Committee]] (Filadelfia). Los cuáqueros refugaron la [[esclavitú]] dende la so apaición n'Inglaterra. Fueron los primeres que la condergaron nos [[Estaos Xuníos]], inclusive antes de la independencia d'esi país. N'Inglaterra sofitaron el movimientu antibelicista [[Unión de Control Democráticu]] entá en momentos de gran sofitu nacional a los esfuercios de guerra. == Personaxes y organizaciones == L'actriz [[Judi Dench]], ganadora del [[Premiu Óscar|Óscar]] 1999 a la Meyor Actriz Secundaria, defínese como prauticante d'esta confesión relixosa, al igual que [[James Dean]] na so dómina y [[Ben Kingsley]] {{ensin referencies}}. Tamién ye (o foi) cuáquera la cantante [[Joan Baez]]. Ente los sos adherentes más conocíos<ref>[http://www.adherents.com/largecom/fam_quaker.html Famous Friends] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20000817022135/http://www.adherents.com/largecom/fam_quaker.html |date=2000-08-17 }} (n'inglés)</ref> atópense dos presidentes d'Estaos Xuníos: [[Herbert C. Hoover]] y [[Richard M. Nixon]] (na so mocedá y de la caña evanxélica); el fundador de [[Pennsylvania]], [[William Penn]]; l'aventureru [[Daniel Boone]]; el [[Premiu Nobel de la Paz]] (1959) [[Philip J. Noel-Baker]], l'artista [[James Turrell]], el pintor [[Benjamin West]], el reconocíu poeta d'Estaos Xuníos [[Walt Whitman]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120826082423/http://www.supenn.com/whitman.html Una reflexón cuáquera sobre'l 'Cantar a mi mesmu' de Whitman] (n'inglés)</ref> y [[Thomas Hodgkin]], descubridor de la [[Enfermedá de Hodgkin]], güei denomada [[Linfoma de Hodgkin]].<ref>Hoppe R, Mauch P, Armitage J, Diehl V, Weiss. Hodgkin Lymphoma, second edition.2007 Lippincott Williams & Wilkins.</ref> [[Joseph Lister]], ciruxanu inglés padre de la asepsia y antisepsia, qu'estudió na Universidá de Londres, una de les poques qu'almitía cuáqueros nel so tiempu. [[Frederick Winslow Taylor]] ([[20 de marzu]] de [[1856]]-[[21 de marzu]] de [[1915]] Procedente d'una familia de cuáqueros de principios ríxidos) foi un [[Inxeniería mecánica|inxenieru industrial]] y [[Economía|economista]] d'[[Estaos Xuníos]], promotor de la [[organización científica del trabayu]] y ye consideráu'l padre de l'[[Alministración Científica]]. Los cuáqueros fueron conocíos pol so activismu social y realizaron campañes contra'l [[comerciu d'esclavos]] y los derechos de les muyeres, según polos derechos de minoríes como los presos o los homosexuales.<ref name="praise2009">{{cita web | url = http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2009/aug/01/in-praise-of-the-quakers | títulu = Editorial: In praise of… the Quakers | Comment is free | The Guardian }}<!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--></ref><ref>http://www.quaker.org.uk/subject-guides Library of Society of Friends Subject Guide: Abolition of the Slave Trade</ref> Delles renombraes organizaciones de calter social fueron fundaes cola participación de cuáqueros y recibieron importante influencies d'éstos, como [[Amnistía Internacional]], [[Greenpeace]] y [[Oxfam]] ente otres.<ref>http://www.iisg.nl/archives/en/files/a/10739035full.php Amnesty International Secretariat Archives at the International Institute of Social History</ref> == Sistema penitenciariu Pensilvánico == Esta sociedá introdució a lo llargo del sieglu XVII ciertes variaciones nel [[sistema penitenciariu]] que se taba llevando a cabu hasta entós. Ente les novedaes introducíes destaquen l'aislamientu celular internu individual continuu ya ininterrumpíu (diariu y nocherniegu) cola obligación de trabayar na mesma celda y de guardar silenciu. Magar anguaño esti tipu de práutiques pueden considerase como tratos de lesa humanidá, naquel momentu xustificar pa evitar la denomada contaminación criminal, esto ye, la enseñanza y aprendizaxe de práutiques criminales. Amás, l'aislamientu absolutu constituyía una manera pa evitar les infracciones disciplinaries y les sos consiguientes sanciones. De la mesma, la imposibilidá de quebrantamiento del silenciu constituyía una bona manera de producir el reconcomiu y la reflexón personal sobre les conductes cometíes.<ref>{{cita web|url=https://books.google.com/books?id=wm_eDgAAQBAJ&pg=PT204&dq=cu%C3%A1queros+sistema+penitenciariu&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjBre3wvPLUAhVK0GMKHeqvDxgQ6AEIJjAA#v=onepage&q=cu%C3%A1queros%20sistema%20penitenciariu&f=false |títulu=Fundamentos del Sistema Penitenciariu |publisher=Ricardo M. Matu y Martín |fechaaccesu=5 de xunu de 2017}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Ver tamién == * [[Anarcocristianismo]] * [[Anabaptismu]] * [[Cuáqueru non teísta]] * [[Early quaker]] * [[Ferrocarril soterrañu]] * [[Relixones non teístes]] * [[Santu Esperimentu]] * [[Quaker Oats Company]] * [[Metodismu]] * [[Evanxelismu]] == Enllaces esternos == {{commonscat|Quaker}} * [http://www.fwccamericas.org/index_sp.shtml Comité Mundial de Consulta] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160419001659/http://fwccamericas.org/index_sp.shtml |date=2016-04-19 }} Seición de les Amériques * [http://www.quaker.org Organización mundial] (n'inglés) * [https://www.sociedadreligiosadelosamigos.es/ Cuaqueros España] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180105093144/https://www.sociedadreligiosadelosamigos.es/ |date=2018-01-05 }} (n'español) {{Tradubot|Sociedad Religiosa de los Amigos}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cuaquerismu| ]] [[Categoría:Denominaciones cristianes]] przecartsq7h5qiqesxrnhu4fc1sgm2 0 114427 4379635 4378644 2025-06-26T10:14:17Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379635 wikitext text/x-wiki {{Correxir}} {{Ficha de genocidio |imagen = Dead Armenian girl in Aleppo desert.jpg |tamañu d'imagen = |pie d'imaxe = |nome alternativu = Holocaustu armeniu, Mec Yełyṙn |allugamientu = [[Imperiu otomanu]] |fecha = [[24 d'abril]] de [[1915]] - [[1923]]<ref name="Bevan"> {{cita llibru |apellíos=Bevan|nome=Robert|títulu=The Destruction of Memory: Architecture at War.|añu=2006|editorial=Londres: Reaktion Books.|id=ISBN 978-1-86189-205-8|páxines=25-60|capítulu=Cap. 2. Cultural Cleansing: Who Remembers The Armenians}}</ref> |contestu = [[Primer Guerra Mundial]] |perpetradores = {{bandera2|Imperiu otomanu|tamañu=25px}}<br/>[[Mozos Turcos]] |víctimes = |riolo de concentración = |cifra de víctimes = 600&nbsp;000 - 1&nbsp;800&nbsp;000<ref name="Auron2000">{{cita llibru |autor=Yair Auron|títulu=The banality of indifference: Zionism & the Armenian genocide|url=https://books.google.com/books?id=nnUR4hSTb8gC&pg=PA44|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2012|añu=2000|editorial=Transaction Publishers|isbn=978-0-7658-0881-3|páxina=441|idioma=inglés}}</ref> |sobrevivientes = |testigos = |documentación = |monumento = |notes = }} [[Ficheru:1895erzurum-victims.jpg|thumb|275px|Semeya representando a les víctimes de la masacre d'armenios en [[Erzurum]] (actual [[Turquía]], 30 d'ochobre de 1895.]] [[Ficheru:Marcharmenians.jpg|thumb|278px|Una columna d'armenios ye llevada a un campu de prisioneros por soldaos otomanos, abril de 1915.]] El '''xenocidiu armeniu ''' (n'[[Idioma armeniu|armeniu]]: Հայոց Ցեղասպանություն ''Hayots tzeghaspanutiun''; en [[Idioma turcu|turcu]]: ''Ermeni Soykırımı'' o ''Ermeni Tehciri''), tamién llamáu '''holocaustu armeniu''', o '''Gran Crime''' (armeniu: Մեծ Եղեռն ''Mec Yełyṙn''), foi la deportación forzosa y estermín<ref>New York Times Dispatch. [http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F1091FFF3C5412738FDDA10894D8415B868DF1D3 Lord Bryce's report on Armenian atrocities an appalling catalogue of outrage and massacre.]. ''The New York Times'', 8 d'ochobre de 1916.</ref> d'un númberu indetermináu de civiles [[Pueblu armeniu|armenios]], calculáu aproximao ente un millón y mediu y dos millones de persones,<ref>Carl Bialik, "[http://online.wsj.com/public/article/0,,SB111591282698931833,00.html Killings From 90 Years Ago Haunt Turkey in its EU Bid ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080516042357/http://online.wsj.com/public/article/0,,SB111591282698931833,00.html |date=2008-05-16 }}," ''[[The Wall Street Journal]]'', 16 de mayu de 2005.</ref> pol gobiernu de los [[Mozos Turcos]] nel [[Imperiu otomanu]], dende [[1915]] hasta [[1923]].<ref name="Bevan"/> Carauterízase pola so brutalidá nes masacres y l'usu de marches forzaes coles deportaciones en condiciones estremes, que xeneralmente llevaba a la muerte a munchos de los deportaos. Otros grupos étnicos cristianos tamién fueron masacrados pol [[Imperiu otomanu]] mientres esti periodu, ente ellos los [[Xenocidiu asiriu|asirios]] y los [[Xenocidiu griegu|griegos pónticos]]. Dellos historiadores consideren qu'estos actos fueron parte de la mesma política xenocida.<ref>{{cita publicación | doi = 10.1080/14623520801950820 | apellíu1 = Schaller | nome1 = Dominik J | apellíu2 = Zimmerer | nome2 = Jürgen | añu = 2008 | títulu = Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies&nbsp;– introduction | publicación = Journal of Genocide Research | volume = 10 | númberu = 1| páxines = 7–14}}</ref><ref name="Jones2010">{{cita llibru |apellíu=Jones|nome=Adam|títulu=Genocide: A Comprehensive Introduction|url=https://books.google.com/books?id=BqdVudSuTRIC&pg=PA171|añu=2010|editorial=Taylor & Francis|isbn=978-0-203-84696-4|páxines=171–172|cita=A resolution was placed before the IAGS membership to recognize the Greek and Assyrian/Chaldean components of the Ottoman genocide against Christians, alongside the Armenian strand of the genocide (which the IAGS has already formally acknowledged). The result, passed emphatically in December 2007 despite not inconsiderable opposition, was a resolution which I co-drafted, reading as follows:...}}</ref> Munches comunidaes de la [[diáspora armenia]] alredor del mundu llegaron a esistir como resultancia direuta del xenocidiu.<ref>{{cita web |títulu=The Many Armenian Diasporas, Then and Now|url=http://www.geocurrents.info/place/russia-ukraine-and-caucasus/caucasus-series/the-many-armenian-diasporas-then-and-now|sitiuweb=GeoCurrents|fechaaccesu=13 d'avientu de 2015}}</ref> La fecha del empiezu del xenocidiu conmemora'l [[24 d'abril]] de [[1915]], el día en que les autoridaes otomanes detuvieron a 235 miembros de la comunidá d'[[armenios]] n'[[Istambul]]; nos díes siguientes, la cifra de deteníos xubió a 600. Darréu, una orde del gobiernu central axustó la deportación de tola población armenia, que nun cuntaba colos medios pa la so subsistencia. La marcha forzada de los armenios per cientos de quilómetros, que travesó zones desérticas, provocó que la mayor parte de los deportaos pereciera víctima de la fame, la sede y les privaciones, al empar que los sobrevivientes yeren robaos y violaos polos xendarmes que teníen de protexelos, con frecuencia acompañaos per bandes d'asesinos y bandoleros.<ref name="Rummel">{{cita publicación | autor = Rummel, R. J. | títulu = The Holocaust in Comparative and Historical Perspective | añu = 2008 | publicación = A Journal Social Issues | volume = Vol. 3 | númberu = non. 2 | id = ISSN 1523-1712 | url = http://www.ideajournal.com/articles.php?id=17 }}</ref> Anque'l gobiernu de la [[Turquía|República de Turquía]], socesora del Imperiu otomanu,<ref>Vahagn Avedian, "State Identity, Continuity, and Responsibility: The Ottoman Empire, the Republic of Turkey, and the Armenian Genocide," European Journal of International Law, vol. 23, issue 3, p. 797-820.</ref> nun niega que les masacres de civiles [[Pueblu armeniu|armenios]] asocedieron,<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6045182.stm "Q&A Armenian 'genocide"], BBC News, 12 d'ochobre de 2006.</ref> nun almite que se trató d'un [[xenocidiu]] y sostién que les muertes nun fueron la resultancia d'un plan d'estermín masivu, sistemáticu y antemanáu dispuestu pol Estáu otomanu, sinón que se debieron a les lluches interétnicas, les enfermedaes y la fame mientres el confusu periodu de la [[Primer Guerra Mundial]].<ref>''Àngela Aguiló'': "[http://internacional.tripodos.com/planisferi/article.asp?id=590&idpais=44&idsubz=28&idzona=17 Yereván y Bakú averen posiciones sobre'l conflictu d'Altu Karabakh]!, Periodismu Internacional, [[2005]].</ref> A pesar d'esta tesis, casi tolos estudiosos —inclusive dellos turcos— cunten que los fechos encaxen na definición actual de [[xenocidiu]].<ref>''Says Horowitz: "It is '''widely accepted by historians''' that hundreds of thousands of Armenians were massacred, arbitrarily removed from their historic homeland, and that all traces of their presence were eliminated. '''We have eyewitness accounts, diplomatic accounts, that huge numbers of people were liquidated, wiped out. De facto, you had a genocide'''. The bottom line is the Armenians got what they got because they were not a loyal minority'' ([http://www.isi.org/bios/bio.aspx?id=a00bc23b-9652-4593-b022-6ace6719fceb&source=Spotlight&select=none Irving Horowitz] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927182949/http://www.isi.org/bios/bio.aspx?id=a00bc23b-9652-4593-b022-6ace6719fceb&source=Spotlight&select=none |date=2007-09-27 }}, profesor de Rutgers University, citáu en [https://web.archive.org/web/20070928120433/http://www.jdlasica.com/articles/armenia5.html ''What the historians say'']</ref><ref>''We represent '''the major body of scholars who study genocide in North America and Europe'''. We are concerníi that in calling for an impartial study of the Armenian Genocide you may not be fully aware of the extent of the scholarly and intelectual record on the Armenian Genocide and how this event conforms to the definition of the United Nations Genocide Convention. '''We want to underscore that it is not just Armenians who are affirming the Armenian Genocide but it is the overwhelming opinion of scholars who study genocide: hundreds of independent scholars, who have non affiliations with governments, and whose work spans many countries and nationalities and the course of decades.'''''[https://web.archive.org/web/20060416082159/http://www.genocidewatch.org/TurkishPMIAGSOpenLetterreArmenia6-13-05.htm ''A Letter from The International Association of Genocide Scholars'']</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20070717114748/http://www.genocide1915.info/research/view.asp?ID=32 "The Washington Post Confirms Facts of Armenian Genocide"], en Genocide1915 (30 de mayu de 2004).</ref> Considerar, polo xeneral, el primer [[xenocidiu]] modernu;<ref name="Ferguson">{{cita llibru |apellíos=Ferguson|nome=Niall|títulu=The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West|añu=2006|editorial=Nueva York: Penguin Press|id=ISBN 1-59420-100-5|páxines=177}}</ref><ref name="IAGS">{{cita web |url=http://www.genocidewatch.org/TurkishPMIAGSOpenLetterreArmenia6-13-05.htm|títulu="A Letter from The International Association of Genocide Scholars"|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060416082159/http://www.genocidewatch.org/TurkishPMIAGSOpenLetterreArmenia6-13-05.htm|fechaarchivu=16 d'abril de 2006}}</ref> ello ye que ye'l segundu casu de xenocidiu más estudiáu, dempués del [[Holocaustu]].<ref name="Rummel" /> Hasta 2017, ventiocho países reconocieron oficialmente'l xenocidiu.<ref name="BBC News">{{cita web |url=http://www.armenian-genocide.org/recognition_countries.html |títulu=Countries that recognize the Armenian genocide |obra=Armenian National Institute |fechaaccesu=20 de febreru de 2017}}</ref> == Los armenios n'Anatolia == {{VT|Pueblu armeniu}} === La población armenia nel Imperiu otomanu === [[Ficheru:Ethnicturkey1911.jpg|thumb|280px|La mayor parte de la población armenia concentrar nel este del [[Imperiu otomanu]].]]{{VT|Población armenia otomana}} En [[1914]], antes d'españar la [[Primer Guerra Mundial]], nel [[Imperiu otomanu]] había una importante población armenia, anque nun hai alcuerdu tocantes a les cifres. Según l'informe apurríu pola comisión armenia al [[congresu de Berlín]], en [[1878]] la cifra yera de 3.000.000.<ref>[http://www.tdx.cesca.es/TESIS_UB/AVAILABLE/TDX-0519106-124817//02.AGC_PARTE_1.pdf Tesis: L'Estáu Políticu Otomanu]. Tesis doctorales de [[Xarxa]].</ref> Pela so parte, les autoridaes otomanes mentaben en [[1867]] la esistencia d'una población de 2.400.000 [[Pueblu armeniu|armenios]] dientro de les sos fronteres,<ref name = "kevorkian" /> magar tres el [[Tratáu de San Stefano]], cuando la "cuestión armenia" empieza a considerase como un problema pal Imperiu, esa cifra rebaxar a totales ente 1.160.000 y 1.300.000.<ref name = "kevorkian" />Otres estimaciones bazcuyen ente 1.325.000 (la cifra más baxa) y 2.100.000 (la más elevada).<ref name = "kevorkian">Raymond Kévorkian: "-yos Arméniens dans l'Empire ottoman à la veille du génocide", París, Arhis, [[1992]].</ref> Anque se concentraba principalmente nel este del Imperiu otomanu ([[Armenia Occidental]]), había tamién una comunidá armenia considerable nel oeste, especialmente na capital, Constantinopla (actual [[Istambul]]), onde inda güei vive la mayoría de los armenios de Turquía. === Situación de la minoría armenia === {{VT|Armenios nel Imperiu otomanu}} Los [[Pueblu armeniu|armenios]] yeren tradicionalmente conocíos como ''Millet-i Sadıka'' ("Nación lleal") polos turcos, yá que vivíen n'harmonía colos otros grupos étnicos del Imperiu, ensin conflictos d'importancia cola autoridá central, a pesar de les diferencies étnicu y relixosu y de tener menos derechos que los súbditos musulmanes del Imperiu, yá que yeren consideraos ''[[dhimmi]]'' poles lleis islámiques.<ref>{{cita web |url = http://www.facinghistory.org/Campus/reslib.nsf/a2a27112da97de9b85256f7100617ec7/FCE9A8AE241CBCE185256F8D006471A0/$file/AG+Chapter+2.pdf |títulu = We and They: Armenians in the Ottoman Empire |fechaaccesu = 8 d'abril de 2008 |formatu = PDF |obra = THE GENOCIDE OF THE ARMENIANS |idioma = Inglés }}</ref> Dhimmi ye'l nome col que se conoció na historia del mundu islámicu a los xudíos y cristianos que vivíen n'Estaos islámicos, y que la so guarda yera tolerada, tal que establez la sharia (llei musulmana), a cambéu del pagu de ciertos impuestos y de l'aceptación d'una posición social inferior. Pero esti "alcuerdu" yera na práutica inseguru ya inestable y condergaba a una enorme precariedá a los non musulmanes, yá que bastaba una decisión unillateral de l'autoridá islámica y l'alcuerdu podía suspendese en cualquier momentu ya imponese nuevos impuestos de forma arbitraria, o secuestrar a los xefes espirituales de los dhimmis y pidir rescate por ellos, o prauticar el devşdime o «impuestu de sangre» (el reclutamiento y conversión forzosa de neños pa integralos a les tropes), que los sultanes del Imperiu otomanu prauticaron mientres tres siglos contra los cristianos de los Balcanes, lo que suponía en principiu una franca violación de la dhimmah. El valor en tribunales musulmanes del testimoniu de los dhimmíes yera inferior al de los súbditos islámicos, al igual que la indemnización nos casos de vengaciones de sangre. Les acusaciones de blasfemia contra los dhimmíes yeren habituales y el castigu yera la muerte. Como los dhimmi nun podíen testificar nun tribunal pa defendese, debíen obligatoriamente convertise al Islam pa salvar la vida. Esistía un severu tabú matrimonial contra los dhimmíes varones, que yeren castigaos cola muerte si calteníen rellaciones sexuales con una muyer musulmana o si casóse con ella (claro que si la rellación, entá forzada o con menores, yera empecipiada por un home musulmán a una muyer "non musulmana" la Sharia "nun ve contrariedá nesti casu"); amás esistíen lleis desiguales nos heriedos, les discriminaciones nel vistíu, nel usu d'animales o en ciertos oficios, ente otres, como la estricta prohibición a los dhimmis de tener servidores musulmanes. Los cristianos y los xudíos teníen que pagar más impuestos pa cumplir cola so condición de dhimmi. Ente que los armenios de Constantinopla beneficiar del sofitu del Sultán, los qu'habitaben el territoriu históricu d'Armenia nunca lo fixeron. Fueron maltrataos polos pashás o beys locales y tuvieron que pagar más tributos, impuestos poles tribus curdes. Los armenios, xunto con otros cristianos otomanos, tuvieron que tresferir al Sultán dalgunos de los sos fíos homes sanos, que se convertiríen en [[Jenízaros]], los feroces guerreros utilizaos pol Imperiu otomanu nes campañes d'Europa. La persecución total yera rara pero la posibilidá siempres taba presente. Entá na meyor de les dómines, los dhimmi podíen atopase con que, en tolos ámbitos de la vida y fuera cual fora la so posición na sociedá, recordárase-yos violentamente cuál yera la so verdadera condición.<ref>Norman Stillman, ''The Jews of Arab Lands'', Filadelfia, 1979</ref> == Primeres masacres == [[Ficheru:Sultan Hamid.jpg|thumb|Una caricatura política francesa contemporánea retrata al sultán [[Abdul Hamid II]] como un carniceru de los armenios.]] Mientres la segunda metá del [[sieglu XIX]] empezaron a espublizase, ente los [[Pueblu armeniu|armenios]], movimientos d'orientación nacionalista. L'[[Imperiu otomanu]], que debiera aceptar nel [[Tratáu de San Stefano]] la independencia de [[Rumanía]], [[Serbia]] y [[Montenegru]], amás de la semiindependencia de [[Bulgaria]], quería evitar de toes toes la creación d'un Estáu armeniu, previsiblemente favorable a [[Rusia]], al este del so territoriu, na frontera turcu-rusa.<ref>''Alberto Priego Moreno'': "[www.ucm.es/info/unisci/Alberto4.pdf Xeorxa: ¿Otra Revolución De Terciopelu?]", [[Universidá Complutense de Madrid]], [[2004]]</ref> === Masacres hamidianas === {{AP|Masacres hamidianas}} Ente [[1894]] y [[1896]] produciéronse les llamaes «[[masacres hamidianas]]», llamaes asina pol nome del sultán otomanu so que'l so mandatu perpetar, [[Abdul Hamid II]], conocíu por esta razón como'l Sultán Coloráu».<ref name="Goodwin">{{cita llibru |apellíos=Goodwin|nome=Jason|títulu=Los señores del horizonte. Una historia del Imperiu otomanu|añu=2004|editorial=Madrid: Alianza Editorial|isbn=9788420657714|páxines=403-404.}}</ref> El númberu de víctimes armenies foi calculáu pol etnógrafu William Ramsay nunes 200.000,<ref>Los cálculos sobre'l númberu de víctimes de les llamaes "masacres hamídianas" son bien variables. Pueden trate les distintes cifres, incluyendo les de Ramsay, en [https://web.archive.org/web/20070930095930/http://www.armeniangenocide.com/archive/index.php/t-1973.html www.armenian genocide]</ref> anque anguaño munchos señalen como más atinada la cifra de 300.000.<ref>[https://web.archive.org/web/20070622064921/http://www.genocidioarmenio.org/nota.asp?id=2 www.genocidioarmenio.org] da la cifra de 300.000 víctimes.</ref> El sultán declaró la so infrayable decisión de siguir una política de severidá y de terror contra los armenios hasta'l so aniquilamientu. Ordenó evitar absolutamente toa negociación, col fin de conducilos a la sulevación, de manera de poder xustificar les sos midíes finales. Un vicecónsul francés declaró que l'oxetivu del Imperiu otomanu yera «aniquilar gradualmente a los elementos cristianos, dando a los xefes curdos carta blanca pa faer lo que quixeren, dende arriquecese de los bienes de los cristianos, hasta satisfaer los sos caprichos sexuales, fueren muyeres o neños...».<ref>De Courtois, Sébastien. The Forgotten Genocide: The Eastern Christians, the Last Arameans. Piscataway, NJ: Gorgias Press, 2004, p. 138.</ref> La peor otomía producir en Urfa, onde tropes otomanes amburaron la catedral armenia, na que 3.000 armenios abellugárense, y fusilaron a quien intentara escapar.<ref>Kieser, Hans-Lucas. "Ottoman Urfa and its Missionary Witnesses", en Armenian Tigranakert/Diarbekir and Edessa/Urfa, ed. [[Richard G. Hovannisian]]. UCLA Armenian History and Culture Series: Historic Armenian Cities and Provinces, 6. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2006, p. 406.</ref> L'historiador turcu Osman Nuri reparó: «La mera mención de la pallabra “reforma” agafaba a [[Abdul Hamid II]], afalando'l so instintu criminal».<ref>Dadrian, Vahakn N. The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus. Oxford: Berghahn Books, 1995, p. 163. ISBN 1-57181-666-6</ref> En 1897 Abdul Hamid declaró que la cuestión armenia dar por concluyida. El gobiernu otomanu cerró instituciones y acutó los movimientos políticos de los armenios. Les matances, los abusos y la crueldá turca atraxeron la compasión polos [[Pueblu armeniu|armenios]] de la prensa europeo y americano, que calificó a Hamid como «el gran asesín» y «el Sultán sangrientu».<ref>Balakian. ''The Burning Tigris''. p. 35, 115</ref> === Masacre d'Adana === {{AP|Masacre d'Adana}} [[Ficheru:Adanamass.PNG|thumb|220px|Un pueblu armeniu escaláu y destruyíu dempués de les masacres d'Adana en 1909.]] Un contragolpe tuvo llugar el 13 d'abril de 1909. Dellos elementos militares del [[Imperiu otomanu]], cola collaboración de los estudiantes de teoloxía islámica, quixeron devolver el control del país a manes del sultán y al imperiu de la llei islámica. Abondaron los disturbios y combates ente les fuercies reaccionaries y les fuercies del [[Mozos Turcos|Comité d'Unión y Progresu (CUP)]] hasta que'l CUP foi capaz d'encalorar la sulevación y detener a los dirixentes de la oposición. El movimientu empobináu primeramente pol naciente gobiernu de los [[Mozos Turcos]] percibióse como un sofitu pa encalorar la violencia y restablecer l'orde y el gobiernu.<ref>Akcam. ''A Shameful Act''. páxs. 68-69</ref> Sicasí, distintes fontes afirmen que les tropes otomanes tomaron parte nel saquéu de los enclaves armenios de la [[provincia d'Adana]].<ref name="daysof">{{cita publicación | títulu=DAYS OF HORROR DESCRIBED; American Missionary an Eyewitness of Murder and Rapine.|url= http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F50612F63A5512738DDDA10A94DC405B898CF1D3 |fecha=28 d'abril de 1909|editorial=''The New York Times''}}</ref> 15.000 a 30.000 [[Pueblu armeniu|armenios]] fueron asesinaos nel cursu de la «[[Masacre d'Adana]]».<ref>Akcam. ''A Shameful Act''. p. 69</ref><ref name="30t">{{cita publicación | títulu=30,000 KILLED IN MASSACRES|url= http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F50C10F93C5A15738DDDAC0A94DC405B898CF1D3 |fecha=25 d'abril de 1909|editorial=''The New York Times''}}</ref> == La guerra en Turquía oriental == {{AP|Campaña del Cáucasu}} [[Ficheru:Armenian Genocide Map-en.svg|thumb|Rutes siguíes mientres la deportación armenia.]] [[Ficheru:John_Bull_Hated_to_Drop_His_Bundle.jpg|thumb|Viñeta de la dómina qu'alude a los intereses comerciales d'[[Inglaterra]] nes actuaciones del [[Imperiu otomanu]] al respective de los armenios.]] [[Ficheru:NY Times Armenian genocide.jpg|thumb|Artículu publicáu nel [[New York Times]] el [[15 d'avientu]] de [[1915]] sobre'l xenocidiu.]] L'[[Imperiu otomanu]] entró na [[I Guerra Mundial]] el [[29 d'ochobre]] de [[1914]]. A finales d'esi añu, el gobiernu aprobó'l [[serviciu militar obligatoriu]], según el cual tolos homes adultos menores de 45 años y aptos pa les armes teníen d'apuntase nel exércitu o pagar un impuestu especial pa ser escluyíos del serviciu militar. Por causa de esta llei, la mayoría de los homes n'edá militar fueron alloñaos de les sos cases y quedaron les muyeres, los neños y los vieyos. L'[[exércitu otomanu]] atacó a les fuercies ruses qu'arrodiaben la ciudá de [[Kars]], no qu'entós yera territoriu rusu. En xineru de [[1915]], los turcos fueron ganaos na [[batalla de Sarikamis]], y les fuercies ruses comandadas pol xeneral [[Vorontsov]] contraatacaron, internándose en territoriu turcu, nuna zona na que yá se producieron resfregones interétnicas ente [[Pueblu armeniu|armenios]] y musulmanes. Los rusos tomaron [[Van (ciudá)|Van]] en mayu de 1915. N'agostu, l'exércitu rusu retiróse y los turcos reconquistaron la ciudá. En [[setiembre]], Van volvió ser conquistada polos rusos. Ente febreru y abril de [[1916]], les fuercies ruses, a les órdenes del xeneral [[Nikolai Nikolaevich Yudenich|Yudenich]], apoderar de les ciudaes d'[[Erzurum]] y [[Trabzon]]. Los turcos, al mandu d'[[Abdul Kerim]], intentaron recuperar estes ciudaes na ofensiva de branu, pero fueron derrotaos, a pesar de los ésitos de [[Mustafa Kemal]]. Rusia ganó otra batalla n'[[Batalla d'Erzincan|Erzincan]], en [[xunetu]]. Los combates alredor del [[llagu Van]] siguieron mientres el [[branu]] y el [[seronda]], y ciudaes como [[Mush]] y [[Bitlis]] fueron conquistaes y perdíes de nuevu. En [[1917]], debíu al caos posterior a la [[Revolución rusa de 1917|revolución rusa]], dambos bandos cesaron les operaciones militares na zona. Los turcos unviaron a la mayoría de les sos fuercies al [[Sur]] pa combatir a los británicos en [[Palestina (rexón)|Palestina]] y [[Mesopotamia]]. L'exércitu rusu tamién foi perdiendo interés amodo. A empiezos de [[1918]], l'exércitu rusu de la rexón esmoreciérase práuticamente y les fuercies turques recuperaron fácilmente tol territoriu perdíu, devasaron les fronteres arrampuñando a los británicos [[Bakú]], nel [[mar Caspiu]], en setiembre de [[1918]]. Cuando terminó la guerra, los turcos controlaben sólidamente [[Anatolia]] oriental. == El xenocidiu armeniu == Tres el so aplastante derrota na [[batalla de Sarikamis]], [[Enver Pasha]] escribió un despachu al obispu armeniu de Konia, Mons.&nbsp;Karekin Khatchadurian, con fecha 26 de xineru de 1915, nel qu'emponderó la conducta de los soldaos armenios sol so mandu nos siguientes términos: "Solicíto-y presentar a la nación armenia, que la so total devoción al gobiernu imperial ye bien conocida, la espresión del mio prestu y la mio reconocencia".<ref>-y rapport secret du Dr. Johannes Lepsius... sur les massacres d'Arménie, Paris, 1918, p. 185.]</ref> El [[24 d'abril]] de [[1915]], cuatro díes dempués del españíu de la [[Sitiu de Van|revuelta de Van]], el gobiernu de los [[Mozos Turcos]] consideró qu'encaraba una sulevación popular de corte nacionalista dientro de les llendes del so imperiu siguiendo'l modelu [[eufemismu|eufemísticu]] de [[Grecia]], [[Serbia]] y [[Bulgaria]], y optó por deportar a sectores importantes de la población armenia escontra [[Rexón d'Anatolia Suroriental|Anatolia Suroriental]]. Esi mesmu día ordenó l'arrestu de 250 intelectuales armenios, que fueron deportaos y na so mayoría asesinaos nel camín.<ref>[http://www.armenian-genocide.org/1915-2.html Chronology of the Armenian Genocide].</ref> A esto siguieron pocu dempués -a partir del [[11 de xunu]] de [[1915]]- órdenes pa la deportación de cientos de miles —seique más d'un millón—<ref name="historyplace">{{cita web |url=http://www.historyplace.com/worldhistory/genocide/armenians.htm|títulu=''The History Place-Genocide in the 20th Century''}}</ref> d'[[Pueblu armeniu|armenios]] de toles rexones d'Anatolia (sacante zones de la mariña oeste) a [[Mesopotamia]] y lo qu'anguaño ye [[Siria]]. Munchos fueron a la ciudá siria de [[Dayr az Zawr]] y el desiertu circundante. El gobiernu turcu nun punxo los medios pa protexer a los [[Pueblu armeniu|armenios]] mientres la so deportación, nin nel so llugar de llegada.<ref name="historyplace"/> Tres el reclutamiento de la mayoría de los homes y los arrestos de ciertos intelectuales, tuvieron lugar masacres xeneralizaes a lo llargo de tol Imperiu. En Van, el gobernador [[Cevdet Bey]] ordenó a tropes irregulares cometer crímenes pa forzar a los [[Pueblu armeniu|armenios]] a remontase y xustificar asina'l cercu de la ciudá pol exércitu otomanu.<ref>''[[Orhan Pamuk]]'', "Cevdet Bey ve Oğulları" (''Cevdet Bey y los sos Fíos'').</ref> Según el mercenariu venezolanu [[Rafael de Nogal Méndez|Rafael de Nozales]], que sirvió nel exércitu turcu, Cevdet Bey mandó asesinar a tolos homes [[Pueblu armeniu|armenios]] de la ciudá<ref>Nogal Méndez, Rafael de: '''Memories'''. Traducción y prólogu d'Ana Mercedes Pérez. Caracas, Biblioteca Ayacucho, 1991. ISBN 980-276-162-1. En [http://www.gomidas.org/books/nozales.htm esta reseña] d'una traducción al inglés dizse lo siguiente: "Although Nozales was an anti-Armenian, his memoirs nevertheless provide invaluable insights into the genocide of Armenians in 1915."</ref> Según los autores turcos,<ref>[http://www.tallarmeniantale.com/ArmenianRevoltVan.pdf The 1915 Armenian Revolt in Van: Eyewitness Testimony], por Hüseyin Çelik.</ref> en Van lo que socedió nun foi sinón una revuelta armenia y la posterior represión de la mesma poles tropes otomanes mientres les mesmes feches. Calcúlase qu'esistieron unos 26 campos de concentración pa confinar a la población armenia (Dayr az-Zawr, Ra's al-'Ain, Bonzanti, Mamoura, Intili, [[İslahiye]], Radjo, Katma, Karlik, Azaz, Akhterim, Mounboudji, Bab, Tefridje, Lale, Meskene, Sebil, Dipsi, Abouharar, Hamam, Sebka, Marat, Souvar, Hama, Homs y Kahdem), asitiaos cerca de les fronteres con [[Siria]] ya [[Iraq]].<ref>{{cita web|url=http://teachgen.web.aplus.net/files/DocsMaps/Map%20of%20the%20Armenian%20Genocide.pdf|títulu=Mapa del Armenian National Institute col allugamientu de los principales campos de concentración.|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070929094213/http://teachgen.web.aplus.net/files/DocsMaps/Map%20of%20the%20Armenian%20Genocide.pdf|fechaarchivu=2007-09-29}}</ref> Según fontes armenies dalgunos d'ellos pudieron ser namái llugares d'allugamientu de [[fuesa común|fueses comunes]] y otros llugares de confinamientu onde morríen d'epidemies y inanición.<ref>{{cita web |url=http://www.genocidioarmenio.org/nota.asp?id=17|títulu=Xenocidiu armeniu.org|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070608163000/http://www.genocidioarmenio.org/nota.asp?id=17|fechaarchivu=8 de xunu de 2007}}</ref> La fuercia d'ocupación británica tuvo implicada viviegamente na creación d'una contrapropaganda en tiempos de guerra (mientres la [[Primer Guerra Mundial]] l'[[Imperiu otomanu]] lluchó integráu na coalición de les "Potencies Centrales", compuesta por [[Imperiu austrohúngaru|Austria-Hungría]], [[Alemaña]] y [[Bulgaria]]). Por casu, Eitan Belkind foi un espía británicu y un miembru de la Nili (rede d'espionaxe xudía que sofitaba a Gran Bretaña frente al [[Imperiu otomanu]] mientres la [[Primer Guerra Mundial]]), que se infiltró nel exércitu otomanu como funcionariu. Foi destináu a la oficina central de Hamal Paşa. Asegura guardar la incineración de 5.000 [[Pueblu armeniu|armenios]] en tal campu.<ref>[https://web.archive.org/web/20070615002715/http://ermeni.org/francais/enfantsvictimesdegenocides.htm "Enfants victimes de génocides. -y cas armenien"].</ref> Según fontes armenies, ente'l 24 y el 25 d'abril de [[1915]] fueron prindaes unes 650 personalidaes, escritores, poetes, abogaos, médicos, sacerdotes, políticos; depués fueron deportaos y asesinaos nos meses siguientes.<ref>[http://www.causaarmenia.com/espa_hestoria.shtml Causa Armenia.org].</ref> [[Ficheru:They Shall Not Perish.png|150px|thumb|left|Solidaridá n'Estaos Xuníos coles víctimes del xenocidiu armeniu: Cartelu del ''American Committee for Relief in the Near East'']] === Testimonios occidentales avera del xenocidiu === En [[1918]] publicóse serializada en periódicos, y en 1919 en llibru, el ''Rellatu del embaxador Morgenthau'', obra d'[[Henry Morgenthau (padre)|Henry Morgenthau]], quien foi embaxador d'[[Estaos Xuníos]] ante'l [[Imperiu otomanu]] ente 1913 y 1916.<ref>{{cita web |url=http://www.cilicia.com/morgenthau/MorgenTC.htm|títulu=Rellato del embaxador Morgenthau|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.cilicia.com/morgenthau/MorgenTC.htm|fechaarchivu=20 d'abril de 2017}}</ref> El reconocíu escritor austriacu [[Franz Werfel]] conoció a dellos sobrevivientes del xenocidiu armeniu y afiguró los sos rellatos nel llibru ''Los cuarenta díes de la Musa Dagh'', que foi publicáu en [[1933]].<ref>{{cita web |url=http://exteriores.libertaddigital.com/musa-dagh-1276232477.html |títulu=Carlos Semprún Maura - Musa Dagh - Esteriores <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 }}</ref> El militar venezolanu [[Rafael de Nogal Méndez]], que foi oficial del exércitu otomanu mientres la [[Primer Guerra Mundial]], dexó tamién testimoniu de les masacres na so obra ''Cuatro años so la Media Lluna''.<ref>{{cita web|url=http://216.239.59.104/search?q=cache:ayqLto2bjmUJ:www.elperroylarana.gob.ve/index.php%3Foption%3Dcom_content%26task%3Dview%26id%3D316%26Itemid%3D175+Cuatro+a%C3%B1báxovos+la+Media+Lluna&hl=es&ct=clnk&cd=6&gl=es|títulu=http://216.239.59.104/search?q=cache:ayqLto2bjmUJ:www.elperroylarana.gob.ve/index.php%3Foption%3Dcom_content%26task%3Dview%26id%3D316%26Itemid%3D175+Cuatro+a%C3%B1báxovos+la+Media+Lluna&hl=es&ct=clnk&cd=6&gl=es}}</ref> L'historiador inglés [[Arnold J. Toynbee]] y el xurista, políticu ya historiador británicu [[James Bryce]] publicaron una obra conocida como ''El Llibru Azul''.<ref>''The Blue Book. The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915–1916''. Edición actual en: Bryce, James y Toynbee, Arnold J.: '''The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915–1916: Documents Presented to Viscount Grey of Fallodon by Viscount Bryce [Uncensored Edition]'''. Introducción d'Ara Sarafian. ISBN 0-9535191-5-5</ref> Esti llibru inclúi rellatos de testigos oculares estauxunidenses -tanto diplomáticos como misioneros-, [[Alemaña|alemanes]], [[italia]]nos, [[Dinamarca|daneses]], [[Suecia|suecos]], [[Noruega|noruegos]], [[Grecia|griegos]] y [[Armenia|armenios]]. === La perspeutiva del gobiernu turcu en rellación col xenocidiu === {{AP|Negación del xenocidiu armeniu}} Turquía refuga que les muertes acaecíes en [[1915]] fueren la resultancia d'un plan entamáu pol Estáu pa esaniciar a la población armenia so la so soberanía, requisitu pa consideralo un [[delitu]] de [[xenocidiu]], y afirma que l'[[Imperiu otomanu]] lluchó contra la sulevación nel so territoriu soberanu de la milicia armenia sofitada pol gobiernu rusu. Turquía tamién critica les semeyances col [[Holocaustu]] indicaes por ciertos sectores, afirmando que, a diferencia de los armenios, la población xudía d'[[Alemaña]] y [[Europa]] nun fixo campaña en pro d'una separación nin se remontó n'armes aliándose con potencies estranxeres.{{ensin referencies}} El gobiernu d'[[Ankara]] tamién criticó la esixencia del [[Parllamentu Européu]] de que [[Turquía]] reconoza la esistencia del xenocidiu armeniu. Nun comunicáu espublizáu pol Ministeriu d'Esteriores turcu, Ankara niega la esistencia del xenocidiu y afirma que "los discutinios históricos tienen de ser evaluaes polos historiadores".<ref>''[[El País (España)|El País]]'', [https://www.elpais.com/articulo/elpporint/20050930elpepiint_10/Tes El Gobiernu turcu plantégase un aplazamientu de les conversaciones"], [[30 de setiembre]] de [[2005]].</ref> En marzu de [[2005]] el primer ministru turcu [[Recep Tayyip Erdoğan]] convidó a los historiadores turcos, [[Pueblu armeniu|armenios]] ya internacionales por que formaren una comisión qu'estableciera la verdá de los acontecimientos de [[1915]].<ref>[[La Voz de Galicia]] - Los Domingos de la Voz'', "Xenocidiu n'Armenia - Turquía: La otra visión de los fechos", [[24 d'abril]] de [[2005]].</ref> El ministru de Rellaciones Esteriores d'Armenia, Vartan Oskanian, refugó la ufierta col argumentu de que l'estudiu conxuntu nun tenía base. En diciendo que los armenios yá declararen los afayos de los sos historiadores, Oskanian amestó: "Turquía tendría d'argumentar el so casu. Los historiadores nun tienen nada que faer".<ref>http://www.turks.us/article.php?story=20050310072249674&mode=print {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305063217/http://www.turks.us/article.php?story=20050310072249674&mode=print |date=2016-03-05 }}, "Armenia Refuses Joint Study by Historians".</ref> Les rellaciones ente Turquía y [[Armenia]] siguen enllancaes. Turquía cerró les sos fronteres terrestres con Armenia dende 1994 por cuenta de la ocupación armenia de [[Nagorno-Karabakh]].<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/5102564.stm BBC NEWS | Programmes | From Our Own Correspondent | Fears of Turkey's 'invisible' Armenians<!-- Títulu xeneráu por un bot -->]</ref> Armenia declaró en delles ocasiones que ta preparada pa establecer les rellaciones diplomátiques y abrir la frontera ensin condiciones previes{{ensin referencies}}, anque Turquía demanda qu'abrir les sos fronteres demostraría un respaldu a la ocupación armenia de Nagorno-Karabakh ya ignorar el so conflictu con [[Azerbaixán]]. L'alcuerdu robláu'l 10 d'ochobre de 2009 por representantes de los gobiernos turcu y armeniu en [[Zúrich]] (Suiza), nel que se prevía la creación d'una comisión mista d'historiadores pa realizar "un exame científicu imparcial de los archivos y documentación" sobre aquellos sucesos,<ref>{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/internacional/Armenia/Turquia/ponen/fin/cien/ano/hostilidad/elpepiint/20091011elpepiint_6/Tes|títulu=Armenia y Turquía ponen fin a cien años d'hostilidá - El País 11 d'ochobre de 2009}}</ref>l'establecimientu de rellaciones diplomátiques ente dambos estaos y l'apertura de la so frontera común, foi conxeláu pol gobiernu turcu cola sida de la cuestión de Nagorno-Karabakh.{{ensin referencies}} === El númberu de víctimes === {{AP|Víctimes armenies nel Imperiu otomanu}} [[Ficheru:Armenian genocide heads.jpg|thumb|Profesores armenios degollaos a manes de los turcos.]] Esiste coles mesmes un desalcuerdu en cuanto al númberu de muertes. Les fontes alemanes dieron les mayores estimaciones de baxes armenies mientres la guerra, a pesar de que se trataba de los aliaos del Imperiu otomanu. Ye posible que l'accesu de personal xermano nes zones del estermín ufiertara mayor certidume nes cifres. Un informe dicía qu'a fecha de febreru de [[1916]], un millón y mediu d'armenios fueren asesinaos.<ref>Escritu'l [[2 de xunetu]] de [[1916]] y unviáu a la Oficina d'Asuntos Esteriores el [[14 de xunetu]] de [[1916]] col títulu ''Volkswirtschaftliche Studien in der Türkei'', A. A. Türkei, 134/35, A18613.</ref> Otru informe del 27 de mayu de [[1916]], apurríu por Erzberger, direutor de la Intelixencia d'Oficina d'Esteriores, daba la mesma cifra,<ref>A.A. Türkei 183/42, A13959, Informe del [[27 de mayu]] de [[1916]].</ref> al igual qu'un informe del embaxador interín d'Alemaña en Turquía, Radowitz, fecháu'l 4 d'ochobre de [[1916]].<ref>A.A. Türkei 183/44. A27493, Informe de [[4 d'ochobre]] de [[1916]].</ref> Paez ser que la cifra frecuentemente citada d'un millón y mediu aniciar neses fontes alemanes. El comandante alemán Carl F. Endres, que sirvió nel exércitu turcu, envaloró'l númberu de baxes armenies en 1,2 millones.<ref>Carl Franz Endres, ''Die Türkei''. Munich, CH Beck, 1918, p. 161</ref> La mesma cifra foi mentada nel xuiciu de Yozgat,<ref>Citáu en ''[[Holocaust and Genocide Studies]]'', Volume 11, Númberu 1, Branu de 1997, Vahakn N. Dadrian, ''The Turkish Military Tribunal's Prosecution of the Authors of the Armenian Genocide: Four Major Court-Martial Series'', Genocide Study Project, H. F. Guggenheim Foundation.</ref> y antes de la sesión de 1984 del Tribunal Permanente de los Pueblos<ref>Gérard Chaliand (ed.), ''-y Crime de silence: -y génocide des Arméniens: Tribunal permanent des peuples'', [Session de Paris, 13-16 d'abril de 1984]; pref. de Pierre Vidal-Naquet, Paris, Flammarion, 1984.</ref> y mentar con frecuencia en cualquier situación. Historiadores como [[Justin A. McCarthy]], profesor de la [[Universidá de Louisville]] o [[Ömer Turan]], quien nieguen el xenocidiu, ufierten una perspeutiva alternativa sobre la base del estudiu de los censos oficiales otomanos pa concluyir que los [[Pueblu armeniu|armenios]] que vivíen nel Imperiu otomanu yeren menos de 1,5 millones, y que les cifres publicaes relatives a la muerte d'un millón d'[[Pueblu armeniu|armenios]] pueden ser esaxeraes en demasía ya inclusive afirmando que nesi periodu morrieron 3 millones de turcos.<ref>Artículu del [[Washington Post]] traducíu por Lucía de Devletian [http://www.ian.cc/notes/noticies_ian.php?id=169 EEXX: Televisora causa movición al da-y llugar a Negacionistas del Xenocidiu Armeniu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211017102911/http://www.ian.cc/notes/noticies_ian.php?id=169 |date=2021-10-17 }}.</ref> La posición de McCarthy foi duramente criticada por otros historiadores tanto estauxunidenses como d'otros países. Dalgunos de les sos llectures y conferencies tuvieron que ser atayaes por amenaces a la seguridá.<ref>{{cita web |url=http://www.smh.com.au/national/not-a-genocide-visiting-professors-views-on-turkey-and-its-historic-role-anger-australias-armenians-20131122-2y1h8.html|títulu=http://www.smh.com.au/national/not-a-genocide-visiting-professors-views-on-turkey-and-its-historic-role-anger-australias-armenians-20131122-2y1h8.html}}</ref> Medios oficiales turcos creen que'l númberu de víctimes puede asitiase ente 200.000 y 600.000 {{ensin referencies}}. Per otra parte, los académicos turcos traten de llamar l'atención a les víctimes turques de la rebelión armenia. Según Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu, ex-presidente de la [[Sociedá Turca d'Historia]] (principal institución académica oficial sobre la historia en Turquía), "518 mil turcos perdieron la so vida en manes de los rebeldes armenios antes y mientres la Primer Guerra Mundial nel Imperiu otomanu, 128 mil d'éstos, toos civiles, nun añu, ente mayu de 1914 y mayu de 1915", fecha na qu'empezó l'arrestu de líderes intelectuales de los armenios n'Istambul y decidióse el desplazamientu de parte de la población armenia nel país a zones lloñe de los frentes de guerra con Rusia.<ref>{{cita web|url=http://kutahyagercek.com/siyaset/turkler-ermenileri-degil-ermeniler-turkleri-katletti.html|títulu=http://kutahyagercek.com/siyaset/turkler-ermenileri-degil-ermeniler-turkleri-katletti.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141023110602/http://kutahyagercek.com/siyaset/turkler-ermenileri-degil-ermeniler-turkleri-katletti.html|fechaarchivu=2014-10-23}}</ref> Halaçoğlu defende que los archivos turcos contienen los documentos orixinales d'estos turcos asesinaos. == Armenia y el xenocidiu == {{VT|Guerra de Nagorno-Karabakh|Pogromo de Sumgait}} L'enllargáu conflictu étnicu-territorial d'[[Armenia]] y [[Azerbaixán]], dos países vecinos que s'independizaron en 1991, dempués de la cayida de la [[Xunión Soviética]], tien la presencia de dellos elementos como [[pogromos]], [[matances]] y [[llimpieza étnica]]. Dellos observadores internacionales ya historiadores suxirieron qu'esti conflictu modernu ye una continuación del xenocidiu armeniu.<ref name="Ambrosio12">Ambrosio, Thomas. ''Ethnic Identity Groups and U.S. Foreign Policy''. 2002, page 12.</ref><ref name="Bloxham">Bloxham, Donald. ''The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians''. 2005, page 232-3.</ref> Acordies con Thomas Ambrosio, el xenocidiu armeniu apurri "una reserva de simpatía pública y de llexitimidá moral que se traduz nuna significativa influencia política... cola cuenta de llograr el sofitu del Congresu pa les polítiques antiazerbaixanes."<ref name="Ambrosio12" /> Ambrosio señala que, mientres los armenios controlen más de 10% del territoriu d'Azerbaixán nel conflictu, gran parte de la retórica del mundu occidental "va esviar cargos de irredentismo y van culpar pol conflictu de Nagorno-Karabakh a los azerbaixanos."<ref>Ambrosio, Thomas. ''Irredentism: Ethnic Conflict and International Politics''. 2001, page 156.</ref> La retórica tres l'apaición del conflictu, que se desenvolvió nel contestu de dellos pogromos d'armenios, foi apoderada por referencies al xenocidiu armeniu, incluyendo medranes de que se repitiera.<ref>Atabaki, Touraj and Mehendale, Sanjyot. ''Central Asia and the Caucasus: Transnationalism and Diaspora''. 2005, page 85-6.</ref><ref>Kaufman, Stuart J. ''Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War''. 2001, page 55.</ref> == Reconocencia internacional del xenocidiu == {{AP|Negación del xenocidiu armeniu}} Como respuesta a la continua negación del xenocidiu armeniu pol gobiernu turcu, les comunidaes na [[diáspora armenia]] primieron pa consiguir la so reconocencia oficial al traviés de gobiernos de tol mundu. 29 países aprobaron por aciu resolvimientos de calter formal la reconocencia del xenocidiu armeniu como un acontecimientu históricu. [[Ficheru:ArmenianGenocideRecognition.png|thumb|300px|right|Estaos y entidaes subestatales que reconocieron oficialmente l'autenticidá del xenocidiu armeniu.]] Polo xeneral, los historiadores occidentales coinciden en que'l xenocidiu tuvo llugar. Por casu, la "International Association of Genocide Scholars" (''Asociación Internacional d'Estudiosos del Xenocidiu''), una institución académica fundada en 1994 qu'inclúi cientos d'estudiosos de xenocidios de tol mundu, afirma oficialmente la esistencia del xenocidiu armeniu.<ref>{{cita web |url=http://www.genocidewatch.org/TurkishPMIAGSOpenLetterreArmenia6-13-05.htm|títulu=INTERNATIONAL ASSOCIATION OF GENOCIDE SCHOLARS|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060416082159/http://www.genocidewatch.org/TurkishPMIAGSOpenLetterreArmenia6-13-05.htm|fechaarchivu=16 d'abril de 2006}}</ref> Los países que reconocieron oficialmente'l xenocidiu armeniu son: * {{GER}}<ref>{{cita web |url=http://www.reuters.com/article/2015/04/24/us-turkey-armenia-germany-parliament-idUSKBN0NF0Y120150424 |títulu=German lawmakers call massacre of Armenians 'genocide', defying Turkey |editorial=Reuters |fecha=24 Apr 2015 |fechaaccesu=23 d'abril de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url=http://news.am/eng/news/263693.html |títulu=Germany Bundestag head says “genocide” to describe Armenians' tragedy |editorial=news.am |fecha=24 Apr 2015 |fechaaccesu=23 d'abril de 2015}}</ref> * {{ARG}}<ref>{{cita web|url=http://cij.gov.ar/nota-6524-Declaren-que-l'Estáu turcu-cometio-el delitu-de-xenocidiu-en-perxuiciu-del pueblu armeniu.html|títulu=http://cij.gov.ar/nota-6524-Declaren-que-l'Estáu turcu-cometio-el delitu-de-xenocidiu-en-perxuiciu-del pueblu armeniu.html}}</ref><ref>{{cita publicación|url= http://www.cna.org.ar/pdf/Mar07.pdf|títulu= L'Arxentina reconoz el Xenocidiu Armeniu|editorial= CNA Corporation|fecha= 29 de marzu de 2007}}</ref> * {{ARM}}<ref>{{cita publicación|url= http://www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?aponderái=detay&link=108370|títulu= Ankara to renew diplomatic action on Armenia|editorial= Today's Zaman|fecha= 14 d'abril de 2007|autor= Lale Sarıibrahimoğlu}}</ref> * {{AUT}}<ref>{{cita publicación |títulu=Austrian parliamentarians acknowledge Armenian genocide|url=http://www.dw.de/austrian-parliamentarians-acknowledge-armenian-genocide/a-18398976|agency=Deutsche Welle|fecha=22 d'abril de 2015|idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=Drucken Versenden Vorlesen AAA Schriftgrößy Kommentieren Parlamentsklubs verurteilen Völkermord an Armeniern|url=http://diepresse.com/home/politik/innenpolitik/4713249/Parlamentsklubs-verurteilen-Volkermord-an-Armeniern?_vl_backlink=%2Fhome%2Fpolitik%2Faussenpolitik%2F4709072%2Findex.do&direct=4709072|agency=Die Presse|fecha=21 d'abril de 2015|idioma=alemán}}</ref> * {{BEL}}<ref name="ARKA1">{{cita publicación|url= http://www.arka.am/en/archive/n03/n2903/290305.html|títulu= ARMENIA HOPES RECONSTRUCTION OF SURB KHACH ARMENIAN CHURCH IN TURKEY NOT TO BE SINGLE CASE|editorial= ARKA News Agency|fecha= 29 de marzu de 2004|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20040427025537/http://www.arka.am/en/archive/n03/n2903/290305.html|fechaarchivu= 27 d'abril de 2004|archiveurl= https://web.archive.org/web/20040427025537/http://www.arka.am/en/archive/n03/n2903/290305.html|archivedate= 2004-04-27|fechaaccesu= 2018-02-24}}</ref> * {{BOL}}<ref>{{cita web |url=http://www.prensaarmenia.com.ar/2014/11/bolivia-aprueba-por unanimidá una.html|títulu=Bolivia aprueba por unanimidá una resolución pol Xenocidiu Armeniu}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.infobyn.com.ar/el parllamentu-de-bolivia-reconoci-el xenocidiu armeniu_p-11442#.VIqSjNKG-So|títulu=EL Parllamentu DE BOLIVIA RECONOCIÓ EL XENOCIDIU ARMENIU}}</ref> * {{BRA}}<ref>{{cita publicación |títulu=Brazilian Senate unanimously passes resolution on Armenian Genocide recognition|url=http://armenpress.am/eng/news/807290/brazilian-senate-unanimously-passes-resolution-on-armenian-genocide-recognition.html|fechaaccesu=1 de xunu de 2015|agency=ARMENPRESS|fecha=29 de mayu de 2015}}</ref> * {{BUL}}<ref>{{cita publicación|títulu=Bulgaria's Parliament recognizes the armenian genocide|url=http://www.standartnews.com/english/read/bulgarias_parliament_recognizes_the_armenian_genocide-8151.html|fechaaccesu=24 d'abril de 2015|agency=STANDART|fecha=24 d'abril de 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150427000654/http://www.standartnews.com/english/read/bulgarias_parliament_recognizes_the_armenian_genocide-8151.html|archivedate=2015-04-27}}</ref> * {{CAN}}<ref>{{cita publicación |editorial= Canadian Broadcasting Corporation|url= http://www.cbc.ca/Canada/story/2004/04/21/armenia040421.html|títulu= Canadian Parliament recognizes Armenian Genocide|fecha= 25 d'abril de 2004|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20071013150131/http://www.cbc.ca/Canada/story/2004/04/21/armenia040421.html|fechaarchivu= 13 d'ochobre de 2007}}</ref> * {{CHI}}<ref>{{cita publicación|editorial= Yerkir|url= http://www.yerkir.am/eng/index.php?sub=news_arm&id=30536|títulu= Chile Senate recognizes Armenian Genocide|fecha= 7 de xunu de 2007|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20071013145947/http://yerkir.am/eng/index.php?sub=news_arm&id=30536|fechaarchivu= 13 d'ochobre de 2007|archiveurl= https://web.archive.org/web/20071013145947/http://yerkir.am/eng/index.php?sub=news_arm&id=30536|archivedate= 2007-10-13|fechaaccesu= 2018-02-24}}</ref> * {{CYP}}<ref name="ARKA1" /> * {{SVK}}<ref>{{cita web |url=http://news.am/eng/news/83038.html|títulu=Denial of Armenian Genocide punished in Slovakia|editorial=News.am|fecha=23 de payares de 2011}}</ref> * {{FRA}}<ref name="CBCFRENCHBILL">CBC.ca, [http://www.cbc.ca/world/story/2006/10/12/french-bill.html French politicians pass Armenian genocide bill], 12 d'ochobre de 2006.</ref> * {{GRE}}<ref name="ARKA1" /> * {{ITA}}<ref name="ARKA1" /> * {{LIB}}<ref name="ARKA1" /> * {{LIT}}<ref name="ARKA1" /> * {{LUX}}<ref>{{cita publicación |títulu=Resolución de Cámara de Diputaos de Luxemburgu reconociendo'l Xenocidiu|url=http://www.chd.lu/wps/wcm/connect/05f0996b-af3a-433d-8124-5243510cf957/R%C3%A9solution+g%C3%A9nocide.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=05f0996b-af3a-433d-8124-5243510cf957|fechaaccesu=1 de xunu de 2015|fecha=6 de mayu de 2015}}</ref> * {{NED}}<ref>[http://eu.greekreporter.com/2015/04/11/dutch-parliament-recognizes-greek-assyrian-and-armenian-genocide/ Dutch Parliament Recognizes Greek, Assyrian and Armenian Genocide]. Greek Reporter, Apr 11, 2015.</ref><ref>[http://www.aina.org/news/20150410044601.htm Dutch Parliament Recognizes Assyrian, Greek and Armenian Genocide]. AINA, 2015-04-10.</ref> * {{PAR}}<ref>{{cita publicación|títulu=Paraguay's Senate Recognizes Armenian Genocide|url=http://asbarez.com/141178/paraguays-senate-recognizes-armenian-genocide/|agency=Asbarez|fecha=29 d'ochobre de 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151030152227/http://asbarez.com/141178/paraguays-senate-recognizes-armenian-genocide/|archivedate=2015-10-30|fechaaccesu=2018-02-24}}</ref> * {{POL}}<ref>{{cita publicación |url= http://www.metimes.com/storyview.php?StoryID=20070424-100759-1684r|títulu= Armenians mark anniversary of 1915 genocide|editorial= Middle East Times|fecha= 24 d'abril de 2007|autor= Mariam Harutunian|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070704171132/http://www.metimes.com/storyview.php?StoryID=20070424-100759-1684r|fechaarchivu= 4 de xunetu de 2007}}</ref> * {{CZE}}<ref>[http://www.panarmenian.net/eng/news/190663/ Czech parliament panel passes Genocide centenary resolution]. PanArmenian, April 15, 2015.</ref><ref>{{cita web |url=http://www.ceskenoviny.cz/zpravy/vybor-se-vyjadril-k-vyvrazdovani-armenu-turky-tríe-o-genocide/1204589 |títulu=Výbor se vyjádřil k vyvražďování Arménů Turky, píšy o genocidě - ČeskéNoviny.cz |editorial=Ceskenoviny.cz |fecha=14 d'abril de 2015 |fechaaccesu=23 d'abril de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url=http://armenpress.am/eng/news/801754/foreign-relations-committee-of-czech-parliament%E2%80%99s-chamber-of-deputies-adopts-resolution-dedicated.html |títulu=Foreign Relations Committee of Czech Parliament's Chamber of Deputies adopts Resolution dedicated to the Armenian Genocide Centennial &#124; ARMENPRESS Armenian News Agency |editorial=Armenpress.am |fechaaccesu=23 d'abril de 2015}}</ref> * {{RUS}}<ref name="ARKA1" /> * {{SYR}}<ref>{{cita web |url=http://www.horizonweekly.ca/news/details/66204 |títulu=Syria recognizes the Armenian Genocide committed by the Ottoman Empire, Parliament Speaker says - Հորիզոն շաբաթաթերթ - Horizon Weekly |editorial=Horizonweekly.ca |fechaaccesu=23 d'abril de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161011063254/http://www.horizonweekly.ca/news/details/66204 |fechaarchivu=2016-10-11 }}</ref> * {{SWE}}<ref>Sveriges Riksdag, Kammarens protokoll: Riksdagens protokoll 2009/10:86, Stockholm, 11 March 2010</ref> * {{SUI}}<ref name="ARKA1" /> * {{URU}}<ref>{{cita web |url=http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.166/current_category.7/affirmation_detail.html|títulu=Law Non. 13.326: Day of Remembrance for the Armenian Martyrs|autor=[[Parliament of Uruguay]]|fecha=20 d'abril de 1965|editorial=[[Armenian National Institute]]|fechaaccesu=24 d'abril de 2015}}</ref><ref name="ARKA1" /> * {{VAT|santasede}}<ref name="ARKA1" /> * {{VEN}}<ref>[https://web.archive.org/web/20150626114909/http://www.anca.org/press_releases/press_releases.php?prid=789 VENEZUELAN PARLIAMENT ADOPTS ARMENIAN GENOCIDE RESOLUTION]. Press release, [[ANCA]], 2005-07-14.</ref> Tamién, los gobiernos rexonales que reconocieron el xenocidiu son: [[Australia Meridional]] y [[Nueva Gales del Sur]] ([[Australia]]);<ref>{{cita web|url= http://www.turkishweekly.net/articles.php?id=11|títulu= Armenian Diaspora in Australia|autor= Kamer Kasim|editorial= The Journal of Turkish Weekly|fecha= 13 d'ochobre de 2004|fechaaccesu= 24 d'abril de 2007|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20160211125707/http://www.turkishweekly.net/articles.php?id=11|fechaarchivu= 2016-02-11}}</ref> [[Rexón Flamenca|Flandes]]<ref>{{cita web |autor=22-04-15, 20.51o - Bron: Belga Lees later |url=http://www.demorgen.be/buitenland/vlaams-parlement-keurt-resolutie-over-armeense-genocide-goed-a2295706/ |títulu=Vlaams Parlement keurt resolutie over Armeense genocide goed &#124; Genocide &#124; De Morgen |idioma={{icon}} |editorial=Demorgen.be |fechaaccesu=23 d'abril de 2015}}</ref>([[Bélxica]]); [[Ceará]],<ref>{{cita web |url=http://www.panarmenian.net/eng/news/18799 |títulu=Ceara State of Brazil Recognized Armenian Genocide |editorial=Panarmenian.Net |fecha=17 de xunetu de 2006 }}</ref> [[Estáu de Paraná|Paraná]],<ref>{{cita web |url=http://www.alep.pr.gov.br/web/baixarArquivo.php?id=38534&tipu=L&tplei=0 |títulu=Institui no Estado do Paraná o Dia do Reconhecimento do Genocídio Armênio, a ser comemorado añalmente em 24 d'abril editorial=Alep |fecha=10 de xineru de 2013 }}</ref> [[Estáu de Rio de Janeiro|Rio de Janeiro]]<ref>{{cita web|url=http://armeniangenocide100.org/en/rio-de-janeiro-state-recognizes-armenian-genocide-2|títulu=State of Rio de Janeiro recognizes Armenian Genocide|fecha=25 de xunetu de 2015|obra=Armeniangenocide100.org|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151223163036/http://armeniangenocide100.org/en/rio-de-janeiro-state-recognizes-armenian-genocide-2/|fechaarchivu=2015-12-23}}</ref> y [[Estáu de São Paulo|São Paulo]]<ref>{{cita web |autor=15:14, 10.04.2015 |url=http://news.am/eng/news/261324.html |títulu=Brazil's São Paulo state declares April 24 Armenian Genocide Remembrance Day |editorial=News.am |fechaaccesu=23 d'abril de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.diarioweb.com.br/editorial/corpo_noticia.asp?IdCategoria=62&IdNoticia=77993 |títulu=Editorial |editorial=Diarioweb.com.br |fecha=25 de marzu de 2003 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140814074702/http://www.diarioweb.com.br/editorial/corpo_noticia.asp?IdCategoria=62&IdNoticia=77993 |fechaarchivu=2014-08-14 }}</ref> ([[Brasil]]); [[Columbia Británica]]<ref>{{cita web |url=http://asbarez.com/53483/the-legislative-assembly-of-british-columbia-recognizes-the-armenian-genocide|títulu=The Legislative Assembly of British Columbia Recognizes The Armenian Genocide|obra=asbarez.com}}</ref> y [[Quebec]]<ref>{{cita web |url=http://www2.publicationsduquebec.gouv.qc.ca/dynamicSearch/telecharge.php?type=2&file=/J_0_2/J0_2_A.html|títulu=An Act to proclaim Armenian Genocide Memorial Day|obra=gouv.qc.ca}}</ref> ([[Canadá]]); [[Quindío]]<ref>{{cita web |url=http://www.guiaturisticadelquindio.com/historia-del-quindio |títulu=Historia del Quindío |editorial=Carlos A. Rodríguez O. |añu=2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130313035504/http://www.guiaturisticadelquindio.com/historia-del-quindio |fechaarchivu=13 de marzu de 2013 }}</ref> ([[Colombia]])<ref>{{cita web|url=http://www.concejodearmenia.gov.co/nuevu-sitiu/node/1120|títulu=¡¿D'ónde provién el Nome d'Armenia|añu=2 de xunu de 2016}}</ref> ([[Colombia]]); [[Aragón]]<ref>{{cita publicación|títulu=Parliament of Aragon in Spain Recognizes Armenian Genocide|url=http://asbarez.com/142387/parliament-of-aragon-in-spain-recognizes-armenian-genocide/|editorial=Asbarez|fecha=2 d'avientu de 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170730065247/http://asbarez.com/142387/parliament-of-aragon-in-spain-recognizes-armenian-genocide/|archivedate=2017-07-30|fechaaccesu=2018-02-24}}</ref> [[Islles Baleares]],<ref>{{cita web |url = http://agencias.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=624929|títulu= Parlament reconoz el "verdaderu xenocidiu" de la población armenia en 1915}}</ref> [[Cataluña]],<ref>{{cita web|url = http://www.nouscatalans.cat/index.php/component/contingut/article/1527/reconeixement_d'el_genocidi_armeni_a el_parlament_de_catalunya}}</ref> [[Navarra]]<ref>{{cita publicación |títulu=Parliament of Navarre Recognizes Armenian Genocide|url=http://asbarez.com/124412/parliament-of-navarre-recognizes-armenian-genocide/|editorial=Asbarez|fecha=24 de xunu de 2014}}</ref> y [[País Vascu]]<ref>{{cita web |url = http://www.parlamento.euskadi.net/BASIS/izaro/webx/cm_bopvc/DDW?W=boc_clave='08110500003320070427016312'&R=N|títulu= Resolución adoptada pol Parllamentu Vascu}}</ref>([[España]]); [[Abruzos]],<ref>{{cita web|url=http://armeniangenocide100.org/en/italian-abruzzo-region-passes-resolution-on-genocide-recognition|títulu=Italian Abruzzo region passes resolution on Genocide recognition|fecha=29 d'ochobre de 2015|obra=Armeniangenocide100.org|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151223191432/http://armeniangenocide100.org/en/italian-abruzzo-region-passes-resolution-on-genocide-recognition/|fechaarchivu=2015-12-23}}</ref> [[Marche]],<ref>{{cita web |url=http://www.armradio.am/en/2015/10/12/italian-region-of-cole-recognizes-the-armenian-genocide|títulu=Italian region of Cole recognizes the Armenian Genocide|fecha=12 d'ochobre de 2015|obra=Armradio.am}}</ref> [[Sicilia]]<ref>{{cita web|url=https://www.slaq.am/eng/news/1093506|títulu=Sicilian Parliament unanimously recognizes the Armenian Genocide|fecha=21 d'abril de 2016|obra=Slaq.am|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180920060940/https://www.slaq.am/eng/news/1093506|fechaarchivu=2018-09-20}}</ref> y [[Toscana]]<ref name="pinto">{{cita publicación|títulu=Italy's Tuscany, Spain's Pinto Recognize Armenian Genocide|url=http://asbarez.com/133391/italy%E2%80%99s-tuscany-spain%E2%80%99s-pinto-recognize-armenian-genocide/|agency=Asbarez|fecha=26 de marzu de 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150403114320/http://asbarez.com/133391/italy%e2%80%99s-tuscany-spain%e2%80%99s-pinto-recognize-armenian-genocide/|archivedate=2015-04-03|fechaaccesu=2021-11-08}}</ref> ([[Italia]]); [[Overijssel]] ([[Países Baxos]])<ref>{{cita web |url=http://news.am/eng/news/217525.html|títulu=Parliament of Dutch province of Overijssel recognizes Armenian Genocide|obra=news.am}}</ref> [[Escocia]], [[Gales]] y [[Irlanda del Norte]] ([[Reinu Xuníu]]);<ref name="ARKA1" /> [[Vaud]] ([[Suiza]])<ref>{{cita web |url=http://www.panarmenian.net/eng/world/news/9255|títulu=Swiss Canton of Vaud recognized the Armenian Genocide of 1915 in Ottoman Turkey|obra=panarmenian.net}}</ref>[[Crimea]] ([[Europa Oriental]]).<ref>{{cita web |url=http://www.panarmenian.net/eng/world/news/13393|títulu=CRIMEAN SUPREME RADA RECOGNIZED ARMENIAN GENOCIDE|fecha=20 de mayu de 2005|obra=Panarmenian.net}}</ref> De la mesma, 44 de los cincuenta estaos de los [[Estaos Xuníos]] reconocieron oficialmente y de forma abierta'l xenocidiu armeniu.<ref>{{cita publicación |títulu=South Dakota House Recognizes Armenian Genocide|url=http://asbarez.com/132186/south-dakota-house-recognizes-armenian-genocide/|obra=[[Asbarez]]|fecha=26 de febreru de 2015}}</ref> Dichos estaos son: {{llista de columnes|2| * Alaska * Arizona * Arkansas * California * Carolina del Norte * Carolina del Sur Coloráu * Connecticut * Dakota del Norte * Dakota del Sur * Delaware * Florida * Xeorxa * Ḥawai * Idaho * Illinois * Kansas * Kentucky * Luisiana * Maine * Maryland * Massachusetts * Michigan * Minnesota * Missouri * Montana * Nebraska * Nevada * New Hampshire * Nueva Jersey * Nuevu Méxicu * Nueva York * Ohio * Oklahoma * Oregón * Pennsylvania * Rhode Island * Tennessee * Texas * Utah * Vermont * Virginia * Washington * Wisconsin }} En dellos países llegóse a tomar midíes llegales contra aquellos que nieguen la esistencia del xenocidiu. Dos exemplos recién son [[Francia]] y [[Suiza]]. Una llei que prevía castigar la negación de los xenocidios reconocíos pol Estáu francés foi votada'l 23 de xineru de 2012, pero vetada pol Conseyu Constitucional el 28 de febreru del mesmu añu.<ref>{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/28/actualidad/1330451802_826286.html|títulu=El Constitucional francés balta la llei sobre'l xenocidiu armeniu}}</ref> En Suiza, l'historiador turcu [[Yusuf Halacoglu]] foi acusáu de violar les lleis sobre [[Negación del xenocidiu armeniu|negación del Xenocidiu]] nuna conferencia que pronunció en [[Winterthur]] en 2004.<ref>''Swiss government enters frai on investigation into Turkish professor'': "[http://www.turks.us/article.php?story=20050516091558522] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305173450/http://turks.us/article.php?story=20050516091558522 |date=2016-03-05 }}. 2013-23-04.</ref> Países como [[España]], [[Estaos Xuníos]], [[Israel]], o'l [[Reinu Xuníu]], nun utilicen el términu [[xenocidiu]] pa referise a estos fechos. == Monumentos conmemorativos del xenocidiu == {{AP|Tsitsernakaberd}} [[Ficheru:ErmeniSoykirimAniti.jpg|thumb|Memorial de 11 d'Abril (correspuende a 24 d'abril nel calendariu usáu nel Imperiu Otomanu na dómina) n'[[Istambul]], alzáu en [[Plaza Taksim|Taksim]] en 1919.]] [[Ficheru:Genocidio armenio Rosario 1.jpg|180px|thumb|Memorial de la comunidá armenia de Rosario (Arxentina) n'alcordanza de les víctimes del xenocidiu armeniu.]] El primer monumentu conmemorativo del xenocidiu armeniu fora de Turquía ye la capiya alzada nel monesteriu de Antelias (Líbanu), sede del Catolicosado de la Gran Casa de Cilicia, onde se guarden restos de víctimes recoyíos de Deir-el-Zor. El gobiernu d'Armenia Soviética aprobó en [[1965]] la creación d'un [[Monumentu al Xenocidiu Armeniu|monumentu conmemorativo]] n'alcordanza del 50º aniversariu del xenocidiu.<ref>''Caucaz Europe News'': "[http://www.caucaz.com/home_eng/curtiu_contenu.php?id=149 1965 Armenian Genocide Demonstration]. 2007-02-06.</ref> Dos años más tarde, el monumentu, oficialmente conocíu como ''Monumentu del Medz Yeghern'', sobre un proyeutu de los arquiteutos Sashur Kalashyan y Artur Tarkhanyan, foi alzáu na llomba de Tsitsernakaberd sobre l'escobiu de Hrazdan, na capital armenia, [[Yereván]]. El cercu de 44 m simboliza "la renacencia nacional de los armenios".<ref>''Ourarabat.com'' "[http://www.caucaz.com/home_eng/curtiu_contenu.php?id=149 1965 24th April in Armenia] 2007-02-06.</ref> Asitiáronse doce losa nun círculu, representando les 12 provincies de l'Armenia histórica, güei en territoriu de Turquía. Nel centru del círculu, a una fondura de 1,5 [[metros]], tópase una ''[[llapada eterna]]''. A lo llargo del parque y alredor del monumentu, esiste un muriu de 100 m de llargor colos nomes de les ciudaes y les aldegues que fueron teatru de les matances. En [[1995]] inaugurar nel estremu opuestu del parque un muséu circular soterrañu, el Muséu-Institutu del Xenocidiu Armeniu, qu'alluga y exhibe numberosa información sobre los acontecimientos de [[1915]]. Cada [[24 d'abril]] remembrar n'Armenia'l ''Día de la Conmemoración del Xenocidiu Armeniu'', mientres el cual cientos de miles de persones caminen escontra'l monumentu del xenocidiu y depositen les flores ([[clavel]]es o [[tulipán|tulipanes]] de normal [[colloráu|colloraos]]) alredor de la ''[[llapada eterna]]''. Esta evocación repitir con diversos actos en toles comunidaes esvalixaes pel mundu que constitúin la [[diáspora armenia]]. [[Ficheru:Mislata. Monument al genocidi armeni.jpg|200px|thumb|En 2010 alzar en Mislata (Valencia) el primer monumentu n'España conmemorativo del xenocidiu armeniu (escultor, Dzhivan Mirzoyan). La escultura, de tres metros d'altor, atopar nos xardinos del güertu de Sendra, en plenu cascu antiguu.]] == Arte == El primer exemplu del xenocidiu armeniu interpretáu al traviés del arte foi una medaya emitida en [[San Petersburgu]], [[Rusia]], que significa simpatía pol sufrimientu armeniu. Acuñar en [[1915]], como les matances y les deportaciones hasta'l día de güei, siguen faciendo estragos. De magar, decenes de medayes de distintos países encargar de conmemorar l'eventu.<ref name="Sarkisyan">{{cita llibru |apellíos=Sarkisyan|nome=Henry|títulu=Works of the State History History Museum of Armenia, Vol. IV: Armenian Theme in Russian Medallic Art.|añu=1975|editorial=Yereván: Hayastan|id=ISBN|páxines=136}}</ref> === Lliteratura === Dellos testigos presenciales de los acontecimientos fixeron publicacionessobremanera la misionera sueca Alma Johansson y l'embaxador de los EE. XX. en Turquía (1913-1916), Henry Morgenthau. L'escritor alemán Armin Wegner, que trabayó como enfermeru, escribió dellos llibros alrodiu de los acontecimientos que foi testigu mientres la so estancia nel Imperiu otomanu. Años más tarde, dempués de tornar a Alemaña, Wegner foi encarceláu por oponer se al nazismu,<ref>[http://hgs.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/8/3/395 Document: Armin T. Wegner's Letter to German Chancellor Adolf Hitler, Berlin, Easter Monday, April 11, 1933 - Gerlach and Templer 8 (3): 395 - Holocaust and Genocide Studies<!-- Títulu xeneráu por un bot -->]</ref> y los sos llibros quemaos polos nazis.<ref>{{cita web |url=http://www.aktion-patenschaften.de/autoren/w02.htm|títulu=Aktion Patenschaften für verbrannte Bücher y.V.: Autorenseite Wegners}}</ref> Probablemente, la obra lliteraria más conocida sobre'l xenocidiu armeniu ye la yá citada ''Los cuarenta díes de Musa Dagh,'' de [[Franz Werfel]] (1933). Convertir nun best-seller, particularmente ente los mozos de los guetos xudíos mientres la era nazi.<ref>Auron, Yair. ''The Banality of Indifference: Zionism and the Armenian Genocide''. 2000, page 302-4.</ref> [[Kurt Vonnegut]] escribió en [[1988]] la novela ''Bluebeard'', que'l so protagonista ye un sobreviviente del xenocidiu armeniu y que describe les carauterístiques del xenocidiu armeniu como una tema subxacente. Otres noveles qu'incorporen el xenocidiu armeniu inclúin ''Birds Without Wings'' de [[Louis de Berniéres]], ''Das Märchen vom letzten Gedanken'' d'[[Edgar Hilsenrath]] y ''Przedwiośnie'', escrita por [[Stefan Żeromski]] en 1925. Una historia na antoloxía d'Edward Saint-Ivan de 2006, ''The Black Knights' God'', inclúi un personaxe de ficción sobreviviente del xenocidiu armeniu. ''Beast on the Moon'' (1995), una obra teatral de [[Richard Kalinoski]], trata sobre dos sobrevivientes del xenocidiu armeniu. De cutiu especúlase que les obres d'[[Arshile Gorky]], un armeniu expatriado que la so madre finó de fame nel xenocidiu, fueron influyíes pola perda y el sufrimientu de la dómina. Gorky<ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1248/is_n2_v84/ai_18004719|títulu=Arshile Gorky and the Armenian genocide}}</ref> foi una figura pionera del espresionismu astractu. ''Cartea şoaptelor'' ye una obra bien rellacionada con dichos fechos, y foi la obra cume del rumanu d'orixe armeniu [[Varujan Vosganian]]. Rellatar na fonderada d'una historia del destín del pueblu armeniu, una historia de marcu grandilocuente, que se subdivide en mini-hestories de persones reales transmutadas en personaxes de novela. === Documentales === Esisten los documentales siguientes: * 1975 - ''The Forgotten Genocide'' (dir. J. Michael Hagopian) * 1983 - ''Assignment Berlin'' (dir. Hrayr Toukhanian) * 1988 - ''Tillbaka till Ararat'' (''Back to Ararat'', dir. Jim Downing, Göran Gunér) * 1988 - ''An Armenian Journey'' (dir. Theodore Bogosian) * 1990 - ''[[Andranik Toros Ozanian|Xeneral Andranik]] (''dir. [[Levon Mkrtchyan]]'')'' * 2000 - ''I Will Not Be Sad in This World'' (dir. Karina Epperlein) * 2003 - ''Germany and the Secret Genocide'' (dir. J. Michael Hagopian) * 2003 - ''Voices From the Lake: A Film About the Secret Genocide'' (dir. J. Michael Hagopian) * 2003 - ''Desecration'' (dir. Hrair "Hawk" Khatcherian) * 2003 - ''The Armenian Genocide: A Look Through Our Eyes'' (dir. Vatche Arabian) * 2005 - ''[[Hovhannes Shiraz]]'' (dir. [[Levon Mkrtchyan]]) * 2006 - ''The Armenian Genocide'' (dir. [[Andrew Goldberg]]) * 2006 - ''Armenian Revolt'' (dir. Marty Callaghan) * 2006 - ''[[Screamers (película de 2006)|Screamers]]'' (dir. [[Carla Garapedian]]) * 2010 - ''Aghet - Ein Volkermord'' (''Aghet - A Genocide'', dir. [[Eric Friedler]]) * 2017 - ''Intent to Destroy'' (dir. [[Joe Berlinger]]) === Películes === La primer película sobre'l xenocidiu armeniu apaeció en [[1919]], una producción de [[Hollywood]] titulada ''Ravished Armenia'', dirixida por [[Oscar Apfel]], que darréu influyiría nel filme [[Ararat (filme)|''Ararat'']] ([[2002]]), del direutor [[Atom Egoyan]]. Tamién hai referencies en ''América, América'', d'[[Elia Kazan]], y ''Mayrig'', de [[Henri Verneuil]]. Nel Festival de Cine de Berlín de 2007, los direutores italianos Paolo y Vittorio Taviani presentaron otra película alrodiu de los acontecimientos, basada na novela d'[[Antonia Arslan]] ''La Masseria Delle Allodole'' (''La granxa de les calandries'').<ref>{{cita web |url = http://www.spiegel.de/international/spiegel/0,1518,466427,00.html|títulu= Armenian Genocide at the Berlin Film Festival: "The Lark Farm" Wakens Turkish Ghosts|autor= Wolfgang Höbel and Alexander Smoltczyk|editorial= Spiegel Online|fechaaccesu= 6 de setiembre de 2007}}</ref> * 1919 – [[Oscar Apfel]]: ''{{lang|en|[[Armenia Crucified|Ravished Armenia]]}}'' / ''{{lang|en|Auction of Souls}}'' * 1988 – [[Don Askarian]]: ''[[Komitas]] ''<ref>[[FILMS by Don Askarian]][http://www.don-askarian.com/films/komitas.html]</ref>'', ''<ref>[[Harvard Film Archive]]. [[Hieroglyphs of Armenia: Films by Don Askarian]] [http://www.hcl.harvard.edu/hfa/films/2002janfeb/hieroglyphs.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150307083133/http://www.hcl.harvard.edu/hfa/films/2002janfeb/hieroglyphs.html |date=2015-03-07 }}</ref> * 1991 – [[Henri Verneuil]]: ''[[Mayrig – Heimat in der Fremde|Mayrig]]'' * 1992 – [[Don Askarian]]: ''[[Avetik]]''<ref>{{cita web |url=http://www.don-askarian.com/films/avetik.html|títulu=Páxina en www.don-askarian.com<!-- títulu xeneráu-->}}</ref> ''<ref name="da20b303">{{cita web|url=http://www.hcl.harvard.edu/hfa/films/2002janfeb/hieroglyphs.html|títulu=Páxina en www.hcl.harvard.edu<!-- títulu xeneráu-->|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150307083133/http://www.hcl.harvard.edu/hfa/films/2002janfeb/hieroglyphs.html|fechaarchivu=2015-03-07}}</ref> * 1992 – [[Henri Verneuil]]: ''[[588, rue Paradis]]'' * 2001 – [[Don Askarian]]: ''[[On the Old Roman Road]]''<ref>{{cita web |url=http://www.don-askarian.com/films/orr.html|títulu=Páxina en www.don-askarian.com<!-- títulu xeneráu-->}}</ref> ''<ref name="da20b303" /> * 2002 – [[Atom Egoyan]]: ''[[Ararat (Film)|Ararat]]'' * 2007 – [[Paolo Taviani|Paolo]] y [[Vittorio Taviani]]: ''La masseria delle allodole'' (''[[El destino de Nunik]]'') * 2014 – [[Fatih Akin]]: ''[[The Cut]]''<ref>{{cita web |url=http://www.spiegel.de/kultur/kino/cannes-programm-2014-mit-loach-leigh-godard-gosling-a-965001.html|títulu=spiegel.de}}</ref> * 2015 - [[Garin Hovannisian]], [[Alec Mouhibian]]: ''[[:en:1915_(filme)|1915, The Movie]]'' .<ref>{{cita web |url=https://en.wikipedia.org/wiki/1915_(filme)|títulu=Páxina n'en.wikipedia.org<!-- títulu xeneráu-->}}</ref> * 2016 - [[Terry George]]: ''The Promise'' === Música === En 1975 el famosu cantante francu-armeniu [[Charles Aznavour]] escribió'l cantar "Ils sont tombés" ("Ellos cayeron"), dedicada a la memoria de les víctimes del xenocidiu armeniu.<ref>{{cita web |url = http://www.azad-hye.net/article/article_view.asp?rec=84|títulu= The status of Armenian communities living in the United States|autor= Mari Terzian|editorial= Azad-Hye|fechaaccesu= 6 de setiembre de 2007}}</ref> [[Ficheru:Armenian Genocide Memorial Montreal.jpg|300px|thumb|El Memorial del xenocidiu armeniu en [[Montreal]], [[Canadá]].]] El cantar "Adana", el nome de la provincia d'un pogromo de 1909 del pueblu armeniu, y que cunta la historia del xenocidiu armeniu, traducióse a 17 idiomes y grabáu por cantantes de tol mundu.<ref>{{cita web |url= http://www.evangelicalnews.org/indiv_pr.php?action=display&pr_id=3554|títulu= Gospel Artist Given Standing Ovation By Armenian Government Officials|editorial= ANS|fechaaccesu= 6 de setiembre de 2007|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20071009170919/http://www.evangelicalnews.org/indiv_pr.php?action=display&pr_id=3554|fechaarchivu= 9 d'ochobre de 2007}}</ref> La banda [[System of a Down]], compuesta por cuatro descendientes de sobrevivientes del xenocidiu armeniu, hai promovíu tomar de conciencia del xenocidiu armeniu al traviés de les sos lletres y conciertos,<ref>{{cita web |url = http://www.readersdigest.ca/mag/2006/10/genocide.php|títulu= Talking With Turks and Armenians About the Genocide|autor= Line Abrahamian|editorial= [[Reader's Digest]] Canada|fechaaccesu= 23 d'abril de 2007}}</ref> incluyendo los cantares "Holy mountains", nel so discu "Hypnotize", "P.L.O.C.K" y "War?" nel álbum "System of a Down". A fines de 2003, Diamanda Gales edita'l discu "Defixiones, Will and Testament: Orders from the Dead," un homenaxe de 80 minutos a los armenios, griegos y asirios víctimes del xenocidiu en Turquía. "L'actuación ye una enraxonada meditación sobre'l xenocidiu y la política de negaciónsobremanera la negación de Turquía y Estaos Xuníos d'América del xenocidiu de los armenios, asirios y griegos d'Anatolia ente [[1914]] y [[1923]]".<ref>{{cita web|url= http://www.diamandagalas.com/defixiones/|títulu= Defixiones: Orders from the Dead by Diamanda Gales|editorial= The San Francisco Chronicle|fechaaccesu= 5 d'ochobre de 2007|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20071011191127/http://www.diamandagalas.com/defixiones/|fechaarchivu= 2007-10-11}}</ref> El compositor arxentín [[Juan María Solare]] escribió un [[monodrama]] llíricu tituláu ''Verchin Oror'' (últimu cantar de trubiecu), con testu de [[Ruben Sevak]] (1885-1915), unu de los poetes arrestaos el 24 d'abril de 1915. Esta obra (terminada simbólicamente el 24 d'abril de 2015) foi un encargu de composición de la Fundación Alcuentros Internacionales de Música Contemporánea (Arxentina). La obra ta escrita pa mezzosopranu y quintetu instrumental (flauta, clarinete, violín, cello y pianu). En 2015, l'afamáu violinista [[Ara Malikian]] d'ascendencia armenia, compunxo la melodía "1915" en conmemoración a les víctimes del xenocidiu armeniu y la celebración del centenariu del mesmu. == Ver tamién == {{Columnes}} * [[:Categoría:Xenocidiu armeniu]] * [[Negación del xenocidiu armeniu]] * [[Monumentu al Xenocidiu Armeniu]] o [[Tsitsernakaberd]] * [[Víctimes armenies nel Imperiu otomanu]] * [[Guerra Turcu-Armenia]] {{Nueva columna}} '''Armenia'''</center> * [[Historia d'Armenia]] * [[Gran Armenia]] * [[Diáspora armenia]] * [[Dashnak]] * [[Exércitu Secretu Armeniu pa la Lliberación d'Armenia]] {{Nueva columna}} '''Turquía'''</center> * [[Imperiu otomanu]] * [[Guerra d'Independencia Turca]] * [[Mozos Turcos]] * [[Armisticiu de Mudros]] * [[Historia de Turquía]] * [[Turquía y la UE]] {{Final columnes}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commons|Armenian Genocide}} {{wikinoticies|Turquía ultraxada tres decisión d'EEXX sobre resolución del 'Xenocidiu' Armeniu}} * [https://web.archive.org/web/20051223135814/http://www.genocidioarmenio.org/genocidioarmenio.asp www.genocidioarmenio.org] * [https://web.archive.org/web/20150128153215/http://fmgenocidioarmenio.org.ar/home.html Fundación Memoria del xenocidiu armeniu] * [http://www.armeniapedia.org/index.php?title=Armenian_Genocide_Photos Seleición de semeyes del xenocidiu]. * [http://www.armenica.org Videu minuciosu 60 de la conferencia de profesor Dadrian en Armenica.org] (n'inglés y en suecu) * [http://www.ian.cc IAN - Pola reconocencia definitivu del Xenocidiu Armeniu]. * [http://www.imprescriptible.fr/ Imprescriptible] Documentos sobre'l xenocidiu armeniu. En francés. * {{Enllaz rotu|1=Xenocidiu Armeniu Noticies |2=http://es.armenians.net/news/view/tag/Xenocidiu-Armeniu/ |date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://www.causaarmenia.com/ Causa Armenia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070306214201/http://www.causaarmenia.com/ |date=2007-03-06 }} Causa Armenia n'Arxentina * [https://web.archive.org/web/20040923231859/http://isg-iags.org/ Institute for the Study of Genocide /International Association of Genocide Scholars]. N'inglés. * [http://www.inhomage.com/ InHomage] Monumentu armeniu dedicáu a les víctimes de 1915 - Rexistru y referencia de los nomes, rexón per rexón - Contauto ente los descendientes * [https://web.archive.org/web/20070929083214/http://www.theforgotten.org/site/intro_spa.html The Forgotten] El Xenocidiu Armeniu * [http://www.armeniapedia.org/index.php?title=Ambassador_Morgenthau%27s_Story Rellatu del embaxador Morgenthau]. * [http://armeniangenocide100.org/es/ El sitiu web oficial dedicáu al centenariu del Xenocidiu Armeniu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150406151440/http://armeniangenocide100.org/es/ |date=2015-04-06 }} * El llibru de los xuxurios, Varujan Vosganian. Ed. Pre-Testos, Valencia (España), 2010, 584 páxs. Trad. Joaquin Garrigós. ISBN 978-84-92913-84-8. http://www.pre-textos.com/escaparate/product_info.php?manufacturers_id=780&products_id=1268 * {{Enllaz rotu|1=Armenios: el primeru de los xenocidios |2=https://www.abc.es/semeyes-abc/20120613/genocidio-siglo-imagenes-100630.html?elementu=6 |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} {{Tradubot|Genocidio armenio}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia de Turquía moderna]] [[Categoría:Xenocidiu armeniu|Xenocidiu armeniu]] [[Categoría:Víctimes de les guerres]] [[Categoría:Antiarmenismu]] [[Categoría:Provincia d'Azerbaixán Occidental]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] 2l6joef6irmdswvfood79devx49o73g 0 114665 4379572 4314028 2025-06-26T10:06:20Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379572 wikitext text/x-wiki {{Organización}} '''ISKCON''' ―acrónimu de '''International Society for Krishna Consciousness: Sociedá Internacional pa la Conciencia de Krisna'''― conocida coloquialmente como '''Hare Krisna''' ye un [[nuevu movimientu relixosu]]<ref>{{cita llibru|apellíos=Chryssides|nome=George D.|títulu=Exploring new religions|añu=2011|editorial=Continuum International Publishing Group|isbn=978-08-2643-890-4|páxines=416|idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita llibru|apellíos=Beckford|nome=James A.|títulu=Cult Controversies: The Societal Response to New Religious Movements|añu=1985|editorial= [‘Los discutinios de les sectes: la respuesta de la sociedá a los nuevos movimientos relixosos’]. CUP Archive|isbn=978-04-2279-630-9|páxines=327|idioma=inglés}}</ref><ref name="bryant"/> fundáu por [[Bhaktivedanta Swami]] en [[1966]];<ref>{{cita llibru|apellíos=Graveley|nome=Richard|idioma=inglés|capítulu=Additional Statements. Testimony of Richard Graveley, national direutor of Public Affairs (International Society for Krishna Consciousness), submitted to The Committee on the Judiciary of the Unites States Senate Subcommitte on the Constitution |url=http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?o=1&num=745&seq=1&view=image&size=100&id=pur1.32754075297139 |fechaaccesu=5 de marzu de 2013 |títulu=Issues in religious liberty : hearing before the Subcommittee on the Constitution of the Committee on the Judiciary, United States Senate, Ninety-eighth Congress, second session, on oversight on the state of religious liberty in America today, June 26, 1984 |añu=1985 |ubicación=Washington}}</ref> ye una de les organizaciones más conocíes de los [[relixón|grupo relixosos]] hare krisna.<ref>{{cita llibru|apellíos=Siegler|nome=Elijah|títulu=Nuevos movimientos relixosos|añu=2008|editorial=Ediciones AKAL|isbn=978-84-4602-688-4|páxines=128|ubicación=Madrid}}</ref> ISKCON ye una asociación internacional que practica y espubliza el [[vaisnavismo gaudiya|krisnaísmo bengalí]], un [[nuevu movimientu relixosu]] basáu nel [[hinduismu]] que practica ''[[bhakti]]'' (‘devoción’) n'[[Wikt:adoración|adoración]] del dios [[Krisna]], quien ye conocíu como l'octavu [[avatar]] del dios [[Visnú]], pero que los krisnaístas (''[[vaisnavas]] [[gaudiyas]]'' o ‘visnuistas bengalíes’) consideren el so aspeutu más eleváu (la «Suprema Personalidá de Dios»). ISKCON foi formáu pa esparder la práutica del [[bhakti]] (‘devoción a Dios’) ―qu'ellos llamen ''bhakti&nbsp;yoga''―, na cual los sos devotos ''(bhaktas)'' dediquen los sos pensamientos y aiciones escontra [[Krishna]].<ref>[https://web.archive.org/web/20130123024056/http://srimadbhagavatam.com/1/3/28/en1 Testu del ''Bhagavata-purana'' 1.3.28:] «All of the above-mentioned incarnations are either plenary portions or portions of the plenary portions of the Lord, but Lord Sri Krishna is the original Personality of Godhead» (‘toles encarnaciones mentaes son porciones plenaries o porciones de les porciones plenaries del Señor, pero'l Señor Sri Krishna ye la Personalidá orixinal de Dios’).</ref><ref name = "Guy">{{Harvnb|Guy Beck|2005|p=39|loc=page 39 'According to Orthodox Gaudiya. Krishnas svarupa, or true form manifests in three ways. His svayam-rupa or transcendent form is self-existent, not dependent on anything. His tadekatma rupa is identical in essence to his true form, though it differs in appearance (and would include such forms of Krishna as Narayana and Vasudeva). His avesa form has Krishna appearing though in varying degrees of possession'}}</ref> ISKCON ye una confederación mundial de más de 400&nbsp;centros, incluyendo 60&nbsp;comunidaes de granxes, dalgunes se autosatisfacen, 50&nbsp;escueles y 90&nbsp;restoranes.<ref>{{cita web|url=http://directory.krishna.com |títulu=Directory of ISKCON |editorial=[‘Llista de centros de ISKCON’]. Krishna.com |fecha= |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2009}}</ref> En décades recién el movimientu tuvo una rápida espansión en términos de númberu de miembros nel [[Este d'Europa]] (especialmente dende'l colapsu de la [[Xunión Soviética]]) ya [[India]].<ref>{{Harvnb|Cole Dwayer|2007|p=38}}</ref> == Doctrina Krisnaísta == Pa entender la creencies de los Hare Krisna, tienen d'estremase cuatro variedaes de relixones: * [[hinduismu]] polo xeneral ** [[visnuismo]] *** [[visnuismo de Bengala|Krisnaísmo]] **** ISKCON Práuticamente tolos hinduistes ―shivaístas, shaktas y visnuistas― afirmen que les persones son almes ''([[atma (hinduismu)|atma]])'', entidaes non materiales, de naturaleza espiritual. Les almes nun pertenecen a esti universu material, sinón a un universu espiritual perfectu, onde la vida ye eterna, feliz y llena de conocencia (tou lo contrario d'esti mundu material, onde esisten la muerte, el sufrimientu y la inorancia).<ref name="KrishnaBCN">{{cita web |url= http://www.krishnabcn.com/filosofia_filosofia_vaisnava.html |títulu= Filosofía vaisnava |editorial= ISKCON Barcelona |fecha= |fechaaccesu= 1 d'ochobre de 2009 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20131113104839/http://www.krishnabcn.com/filosofia_filosofia_vaisnava.html |fechaarchivu= 2013-11-13 }}</ref> Nesti universu, l'alma ta cubierta por cuerpu material, y este ye la causa del sufrimientu. Mientres la mayoría de los hinduistes afirmen que l'alma nun tien forma, los visnuistas creen que l'alma, nel so estáu orixinal, tien un cuerpu espiritual, con forma humana. Los visnuistas creen que la meta de la vida ye convivir con Visnú ―la forma de Dios de piel azul y cuatro brazos, que puede adoptar distintes personalidaes, toes igualmente divines― nel so mundu espiritual [[Vaikuntha]]. Los krisnaístas consideren que Krishna ―la forma de Dios de piel escuro (''krishná'' ye un axetivu que significa ‘negru’) y dos brazos― ye la suprema ente toles personalidaes de Dios, y que Visnú ye solo l'aspeutu maxestosu de Krishna. Con Visnú puede sentise solo un amor respetuoso y distante, sicasí con Krishna pueden caltenese dellos tipos de rellaciones amoroses íntimes: como fíu (siendo'l devotu'l padre o la madre de Krishna), como amigu, como noviu, etc. Una de les diferencies principales ente los krisnaístas polo xeneral y los devotos de ISKCON ye que los krisnaístas ―basándose nes enseñances de [[Bhaktivinoda]] (1838-1914)― creen que les almes que viven nel mundu material nunca tuvieron realmente nel mundu espiritual en rellación con Dios, sinón que vivieron eternamente adormilitiaos nos sos márxenes (''tatha-stha:'' ‘marxe-ta’). Sicasí los adherentes a ISKCON ―basándose nes enseñances de Bhaktivedanta Prabhupada― creen que les almes que viven nel mundu material tuvieron dalguna vegada nel mundu espiritual, xunto con Krishna, pero ―faciendo un usu incorreutu del so propiu llibre albedríu― tomaron la decisión d'alloñar de la presencia de Krishna y cayeron al mundu material. La meta de los hare krisna ye desenvolver una rellación amorosa con Krisna al traviés del ''[[bhakti]]'' (‘devoción’, o ―según la traducción acuñada por Bhaktivedanta Prabhupada― ‘serviciu devocional'). Los hare krisna dícen-y «bhakti yoga», pa categorizarlo xunto col [[karma yoga]], el [[jñana yoga]] o'l [[hatha yoga]].<ref name="KrishnaBCN"/> Los hare krishna basar en tres libros: * el ''[[Bhagavad-guita]]'' ―una curtia seición del ''[[Mahābhāaguarón|Majabhárata]]'' (testu epicorreligioso del sieglu&nbsp;III e.C. )―<ref name="Bhagavad-Gita">Anónimu: ''Bhagavad-gita'', traducción, prólogu y notes de [[Leonor Cabrera]], introducción d'[[Aldous Huxley]]. Buenos Aires, Dédalu, ensin fecha.</ref> * el ''[[Bhagavata-purana]]'' (una coleición de 12 grandes llibros). * el ''[[Chaitania-charita-amrita]]'' (otra coleición de 9 llibros). == Historia == La forma de ''bhakti'' en ISKCON remontar a la dómina [[medievu|medieval]] [[hinduismu|hinduista]]. Basar nes enseñances del santu [[Bengala|bengalí]] [[Śrī Caitanya Mahāprabhu|Chaitania]] ([[1486]]-[[1533]]), consideráu polos sos siguidores como la última encarnación personal de Krisna. En [[1966]], el bengalí [[A. C. Bhaktivedanta Swami Prabhupāda|Bhaktivedanta Prabhupada]] ([[1896]]-[[1977]]) creó l'asociación en [[Nueva York]] (Estaos Xuníos), y dexó sentáu cual yera l'oxetivu de ISKCON nos siguientes 7 propósitos: 1. Arrobinar sistemáticamente la conocencia espiritual en tola sociedá, y educar a la xente coles téuniques de la vida espiritual, pa detener el desequilibriu de valores de la vida, y algamar la unidá y la paz verdaderes nel mundu. 2. Arrobinar la conciencia de Krishna, tal como ta revelada na Bhagavad Gita y el Srimad Bhagavatam. 3. Axuntar a los miembros de l'Asociación ente sigo y averalos a Krishna, la entidá primordial, y asina, desenvolver la idea ente los miembros y la humanidá polo xeneral de que cada alma ye parte integrante de la naturaleza de Dios (Krishna). 4. Enseñar y afalar el movimientu de sankirtana, el cantar en congregación del santu nome de Dios, tal como se reveló nes enseñances de Sri Chaitanya Mahaprabhu. 5. Alzar pa los miembros y pa la sociedá polo xeneral un llugar santu de pasatiempos trascendentales dedicáu a la Personalidá de Krishna. 6. Xunir más a los miembros, col enfotu de enseñar una forma de vida más simple y natural. 7. Col fin de llograr los mentaos oxetivos, publicar y distribuyir periódicos, revistes, llibros y otros escritos. {{Enllaz rotu|1=Siete Propósitos de ISKCON |2=http://noticias.iskcon.org/siete-propositos-de-la-asociacion-internacional-pa-la |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} === Escueles Hare Krishna === En 1971, Bhaktivedanta Prabhupada fundó'l gurukula de [[Dallas (Texas)|Dallas]] y llueu se desenvolvieron munchos n'otres ciudaes d'Estaos Xuníos y otros países del mundu. Los gurukulas (‘casa del gurú’) yeren atendíos por mozu brahmacharis (monxos célibes). Esi añu (1976) abriéronse los dos gurukulas principales del movimientu, en Vrindavan y Máiapur.<ref name="Surrealist"/> En 1982 abriéronse nuevos gurukulas en Francia, Australia, Sudáfrica, Inglaterra, Suecia, ya India.<ref name="Surrealist"/> === Publicaciones === Prabhupada impulsó a los sos discípulos a crear el BBT (Bhaktivedanta Book Trust: Fondu Editorial Bhaktivedanta), pa traducir los sos llibros ―traducciones y comentarios del ''[[Bhagavadgītā|Bhagavad-guita]]'' (el capítulu más filosóficu del testu [[épica|épicu]]-relixosu ''[[Mahābhāaguarón|Majabhárata]]'', del sieglu&nbsp;III e.C. ), el ''[[Bhágavatam|Bhágavata-purana]]'' (del sieglu&nbsp;XI&nbsp;d.&nbsp;C.) y munches otres escritures [[hinduismu|hinduistes]] al inglés― en 60&nbsp;idiomes y vendelos n'aeropuertos y cais de les principales ciudaes del mundu. En 1976, los medios de comunicaciones n'Estaos Xuníos critiquen a los hare krisnas que s'amaruten de Santa Claus pa colectar fondos. Esti métodu de recoyida ―y la publicidá negativa resultante van siguir hasta avientu de 1978.<ref name="Surrealist"/> === Dempués de Bhaktivedanta Prabhupada === Dempués de la muerte de [[Śrīla Prabhupāda|Bhaktivedanta Prabhupada]] (en 1977), once<!-- ¡non dolce! --> de los sos discípulos líderes pasaron a ser [[gurú]]es [[diksa (ritu de camín)|iniciadores]]; y anguaño hai más de 30&nbsp;gurúes iniciadores dientro de ISKCON. <!-- Equí nun correspondía tratar la revesosa tema del supuestu asesinatu de Bhaktivedanta Prabhupada envelenáu con arsénicu polos sos discípulos gurúes, polo que lo treslladé al artículu de Bhaktivedanta Prabhupada. --> Tres la muerte de Bhaktivedanta Prabhupada, munchos de los sos discípulos desanimaos pol aldu que tomó la institución― fueron [[diksha (iniciación)|reiniciaos]] por [[Śrīdhara Gosvāmī Mahārāja|Bhakti Raksaka Srídhar Gosuami]] (1895-1988, hermanu espiritual y amigu de Bhaktivedanta Prabhupada) y otros. Dende principios de los años ochenta, por cuenta de tensiones ente los líderes, formáronse otros subgrupos hare krisna. La resultancia d'esto ye que se formaron dellos nucleos de prédica, como pequeñes o grandes families krisnaístas. == Cantidá de adherentes == Nel añu 2000, en tolos templos Hare Krisna n'Estaos Xuníos vivíen unos 750&nbsp;devotos, comparaos colos 3000 nel so picu máximu en 1980, según l'estudiosu Burke Rochford. Na actualidá (2006) nel templu de Washington&nbsp;D.&nbsp;C., solo viven 15&nbsp;persones, contra los 35 que llegaron a haber en 1980. En total, el movimientu tien 400&nbsp;templos en tol mundu. Según los mesmos devotos, esiste una cantidá averada de 1&nbsp;millón de «simpatizantes» (que nun viven nos templos nin siguen puramente los principios regulativos), unos cuatro vegaes más qu'en 1980. Sicasí los estudiosos creen que'l númberu real ye bien inferior.<ref>[http://www.beliefnet.com/Faiths/Hinduism/2006/07/Hare-Krishna-At-40.aspx BeliefNet.com] (númberu de adherentes hare krisna; n'inglés).</ref> == Mantra Hare Krisna == El nomatu «Hare Krisna» que se-yos da a los devotos d'esti movimientu provién del ''[[MahaMantra|maya&nbsp;mantra]]'' (‘gran oración’) qu'ellos reciten: :''Hare Krishna, Hare Krishna, :''Krishna Krishna, Hare Hare, :''Hare Rāma, Hare Rāma, :''Rāma Rāma, Hare Hare. Los devotos son reconocíos por cantar el mantra Hare Krisna y baillar peles cais de toles ciudaes importantes del mundu con ''[[mridanga|mridangues]]'' ([[tambor]]es) y pequeños ''[[kártalos]]'' ([[crótalos]] o [[platillos]] de mano). == Rituales == === Sādhana === Los principales rituales son los llamaos ''sādhana'' (‘práutica’<!-- nun ye ‘regulación’. Puede ser ‘llevar directu a la meta, emponer bien, eficiente, llogru, adoración, vencer una enfermedá, cumplir, argumentar y establecer una verdá, preparación’ -->) que consiste nel siguimientu de los siguientes cuatro «principios regulativos» de purificación:<ref>[https://web.archive.org/web/20120312193110/http://www.diariouno.com.ar/contenidos/2010/05/05/Los principios-de-los-Hare-Krishna-0040.html «Los principios de los hare krishna»], artículu nel sitiu web del ''Diariu Unu'' (Mendoza, Arxentina). Menta les prohibiciones.</ref> * Nun prauticar sexu ilícito (rellaciones sexuales estramatrimoniales, y matrimoniales pero ensin fines reproductivos). * Nun intoxicase (''[[sic]]'' por non embriagarse»):<ref>La traducción «intoxicase» (del [[idioma inglés|inglés]] ''intoxicate'') tratar d'un casu de [[falsu amigu]] del idioma inglés. En realidá referir a embriagarse.</ref> nun tomar café, té, alcohol, mariguana, etc. * Nun comer carne, güevos nin pexe (tampoco cebolla, ayu o [[fungu comestible|fungos]] nin nengún alimentu [[fermentadura|lleldáu]]). * Nun participar en xuegos d'azar (nin «especular», esto ye ‘pensar en tientes en daqué’) fuera de temes rellacionaes cola doctrina. Amás d'estos principios, los devotos deberíen: * comer solamente ''prasāda'' (alimentos [[vexetarianos]] ufiertaos a Krisna); * recitar 16 vueltes diaries al ''[[japa mālā|yapa-mala]]'', lo qu'equival a rezar 1728&nbsp;vegaes el mantra hare krisna, n'aprosimao 1&nbsp;h 45&nbsp;min (otres cañes krisnaístas na India, recen 64 o 128&nbsp;vueltes de yapa acaldía, lo cual ye una práutica ortodoxa);<ref>[https://krishna.com]</ref> * realizar actividaes proselitistes como la venta de los llibros de [[Srīla Prabhupāda|Bhaktivedanta Prabhupada]], actividá qu'ellos llamen «distribución» de llibros y ''[[sankīrtan|sánkirtan]]'' (lliteralmente ‘cantar en congregación’ en sánscritu); * dar donativos a los centros de predicación; * asistir al ''[[harināma|járinam]]'' (del sánscritu ''Hari nāma'' ‘nome de [[Harí]]’), o cantar nes cais del mantra hare krisna, * distribuyir ''prasāda''. === Iniciaciones === La persona que llogra realizar de manera cotidiana les actividaes regulativas ''([[sadhana]])'' recibe'l nome de ''bhakta'' (devotu «neófito», o lliteralmente ‘devotu’: daquién que practica'l bhakti o ‘devoción’). Puede sese ''bhakta'' yá seya viviendo dientro d'un templu como monxu solteru ([[brahmachari]], que visti una túnica-pantalón [[dhoti]] y una camisa [[kurta]] de color blancu o mariellu), o puede vivir fuera del templu. Dempués d'unu o dos años de prauticar correutamente la conciencia de Krisna, el bhakta puede buscar un [[gurú]] pa llegar a recibir la [[iniciación (ritu de camín)|iniciación]] ([[diksá]]). Esta formalízase por aciu una [[ceremonia de fueu]]. Un devotu puede recibir trés iniciaciones: * iniciación harinama (iniciación nel santu nome de Krisna), en que'l devotu promete siguir los cuatro principios y «cantar» 16&nbsp;rondes diaries. Xeneralmente recibir dempués d'unu o dos años de ser bhakta (devotu neófito que visti dhoti y kurta blancos), yá seya viviendo dientro d'un templu como monxu solteru (brahmanchari), o fuera d'él. Si ye un devotu solteru, va empezar a utilizar les ropes color naranxa azafranáu, si ye casáu, sigui usando la ropa blanco de neófito. En dellos templos, pa esaniciar esta discriminación (en que se suxer que'l devotu casáu sigue siendo un neófito), a los bhaktas facer vistir con ropes de color mariellu. * [[dikshá (iniciación)|iniciación brahmínica]], en que'l devotu empecipiáu recibe'l [[gordón sagráu]] y el secretu [[gāiatrī|mantra gáiatri]] (que va recitar mentalmente tres veces al día) y conviértese nun [[brahmán (casta)|bráhmana]]. Xeneralmente recibir dempués d'unu o dos años de ser un devotu empecipiáu, y convertise nun predicador, que conoz el ''[[Bhagavad-Gītā|Bhagavad-guitá]]'' y el ''[[Śrīmad Bhāgavatam|Bhagavata-purana]]''. * iniciación como [[sannyāsī|saniasi]] (‘renunciante’), en que'l devotu camuda'l tipu de dhoti por unu supuestamente más senciellu (pero de tela d'algodón crudo, más sofisticáu) y recibe el mantra de saniasi que va recitar una vegada al día. === Ceremonies de fueu === Esta ceremonia realizar en tolos momentos importantes de la vida del devotu: * Al entamu d'un embaranzu * A los seis meses de la nacencia * Al momentu de la primera iniciación (iniciación nel ''harinām'', onde se promete «cantar» 16 «rondes» diaries y siguir los cuatro principios regulativos). * Al momentu de la segunda iniciación (iniciación [[bráhmana (casta)|brahmínica]], en que se recibe'l [[upavita|gordón sagráu]] y el mantra secretu ''[[Gāiatrī|Gáiatri]]''). * Al momentu del matrimoniu * Al momentu de recibir la orde d'arrenunciu ''([[sannyas|sanniás]])'' * Al mes del fallecimientu. Igualmente puede realizase la ceremonia de fueu en cualquier ocasión en que se deseye que seya un momentu auspicioso, como l'entamu d'un negociu, etc. === Adoración a la Deidá === Acaldía nos templos realicen delles ceremonies d'adoración a les Deidaes del templu, nestes ufiértense-yos distintos artículos como [[inciensu]], agua, flores arumoses y alimentu vexetariano. Trés d'estes ceremonies son públiques: a les 4:00, 6:00 y 18:00&nbsp;[[hora|h]] (estos dos últimes coinciden coles conferencies diaries avera del ''[[bhagavata gita|Bhagavad guitá]]''). Les Deidaes pueden ser estatues que representen a dalguna forma de Krisna. Dacuando tán acompañaes por dalguna [[Salagram Sila|Shalágram Shilá]] (pequeña piedra mediu esférica de color negru), que los devotos consideren idéntica a Dios ya igualmente adorable. === Comida vexetariana === Seique la carauterística más recordada ye la comida [[Vegetarianismo|vexetariana]] (''prasāda'' o ‘misericordia’) que se preparar y ufiértase a la Deidá. Esta realízase con complicaos rituales que siguen la tradición [[gaudiya vaisnava|Krisnaísta]], anque s'integraron y afixeron munchos platillos vexetarianos de la cocina mundial. Comer l'alimentu ufiertáu a la Deidá (honrar el ''prasāda'') ye una de les ceremonies más importantes de la [[relixón gaudía vaisnava|relixón Krisnaísta]], xunto cola asistencia a les clases, les ceremonies d'adoración a la Deidá y les actividaes proselitistes (''harinam'' y ''sankīrtan''). Como parte de les actividaes misioneres de ISKCON, realízase la distribución masiva d'alimentu vexetariano. La organización afiliada a ISKCON formada pa coordinar esta actividá ye [[Food for Life]] (Alimentos pa la Vida), que se convirtió na organización más grande a nivel mundial de distribución d'alimentos vexetarianos en zones de desastre o de probeza. Cabo dicir qu'acordies con esta doctrina, cualquier persona que come carne, güevos o pexe considérase contaminada.<!-- Pero nun se-y denomina «paria» (intocable)--> == Vistimienta == Los homes visten ''[[dhoti]]s'' (pantalones-túnica) de color naranxa (qu'utilicen los monxos [[celibatu|célibes]], y que'l so significáu espiritual ye l'arrenunciu a los placeres) o blancu (tantu pa los devotos casaos como pa los «neófitos»). Les [[muyer|muyeres]] envolubrar en ''[[sari]]s'' (túniques) multicolores carentes de significáu espiritual. Toes visten igual: neñes, solteres, casaes, neófitas o «devotes antigües».<ref>[https://web.archive.org/web/20120312192527/http://www.diariouno.com.ar/contenidos/2010/05/05/Costumes-de-rezu-y-vistimienta-de-los-Hare-Krishnas-0039.html «Costumes de rezu y vistimienta de los hare krishna»], artículu nel ''Diariu Unu'' (Mendoza), del 5 de mayu de 2010. Menta les ropes qu'utilicen los hare krishna.</ref> Dalgunes [[viudez|viudes]] visten con ''saris'' blancos, indicando que nun tán disponibles pa formar pareya. Les devotes casaes indiquen el so estáu xuntándose un puntu coloráu na frente. == Crítiques == La popularidá d'esti grupu condució al error por aciu la [[sinécdoque]] de qu'una parte (ISKCON, el grupu de Bhaktivedanta Prabhupada) califica al tou (la [[gaudiya sampradaya|gaudía sampradaia]]). Asina otros movimientos (como'l de [https://web.archive.org/web/20130611161524/http://mandir.org/ Swami Narayan], que tamién diz baxar de Chaitania) y otros millones d'hinduistes y occidentales n'otros tantos grupos en tol mundu, quedaron acomuñaos con ISKCON ensin selo nin guardar rellación dalguna con esa institución. L'únicu venceyu común que guarden ye'l de recitar la mesma oración, tal que los cristianos (católicos, presbiterianos, metodistes, ortodoxos, maronites, etc.) comparten el [[Padre nuesu]]. A diferencia d'otros grupos hinduistes, ISKCON ye viviegamente [[proselitismu|proselitista]].<ref>Los hare krisna son bien proselitistes, según [[Charles R. Brooks]]: ''The hare krishnas in India''. Nueva Jersey: [[Princeton University Press]], 1989.</ref> === Problemes internos y discutiniu === La organización foi declarada [[secta destructiva]] pol [[Parllamentu Européu]] y los gobiernos d'[[Alemaña]], [[Francia]] ya [[Israel]].<ref>[http://www.sindioses.org/sociedad/sectaspeligro.html Sectes destructives] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210925234825/http://www.sindioses.org/sociedad/sectaspeligro.html |date=2021-09-25 }}, nel sitiu web SinDioses.</ref> Les escueles, los gurukulas (‘casa del gurú’) yeren atendíos por mozu brahmacharis (monxos célibes) ensin nengún estudiu nin preparación en pedagoxía. Esisten pruebes de qu'a principios de los [[años 1970|años setenta]] hubo [[abusu infantil|abusos físicos]] y [[abusu sexual infantil|sexuales]] contra los neños nes escueles.<ref name="Iskcon">[http://iskcon.org/ Cronoloxía de ISKCON] nel sitiu web ISKCON.org</ref> En 1972, Bhaktivedanta Prabhupada tenía plena conciencia de qu'esistía abusu infantil nos gurukulas (Rochford, 1998, páx.&nbsp;49, basáu nes cartes de Bhaktivedanta Prabhupada), pero omitió implementar un sistema de denuncia contra estos abusos.<ref name="Iskcon"/> En 1976 les autoridaes estatales cerraron el gurukula de Dallas, que tenía aproximao cien estudiantes, la mayoría ente 4 y 8&nbsp;años d'edá (Rochford, 1998, páx.&nbsp;46).<ref name="Iskcon"/> Hacia l'añu 2000 desenvolvióse un sistema d'[[ombudsman]] (ISKCON Resolve) pa resolver esi problema.<ref>{{cita web|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1272/is_2722_134/ai_n14814238/pg_4/|títulu=«Hare krishna comes of age: the movement has matured into a mainstream religion after years of tumult and scandal; but escaping the past never is easy»|urlarchivu=https://archive.today/20120629011003/findarticles.com/p/articles/mi_m1272/is_2722_134/ai_n14814238/pg_4/|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}</ref> Gradualmente tolos gurukulas fueron zarraos, y cientos de demandes xudiciales práuticamente llevaron a la secta a la bancarrota.<ref>[http://krishna.com «ISKCON temples»] (templos de ISKCON), artículu de Anuttama Dasa, del 7 de febreru de 2002.</ref> El Centru Arxentín pa la Investigación y Refutación de la Pseudociencia<ref name="elojoesceptico_1">[http://www.elojoesceptico.com.ar/revistas/eoe03/eoe0307 Cita de Bhaktivedanta Prabhupada] nel sitiu web El Güeyu Escépticu.</ref> y el Centru d'Investigaciones del Institutu Cristianu de Méxicu,<ref>[https://web.archive.org/web/20111030005724/http://www.sectas.org/Articulos/krishna/ La secta Hare Krishna], artículu nel sitiu web del Centru d'Investigaciones del Institutu Cristianu de Méxicu.</ref> señalaron que'l movimientu Hare Krisna ye una [[secta destructiva|secta]]. Dalgunos de los sos dirixentes s'han vistos envueltos en tráficu de drogues, y otru siguidores suicidáronse, o bien sufiertu problemes de salú física y mental por razones de dieta y repetición del mantra. Asina mesmu, cuestiónense los sos métodos de recoyida de fondos.<ref>[https://www.elpais.com/articulo/sociedad/ESTAOS_XUNÍOS/HARE_KRISHNA/secta/Hare/Krishna/investigada/policia/EE/UU/elpepisoc/19860824elpepisoc_3/Tes «La secta Hare Krishna, investigada pola policía n'Estaos Xuníos (asesinatu, abusu de menores y tráficu de drogues, acusaciones contra la organización)»], artículu nel diariu ''El País'' (Madrid) del 24 d'agostu de 1986.</ref><ref>[http://www.vueltaenu.co.cr/index.php?option=com_content&task=view&id=2239 «Hare krishna en Costa Rica»], artículu nel sitiu web Vuelta n'O, del 9 de mayu de 2008. Nun se refier al grupu hare krishna ISKCON sinón a la [[Gaudiya Math]].</ref><ref>[http://www.hemerosectas.org/category/hare-krishna/ Llista d'artículos en contra de ISKCON] nel sitiu web Hemerosectas.</ref><ref>[http://www.oocities.org/elause/diarios24.htm «Hare krishna almite cutir y abusar de mozos»], artículu nel diariu ''Clarín'' (Buenos Aires), del 11 d'ochobre de 1998.</ref><ref>[http://pqasb.pqarchiver.com/chicagotribune/doc/282904356.html?FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&date=Jun%2021,%201991&author=&pub=Chicago%20Tribune%20%28pre-1997%20Fulltext%29&edition=&startpage=&desc=Ex-Hare%20Krishna%20leader%20gets%2030%20years%20for%20fraud «Ex-hare krishna leader gets 30 years for fraud»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180131073055/http://pqasb.pqarchiver.com/chicagotribune/doc/282904356.html?FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&date=Jun%2021,%201991&author=&pub=Chicago%20Tribune%20%28pre-1997%20Fulltext%29&edition=&startpage=&desc=Ex-Hare%20Krishna%20leader%20gets%2030%20years%20for%20fraud |date=2018-01-31 }} (‘ex-líder hare krishna llogra 30&nbsp;años por fraude’), artículu nel diariu ''Chicago Tribune'', del 21 de xunu de 1991.</ref> === Allegamientos sobre «llaváu de celebru» === En 1976, un casu xudicial qu'incluyía allegamientos de [[llaváu de celebru]] en rellación a un menor d'edá llamáu Robin George y los sos padres, aportó a tratáu pola [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]]. En 1983 un xuráu de [[California]] dio a la familia una compensación de más de 32 millones de dólares en daños pol cargu de privación de llibertá, ente otros. Esta indemnización foi revisada y finalmente foi amenorgada a 485&nbsp;000&nbsp;dólares en 1993.<ref>[https://web.archive.org/web/20070312213721/http://www.hinduismtoday.com/archives/1993/8/1993-8-15.shtml Court Case details]</ref><ref>[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9402Y0DE123BF93BA25755C0A965948260 «Krishna group loses brainwashing lawsuit»] (‘el grupu krishna pierde un xuiciu por llavadura de celebru’), artículu nel diariu ''[[The New York Times]]'' del 18 de xunu de 1983. Consultáu'l 1 d'ochobre de 2009.</ref> === Roles de xéneru y abusu contra les muyeres === Dientro de los postulaos del ISKCON, les muyeres avanzaríen espiritualmente al traviés de la maternidá y la devoción escontra los sos maríos; amás, les almes espirituales que tienen cuerpos d'home seríen más avanzaes que les que tienen cuerpu de muyer tantu nel planu físicu como nel intelectual y l'espiritual.<ref>{{cita llibru|apellíos=Palmer|nome=Susan J.|títulu=Moon Sisters, Krishna Mothers, Rajneesh Lovers: Women's Roles in New Religions|añu=1994|editorial=Syracuse University Press|isbn=978-08-1560-297-2|páxines=287|idioma=inglés}}</ref> Históricamente, les muyeres tuvieron escluyíes de participar en ciertos niveles xerárquicos, y yeren consideraes como inferiores en dellos templos mientres la [[década de 1980]];<ref>{{cita llibru|apellíos=Scotland|nome=Nigel|títulu=Pocket Guide to Sects and New Religions|añu=2005|editorial=Lion Books|isbn=978-07-4595-159-1|páxines=254|idioma=inglés}}</ref> anguaño, y según antecedentes emanados de la mesma organización, la discriminación ente [[xéneru (ciencies sociales)|xéneros]] nun sería tal<ref>{{cita llibru|apellíos=Erndl|nome=Kathleen M.|títulu=Encyclopedia of Women and Religion in North America|añu=2006|editorial=Indiana University Press |nome-editor=Rosemary |apellíu-editor=Skinner Keller |nome-editor2=Rosemary |apellíu-editor2=Radford Ruether |nome-editor3=Marie |apellíu-editor3=Cantlon|isbn=978-02-5334-687-2|páxines=1394|idioma=inglés|capítulu=New Hindu Movements}}</ref> y les diferencies observables décades tres nun seríen ciertes.<ref>{{cita llibru|apellíos=Farrell Bednarorowki |nome=Marry|títulu=Introduction to New and Alternative Religions in America: African diaspora traditions and other American innovations: Introduction|añu=2006|editorial=Greenwood Publishing Group|isbn=978-02-7598-717-6|páxines=325|nome-editor=Eugene V. |apellíu-editor=Gallagher |nome-editor2=W. Michael |apellíu-editor2=Ashcraft|idioma=inglés|capítulu=Gender in New Religious Movements}}</ref> A principios de la [[década de 2000]], apaecieron delles denuncies d'abusos físicu, mental, sexual y esplotación cometíos contra muyeres nel interior de ''gurukulas'' n'Estaos Xuníos mientres los [[años 1970|años setenta]] y [[años 1980|ochenta]].<ref>{{cita llibru|apellíos=Lewis|nome=James R.|títulu=Controversial new religions|añu=2005|editorial=[[Oxford University Press]]|isbn=978-01-9515-683-6|páxines=483|apellíos2=Aagaard Petersen|nome2=Jesper|idioma=inglés}}</ref> A mediaos d'esta última década, Stephen Bryant publicó series acusaciones que daben cuenta de la organización de fiestes onde s'esplotaba sexualmente a muyeres; esti miembru darréu sería asesináu. El [[FBI]] empecipió una investigación pa esclariar si'l gurú a quien acusaba Bryant taba detrás del asesinatu.<ref>{{cita llibru|apellíos=Burke Rochford Jr.|nome=Y.|títulu=Violence and New Religious Movements|añu=2011|editorial=Oxford University Press|editor=Lewis, James R.|isbn=978-01-9983-131-9|páxines=456 |capítulu=Knocking on Heaven's Door: Violence, Charisma, and the Transformation of New Vrindaban |idioma=inglés}}</ref> === Abusu infantil === Tamién se denunciaron casos d'abusu físicu, mental y sexual cometíu contra neños nel interior de los sos templos, especialmente en países como Estaos Xuníos o India,<ref name="queen"/><ref name="Leadership in New Religious">{{cita llibru|apellíos=Eugene V.|nome=Gallagher|títulu=Introduction to New and Alternative Religions in America: African diaspora traditions and other American innovations: Introduction|añu=2006|editorial=Greenwood Publishing Group|isbn=978-02-7598-717-6|páxines=325|nome-editor=Eugene V. |apellíu-editor=Gallagher |nome-editor2=W. Michael |apellíu-editor2=Ashcraft|idioma=inglés|capítulu=Leadership in New Religious Movements}}</ref><ref>{{cita web |url=http://edant.clarin.com/diario/1998/10/11/y-04801d.htm |títulu=Revelaciones n'Estaos Xuníos: los hare krishna almiten cutir y abusar de chicos |editor=''Clarín'' (Buenos Aires) |fecha=11 d'ochobre de 1998 |fechaaccesu=28 de febreru de 2013 }}</ref> práutiques que seríen conocíes pol so fundador yá en 1972, idea que nun ye aceptada polos sos siguidores.<ref>{{cita llibru|apellíos=Burke Rochford|nome=Y.|títulu=Hare Krishna transformed|añu=2007|editorial=NYU Press|isbn=978-08-1477-579-0|páxines=285|idioma=inglés}}</ref> Les primeres denuncies apaeceríen nos medios a fines de los [[años 1970|años setenta]] y principios de los [[años 1980|ochenta]],<ref name="bryant"/><ref name="queen">{{cita llibru|títulu=Encyclopedia of American Religious History|añu=2009|editorial=Infobase Publishing|isbn=978-08-1606-660-5|páxines=1160|idioma=inglés |nome-editor=Edward L. |apellíu-editor=Queen II |nome-editor2=Stephen R. |apellíu-editor2=Prothero |nome-editor3=Gardiner H. |apellíu-editor3=Shatuck, Jr.}}</ref> y nun foi sinón hasta 1990 cuando la organización instauró un sistema pa investigar, denunciar y prevenir incidentes rellacionaos col abusu sexual infantil.<ref name="bryant">{{cita llibru|apellíos=Bryant|nome=Edwin Francis|títulu=The Hare Krishna movement: the postcharismatic fate of a religious transplant|añu=2004|editorial=[[Columbia University Press]]|isbn=978-02-3150-843-8|páxines=448|apellíos2=Ekstrand|nome2=Maria|idioma=inglés}}</ref> Al respective de cifres d'abusu sexual en contra de menores, nun esisten estadístiques que dexen evaluar qué predominante foi o ye esta práutica dientro de la institución. Sicasí, nel añu 2002, la organización recibiera denuncies en contra de siquier 300&nbsp;miembros o exmiembros.<ref name="Leadership in New Religious"/> Tres una serie de demandes n'Estaos Xuníos, mientres l'añu 2002 ISKCON acoyer a la llei de bancarrota; per otru llau, en 2005 alcordaría pagar US$9.5 millones a delles de les víctimes.<ref name="queen"/> === Crítiques dende l'hinduismu === Otru tipu de crítica vien de sectores del [[hinduismu]] ortodoxu y tradicional.<ref>[http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2007-12-20/india/27982843_1_puri-temple-hindus-iskcon Artículu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113103503/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2007-12-20/india/27982843_1_puri-temple-hindus-iskcon |date=2013-11-13 }} nel sitiu web del periódicu ''Times of India'' del 20 d'avientu de 2007.</ref> Pa dellos hinduistes, el grupu hare krisna nun ye verdaderamente hinduista y munchos organismos hinduistes nun reconocen a ISKCON nin a otros grupos Hare Krisna como llexítimos. Por casu, l'alministración del [[templu de Jagannath]] (en [[Puri (India)|Puri]]) nun reconoz los Hare Krisna como hinduistes.<ref>[http://timesofindia.indiatimes.com/VIEW_Jagannath_temple_administration_refuses_entry_to_non-Hindus/rssarticleshow/2676066.cms L'alministración del templu de Jagannath nun dexa la entrada a los non hinduistes (ente ellos los Hare Krishna)], artículu nel periódicu ''Times of India''.</ref><ref>[http://www.hinduismtoday.com/modules/smartsection/item.php?itemid=4499 Artículu] na revista ''Hinduism Today''.</ref> Pa munchos hinduistes, ISKCON y otres aguaes hare Krisna son irrespetuoses y más cercanes a la [[new age (relixón)|nueva era]], pos entemecen la relixón hinduista col cristianismu y con práutiques occidentales impropies del hinduismu ortodoxu, según l'usu del términu «Dios» pa referise puramente a Krisna y «semidioses» pa referise a los demás dioses hinduistes. Dellos hinduistes sienten que ye irrespetuosu llamar «semidioses» a los demás dioses hinduistes escontra los cualos sienten devoción y que l'hinduismu ortodoxu considera dioses, non semidioses.<ref>[http://ebooks.iskcondesiretree.info/pdf/Spiriton/012_God_vs_Demigods_-_Spiriton_Newsletter.pdf «God vs Demigod»], artículu n'inglés nel sitiu web Iskcon Desire Tree.</ref> Los testos hinduistes nos que se basen los hare Krisna utilicen en sánscritu orixinal la pallabra «deva», que significa ‘dioses’, pa referise a toles deidaes. L'usu de «Dios» pa Krisna y «semidiós» pa los demás foi una estratexa del so fundador por que la [[secta destructiva|secta]] fuera más aceptada nel Occidente monoteísta, pero ye contrariu al hinduismu tradicional.<ref>Dasa, Jagannath (2007): [http://religion.info/english/articles/article_347.shtml#.UujCxPvfO9I «India: incidents over access to Jagannath temple»], artículu n'inglés nel sitiu web Religion, del 10 de payares de 2007.</ref> === Irrespeto a otres relixones === Otra crítica dase tocantes a que'l movimientu Hare Krisna ye irrespetuosu con otres relixones, muncho más que l'hinduismu convencional. Por casu, grupos d'hinduistes ortodoxos polo xeneral sienten afinidá escontra'l [[budismu]], al que consideren una caña del hinduismu, y el [[Dalai Lama]] foi convidáu a participar n'actividaes de grupos nacionalistes hinduistes.<ref>[https://web.archive.org/web/20120313141315/http://vhp.org/conferences/world-hindu-conference/world-hindu-conference-2-whc-ii «World Hindu Conference 2 (WHC II), 1979»], artículu n'inglés nel sitiu web VHP.</ref> Sicasí, munchos testos de Bhaktivedanta Prabhupada y d'otros escritores hare krisna son abiertamente contrarios al budismu, relixón de la qu'aseguren (equivocadamente) qu'adora al [[Brahman impersonal]] (polo que la llamen «suicidiu espiritual»), cuando na práutica los budistes nun adoren a nengún dios de nengún tipu (polo que los llamen «materialistes» y ateos).<ref>[http://bhaktipedia.org/espanol/index.php?n=bhaktivedanta_swami.desafío_hare_krsna_10 «Conversación ente Bhaktivedanta Swami y los sos discípulos en Vrindavan (India), setiembre de 1975»] alrodiu de les concepciones hare krishna sobre'l budismu.</ref> Otres creencies oficiales de ISKCON qu'otros credos consideren irrespetuoses ye que los [[musulmanes]] adoren al dios [[Shivá]] o que Xesucristu ye fíu de Krisna. === Crítiques dende la ciencia === Los críticos aseguren que'l movimientu Hare Krisna enseña teoríes equivocaes; por casu: * que'l [[sánscritu]] ye l'idioma más antiguu del mundu (en realidá hai evidencies científiques de que diversos idiomes d'Oriente Mediu y África son muncho más antiguos que'l sánscritu); * que'l [[llatín]], el [[idioma griegu|griegu]] y les [[Llingües romániques]] provienen del sánscritu (cuando en realidá supónse que'l sánscritu provién del perantiguu [[idioma indoeuropéu]], orixe tamién del llatín, el griegu, etc.); * que toles relixones aniciar na India (en realidá namái'l [[budismu]], el [[xainismu]], el [[hinduismu]] y el [[sikhismu]] son orixinaries de la India; les demás relixones aniciar n'otros países). Según l'arqueoloxía, les relixones más antigües nun se crearon na India sinón n'África, Europa y Oriente Mediu. En tolos sos llibros, Bhaktivedanta Prabhupada realizó una cruzada contra la ciencia. A los científicos llamar «sinvergüences», «demonios», «mal llamaos científicos», etc. {{cita|Como los demonios piensen que van vivir pa siempres, preparen grandes planes pa consiguir comodidaes materiales. [...] Los mal llamaos científicos falen de meyora, pero tou ye puru malabarismu de pallabres.|Conferencia de Bhaktivedanta Prabhupada (1976)<ref>[https://web.archive.org/web/20120218224300/http://www.hinduismo.eu/bhaktivedanta-swami-prabhupada/intelixencia-y-ejemplo Conferencia] de Bhaktivedanta Prabhupada en Hyderabad (India), 17 d'avientu de 1976.</ref>}} {{cita|La ciencia ye una babayada dogmática de los demonios avanzaos [...] Nós podemos ufiertar la ciencia de la paz y la tranquilidá trascendentales. Primero podemos amosa-y a la xente, de manera científica, cómo ellos dexaron el mundu espiritual y quedaron cubiertos pola materia. [...] Esos manguanes tán faciéndose pasar por grandes científicos.|Bhaktivedanta Prabhupada en charra informal<ref>[http://backtogodhead.in/science-dogmatic-foolishness-from-advanced-demons/ «La ciencia ye una babayada dogmática de los demonios avanzaos»], charra informal de Bhaktivedanta Prabhupada con dellos discípulos nel so templu de Maiápur (India) del 16 de xineru de 1976.</ref>}} Dellos postulaos de Bhaktivedanta Prabhupada contradicen dafechu la ciencia moderna y les conocencies científiques sobre l'universu: {{cita|Los planetes llexen nel aire como esferes ingrávidas solo so ciertes condiciones, y asina eses condiciones son alteriaes, los planetes pue que cayan nel océanu Garbhodaka, qu'ocupa la metá inferior del universu. La metá cimera ye'l domo esféricu nel cual esisten los innumberables sistemes planetarios. La flotación de los planetes nel aire ingrávido débese '''a la constitución interna''' de los globos. La moderna perforación de la Tierra pa esplotar el petroleu que s'atopa dientro, ye un tipu de disturbiu creáu polos demonios modernos, y puede traer como resultáu una reaición desaxeradamente dañible pa la flotante condición de la Tierra. Un disturbiu similar foi creáu enantes polos demonios encabezaos por Hiranyāksha (el gran esplotador de la fiebre del oru), y la Tierra perdió la so condición ingrávida y cayó al océanu Garbhodaka.|Bhaktivedanta Prabhupada (quien sostenía ser un ''tri-kala-gñá''<br />[daquién que conoz los trés tiempos, el pasáu, el presente y el futuru])<ref>[http://noticiasvina.blogspot.com.ar/2012_02_01_archive.html «Significáu Bhaktivedanta»], esplicación del versu&nbsp;1, capítulu&nbsp;7 («Encarnaciones programaes con funciones específiques»), cantar&nbsp;2 («La manifestación cósmica»), del ''[[Śrīmad Bhāgavatam|Bhagavata-purana]]'' escrita por Bhaktivedanta Prabhupada.</ref>}} === Cites del líder Bhaktivedanta Prabhupada === Según el Centru Arxentín pa la Investigación y Refutación de la Pseudociencia, Bhaktivedanta Prabhupada actuó como un líder de secta socatrando conductes nocives pa los sos siguidores como la desapegadura a la familia, una mala alimentación o inclusive'l suicidiu: {{cita|Con al respective de la familia recordemos lo qu'espresa Bhaktivedanta Prabhupada: «Les rellaciones íntimes de la familia [referir a padres y fíos] nun son más qu'una enfermedá de la piel» (publicáu por Mac Robert en ''The Boston Magacín'', avientu de 1980). Ye común escuchar a los adeptos de Krishna dicir: «Ma, nun me beses que vas contaminame».}} {{cita|En rellación a esti puntu recordemos lo qu'espresa Bhaktivedanta Prabhupada nel ''Upadesamrita'', especialmente na páx.&nbsp;79: «Otra torga ye la ''prayalpa'', el falar innecesariamente. Cuando axuntamos con dellos amigos, de momentu empezamos a falar innecesariamente, lo cual suena igual a unos sapos que croan. Si tenemos que falar, tenemos de falar avera del movimientu de conciencia de Krishna. Aquellos que nun pertenecen al movimientu de conciencia de Krishna interesar en lleer montones de periódicos, revistes, noveles, en resolver crucigrames, y en faer munchos otros disparates. D'esta miente la xente a cencielles pierde'l so pervalible tiempu y la so enerxía. Toes estes actividaes frívoles y otres más tán incluyíes dientro de la categoría de prayalpa. Les persones intelixentes interesaes en desenvolver conciencia de Krishna nunca tienen de participar en tales actividaes».}} {{cita|El debilitamientu orgánicu causáu polos estaos agudos de estrés derivaos de dietes insuficientes (comíes con bien poques proteínes), escases hores de suañu y escesu d'actividaes (llaborales, rituales). Nel ''Bhagavad-guita tal como ye'' (páx.&nbsp;316) Bhaktivedanta Prabhupada esplica'l significáu del testu 17: «Cualquier momentu que se desprecia dormiendo innecesariamente considérase una gran perda. Una persona consciente de Krishna nun puede soportar pasar un minutu de la so vida ensin ocupase nel serviciu del Señor. Poro, el so dormir caltener al mínimu. Nesi aspeutu, el so ideal ye Rupa Gosvami, quien siempres taba ocupáu nel serviciu de Krishna y quien nun podía dormir más de dos hores al día, y delles vegaes nin siquier eso».}} {{cita|Pal final dexé una tema qu'esmolez en delles sectes destructives y de manera especial nos hare krishna. Refiérome al suicidiu de los sos miembros. Na mayoría de los escritos atopamos testos qu'inducen a los miembros a cometer tal aberración. Por casu en ''El néctar de la devoción'', capítulu&nbsp;9, páx.&nbsp;78, Bhaktivedanta Prabhupada referir a l'actuación d'un fiel qu'escucha insultos contra Krishna: Hai tres maneres de tratar con esos insultos. Si oyemos a daquién bocayar de pallabra, tenemos de ser lo suficientemente espertos como por que podamos vencer al oponente per mediu d'argumentos. Si nun nos ye posible vencer al oponente d'esa manera, el siguiente pasu ye'l de nun quedanos paraos ende mansamente, sinón quitar la vida. El tercer procesu síguese si nun nos ye posible llevar a cabu los dos procesos anteriores, y ye'l d'alloñar por completu del llugar. Si'l devotu nun sigue nengunu d'estos trés procesos, cai de la so posición de devoción.<ref name="elojoesceptico_1"/>}} == Referencies == {{llistaref|3}} == Ver tamién == * [[Bhakti]] * [[Chaitania]] * [[Krisna]] * [[Caña (dios hinduista)|Caña]] * [[Visnú]] == Enllaces esternos == {{commonscat|Hare Krishna}} {{Tradubot|Asociación Internacional para la Conciencia de Krishna}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Heterodoxa hinduista]] [[Categoría:Nuevos movimientos relixosos]] [[Categoría:Sectes]] byxms137w1eq8b7to8sa7q9scbpzpoo 0 115177 4379612 4360514 2025-06-26T10:11:17Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379612 wikitext text/x-wiki {{referencies adicionales|t=20151031121920}} {{Ficha de software}} La '''memoria d'accesu aleatoriu''' (''Random Access Memory'', '''RAM''') utilízase como memoria de trabayu d'[[ordenador|ordenadores]] y otros dispositivos pal [[sistema operativu]], los [[Programa informáticu|programes]] y la mayor parte del [[software]]. Na RAM cárguense toles instrucciones qu'executa la [[unidá central de procesamientu]] (procesador) y otres unidaes del ordenador, amás de contener los datos que manipolien los distintos programes. Denominar d'accesu aleatoriu» porque puede lleese o escribir nuna posición de memoria con un tiempu d'espera igual pa cualquier posición, nun siendo necesariu siguir un orde p'aportar (accesu secuencial) a la información de la manera más rápida posible. Mientres l'encendíu del ordenador, la rutina [[POST]] verifica que los módulos de RAM tean coneutaos de manera correuta. Nel casu que nun esistan o nun se detecten los módulos, la mayoría de tarxetes madres emiten una serie de soníos qu'indiquen l'ausencia de memoria principal. Termináu esi procesu, la memoria [[BIOS]] puede realizar un test básicu sobre la memoria RAM indicando fallos mayores na mesma. == Historia == [[Ficheru:Electronic Memory.jpg|thumb|290px|Integráu de siliciu de 64 bits sobre un sector de memoria de nucleu magnéticu (finales de los 60).]] [[Ficheru:4mbramvax.jpg|thumb|left|290px|4MiB de memoria RAM pa un ordenador [[VAX]] de finales de los 70. Los integraos de memoria DRAM tán arrexuntaos enriba a derecha y esquierda.]] [[Ficheru:SIPP-Modul.jpg|thumb|left|290px|Módulos de memoria tipo [[SIPP]] instalaos direutamente sobre la placa base.]] Unu de los primeros tipos de memoria RAM foi la memoria de [[Memoria de toro|nucleu magnéticu]], desenvuelta ente 1949 y 1952 y usada en munchos ordenadores hasta'l desenvolvimientu de circuitos integraos a finales de los años 60 y principios de los 70. Esa memoria riquía que cada bit tuviera almacenáu nun [[toroide]] de material ferromagnético de dellos milímetros de diámetru, lo que resultaba en dispositivos con una capacidá de memoria bien pequeña. Primero que eso, los ordenadores usaben [[relé]]s y [[Memoria de llinia de retardo|llinies de retardo]] de dellos tipos construyíes pa implementar les funciones de memoria principal con o ensin accesu aleatoriu. En 1969 fueron llanzaes una de les primeres memories RAM basaes en semiconductores de [[siliciu]] per parte d'[[Intel Corporation|Intel]] col integráu 3101 de 64 bits de memoria y pal siguiente añu presentóse una memoria [[DRAM]] de 1024 [[byte]]s, referencia [[Intel 1103|1103]] que se constituyó nun finxu, yá que foi la primera en ser comercializada con ésitu, lo que significó'l principiu del fin pa les memories de nucleu magnéticu. En comparanza colos integraos de memoria DRAM actuales, la 1103 ye primitiva en dellos aspeutos, pero tenía un desempeñu mayor que la memoria de nucleos. En 1973 presentóse una innovación que dexó otra miniaturización y convirtióse n'estándar pa les memories DRAM: la multiplexación en tiempu de la [[Direición de memoria|direiciones de memoria]]. [[MOSTEK]] llanzó la referencia MK4096 de 4096 bytes nun barafuste de 16 pines,<ref>{{cita web |url = http://www.mindspring.com/~mary.hall/mosteklives/history/10Ann/firsts.html |títulu = Mostek Firsts <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu = 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120112170032/http://www.mindspring.com/~mary.hall/mosteklives/history/10Ann/firsts.html |fechaarchivu = 12 de xineru de 2012 }}</ref> mientres los sos competidores fabricar nel barafuste [[dual in-line package|DIP]] de 22 pines. L'esquema de direccionamientu<ref>{{cita web |url= http://www.datasheetarchive.com/pdf-datasheets/DataBooks/Book273-277.html |títulu= Datasheet & Application Note Database, PDF, Circuits, Datasheets / Datasheet Archive |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20170927054553/http://www.datasheetarchive.com/pdf-datasheets/DataBooks/Book273-277.html |fechaarchivu= 2017-09-27 }}<!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--></ref> convertir nun estándar de facto por cuenta de la gran popularidá que llogró esta referencia de DRAM. Pa finales de los 70 los integraos yeren usaos na mayoría d'ordenadores nuevos, soldábense direutamente a les plaques base o s'instalaben en zócalos, de manera qu'ocupaben una área estensa de circuitu impresu. Col tiempu fíxose obviu que la instalación de RAM sobre l'impresu principal, torgaba la miniaturización , entós escurriéronse los primeros módulos de memoria como'l [[SIPP]], aprovechando les ventayes de la construcción [[modularidad|modular]]. El formatu [[SIMM]] foi una meyora al anterior, esaniciando los pines metálicos y dexando unes árees de cobre n'unu de los cantos del impresu, bien similares a los de les [[tarxeta d'expansión|tarxetes d'espansión]], de fechu los módulos SIPP y los primeres SIMM tienen la mesma distribución de pines. A finales de los 80 l'aumentu na velocidá de los procesadores y l'aumentu nel anchu de banda riquíu, dexaron arrezagaes a les memories DRAM col esquema orixinal MOSTEK, de manera que se realizaron una serie de meyores nel direccionamientu como les siguientes: [[Ficheru:SIMM-muistikampoja.jpg|thumb|200px|Módulo formato SIMM de 30 y 72 pines, los postreros fueron utilizaos con integraos tipu EDO-RAM.]] === FPM RAM === ''Fast Page Mode RAM'' ('''FPM-RAM''') foi inspiráu en téuniques como'l ''Burst Mode'' usáu en procesadores como'l [[Intel 80486|Intel 486]].<ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0HPJ/is_/ai_11405923 |títulu=The HP Vectra 486 memory controller / Hewlett-Packard Journal /Find Articles at BNET <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009}}</ref> Enllantóse una manera direccionamientu nel que'l controlador de memoria unvia una sola direición y recibe a cambéu esa y delles consecutives ensin necesidá de xenerar toles direiciones. Esto supón un aforru de tiempos una y bones ciertes operaciones son repetitives cuando se desea aportar a munches posiciones consecutives. Funciona como si deseyáramos visitar toles cases nuna cai: dempués de la primer vegada nun sería necesariu dicir el númberu de la cai namái siguir la mesma. Fabricar con tiempos d'accesu de 70 ó 60 ns y fueron bien populares en sistemes basaos nel 486 y los primeres Pentium. === EDO RAM === ''Extended Data Output RAM'' ('''EDO-RAM''') foi llanzada al mercáu en 1994 y con tiempos d'accesos de 40 o 30 ns suponía una ameyora sobre FPM, la so antecesora. La EDO, tamién ye capaz d'unviar direiciones allegantes pero direcciona la columna que va utilizar ente que se llee la información de la columna anterior, dando como resultáu una eliminación d'estaos d'espera, calteniendo activu'l [[Búfer de datos|búfer]] de salida hasta qu'empieza'l próximu ciclu de llectura. === BEDO RAM === ''Burst Extended Data Output RAM'' ('''BEDO-RAM''') foi la evolución de la EDO-RAM y competidora de la SDRAM, foi presentada en 1997. Yera un tipu de memoria qu'usaba xeneradores internos de direiciones y aportaba a más d'una posición de memoria en cada ciclu de reló, de manera que llograba un 50 % de beneficios, meyor que la EDO. Nunca salió al mercáu, yá que Intel y otros fabricantes decidir por esquemes de memoria sincrónicos que magar teníen enforma del direccionamientu MOSTEK, amiesten funcionalidades distintes como señales de reló. == Tipos de RAM == Los dos formes principales de RAM moderna son: # '''[[SRAM]]''' (''Static Random Access Memory''), RAM estática, memoria estática d'accesu aleatoriu. #* volátiles. #* non volátiles: #** '''[[NVRAM]]''' (''non-volatile random access memory''), [[memoria d'accesu aleatoriu non volátil]] #** '''[[MRAM]]''' (''magnetoresistive random-access memory''), memoria d'accesu aleatoriu magnetorresistiva o magnética # '''[[DRAM]]''' (''Dynamic Random Access Memory''), RAM dinámica, memoria dinámica d'accesu aleatoriu. ## '''DRAM Asincrónica''' (''Asynchronous Dynamic Random Access Memory'', memoria d'accesu aleatoriu dinámica asincrónica) ##* '''FPM RAM''' (''Fast Page Mode RAM'') ##* '''EDO RAM''' (''Extended Data Output RAM'') ## '''[[SDRAM]]''' (''Synchronous Dynamic Random-Access Memory'', memoria d'accesu aleatoriu dinámica sincrónica) ##* [[Rambus]]: ##** '''[[RDRAM]]''' (''Rambus Dynamic Random Access Memory'') ##** '''[[XDR DRAM]]''' (''estreme Data Rate Dynamic Random Access Memory'') ##** '''[[XDR2 DRAM]]''' (''estreme Data Rate two Dynamic Random Access Memory'') ##* '''[[SDR SDRAM]]''' (''Single Data Rate Synchronous Dynamic Random-Access Memory'', SDRAM de tasa de datos simple) ##* '''[[DDR SDRAM]]''' (''Double Data Rate Synchronous Dynamic Random-Access Memory'', SDRAM de tasa de datos doble) ##* '''[[DDR2 SDRAM]]''' (''Double Data Rate type two SDRAM'', SDRAM de tasa de datos doble de tipo dos) ##* '''[[DDR3 SDRAM]]''' (''Double Data Rate type three SDRAM'', SDRAM de tasa de datos doble de tipu trés) ##* '''[[DDR4 SDRAM]]''' (''Double Data Rate type four SDRAM'', SDRAM de tasa de datos doble de tipu cuatro) == Nomenclatura == La espresión '''memoria RAM''' utilízase frecuentemente pa describir a los '''módulos de memoria''' utilizaos nes [[Ordenador personal|ordenadores personales]] y [[servidor]]es. La RAM ye solo una variedá de la memoria d'accesu aleatoriu: les [[memoria de solo llectura|ROM]], [[memoria flash|memories Flash]], caxé ([[SRAM]]), los [[Rexistru (hardware)|rexistros]] en procesadores y otres unidaes de procesamientu tamién tienen la cualidá de presentar retardos d'accesu iguales pa cualquier posición. Los módulos de RAM son la presentación comercial d'esti tipu de memoria, que se compón de circuitos integraos soldaos sobre un [[circuitu impresu]] independiente, n'otros dispositivos como les consoles de videoxuegos, la RAM va soldada direutamente sobre la placa principal. == Módulos de RAM == [[Ficheru:BGA RAM.jpg|thumb|200px|right|Formatu [[SO-DIMM]].]] Los módulos de RAM son tarxetes o plaques de [[circuitu impresu]] que tienen soldaos [[circuitu integráu|chips]] de memoria [[DRAM]], por una o dambes cares. La implementación DRAM basar nuna topoloxía de [[circuitu]] llétricu que dexa algamar densidaes altes de memoria por cantidá de transistores, llogrando integraos de cientos o miles de megabits. Amás de DRAM, los módulos tienen un integráu que dexen la identificación de los mesmos ante l'ordenador per mediu del protocolu de comunicación ''[[Serial Presence Detect]]'' (SPD). La conexón colos demás componentes realizar por mediu d'una área de [[Pin (electrónica)|pines]] n'unu de los filos del circuitu impresu, que dexen que'l módulu al ser instaláu nun zócalo o ranura apropiada de la placa base, tenga bon contautu llétricu con el controladores de memoria y les fontes d'alimentación. La necesidá de faer intercambiable los módulos, y d'utilizar integraos de distintos fabricantes, condució al establecimientu d'estándares de la industria como los ''[[Joint Electron Device Engineering Council]]'' (JEDEC). # Paquete '''[[Dual in-line package|DIP]]''' (''Dual In-line Package'', paquete de pines en llinia doble). # Paquete '''[[SIPP]]''' (''Single In-line Pin Package'', paquete de pines en llinia simple): fueron los primeros módulos comerciales de memoria, de formatu propietariu, esto ye, nun había un estándar ente distintes marques. # Módulos '''[[RIMM]]''' (''Rambus In-line Memory Module'', módulu de memoria en-llinia rambus): Fueron otros módulos propietarios bastante conocíos, escurríos pola empresa RAMBUS. # Módulos '''[[SIMM]]''' (''Single In-line Memory Module'', módulu de memoria en llinia simple): formatu usáu n'ordenadores antiguos. Teníen un bus de datos de 16 ó 32 bits. # Módulos '''[[DIMM]]''' (''Dual In-line Memory Module'', módulu de memoria en llinia dual): usáu n'ordenadores d'escritoriu. Carauterizar por tener un bus de datos de 64 bits. # Módulos '''[[SO-DIMM]]''' (''Small Outline DIMM''): usáu n'ordenadores portátiles. Formatu miniaturizado de DIMM. # Módulos '''[[FB-DIMM]]''' (''Fully-Buffered Dual Inline Memory Module''): usáu en servidores. == Teunoloxíes de memoria == La teunoloxía de memoria actual usa una señal de sincronización pa realizar les funciones de llectura/escritura de manera que siempres ta sincronizada con un reló del [[Bus (informática)|bus de memoria]], a diferencia de les antigües memories FPM y EDO que yeren asíncronas. Tola industria decantar poles teunoloxíes síncronas, porque dexen construyir integraos que funcionen a una frecuencia cimera a 66&nbsp;MHz. Tipos de DIMM según la so cantidá de contactos o pines: {| class="wikitable sortable" |- ! Cantidá de pines !! Tipos de DIMM !! Usaos por: !! Observaciones |- | 072 || SO-DIMM || FPM-DRAM y EDO-DRAM || (non el mesmu qu'un 72-pin SIMM) |- | 100 || DIMM || printer [[SDRAM]] || |- | 144 || SO-DIMM || [[SDRAM#SDR SDRAM|SDR]] SDRAM || |- | 168 || DIMM || SDR SDRAM || (menos frecuente pa FPM/EDO DRAM n'árees de trabayu y/o servidores) |- | 172 || Micro-DIMM || [[DDR SDRAM|DDR]] SDRAM || |- | 184 || DIMM || DDR SDRAM || |- | 200 || SO-DIMM || DDR SDRAM y [[DDR2 SDRAM|DDR2]] SDRAM || |- | 204 || SO-DIMM || [[DDR3 SDRAM|DDR3]] SDRAM || |- | 240 || DIMM || DDR2 SDRAM, [[DDR3 SDRAM|DDR3]] SDRAM y ''Fully Buffered DIMM'' (FB-DIMM) DRAM || |- | 244 || Mini-DIMM || DDR2 SDRAM || |} [[Ficheru:RamTypes.JPG|thumb|300px|Memories RAM con teunoloxíes usaes na actualidá.]] === SDR SDRAM === {{AP|SDR SDRAM}} Memoria síncrona, con tiempos d'accesu d'ente 25 y 10 ns y que se presenten en módulos [[DIMM]] de 168 contactos. Foi utilizada nos [[Intel Pentium II|Pentium II]] y nos [[Intel Pentium III|Pentium III]] , según nos [[Advanced Micro Devices|AMD]] [[AMD K6|K6]], [[AMD Athlon]] K7 y Duron. Ta bien estendida la creencia de que se llama ''SDRAM'' a seques, y que la denominación SDR SDRAM ye pa estremala de la memoria DDR, pero nun ye asina, a cencielles estendióse bien rápido la denominación incorreuta. El nome correutu ye ''SDR SDRAM'' yá que ambes (tantu la SDR como la DDR) son memories síncronas dinámiques. Los tipos disponibles son: * PC66: SDR SDRAM, funciona a un máx de 66,6&nbsp;MHz. * PC100: SDR SDRAM, funciona a un máx de 100&nbsp;MHz. * PC133: SDR SDRAM, funciona a un máx de 133,3&nbsp;MHz. === RDRAM === {{AP|RDRAM}} Presentar en módulos [[RIMM]] de 184 contactos. Foi utilizada nos [[Intel Pentium 4|Pentium 4]] . Yera la memoria más rápida nel so tiempu, pero pol so eleváu costu foi rápido camudada pola económica DDR. Los tipos disponibles son: * PC600: RIMM RDRAM, funciona a un máximu de 300&nbsp;MHz. * PC700: RIMM RDRAM, funciona a un máximu de 350&nbsp;MHz. * PC800: RIMM RDRAM, funciona a un máximu de 400&nbsp;MHz. * PC1066: RIMM RDRAM, funciona a un máximu de 533&nbsp;MHz. * PC1200: RIMN RDRAM, funciona a un máximu de 600&nbsp;MHz. === DDR SDRAM === {{AP|DDR SDRAM}} Memoria síncrona, unvia los datos dos veces per cada ciclu de reló. D'esta miente trabaya al doble de velocidá del bus del sistema, ensin necesidá d'aumentar la frecuencia de reló. Presentar en módulos [[DIMM]] de 184 contactos nel casu d'ordenador d'escritoriu y en módulos de 144 contactos pa los ordenadores portátiles. La nomenclatura utilizada pa definir a los módulos de memoria de tipu DDR (esto inclúi a los formatos DDR2, DDR3 y DDR4) ye la siguiente: DDRx-yyyy PCx-zzzz; onde x representa a la xeneración DDR en cuestión; yyyy la frecuencia aparente o efectiva, en Megaciclos per segundu (MHz); y zzzz la máxima tasa de tresferencia de datos per segundu, en Megabytes, que puede llograse ente'l módulu de memoria y el controlador de memoria. La tasa de tresferencia depende de dos factores, l'anchu de bus de datos (polo xeneral 64 bits) y la frecuencia aparente o efectiva de trabayu. La fórmula que s'utiliza pa calcular la máxima tasa de tresferencia per segundu ente'l módulu de memoria y el so controlador, ye la siguiente: Tasa de tresferencia en MB/s = (Frecuencia DDR efectiva) x (64 bits / 8 bits por cada byte)<ref>{{cita web |url= http://www.youbioit.com/es/article/shared-information/8714/como-funciona-la memoria-de-una-ordenador |títulu=Cómo funciona la memoria d'un ordenador}}</ref> Por casu: 1 GB DDR-400 PC-3200: Representa un módulu de 1 GB (Gigabyte) de tipu DDR; con frecuencia aparente o efectiva de trabayu de 400 MHz; y una tasa de tresferencia de datos máxima de 3200 MB/s. 4 GB DDR3-2133 PC3-17000: Representa un módulu de 4 GB de tipu DDR3; frecuencia aparente o efectiva de trabayu de 2133 MHz; y una tasa de tresferencia de datos máxima de 17000 MB/s. Los tipos disponibles son: * PC1600 o DDR 200: funciona a un máx de 200&nbsp;MHz. * PC2100 o DDR 266: funciona a un máx de 266,6&nbsp;MHz. * PC2700 o DDR 333: funciona a un máx de 333,3&nbsp;MHz. * PC3200 o DDR 400: funciona a un máx de 400&nbsp;MHz. * PC4500 o DDR 500: funciona a una máx de 500&nbsp;MHz. === DDR2 SDRAM === {{AP|DDR2 SDRAM}} [[Ficheru:Memoria RAM.JPG|thumb|290px|Módulos de memoria instalaos de 256 MiB cada unu nun sistema con doble canal.]] Les memories DDR 2 son una meyora de les memories DDR ''(Double Data Rate)'', que dexen que los búferes d'entrada salida trabayen al doble de la frecuencia del nucleu, dexando que mientres cada ciclu de reló realicen cuatro tresferencies. Presentar en módulos [[DIMM]] de 240 contactos. Los tipos disponibles son: * PC2-3200 o DDR2-400: funciona a un máx de 400&nbsp;MHz. * PC2-4200 o DDR2-533: funciona a un máx de 533,3&nbsp;MHz. * PC2-5300 o DDR2-667: funciona a un máx de 666,6&nbsp;MHz. * PC2-6400 o DDR2-800: funciona a un máx de 800&nbsp;MHz. * PC2-8600 o DDR2-1066: funciona a un máx de 1066,6&nbsp;MHz. * PC2-9000 o DDR2-1200: funciona a un máx de 1200&nbsp;MHz. === DDR3 SDRAM === {{AP|DDR3 SDRAM}} Les memories DDR 3 son una meyora de les memories DDR 2, apurren significantes meyores nel rendimientu en niveles de baxu voltaxe, lo que lleva consigo un amenorgamientu del gastu global de consumu. Los módulos [[DIMM]] DDR 3 tienen 240 pines, el mesmu númberu que DDR 2; sicasí, los DIMMs son físicamente incompatibles, por cuenta de un allugamientu distintu de la mozqueta. Los tipos disponibles son: * PC3-6400 o DDR3-800: funciona a un máx de 800&nbsp;MHz. * PC3-8500 o DDR3-1066: funciona a un máx de 1066,6&nbsp;MHz. * PC3-10600 o DDR3-1333: funciona a un máx de 1333,3&nbsp;MHz. * PC3-12800 o DDR3-1600: funciona a un máx de 1600&nbsp;MHz. * PC3-14900 o DDR3-1866: funciona a un máx de 1866,6&nbsp;MHz. * PC3-17000 o DDR3-2133: funciona a un máx de 2133,3&nbsp;MHz. * PC3-19200 o DDR3-2400: funciona a un máx de 2400&nbsp;MHz. * PC3-21300 o DDR3-2666: funciona a un máx de 2666,6&nbsp;MHz. === DDR4 SDRAM === {{AP|DDR4 SDRAM}} * PC4-1600 o DDR4-1600: funciona a un máx de 1600&nbsp;MHz. * PC4-1866 o DDR4-1866: funciona a un máx de 1866,6&nbsp;MHz. * PC4-17000 o DDR4-2133: funciona a un máx de 2133,3&nbsp;MHz. * PC4-19200 o DDR4-2400: funciona a un máx de 2400&nbsp;MHz. * PC4-25600 o DDR4-2666: funciona a un máx de 2666,6&nbsp;MHz. == Rellación col restu del sistema == [[Ficheru:Diagrama de la comunicación entre componentes de un sistema de cómputo.svg|thumb|250px|Diagrama de l'arquiteutura d'un ordenador.]] Dientro de la [[xerarquía de memoria]], la RAM atopar nun nivel dempués de los rexistros del procesador y de los caxés tocantes a velocidá. Los módulos de RAM conéctense llétricamente a un [[controlador de memoria]] que xestiona señalar entrantes y salientes de los integraos DRAM. Les señales son de tres tipos: direccionamientu, datos y señales de control. Nel módulu de memoria eses señales tán estremaes en dos buses y un conxuntu misceláneo de llinies de control y alimentación. Ente toes formen el '''bus de memoria''' que coneuta la RAM col so controlador: * '''Bus de datos''': son les llinies que lleven información ente los integraos y el controlador. Polo xeneral, tán arrexuntaos en octetos siendo de 8, 16, 32 y 64 bits, cantidá que tien d'igualar l'anchu del bus de datos del procesador. Nel pasáu, dellos formatos de módulu, nun teníen un anchu de bus igual al del procesador. Nesi casu había que montar módulos en pares o en situaciones estremes, d'a 4 módulos, pa completar lo que se denominaba '''bancu de memoria''', d'otra miente el sistema nun funcionar. Esa foi la principal razón p'aumentar el númberu de pines nos módulos, igualando al anchu de bus de procesadores como'l [[Intel Pentium|Pentium]] a 64 bits, a principios de los [[años 1990]]. * '''Bus de direiciones''': ye un bus nel cual asítiense les direiciones de memoria a les que se riquir aportar. Nun ye igual al bus de direiciones del restu del sistema, yá que ta multiplexado de manera que la direición unviar en dos etapes. Pa ello, el controlador realiza temporizaciones y usa les llinies de control. En cada estándar de [[#Módulos de memoria RAM|módulu]] establezse un tamañu máximu en bits d'esti bus, estableciendo una llende teórica de la capacidá máxima por módulu. * '''Señales misceláneas''': ente les que tán les de l'alimentación (Vdd, Vss) que s'encarguen d'apurrir potencia a los integraos. Tán les llinies de comunicación pal integráu de presencia (''[[Serial Presence Detect]]'') que sirve pa identificar cada módulu. Tán les llinies de control ente les que s'atopen les llamaes RAS (''Row Address Strobe'') y CAS (''Column Address Strobe'') que controlen el bus de direiciones, d'últimes tán les señales de reló nes memories sincróniques SDRAM. Dellos controladores de memoria en sistemes como PC y servidores atópense enfiñíos nel llamáu [[ponte norte]] (''North Bridge'') de la placa base. Otros sistemes inclúin el controlador dientro del mesmu procesador (nel casu de los procesadores dende [[AMD Athlon 64]] y [[Intel Core i7]] y posteriores). Na mayoría de los casos el tipu de memoria que puede remanar el sistema ta llindáu polos ''sockets'' pa RAM instalaos na placa base, a pesar que los controladores de memoria en munchos casos son capaces de conectase con teunoloxíes de memoria distintes. Una carauterística especial de dellos controladores de memoria, ye'l manexu de la teunoloxía canal doble o [[doble canal]] (''Dual Channel''), onde'l controlador remana bancos de memoria de 128 bits, siendo capaz d'apurrir los datos de manera entrepolada, optando por unu o otra canal, amenorgando les llatencies vistes pol procesador. La meyora nel desempeñu ye variable y depende de la configuración y usu del equipu. Esta carauterística hai promovíu el cambéu de los controladores de memoria, resultando na apaición de nuevos ''chipsets'' (la serie 865 y 875 d'Intel) o de nuevos zócalos de procesador nos AMD (el 939 con canal doble , reemplazo'l 754 de canal senciella). Los equipos de games media y alta polo xeneral fabríquense basaos en ''chipsets'' o zócalos que soporten doble canal o superior, como nel casu del zócalo (''socket'') 1366 d'Intel, qu'usaba una triple canal de memoria, o'l so nuevu LGA 2011 qu'usa cuádruple canal. == Detección y correición d'errores == Esisten dos clases d'errores nos sistemes de memoria, les falles (''Hard fails'') que son daños nel hardware y los errores (''soft errors'') provocaos por causes casuales. Los primeres son relativamente fáciles de detectar (en delles condiciones el diagnósticu ye equivocáu), los segundos al ser resultáu d'eventos aleatorios, son más difíciles de topar. Na actualidá la confiabilidad de les memories RAM frente a los errores, ye abondo alta como para nun realizar verificación sobre los datos almacenaos, a lo menos p'aplicaciones d'oficina y caseres. Nos usos más críticos, aplíquense téuniques de correición y detección d'errores basaes en distintes estratexes: * La téunica del '''[[bit de paridá]]''' consiste en guardar un bit adicional por cada byte de datos y na llectura comprueba si'l númberu d'unos ye par (“paridá par”) o impar (“paridá impar”), detectándose asina l'error. * Una téunica meyor ye la qu'usa “códigu de autochequeo y autocorreutor” (''[[error-correcting code]]'', '''ECC'''), que dexa detectar errores de 1 a 4 bits y correxir errores qu'afecten a un solu bit. Esta téunica úsase namái en sistemes que riquen alta fiabilidá. Polo xeneral, los sistemes con cualquier tipu de proteición contra errores tien un costu más altu, y sufren de pequeñes penalizaciones en desempeñu, con al respective de los sistemes ensin proteición. Pa tener un sistema con ECC o paridá, el ''[[chipset]]'' y les memories tienen de tener soporte pa eses teunoloxíes. La mayoría de plaques base nun tener dichu soporte. Pa los fallos de memoria pueden utilizase ferramientes de software especializaes que realicen pruebes sobre los módulos de memoria RAM. Ente estos programes unu de los más conocíos ye l'aplicación [[Memtest86+]] que detecta fallos de memoria. == RAM rexistrada == Ye un tipu de módulu usáu frecuentemente en servidores, tien circuitos integraos que s'encarguen de repitir les señales de control y direiciones: les señales de reló son reconstruyíes con ayuda del PLL que ta allugáu nel módulu mesmu. Les señales de datos coneutar de la mesma forma que nos módulos ensin rexistrar: de manera direuta ente los integraos de memoria y el controlador. Los sistemes con memoria rexistrada dexen coneutar más módulos de memoria y de una capacidá más alta, ensin qu'haya perturbaciones nes señales del controlador de memoria, dexando'l manexu de grandes cantidaes de memoria RAM. Ente les desventaxes de los sistemes de memoria rexistrada tán el fechu de que s'amiesta un ciclu de retardo pa cada solicitú d'accesu a una posición non consecutiva y un preciu más altu que los módulos ensin rexistrar. La memoria rexistrada ye incompatible con el controladores de memoria que nun soporten la manera rexistrada, a pesar de que pueden instalase físicamente nel zócalo. Pueden reconocese visualmente porque tienen un integráu medianu, cerca del centru xeométricu del circuitu impresu, amás de qu'estos módulos suelen ser daqué más altos.<ref>https://web.archive.org/web/20120310085510/http://download.micron.com/pdf/datasheets/modules/ddr2/HTJ_S36C512_1Gx72.pdf</ref> Mientres l'añu 2006 delles marques llanzaron al mercáu sistemes con memoria [[FB-DIMM]] que nel so momentu pensáronse como los socesores de la memoria rexistrada, pero abandonó esa teunoloxía en 2007 yá que ufiertaba poques ventayes sobre'l diseñu tradicional de memoria rexistrada y los nuevos modelos con memoria DDR3.<ref>{{Cita web |url=http://www.theinquirer.net/inquirer/news/1014319/fb-dimm-dead-rddr3-king |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110215130608/http://www.theinquirer.net/inquirer/news/1014319/fb-dimm-dead-rddr3-king |fechaarchivu=2011-02-15 }}</ref> == Ver tamién == {{llista de columnes|3| * [[Accesu aleatoriu]] * [[Circuitu impresu]] * [[Circuitu integráu]] * [[Doble canal]] * [[DRAM]] * [[Joint Electron Device Engineering Council]] * [[Memoria (informática)]] * [[Memoria de solo llectura]] * [[Memoria FRAM]] * [[Memoria gráfica d'accesu aleatoriu]] * [[Memoria principal]] * [[Memoria volátil]] * [[Ranura d'espansión]] * [[RDRAM]] * [[Serial Presence Detect]] * [[SRAM]] * [[Teunoloxía de montaxe superficial]] * [[Zócalo (electrónica)]] }} == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Memoria de acceso aleatorio}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Memories volátiles]] 3k0oh0r4z8e2n5if72dkrm5t149psaj 0 115467 4379623 4370317 2025-06-26T10:12:43Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379623 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Vístula}} {{xeografía}} El '''ríu Vístula'''<ref>{{DALLA|vándalu, -a, -o|49094}}</ref> ({{Audiu|Wisla.ogg|[ˈvʲiswa]}} {{lang-pl|Wisła}}, {{lang-de|Weichsel}}) ye unu de los principales [[ríu|ríos]] de la [[Europa oriental]], el más llargu de los que desagüen nel [[mar Bálticu]] y el más importante de [[Polonia]], pola qu'escurre íntegramente. Tien un llargor de {{unidá|1070|km}} —que lo converten nel [[Ríos más llargos d'Europa|24º ríu más llargu d'Europa y nel 12º de los primarios]]— y drena una gran cuenca de más de {{unidá|194424|km²}} —la [[Ríos más llargos d'Europa|14ª cuenca europea]] y la [[Ríos que desagüen nel mar Bálticu|2ª del mar Bálticu]]—: {{unidá|168699|km²}} correspuenden a Polonia (aproximao dos tercios del territoriu nacional) y el restu a [[Bielorrusia]], [[Ucraína]] y [[Eslovaquia]]. El sistema fluvial más llargu de la cuenca correspuende al Vístula-[[Narew]]-[[Bug Occidental]], con {{unidá|1213|km}}. El Vístula naz nel suroeste del país a 1220 m d'altitú, na aguada septentrional de los [[montes Cárpatos]], y escurre primero en direición norte, dempués esti y, a lo último, oeste. Desagua nel [[golfu de Gdansk]], un entrante del Bálticu, dempués d'estremase en dos ramales que dejanentre ellos un ampliu delta. Alministrativamente, el ríu escurre por ocho de los dieciséis voivodatos de Polonia —[[Voivodatu de Silesia|Silesia]], [[Voivodatu de Pequeña Polonia|Pequeña Polonia]], [[Voivodatu de Santa Cruz|Santa Cruz]], [[Voivodatu de Subcarpacia|Subcarpacia]], [[Voivodatu de Łódź|Łódź]], [[Voivodatu de Mazovia|Mazovia]], [[Voivodatu de Cuyavia y Pomerania|Cuyavia y Pomerania]] y [[Voivodatu de Pomerania|Pomerania]]— y ciudaes más importantes nel so cursu son [[Cracovia]], [[Sandomierz]], [[Tarnobrzeg]], [[Puławy]], [[Varsovia]], [[Płock]], [[Włocławek]], [[Toruń]], [[Bydgoszcz]], [[Grudziądz]] y [[Tczew]]; la ciudá portuaria de [[Gdansk]] topar al oeste de la so desaguada. Trés d'eses ciudaes, Cracovia, Varsovia y Toruń, tienen los sos cascos históricos declaraos [[Patrimoniu_de_la Humanidá_en_Polonia|Patrimoniu de la Humanidá]] (en 1978, 1980 y 1998 respeutivamente). Los sos principales afluentes son los ríos [[Narew]]-[[Bug Occidental]] ({{Unidá|796|km}}), [[San (ríu)|San]] ({{Unidá|433|km}}), [[ríu Pilica|Pilica]] ({{Unidá|319|km}}), [[ríu Wieprz|Wieprz]] ({{Unidá|303|km}}), [[ríu Drwęca|Drwęca]] ({{Unidá|253|km}}), [[ríu Dunajec|Dunajec]] ({{Unidá|247|km}}), [[ríu Brda|Brda]] ({{Unidá|238|km}}) y [[ríu Wda|Wda]] ({{Unidá|210|km}}. El ríu ye navegable hasta la ciudá de [[Bydgoszcz]] (onde coneuta cola [[canal de Bydgoszcz]]) y na so totalidá solamente pa barcos de poco tonelaxe. Ta comunicáu per mediu de delles canales cola cuenca del [[ríu Óder]] (''Odra''). El ríu da nome, no que fai a Europa norcentral, a la última glaciación del [[Pleistocenu]] que terminó alredor de [[10000 e.C.|10000&nbsp;e.&nbsp;C.]], la glaciación Vistuliana o glaciación Weichseliense.<ref>{{cita publicación | títulu=Record of the Vistula ice lobe advances in the Late [[Weichselian]] glacial sequence in north-central Poland | last1=Wysota | first1=W. | last2=Molewski | first2=P.| last3=Sokołowski, R.J. |publicación=Quaternary International | añu=2009 | doi=10.1016/j.quaint.2008.12.015 | first3=Robert J. | volume=207 |páxines=26 }}.</ref> == Etimoloxía == El nome Vístula foi recoyíu per primer vegada por [[Pliniu'l Vieyu]] nel añu [[77 e.C.|77&nbsp;e.&nbsp;C.]] nel so ''Historia Natural''. Utiliza ''Vistula'' (4.52, 4.89) con una variante masculina ''Vistillus'' (3.06). La [[raigañu (llingüística)|raigañu]] del nome ''Vistula'' ye indoeuropea *''o̯eis-'', 'supurar, fluyir amodo' (cf., [[sánscritu]] a''veṣ''an, 'fluyíen', en nórdicu antiguu ''veisa'', ‘slime') y atópase en munchos hidrónimos europeos (por casu, [[Weser]], [[Viesinta]]).<ref>D.Q. Adams, ''Encyclopedia of Indo-European Culture'' (London: Fitzroy-Dearborn, 1997), 207.</ref> Les terminaciones en [[diminutivu]] -''ila'', -''ula'', utilizar en munches llingües indoeuropees, incluyendo'l llatín (vease [[Úrsula]]). Al escribir sobre'l ríu Vístula y los sos pueblos, Ptolomeo utiliza la grafía griega ''Ouistoula''. Otres fontes antigües lo grafían ''Istula''. [[Pomponio Mela]] referir al ''Visula'' (''De chorographia libri trés'', llibru 3, ad 44) y [[Amiano Marcelino]] al ''Bisula'' (llibru 22), dambos nomes ensin la -''t''-. Jordanes (Getica 5 y 17) utiliza ''Viscla'' ente que'l poema anglosaxón [[Widsith]] referir al ríu como'l ''Wistla''.<ref>{{cita web |autor= William Napier |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4159/is_20051120/ai_n15851679/ |títulu= Building a Library: The Fall of Rome |work = findarticles.com |publicación=Independent Newspapers UK Limited |fecha=20 de payares de 2005 |fechaaccesu=1 d'abril de 2009}}</ref> El cronista polacu del sieglu XII [[Wincenty Kadłubek]] latiniza l'hidrónimu como ''Vandalus'', una forma presumiblemente influyida pola lituana ''vanduõ'', 'agua', ente que [[Jan Długosz]], nel so ''Annales seu cronicae incliti regni Poloniae'', llapada al Vístula ''Alba aqua'' ('agües blanques'), seique refiriéndose al Pequeñu Vístula Blanco (''Biała Wisełka''): «a nationibus orientalibus Polonis vicinis, ob aquae candorem Alba aqua ... nominatur». Mientres la dómina romana, el Bálticu yera conocíu como'l ''Mare Suebicum'', pola tribu xermana de los [[suevos]], qu'aparentemente s'aniciaron na rexón del [[Oder]]. El nome créese que provendría del [[proto-xermánicu]] *''swēbaz'', basada de la mesma nel raigañu proto-xermánica *''swē-'', que significa 'el mesmu pueblu', na tercer persona [[pronome reflexivu]]<ref name="urnordisk">{{cita web |apellíu=Peterson |nome=Lena|títulu=Swābaharjaz|work=Lexikon över urnordiska personnamn |publicación=Institutet för språk och folkminnen, Sweden|url=http://www.sofi.se/images/NA/pdf/urnord.pdf|format=pdf |páxines=page 16 |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.sofi.se/images/NA/pdf/urnord.pdf|fechaarchivu=26 de payares de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110518012642/http://www.sofi.se/images/NA/pdf/urnord.pdf |fechaarchivu=18 de mayu de 2011}} (Text in [[Swedish language|Swedish]]); for an alternative meaning, as "free, independent" see {{cita publicación |apellíu=Room |nome=Adrian|contribution=Swabia, Sweden | títulu=Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features and Historic Sites: Second Edition |publicación=McFarland & Company, Inc., Publishers|añu=2006 |ubicación=Jefferson, North Carolina, and London |páxines=363, 364|postscript=<!--None-->|isbn=0786422483}}; compare [[Suiones]].</ref> a partir d'un raigañu [[Idioma protoindoeuropéu|proto-indoeuropea]] *swe-.<ref>{{cita web |apellíu=Pokorny |nome=Julius|authorlink=Julius Pokorny|títulu=Root/Lemma se-|work=Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch |publicación=Indo-European Etymological Dictionary (IEED), Department of Comparative Indo-European Linguistics, Leiden University |páxines=pages 882–884|url=http://www.indoeuropean.nl/cgi-bin/startq.cgi?flags=endnnnl&root=leiden&basename=%5Cdata%5Cie%5Cpokorny |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110809064309/http://www.indoeuropean.nl/cgi-bin/startq.cgi?flags=endnnnl&root=leiden&basename=%5Cdata%5Cie%5Cpokorny |fechaarchivu=9 d'agostu de 2011}} (testu n'alemán); locate by searching the page number.{{cita web |nome=Gerhard |apellíu=Köbler|títulu=*se-|work=Indogermanisches Wörterbuch: 3. Auflage|añu=2000|format=pdf |páxines=page 188|url=http://www.koeblergerhard.de/germanistischewoerterbuecher/indogermanischeswoerterbuch/idgS.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.koeblergerhard.de/germanistischewoerterbuecher/indogermanischeswoerterbuch/idgS.pdf|fechaarchivu=26 de payares de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071025144447/http://www.koeblergerhard.de/germanistischewoerterbuecher/indogermanischeswoerterbuch/idgS.pdf |fechaarchivu=25 d'ochobre de 2007}} (testu n'alemán); la etimoloxía n'inglés ta en {{cita web |apellíu=Watkins |nome=Calvert|authorlink=Calvert Watkins|títulu=s(w)y-|chapter=Appendix I: Indo-European Roots|work=The American Heritage Dictionary of the English Language: Fourth Edition|añu=2000|url=http://www.bartleby.com/61/roots/IE509.html}} Dellos vocablos rellacionaos n'inglés son ''sibling, sister, swain, self''.</ref> == Relevancia histórica == [[Ficheru:Wisla-kolo-Torunia.jpg|thumb|left|El valle del Vistula al este (agües enriba) de [[Toruń]].]] Munches partes de la cuenca del Vístula yá taben ocupaes na [[Edá del Fierro]], nel {{DC|I mileniu}}, poles cultures [[cultura lusaciana]] y [[cultura Przeworsk|Przeworsk]]. L'analís xenéticu indica qu'hubo una continuidá xenética ininterrumpida{{clarify |fecha=Mayu de 2014}} de los habitantes del área nos postreros 3500 años.<ref name="chipublib">{{cita web |autor=Jędrzej Giertych |url = http://www.chipublib.org/search/details/cn/927545 |títulu= Tysiąc lat historii narodu polskiego |publicación=www.chipublib.org |páxines= |páxina= |fecha= |fechaaccesu=3 d'abril de 2009 |idioma=pl}}</ref> Los autores romanos del {{DC|sieglu I}}.<ref name="chipublib"/> llamaben [[Germania Magna]] a la parte de la cuenca del Vístula, xunto coles tierres de los ríos [[Rin]], [[Danubiu]], [[ríu Elba|Elba]] y [[Oder]]. Esto nun implica qu'esos habitantes fueren «xermánicos» nel sentíu modernu del términu. [[Tácito]], al describir a los [[vénetos del Vístulai|veneti]], [[Bastanos|peucini]] y [[fenni]], escribió que nun taba seguru de si tenía de llamalos xermanos, yá que teníen asentamientos y lluchaben a cuerpu, o más bien [[sármatas]], yá que teníen dellos costumes similares a ellos.<ref name="De origine et situ Germanorum by Cornelius Tacitus">{{Cita web |url=http://info.uah.edu/student_life/organizations/SAL/texts/latin/classical/tacitus/germania1.html |títulu=''De origine et situ Germanorum'' by Cornelius Tacitus |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090625141534/http://info.uah.edu/student_life/organizations/SAL/texts/latin/classical/tacitus/germania1.html |fechaarchivu=2009-06-25 }}</ref> [[Claudio Ptolomeo|Tolomeo]], nel {{DC|sieglu II}}, describió'l Vístula como la frontera ente la [[Germania Magna|Germania]] y la [[Sarmatia]]. [[Ficheru:Piotrowski Śmierć Wandy.jpg|thumb|left|''Muerte de la princesa Wanda'', de Maksymilian Piotrowski, 1859.]] [[Ficheru:Wislica grodzisko 20070825 1456.jpg|thumb|left|Una fortaleza vistulana en [[Wiślica]] tuvo una vegada equí.]] La ruta mar Bálticu–Vístula–Dnieper–mar Negru, colos sos ríos, foi una de les rutes comerciales más antigües, conocida como [[ruta del ámbare]], na que s'axustaben l'ámbare y otros bienes dende'l norte d'Europa hasta Grecia, Asia, Exiptu y otros llugares.<ref>[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/2101/ Augustów Canal on UNESCO Tentative List of Cultural Properties]</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.suwalszczyzna.pl/eng_ver/eng06.htm |títulu=The Augustów Canal at www.suwalszczyzna.pl |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140707095317/http://www.suwalszczyzna.pl/eng_ver/eng06.htm |fechaarchivu=2014-07-07 }}</ref> (Más palantre, el Vístula foi utilizáu pa coneutar col ríu Dnieper, y dende ellí col mar Negru, al traviés de la [[canal Augustów]] (1823-1839), una maravía teunolóxica con numberoses [[esclusa|escluses]] que contribúin al so curiosu estéticu. Foi la primer vía fluvial n'[[Europa Central]] qu'apurrió un enllaz direutu ente dos grandes ríos, el Vístula y el [[Niemen]]. Dexó un venceyu col [[mar Negru]] escontra'l sur al traviés de la [[canal Oginski]], el [[ríu Dnieper]], la canal Berezina y el [[ríu Dvina]].) L'estuariu del Vístula foi colonizáu polos [[primeros eslavos]] nos sieglu VII y VIII.<ref name=Piskorski29>{{cita llibru | autor= Jan M. Piskorski | títulu= Pommern im Wandel der Zeit | añu= 1999 | editor = |páxines=| chapter = | chapterurl = |publicación= |ubicación=| isbn = 8-3906-184-8-6 | url = | format = |fechaaccesu= |idioma=de}} p.29</ref> Basándose nos afayos arqueolóxicos y n'investigaciones llingüístiques, postulóse qu'esos colonos treslladaríense escontra'l norte siguiendo'l cursu del Vístula.<ref name=Piskorski29/> Sicasí, esto contradiz otra hipótesis sofitada por dellos investigadores que sostién que fueron los [[veletos]] quien se movieron escontra l'oeste dende'l delta del Vístula.<ref name=Piskorski29/> Un bon númberu de [[tribus polaques]] [[eslavos occidentales|eslaves occidentales]] formaron pequeños dominios yá nel sieglu VIII, dalgunes de les cualos xuniéronse más tarde formando otros grupos tribales más grandes. Ente les tribus que figuren nel documentu del sieglu IX del [[Xeógrafu bávaru]] taben los [[vistulanos]] (''Wiślanie'') nel sur de Polonia. [[Cracovia]] y [[Wiślica]] yeren los sos principales centros. Munches [[lleendes polaques]] tán rellacionaes col Vístula y colos [[entamos del Estáu polacu]]. Una de les más perdurables ye alrodiu de la [[princesa Wanda]] ''co nie chciała Niemca'' (que refugó al xermanu).<ref name="kresy">{{cita web |autor= Paul Havers |url= http://www.kresy.co.uk/wanda.html |títulu= The Legend of Wanda |publicación= www.kresy.co.uk |fechaaccesu= 31 de marzu de 2009 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120205055922/http://www.kresy.co.uk/wanda.html |fechaarchivu= 2012-02-05 }}</ref> Acordies cola variante más espublizada, popularizada pol historiador del sieglu XV [[Jan Długosz]],<ref>{{cita web |autor= Leszek Paweł Słupecki |url = http://sms.zrc-sazu.si/pdf/02/SMS_02_Slupecki.pdf |títulu= The Krakus' and Wanda's Burial Mounds of Cracow |publicación=sms.zrc-sazu.si |páxines= |páxina= |fecha= |fechaaccesu=31 de marzu de 2009}} p.84</ref> Wanda, fía del [[Krakus|rei Krakus]], convertir en reina de los polacos tres la muerte del so padre.<ref name="kresy"/> Negar a casase con Rytigier (Rüdiger), un príncipe xermanu, quien s'ofendió ya invadió Polonia, pero foi refugáu.<ref name="brooklyn">{{cita web |autor= |url = http://www.brooklynmuseum.org/eascfa/dinner_party/heritage_floor/wanda.php |títulu= Wanda |publicación=www.brooklynmuseum.org |fechaaccesu=31 de marzu de 2009}}</ref> Wanda decidió suicidase afogándose nel ríu Vístula p'asegurase de que nun volvería invadir el so país de nuevu.<ref name="brooklyn"/> === Principal arteria comercial === [[Ficheru:Tyniec Abbey.jpg|thumb|Abadía benedictina del sieglu XI en [[Tyniec]], apoderando'l Vístula.]] [[Ficheru:Czersk 25.jpg|thumb|left|El Vistula cerca del Castiellu de los [[Ducáu de Masovia|Duques de Mazovia]] en [[Czersk, Masovian Voivodeship|Czersk]].]] Mientres cientos d'años el ríu foi una de les principales arteries comerciales de Polonia, y por ello los castiellos que bordiaben les sos veres yeren posesiones bien envaloraes. Sal, madera, granu y piedra pa la construcción d'edificios fueron dalgunos de los bienes unviaos al traviés d'esa ruta ente los sieglos X al XIII.<ref name="vistula_parczewski">{{cita web |autor= Władysław Parczewski, Jerzy Pruchnicki |url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/630787/Vistula-River |títulu= Vistula River |work = [[Encyclopedia Britannica]] |fechaaccesu=3 d'abril de 2009}}</ref> Nel sieglu XIV el Vístula inferior yá taba controláu pola [[Orde Teutónica]], convidada en 1226 por [[Conrado I de Mazovia]] p'ayudar a lluchar contra los prusianos paganos que s'atopaben na frontera de les sos tierres. En 1308, los caballeros teutónicos [[prindaron el castiellu de Gdańsk]] y asesinaron a la so población,<ref>{{cita web |autor = |url = http://www.en.gdansk.gda.pl/about,2,12.html |títulu = History of the City Gdańsk |publicación = www.en.gdansk.gda.pl |fechaaccesu = 3 d'abril de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20121017123409/http://www.en.gdansk.gda.pl/about,2,12.html |fechaarchivu = 2012-10-17 }}</ref> un sucesu conocíu como la masacre de Gdansk. La Orde heredara [[Gniew]] de [[Sambor II]], consiguiendo asina un puntu de sofitu na marxe esquierda del Vístula.<ref>{{cita llibru |autor=Rosamond McKitterick, Timothy Reuter, David Abulafia, C. T. Allmand | títulu= The New Cambridge Medieval History: C. 1198-C. 1300| añu= 1995 | editor = Vol.5 |páxines=| chapter = | chapterurl = |publicación=[[Cambridge University Press]] |ubicación=| isbn = 0-521-36289-X | url = https://books.google.com/?id=bclfdU_2lesC&printsec=frontcover&dq=The+New+Cambridge+Medieval+History:+C.+1198-C.+1300 | format = |fechaaccesu=}}</ref> Munches tenaes y almacenes fueron construyíos nel sieglu XIV nes veres del Vístula.<ref name="vistula_mikulski">{{cita web |autor= Krzysztof Mikulski |url =http://www.mowiawieki.pl/artykul.html?id_artykul=1634 |títulu= Dzieje dawnego Torunia |publicación=www.mowiawieki.pl |páxines= |páxina= |fecha= |fechaaccesu=3 d'abril de 2009 |idioma=pl|urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.mowiawieki.pl/artykul.html?id_artykul=1634|fechaarchivu=26 de payares de 2015}}</ref> Nel sieglu XV, la ciudá de Gdansk consiguió gran importancia na zona del Bálticu como centru de mercaderes y comerciantes y como ciudá portuaria. Ente que nesi momentu les tierres circundantes taben habitaes por [[pomeranianos]], Gdansk convirtióse llueu nun puntu de partida pa la colonización alemana del país vistulano, en gran parte en barbechu.<ref>{{cita llibru |autor=Oskar Halecki, Antony Polonsky | títulu= A history of Poland | añu= 1978 | editor = |páxines=| chapter = | chapterurl = |publicación=Routledge |ubicación=| isbn = 0-7100-8647-4 | url = | format = |fechaaccesu= |idioma=de}} p.35</ref> Antes del picu de mayor puxanza qu'asocedió en 1618, el comerciu aumentara nun factor de 20 dende 1491. El tonelaxe de granos axustáu nel ríu n'años clave demostrar: en 1491, {{unidá|14000|to}}; en 1537, {{unidá|230000|to}}; en 1563, {{unidá|1500000|to}}; en 1618, {{unidá|3100000|to}}.<ref name="commonwealth_trade">{{cita llibru | autor= Krzysztof Olszewski | títulu= The Rise and Torne of the Polish-Lithuanian Commonwealth due to Grain Trade| añu= 2007 | editor = |páxines=| chapter = | chapterurl = |publicación= |ubicación=| isbn = | url =| format = |fechaaccesu=22 d'abril de 2009}}; a: p. 6, b: p. 7, c: p. 5, d: p. 5.</ref> [[Ficheru:Hogenberg View of Warsaw.jpg|thumb|El ríu Vístula en [[Varsovia]] cerca del final del sieglu XVI. El llau derechu amuesa la ponte [[Segismundo Augusto]] construyíu en 1568–1573 por Erazm Cziotko (c. {{unidá|500|m}} de llargu).<ref>{{cita web |autor= Jerzy S. Majewski |url = http://miasta.gazeta.pl/warszawa/1,97596,2049149.html |títulu= Most Zygmunta Augusta |publicación=miasta.gazeta.pl |páxines= |páxina= |fecha=29 d'abril de 2004 |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2009 |idioma=pl}}</ref>]] [[Ficheru:Torun Merian 1641.jpg|thumb|left|El ríu Vístula (''Vistvla fluvivs'') en [[Toruń]] en 1641.]] Nel sieglu XVI la mayor parte del granu esportáu per Polonia yá salía al traviés de Gdańsk, que por cuenta del so allugamientu como puntu terminal del Vístula y los sos afluentes navegables, y a la so posición como puertu comercial nel Bálticu, convertir na ciudá polaca más rica, más altamente desenvuelta (de lloñe el mayor centru d'artesanía y manufactura) y más autónoma.<ref>{{cita web |autor= |url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/227552/Gdansk |títulu= Gdańsk (Poland) |work = [[Encyclopedia Britannica]] |fechaaccesu=3 d'abril de 2009}}</ref> Otres ciudaes viéronse afeutaes negativamente pol casi monopoliu que Gdansk exercía sobre'l comerciu esterior. Mientres el reináu d'[[Esteban I Báthory]], Polonia gobernaba dos de los principales puertos del Bálticu: Gdansk,<ref>{{cita web |autor= |url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/565459/Stephen-Bathory |títulu= Stephen Bathory (king of Poland) |work = [[Encyclopedia Britannica]] |páxines= |páxina= |fecha= |fechaaccesu=3 d'abril de 2009}}</ref> que controlaba'l comerciu fluvial del Vístula, y [[Riga]], que lo faía nel [[Dvina Occidental]]. Entá güei dambes ciudaes atopar ente les más grandes de la rexón. Alredor del 70% de les esportaciones de Gdańsk yeren de granu.<ref name="commonwealth_trade"/> El granu foi tamién el mayor productu esportáu pola [[Mancomunidá de Polonia-Lituania]]. El volume de granu comercializáu puede considerase un bon indicador y bona midida pa la crecedera económica de la Comunidá. [[Ficheru:Aleksander Gierymski, Święto Trąbek I.jpg|thumb|''[[Rosh Hashanah|Fiesta de les trompetes]]'' ({{lang-pl|Święto trąbek}}), la fiesta xudía nes veres del Vístula, [[Aleksander Gierymski]], 1884.]] El propietariu d'un [[folwark]] —un tipu de granxa esplotada por señores y pola Ilesia— roblaba xeneralmente un contratu colos comerciantes de Gdansk, que controlaben el 80% d'esi comerciu interior, pa unviar el granu escontra'l norte a esi puertu del Bálticu. Munchos ríos de la Comunidá utilizar pa los embarques, incluyendo'l Vístula. El ríu tenía una infraestructura relativamente bien desenvuelta, con puertos fluviales y tenaes. La mayoría de les unviaes fluviales viaxaben en direición norte, yá que escontra'l sur el tresporte yera menos rentable, de cuenta que munches vegaes hasta les barcaces y balses yeren vendíes en Gdansk pa ser desguazaes como madera. Los Estaos alemanes consiguieron el control total de la rexón ente 1795 y 1812 (ver: [[Particiones de Polonia]]), según mientres les guerres mundiales, en 1914-1918 y 1939-1945. De 1867 a 1917, el gobiernu zarista rusu llamó al reinu de Polonia'l [[País del Vístula]] dempués del colapsu del [[llevantamientu de Xineru]] (1863 a 1865).<ref>''The name of the kingdom was changed to Privislinsky Krai, which was reduced to a tsarist province; it lost all autonomy and separate administrative institutions''. {{cita llibru | autor= Richard C. Frucht | títulu= Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture | añu= 2008 | editor = |páxines=| chapter = | chapterurl = |publicación=ABC-CLIO |ubicación=| isbn = 1-57607-800-0 | url = https://books.google.com/?id=lVBB1a0rC70C&printsec=frontcover&dq=Eastern+Europe:+An+Introduction+to+the+People,+Lands,+and+Culture | format = |fechaaccesu=}} p. 19</ref> Casi'l 75% del territoriu del interbellum de Polonia drenaba escontra'l norte nel mar Bálticu pol Vístula (la cuenca de drenaxe del ríu Vístula dientro de les llendes de la [[Segunda República Polaca]] yera de {{unidá|180300|km²}}), el Niemen ({{unidá|51600|km²}}), el Oder ({{unidá|46700|km²}}) y el [[Daugava]] ({{unidá|10400|km²}}). En 1889–1895 , col fin de detener los hinchentes recurrentes na parte del Vístula inferior, el gobiernu de Prusia construyó una canal artificial d'alredor de {{unidá|12|km}} alcontráu al este de Gdansk ({{lang-de|Danzig}}) —conocíu como la Corte Vístula ({{lang-de|Weichseldurchstich}}; {{lang-pl|Przekop Wisły}})— qu'actuó como una gran esclusa, qu'esviaba gran parte del caudal del Vistula direutamente al Bálticu. Como resultancia, el calce históricu del Vístula al traviés de Gdańsk perdió gran parte del so caudal, y pasu a ser conocíu dende esi momentu como'l Vístula Muertu ({{lang-de|Tote Weichsel}}; {{lang-pl|Martwa Wisła}}). En 1920 la [[guerra polacu-soviética]] la decisiva [[batalla de Varsovia (1920)|batalla de Varsovia]] (referida dacuando como'l ''Milagru nel Vístula''), llibróse cuando les fuercies del [[Exércitu Coloráu]] comandadas por [[Mijaíl Tujachevski]] averar a la capital polaca de Varsovia y la cercana [[fortaleza de Modlin]] asitiada na boca del Vístula.<ref>{{cita web |autor=|url=http://www.electronicmuseum.ca/Soviet-Polish_War/spw_3.html-|títulu=Vistula River Victory |publicación=www.electronicmuseum.ca |páxines= |páxina= |fecha= |fechaaccesu=3 d'abril de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304214655/http://electronicmuseum.ca/soviet-polish_war/spw_3.html- |fechaarchivu=4 de marzu de 2016}}</ref> === II Guerra Mundial === [[Ficheru:Kierbedź Bridge (1900).jpg|thumb|Ponte de fierro sobre'l ríu Vístula en Varsovia (c. 1900). Esta ponte en celosía foi construyíu por Stanisław Kierbedź in 1850-1864. Foi destruyíu polos alemanes en 1944.<ref>{{cita web |autor= |url = http://www.1944.pl/index.php?a=site_text&id=12147&idse=12196 |títulu= SEPTEMBER 13, 1944 |publicación=www.1944.pl |páxines= |páxina= |fecha= |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2009}}</ref>]] La campaña polaca de setiembre incluyó delles batalles pol control de la desaguada del Vístula, y de la ciudá de Gdansk, mui cerca del delta del ríu. Mientres la [[Invasión alemana de Polonia de 1939]], dempués de les batalles iniciales en [[Pomerelia]], los restos del exércitu polacu de Pomerania retirar a orellar sur del ríu Vístula.<ref name="chodakiewicz">{{cita llibru | autor= Marek Jan Chodakiewicz | títulu= Between Nazis and Soviets: Occupation Politics in Poland, 1939–1947 | añu= 1978 |páxines= |publicación=Lexington Books |ubicación=| isbn = 0-7391-0484-5 | url = https://books.google.com/?id=TvUErL-MnV8C |fechaaccesu=}}</ref> Dempués de defender la ciudá de [[Toruń]] mientres dellos díes, l'exércitu retirar escontra'l sur so la presión de la tirante situación estratéxica xeneral, y tomó parte na principal [[batalla de Bzura]].<ref name="chodakiewicz"/> El complexu de campos de concentración d'[[Auschwitz]] atopar a veres del Vístula, na confluencia del Vístula y del [[ríu Solá]].<ref>US Holocaust Memorial Museum, Holocaust Encyclopedia, Auschwitz Environs, Summer 1944, [http://www.ushmm.org/wlc/media_nm.php?lang=en&ModuleId=10005189&MediaId=306 online map]</ref> Les cenices de les víctimes asesinaes en Auschwitz fueron refundiaes al ríu. <ref>[https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/xudaica/ejud_0002_0002_0_01609.html Auschwitz-Birkenau: History & Overview] Jewish Virtual Library</ref> Tamién mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] dellos prisioneros de guerra del campamentu nazi [[Stalag XX-B]] yeren asignaos pa cortar bloques de xelu del Vístula, que depués yeren tresportaos en camiones hasta les cerveceríes locales. El 1944 entamóse'l [[llevantamientu de Varsovia]] cola mira de que les fuercies soviétiques, que llegaren nel cursu de la so ofensiva y esperaben nel otru llau del Vístula, ayudaríen na batalla por Varsovia.<ref name="uprising">{{cita web |autor= |url=http://www.warsawuprising.com/timeline.htm |títulu=Warsaw Uprising of 1944 |publicación=www.warsawuprising.com |páxines= |páxina= |fecha= |fechaaccesu=14 de xunetu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180803215556/http://www.warsawuprising.com/timeline.htm |fechaarchivu=2018-08-03 }}</ref> Sicasí, los soviéticos decepcionaron a los polacos deteniendo la so meyora nel Vístula y tratando a los insurxentes como criminales nes sos emisiones de radio.<ref name="uprising"/><ref>''The Uprising remained the ultimate symbol of Communist betrayal and bad faith for Poles.'' {{cita web |autor=John Radzilowski |url=http://ww2db.com/battle_spec.php?battle_id=150|títulu=Warsaw Uprising |publicación=ww2db.com |páxines= |páxina= |fecha= |fechaaccesu=25 de marzu de 2010}}</ref><ref>''The Warsaw Rising was termed a “criminal organization”'' {{cita publicación |apellíu=Radzilowski |nome=John| títulu= Remembrance and Recovery: The Museum of the Warsaw Rising and the Memory of World War II in Post-communist Poland| añu= 2009 |publicación=The Public Historien |páxines=143–158 | volume = 31| issue = 4| doi = 10.1525/tph.2009.31.4.143}}</ref> A principios de 1945, l'[[Exércitu Coloráu]] crució finalmente'l Vístula y emburrió a la [[Wehrmacht]] alemana na [[ofensiva Vístula-Oder]] más allá del [[ríu Oder]], yá n'Alemaña. == Xeografía == [[Ficheru:Wisla 010.jpg|thumb|El Vistula al sur de Polonia con Beskids silesios al fondu]] El Vístula drena una amplia cuenca de {{unidá|194424|km²}} (en Polonia {{unidá|168700|km²}}); la so altitú media ye d'unes {{unidá|270|m}} sobre'l nivel del mar. Amás, la mayor parte de la so cuenca (55%) atopar a un altor de 100 a 200 m sobre'l nivel del mar; más de 3/4 de la cuenca del ríu varia ente {{unidá|100-300|m}} d'altitú. El puntu más altu de la cuenca del ríu atopar a {{unidá|2655|m}} ([[picu Gerlach]], nos [[montes de Tatra]]). Una de les carauterístiques de la cuenca del Vístula ye la so asimetría, causáu en gran midida por enclín de les Tierres Baxes d'Europa Central escontra'l noroeste —que provocó la direición del fluxu de les agües glaciales— según por una considerable predisposición de la so base más vieya. L'asimetría de la cuenca,(marxe derecha al respective de la esquierda, ye del 73 a 27%. El cursu del Vístula considérase estremáu, hidrográficamente, en tres tramos: * el Vístula Altu o superior, dende la so nacencia hasta la ciudá de [[Sandomierz]]. * el Vístula Mediu o central, que va dende Sandomierz hasta la confluencia col [[Narew]]-[[Bug Occidental]]. * y el Vístula Baxu o inferior, dende la boca de Narew hasta la desaguada del mesmu delta del Vístula nel Bálticu. === Fuentes === El ríu Vístula formar nel sur del país, na parte meridional del [[voivodatu de Silesia]], pola confluencia de dos pequeños regueros de monte qu'escurren pola aguada occidental del monte [[Barania Góra]] nes [[Beskides de Silesia]]:<ref>{{cita llibru |títulu=Nazewnictwo geograficzne Polski. T.1: Hydronimy. 2cz. w 2 vol.|isbn=8323996075}}</ref> el Vístula Negru (''Czarna Wisełka''), que naz a una altitú de {{unidá|1107|m}}, y el Vístula Blanco (''Biała Wisełka''), que lo fai a una altitú de {{unidá|1080|m}}.<ref>Żaneta Kosińska: [http://www.home.umk.pl/~geopolar/stacja/wisla.htm Rzeka Wisła].</ref> Dambes fontes conflúin nuna zona agora anubierta nun pequeñu banzáu, el Jezioro Czerniańskie. Esta parte alta del Vístula escurre pol [[parque paisaxísticu Beskides de Silesia]] (''Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego''), una área protexida de {{unidá|386.2|km²}} establecida en 1998. === Cursu cimeru === [[Ficheru:Goczalkowice zachod.jpg|thumb|Atapecer nel banzáu de Goczałkowice]] Na so parte alta'l Vístula emponer escontra'l noroeste, recibiendo llueu, pela derecha, al curtiu ríu Malinka, antes de llegar a la pequeña ciudá de [[Wisła (ciudá)|Wisła]] (''Weichsel'') (que tenía {{Unidá|11450|hab.}} en 2011<ref>Tolos habitantes de llocalidaes que se menten nesti artículu entiéndense que se refieren, salvo indicación espresa, al añu 2011.</ref>). Depués llega a la ciudá d'[[Ustroń]] ({{Unidá|15415|hab.}}), onde se vuelve más escontra'l norte. En recibiendo pela derecha al curtiu Brennica, llega a la ciudá de [[Skoczów]] (''Skotschau'', {{Unidá|25648|hab.}}). Continua'l Vístula la so meyora escontra'l norte hasta llegar a la pequeña llocalidá de Strumień, pasada la cual vuélvese escontra l'este, xustu antes d'algamar la cola del [[banzáu de Goczałkowice]] —construyíu en 1950-1956 con una área embalsada de {{unidá|32|km²}}— que'l so fin, amás de regular y prevenir hinchentes, yera suministrar agua a la rexón industrial d'Alta Silesia. Pasada la presa, que tien {{Unidá|2980|m}} en coronación, el ríu llega a la llocalidá que da nome al banzáu, Goczałkowice-Zdrój ({{Unidá|6689|hab.}}) y, al otru llau, frente a [[Czechowice-Dziedzice]] ({{Unidá|35498|hab.}}). Sigue dempués el Vístula el so escurrir agües embaxo pasando peles pequeñes ciudaes de [[Jawiszowice]] ({{Unidá|6794|hab.}}) y [[Brzeszcze]] ({{Unidá|11691|hab.}}). [[Ficheru:Krakow, Wawel Castle (6381659163).jpg|thumb|El [[castiellu de Wawel]], unu de los llugares nacionales de Polonia.]] Al poco el ríu pasa a ser la llende provincial ente'l [[voivodatu de Pequeña Polonia]] (SO) y el de Silesia (NE), nun tramu d'orientación xeneral NON con munchos y curtios meandros, propios d'un ríu d'enllanada. Nesta parte alta, el valle del ríu ta chiscáu por pequeñes llagunes d'hinchente, que'l ríu foi abandonando a entrambos llaos del so cursu nes dómines de crecida. Enceta depués al Vístula, pela marxe esquierda y llegando dende'l norte, el pequeñu ríu Przemsza ({{Unidá|28|km}}); a partir d'ende'l ríu enfusar nel voivodatu de la Pequeña Polonia. Llega aína a la pequeña llocalidá de [[Broszkowice]] ({{Unidá|595|hab.}}), onde recibe, pela derecha y llegando dende'l sur, al [[ríu Soła]] ({{Unidá|80|km}}), mui cerca de la ciudá d'[[Oświęcim]] (''Auschwitz''), ({{Unidá|41287|hab.}}), tristemente famosa por allugar el campu nazi. Sigue la so meyora'l Vístula escontra l'este y en [[Smolice]] ({{Unidá|651|hab.}}) recibe pela derecha al pequeñu Skawa. Depués, en pasando por [[Łączany]] ({{Unidá|1589|hab.}}), y recibir pela derecha al curtiu Skawinka ({{Unidá|34|km}}), el ríu traviesa l'área protexida del parque paísajistico Bielany-Tyniec, un parque suburbano establecíu en 1981 con una superficie de {{unidá|65.02|km²}}). Depués el Vístula entra pol suroeste na ciudá más importante del so cursu altu, [[Cracovia]] ({{Unidá|757430|hab.}}). En Cracovia bordia la llomba Wawel onde ta'l [[castiellu de Wawel]], que constitúi'l llugar histórico y cultural más importante de Polonia: foi mientres sieglos la residencia de los reis polacos y símbolu del estáu. <gallery mode=packed caption="Pontes en Cracovia"> Most podgorski 1850.jpg|Antigua ponte de 1850 WWII Krakow - 15.jpg|El Vístula xeláu y la ponte Dębnicki voláu polos alemanes na II Guerra Mundial Kraków vistula bridges map plus.svg|Pontes en Cracovia Most Kotlarski Mostostal Kraków.jpg|Ponte Most Kotlarski Mostostal Pilsudski bridge Krakow.jpg|Ponte Pilsudski </gallery> Depués el Vístula sigue en direición este alcanzáu la pequeña ciudá de [[Niepołomice]] ({{Unidá|14700|hab.}}) y, en recibiendo pela marxe derecha al [[Ríu Raba (Vístula)|ríu Raba]] ({{Unidá|132|km}}) y pasar frente a [[Wola Rogowska]] ({{Unidá|499|hab.}}), recibe, tamién pela derecha, a la llongura [[ríu Dunajec]] ({{Unidá|247|km}}). En encetándo-y depués, pela esquierda, el [[ríu Nida]] ({{Unidá|151|km}}), sigue pela pequeña llocalidá de [[Szczucin]] ({{Unidá|4166|hab.}}). Recibe dempués al curtiu [[ríu Breń]] pela derecha ({{Unidá|52|km}}), y dempués pela esquierda al Wschodnia ({{Unidá|48.5|km}}) y nuevamente pela derecha al [[ríu Wisłoka]] ({{Unidá|164|km}}). Algama'l Vístula dempués la ciudá de [[Tarnobrzeg]] ({{Unidá|50008|hab.}}) y aína llega a la ciudá de [[Sandomierz]] ({{Unidá|25300|hab.}}). Namás dexar tras la ciudá, el ríu pasa a ser de nueva llende alministrativa, esta vegada ente los voivodatos de Santa Cruz (NO) y [[Voivodatu de Subcarpacia|Subcarpacia]] (E). Recibe al poco, pela derecha, al [[ríu San]] ({{Unidá|433|km}}), nuna confluencia onde se considera davezu da empiezu'l cursu mediu o central. Los postreros 120 km del San son tamién navegables. === Cursu mediu === [[Ficheru:Wisla Kazimierz Dolny.jpg|thumb|El ríu en [[Kazimierz Dolny]]]] [[Ficheru:Puławy-most Mościckiego.jpg|thumb|Ponte en [[Pulawy]]]] [[Ficheru: Modlin spichlerz.jpg|thumb|Confluencia del Narew (Bug y Narew) en Modlin. Se obsevan les ruines d'una tenada fortaleza del sieglu XIX.]] En recibiendo al ríu San, el Vístula volver en direición norte. Al pasar por [[Zawichost]] ({{Unidá|1821|hab.}}), pasa ser la llende, agora ente'l voivodatu de Santa Cruz (O) y el de [[voivodatu de Łódź|Łódź]] (E). Continua por [[Piotrowice]] y depués recibe pela derecha al curtiu ríu Sanna ({{Unidá|51|km}}). Pasa por [[Basonia]] y [[Józefów nad Wisłą]] ({{Unidá|1023|hab.}}). El so cursu sigue delimitando llendes, ta vegada ente los voivodatos de Łódź (E) y de [[voivodatu de Mazovia|Mazovia]] (O). Pasa peles pequeñes llocalidaes de Piotrawin, [[Kamień]] ({{Unidá|290|hab.}}), [[Kłudzie]] y [[Chotcza Dolna]], onde recibe pela esquierda al [[ríu Iłżanka]] ({{Unidá|77|km}}). Dexa de ser momentáneamente llende alministrativa pa enfusase nel voivodatu de Łódź, pasando por [[Bochotnica]] ({{Unidá|1069|hab.}}), [[Kazimierz Dolny]] ({{Unidá|3618|hab.}}) y la ciudá de [[Pulawy]] ({{Unidá|49839|hab.}}), alcontrada na confluencia col curtiu [[ríu Kurówka]]. Vuelve al poco a ser el Vístula llende, esta vegada ente los voivodatos de Łódź (E) y de [[voivodatu de Mazovia|Mazovia]] (O). Algama la pequeña ciudá de [[Dęblin]] ({{Unidá|17707|hab.}}) onde recibe pela marxe derecha al [[ríu Wieprz]] ({{Unidá|303|km}}). Entra nel voivodatu de Mazovia y llega a les pequeñes llocalidaes de [[Swierze Górne]] ({{Unidá|1080|hab.}}) y [[Mniszew]] ({{Unidá|500|hab.}}), onde recibe pela esquierda al [[ríu Pilica]] ({{Unidá|319|km}}). Pasa frente a [[Sobienie-Jeziory]] ({{Unidá|700|hab.}}) y [[Góra Kalwaria]] ({{Unidá|11130|hab.}}), p'algamar dempués [[Otwock]] ({{Unidá|45044|hab.}}) y [[Okrzeszyn]] ({{Unidá|120|hab.}}), yá nos suburbios de la capital [[Varsovia]]. La capital polaca desenvolvióse en dambes márxenes del ríu, coneutaes por bastantes pontes. <gallery mode=packed caption="Pontes en Varsovia" heights="110px" > Most Poniatowskiego nocą.jpg|Ponte Poniatowski (1914) Most Łazienkowski maj 2016.jpg|Ponte Łazienkowski (1974) Most Świętokrzyski 2011.jpg |Ponte Świętokrzyski (1998) Varsovio, Siekierki-ponto, de sur la kulturpalaco, 1.jpeg|Ponte Siekierki (2002) </gallery> Dexada tras la capital el ríu vuélvese cada vez más en direición NNO. Llega a la ciudá de [[Nowy Dwór Mazowiecki]] ({{Unidá|42452|hab.}}), onde recibe pela marxe derecha al [[ríu Narew]]-[[Bug Occidental]] ({{Unidá|796|km}}), la so más importante afluente, nuna confluencia que marca'l final del cursu mediu. === Cursu inferior === [[Ficheru:Solidarity Bridge in Płock, Poland 0008.jpg|thumb|La ponte Solidaridá na ciudá de [[Płock]] (construyíu en 2002-2007) ]] [[Ficheru:Płock, Tumskie Hill.jpg|thumb|La llomba Tumskie cola catedral de Plock]] [[Ficheru:Wloclawek - katedra - most - palac biskupi.jpg|thumb|El ríu al so pasu pela ciudá de [[Włocławek]], cola ponte allumada y al fondu la catedral y el palaciu arzobispal]] El Vístula volver escontra l'oeste, pasando peles pequeñes llocalidaes de [[Zakroczym]] (d), [[Czerwińsk nad Wisłą]] (d) y [[Wyszogród]] (d), onde en recibiendo pela esquierda al [[ríu Bzura]] ({{Unidá|166|km}}), que lu enceta dende'l sur, vuelve dirixise al noroeste. Llega dempués a la importante ciudá de [[Płock]] ({{Unidá|127224|hab.}}). Al salir de la ciudá recibe dos nuevos afluentes, coles sos boques casi engarraos, el [[Linke Skrwa]] (esquierda, {{Unidá|51.7|km}}) y el [[Rechte Skrwa]] (derecha, {{Unidá|114|km}}). Depués el so cursu marca la llende septentrional del parque paisaxísticu Gostynińsko-Włocławski (''Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy''), un parque compartíu ente los voivodatos de [[voivodatu de Mazovia|Mazovia]] y [[voivodatu de Cuyavia y Pomerania|Cuyavia y Pomerania]]. El Vístula entra en Cuyavia y Pomerania y, na vera opuesta al parque, pasa frente a la pequeña llocalidá de [[Dobrzyń nad Wisłą]] (d) ({{Unidá|2302|hab.}}). Llega aína'l ríu a otra importante ciudá, [[Włocławek]] ({{Unidá|119939|hab.}}), capital hasta 1998 del desapaecíu voivodatu homónimu de Włocławek, onde recibe pela esquierda al [[ríu Zgłowiączka]] ({{Unidá|79|km}}). Continua la so lenta meyora y recibe pela esquierda al [[ríu Tążyna]] ({{Unidá|49.8|km}}), que'l so cursu foi ente 1815–1918 la frontera ente [[Prusia]] y l'[[Imperiu rusu]]. Depués pasa frente a la pequeña llocalidá de [[Nieszawa]] (i) ({{Unidá|2047|hab.}}), onde recibe pela derecha al [[ríu Mień (Vístula)|ríu Mień]] ({{Unidá|53.5|km}}) y [[Ciechocinek]] (i) ({{Unidá|10839|hab.}}). En recibiendo pela marxe derecha a otru de los sos importantes afluentes, el [[ríu Drwęca]], {{Unidá|253|km}} —qu'ente 1231–1466 foi'l llende sur del [[Estáu monásticu de los Caballeros Teutónicos]] y en 1815-1918 tamién de la frontera ente l'Imperiu rusu y Prusia—, llega darréu a otra importante ciudá, [[Toruń]] ({{Unidá|213278|hab.}}), actual cocapital del voivodatu de Cuyavia y Pomerania y dende 1997 declarada [[Patrimoniu de la Humanidá]] ([[Patrimoniu de la Humanidá en Polonia#Ciudá medieval de Toruń|Ciudá medieval de Toruń]]). [[Ficheru:Torun_panorama.jpg|center|thumb|750px|Panorámica de la [[Patrimoniu de la Humanidá en Polonia#Ciudá medieval de Toruń|Ciudá medieval de Toruń]], patrimoniu de la humanidá dende 1998.]] [[Ficheru:Panorama Grudziądz.JPG|thumb|Panoramica de Grudziądz dende'l ríu]] Continua'l Vístula pasando frente a la pequeña [[Solec Kujawski]] (i), pa dar una gran curva al recibir pela esquierda a otru gran afluente, el [[ríu Brda|Brda]] ({{Unidá|238|km}}) y emponer dempués al nordeste. Na ribera del Brda, a unos 5 km de la boca col Vístula, ta otra importante ciudá, [[Bydgoszcz]] (''Bromberg'') (i) ({{Unidá|368235|hab.}}), la otra cocapital de Cuyavia y Pomerania, una ciudá que foi nel so orixe una comunidá de pescadores que se convirtió n'unu de los grandes centros de comerciu na cuenca del Vístula. La ciudá ta coneutada por aciu la [[canal de Bydgoszcz]] —una canal de 27 km de llargor, construyíu en 1772-1775— cola ciudá de [[Nakło]], que coneuta cola otra cuenca principal polaca, la del ríu Oder. Siguiendo col Vístula, el ríu pasa al poco pela ciudá de [[Fordon]] ({{Unidá|76800|hab.}}), asitiada tamién na so ribera esquierda, agora yá nes contornes de Bydgoszcz. Algama dempués les pequeñes ciudaes de [[Chełmno (Weichsel)|Chełmno]] (''Kulm'') ({{Unidá|20822|hab.}}) y [[Świecie]] (i) (''Schwetz'') ({{Unidá|25790|hab.}}), esta postrera alcontrada na confluencia col [[ríu Wda]] (''Schwarzwasser''), un llargu afluente de {{Unidá|210|km}} que lu enceta pela esquierda llegando dende'l noroeste. Aína llega dempués el Vístula a [[Grudziądz]] (d) (''Graudenz'') ({{Unidá|99283|hab.}}), otra importante ciudá histórica a que les sos contornes recibe, pela derecha, al [[Osa (ríu)|Osa]] ({{Unidá|96|km}}). Depués, mientres un curtiu tramu'l so cursu va ser per última vegada de nueva llende alministrativa, esta vegada ente los voivodatos de [[Voivodatu de Pomerania|Pomerania]] y de Cuyavia y Pomerania, nun tramu nel que ta la pequeña ciudá de [[Nowe (ciudá)|Nowe]] (i) (''Neuenburg'') ({{Unidá|6238|hab.}}) y onde recibe, pela esquierda, al [[ríu Wierzyca]] (o ''Ferse'') ({{Unidá|112|km}}). === Delta === [[Ficheru:Weichseldurchstich.png|thumb|Delta con nomes polacos y alemanes, col ramal principal enriáu (1889-1895)]] Entra d'últimes el Vístula nel voivodatu de Pomerania. En pasando frente a [[Gniew]] (i) (''Mewe'') ({{Unidá|6771|hab.}}), el ríu estremar na pequeña llocalidá de [[Biała Góra]] ({{Unidá|50|hab.}}), yá cerca de la desaguada, en dos ramales ente los que dexa un ampliu delta, conocíu como [[Żoławy Wiślane]]: el ramal de la esquierda o ríu Leniwka y el ramal de la derecha, el [[ríu Nogat]], de 62 km de llargor, totalmente reguláu pa prevenir hinchentes. (Nes riberes del Nogat atópase la ciudá de [[Malbork]] (nad Nogatem) (''Marienburg'') ({{Unidá|38747|hab.}})). El ramal principal, el Leniwka, pasa dempués frente a [[Tczew]] (i) (''Dirschau'') ({{Unidá|60283|hab.}}), la última ciudá d'importancia nel so cursu. Xustu antes de desaguar, el Leniwka foi enriáu pa entrar direutamente na [[llaguna del Vístula]] al traviés del ramal Szkarpawa y evitar los hinchentes qu'asocedíen antes na ciudá portuaria de [[Danzig]] (''Gdańsk''), ({{Unidá|460014|hab.}}) en dómines de grandes crecíes. El calce anterior, un tramu de daqué más de 25 km, protexóse agora por aciu una esclusa que fai que tea totalmente reguláu y por eso llámase agora'l Vístula Muertu (''Martwa Wisła''). Nesti curtiu tramu final del antiguu calce desagua'l [[ríu Motława]] (''Mottlau'') ({{Unidá|65|km}}). El Vístula Muertu estrémase de la mesma otra vegada na caña Przegalinie, que flúi finalmente na badea de Gdansk. Hasta'l sieglu XIV, el Vístula estremar nuna caña principal del este, el Vístula de Elbląg, y una caña occidental más pequeña, el Vístula de Gdansk. Dende 1371 el Vístula de Gdansk yera l'arteria principal del ríu. Dempués del hinchente de 1840 formóse un nuevu ramal adicional, llamáu'l Śmiała Wisła ("Vístula Negrina"). Ente 1890 y 1895 llevar a cabu obres d'acondicionamientu hidráulicu adicionales hasta'l Świbna. ==== Ciudaes nel Vístula ==== Les principales llocalidaes nel ríu, siguéndolo agües embaxo, son les siguientes (les principales ciudaes en negrina): {{Plegable | imaxe = | tamañu_imaxe= 2 | títulu_estilu = width: 60%; margin: 0.5em; background:#DDE; text-align:center; | conteníu_estilu = text-align: left; color:green; | color = #EEF9FA | títulu = Localidad a veres del ríu Vístula |sangráu = left | conteníu = {{llista de columnes|3|* [[Wisła (ciudá)|Wisła]] (''Weichsel'') ({{Unidá|11450|hab.}}); * [[Ustroń]] ({{Unidá|15415|hab.}}); * [[Harbutowice]] * [[Górki Wielkie]] * [[Skoczów]] (''Skotschau'') ({{Unidá|25648|hab.}}); * Strumień * Zabrzeg (d) * Goczałkowice-Zdrój (i) * Czechowice-Dziedzice (d) * Brzeszcze (d) * Wola (i) * Harmęży (d) * Bieruń (i) * Bobrek (i) * [[Oświęcim]] (''Auschwitz'') ({{Unidá|41287|hab.}}); * [[Skawina]] (d) * '''[[Cracovia]]''' (''Kraków'') ({{Unidá|757430|hab.}}); * [[Niepołomice]] (d) * [[Nowe Brzesko]] (i) * [[Opatowiec]] (i) * [[Nowy Korczyn]] (i) * [[Szczucin]] (d) * [[Połaniec]] (i) * [[Baranów Sandomierski]] (d) * '''[[Tarnobrzeg]]''' (d) ({{Unidá|50008|hab.}}); * [[Sandomierz]] ({{Unidá|25300|hab.}}); * [[Zawichost]] (i) ({{Unidá|1888|hab.}}); * [[Annopol]] (d) * [[Józefów nad Wisłą]] (d) * [[Solec nad Wisłą]] (i) * [[Kamień Puławski]] (d) * [[Janowiec]] (i) * [[Kazimierz Dolny]] (d) ({{Unidá|3618|hab.}}); * [[Bochotnica]] (d) * [[Parchatka]] (d) * '''[[Puławy]]''' (d) ({{Unidá|50116|hab.}}); * [[Góra Puławska]] (i) * [[Stężyca]] (d) * [[Dęblin]] ({{Unidá|17976|hab.}}); * [[Świerży Górne]] (i) * [[Czersk]] (i) * [[Góra Kalwaria]] (i) ({{Unidá|11132|hab.}}); * [[Karczew]] (d) * [[Otwock]] (d) * [[Józefów]] (d) ({{Unidá|140|hab.}}); * '''[[Varsovia]]''' (''Warszawa'') ({{Unidá|1700536|hab.}}); * [[Łomianki]] (i) * [[Jabłonna]] (d) * [[Nowy Dwór Mazowiecki]] (d) * [[Zakroczym]] (d) * [[Czerwińsk nad Wisłą]] (d) * [[Wyszogród]] (d) * '''[[Płock]]''', ({{Unidá|127224|hab.}}); * [[Dobrzyń nad Wisłą]] (d) (''Dobrin''), ({{Unidá|2302|hab.}}); * '''[[Włocławek]]''', ({{Unidá|119939|hab.}}); * [[Stary Bógpomóż]] (d) * [[Bobrowniki]] (d) * [[Stare Rybitwy]] (d) * [[Nieszawa]] (i) ({{Unidá|2047|hab.}}); * [[Ciechocinek]] (i) ({{Unidá|10839|hab.}}); * [[Osiek nad Wisłą]] * [[Złotoria]] (d) * '''[[Toruń]]''' ({{Unidá|213278|hab.}}); * [[Solec Kujawski]] (i) * '''[[Bydgoszcz]]''' (''Bromberg'') (i) ({{Unidá|368235|hab.}}); * [[Fordon]] ({{Unidá|76800|hab.}}); * [[Chełmno (Weichsel)|Chełmno]] (''Kulm'') ({{Unidá|20822|hab.}}); * [[Świecie]] (i) (''Schwetz'') ({{Unidá|25790|hab.}}); * '''[[Grudziądz]]''' (d) (''Graudenz'') ({{Unidá|99283|hab.}}); * [[Dragacz]] (i) * [[Nowe (ciudá)|Nowe]] (i) (''Neuenburg'') ({{Unidá|6238|hab.}}); * [[Gniew]] (i) (''Mewe'') ({{Unidá|6771|hab.}}); * [[Malbork]] (nad Nogatem) (''Marienburg'') ({{Unidá|38747|hab.}}), an der [[Nogat]] * '''[[Tczew]]''' (i) (''Dirschau'') ({{Unidá|60283|hab.}}); * '''[[Danzig]]''' (''Gdańsk''), ({{Unidá|460014|hab.}}), an der [[Motława]] (''Mottlau'') – nad Martwą Wisłą, a takży nad przekopem Wisły poprzez Wyspę Sobieszewską * Mikoszewo – na prawym brzegu przekopu Wisły }} }} ==== Afluentes del ríu Vístula ==== El ríu Vístula tien munchos afluentes, siendo los más importantes los que recueye la Tabla siguiente, ordenada en direición agua embaxo. (Los tributarios de los afluentes, ordenar en sentíu inversu, dende la boca a la fonte). {| class=sortable border=0 align=center valign=top style="vertical-align:top; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" |+ style="background:black; color:white" |El ríu Vístula y los sos afluentes (más de 50 km) |-bgcolor=#D8D8D8 align=center ! width=10px| &nbsp; !! width=10px| !! width=10px| !! width=10px| !! width=10px| !! !! !! !! !! !! !! !! |- bgcolor=#D8D8D8 align=center valign=bottom | colspan=2| Ramal | colspan=4 | Nome afluente | width=120px| Desaguada | width=70px| Llargor<br />(km) | width=80px| Cuenca <br />(km²) | width=70px| Caudal <br />(m³/s) | width=260px| Voivodato(s) por qu'escurre | width=110px| Tramu | width=50px| Cursu |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Biała]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:28.6}} || align=right| {{formatnum:139}} || {{formatnum:}} || {{POL|SL}} || bgcolor=#cce0b5 | Silesia || rowspan=21 | Superior |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Soła]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:80}} || align=right| {{formatnum:1400}} || {{formatnum:}} || {{POL|MP}}<br/>{{POL|SL}} || bgcolor=#cfe8b2 rowspan=2 | Pequeño Polonia - Silesia |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Przemsza]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:28}} || align=right| {{formatnum:2121}} || {{formatnum:}} || {{POL|SL}}<br/>{{POL|MP}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Skawa]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:96}} || align=right| {{formatnum:1160}} || {{formatnum:11.1}} || {{POL|MP}} || bgcolor=#cce0b5 rowspan=4 | Pequeño Polonia |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Raba (Vístula)|Ríu Raba]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:132}} || align=right| {{formatnum:1537}} || {{formatnum:}} || {{POL|MP}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Szreniawa]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:80}} || align=right| {{formatnum:706}} || {{formatnum:}} || {{POL|MP}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Nidzica]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:66}} || align=right| {{formatnum:708}} || {{formatnum:2.3}} || {{POL|MP}}<br/>{{POL|SW}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Dunajec]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:247}} || align=right| {{formatnum:6804}} || {{formatnum:}} || {{POL|MP}}<br/>{{SLO}} || bgcolor=#cfe8b2 rowspan=6 | Pequeño Polonia - Santa Cruz |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Łososina]] || Dunajec || {{formatnum:56}} || {{formatnum:410.6}} || {{formatnum: }} || {{POL|MP}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Poprad]] || Dunajec || {{formatnum:174.2}} || {{formatnum:2081}} || {{formatnum:22.3}} || {{POL|MP}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Biała (Dunajec)|Ríu Biała]] || Dunajec || {{formatnum:101.8}} || {{formatnum:983.3}} || {{formatnum: }} || {{POL|MP}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Nida]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:151}} || align=right| {{formatnum:3865}} || {{formatnum:}} || {{POL|SW}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Mierzawa]] || Nida || {{formatnum:64.18}} || {{formatnum:563.6}} || {{formatnum: }} || {{POL|SW}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Czarna Staszowska]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:61}} || align=right| {{formatnum:1358}} || {{formatnum:}} || {{POL|SW}} || bgcolor=#DCE0D7 rowspan=18 | Santa Cruz - Subcarpacia |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Breń]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:52}} || align=right| {{formatnum: }} || {{formatnum:}} || {{POL|MP}} <br />{{POL|PK}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Wschodnia]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:48.5}} || align=right| {{formatnum: }} || {{formatnum:}} || {{POL|SW}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Wisłoka]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:164}} || align=right| {{formatnum:4110}} || {{formatnum:}} || {{POL|PK}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Río Ropa (Wisłoka)]] || Wisłoka || {{formatnum:78.7}} || {{formatnum:974.1}} || {{formatnum: }} || {{POL|MP}}<br />{{POL|PK}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Koprzywianka]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:66}} || align=right| {{formatnum:707}} || {{formatnum:}} || {{POL|SW}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Trześniówka]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:56.9}} || align=right| {{formatnum:569.6}} || {{formatnum:}} || {{POL|SW}}<br />{{POL|PK}} |-valign=top bgcolor=#e3f6ce | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Łęg]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:81}} || align=right| {{formatnum:960}} || {{formatnum:}} || {{POL|PK}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Río San]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:433}} || align=right| {{formatnum:16861}} || {{formatnum:210}} || {{POL|PK}}<br/>{{UKR}} || rowspan=24 | Mediu |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Vosława]] || San || {{formatnum:64.8}} || {{formatnum:504.4}} || {{formatnum: }} || {{POL|PK}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Wisłok]] || San || {{formatnum:205}} || {{formatnum:3528}} || {{formatnum: }} || {{POL|PK}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Wiar]] || San || {{formatnum:70.4}} || {{formatnum:798.2}} || {{formatnum: }} || {{POL|PK}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Wisznia]] || San || {{formatnum:78}} || {{formatnum:1200}} || {{formatnum: }} || {{POL|PK}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Szkło]] || San || {{formatnum:75}} || {{formatnum:596}} || {{formatnum: }} || {{POL|PK}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Lubaczówka]] || San || {{formatnum:88.2}} || {{formatnum:1129}} || {{formatnum: }} || {{POL|PK}}<br/>{{UKR}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Tanew]] || San || {{formatnum:113}} || {{formatnum:2339}} || {{formatnum: }} || {{POL|PK}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Bukowa (San)|Ríu Bukowa]] || San || {{formatnum:52}} || {{formatnum:662}} || {{formatnum: }} || {{POL|PK}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Opatówka]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:51.5}} || align=right| {{formatnum:282}} || {{formatnum:}} || {{POL|SW}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Sanna]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:51}} || align=right| {{formatnum:606}} || {{formatnum:}} || {{POL|LU}}<br />{{POL|PK}} || rowspan=6 bgcolor=#d5d5ed | Mazovia - Lublin |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Kamienna]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:138}} || align=right| {{formatnum:2007.9}} || {{formatnum:}} || {{POL|MA}}<br />{{POL|SW}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Iłżanka]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:77}} || align=right| {{formatnum:1127}} || {{formatnum:}} || {{POL|MA}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Wieprz]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:303}} || align=right| {{formatnum:10400}} || {{formatnum:}} || {{POL|LU}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Tyśmienica]] || Wieprz || {{formatnum:75}} || {{formatnum:2689}} || {{formatnum: }} || {{POL|LU}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Bystrzyca (Wieprz)]] || Wieprz || {{formatnum:70.3}} || {{formatnum:1320.7}} || {{formatnum: }} || {{POL|LU}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Radomka]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:100}} || align=right| {{formatnum:2000}} || {{formatnum:}} || {{POL|MA}} || rowspan=44 | Mazovia |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Pilica]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:319}} || align=right| {{formatnum:9245}} || {{formatnum:}} || {{POL|MA}}<br />{{POL|SL}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Czarna Konecka]] || Pilica || {{formatnum:85}} || {{formatnum:}} || {{formatnum: }} || {{POL| }} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Drzewiczka]] || Pilica || {{formatnum:81.3}} || {{formatnum:}} || {{formatnum: }} || {{POL| }} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Wolbórka]] || Pilica || {{formatnum:48.8}} || {{formatnum:}} || {{formatnum: }} || {{POL| }} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Luciąża]] || Pilica || {{formatnum:48.7}} || {{formatnum:}} || {{formatnum: }} || {{POL| }} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Wilga]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:67}} || align=right| {{formatnum:569}} || {{formatnum:}} || {{POL|MA}}<br />{{POL|LU}} |-valign=top bgcolor=#e6e6fa | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Świder]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:89.1}} || align=right| {{formatnum:1161.5}} || {{formatnum:}} || {{POL|MA}}<br />{{POL|LU}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Narew]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:484}} || align=right| {{formatnum:75200}} || {{formatnum:328}} || {{POL|MA}}<br />{{POL|PD}} || rowspan=47 | Baxu |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff |- || colspan=3 | [[Ríu Wkra]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:249}} || {{formatnum:5322}} || {{formatnum:}} || {{POL|MA}}<br />{{POL|WM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Łydynia]] || Wkra || align=right| {{formatnum:72}} || {{formatnum:698}} || {{formatnum: }} || {{POL|MA}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Sona]] || Wkra || align=right| {{formatnum:73}} || {{formatnum:536.5}} || {{formatnum: }} || {{POL|MA}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Raciążnica]] || Wkra || align=right| {{formatnum:56.9}} || {{formatnum:}} || {{formatnum: }} || {{POL|MA}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff |- || colspan=3 | [[Ríu Rządza]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:56}} || align=right| {{formatnum: }} || {{formatnum:}} || {{POL|MA}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Bug Occidental]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:772}} || align=right| {{formatnum:39420}} || {{formatnum:157}} || {{POL|LU}}<br/>{{POL|MA}}<br/>{{POL|PD}}<br/>{{UKR}}<br/>{{BLR}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Poltva]] || Bug Occidental || align=right| {{formatnum:70}} || {{formatnum:1440}} || {{formatnum: }} || {{UKR}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Sołokija]] || Bug Occidental || align=right| {{formatnum:71}} || {{formatnum:939}} || {{formatnum: }} || {{POL|LU}} <br/>{{UKR}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Huczwa]] || Bug Occidental || align=right| {{formatnum:79}} || {{formatnum:1394}} || {{formatnum: }} || {{POL|LU}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Krzna]] || Bug Occidental || {{formatnum:120}} || {{formatnum:3353}} || {{formatnum:10.5}} || {{POL|PD}} <br/>{{POL|LU}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Liwiec]] || Bug Occidental || {{formatnum:142}} || {{formatnum: 2780}} || {{formatnum:10.5}} || {{POL|MA}} <br/>{{POL|PD}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Ług]] || Bug Occidental || {{formatnum:93}} || {{formatnum:1348}} || {{formatnum: }} || {{POL|}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Muchawiec]] || Bug Occidental || {{formatnum:150}} || {{formatnum:6350}} || {{formatnum:33.6}} || {{POL|}} <br/>{{BLR}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu -yśna]] || Bug Occidental || {{formatnum:85}} || {{formatnum:2650}} || {{formatnum:13}} || {{POL|}}<br/>{{BLR}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Nurzec]] || Bug Occidental || {{formatnum:100.2}} || {{formatnum:2102}} || {{formatnum: }} || {{POL|PD}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Brok]] || Bug Occidental || {{formatnum:73}} || {{formatnum:811}} || {{formatnum:2}} || {{POL|PD}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Río Pełta]] || Narew || {{formatnum:50.7}} || {{formatnum:368.7}} || {{formatnum: }} || |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Orzyc]] || Narew || {{formatnum:146}} || {{formatnum:2077}} || {{formatnum: }} || {{POL|MA}}<br />{{POL|WM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Wymakracz]] || Narew || {{formatnum:48}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} || {{POL|MA}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Orz]] || Narew || {{formatnum:54.3}} || {{formatnum:609}} || {{formatnum: }} || {{POL|MA}}<br />{{POL|PD}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Omulew]] || Narew || {{formatnum:114}} || {{formatnum:493}} || {{formatnum: }} || {{POL|MA}}<br />{{POL|WM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Rozoga]] || Narew || {{formatnum:82}} || {{formatnum:493}} || {{formatnum: }} || {{POL|MA}}<br />{{POL|WM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Szkwa]] || Narew || {{formatnum:103}} || {{formatnum:483}} || {{formatnum: }} || {{POL|MA}}<br />{{POL|WM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Pisa (Vístula)|Ríu Pisa]] || Narew || {{formatnum: 80.4}} || {{formatnum:4500}} || {{formatnum: }} || {{POL|WM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Biebrza]] || Narew || {{formatnum:155}} || {{formatnum:7057}} || {{formatnum:34.9}} || {{POL|PD}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Manda]] || Biebrza || {{formatnum:157}} || {{formatnum:1016}} || {{formatnum: }} || {{POL|WM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Supraśl]] || Narew || {{formatnum:93.8}} || {{formatnum:1844.4}} || {{formatnum: }} || {{POL|PD}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2 | [[Ríu Sokołda]] || Supraśl || {{formatnum:57.5}} || {{formatnum:464}} || {{formatnum: }} || {{POL|PD}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[RíoTurośnianka]] || Narew || {{formatnum:68}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} || {{POL|PD}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Orlanka]] || Narew || {{formatnum:52.5}} || {{formatnum:520}} || {{formatnum: }} || {{POL|PD}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Narewka]] || Narew || {{formatnum:61.1}} || {{formatnum:711}} || {{formatnum: }} || {{POL|PD}}<br />{{BLR}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Bzura]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:166}} || align=right| {{formatnum:7660}} || {{formatnum:}} || {{POL|MA}}<br />{{POL|LD}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Rawka]] || Bzura || {{formatnum:97}} || {{formatnum:1192}} || {{formatnum: }} || {{POL|LD}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Skrwa Lewa]] (Skrwa esquierdu) || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:51.7}} || align=right| {{formatnum:area}} || {{formatnum:}} || {{POL|MA}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Skrwa Prawa]] (Skrwa derechu) || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:114}} || align=right| {{formatnum:1704}} || {{formatnum:}} || {{POL|MA}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Zgłowiączka]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:79}} || align=right| {{formatnum:1495.6}} || {{formatnum:}} || {{POL|KP}} || bgcolor=#f2e0cd rowspan=11 | Cuyavia y Pomerania |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Mień (Vístula)|Ríu Mień]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:53.5}} || align=right| {{formatnum:area}} || {{formatnum:}} || {{POL|KP}}<br />{{POL|MA}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Tążyna]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:49.8}} || align=right| {{formatnum:area}} || {{formatnum:}} || {{POL|KP}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Drwęca]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:253}} || align=right| {{formatnum:area}} || {{formatnum:}} || {{POL|KP}}<br />{{POL|WM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Wel]] || Drwęca || {{formatnum:118}} || align=right| {{formatnum:822}} || {{formatnum: }} || {{POL|WM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Brda]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:238}} || align=right| {{formatnum:4634}} || {{formatnum:238}} || {{POL|KP}}<br />{{POL|PM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Wda]] (Schwarzwasser) || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:210}} || align=right| {{formatnum:2345}} || {{formatnum:17}} || {{POL|KP}}<br />{{POL|PM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=4 | [[Ríu Osa (Vístula)|RíuOsa]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:96}} || align=right| {{formatnum:1600}} || {{formatnum:5}} || {{POL|KP}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Wierzyca]] (Ferse) || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:112}} || align=right| {{formatnum:1600}} || {{formatnum:}} || {{POL|PM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=4 | [[Ríu Motława]] || align=right| Vístula || align=right| {{formatnum:65}} || align=right| {{formatnum:1511.3}} || {{formatnum:}} || {{POL|PM}} |-valign=top bgcolor=#faf0e6 | bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#f6f6f6| - || bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Radunia]] || Motława || {{formatnum:103}} || {{formatnum:837}} || {{formatnum: }} || {{POL|PM}} |} === Conexones de canales === * [[Narew]] – [[Biebrza]] – ''[[Augustów-Kanal]] (Kanał Augustowski, Schifffahrt eingestellt'') – [[Czarna Haińcza]] – [[Njemen]] (Memel) * [[Narew]] – [[Bug Occidental]] – ''[[Dnepr-Bug-Kanal]]'' – [[Dnepr]] * [[Zgłowiączka]] – ''[[Kanał Bachorze]]'' (historische lokale Bedeutung, heute Kanurevier) – [[Gopło-See]] (s.o.) * [[Brda]] – ''[[Bromberger Kanal]] (Kanał Bydgoski'') – [[Netze]] (Noteć) – [[Warthe]] (Warta) – [[Oder]] ** [[Brda]] – ''[[Bromberger Kanal]] (Kanał Bydgoski'') – [[Kanał Notecki]] (Netzekanal, benutzt auf großen Teilen seiner Strecke das Bett der Netze, Schifffahrt eingestellt) – [[Gopło-See]] – ''[[Ślesiński-Kanal]] (Kanał Ślesiński oder Kanał Warta-Gopło'') (touristische Schifffahrt) – obere [[Warthe]] (Warta) * [[Nogat]] – ''[[Jagiellonenkanal]] (Kanał Jagielloński'') – [[Elbląg (Fluss)]] – ''[[Oberländischer Kanal]] (Kanał [Ostródzko-] Elbląski, touristische Schifffahrt'') – Stadt [[Ostróda]] == Hidroloxía == L'aspeutu bien planu de les contornes que traviesa esplica que'l Vístula dacuando cause hinchentes catastróficos, por casu, en 1813, 1888, 1934 y 1960. El caudal añal o módulu del Vístula ye {{unidá|248|m³/s}} pa una cuenca drenada d'área d'influencia de {{unidá|23901|km²}} en [[Szczucin]], de {{unidá|561|m³/s}} pa una cuenca de {{unidá|84857|km²}} en [[Varsovia]] y de {{unidá|1042|m³/s}} pa una cuenca de {{unidá|194376|km²}} en [[Tczew]], a {{unidá|64|km}} de la so desaguada. El caudal mediu mensual del ríu nun tien fluctuaciones estacionales significatives. El réxime de precipitaciones varia aproximao en dos veces en Tczew, con un caudal máximu de {{unidá|1879|m³/s}} n'abril, cuando la nieve se derrite, y un caudal mínimu de {{unidá|733|m³/s}} en setiembre (en Tczew el caudal del ríu foi reparáu mientres 94 años, 1900-1994<ref>[http://www.grdc.sr.unh.edu/html/Polygons/P6458010.html- La Vistule à Tczew]</ref>). <center> {{Gráfica d'evolución |nome_completu = Caudal mediu mensual del Vístula na estación de [[Tczew]]<br/> (en m³/s. Datos calculaos nel periodu de 94 años, 1900-1994) |altor =300 |anchor =500 |posición = center |escala_mayor =2000 |escala_menor =200 | color_7=blue | color_12=blue | Xineru | 946 | Febreru | 1034 | Marzu | 1575| Abril | 1879 | Mayu | 1176 | Xunu | 918 | Xunetu | 866 | Agostu | 849 | Sept. | 733 | Oct. | 751 | Nov. | 860 | Dic. | 913}} </center> == Navegación == El Vístula ye navegable dende'l mar Bálticu hasta la ciudá de [[Bydgoszcz]] (onde coneuta cola [[canal de Bydgoszcz]]). El Vístula puede afaer modestes embarcaciones fluviales [[Clasificación de víes navegables interiores europees|CEMT Clase II]]. Ríu arriba la fondura mengua. A pesar de que se llevó a cabu un proyeutu p'aumentar la capacidá de tresporte fluvial agües enriba de [[Varsovia]] por aciu la construcción d'una serie de esclusas en, y pela redolada de, [[Cracovia]], el proyeutu nun s'estendió más allá, de manera que la navegabilidad del Vístula sigue siendo llindada. El potencial del ríu aumentaría considerablemente si considerárase una restauración de la conexón esti oeste al traviés de los cursos d'agua del [[ríu Narew|Narew]]–[[ríu Bug Occidental|Bug Occidental]]–[[ríu Mukhovets|Mukhovets]]–[[ríu Prípiat|Prípiat]]–[[ríu Dnieper|Dnieper]]. La importancia económica cambiante de delles partes d'Europa puede faer qu'esta opción sía más probable. == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ríos de Polonia|Vistula]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] avaowsfj1fyse73mcm973j43geu44fd 0 116391 4379501 4298703 2025-06-25T16:24:51Z YoaR 37624 /* Marcu históricu */ 4379501 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial = Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος<br />Reinu de Grecia <small>(1967-73)</small><br />Ελληνική Δημοκρατία<br />República Helénica <small>(1973-74)</small> |nome_común = [[Grecia]] |continente = [[Europa]] |forma_de_gobiernu = [[Monarquía constitucional]] baxu [[dictadura militar]] ([[1967]] - [[1973]])<br />[[República]] baxu [[dictadura militar]] ([[1973]] - [[1974]]) |añu_entamu = 1967 |añu_fin = 1974 |yera = [[Guerra Fría]] |eventu_empecipio = Golpe de Estáu |eventu_fin = Disolución del Réxime |fecha_entamu = [[21 d'abril]] de [[1967]] |fecha_fin = [[24 de xunetu]] de [[1974]] |eventu1 = Revuelta de la Universidá Politéunica |fecha_eventu1 = [[17 de payares]] de [[1974]] |eventu2 = [[Tercer República Helénica]] |fecha_eventu2 = [[8 d'avientu]] de [[1974]] |p1 = Reinu de Grecia |bandera_p1 = Kingdom of Greece Flag.svg |s1 = Grecia |bandera_s1 = Flag of Greece.svg |imaxe_bandera = Flag of Greece (1970-1975).svg |bandera_tipo = [[Bandera de Grecia|Bandera (1970-74)]] |imaxe_escudu = Greek Phoenix.svg |símbolu_tipu = [[Escudu de Grecia|Escudo (1973-74)]] |mapa = Kingdom of Greece (1973).svg |aclaración_mapa = |capital = [[Atenes]] |lema_nacional = |himnu_nacional = |idioma = [[Idioma griegu|Griegu]] |idioma_non_oficial = |moneda = [[Dracma griega moderna]] |títulu_líder = <nowiki>Xefe d'Estáu</nowiki> |líder1 = <br />[[Constantino II de Grecia|Constantino II]] |añu_líder1 = '''[[Reyes de Grecia|Rei]]'''<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;1967-1973 |líder2 = <br />[[Georgios Zoitakis]]<br />[[Georgios Papadópoulos|G. Papadópoulos]] |añu_líder2 = '''Rexente'''<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;1967-1972<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;1972-1973 |líder3 = <br />[[Georgios Papadópoulos|G. Papadópoulos]]<br />[[Phaedon Gizikis]] |añu_líder3 = '''[[Presidente de Grecia|Presidente]]'''<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;1973<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;1973-1974 |títulu_gobernante = [[Primeros ministros de Grecia|Primer ministru]] |gobernante1 = [[Konstantinos Kollias]] |añu_gobernante1 = 1967 |gobernante2 = [[Georgios Papadópoulos|G. Papadópoulos]] |añu_gobernante2 = 1967-1973 |gobernante3 = [[Spiros Markezinis]] |añu_gobernante3 = 1973 |gobernante4 = [[Adamantios Androutsopoulos|A. Androutsopoulos]] |añu_gobernante4 = 1973-1974 |dato_año1 = [[1970]] |dato_superficie1 = 131.990 |dato_población1 = |miembru_de = [[ONX]] }} La '''Dictadura de los Coroneles''' o '''Xunta de los Coroneles''' (en [[idioma griegu|griegu]]: Χούντα των Συνταγματαρχών o a cencielles Χούντα; tamién καθεστώς των Συνταγματαρχών, «réxime de los Coroneles») fai referencia a un periodu dictatorial qu'empezó en [[Grecia]] el [[21 d'abril]] de [[1967]] col golpe d'Estáu de los Coroneles, dirixíu por [[Georgios Papadopoulos]], y que concluyó'l [[24 de xunetu]] de [[1974]] cola proclamación de la [[Grecia|Tercer República Helénica]]. == Marcu históricu == La dictadura que tuvo llugar en [[Grecia]] ente [[1967]] y [[1974]] ta considerada internacionalmente como un episodiu más de la [[Guerra Fría]]. Los esfuercios de la [[XRSS]] y de los [[Estaos Xuníos]] por estender la so respeutiva área d'influencia, non yá n'[[Europa]], sinón en tolos continentes, dieron llugar a una serie de conflictos alcontraos. Fora de Grecia, en casos estremos y circunstancies más violentes, esta llucha daba como resultancia, o bien la completa preponderancia de los comunistes, como en [[Vietnam]], o l'estremu opuestu dictadures pro-occidentales d'estrema derecha, como en [[Chile]] o [[Arxentina]]. Nel casu de Grecia, los militares alzar pa faer frente a lo qu'ellos llamaben el "peligru comunista", instaurando una dictadura militar y suprimiendo les llibertaes polítiques. En munches ocasiones estes aiciones cuntaben cola complicidá silenciosa o inclusive'l sofitu abiertu d'Occidente, principalmente de los estadunidenses. Según [[Samuel Phillips Huntington]], la dictadura griega nun se debe analizar como un fechu aislláu, sinón más bien, como parte d'un xuegu a escala mundial, dientro d'una fola” de dictadures. Como esplica l'escritor nel so llibru ''The Third Wave'', el mundu pasó por trés foles de desestabilización y democratización. Dempués de la cayida del réxime dictatorial, Grecia entró na tercer fola democratizadora ente los [[años 1970]] y [[Años 1980|1980]], xunto con otros países como [[España]], [[Portugal]], [[Brasil]] o [[Panamá]]. El golpe d'Estáu de 1967 y los siete años de gobiernu militar que lu siguieron fueron tamién la consecuencia de la fonda división política qu'esistía en Grecia ente los partidarios de la izquierda y de la derecha, que se caltenía dende la dómina de la resistencia griega a la [[Ocupación de Grecia poles Fuercies de la Exa|ocupación de les fuercies de la Exa]] mientres la [[Segunda Guerra Mundial]]. Tres la lliberación de Grecia en [[1944]], empezó una sangrienta [[Guerra Civil Griega|guerra civil]] ente les fuercies comunistes del [[ELAS]] que lideraren la resistencia antifascista, y per otru llau el Gobiernu, qu'acababa de tornar del exiliu. Estos postreros utilizaron al Exércitu griegu, que cuntaba col sofitu direutu de británicos y estauxunidenses. El bandu comunista taba compuestu pol Frente de Lliberación Nacional (EAM) (en [[Idioma griegu|griegu]]: ''ΕΑΜ, “Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο”''), y l'Exércitu Popular Griegu de Lliberación (ELAS) (en [[Idioma griegu|griegu]]: ''ΕΛΑΣ “Ελληνικός Λαικός Απελευθερωτικός Στρατός"''). Cola derrota de los comunistes, éstos empecipiaron una campaña de hostigamiento y llucha armada contra'l Gobiernu griegu, aportando a declaráu'l [[estáu d'esceición]] pa tratar de liquidar a los guerrilleros. Los gobiernos d'[[Alexandros Papagos]] y [[Constantinos Karamanlís]] utilizaron a les fuercies armaes pa prauticar el terrorismu d'Estáu, illegalizaron el [[Partíu Comunista de Grecia]] (KKE) y fixeron una fuerte campaña de propaganda anticomunista, provocando l'exiliu masivu de miles de persones no que foi l'últimu episodiu de la [[diáspora griega]]. Dientro del Exércitu esistía una organización militar permanente llamada IDEA (en griegu ''ΙΔΕΑ,Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών'') qu'entamaba dar un golpe d'Estáu. Dientro d'ésta actuaba'l coronel [[Georgios Papadopoulos]], como subordináu del xeneral Natsina. John Moore, axente de la CIA n'[[Atenes]], punxo en marcha estos procedimientos y dio la orde de qu'otros lo fixeren, pa derrocar el gobiernu de [[Georgios Papandreou|Papandreu]] y enllantar una Xunta Militar compuesta namái por militares. == Un periodu d'inestabilidá política == Nos primeros años de la década de 1960, Grecia pasaba por un fuerte periodu d'inestabilidá política. A pesar de llograr una moderada victoria (53% de los votos) nes eleiciones de [[1964]], la Unión de Centru de [[Georgios Papandreou]] nun foi capaz de gobernar más de 18 meses. Per otru llau, Georgios Papandreu, percibíu en Grecia como un demócrata convencíu, aspiraba a ocupar el puestu de Ministru de Defensa, lo que nun se vía con bonos güeyos dende les altes esferes de la [[monarquía]]. En xunetu de [[1965]] tuvo llugar una dixebra considerable ente les diverses corrientes del partíu que taben nel gobiernu, la Unión de Centru (''Ενώσις Κέντρου''), conocida na hestoria griega contemporánea como "[[Apostasía de 1965]]" o ''Iuliana''. Esta masiva dixebra producióse por causa de la decisión de Georgios Papandreu de sustituyir a [[Petros Garufalias]] que taba al frente del Ministeriu de Defensa Nacional. El rei [[Constantino II de Grecia|Constantino II]] negar a roblar el decretu correspondiente hasta que'l socesor de Garufalia gociara del so plenu enfotu, forzando a la dimisión de Papandreu el [[15 de xunetu]] de [[1965]]. A partir d'aquel día y hasta finales d'avientu de [[1966]], Constantino II intentó formar gobiernos cola participación de 48 diputaos apóstates de la Unión de Centru, que dexaren solo a Georgios Papandreu. Estos diputaos lideraos por [[Constantinos Mitsotakis]] formaron parte d'estos gobiernos o bien-yos dieron el so votu d'enfotu. Nun principiu, el rei nomó Primer Ministru a [[Georgios Athanasiadis-Novas]], que constituyó gobiernos formaos por ministros escoyíos d'ente los diputaos apóstates. El nuevu gobiernu sicasí nun llogró la mayoría nel Parllamentu, formándose entós otru gobiernu con [[Ilias Tsirimokos]] a la cabeza. Georgios Papandreu y [[Panagiotis Kanellopoulos]], los líderes de la Unión de Centru y del ERE (Unión Nacional Radical, el partíu que gobernaba enantes) intentaron llegar a un alcuerdu pa salir d'una crisis qu'amenaciaba con enllargase. La idea yera formar un gobiernu que s'encargara de los asuntos más urxentes y convocara unes nueves eleiciones. Esta solución nun pudo ponese en práutica pola mor del golpe de los coroneles. Tol periodu que prosiguió a la destitución de Georgios Papandreu caracterizóse principalmente por ser un periodu d'irregularidaes nel ámbitu políticu. == El golpe d'Estáu del 21 d'abril == Ente los sucesos que se producieron destaquen la muerte del diputáu [[Grigoris Lambrakis]], según la del estudiante [[Sotiris Petroulas]]. Estos episodios van llevar al golpe d'Estáu de los coroneles el [[21 d'abril]] de [[1967]]. El 21 d'abril, mientres se convocaben eleiciones pal día [[28 de mayu]], los oficiales del Exércitu, col coronel Georgios Papadopoulos al mandu y la participación del Xeneral de Brigada [[Stylianos Pattakós]] y el coronel [[Nikolaos Makaresos]], axuntaron a alredor de 100 tanques nel distritu de la capital y poner en movimientu a l'amanecida del 21 d'abril, coles mires de tomar el Ministeriu de Defensa griegu. Amás, los militares trazaron un plan que designaba como obligatoria tomar de posesión del Exércitu, coles mires d'acabar col supuestu alzamientu comunista de ciertes zones de Grecia onde aseguraron qu'enfusara'l [[Exércitu Coloráu]] de la [[XRSS]]. La persona d'enfotu del rei, Spandakis, xeneral del exércitu del Estáu Mayor, foi sustituyíu por [[Odisees Angelis]], quien faciendo usu del so nuevu cargu dio la orde a la III Brigada del Exércitu de Salónica de que refugara cualesquier orde golpista. L'únicu intentu de faer frente al golpe d'Estáu vieno principalmente del Ministru d'Orde Públicu, [[Georgios Rallis]], qu'intentó contautar col xeneral de brigada Vidalis por que punxera en movimientu la III Brigada del Exércitu ([[Tesalónica]]). Nun lo consiguió por cuenta de que'l Xeneral de Brigada Vidalis fuera avisáu con antelación por que fixera casu omiso a la orde de Rallis. == La insurrección de la Marina == El cambéu de réxime provocó esmoliciones na Marina, en que les sos files nun había munchos golpistes. La primer reaición de la Marina foi sofitar el contramovimiento del Rei'l [[13 d'avientu]] de [[1967]], pero que fracasó por cuenta de la so lentitú d'aición y mala coordinación. Tamién llevaron a cabo dos intentos de secuestru de Papadopoulos, que fracasaron por culpa de factores esternos. Esta organización, amás d'atraer a los oficiales de la Marina, atraxo tamién a oficiales de l'aviación. L'oxetivu de la insurrección yera consiguir un llevantamientu popular que concluyera cola disolución de la Xunta Militar. Na primavera de [[1973]] tou taba preparáu. El llevantamientu produciría les primeres hores del día [[23 de mayu]]. Mientres la tarde del [[21 de mayu]], dexáronse ver les primeres señales de que la insurrección tuviera ésitu. Los capitanes de los barcos bazcuyaron a la de zarpar según lo alcordao nel plan (que yera más o menos conocíu pola Xunta). El [[25 de mayu]] de [[1973]] los oficiales atoparon llimitaciones, sicasí, les primeres detenciones taben por llegar. Esi mesmu día, el barcu de guerra Velo tomó la decisión de retirase de la maniobra de la [[OTAN]] y movióse a [[Fiumucino]], n'[[Italia]], onde pidió asilu políticu. La insurrección de la Marina, quiciabes la resistencia más importante hasta entós, entamar col únicu oxetivu de lliberar al Estáu y non a cencielles sustituyir a los dictadores. Ésta nun cuntó col sofitu del pueblu, yá que yera una revolución de l'armada y nun taba dirixida por personaxes políticos. La consecuencia más importante foi la renovación de la oposición, yá que dende [[1971]] daba la sensación de que la Xunta consolidárase y de que tola armada taba de lo so parte. Sicasí, esti mitu derrumbóse cuando se proclamó la insurrección. == La dictadura == Pa caltener y consolidar el so poder, los coroneles trataron d'esaniciar toa forma d'oposición interna. Dende'l [[golpe d'Estáu]], numberosos políticos, principalmente d'izquierda, pero tamién lliberales o simples defensores de los derechos humanos, fueron escorríos. Munchos militares y funcionarios fueron destituyíos de los sos cargos pa dexar a los coroneles disponer de preseos de gobiernu ideolóxicu del país d'alcuerdu a los principios del réxime. Los opositores fueron puestos en llibertá vixilada, encarcelaos o deportaos a islles ermes del [[Mar Exéu]], como [[Makronisos]] y, en numberoses ocasiones, torturaos. Diversos gobiernos títeres asoceder pa faer creer que la vida política siguía esistiendo y que'l poder nun yera detentado solo polos coroneles, siendo ente ellos el principal líder Georgios Papadopulos. A pesar de la represión produciéronse numberoses manifestaciones contra'l réxime. Asina, [[1968]] foi un añu difícil pa la dictadura. [[Alexandros Panagoulis]] intentó asesinar al coronel [[Georgios Papadopoulos|Papadopoulos]], siendo condergáu a muerte. La movilización de la opinión pública internacional torgó la so execución. Los funerales de Georgios Papandreu, muertu cuando s'atopaba en llibertá vixilada, fueron la ocasión pa realizar grandes manifestaciones contra'l réxime. Nel estranxeru, los griegos exiliaos entamaron manifestaciones y numberosos países negar a reconocer al gobiernu golpista. Asina, en [[1969]], Grecia foi escluyida del [[Conseyu d'Europa]]. Dende 1967, l'alcuerdu d'asociación ente Grecia y la [[Comunidá Económica Europea]] foi paralizáu. Non siempres les comunidaes de griegos nel estranxeru participaben na oposición. En comunidaes heléniques nel estranxeru, como la de Buenos Aires, faíense cenes pa conmemorar l'alzamientu de 1967. Esti costume duró hasta la cayida de la xunta. == La revuelta de la Politéunica d'Atenes == {{AP|Revuelta de la Politéunica d'Atenes}} La revuelta de la Politéunica d'Atenes nun foi daqué qu'asocediera de sópitu. Foi a cencielles la punta del iceber. Mientres el periodu trescurríu ente 1967 y 1972, la Xunta consiguiera neutralizar toles reaiciones estudiantiles ante los abusos del gobiernu. Sicasí, a principios de 1973, l'abilsu ente estudiantes y Estáu crecía ente que s'intensificaba la rivalidá. La Xunta de los Coroneles, nel so intentu de controlar a los estudiantes, punxo en marcha'l "Decretu 1347 pa les movilizaciones". La esmolición estudiantil empezó a crecer, dando como resultáu en febreru de 1973, la primera toma de la facultá de Derechu, ente que el 14 de mayu tuvo llugar la segunda. El funeral del vieyu de la democracia”, Georgios Papandreu el 1 de payares de [[1968]], xugó tamién un papel fundamental nel recrudecimiento de la situación. Tou apuntaba a que daqué diba asoceder y finalmente resultó ser ciertu. == El final de la dictadura == [[Ficheru:Cyprus-districts-spanish.png|thumb|División política de Xipre tres la intervención turca (1974)]] Tres estos acontecimientos, la dictadura pensó que la meyor forma de salir de la crisis yera con una victoria militar. Afiten por tanto'l so mirada en [[Xipre]] y deciden llevar a cabu, por aciu una intervención militar, la [[enosis]], o unión de Xipre con Grecia. Sicasí, en Xipre esistía tamién una importante minoría turca que suponía aproximao'l 15% de la población. La Xunta cayó finalmente'l día [[24 de xunetu]] de [[1974]], sol pesu de la invasión de la islla xipriota per parte de [[Turquía]]. La invasión de Xipre empezara cuatro díes antes, el [[20 de xunetu]]. El Gobiernu griegu impulsara en Xipre un golpe d'Estáu contra'l gobiernu de [[Makarios III]], que tuvo llugar el [[15 de xunetu]] de [[1974]], que la so intención yera que [[Nikos Sampson]], partidariu de la enosis, facer col poder y proclamara darréu la incorporación de la islla a Grecia. Sicasí, namás producise'l golpe d'Estáu, tropes turques invaden el norte de Xipre, produciéndose la división de la islla y proclamándose la [[República Turca del Norte de Xipre]], que nun llogró reconocencia internacional dalgunu salvu'l de Turquía. El mesmu día llegó a Atenes [[Konstantinos Karamanlis]] nun avión del gobiernu de [[Francia]], que lo tresportaba a él en llugar de tresportar al presidente francés, [[Valéry Giscard d'Estaing]], amigu íntimu d'ésti. Los golpistes fueron xulgaos más tarde y condergaos pola xusticia. Los simpatizantes d'esta dictadura en 1980 fundaron un grupu ideolóxicu que cinco años más tarde convirtióse nel partíu políticu ultraderechista [[Amanecer Doráu]].{{ensin referencies}} == Bibliografía == * ''Historia de Grecia'', [[Richard Clogg]]. Traducción Aixendri, Helena ISBN 978-84-832-040-4 * ''La tercer fola: la democratización a finales del sieglu XX'', Huntington, Samuel P. Traducción: Delgado, Josefina. Ed. Paidós Ibérica, S.A. [ISBN 13: 978-84-7509-960-6] * Καράγιωργας Γιώργος, ''Από τον ΙΔΕΑ στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου'', Εκδόσεις Ιωλκός, Β' Έκδοση 2003 [1975] ISBN 960-426-315-3 * Κάτρης Γιάννης, ''Η γέννηση του νεοφασισμού στην Ελλάδα 1960-1970'', Εκδόσεις Παπαζήση, 1974 * Παπακωνσταντίνου Μιχάλης, ''H ταραγμένη εξαετία (1961-1967)'',Εκδόσεις Προσκήνιο, 1997-98 * Παπαχελάς Αλέξης, ''Ο βιασμός της ελληνικής δημοκρατίας'', Εκδόσεις Εστία, 1997 ISBN 960-05-0748-1 * Σπύρος Σακελλαρόπουλος, ''Τα αίτια του απριλιανού πραξικοπήματος'', Εκδόσεις Νέα Σύνορα, 1998 * Λώρενς Στερν, ''Λάθος Αλογο'', Εκδόσεις ΕΠΙΦΑΝΙΟΥ, 1978 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://archives.tsr.ch/dossier-grece/dictature-grece67 Documental sobre'l 21 d'abril de 1967, realizáu al mes siguiente pola televisión suiza] (en francés) {{Tradubot|Dictadura de los Coroneles}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1967]] [[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1974]] [[Categoría:Estaos desapaecíos d'Europa]] [[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos de Grecia]] [[Categoría:Historia de Grecia]] [[Categoría:Dictadura|Coronel]] [[Categoría:Anticomunismu]] 2ejufkbf4z4vxui4f20yy0l23nellzk 0 117333 4379498 4377514 2025-06-25T16:24:38Z YoaR 37624 /* Partíos políticos */ 4379498 wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20160225210809}} {{Parllamentu}} El '''Congresu de los Diputaos del Pueblu de la RSFS de Rusia''' ([[idioma rusu|rusu]]: Съезд народных депутатов РСФСР) y dende [[1991]] '''Congresu de los Diputaos del Pueblu de la Federación Rusa''' ([[idioma rusu|rusu]]: Съезд народных депутатов Российской Федерации) foi la institución suprema de gobiernu na [[RSFS de Rusia]] y na [[Federación Rusa]] ente'l [[16 de mayu]] de [[1990]] y el [[21 de setiembre]] de [[1993]]. Foi electu'l [[4 de marzu]] de [[1990]] pa un periodu de cinco años. Foi eslleíu ensin autoridá constitucional por [[decretu presidencial]] mientres la [[crisis constitucional rusa de 1993]] y remató ''de facto'' cuando la [[Casa Blanca de Moscú]] foi atacada'l [[4 d'ochobre]] de [[1993]]. El Congresu foi responsable de dalgunos de los acontecimientos más importantes de la [[Historia de Rusia]] mientres esi periodu, como la declaración de soberanía estatal de la RSFS de Rusia'l 12 de xunu de 1990, l'ascensu de [[Borís Yeltsin]], y les reformes económiques qu'instauraron el [[capitalismu]]. == Principales funciones == El Congresu tenía'l poder d'aprobar lleis por mayoría, que teníen de ser entós roblaes pol [[Presidente del Presidium del Sóviet Supremu de la RSFS de Rusia]] (ensin derechu de vetu hasta xunetu de [[1991]]). El Congresu tenía coles mesmes el poder d'aprobar una [[Constitución]] y realizar cambeos constitucionales, investir al [[Xefe de Gobiernu]] y a los dirixentes de les principales oficines públiques, escoyer los miembros del Comité de Supervisión Constitucional (xueces del [[Tribunal Constitucional]]), convocar referendus, y aprobar un ''[[impeachment]]'' contra'l presidente. == Composición == El Congresu consistía oficialmente de 1.068 diputaos, la mayoría de los cualos fueron escoyíos nes [[Eleiciones llexislatives de Rusia de 1990]], pero'l tamañu real varió por cuenta de diverses reeleiciones y cambeos estructurales. 900 diputaos yeren escoyíos poles rexones territoriales, proporcionalmente a la so población; 168 más de les rexones con estatus nacional, 64 de les 16 [[República autónoma|repúbliques autónomes]] (4 por caúna), 10 de les [[Rexón autónoma|rexones autónomes]] (2 por caúna), 10 peles zones autónomes (1 por caúna), y 84 polos [[krai]], [[óblast]], y les ciudaes de [[Moscú]] y [[Leningráu]]. Un total de 1.059 diputaos fueron escoyíos al empiezu pa la primer sesión del Congresu'l [[16 de mayu]] de [[1990]]. 1.037 diputaos taben presentes el [[21 de setiembre]] de [[1993]]; 938 a [[4 d'ochobre]] de [[1993]]. Dos tercios de los diputaos teníen de tar presentes por que'l Congresu tuviera [[quórum]]. == Sesiones == Constitucionalmente el Congresu tenía d'axuntase cada añu, pero na práutica, por cuenta de los aturbolinaos acontecimientos desenvueltos mientres esos años, axuntar de dos a tres veces per añu. El Congresu axuntar na [[Casa Blanca de Moscú]] y celebró un total de diez sesiones. La so última sesión foi celebrada tres el decretu presidencial de disolución, y foi atayada pol ataque armáu contra la Casa Blanca per parte de les fuercies lleales al [[Presidente de Rusia]], [[Borís Yeltsin]]. * Primer: 16 de mayu de 1990 – 22 de xunu de 1990. * Segunda (estraordinaria): 27 de payares de 1990 – 15 d'avientu de 1990. * Tercer (estraordinaria): 28 de marzu de 1991 – 5 d'abril de 1991. * Cuarta: 21 de mayu de 1991 – 25 de mayu de 1991. * Quinta (estraordinaria): 10 de xunetu de 1991 – 17 de xunetu de 1991; 28 d'ochobre de 1991 – 2 de payares de 1991. * Sesta: 6 d'abril de 1992 – 21 d'abril de 1992. * Séptima: 1 d'avientu de 1992 – 14 d'avientu de 1992. * Octava (estraordinaria): 10 de marzu de 1992 – 13 de marzu de 1993. * Novena (estraordinaria): 26 de marzu de 1993 – 29 de marzu de 1993. * Décima (emerxencia): 23 de setiembre de 1993 – 4 d'ochobre de 1993. == Sóviet Supremu == {{AP|Sóviet Supremu de Rusia}} El '''Sóviet Supremu de la RSFSR''', más tarde denomináu '''Sóviet Supremu de la Federación Rusa''' foi un cuerpu [[llexislativu]] escoyíu pol Congresu pa llexislar ente sesiones del mesmu. Consistía de 252 diputaos, estremaos ente'l Sóviet de la República (126 diputaos), escoyíu proporcionalmente a la población, y otros 126 diputaos del Sóviet de les Nacionalidaes, representando a los [[suxetos federales de Rusia]]. === Funciones === El Sóviet Supremu foi investido de poderes p'aprobar lleis, ratificar trataos, asignar miembros del gobiernu (hasta [[1991]]) y xueces, declarar l'amnistía, y aprobar decretos presidenciales. Les lleis aprobaes pol Sóviet Supremu yeren roblaes pol [[Presidente del Presidium del Sóviet Supremu de la RSFS de Rusia|Presidente del Presidium]] ensin derechu de vetu hasta'l [[10 de xunetu]] de [[1991]]. Darréu, el presidente llogró'l derechu a un vetu d'aplazamientu, que podía ser anuláu pol Sóviet Supremu al traviés d'una votación de mayoría simple. Mientres les sos sesiones el Sóviet Supremu aprobó un total de 333 lleis federales. === Presidente del Presidium del Sóviet Supremu === {{VT|Presidente del Presidium del Sóviet Supremu de la RSFS de Rusia}} El Presidente del Sóviet Supremu yera escoyíu pol Congresu. Exerció como [[Xefe d'Estáu]] de la [[RSFS de Rusia]] hasta la creación del puestu de [[Presidente de Rusia]] el [[10 de xunetu]] de [[1991]]. Roblaba trataos (ensin derechu de vetu), nomaba candidatos para [[Xefe de Gobiernu]], dirixía la diplomacia y roblaba trataos internacionales. Dende'l [[10 de xunetu]] de [[1991]], el Presidente del Presidium foi apostráu a xefe del poder llexislativu, presidente parllamentariu. Yera coles mesmes el cuartu na llinia de socesión de la Presidencia, tres el [[Vicepresidente]] y el [[Presidente del Gobiernu de Rusia|Presidente del Conseyu de Ministros]]. Presidentes del Presidium del Sóviet Supremu de la RSFS de Rusia: * 29 de mayu de 1990 – 10 de xunetu de 1991: [[Borís Yeltsin]] * 10 de xunetu de 1991 – 29 d'ochobre de 1991: [[Ruslán Jasbulátov]] (en funciones) * 29 d'ochobre de 1991 – 4 d'ochobre de 1993: [[Ruslán Jasbulátov]] Borís Yeltsin postulóse como Presidente, como miembru del [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]], ensin ésitu, llogrando 497 y 503 votos respeutivamente, lloñe de los 531 riquíos pa ser escoyíu. El PCUS entós nomó a un candidatu moderáu, el [[Presidente del Gobiernu de Rusia|Presidente del Conseyu de Ministros]], [[Aleksandr Vlásov]]. El [[Presidente de la URSS]], [[Mikhaíl Gorbachov]], intervieno públicamente contra Yeltsin na sesión del Congresu. Tres ello, Yeltsin postulóse nuevamente'l [[29 de mayu]] de [[1990]] y llogró 535 votos a favor (50,52%), convirtiéndose en líder de la RSFS de Rusia. El [[17 de marzu]] de [[1991]] celebróse un referendu presidencial en Rusia, nel que'l 54% votó a favor del establecimientu del puestu de [[Presidente de Rusia|Presidente de la RSFSR]]. El [[12 de xunu]] de [[1991]], Yeltsin venció col 57% de los votos nes [[Eleiciones presidenciales de Rusia de 1991|eleiciones presidenciales]], convirtiéndose en presidente. En tomando posesión el 10 de xunetu, seis rondes de votaciones nel Congresu fueron incapaces d'escoyer un nuevu Presidente del Presidium. El 29 d'ochobre, [[Ruslán Jasbulátov]] foi escoyíu con 559 votos a favor (52,79%). == Cronoloxía == * 27 d'ochobre de 1989: La Constitución de la [[RSFS de Rusia]] de 1978 ye enmendada y créase el Congresu de los Diputaos del Pueblu de Rusia. * 4 de marzu de 1990: Les eleiciones llexislatives determinen la composición del Congresu. * 16 de mayu de 1990: El Congresu celebra la so primer sesión. * 29 de mayu de 1990: Borís Yeltsin ye escoyíu como [[Presidente del Presidium del Sóviet Supremu de la RSFS de Rusia]] por una estrecha mayoría (50,52%). * 12 de xunu de 1990: El Congresu aprueba la '''Declaración de Soberanía Estatal de la RSFS de Rusia''' ([[:en:Declaration of State Sovereignty of the Russian Soviet Federative Socialist Republic]]). Esto empecipia la llucha pol poder en Moscú ente'l [[Presidente de la URSS]] y del [[Presidente del Presidium del Sóviet Supremu de la RSFS de Rusia]], Gorbachov y Yeltsin, respeutivamente. Anguaño en Rusia, el 12 de xunu celebra la fiesta nacional denomada Día de Rusia. * 1 d'avientu de 1990: El bloque parllamentariu ''Rusia Democrática'' sufre la so primer dixebra, por cuenta de la cuestión de la unviada de tropes soviétiques, so mandatu de la ONX, na Guerra del Golfu. Los partidarios de la participación soviética tán encabezaos pola ala izquierda, mientres una resolución contra la intervención ye aprobada finalmente. * 17 de marzu de 1991: Un [[Referendu de la Xunión Soviética de 1991|referendu nacional]] aprueba establecer el puestu de Presidente de la RSFS de Rusia (RSFSR). * 12 de xunu de 1991: Nes [[eleiciones presidenciales de Rusia de 1991]] Yeltsin ye escoyíu Presidente de la RSFS de Rusia col 57% de los votos. * 10 de xunetu de 1991: Yeltsin ye investido como Presidente. * 17 de xunetu de 1991: El Congresu nun llogra escoyer un nuevu Presidente, pasando'l Vicepresidente Jasbulátov a exercer el cargu en funciones. * 19 d'agostu de 1991: Produzse'l [[intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética]]. * 29 d'ochobre de 1991: Jasbulátov ye escoyíu Presidente del Presidium col 52,79% de los votos. * 1 de payares de 1991: El Congresu delega poderes estraordinarios a Yeltsin, con un periodu de 13 meses. * 10 de payares de 1991: Los diputaos nun consiguen aprobar una resolución pa declarar la llei marcial na [[República Autónoma Socialista Soviética de Chechenia-Ingushia|RSS Autónoma de Chechenia-Ingusetia]], enllargando'l conflictu bélicu. * 12 d'avientu de 1991: El Congresu declara la '''desafiliación de la [[RSFS de Rusia]] de la [[XRSS]]''' ratificando'l [[Tratáu de Belavezha]] que proclama la [[disolución de la Xunión Soviética]] y derogando el [[Tratáu de Creación de la URSS]] de 1922. * 25 d'avientu de 1991: El Congresu renombra a la RSFS de Rusia como [[Federación de Rusia]]. * 10 d'avientu de 1992: Primer gran enfrentamientu ente'l Presidente y el Congresu: refugu parllamentariu a nomar a Yegor Gaidar como Xefe del Gobiernu y a enllargar los poderes estraordinarios del Presidente. Algámase un compromisu y prevese un referendu pa ser celebráu'l 12 de marzu de 1993. * 10 de marzu de 1993: Una sesión estraordinaria del Congresu ataya'l referendu y anula los poderes estraordinarios daos al Presidente en payares de 1991. * 20 de marzu de 1993: El Presidente declara un ''réxime especial'', convoca unilateralmente un referendu d'enfotu, y refuga obedecer al Congresu hasta que se celebre la consulta popular. * 28 de marzu de 1993: 617 de los 1.033 diputaos del Congresu voten impugnar a Yeltsin. Esto ye'l 60% de los diputaos, menos de los 2/3 riquíos pa la impugnación. * 29 de marzu de 1993: El Congresu convoca un referendu d'aprobación de les polítiques de Yeltsin (especialmente les polítiques económiques) y eleiciones presidenciales y llexislatives antemanaes. * 23 d'abril de 1993: Nel referendu nacional la población espresa sofitu a Yeltsin y les sos polítiques. * 5 de xunu de 1993: Empieza la Convención Constitucional. Los delegaos al Congresu aplauden a Jasbulátov, mientres la seguridá presidencial espulsa a un diputáu, echando a un llau al Fiscal Xeneral. * 18 de setiembre de 1993: El Presidente axuntar con representantes de los poderes executivos y llexislativos de los suxetos federales, pero refuga la so suxerencia de proclamar un nuevu órganu supremu de gobiernu, una Asamblea Federal. * 21 de setiembre de 1993: El Decretu Presidencial nᵘ1.400 declara la disolución del Congresu y convoca eleiciones a una Asamblea Federal. Esta decisión infringe la ''Llei sobre'l Presidente'' (aprobada pola cuarta sesión del Congresu de los Diputaos del Pueblu de la RSFSR el 24 de mayu de 1991), y dexa al Congresu desconocer a Yeltsin como presidente, pasando'l poder formal al Vicepresidente, Aleksandr Rutskói. * 22 de setiembre de 1993: El Congresu noma a Rutskói nuevu Xefe del Estáu y designa un nuevu gobiernu. El poder dual lleva a combates caleyeros en Moscú (vease [[Crisis constitucional rusa de 1993]]). * 4 d'ochobre de 1993: Les fuercies presidenciales bombardien la [[Casa Blanca de Moscú]] y eslleen el Congresu. === Tres la disolución === * 12 d'avientu de 1993: Una nueva [[Constitución de la Federación de Rusia|Constitución]] ye aprobada en referendu (58,4% a favor). S'[[Eleiciones llexislatives de Rusia de 1993|escueyi]] l'[[Asamblea Federal de Rusia]]. El nacionalista [[Partíu Lliberal-Demócrata de Rusia]] llogra la minoría mayoritaria. * 23 de febreru de 1994: L'Asamblea Federal cierra la investigación del golpe de 1993 y declara l'amnistía. * 26 de febreru de 1994: El Fiscal Xeneral aprueba l'amnistía magar les protestes de Yeltsin. * 9 de marzu de 1994: L'alministración presidencial redacta una "llista negra" de 151 ex diputaos que defendieron el Congresu. A estos diputaos retírense-yos tolos privilexos sociales, hasta que son restauraos el 22 d'abril per decretu presidencial. * 4 de marzu de 1995: Los más resistentes ex diputaos celebren n'última sesión oficial el fin de los sos poderes delegaos. == Partíos políticos == Mientres la primer sesión del Congresu, el 86% de los diputaos yeren miembros del [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética|PCUS]]. Esti númberu foi amenorgándose progresivamente al empar que la mayoría diba dimitiendo del partíu. Sicasí los nuevos partíos principales nun se formaron rápido, dexando un altu porcentaxe del Congresu formáu por independientes. El PCUS foi illegalizáu pol Presidente Yeltsin en payares de [[1991]] tres l'[[intentu de golpe d'Estáu na Xunión Soviética|intentu de golpe d'Estáu d'agostu]]. El partíu colapsó dafechu mientres la [[disolución de la Xunión Soviética]], siendo darréu reemplazáu en Rusia pol [[Partíu Comunista de la Federación Rusa]]. <center> <gallery> Image:Russian Congressional Parties 1990.png|Partíos con representación parllamentaria n'abril de 1990 Image:Russian Congressional Parties 1991 (July).png| Partíos con representación parllamentaria en xunetu de 1991 Image:Russian Congressional Parties 1991 (October).png| Partíos con representación parllamentaria n'ochobre de 1991 Image:Russian Congressional Parties 1993.png| Partíos con representación parllamentaria en marzu de 1993 </gallery> </center> == Bloques y fracciones parllamentaries == Mientres la primer sesión del Congresu, rexistráronse 24 grupos parllamentarios, cuntando ente 50 y 355 diputaos. Dexábase la doble pertenencia, polo que la militancia en fracciones implicaba un 200% del Congresu. Formáronse dos bloques principales rápido n'oposición ente sigo: el ''Bloque Comunista'' y el ''Bloque Rusia Democrática''. ''Rusia Democrática'' y los sos aliaos formaben primeramente la mayoría, lo que dexó a Yeltsin ser escoyíu como Presidente del Presidium. Mientres la quinta sesión, la doble militancia foi illegalizada, aprobándose una llei al efeuto. Sicasí, permaneció y n'abril de [[1992]] entá había 30 diputaos miembros de delles fracciones. En [[1993]], permanecíen un total de 14 grupos, mientres ente 200 y 210 diputaos entá nun teníen militancia declarada en nengunu. El ''Bloque Rusia Democrática'' colapsó, resultando la formación de dos nuevos bloque: ''Coalición Reformista'' y ''Centru Democráticu''. Un nuevu bloque llamáu ''Unidá Rusa'' formar por parte de los comunistes conservadores y los sos simpatizantes, mientres el bloque ''Fuercies Creatives'' ([[Centru (política)|centru]]-[[Izquierda (política)|izquierda]]) foi formáu pola izquierda moderada. Xuntos constituyíen la mayoría y encabezaron la oposición a Yeltsin y a munches de les sos polítiques. Sicasí, en marzu de [[1993]], inda nun algamar la mayoría cualificada riquida pa la impugnación. <center> <gallery> Image:Russian Congressional Fractions 1991.png|Grupos parllamentarios n'abril de 1991 Image:Russian Congressional Fractions 1992.png| Grupos parllamentarios n'avientu de 1992 Image:Russian Congressional Fractions 1993.png| Grupos parllamentarios en marzu de 1993 </gallery> </center> == Ver tamién == * [[Congresu de los Diputaos del Pueblu de la Xunión Soviética]] {{Tradubot|Congreso de los Diputados del Pueblo de Rusia}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Gobiernu de Rusia]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] 50d8byqadkg7wtts162bvoowvo5a8xd 0 117341 4379624 4289384 2025-06-26T10:12:51Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379624 wikitext text/x-wiki El sistema de '''servidume establecíu en Rusia''' (en [[Idioma rusu|rusu]]: Крепостное право, ''Krepostnóye pravo'') foi creáu col fin de garantizar el valor económicu de les propiedaes agraries nel campu rusu, y taba destináu en primer llugar a torgar llegalmente que los llabradores pudieren movese llibremente pel territoriu rusu o emigrar. == Orixe ya implantación == Dende'l [[sieglu XIV]] [[Rusia]] sufriera violentes invasiones de pueblos tártaros y mongoles, casi tou socesores del [[Imperiu de la Horda d'Oru]] ente los cualos destacaba'l [[Kanato de Crimea]]. Tales ataques causaben severa devastación nos campos y fixeren inevitable que los llabradores rusos migraren de cutio de les zones más espuestes a tales invasiones. Al estabilizase la situación del [[Principáu de Moscú]] a fines del [[sieglu XV]], [[Iván III de Rusia]] tomó midíes p'asegurar el valor económicu de les grandes finques agrícoles, que dependía de la fuercia de trabayu esistente nestes. Pa ello, autorizó en [[1497]] que los terratenientes forzaren a los llabradores a quedase nes finques mientres casi tol añu, inclusive usando la fuercia. Tal enclín reforzóse más mientres el reináu de [[Borís Godunov]] a entamos del [[sieglu XVII]], aumentando la cantidá d'habitantes del campu que taben suxetos a esta obligación. La servidume foi reglamentada específicamente nel añu [[1649]] pol zar [[Alejo I de Rusia]] n'asocediendo dellos casos nos cualos los llabradores fugaben de les estenses finques de los aristócrates. Les [[Sobornoye ulozheniye|nueves lleis de 1649]] establecieron la servidume sobre la gran mayoría del territoriu rusu, sobremanera nes tierres más fértiles, obligando na práutica a que tolos llabradores quedaren suxetos a dalgún [[terrateniente]]; tamién s'estableció que los llabradores rusos y los sos descendientes, quedaben obligaos a permanecer a perpetuidad nes finques de los terratenientes, prohibiéndose que los llabradores salieren d'elles. De resultes llegal, los aristócrates calteníen el so derechu de vender les tierres conxuntamente colos llabradores que vivieren ellí. La llende llegal pa la disposición de los llabradores siervos taba dau pol derechu a la vida, en tanto'l [[terrateniente]] (usualmente un aristócrata) entá taba obligáu a considerar al so siervu como "home llibre" siquier formalmente, polo cual nun podía matalo. Tamién se reconocía'l derechu del siervu a la [[propiedá individual]] sobre los sos enseres, y el so derechu a realizar tresferencies de la so propiedá con cualesquier otru siervu, calteniendo'l dineru que pudiera llograr d'esti intercambiu; sicasí'l so [[llibertá de movimientu]] taba llindada a la estensión de la finca del so respeutivu terrateniente, y ésti podía inclusive vender al siervu xebradamente de la tierra. Cabo indicar que los siervos rusos non yá yeren llabradores, sinón inclusive pequeños comerciantes y artesanos que vivíen dientro d'una [[aldega]] sometida a l'autoridá d'un aristócrata, polo cual la categoría de los siervos yera bastante heteroxénea. Dende [[1659]] la fuxida d'un siervu yera considerada un delitu grave, y el censu rusu de [[1719]], ordenáu por [[Pedro'l Grande]], amosó que neses feches yá'l 80% de llabradores rusos yeren siervos. A lo llargo del sieglu XVIII les revueltes de [[Stenka Razin]] y de [[Yemelián Pugachov]] fueron sofitaes por siervos, qu'aprovechaben tales sulevaciones pa xunise a los rebeldes en busca d'un meyor nivel de vida. Sicasí, cabo indicar que les revueltes de los [[cosacu|cosacos]] en Rusia occidental de los sieglos XVII y XVIII nun atacaben la institución de la servidume, sinón que solamente dexaben a les sos adeptos dexar de ser siervos pa convertise en cosacos llibres. L'Estáu rusu tamién tenía los sos siervos, subordinaos direutamente al [[zar]] y formalmente con derechu a caltener el so [[propiedá]] personal, pero que na práutica tamién taben prohibíos d'abandonar la tierra que-yos fuera asignada. Tales «siervos del Estáu» proveníen de la confiscación de tierres feches pol zar contra aristócrates llevantinos, y de la espansión de les colonies militares en [[Siberia]], controlaes pol gobiernu imperial y non por terratenientes de la nobleza. Los siervos teníen en principiu derechu a mercar el so [[llibertá]] pagando'l so valor en dineru a los terratenientes, pero bien pocos llograben esta finalidá, lo cual consiguíen principalmente quien vivíen en pequeñes villes y nun se dedicaben puramente a l'[[agricultura]] (artesanos, pequeños bufoneros, etc.). Aun así los siervos lliberaos por esti sistema nun dexaben de sufrir una menor valoración social, como asocedió nel casu de Ígor Chéjov, el [[güelu]] del célebre escritor [[Antón Chéjov]]. == Supresión == La servidume en Rusia implicaba la esistencia efectiva d'un masivu réxime d'[[esclavitú]] efectiva, col atrasu económicu qu'esto significaba en tantu la producción agrícola (sostén de la [[economía]] rusa) dependía d'una masa de siervos esplotaos que restaba incentivos a les innovaciones téuniques propies de la [[Revolución Industrial]]. Coles mesmes les idees de la [[Ilustración]] espublizaes a lo llargo del [[sieglu XVIII]] tornaben refugable caltener la servidume en Rusia cuando nos países más avanzaos d'Europa ésta sumiera; inclusive a entamos del [[sieglu XIX]] la servidume taba práuticamente estinguida nes provincies ruses riberanes del [[Mar Bálticu]]. Magar esta influencia del [[lliberalismu]] fixo qu'en munchos casos relaxárase la severidá escontra los siervos, el [[Censu (estadística)|censu]] rusu de [[1857]] amosó que nuna población total de 60,9 millones de rusos, los siervos yeren una aplastante mayoría, con 49,4 millones d'individuos. La servidume foi abolida en [[1861]] pol zar [[Alexandru II de Rusia]], estendiendo la [[llibertá de movimientu]] y la llibertá personal a tolos siervos rusos, cualesquier fuera la so categoría, colo cual na práutica esanicióse'l derechu que teníen los terratenientes sobre ellos. Sicasí les presiones humanitaries pa esta midida, l'abolición de la servidume nun ameyoró sustancialmente la situación de los llabradores, qu'aprobetaos y ensin [[dineru]] permanecieron mayormente nes finques de les sos [[terrateniente]]s a falta d'una meyor alternativa de subsistencia. La [[Reforma emancipadora de 1861 en Rusia|emancipación de los siervos en 1861]] impulsó la meyora d'una economía puramente [[capitalista]] en Rusia esaniciando los últimos rezagos de [[feudalismu]], pero tampoco sollivió'l descontentu social pos les [[ciudá|ciudaes]] viéronse invadíes por mases de llabradores en busca d'ocupación, aumentando'l [[proletariáu]] urbanu (tou y que nun pasaba del 1% de la población). Coles mesmes, l'estigma social de faigo de menos a los ex siervos y a los sos descendientes tampoco foi superáu en Rusia sinón hasta munches décades dempués. == Ver tamién == * [[Sobornoye ulozheniye|Sobórnoye ulozhéniye]] * [[Reforma emancipadora de 1861 en Rusia]] * Novela ''[[Almes muertes]]'' de [[Nikolái Gógol]] == Referencies == {{llistaref}} * {{cita web |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3763/is_200403/ai_n9363954/ |títulu = Abolition of Serfdom in Russia, 1762–1907 |fechaaccesu = 19 de marzu de 2010 |autor = Rees, David |añu = 2001 }} * {{cita llibru | apellíos = Hellmann | nome = Manfred | títulu = Rusia | añu = 1984 | editorial = Méxicu D.F.: Sieglu Ventiún Editores }} {{Tradubot|Servidumbre en Rusia}} [[Categoría:Servidume en Rusia]] s84ol4sos68da7gblkxxzcv8xz2hitc 0 117559 4379545 4353103 2025-06-26T09:53:41Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379545 wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20200611141654}} {{parllamentu}} [[Ficheru:New Delhi government block 03-2016 img4.jpg|miniaturadeimagen|Conxuntu d'edificios gubernamentales en Rajpath en Nueva Delhi, India]] El '''Lok Sabha''' (lliteralmente ''La casa del pueblu'') ye la [[cámara baxa]] del [[Parllamentu de la India]]. Los sos miembros son representantes direutos del pueblu indiu, siendo escoyíos por aciu el votu de los sos eleutores, formáu por ciudadanos adultos con [[derechu a votu]]. El tamañu máximu de la cámara ta axustáu en 552 miembros según la [[Constitución de la India]], formáu por más de 530 miembros que representen a cada unu de los [[estaos de la India]], más 20 miembros que representen a la xente del conxuntu de la Unión de territorios indios, y 2 miembros escoyíos pol [[Presidente de la India]] pa representar a la comunidá anglu-india si, según el so criteriu, ésta nun tien una representación abondo afecha na Cámara. Dellos escaños tán acutaos a determinaes castes y tribus. La llexislatura del Lok Sabha tien un términu de 5 años, tres los cualos ye eslleida automáticamente sacantes qu'haya un estáu d'emerxencia que xustifique un añu más de duración. Les postreres [[Eleiciones xenerales d'India de 2014|eleiciones xenerales indies]] (les decimosestes de la hestoria del Lok Sabha) fueron n'abril y mayu de 2014. El congresista que más tiempu permaneció nel Lok Sabha ye Shri Ashoke Kumar Sen, un ministru que tuvo mientres 8 llexislatures so les órdenes de diversos dirixentes incluyendo a [[Nehru]] y [[Indira Gandhi]]. == Requerimientu pa aportar a miembru == Pa ser miembru del Lok Sabha, tien de sese [[ciudadanu]] de la [[India]] y mayor de 25 años. La persona tien de tar mentalmente capacitada y nun tar arruinada. Tamién tien de presentar un documentu conforme escarez d'antecedentes penales. Dellos escaños tán acutaos a determinaes castes o tribus. == Composición del Lok Sabha == Los miembros del Lok Sabha escueyen a un Voceru, o Presidente de la Cámara, que va ser responsable de velar pol orde na sala, y un Voceru de los Diputaos que va suplir al Presidente de la Cámara na so ausencia. Los miembros del Lok Sabha distribuyir ente los distintos estaos y territorios de la unión de cara a asegurar una representatividá de tola población de los estaos de la Unión. La distribución de los miembros ye la siguiente: (545 miembros: 543 electos y 2 nomaos) '''Estaos''': # [[Andhra Pradesh]] - 42 # [[Arunachal Pradesh]] - 2 # [[Assam]] - 14 # [[Bihar]] - 40 # [[Chhattisgarh]] - 11 # [[Goa]] - 2 # [[Gujarat]] - 26 # [[Haryana]] - 10 # [[Himachal Pradesh]] - 4 # [[Jammu y Caxmir]] - 6 # [[Jharkhand]] - 14 # [[Karnataka]] - 28 # [[Kerala]] - 20 # [[Madhya Pradesh]] - 29 # [[Maharastra]] - 48 # [[Manipur]] - 2 # [[Meghalaya]] - 2 # [[Mizoram]] - 1 # [[Nagaland]] - 1 # [[Orissa]] - 21 # [[Panyab|Punjab]] - 13 # [[Rajasthan]] - 25 # [[Sikkim]] - 1 # [[Tamil Nadu]] - 39 # [[Tripura]] - 2 # [[Uttar Pradesh]] - 80 # [[Uttaranchal]] - 5 # [[Bengala Occidental]] - 42 '''Territorios de la Unión''' # [[Islles Andaman y Nicobar]] - 1 # [[Chandigarh]] - 1 # [[Dadra y Nagar Haveli]] - 1 # [[Damán y Diu]] - 1 # [[Delhi]] - 7 # [[Lakshadweep]] - 1 # [[Pondicherry]] - 1 '''Miembros Nomaos''' # [[Anglu-Indiu]]s - 2 '''Total miembros''' - 545 L'horariu en xornada llaboral de les asamblees del Lok Sabha va dende les 11 a les 13 hores, y dende les 14 a les 18. La primer hora de cada sesión denominar ''Question Hour'', mientres la cual los distintos miembros de la Cámara pueden faer entrugues a los Ministros del Gobiernu, de cara a ser respondíos díes dempués nuna fecha fita. El Lok Sabha comparte'l poder llexislativu col [[Rajya Sabha]], sacante na tema de los presupuestos, nel cual el Lok Sabha ye l'autoridá máxima. Si da un conflictu en temes llexislatives ente los dos cámares, realízase una sesión conxunta pa solucionar les diferencies. Nesta sesión, los miembros del Lok Sabha de normal prevalecen, una y bones el Lok Sabha tien más del doble de miembros que'l Rajya Sabha. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://parliamentofindia.nic.in/ls/intro/introls.htm Descripción de Lok Sabha na páxina wb del Parllamentu d'India] * [http://loksabha.nic.in/ Sitio web de Lok Sabha] {{Tradubot|Lok Sabha}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cámares baxes|India]] [[Categoría:Política de la India]] [[Categoría:Arquiteutura de la India]] 1sz54ee00q5a99l50k2yrwbgikwjq5u 0 117608 4379550 4353111 2025-06-26T09:54:06Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379550 wikitext text/x-wiki {{Ficha de parllamentu|name=Rajya Sabha|coa_pic=Emblema d'India.svg|session_room=New Delhi government block 03-2016 img3.jpg|house_type=La Cámara|body=Parllamentu d'India|leader1_type=Presidente|leader1=[[Mohammad Hamid Ansari]]|party1=[[Políticu independiente|Ind.]]|election1=11 Agostu 2007|leader2_type=[[Vicepresidente de Rajya Sabha|Vicepresidente]]|leader2=[[P. J. Kurien]]|party2=[[Congresu Naciona de La India|INC]]|election2=21 Agostu 2012|leader3_type=[[Líder de la casa (Rajya Sabha)|Líder de la casa]]|leader3=[[Arun Jaitley]]|party3=[[Bharatiya Janata Party|BJP]]|election3=2 Xunu 2014|leader4_type=[[Líder de la oposición (India)|Líder de la oposición]]|leader4=[[Ghulam Nabi Azad]]|party4=[[Congresu nacional de La India|INC]]|election4=8 Xunu 2014 *233 Electos *12 Nomaos<small></small><ref>Un máximu de 250 dexaos por [[Constitución d'India|Constituciónweb]]|url=http://rajyasabha.nic.in/rsnew/council_state/council_state.asp|títulu=Council of States (Rajya Sabha) - rajyasabha.in|publisher=}}</ref>|meeting_place=Despachu of Rajya Sabha, [[Sansad Bhavan]],<br /> [[Sansad Marg]], [[New Delhi]], [[India]]|website={{url|http://rajyasabha.nic.in}}}}El '''Rajya Sabha''' o ''Conseyu de los Estaos'' ye la [[Cámara Alta|cámara alta]] del [[Parllamentu d'India|Parllamentu de la India]]. La membresía de la Rajya Sabha ta llindada pola [[Constitución d'India|Constitución]] a un máximu de 250 miembros, y les lleis de tener disposición pa 245 miembros. La mayoría de los miembros de la cámara son escoyíos de forma indireuta poles llexislatures de los [[Estaos y territorios de la India]] con [[votu únicu tresferible]], ente que'l Presidente puede nomar a 12 miembros poles sos contribuciones al arte, la lliteratura, la ciencia, y servicios sociales. Los miembros escoyer de forma gradiada por seis años, con un terciu de los miembros cada dos años.<ref>{{Cita web|url=http://www.firstpost.com/politics/the-calculus-of-rajya-sabha-elections-for-dummies-a-brief-guide-2822478.html|títulu=Crucial polls today: A guide to calculus of Rajya Sabha for dummies|fechaaccesu=20 de xunu de 2016|apellíu=Deshmukh|nome=Yashwant|fecha=11 de xunu de 2016|sitiuweb=Firstpost}}</ref> La Rajya Sabha axuntar en sesiones continues, y a diferencia de la [[Lok Sabha]], la cámara baxa del Parllamentu, nun ta suxetu a la disolución. Sicasí, la Rajya Sabha y el Lok Sabha pueden ser prorrogaos pol Presidente. La Rajya Sabha tien competencies en tolos ámbitos de la llexislación, sacante nel área de suministru, onde'l Lok Sabha tien exclusividad. En casu de conflictu cola llexislación, una sesión conxunta de los dos cámares puede ser llevada a cabu. Sicasí, como'l Lok Sabha tien dos veces la cantidá de miembros de la Rajya Sabha, este tien mayor poder. Laa articulaciones de les sesiones de les cámares del Parllamentu de la India son rares, y na historia de la República, namái trés d'estes articulaciones celebráronse, la postrera pa l'aprobación de la llei de prevención del terrorismu de 2002 . El Vice-Presidente de la India ye ''ex-officio'' Presidente de la Rajya Sabha, que preside les sos sesiones. El Diputáu Presidente, que ye escoyíu d'ente los de la casa de los miembros, ocupar del día ente día de los asuntos de la casa n'ausencia del Presidente. La Rajya Sabha celebró la so primer sesión el 13 de Mayu de 1952.<ref>{{Cita web|url=http://parliamentofindia.nic.in/ls/intro/p1.htm|títulu=OUR PARLIAMENT|fechaaccesu=11 de mayu de 2011|editorial=Indian Parliament}}</ref> El salariu y otros beneficios d'un miembru de la Rajya Sabha son les mesmes que pa un miembru de la Lok Sabha. Rajya Sabha miembros son escoyíos poles llexislatures estatales, en cuenta de direutamente pol eleutoráu por [[votu únicu tresferible]] métodu. == Calificaciones == L'artículu 84 de la Constitución establez los requisitos pa ser miembru del Parllamentu. Un miembru de la Rajya Sabha debe:<ref>{{Cita web|url=http://rajyasabha.nic.in/rsnew/council_state/council_state.asp|títulu=Council of States (Rajya Sabha) - rajyasabha.in}}</ref> * Tien De ser un ciudadanu de la India * Debe de faer y antes de suscribise a dalguna persona autorizada con esi envís pola Comisión Eleutoral d'un xuramentu o afirmación según la forma establecida pal propósitu de la Tercer parte de la Constitución; * Tien De ser de siquier 30 años d'edá. * Tien De ser escoyíu pola Asamblea Llexislativa de los Estaos y territorios de la Unión per mediu de [[Votu únicu tresferible|votu Únicu tresferible]] al traviés de [[Escrutiniu proporcional plurinominal|la representación Proporcional]]. * Debe'l so nome presente na llista eleutoral. * Nun puede ser proclamáu penal. * Nun puede ser insolvente, esto ye, él/ella nun tien de tar en delda y tien de tener la capacidá pa cubrir los sos gastos financieros. * Nun tien d'ocupar nengún otru cargu d'arriquecimientu sol Gobiernu de la India. * Nun tien de tar n'estáu d'enayenadura mental. * Tien De tener otros requisitos que pueden ser recetados nesi nome por o en virtú de cualquier llei fecha pol Parllamentu. Amás, los dolce miembros son nomaos pol Presidente de la India tener especiales conocencies en diverses árees como les artes y les ciencies. Sicasí, ellos nun tienen derechu a votar nes eleiciones Presidenciales, según l'Artículu 55 de la Constitución. == Llimitaciones == La Constitución de la India impon delles restricciones en Rajya Sabha que fai [[Lok Sabha]] más potente en ciertes zones de comparanza. === El dineru de les factures === El dineru de les factures, tal como se define na Constitución de la India la Llei 110, namái puede ser introducíu na Lok Sabha. Cuando Lok Sabha pasa un proyeutu de dineru, y tresmitir a Rajya Sabha, nel Rajya Sabha tien namái catorce díes pa devolver el proyeutu de llei (con o ensin cambeos) a la Lok Sabha. Si Rajya Sabha nun devuelve'l proyeutu de llei en catorce díes, que'l proyeutu de llei va considerase que pasaron por tantu nes Cases. Tamién, si Lok Sabha refuga cualesquier (o toes) de les enmiendes propuestes por Rajya Sabha, el proyeutu de llei considérase que foi aprobada por dambes cámares del Parllamentu na forma de Lok Sabha finalmente pasa. Poro, Rajya Sabha nun puede enllancase, o modificar un proyeutu de dineru ensin Lok Sabha de la concurrencia nel mesmu.<ref>[[Wikisource:Constitution of India/Part V#Article 109 .7BSpecial procedure in respect of Money Bills.7D]]</ref> === Sesión conxunta del Parllamentu === Artículu 108 preve una sesión conxunta de los dos cámares del Parllamentu en ciertos casos. Una sesión conxunta pue ser convocada pol Presidente de la India, cuando una casa refugóse un proyeutu de llei aprobáu pola otra casa, nun tomó nenguna aición nun proyeutu de llei que foi tresmitida pola otra casa mientres seis meses, o tien en desalcuerdu coles enmiendes propuestes pol Lok Sabha nun proyeutu de llei pasó por ella. Teniendo en cuenta que la fuercia de la Lok Sabha ye más del doble que'l de la Rajya Sabha (Lok Sabha tiende a tener una mayor influencia nuna sesión conxunta del Parllamentu. Nuna sesión conxunta ye presidíu pol presidente de Lok Sabha. Tamién, por cuenta de que la sesión conxunta convocada pol Presidente en conseyu de gobiernu, que yá tien una mayoría nel Lok Sabha, la sesión conxunta ye xeneralmente convocada pa llograr factures del pasáu al traviés d'un Rajya Sabha, nel que'l gobiernu d'una minoría. * 1961: ''Llei De Prohibición De La Dote, 1958'' * 1978: ''La Banca De La Comisión De Servicios (Derogación De La Llei De 1977'' * 2002: ''Llei de Prevención del Terrorismu de 2002'' === Non-moción d'enfotu === A diferencia de la Lok Sabha, un miembru de la Rajya Sabha nun puede traer a la casa d'una [[moción de censura]] contra'l gobiernu. == Poderes == Na India estructura federal, Rajya Sabha ye un representante de los Estaos de la Unión llexislatura (d'Ende'l nome, '''el Conseyu de los Estaos'''). Poro, Rajya Sabha concédese poderes que protexen los derechos de los Estaos en contra de la Unión. === La Unión De Los Estaos De Les Rellaciones === La Constitución faculta al Parllamentu de la India pa faer les lleis nos asuntos reservaos pa los Estaos (Miembros de la Llista). Sicasí, esto namái puede faese si Rajya Sabha primer aprueba una resolución por mayoría de dos tercios mayoría especial de otorgamiento d'un poder pal Parllamentu de la Unión. El gobiernu de la unión nun puede faer una llei sobre un asuntu reserváu a los estaos ensin l'autorización de la Rajya Sabha. === La creación de tolos Servicios de la India === Rajya Sabha, por dos tercios de súper mayoría puede aprobar una resolución de empoderamiento de que'l Gobiernu de la India pa crear más de Tola India de los Servicios comunes a dambos de la Unión y los Estaos, incluyendo un serviciu xudicial. == La pertenencia y la composición == Los escaños asignar en proporción a la población de persones de cada estáu o [[Territorios de la Unión|territoriu de la unión]] , de tal manera que los estaos más pequeños tienen una llixera ventaya sobre los estaos más poblaos.<ref>{{Cita web|url=http://india-seminar.com/2013/642/642_sidharth_chauhan.htm|títulu=642 Sidharth Chauhan, Bicameralism: comparative insights and lessons|fechaaccesu=15 de mayu de 2015}}</ref> amás, los más pequeños Territorios de la Unión que nun tienen les llexislatures nun tienen representación nel Rajya Sabha. Poro, [[Islles Andaman y Nicobar|Islles Andamán Y Nicobar]], [[Lakshadweep]], [[Chandigarh]], [[Damán y Diu|Daman Y Diu]] y [[Dadra y Nagar Haveli|Dadra Y Nagar Haveli]] nun unviar representantes a la Rajya Sabha. 12 miembros son nomaos pol Presidente.<ref>{{Cita web|url=http://rajyasabha.nic.in/rsnew/faq/freaq1.asp#six|títulu=FREQUENTLY ASKED QUESTIONS ABOUT RAJYA SABHA|fechaaccesu=8 d'avientu de 2012|editorial=Indian Parliament|urlarchivu=https://archive.today/20130724045633/http://rajyasabha.nic.in/rsnew/faq/freaq1.asp#six|fechaarchivu=24 de xunetu de 2013}}</ref><ref name="RSat-work">{{Cita web|url=http://rajyasabha.nic.in/rsnew/rsat_work/chapter-2.pdf|títulu=Composition of Rajya Sabha - Rajya Sabha At Work|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2015|sitiuweb=rajyasabha.nic.in|editorial=Rajya Sabha Secretariat, New Delhi|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160305020442/http://rajyasabha.nic.in/rsnew/rsat_work/chapter-2.pdf|fechaarchivu=5 de marzu de 2016}}</ref> Según el '''anexu iv de la Constitución de la India''' el 26 de xineru de 1950, la Rajya Sabha diba consistir de 216 persones, de les cualos 12 miembros nomaos pol Presidente y el restu de 204 escoyíu pa representar a los Estaos xuníos. La fuercia presente, sicasí, ye de 245 miembros de los cualos 233 son representantes de los estaos y territorios de la unión y 12 son nomaos pol Presidente. Los dolce miembros designaos de la Rajya Sabha son les persones que son eminentes en determinaos campos, y son bien conocíos los contribuyentes nel campu en particular. Dellos exemplos de tales persones propuestes son de críquet iconu de [[Sachin Tendulkar]], ex RBI Gobernador Bimal Jalan y famosu lletrista y poeta Javed Akhtar. A partir de Marzu de 2014, cada estáu o territoriu de la unión especificaos na primer columna de la siguiente tabla, nun va ser asignáu'l númberu d'escaños que s'especifica na segunda columna de la mesma frente a esi Estáu o que'l territoriu de la unión, como pue ser el casu:<ref>{{Cita web|url=http://lawmin.nic.in/olwing/coi/coi-english/Const.Pock%202Pg.Rom8Fsss%2832%29.pdf|títulu=Fourth Schedule|fechaaccesu=18 de mayu de 2015|sitiuweb=Ministry of Law}}</ref> {| cellpadding="5" class="wikitable sortable" style="text-align: left; margin-bottom: 10px;" ! Nome del estáu y unión territorial ! Non. d'asientos |- | [[Andhra Pradesh]]<ref name="et-news">{{Cita noticia|títulu=Rajya Sabha members alloted &#91;sic&#93; to Telangana, Andhra Pradesh|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2014-05-30/news/50211274_1_c-m-ramesh-telangana-palvai-govardhan-reddy|fecha=30 de mayu de 2014|fechaaccesu=21 d'ochobre de 2015|editorial=The Economic Times|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140209173947/http://rstv.nic.in/rstv/aboutus.asp|archivedate=2014-02-09}}</ref> | 11 |- | [[Arunachal Pradesh]] | 1 |- | [[Assam]] | 7 |- | [[Bihar]] | 16 |- | [[Chhattisgarh]] | 5 |- | [[Goa]] | 1 |- | [[Gujarat]] | 11 |- | [[Haryana]] | 5 |- | [[Himachal Pradesh]] | 3 |- | [[Jammu y Caxmir|Jammu & Kashmir]] | 4 |- | [[Jharkhand]] | 6 |- | [[Karnataka]] | 12 |- | [[Kerala]] | 9 |- | [[Madhya Pradesh]] | 11 |- | [[Maharastra]] | 19 |- | [[Manipur]] | 1 |- | [[Megalaya|Meghalaya]] | 1 |- | [[Mizorán|Mizoram]] | 1 |- | [[Nagaland]] | 1 |- | [[Delhi|National Capital Territory]] ([[Delhi]]) | 3 |- | [[Candidatu|Nominated]] | 12 |- | [[Orissa|Odisha]] | 10 |- | [[Puducherry (ciudá)|Pondicherry]] | 1 |- | [[Punyab (India)|Punjab]] | 7 |- | [[Rayastán|Rajasthan]] | 10 |- | [[Sikkim]] | 1 |- | [[Tamil Nadu]] | 18 |- | [[Telangana]] | 7 |- | [[Tripura]] | 1 |- | [[Uttar Pradesh]] | 31 |- | [[Uttarakhand]] | 3 |- | [[Bengala Occidental|West Bengal]] | 16 |- | Total | 245 |} === L'afiliación por partíu === {| class="wikitable sortable" style="margin-bottom: 10px;" |Alliances |Partíu !style="background:#e9e9e9; text-align:right;" |MP |- Alianza democrática nacional'''<br /> '''Asientos:''' 74 | align="left" | [[Partíu Popular Indiu|Bharatiya Janata]] | 56 |- | align="left" | [[Telegu Desam|Telugu Desam]] | 6 |- | align="left" | [[Partíu Akali|Shiromani Akali Dal]] | 3 |- | align="left" | [[Shiv Sena]] | 3 |- | align="left" | Jammu and Kashmir Partíu de les persones democrátiques | 2 |- | align="left" | Bodoland frente de la xente | 1 |- | align="left" | Naga frente de la xente | 1 |- | align="left" |Partíu Republicanu d'India (A) | 1 |- | align="left" | Sikkim Frente Democráticu | 1 |- Alianza Progresista Xunida|A]]lianza xunida progresiva'''<br /> '''Asientos:''' 65 | align="left" |Congresu Nacional d'India | 59 |- | align="left" | Dravida Munnetra Kazhagam | 4 |- | align="left" | [[Lliga Musulmana de la Unión India|Indian Union Muslim League]] (IUML) Lliga d'Unión Indues musulmanes | 1 |- | align="left" |Congresu de Kerala (M) | 1 |-Janata Parivar'''<br /> '''Asientos:''' 15 | align="left" | Janata Dal (Xuníu) | 10 |- | align="left" | Rashtriya Janata Dal | 3 |- | align="left" |Nacional Indian Lok Dal | 1 |- | align="left" | Janata Dal (Secular) | 1 |- | rowspan="11" style="text-align:left; vertical-align:top;" |Otros partíos<br /> '''asientos:''' 76 | align="left" |Partíu Samajwadi | 18 |- | align="left" | All India Anna Dravida Munnetra Kazhagam | 13 |- | align="left" |Congresu India Trinamool | 12 |- | align="left" | Biju Janata Dal | 8 |- | align="left" |Partíu comunista d'[[Partíu Comunista de la India (Marxista)|India (Marxista)]] | 8 |- | align="left" |Partíu [[Partíu de la Sociedá Mayoritaria|Bahujan Samaj]] | 6 |- | align="left" | Partíu Congresu Nacional | 5 |- | align="left" | Telangana Rashtra Samithi | 3 |- | align="left" |Partíu comunista d'India | 1 |- | align="left" | Jharkhand Mukti Morcha | 1 |- | align="left" |Partíu congresista YSR | 1 |- | style="text-align:left; vertical-align:top;" |Nomaos | 8 |- | style="text-align:left; vertical-align:top;" |Independientes | 6 |- | style="text-align:left; vertical-align:top;" |Asientos disponibles | 1 |- | style="text-align:left; vertical-align:top;" |'''Total''' | '''245''' |} == Los oficiales == === El líder de la Casa === Amás del Presidente (Vice-Presidente de la India) y el Vice-Presidente, tamién hai una función llamada ''Líder de la Casa''. Este ye un ministru del gabinete - el primer ministru, si él ye un miembru de la Casa o n'otru nomáu ministru. El Líder tien un asientu xunto a la Presidente, na primer fila. === El líder de la Oposición (LOP) === Amás de la Líder de la Casa, que ye'l líder de la mayoría, tamién hai un Líder de la Oposición líder de los partíos minoritarios. La función namái foi reconocida nel Sueldu y les Prestaciones de los Líderes de la Oposición nel Parllamentu la Llei de 1977. Este ye xeneralmente'l líder del mayor partíu de la minoría, y ye reconocíu como tal pol Presidente. Les siguientes persones fueron el Líder de la Oposición na Rajya Sabha: {| cellpadding="5" {{tablaguapa}} style="margin-bottom: 34px;" !Non ! Nome !Dende !Hasta |- |1 | Shyam Nandan Mishra |Avientu de 1969 |Marzu<br /> 1971 |- |2 | M. S. Gurupadaswamy |Marzu de 1971 |Abril de 1972 |- |3 | Kamlapati Tripathi |30.3.1977 |15.2.1978 |- |4 | Bhola Paswan Shastri |24.2.1978 |23.3.1978 |- |5 | Kamlapati Tripathi |23.3.1978 |2.4.1978 |- |6 | Kamlapati Tripathi |18.4.1978 |8.1.1980 |- |7 | Lal Krishna Advani |21.1.1980 |7.4.1980 |- |8 | P. Shiv Shankar |18.12.1989 |2.1.1991 |- |9 | M. S. Gurupadaswamy |28.6.1991 |21.7.1991 |- |10 | Jaipal Reddy |22.7.1991 |29.6.1992 |- |11 | Sikander Bakht |7.7.1992 |10.4.1996 |- |12 | Sikander Bakht |10.4.1996 |23.5.1996 |- |13 | Shankarrao Chavan |23.5.1996 |1.6.1996 |- |14 | Sikander Bakht |1.6.1996 |19.3.1998 |- |15 |Dr. [[Manmohan Singh]] |21.3.1998 |21.5.2004 |- |16 | Jaswant Singh |3.6.2004 |4.7.2004 |- |17 | Jaswant Singh |5.7.2004 |16.5.2009 |- |18 | [[Arun Jaitley]] |3.6.2009 |26.5.2014 |- |19 | [[Ghulam Nabi Azad]] |8.6.2014 |Presente |} == Secretaría == La Secretaría de la Rajya Sabha foi establecíu de conformidá coles disposiciones conteníes nel Artículu 98 de la Constitución. Dichu Artículu, que s'apurre por separáu, el personal de secretaría pa cada Casa del Parllamentu, lléese como sigue:- 98. Secretaría del Parllamentu -Cada cámara del Parllamentu dixebráronse de personal de secretaría: a condición de que nada de lo dispuesto nesta clausa va interpretase como una torga pa la creación de puestos comunes a dambes cámares del Parllamentu. (2) el Parllamentu puede, por llei, regulen la contratación y les condiciones de serviciu de les persones nomaes pal personal de secretaría de cualesquier de les cámares del Parllamentu. La Rajya Sabha les funciones de la Secretaría so la orientación xeneral y el control del Presidente. Les principales actividaes de la Secretaría, ente otres coses, les siguientes<span> </span>:- (i) la prestación d'asistencia secretarial y de sofitu pal funcionamientu efectivu del Conseyu de los Estaos (Rajya Sabha)ssible a los Miembros de la Rajya Sabha; (iv) caltenimientu de les distintes Comisiones Parllamentaries; (v) la preparación de la investigación y el material de referencia y llevar a cabu diverses publicaciones; (vi) la contratación de mano d'obra na Sabha Secretaría y atención d'asuntos de personal; y (vii) preparar y publicar un rexistru del día-a-día de les actuaciones de la Rajya Sabha y llevar a cabu tales publicaciones, como pue ser necesaria en rellación col funcionamientu de la Rajya Sabha y de los sos Comités. Nel desempeñu de los sos constitucional y estatutariu de responsabilidaes, el Presidente de la Rajya Sabha ye asistíu pol Secretariu Xeneral, quien tien el rangu equivalente[16] pal Secretariu de Gabinete del Gobiernu de la India. El Secretariu Xeneral, de la mesma, ye asistida polos altos funcionarios a nivel de Secretariu, Adicional el Secretariu, el Secretariu axuntu y los demás funcionarios y personal de la Secretaría. == Los medios de comunicación == Rajya Sabha Televisión (RSTV) ye un 24x7 parllamentaria de la canal de TV totalmente propiedá de y operáu pola Rajya Sabha. La canal ta dirixíu a apurrir una cobertoria en fondura y l'analís d'asuntos parllamentarios, especialmente'l funcionamientu de y fechos rellacionaos col Rajya Sabha. Mientres los periodos de sesiones del Parllamentu, amás de telecasting la cobertoria en direuto de les actes de la Rajya Sabha, RSTV presenta caltriante analís de les actuaciones de la Casa, según otru día-a día parllamentaria de los eventos y acontecimientos.<ref name="RSTV">{{Cita web|url=http://rstv.nic.in/rstv/aboutus.asp|títulu=About Rajya Sabha TV|fechaaccesu=19 de mayu de 2014|editorial=Rajya Sabha}}</ref> == Referencies == {{llistaref|30em}} {{Tradubot|Rajya Sabha}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:India]] [[Categoría:Gobiernu de la India]] [[Categoría:Cámares altes]] 20v4xtehwm4mg1j02qb7wtpo6u6pnwk 0 117921 4379600 4377523 2025-06-26T10:09:58Z YoaR 37624 4379600 wikitext text/x-wiki {{Ficha de partíu políticu | nome = Geroa Bai | color = #FF0000 | logo = Geroa Bai logo.jpg | presidente = [[Uxue Barkos]] | secretariu = | líder = | voceru = [[Koldo Martínez Urionabarrenetxea|Koldo Martinez]] | fundación = [[29 de setiembre]] de [[2011]] | disolución = | mocedá = [[Gazteok Bai]] | ideoloxía = [[Progresismu]], [[nacionalismu navarro|nacionalismu]]<ref name=NdN34>{{cita web|títulu=Bases Organizativas y Polítiques de Geroa Bai|obra=Geroa Bai|fecha=23 de mayu de 2012|url=https://www.geroabai.com/files/2016/12/basesorganizativascastellano.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180307023238/https://www.geroabai.com/files/2016/12/basesorganizativascastellano.pdf|fechaarchivu=2018-03-07}}</ref> | posición = [[Centroizquierda política|Centroizquierda]]<ref name=ESS>{{cita web|idioma=inglés|url=http://www.europeansocialsurvey.org/docs/round6/survey/ESS6_appendix_a3_y02_0.pdf|autor=European Social Survey|títulu=Appendix A3. Political parties, ESS6-2012, edition 2.0|añu=2012|páxina=50}}</ref> | coalición = [[Partíu Nacionalista Vascu|PNV]] <br /> [[Atarrabia Taldea]] <br /> [[Zabaltzen]] | sede = Cai Alhóndiga, núm. 6, 1º derecha. 31002 [[Pamplona]] | internacional= | escaños1_títulu= [[Parllamentu de Navarra]] | escaños1 = {{Ficha de partíu políticu/escaños|9|50|hex=#FF0000}} | escaños2_títulu = [[Eleiciones municipales de 2015 en Navarra|Conceyales]] | escaños2 = {{Ficha de partíu políticu/escaños|59|1835|hex=#FF0000}} | web = [http://www.geroabai.com www.geroabai.com] }} '''Geroa Bai''' («Sí al futuru» n'[[euskera]]) ye una [[coalición política]] [[España|española]] d'ámbitu [[Navarra|navarru]] integrada por [[Partíu Nacionalista Vascu]] (PNV), [[Atarrabia Taldea]] y l'asociación [[Zabaltzen]], que se creó'l [[29 de setiembre]] de [[2011]] ante la negativa d'[[Eusko Alkartasuna]], [[Batzarre]] y [[Aralar]] de reeditar la coalición [[Nafarroa Bai]] pa les [[eleiciones xenerales d'España de 2011|eleiciones xenerales d'esi añu]]. La so líder más destacada ye [[Uxue Barkos]],<ref name=ESS /> actual presidenta de [[Navarra]]. == Historia == === Antecedentes === En [[2003]] creóse la coalición [[Nafarroa Bai]] (NaBai), formada polos partíos [[Aralar]], el [[Partíu Nacionalista Vascu]] (PNV), [[Eusko Alkartasuna]] (EA) y [[Batzarre]], xunto con otros [[candidatu independiente|miembros independientes]], presentándose conxuntamente a toles cites eleutorales [[navarra|navarres]] hasta 2011. Pa la conformanza de les nueves candidatures pa les [[eleiciones al Parllamentu de Navarra de 2011]], los grupos integrantes de NaBai intentaron llegar a un alcuerdu eleutoral con una reactualización de la coalición.<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20100417/194476/es/Aralar/plantega/que-y correspuenden/9/de/21/puestos/en/la Executiva/de/NaBai/ Aralar plantega que-y correspuenden 9 de 21 puestos na Executiva de NaBai], ''Gara'', 17 d'abril de 2010.</ref> A finales d'abril de 2010, Aralar y EA llegaron a un primer alcuerdu nel que s'afitaba la proporcionalidad pa cada grupu, que tendría de rexir nes decisiones de NaBai.<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20100501/196963/es/EA-Aralar-Nafarroa-adelantren-toos-cerrando-pactu-pa-2011 EA y Aralar de Nafarroa adelantrar a toos cerrando un pactu pa 2011], ''Gara'', 1 de mayu de 2010.</ref> En setiembre, Aralar y PNV roblaron otru alcuerdu de compromisu cola coalición que, de la mesma, modificaba la repartida interna de poder.<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20100915/220690/es/Aralar/y/PNV/cierren/un pactu/que/confirma/la presencia/de/los/jeltzales/en/NaBai/ Aralar y PNV cierren un pactu que confirma la presencia de los jeltzales en NaBai], ''Gara'', 15 de setiembre de 2010.</ref> Estos alcuerdos fueron criticaos tantu por Batzarre, que consideraba que se priorizaba'l calter nacionalista de la formación, como pol grupu d'independientes encabezáu por [[Uxue Barkos]], que se sentíen "marxinaos" nel procesu de negociaciones;<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20101001/223768/es/Independientes/de/NaBai/vense/marxinaos/polos partíos/que lo integren/ Independientes de NaBai vense marxinaos polos partíos que lo integren], ''Gara'', 1 d'ochobre de 2010.</ref> lo que finalmente favoreció que Batzarre abandonara NaBai<ref>[https://www.europapress.es/nacional/noticia-afiliaos-batzarre-deciden-75-votos-abandonar-nabai-20101106161954.html Los afiliaos de Batzarre deciden con un 75% de los votos abandonar NaBai], ''Europa Press'', 6 de payares de 2010.</ref> y aceptara la ufierta d'[[Izquierda Xunida de Navarra]] pa conformar la nueva coalición [[Izquierda-Ezkerra]].<ref>[https://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=671580 IX y Batzarre presenten un proyeutu pa "ganar la batalla a la resignación"], ''ABC'', 29 de xineru de 2011.</ref> Tres la ufierta realizada en xineru de 2011 pola [[esquierda abertzale]] pa llegar a un alcuerdu eleutoral con NaBai;<ref>[https://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=654412 Izquierda abertzale pide xunta con NaBai pa estudiar un alcuerdu eleutoral], ''ABC'', 15 de xineru de 2011.</ref> Aralar, PNV y los independientes roblaron un nuevu alcuerdu nel que refugaben la so incorporación y esixíen-y a EA que rompiera les sos [[Alcuerdu estratéxicu ente Eusko Alkartasuna y l'esquierda abertzale|compromisos cola izquierda abertzale illegalizada]] si deseyaba siguir na formación, lo que foi refugáu por EA que consideraba compatibles dambes opciones.<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20110129/245531/es/NaBai/poner en/marcha/ensin/EA/y/exigiendole/que/ruempa/con/la/esquierda/abertzale/ NaBai poner en marcha ensin EA y esixéndo-y que ruempa cola izquierda abertzale], ''Gara'', 29 de xineru de 2011.</ref><ref>{{enllaz rotu|1=[http://www.deia.com/2011/02/03/politica/euskadi/-hala-esixe-la-inmediata-paralizacion-del trabayu eleutoral-en-nafarroa-bai- EA esixe la "inmediata paralización" del trabayu eleutoral en Nafarroa Bai], ''Deia'', 3 de febreru de 2011|2=http://www.deia.com/2011/02/03/politica/euskadi/-hala-esixe-la-inmediata-paralizacion-del trabayu eleutoral-en-nafarroa-bai- |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Esta nueva situación foi considerada como una rotura de fechu de NaBai.<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20110204/246661/es/Los socios/de/NaBai/se/enrocan/en/les sos/postures/y/la/coalicion/dar por/rota/ Los socios de NaBai se enrocan nes sos postures y la coalición dar por rota], ''Gara'', 4 de febreru de 2011.</ref> El [[13 de febreru]] fueron presentaes les llistes eleutorales al [[Parllamentu de Navarra]] y al [[Conceyu de Pamplona]], ensin que nellos figurara nengún miembru d'EA, lo que foi consideráu por ésta como la so espulsión ''de facto'' de la coalición<ref name="DVfeb">[http://www.diariovasco.com/v/20110213/politica/nabai-desintegra-20110213.html NaBai se desintegra], ''Diario Vasco'', 13 de febreru de 2011.</ref> y anunció que presentaría la so ufierta eleutoral al marxe de NaBai<ref>{{enllaz rotu|1=[http://www.diariodenavarra.es/20110215/navarra/hala-anuncia-pon-marcha-inmediatu-ufierta-eleutoral-al-margen-nabai.html?not=2011021501595992&dia=20110215&seccion=navarra&seccion2=politica EA anuncia que pon en marcha de momentu una ufierta eleutoral al marxe de NaBai], ''Diario de Navarra'', 15 de febreru de 2011|2=http://www.diariodenavarra.es/20110215/navarra/hala-anuncia-pon-marcha-inmediatu-ufierta-eleutoral-al marxe-nabai.html?not=2011021501595992&dia=20110215&seccion=navarra&seccion2=politica |bot=InternetArchiveBot }}</ref> nuna nueva coalición cola plataforma ciudadana [[Herritarron Garaia]] ('La hora de los ciudadanos'),<ref>[https://www.elpais.com/articulo/espana/EA/presentara/sabado/Estella/alcuerdo/Herritarron/Garaia/elpepuespvas/20110322elpepunac_46/Tes EA va presentar el sábadu en Estella el so alcuerdu con Herritarron Garaia], ''El País'', 22 de marzu de 2011.</ref> embaraxándose la posibilidá d'allegar xunto con [[Alternatiba]] —dixebra d'[[Ezker Batua-Berdeak]]— y [[Sortu]] —nuevu partíu de la [[esquierda abertzale]]— nel casu de qu'esti postreru finalmente fuera llegalizáu.<ref>[http://www.diariovasco.com/v/20110215/politica/sopesa-urnes-sortu-llegal-20110215.html EA sopesa dir a les urnes con un Sortu llegal y Alternatiba en rompiéndose NaBai], ''Diario Vasco'', 15 de febreru de 2011.</ref> Esta nueva coalición finalmente concretóse en [[Bildu]]. Pela so parte, la Xunta Eleutoral de Navarra tornó la impugnación d'EA y Batzarre contra l'usu de la sigles NaBai per parte de los sos antiguos socios de coalición, colo que finalmente la nueva coalición conformada por Aralar, PNV ya independientes presentar a les eleiciones cola marca NaBai-2011,<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20110415/260292/es/Aralar-PNV-podran-usar-marca-NaBai-tres-fallu-non-unanime Aralar y PNV van poder usar la marca NaBai tres un fallu non unánime], ''Gara'', 15 d'abril de 2011.</ref> que llogró ocho parllamentarios: cinco de Aralar, unu de la PNV y dos independientes. === Constitución === Tres l'[[eleiciones xenerales d'España de 2011|adelantu eleutoral de les eleiciones xenerales de 2011]], [[Aralar]] propunxo a los demás miembros de [[Nafarroa Bai]] presentase xunto con [[Bildu]],<ref>[https://www.elmundo.es/elmundo/2011/08/10/paisvasco/1312971626.html Zabaleta propón dir en coalición Bildu-Aralar y NaBai-Bildu pal Congresu], ''El Mundo'', 10 d'agostu de 2011.</ref> lo cual foi refugáu tantu pol [[Partíu Nacionalista Vascu|PNV]] como pol grupu d'independientes.<ref>[http://www.deia.com/2011/08/25/politica/euskadi/pnv-y-independientes-confirmen-el so-apueste-por-nafarroa-bai-y-non-por-bildu PNV ya Independientes confirmen el so apueste por Nafarroa Bai y non por Bildu], ''Deia'', 25 d'agostu de 2011.</ref> Ante esta situación, Aralar alcordó allegar coles fuercies integrantes de Bildu na nueva coalición [[Amaiur]].<ref>[https://www.europapress.es/nacional/noticia-militantes-aralar-alcuerden-allegar-bildu-xenerales-20110903181807.html Militantes de Aralar alcuerden allegar con Bildu a les xenerales], ''Europa Press'', 3 de setiembre de 2011.</ref><ref>[http://politica.elpais.com/politica/2011/09/27/actualidad/1317151727_668622.html Amaiur va allegar al 20-N pa reivindicar “la nación vasca], ''El País'', 27 de setiembre de 2011.</ref> El [[1 de setiembre]] de [[2011]] creóse l'asociación [[Zabaltzen]], a partir de los [[Candidatu independiente|independientes]] de Nafarroa Bai dende la so fundación,<ref>[http://www.noticiasdenavarra.com/2011/09/02/politica/navarra/los-independientes-de-nafarroa-bai-consideren-esta-coalicion-hoy-y-agora-imprescindible Zabaltzen ve a NaBai "imprescindible" pa la esquierda, el vasquismu y el nacionalismu], ''Noticies de Navarra'', 2 de setiembre de 2011.</ref> como forma d'impulsar la continuidá de Nafarroa Bai tres l'abandonu d'[[Eusko Alkartasuna|EA]] y de [[Batzarre]], y ante l'alcuerdu tomáu por Aralar.<ref>[http://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/mas_navarra/los_independientes_apuesten_por_bai_marquen_distancia_con_bildu.html Los independientes apuesten por NaBai y marquen distancia con Bildu], ''Diario de Navarra'', 2 de setiembre de 2011.</ref><ref>[http://www.diariovasco.com/v/20110902/politica/independientes-nabai-defenden-continuidá-20110902.html Los independientes de NaBai defenden la so continuidá y a Navarra como suxetu políticu], ''Diario Vasco'', 2 de setiembre de 2011.</ref> El [[19 de setiembre]] anuncióse la incorporación del partíu [[Villava|villavés]] [[Atarrabia Taldea]] —partíu que yá hai había allegáu n'otres cites eleutorales en coalición con Nafarroa Bai— pa poder siguir presentándose como coalición d'alcuerdu a la llexislación eleutoral; tamién se fixo públicu que la so cabeza de llista volvería ser [[Uxue Barkos]].<ref>[http://www.deia.com/2011/09/19/politica/uxue-barkos-liderara-el-20-n-la-nueva-llista-de-nabai-que-completa-atarrabia-taldea Uxue Barkos va liderar el 20-N la nueva llista de NaBai que completa Atarrabia Taldea], ''Deia'', 19 de setiembre de 2011.</ref> Sicasí, Aralar, propietaria llegal de la marca Nafarroa Bai, torgó a los demás integrantes siguir usándola, polo que nes eleiciones xenerales presentar col nome de '''Geroa Bai''',<ref>[https://www.abc.es/20110930/espana/abci-uxue-barkos-201109301205.html Uxue Barkos encabeza la llista al Congresu d'una nueva coalición: Geroa Bai], ''ABC'', 30 de setiembre de 2011.</ref> estremándose asina de la coalición presente nes corporaciones municipales y nel [[Parllamentu de Navarra]]. El [[20 de payares]] de [[2011]] celebráronse les eleiciones xenerales n'España. Geroa Bai llogró en Navarra 42.415 votos, un 12,84 %, llogrando un escañu nel [[Congresu de los Diputaos d'España|Congresu de los Diputaos]] que pasó a ocupar [[Uxue Barkos]].<ref>[http://www.noticiasdenavarra.com/2011/11/20/especiales/eleiciones-20-n/geroabai-arrampuña-el-quintu-escano-a-upn-pp-que-llogra-dos-psn-1-y-amaiur-1 GeroaBai 'arrampuña' el quintu escañu a UPN-PP, que llogra dos, PSN 1 y Amaiur 1], ''Noticies de Navarra'', 20 de payares de 2011.</ref> En xunu de [[2012]] Geroa Bai presentó les sos «bases organizativas», definiéndoles como un puntu d'alcuentru ente «abertzales, vasquistes y progresistes», de cara al so afitamientu como apueste eleutoral nes eleiciones navarres, calteniendo pa ello la fórmula d'una coalición ente la PNV y Atarrabia Taldea col sofitu de Zabaltzen. Magar los cargos y la capacidá decisoria van partir ente Zabaltzen y la PNV al 50%, quedando Atarrabia Taldea venceyáu a la coalición como órganu consultor na so condición de miembru fundador, y faciendo posible tamién la participación d'independientes non adscritos a nenguna d'estes organizaciones.<ref>[http://www.noticiasdenavarra.com/2012/06/19/politica/navarra/geroa-bai-pon-les bases-pa convertise-en-un-gran-movimientu-social Geroa Bai pon les bases pa convertise nun "gran movimientu social"], ''Noticies de Navarra'', 19 de xunu de 2012.</ref><ref>[http://geroabai.com/upload/multimedia/pdf_120130919110033_120_castellán.pdf Bases organizativas de Geroa Bai], 23 de mayu de 2012.</ref> En setiembre de 2012 los conceyales allegaos a Geroa Bai del [[Conceyu de Pamplona]] estremaron a los de Aralar del grupu de Nafarroa Bai, aduciendo'l so acercamientu a Bildu.<ref>[http://www.noticiasdenavarra.com/2012/09/26/vecinos/pamplona/los dos-conceyales-de-aralar-se-constituiran-como-non-adscritos Los dos conceyales de Aralar van constituyise como non adscritos], ''Noticies de Navarra'', 26 de setiembre de 2012.</ref><ref>[http://gara.naiz.info/paperezkoa/20120927/364169/es/NaBai-ruempe-Irunea-choque-afectara-unidad-Parlamento NaBai romper en Iruñea y va afectar al Parllamentu], ''Gara'', 27 de setiembre de 2012.</ref> Esto provocó que n'ochobre del mesmu añu los parllamentarios Manu Ayerdi y Patxi Leuza, miembros de Geroa Bai pol PNV y Zabaltzen respeutivamente, fueron espulsaos del grupu parllamentariu de Nafarroa Bai, pasando a formar parte del [[grupu mistu]] del Parllamentu de Navarra.<ref>[http://gara.naiz.info/paperezkoa/20121023/368783/es/El grupu parllamentariu-NaBai-apoderáu-Aralar-espulsa-Ayerdi-Leuza El grupu parllamentariu de NaBai, apoderáu por Aralar, espulsa a Ayerdi y Leuza], ''Gara'', 23 d'ochobre de 2012.</ref><ref>[http://www.eitb.com/es/noticias/politica/detalle/960360/nafarroa-bai--ruémpese-nafarroa-bai--rotura-nabai/ Rotura en Nafarroa Bai], ''eitb.com'', 28 de setiembre de 2012.</ref> El 10 de payares de 2014 presentaron la so nueva imaxe corporativa pa la campaña eleutoral.<ref>[http://geroabai.com/actualidad/820/geroa-bai-presenta-una-nueva-imaxe-pa-reflexar-el so-compromisu-con-la-construccion-de-un proyeutu-pa-toa navarra Geroa Bai presenta una nueva imaxe pa reflexar el so compromisu cola construcción d'un proyeutu pa toa Navarra], 10 de payares de 2014.</ref> Tres les [[Eleiciones al Parllamentu de Navarra de 2015|eleiciones al Parllamentu de Navarra del 24 de mayu de 2015]], [[Uxue Barkos]] convertir na primer presidenta nacionalista de la [[historia de Navarra]] gracies al sofitu de los parllamentarios de Geroa Bai (9), [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]] (8), [[Podemos (partíu políticu)|Podemos]] (7) y [[Izquierda-Ezkerra]] (2), l'astención del [[Partíu Socialista de Navarra|PSN-PSOE]] (7) y el votu en contra d'[[Unión del Pueblu Navarro|UPN]] (15) y del [[Partíu Popular|PP]] (2), colo que consiguió la mayoría absoluto y riquío (26/50) pa ser investida presidenta del [[Gobiernu de Navarra]].<ref>{{cita noticia|títulu=Uxue Barkos, investida presidenta de Navarra col sofitu de Geroa Bai, EH Bildu, Podemos y Izquierda-Ezkerra|url=https://www.elmundo.es/espana/2015/07/20/55acb025268y3eff2a8b4571.html|autor=Iker Rioja Andueza|obra=El Mundo|fecha=20 de xunetu de 2015}}</ref> Nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2015|eleiciones del 20 d'avientu de 2015]] presentar al Senáu nuna coalición xunto con Podemos, EH Bildu y Izquierda-Ezkerra, denomada [[Cambéu-Aldaketa]], n'axuntando 8300 firmes en payares de 2015. Esa coalición quedó cuarta na circunscripción en númberu de votos resultando electa una senadora de Geroa Bai que darréu s'incorporó al [[Grupu mistu (España)|grupu mistu]]. == Referencies == {{llistaref|3}} {{Tradubot|Geroa Bai}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Coaliciones eleutorales d'España]] [[Categoría:Partíos políticos de Navarra]] [[Categoría:Partíu Nacionalista Vascu]] [[Categoría:Partíos nacionalistes vascos]] 7ul9upykk79m8retx12u9l0wk79uoyq 4379604 4379600 2025-06-26T10:10:27Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379604 wikitext text/x-wiki {{Ficha de partíu políticu | nome = Geroa Bai | color = #FF0000 | logo = Geroa Bai logo.jpg | presidente = [[Uxue Barkos]] | secretariu = | líder = | voceru = [[Koldo Martínez Urionabarrenetxea|Koldo Martinez]] | fundación = [[29 de setiembre]] de [[2011]] | disolución = | mocedá = [[Gazteok Bai]] | ideoloxía = [[Progresismu]], [[nacionalismu navarro|nacionalismu]]<ref name=NdN34>{{cita web|títulu=Bases Organizativas y Polítiques de Geroa Bai|obra=Geroa Bai|fecha=23 de mayu de 2012|url=https://www.geroabai.com/files/2016/12/basesorganizativascastellano.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180307023238/https://www.geroabai.com/files/2016/12/basesorganizativascastellano.pdf|fechaarchivu=2018-03-07}}</ref> | posición = [[Centroizquierda política|Centroizquierda]]<ref name=ESS>{{cita web|idioma=inglés|url=http://www.europeansocialsurvey.org/docs/round6/survey/ESS6_appendix_a3_y02_0.pdf|autor=European Social Survey|títulu=Appendix A3. Political parties, ESS6-2012, edition 2.0|añu=2012|páxina=50}}</ref> | coalición = [[Partíu Nacionalista Vascu|PNV]] <br /> [[Atarrabia Taldea]] <br /> [[Zabaltzen]] | sede = Cai Alhóndiga, núm. 6, 1º derecha. 31002 [[Pamplona]] | internacional= | escaños1_títulu= [[Parllamentu de Navarra]] | escaños1 = {{Ficha de partíu políticu/escaños|9|50|hex=#FF0000}} | escaños2_títulu = [[Eleiciones municipales de 2015 en Navarra|Conceyales]] | escaños2 = {{Ficha de partíu políticu/escaños|59|1835|hex=#FF0000}} | web = [http://www.geroabai.com www.geroabai.com] }} '''Geroa Bai''' («Sí al futuru» n'[[euskera]]) ye una [[coalición política]] [[España|española]] d'ámbitu [[Navarra|navarru]] integrada por [[Partíu Nacionalista Vascu]] (PNV), [[Atarrabia Taldea]] y l'asociación [[Zabaltzen]], que se creó'l [[29 de setiembre]] de [[2011]] ante la negativa d'[[Eusko Alkartasuna]], [[Batzarre]] y [[Aralar]] de reeditar la coalición [[Nafarroa Bai]] pa les [[eleiciones xenerales d'España de 2011|eleiciones xenerales d'esi añu]]. La so líder más destacada ye [[Uxue Barkos]],<ref name=ESS /> actual presidenta de [[Navarra]]. == Historia == === Antecedentes === En [[2003]] creóse la coalición [[Nafarroa Bai]] (NaBai), formada polos partíos [[Aralar]], el [[Partíu Nacionalista Vascu]] (PNV), [[Eusko Alkartasuna]] (EA) y [[Batzarre]], xunto con otros [[candidatu independiente|miembros independientes]], presentándose conxuntamente a toles cites eleutorales [[navarra|navarres]] hasta 2011. Pa la conformanza de les nueves candidatures pa les [[eleiciones al Parllamentu de Navarra de 2011]], los grupos integrantes de NaBai intentaron llegar a un alcuerdu eleutoral con una reactualización de la coalición.<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20100417/194476/es/Aralar/plantega/que-y correspuenden/9/de/21/puestos/en/la Executiva/de/NaBai/ Aralar plantega que-y correspuenden 9 de 21 puestos na Executiva de NaBai], ''Gara'', 17 d'abril de 2010.</ref> A finales d'abril de 2010, Aralar y EA llegaron a un primer alcuerdu nel que s'afitaba la proporcionalidad pa cada grupu, que tendría de rexir nes decisiones de NaBai.<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20100501/196963/es/EA-Aralar-Nafarroa-adelantren-toos-cerrando-pactu-pa-2011 EA y Aralar de Nafarroa adelantrar a toos cerrando un pactu pa 2011], ''Gara'', 1 de mayu de 2010.</ref> En setiembre, Aralar y PNV roblaron otru alcuerdu de compromisu cola coalición que, de la mesma, modificaba la repartida interna de poder.<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20100915/220690/es/Aralar/y/PNV/cierren/un pactu/que/confirma/la presencia/de/los/jeltzales/en/NaBai/ Aralar y PNV cierren un pactu que confirma la presencia de los jeltzales en NaBai], ''Gara'', 15 de setiembre de 2010.</ref> Estos alcuerdos fueron criticaos tantu por Batzarre, que consideraba que se priorizaba'l calter nacionalista de la formación, como pol grupu d'independientes encabezáu por [[Uxue Barkos]], que se sentíen "marxinaos" nel procesu de negociaciones;<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20101001/223768/es/Independientes/de/NaBai/vense/marxinaos/polos partíos/que lo integren/ Independientes de NaBai vense marxinaos polos partíos que lo integren], ''Gara'', 1 d'ochobre de 2010.</ref> lo que finalmente favoreció que Batzarre abandonara NaBai<ref>[https://www.europapress.es/nacional/noticia-afiliaos-batzarre-deciden-75-votos-abandonar-nabai-20101106161954.html Los afiliaos de Batzarre deciden con un 75% de los votos abandonar NaBai], ''Europa Press'', 6 de payares de 2010.</ref> y aceptara la ufierta d'[[Izquierda Xunida de Navarra]] pa conformar la nueva coalición [[Izquierda-Ezkerra]].<ref>[https://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=671580 IX y Batzarre presenten un proyeutu pa "ganar la batalla a la resignación"], ''ABC'', 29 de xineru de 2011.</ref> Tres la ufierta realizada en xineru de 2011 pola [[esquierda abertzale]] pa llegar a un alcuerdu eleutoral con NaBai;<ref>[https://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=654412 Izquierda abertzale pide xunta con NaBai pa estudiar un alcuerdu eleutoral], ''ABC'', 15 de xineru de 2011.</ref> Aralar, PNV y los independientes roblaron un nuevu alcuerdu nel que refugaben la so incorporación y esixíen-y a EA que rompiera les sos [[Alcuerdu estratéxicu ente Eusko Alkartasuna y l'esquierda abertzale|compromisos cola izquierda abertzale illegalizada]] si deseyaba siguir na formación, lo que foi refugáu por EA que consideraba compatibles dambes opciones.<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20110129/245531/es/NaBai/poner en/marcha/ensin/EA/y/exigiendole/que/ruempa/con/la/esquierda/abertzale/ NaBai poner en marcha ensin EA y esixéndo-y que ruempa cola izquierda abertzale], ''Gara'', 29 de xineru de 2011.</ref><ref>{{enllaz rotu|1=[http://www.deia.com/2011/02/03/politica/euskadi/-ea-esixe-la-inmediata-paralizacion-del trabayu eleutoral-en-nafarroa-bai- EA esixe la "inmediata paralización" del trabayu eleutoral en Nafarroa Bai], ''Deia'', 3 de febreru de 2011|2=http://www.deia.com/2011/02/03/politica/euskadi/-ea-esixe-la-inmediata-paralizacion-del trabayu eleutoral-en-nafarroa-bai- |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Esta nueva situación foi considerada como una rotura de fechu de NaBai.<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20110204/246661/es/Los socios/de/NaBai/se/enrocan/en/les sos/postures/y/la/coalicion/dar por/rota/ Los socios de NaBai se enrocan nes sos postures y la coalición dar por rota], ''Gara'', 4 de febreru de 2011.</ref> El [[13 de febreru]] fueron presentaes les llistes eleutorales al [[Parllamentu de Navarra]] y al [[Conceyu de Pamplona]], ensin que nellos figurara nengún miembru d'EA, lo que foi consideráu por ésta como la so espulsión ''de facto'' de la coalición<ref name="DVfeb">[http://www.diariovasco.com/v/20110213/politica/nabai-desintegra-20110213.html NaBai se desintegra], ''Diario Vasco'', 13 de febreru de 2011.</ref> y anunció que presentaría la so ufierta eleutoral al marxe de NaBai<ref>{{enllaz rotu|1=[http://www.diariodenavarra.es/20110215/navarra/ea-anuncia-pon-marcha-inmediatu-ufierta-eleutoral-al-margen-nabai.html?not=2011021501595992&dia=20110215&seccion=navarra&seccion2=politica EA anuncia que pon en marcha de momentu una ufierta eleutoral al marxe de NaBai], ''Diario de Navarra'', 15 de febreru de 2011|2=http://www.diariodenavarra.es/20110215/navarra/ea-anuncia-pon-marcha-inmediatu-ufierta-eleutoral-al marxe-nabai.html?not=2011021501595992&dia=20110215&seccion=navarra&seccion2=politica |bot=InternetArchiveBot }}</ref> nuna nueva coalición cola plataforma ciudadana [[Herritarron Garaia]] ('La hora de los ciudadanos'),<ref>[https://www.elpais.com/articulo/espana/EA/presentara/sabado/Estella/alcuerdo/Herritarron/Garaia/elpepuespvas/20110322elpepunac_46/Tes EA va presentar el sábadu en Estella el so alcuerdu con Herritarron Garaia], ''El País'', 22 de marzu de 2011.</ref> embaraxándose la posibilidá d'allegar xunto con [[Alternatiba]] —dixebra d'[[Ezker Batua-Berdeak]]— y [[Sortu]] —nuevu partíu de la [[esquierda abertzale]]— nel casu de qu'esti postreru finalmente fuera llegalizáu.<ref>[http://www.diariovasco.com/v/20110215/politica/sopesa-urnes-sortu-llegal-20110215.html EA sopesa dir a les urnes con un Sortu llegal y Alternatiba en rompiéndose NaBai], ''Diario Vasco'', 15 de febreru de 2011.</ref> Esta nueva coalición finalmente concretóse en [[Bildu]]. Pela so parte, la Xunta Eleutoral de Navarra tornó la impugnación d'EA y Batzarre contra l'usu de la sigles NaBai per parte de los sos antiguos socios de coalición, colo que finalmente la nueva coalición conformada por Aralar, PNV ya independientes presentar a les eleiciones cola marca NaBai-2011,<ref>[http://www.gara.net/paperezkoa/20110415/260292/es/Aralar-PNV-podran-usar-marca-NaBai-tres-fallu-non-unanime Aralar y PNV van poder usar la marca NaBai tres un fallu non unánime], ''Gara'', 15 d'abril de 2011.</ref> que llogró ocho parllamentarios: cinco de Aralar, unu de la PNV y dos independientes. === Constitución === Tres l'[[eleiciones xenerales d'España de 2011|adelantu eleutoral de les eleiciones xenerales de 2011]], [[Aralar]] propunxo a los demás miembros de [[Nafarroa Bai]] presentase xunto con [[Bildu]],<ref>[https://www.elmundo.es/elmundo/2011/08/10/paisvasco/1312971626.html Zabaleta propón dir en coalición Bildu-Aralar y NaBai-Bildu pal Congresu], ''El Mundo'', 10 d'agostu de 2011.</ref> lo cual foi refugáu tantu pol [[Partíu Nacionalista Vascu|PNV]] como pol grupu d'independientes.<ref>[http://www.deia.com/2011/08/25/politica/euskadi/pnv-y-independientes-confirmen-el so-apueste-por-nafarroa-bai-y-non-por-bildu PNV ya Independientes confirmen el so apueste por Nafarroa Bai y non por Bildu], ''Deia'', 25 d'agostu de 2011.</ref> Ante esta situación, Aralar alcordó allegar coles fuercies integrantes de Bildu na nueva coalición [[Amaiur]].<ref>[https://www.europapress.es/nacional/noticia-militantes-aralar-alcuerden-allegar-bildu-xenerales-20110903181807.html Militantes de Aralar alcuerden allegar con Bildu a les xenerales], ''Europa Press'', 3 de setiembre de 2011.</ref><ref>[http://politica.elpais.com/politica/2011/09/27/actualidad/1317151727_668622.html Amaiur va allegar al 20-N pa reivindicar “la nación vasca], ''El País'', 27 de setiembre de 2011.</ref> El [[1 de setiembre]] de [[2011]] creóse l'asociación [[Zabaltzen]], a partir de los [[Candidatu independiente|independientes]] de Nafarroa Bai dende la so fundación,<ref>[http://www.noticiasdenavarra.com/2011/09/02/politica/navarra/los-independientes-de-nafarroa-bai-consideren-esta-coalicion-hoy-y-agora-imprescindible Zabaltzen ve a NaBai "imprescindible" pa la esquierda, el vasquismu y el nacionalismu], ''Noticies de Navarra'', 2 de setiembre de 2011.</ref> como forma d'impulsar la continuidá de Nafarroa Bai tres l'abandonu d'[[Eusko Alkartasuna|EA]] y de [[Batzarre]], y ante l'alcuerdu tomáu por Aralar.<ref>[http://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/mas_navarra/los_independientes_apuesten_por_bai_marquen_distancia_con_bildu.html Los independientes apuesten por NaBai y marquen distancia con Bildu], ''Diario de Navarra'', 2 de setiembre de 2011.</ref><ref>[http://www.diariovasco.com/v/20110902/politica/independientes-nabai-defenden-continuidá-20110902.html Los independientes de NaBai defenden la so continuidá y a Navarra como suxetu políticu], ''Diario Vasco'', 2 de setiembre de 2011.</ref> El [[19 de setiembre]] anuncióse la incorporación del partíu [[Villava|villavés]] [[Atarrabia Taldea]] —partíu que yá hai había allegáu n'otres cites eleutorales en coalición con Nafarroa Bai— pa poder siguir presentándose como coalición d'alcuerdu a la llexislación eleutoral; tamién se fixo públicu que la so cabeza de llista volvería ser [[Uxue Barkos]].<ref>[http://www.deia.com/2011/09/19/politica/uxue-barkos-liderara-el-20-n-la-nueva-llista-de-nabai-que-completa-atarrabia-taldea Uxue Barkos va liderar el 20-N la nueva llista de NaBai que completa Atarrabia Taldea], ''Deia'', 19 de setiembre de 2011.</ref> Sicasí, Aralar, propietaria llegal de la marca Nafarroa Bai, torgó a los demás integrantes siguir usándola, polo que nes eleiciones xenerales presentar col nome de '''Geroa Bai''',<ref>[https://www.abc.es/20110930/espana/abci-uxue-barkos-201109301205.html Uxue Barkos encabeza la llista al Congresu d'una nueva coalición: Geroa Bai], ''ABC'', 30 de setiembre de 2011.</ref> estremándose asina de la coalición presente nes corporaciones municipales y nel [[Parllamentu de Navarra]]. El [[20 de payares]] de [[2011]] celebráronse les eleiciones xenerales n'España. Geroa Bai llogró en Navarra 42.415 votos, un 12,84 %, llogrando un escañu nel [[Congresu de los Diputaos d'España|Congresu de los Diputaos]] que pasó a ocupar [[Uxue Barkos]].<ref>[http://www.noticiasdenavarra.com/2011/11/20/especiales/eleiciones-20-n/geroabai-arrampuña-el-quintu-escano-a-upn-pp-que-llogra-dos-psn-1-y-amaiur-1 GeroaBai 'arrampuña' el quintu escañu a UPN-PP, que llogra dos, PSN 1 y Amaiur 1], ''Noticies de Navarra'', 20 de payares de 2011.</ref> En xunu de [[2012]] Geroa Bai presentó les sos «bases organizativas», definiéndoles como un puntu d'alcuentru ente «abertzales, vasquistes y progresistes», de cara al so afitamientu como apueste eleutoral nes eleiciones navarres, calteniendo pa ello la fórmula d'una coalición ente la PNV y Atarrabia Taldea col sofitu de Zabaltzen. Magar los cargos y la capacidá decisoria van partir ente Zabaltzen y la PNV al 50%, quedando Atarrabia Taldea venceyáu a la coalición como órganu consultor na so condición de miembru fundador, y faciendo posible tamién la participación d'independientes non adscritos a nenguna d'estes organizaciones.<ref>[http://www.noticiasdenavarra.com/2012/06/19/politica/navarra/geroa-bai-pon-les bases-pa convertise-en-un-gran-movimientu-social Geroa Bai pon les bases pa convertise nun "gran movimientu social"], ''Noticies de Navarra'', 19 de xunu de 2012.</ref><ref>[http://geroabai.com/upload/multimedia/pdf_120130919110033_120_castellán.pdf Bases organizativas de Geroa Bai], 23 de mayu de 2012.</ref> En setiembre de 2012 los conceyales allegaos a Geroa Bai del [[Conceyu de Pamplona]] estremaron a los de Aralar del grupu de Nafarroa Bai, aduciendo'l so acercamientu a Bildu.<ref>[http://www.noticiasdenavarra.com/2012/09/26/vecinos/pamplona/los dos-conceyales-de-aralar-se-constituiran-como-non-adscritos Los dos conceyales de Aralar van constituyise como non adscritos], ''Noticies de Navarra'', 26 de setiembre de 2012.</ref><ref>[http://gara.naiz.info/paperezkoa/20120927/364169/es/NaBai-ruempe-Irunea-choque-afectara-unidad-Parlamento NaBai romper en Iruñea y va afectar al Parllamentu], ''Gara'', 27 de setiembre de 2012.</ref> Esto provocó que n'ochobre del mesmu añu los parllamentarios Manu Ayerdi y Patxi Leuza, miembros de Geroa Bai pol PNV y Zabaltzen respeutivamente, fueron espulsaos del grupu parllamentariu de Nafarroa Bai, pasando a formar parte del [[grupu mistu]] del Parllamentu de Navarra.<ref>[http://gara.naiz.info/paperezkoa/20121023/368783/es/El grupu parllamentariu-NaBai-apoderáu-Aralar-espulsa-Ayerdi-Leuza El grupu parllamentariu de NaBai, apoderáu por Aralar, espulsa a Ayerdi y Leuza], ''Gara'', 23 d'ochobre de 2012.</ref><ref>[http://www.eitb.com/es/noticias/politica/detalle/960360/nafarroa-bai--ruémpese-nafarroa-bai--rotura-nabai/ Rotura en Nafarroa Bai], ''eitb.com'', 28 de setiembre de 2012.</ref> El 10 de payares de 2014 presentaron la so nueva imaxe corporativa pa la campaña eleutoral.<ref>[http://geroabai.com/actualidad/820/geroa-bai-presenta-una-nueva-imaxe-pa-reflexar-el so-compromisu-con-la-construccion-de-un proyeutu-pa-toa navarra Geroa Bai presenta una nueva imaxe pa reflexar el so compromisu cola construcción d'un proyeutu pa toa Navarra], 10 de payares de 2014.</ref> Tres les [[Eleiciones al Parllamentu de Navarra de 2015|eleiciones al Parllamentu de Navarra del 24 de mayu de 2015]], [[Uxue Barkos]] convertir na primer presidenta nacionalista de la [[historia de Navarra]] gracies al sofitu de los parllamentarios de Geroa Bai (9), [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]] (8), [[Podemos (partíu políticu)|Podemos]] (7) y [[Izquierda-Ezkerra]] (2), l'astención del [[Partíu Socialista de Navarra|PSN-PSOE]] (7) y el votu en contra d'[[Unión del Pueblu Navarro|UPN]] (15) y del [[Partíu Popular|PP]] (2), colo que consiguió la mayoría absoluto y riquío (26/50) pa ser investida presidenta del [[Gobiernu de Navarra]].<ref>{{cita noticia|títulu=Uxue Barkos, investida presidenta de Navarra col sofitu de Geroa Bai, EH Bildu, Podemos y Izquierda-Ezkerra|url=https://www.elmundo.es/espana/2015/07/20/55acb025268y3eff2a8b4571.html|autor=Iker Rioja Andueza|obra=El Mundo|fecha=20 de xunetu de 2015}}</ref> Nes [[Eleiciones xenerales d'España de 2015|eleiciones del 20 d'avientu de 2015]] presentar al Senáu nuna coalición xunto con Podemos, EH Bildu y Izquierda-Ezkerra, denomada [[Cambéu-Aldaketa]], n'axuntando 8300 firmes en payares de 2015. Esa coalición quedó cuarta na circunscripción en númberu de votos resultando electa una senadora de Geroa Bai que darréu s'incorporó al [[Grupu mistu (España)|grupu mistu]]. == Referencies == {{llistaref|3}} {{Tradubot|Geroa Bai}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Coaliciones eleutorales d'España]] [[Categoría:Partíos políticos de Navarra]] [[Categoría:Partíu Nacionalista Vascu]] [[Categoría:Partíos nacionalistes vascos]] 86asrau8ri89ai8tf2rqcg6ik62a229 0 119401 4379646 4158199 2025-06-26T11:08:21Z YoaR 37624 /* Economía */ 4379646 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Calamocha }} '''Muniesa''' ye una llocalidá y conceyu de la [[provincia de Teruel]], integráu na contorna de les [[Cuenques Mineres d'Aragón|Cuenques Mineres]], [[Aragón]], [[España]]. == Situación == Muniesa ta asitiada al norte de la [[provincia de Teruel]], a 101 [[km]] de la ciudá de [[Teruel]] y a 85 km de [[Zaragoza]] ciudá. Ta a 760 [[msnm]], y cuenta con una población de 714 habitantes ([[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]] [[2008]]). Nos últimos años l'esmolecedor cayente demográficu del pueblu (que cuntaba con 2000 habitantes na década de 1950) ta invirtiéndose por cuenta de la llegada d'inmigrantes magrebinos que representen anguaño'l 15% de la población. Llugar y términu enclavaos na parte más septentrional de la provincia, al norte del macizu de Montalbán, y separaos de la [[depresión del Ebro]] pola [[Sierra d'Arcos]]. Ta asitiáu nel interior d'una pequeña depresión terciaria, compuesta por niveles de magres y conglomeraos de tonos anaranxaos que constitúin la principal zona de cultivu. Esta depresión ta enmarcada por relieves de caliares xurásiques: al norte, l'estremu noroccidental de la Sierra d'Arcos, y al sur la Sierra de los Moros, dambes correspondientes a dos talos anticlinales de nucleu [[xurásicu]], que xeneren morfoloxíes anidiaes por cuenta d'aplanamientos erosivos. La depresión de Muniesa ta percorrida pol regueru Granxera, que se xune al [[ríu Aguasvivas]] yá fora de la [[provincia de Teruel]]. Los materiales que componen la depresión favorecieron les grandes estensiones de cultivu, qu'apostraron a los relieves más sobresalientes de la zona la vexetación natural, na so mayor parte un tomillar xerofítico, anque destaca al norte, sobre los materiales caliares de la Sierra d'Arcos, un romeral con motudu esvalixáu de coscoja y carrasca. Al sur caltienen pinares de [[Pinus halepensis]]. Nesti términu municipal, n'El Gamonar, alcuéntrase un taller de xil al campu datáu nel [[Eneolíticu]]. Nél toparon elementos macro y microlíticos, con predominiu de pieces d'amenorgáu tamañu de tradición mesolítica. En San Mateo asítiase un asentamientu de dómina romana. Con un topónimu de raigañu hispanoárabe, la historia de Muniesa tres la conquista aragonesa ta amestada al Honor o Común de Huesa, del que foi aldega, hasta qu'en 1559 incorporóse como sesma a la [[Comunidá de Daroca]]. == Historia == En [[1328]], [[Alfonsu IV d'Aragón|Alfonsu IV]] vendió [[Huesa del Común|Huesa]] y les sos aldegues a [[Pedro de Luna]], pasando a formar parte de [[Sesma del Honor de Huesa]] na [[Comunidad de Aldeas de Daroca]], [[comunidá d'aldegues]] qu'en [[1838]] foi eslleida. == Política llocal == === Últimos alcaldes de Muniesa === {| {{tablaguapa}} |- ! Periodu !! Alcalde !! Partíu |- | [[1979]]-[[1983]] || Ignacio Blasco Sanz<ref>{{cita web |url=http://www.seap.minhap.gob.es/es/areas/politica_local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/cargos_representativos/30_aniversario.html |títulu=Treinta aniversario de las primeras elecciones municipales de la democracia |autor=Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques (Gobiernu d'España) |fechaaccesu=6 de marzu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140306230615/http://www.seap.minhap.gob.es/es/areas/politica_local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/cargos_representativos/30_aniversario.html |fechaarchivu=6 de marzu de 2014 }}</ref> || [[Unión de Centru Democráticu|UCD]] || style="width: 5px" bgcolor=orange align="center" | |- | [[1983]]-[[1987]] || || || style="width: 5px" bgcolor= align="center" | |- | [[1987]]-[[1991]] || || || style="width: 5px" bgcolor= align="center" | |- | [[1991]]-[[1995]] || || || style="width: 5px" bgcolor= align="center" | |- | [[1995]]-[[1999]] || || || style="width: 5px" bgcolor= align="center" | |- | [[1999]]-[[2003]] || || || style="width: 5px" bgcolor= align="center" | |- | [[2003]]-[[2007]] || || || style="width: 5px" bgcolor= align="center" | |- | [[2007]]-[[2011]] || || || style="width: 5px" bgcolor= align="center" | |- | [[2011]]-[[2015]] || José Yus Blasco<ref>[https://web.archive.org/web/20110907160459/http://www.mpt.gob.es/areas/politica_local/alcaldes_2011/parrafo/00/document_es/Aragon.pdf Alcaldes d'Aragón de les eleiciones de 2011]</ref> || [[PP d'Aragón]] || style="width: 5px" bgcolor=#1e90FF align="center" | |- | 2015-2016 || Pablo Iranzo Yus || [[PP d'Aragón]] || style="width: 5px" bgcolor=#1e90FF align="center" | |- | 2016- || José Luis Iranzo Morales || [[PP d'Aragón]] || style="width: 5px" bgcolor=#1e90FF align="center" | |} === Resultaos eleutorales === {| {{tablaguapa}} style="margin:0 auto" |- | colspan="9" width="600px" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''Eleiciones municipales'''<ref>{{cita web |url=http://servicios.aragon.es/aeaw/processSelect.do |títulu=Archivo Eleutoral d'Aragón |fechaaccesu=30 de setiembre de 2012 |apellíu=Gobierno d'Aragón |nome= |fecha= |obra= |idioma= |cita= }}</ref></center> |- bgcolor="#D8D8D8" | '''Partíu''' | align="right" | '''2003''' | align="right" | '''2007''' | align="right" | '''2011''' | align="right" | '''2015''' |- | bgcolor="#1e90FF" | '''[[Partíu Popular d'Aragón|PP]]''' | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 1 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 3 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 4 | bgcolor="#87CEFA" align="right" | 3 |- | bgcolor="#FF4500" | '''[[Partíu de los Socialistes d'Aragón|PSOE]]''' | bgcolor="#FF6347" align="right" | 2 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 1 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 1 | bgcolor="#FF6347" align="right" | 2 |- | bgcolor="#FFCC66" | '''[[Partíu Aragonés|PAR]]''' | bgcolor="#FFCC66" align="right" | 4 | bgcolor="#FFCC66" align="right" | 3 | bgcolor="#FFCC66" align="right" | 2 | bgcolor="#FFCC66" align="right" | 1 |- | bgcolor=#FFA500 | '''[[Compromisu con Aragón|CA]]''' | | | | bgcolor=#FFA500 align=right | 1 |- | bgcolor="#99CC66" | '''[[Chunta Aragonesista|CHA]]''' | bgcolor="#99CC66" align="right" | - | bgcolor="#99CC66" align="right" | - | bgcolor="#99CC66" align="right" | - | |- bgcolor="#EEEEEE" | '''''Total''''' | align="right" | '''''7''''' | align="right" | '''''7''''' | align="right" | '''''7''''' | align="right" | '''''7''''' |} == Economía == La economía del pueblu básase fundamentalmente na [[agricultura]] y na [[ganadería]], yá que la so principal industria, la fábrica de xuguetes «La Ilusión», qu'esportaba gran cantidá de xuguetes a diversos puntos d'España, cerró a principios de los 90. === Cultivos === En Muniesa el cultivu de viñes ye importante. Ente les variedaes cultivaes destaquen la garnacha, tempranillo, y derechero. Tamién se cultiven ceberes, olivar, verdures y hortolices. La esplotación de ganáu ovín y porcín tamién ye habitual. == Tresporte == === Carretera === Muniesa ta coneutada pola {{Identificador carretera española|tipu=autonomica|id=A-222|link=A-222}} con dos poblaciones cercanes, al norte con [[Lécera]], na [[provincia de Zaragoza]], y al sur con [[Cortes d'Aragón]]. Por aciu la {{Identificador carretera española|tipu=provincial|id=A-1401|link=A-1401}} con [[Oliete]] al este y cola {{Identificador carretera española|tipu=a3|id=A-2306|link=A-2306}} con [[Blesa]] al oeste. == Cultura == === Personaje pernomaos === * [[Miguel de Molinos]], escritor místicu y teólogu español, creador del [[quietismu]]. * [[Santiago Guallar Poza]], canónigu y diputáu nacional nes Cortes. === Fiestes === [[Ficheru:Iglesia de Muniesa.jpg|thumb|Vista de Muniesa.]] ==== Fiestes patronales ==== Celébrense en redol al 10 d'agostu n'honor al patrón de Muniesa, [[Lorenzo mártir|San Llorienzo]], y suelen durar ente cinco y siete díes. Ensin dulda l'ambiente lúdico y antroxador tresmitir nes sos xentes y nel pueblu enteru, ye tradicional el paséu poles peñes del pueblu acompañaos pola charanga, el toru de ronda, la comida popular, la revista, les orquestes... pero ensin dulda el calter atentu de les sos xentes ye lo que caracteriza a esti pueblu. ==== [[San Isidro Llabrador]] ==== Al ser un pueblu tradicionalmente de llabradores nun puede omitise la festividá celebrada'l 15 de mayu a tributu de [[Isidro Llabrador|San Isidro Llabrador]], na cual los llabradores pídenlu bones colleches al santu. === Deporte === Muniesa cuenta con un pabellón polideportivu con equipación completa. De la mesma nel estremu este del pueblu tal recintu deportivu dedicáu a la natación con tres piscines, amás de tener barra de chigre abierta tol branu. Tamién tien una cancha de frontenis techada xunto al antiguu polideportivu. Nel branu del añu 2014 construyóse una pista de padel nes proximidaes del nuevu pabellón. Nos últimos años ta celebrándose a mediaos del mes de mayu'l [[Rallysprint Cuenques Mineres]], nel arcu de la ermita de la Virxe de la Árgoma produz la ceremonia de salida y a la fin del día la entrega de premios na fonte de los trés remexos con gran participación de los ciudadanos. == Patrimoniu == === Monumentos === ==== Ilesia de La nuesa Señora de l'Asunción ==== Ente los monumentos más significativos de la llocalidá esta la Ilesia de La nuesa Señora de l'Asunción, datada del sieglu XVI. La Ilesia Parroquial de Muniesa ye una construcción de considerables dimensiones, ocupa 1.198 m², con un altor de 13 m, y la estensión de los sos teyaos cuntando la sacristía vieya ye de 1.400 m² La so gran planta ta estremada en tres naves y capiyes llaterales comunicaes ente sigo. Los sistemes de cubrición son variaos: bóvedes vaídas, bóvedes de crucería estrellada, de cañón con lunetos, etc. El cruceru ta cubiertu por una gran cúpula sobre pechinas. Nel llau de la epístola hai una capiya cubierta con bóveda de crucería estrellada, na que se ve una inscripción indicando que dicha capiya foi realizada por Antonio Serrano de Nuez, capellán y criáu de [[Felipe II d'España|Felipe II]], y que foi concluyida en 1593. [[Ficheru:Muniesa - Torre de la iglesia de la Asunción.jpg|thumb|Torre de la ilesia de La nuesa Señora de l'Asunción.]] L'interior d'esta ilesia foi desmanteláu en 1936 y perdiéronse obres d'induldable valor. Al paecer el templu contuvo delles imáxenes de Gregorio Mesa, realizaes a finales del sieglu XVII. Na fachada de los pies dispónse la so portada. Ta acovecida por un arcu llixeramente rebaxáu y decorada con motivos vexetales. S'estructura en dos cuerpos, l'inferior definíu pol accesu n'arcu de mediu puntu flanqueado por pilastres, y el superior, con una pequeña fornica coronada por frontón curvu. Al so llau atopa la torre [[mudéxar]] de Muniesa, que preséntase como monumentu emblemáticu del conceyu, de 55 metros d'altor y de forma octogonal, la so torre-campanariu. Trátase d'una obra mudéxar del sieglu XVI, únicu exemplar turolense dafechu octogonal d'esi sieglu y unu de los más sobresalientes de l'arquiteutura mudéxar aragonesa. Pal basamento utilizóse la piedra y pal restu de la torre, lladriyu y azulexos. S'estructura en cinco cuerpos, de los cualos el superior ye resultáu d'una ampliación posterior, quiciabes del sieglu XVIII. Hasta l'altor de los vanos del segundu pisu tien un machón central buecu, mientres la escalera, qu'escarez de les carauterístiques bovedilles, disponer ente esti cuerpu poligonal y la torre esterior. Exteriormente, los pisos tán dixebraos por volaos entablamentos decoraos con bellos azulexos, y los sos ángulos tán reforzaos con pilastres. De la mesma, en cada cuerpu estrémense distintes zones delimitadas por otros entablamentos de menor valumbu y por frisos de azulejería. Los elementos ornamentales son pocu variaos: lladriyos en esquinillas y rombos, según azulejería de cartabón y de cuenca o aresta. Los vanos tán definíos por arcos de mediu puntu doblaos. Gran parte del curiosu d'esta torre mora nel so gran esbeltez, llograda pol retranqueo de los cuerpos y poles pilastres de los sos ángulos. Xunto cola Ilesia, foi declarada monumentu nacional nel añu [[1931]], y el [[14 d'avientu]] de [[2001]], dientro del [[Mudéxar]] d'Aragón, hai foi designada Patrimoniu de la Humanidá, pola [[Unesco]]. ==== Ermita de la Virxe de la Árgoma ==== A la entrada sur de la población atopa la capiya o ermita de la Virxe de la Árgoma, resultáu de superponer a un portal una capiya abierta, que paez delimitar l'estremu sur d'una primer cortil acomuñada al asentamientu medieval. La capiya cimera ta cubierta con cúpula sobre pechinas y coronada por una espodada llinterna. Intramuros presenta una bella fachada en lladriyu, na que s'abrir un gran vanu n'arcu de mediu puntu y trés pequeñes forniques. La zona de camín ta definida por amplios arcos. En 1936 resultó bien estropiada y al reconstruyise decoróse la so cúpula con pintures de gustu popular. Otru posible testimoniu de l'antigua cortil medieval constituyir la capiya abierta de Santiago, dispuesta nel tramu oriental de la rambla que traviesa esta población. El portal ta definíu por arcos rebaxaos y nel superior dispónse la carauterística capiya abierta n'arcu de mediu puntu. Nel otru estremu de la rambla créase un gran espaciu urbanu, nel que se dispón una fonte, un bebederu y una pequeña ermita, esta postrera construyida en mampostería y con una sola nave. Presenta cubierta a doble aguada y accesu n'arcu de mediu puntu. ==== Casa Aranguren ==== [[Ficheru:Muniesa - Casa Aranguren.jpg|thumb|Casa Aranguren.]] Dientro de la so arquiteutura civil destaca la casa Aranguren. Esta casa-palaciu construyir en lladriyu y se estructura en trés plantes. Nel cuerpu inferior estrémase una gran portada n'arcu de mediu puntu y un basamento de sillería. El cuerpu principal presenta grandes baldíos adintelados con barandielles de forxa. Finalmente, el cuerpu cimeru presenta la carauterística galería aragonesa rematada por un gran bistechu de madera. Esti edificiu ta reproducíu nel Pueblu Español de Palma. Na mesma cai y con unes carauterístiques bien similares construyóse la llamada casa de la Telefónica, carauterísticu edificiu palacial aragonés construyíu en lladriyu y estructurado en trés plantes. Presenta bella galería aragonesa y preciosista bistechu de madera con elementos pinjantes. Otres obres d'interés son la casa de la familia Latorre, les antigües escueles y delles cases-palaciu de la zona central de la población. ==== Ermita de Santa Bárbara ==== Nes contornes de la población, en direición norte, caltiénse la ermita de Santa Bárbara, edificiu construyíu na segunda metá del sieglu XIX (sobre'l so arcu triunfal vese la fecha de 1853). Ta realizáu en mampostería y entámase por aciu una sola nave, bien llarga y estrecha, cubierta con bóveda de cañón con lunetos. Tien testeru rectu y coru altu a los pies. Al esterior acusen los contrafuertes llaterales y el volume correspondiente a la capiya mayor, de dimensiones menores que'l restu. Una senciella portada n'arcu de mediu puntu abrir nel llateral de la epístola. N'este mesmu llau álzase'l so espodada torre-campanariu. Tien tres cuerpos y ta construyida en piedra y lladriyu, de sillería l'inferior y de lladriyu los dos cimeros. Los dos primeros cuerpos son de planta cuadrada y el superior, octogonal. Coronando esta torre dispúnxose una gran escultura del Corazón de Jesús. Cada añu'l domingu de Pentecostés allegar en romería al santuariu de la Virxe de la Árgoma, nel vecín términu de Cortes d'Aragón, onde se vuelve otra vegada'l domingu más cercanu al 24 d'agostu pa celebrar el Día del Sitiu xunto al restu de los pueblos que pertenecen a la cofradería de la Árgoma: [[Anadón]], [[Blesa]], [[Huesa del Común]], [[Josa]], [[La Foz de la Viella]], [[Maicas]], [[Plou]], [[Segura de los Baños]] y [[Cortes d'Aragón]]. Esta pelegrinación sigue cumpliendo'l papel de nexu ente llocalidaes con un pasáu históricu común, anque la motivación orixinal de pidir agües que favorezan una bona collecha pasara a un segundu planu. == Referencies == {{llistaref}} == Ver tamién == * [[Llista de conceyos de la provincia de Teruel]] == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{Tradubot|Muniesa}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Teruel]] [[Categoría:Conceyos de Teruel]] 7u9x4q6aq2z59w6ziu4vgxgye039sds 0 127750 4379559 4058268 2025-06-26T10:02:15Z XabatuBot 43102 iguo testu: El mio'wang => Mi'wang 4379559 wikitext text/x-wiki {{Ficha de cargu políticu |cargu = Druk Gyalpo |insinia = Emblem_of_Bhutan.svg |tam_insinia = 100px |pie_insignia = [[Emblema nacional de Bután]] |imaxe = King Jigme Khesar Namgyel Wangchuck (edit).jpg |tam_imaxe = 250px |titular = [[Jigme Khesar Namgyel Wangchuck]] |entamu = {{Fecha|14|12|2006}} |tratamientu = [[La so Maxestá]] |residencia = Palacio Lingkana |sede = |ámbitu = |designáu_por = |designáu_cargu = |nomáu_por = |nomáu_cargo = |duración = Vitaliciu o hasta abdicación |herederu = [[Jigme Namgyel Wangchuck]] |primeru = [[Ugyen Wangchuck]] |creación = 17 d'avientu de 1907 |supresión = |precedíu = [[Druk Desi]] |sucesión = |salario = |suplente = |sitiu = |facebook = }} El '''''Druk Gyalpo''''' (འབྲུག་རྒྱལ་པོ་; lliteralmente "Rei Dragón" o '''rei de Bután''') ye'l [[Xefe d'Estáu]] del [[Bután|Reinu de Bután]]. Nel [[idioma dzongkha]] emplégase'l términu ''Drukyul'' pa faer referencia a Bután, términu que se traduz al español como "La Tierra de Dragones". Asina, ente que los Reis de Bután son conocíos como ''Druk Gyalpo'' ("Rei Dragón"), el pueblu de Bután llamar a sí mesmu ''Drukpa'', que significa "pueblu del [[Dragón]]".<ref>{{Cita web|url=http://www.constitution.bt/TsaThrim%20Eng%20(A5).pdf|títulu=Article 2: The Institution of Monarchy|sitiuweb=The Constitution of the Kingdom of Bhutan|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110706162637/http://www.constitution.bt/TsaThrim%20Eng%20%28A5%29.pdf|fechaarchivu=6 de xunetu de 2011}}</ref> A fecha de setiembre de 2017, el gobernante de Bután ye [[Jigme Khesar Namgyel Wangchuck]], quintu ''Druk Gyalpo.''<ref name="king">{{Cita web|url=http://www.bhutan2008.bt/en/node/104|títulu=A Legacy of Two Kings|editorial=Bhutan 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101215041151/http://www.bhutan2008.bt/en/node/104|fechaarchivu=15 d'avientu de 2010}}</ref> El soberanu de Bután ye titular de la Corona del Cuervu, nome que recibe la corona que representa a la monarquía del país. El so títulu completu ye ''Mi'wang 'Ngada Rimboche'' ("La so Maxestá"), y recibe el tratamientu de ''Ngada Rimboche'' ("La so Maxestá").<ref>{{Cita web|url=http://www.dzongkha.gov.bt/online/dictionaries/dz-en-dict/Contents/16-01-LA MIO.html|títulu=༈ རྫོང་ཁ་ཨིང་ལིཤ་ཤན་སྦྱར་ཚིག་མཛོད། ༼མི༽|títulotrad=Dzongkha-English Dictionary: "EL MIO"|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|sitiuweb=Dzongkha-English Online Dictionary|editorial=Dzongkha Development Commission, Government of Bhutan|urlarchivu=https://archive.today/20120729214437/http://www.dzongkha.gov.bt/online/dictionaries/dz-en-dict/Contents/16-01-EL MIO.html|fechaarchivu=29 de xunetu de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dzongkha.gov.bt/online/dictionaries/dz-en-dict/Contents/04-06-MNGA.html|títulu=༈ རྫོང་ཁ་ཨིང་ལིཤ་ཤན་སྦྱར་ཚིག་མཛོད། ༼མང-༽|títulotrad=Dzongkha-English Dictionary: "MNGA"|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|sitiuweb=Dzongkha-English Online Dictionary|editorial=Dzongkha Development Commission, Government of Bhutan|urlarchivu=https://archive.today/20120802033232/http://www.dzongkha.gov.bt/online/dictionaries/dz-en-dict/Contents/04-06-MNGA.html|fechaarchivu=2 d'agostu de 2012}}</ref> El Rei Jigme Khesar yera, a fecha de 2008, el segundu monarca reinante más nuevu del mundu.<ref>{{Cita noticia|títulu=Himalayan state crowns youngest king in the world|url=http://www.france24.com/en/20081106-jigme-khesar-namgyel-wangchuck-youngest-king-world-bhutan|fecha=6 de payares de 2008|editorial=[[France 24]]|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090131071911/http://www.france24.com/en/20081106-jigme-khesar-namgyel-wangchuck-youngest-king-world-bhutan|fechaarchivu=31 de xineru de 2009}}</ref> Xubió al tronu'l 6 de payares de 2008, dempués de que'l so padre, [[Jigme Singye Wangchuck]], abdicara nel so favor. == Llista de Druk Gyalpos == De siguío se listan los Reis Dragón de Bután:<ref>{{Cita web|url=http://www.bhutan2008.bt/en/node/141|títulu=Hundred years of Monarchy: A walk down the memory lane|editorial=Bhutan 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100301012713/http://www.bhutan2008.bt/en/node/141|fechaarchivu=1 de marzu de 2010}}</ref> * La so Maxestá [[Ugyen Wangchuck]] (I ''Druk Gyalpo'') * La so Maxestá [[Jigme Wangchuck]] (II ''Druk Gyalpo'') * La so Maxestá [[Jigme Dorji Wangchuck]] (III ''Druk Gyalpo'') * La so Maxestá [[Jigme Singye Wangchuck]] (IV ''Druk Gyalpo'') * La so Maxestá [[Jigme Khesar Namgyel Wangchuck]] (V ''Druk Gyalpo'') == Ver tamién == * [[Dinastía Wangchuck]] * [[Historia de Bután]] * [[Gobiernu y política de Bután]] * [[Constitución de Bután]] == Referencies == {{llistaref|30em}} {{Tradubot|Druk Gyalpo}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Reis de Bután]] [[Categoría:Títulos reales]] 5d9clrml2g2fd4oeave6w1vubm4dgk8 4379560 4379559 2025-06-26T10:02:28Z YoaR 37624 4379560 wikitext text/x-wiki {{Ficha de cargu políticu |cargu = Druk Gyalpo |insinia = Emblem_of_Bhutan.svg |tam_insinia = 100px |pie_insignia = [[Emblema nacional de Bután]] |imaxe = King Jigme Khesar Namgyel Wangchuck (edit).jpg |tam_imaxe = 250px |titular = [[Jigme Khesar Namgyel Wangchuck]] |entamu = {{Fecha|14|12|2006}} |tratamientu = [[La so Maxestá]] |residencia = Palacio Lingkana |sede = |ámbitu = |designáu_por = |designáu_cargu = |nomáu_por = |nomáu_cargo = |duración = Vitaliciu o hasta abdicación |herederu = [[Jigme Namgyel Wangchuck]] |primeru = [[Ugyen Wangchuck]] |creación = 17 d'avientu de 1907 |supresión = |precedíu = [[Druk Desi]] |sucesión = |salario = |suplente = |sitiu = |facebook = }} El '''''Druk Gyalpo''''' (འབྲུག་རྒྱལ་པོ་; lliteralmente "Rei Dragón" o '''rei de Bután''') ye'l [[Xefe d'Estáu]] del [[Bután|Reinu de Bután]]. Nel [[idioma dzongkha]] emplégase'l términu ''Drukyul'' pa faer referencia a Bután, términu que se traduz al español como "La Tierra de Dragones". Asina, ente que los Reis de Bután son conocíos como ''Druk Gyalpo'' ("Rei Dragón"), el pueblu de Bután llamar a sí mesmu ''Drukpa'', que significa "pueblu del [[Dragón]]".<ref>{{Cita web|url=http://www.constitution.bt/TsaThrim%20Eng%20(A5).pdf|títulu=Article 2: The Institution of Monarchy|sitiuweb=The Constitution of the Kingdom of Bhutan|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110706162637/http://www.constitution.bt/TsaThrim%20Eng%20%28A5%29.pdf|fechaarchivu=6 de xunetu de 2011}}</ref> A fecha de setiembre de 2017, el gobernante de Bután ye [[Jigme Khesar Namgyel Wangchuck]], quintu ''Druk Gyalpo.''<ref name="king">{{Cita web|url=http://www.bhutan2008.bt/en/node/104|títulu=A Legacy of Two Kings|editorial=Bhutan 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101215041151/http://www.bhutan2008.bt/en/node/104|fechaarchivu=15 d'avientu de 2010}}</ref> El soberanu de Bután ye titular de la Corona del Cuervu, nome que recibe la corona que representa a la monarquía del país. El so títulu completu ye ''Mi'wang 'Ngada Rimboche'' ("La so Maxestá"), y recibe el tratamientu de ''Ngada Rimboche'' ("La so Maxestá").<ref>{{Cita web|url=http://www.dzongkha.gov.bt/online/dictionaries/dz-en-dict/Contents/16-01-LA MIO.html|títulu=༈ རྫོང་ཁ་ཨིང་ལིཤ་ཤན་སྦྱར་ཚིག་མཛོད། ༼མི༽|títulotrad=Dzongkha-English Dictionary: "MI"|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|sitiuweb=Dzongkha-English Online Dictionary|editorial=Dzongkha Development Commission, Government of Bhutan|urlarchivu=https://archive.today/20120729214437/http://www.dzongkha.gov.bt/online/dictionaries/dz-en-dict/Contents/16-01-MI.html|fechaarchivu=29 de xunetu de 2012}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dzongkha.gov.bt/online/dictionaries/dz-en-dict/Contents/04-06-MNGA.html|títulu=༈ རྫོང་ཁ་ཨིང་ལིཤ་ཤན་སྦྱར་ཚིག་མཛོད། ༼མང-༽|títulotrad=Dzongkha-English Dictionary: "MNGA"|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|sitiuweb=Dzongkha-English Online Dictionary|editorial=Dzongkha Development Commission, Government of Bhutan|urlarchivu=https://archive.today/20120802033232/http://www.dzongkha.gov.bt/online/dictionaries/dz-en-dict/Contents/04-06-MNGA.html|fechaarchivu=2 d'agostu de 2012}}</ref> El Rei Jigme Khesar yera, a fecha de 2008, el segundu monarca reinante más nuevu del mundu.<ref>{{Cita noticia|títulu=Himalayan state crowns youngest king in the world|url=http://www.france24.com/en/20081106-jigme-khesar-namgyel-wangchuck-youngest-king-world-bhutan|fecha=6 de payares de 2008|editorial=[[France 24]]|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090131071911/http://www.france24.com/en/20081106-jigme-khesar-namgyel-wangchuck-youngest-king-world-bhutan|fechaarchivu=31 de xineru de 2009}}</ref> Xubió al tronu'l 6 de payares de 2008, dempués de que'l so padre, [[Jigme Singye Wangchuck]], abdicara nel so favor. == Llista de Druk Gyalpos == De siguío se listan los Reis Dragón de Bután:<ref>{{Cita web|url=http://www.bhutan2008.bt/en/node/141|títulu=Hundred years of Monarchy: A walk down the memory lane|editorial=Bhutan 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100301012713/http://www.bhutan2008.bt/en/node/141|fechaarchivu=1 de marzu de 2010}}</ref> * La so Maxestá [[Ugyen Wangchuck]] (I ''Druk Gyalpo'') * La so Maxestá [[Jigme Wangchuck]] (II ''Druk Gyalpo'') * La so Maxestá [[Jigme Dorji Wangchuck]] (III ''Druk Gyalpo'') * La so Maxestá [[Jigme Singye Wangchuck]] (IV ''Druk Gyalpo'') * La so Maxestá [[Jigme Khesar Namgyel Wangchuck]] (V ''Druk Gyalpo'') == Ver tamién == * [[Dinastía Wangchuck]] * [[Historia de Bután]] * [[Gobiernu y política de Bután]] * [[Constitución de Bután]] == Referencies == {{llistaref|30em}} {{Tradubot|Druk Gyalpo}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Reis de Bután]] [[Categoría:Títulos reales]] ncg5s6wd6m6e1lkzvaioghwr4ga6bq8 0 128072 4379535 4353092 2025-06-26T09:52:41Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379535 wikitext text/x-wiki La [[India]] tien 28 [[Estaos y territorios de la India|Estaos]] y 7 territorios. Según la llista llograda de la páxina web oficial del gobiernu de la India,<ref>[http://districts.nic.in/ Distritos de la India] ( n'inglés)</ref> hai un total de 626 [[distritos de la India|distritos]]. == Estaos == {| width="100%" |- | {| width="100%" style="border:1px solid black; text-align:left" bgcolor=#99CCFF |+ Númberu de distritos per estáu y territoriu |- ! bgcolor=#99CCFF style="text-align:center" colspan="6"| Estáu |- ! bgcolor=#99CCFF width="5%"|# ! bgcolor=#99CCFF width="40%"| Estáu !bgcolor=#99CCFF width="5%"| Dist. ! bgcolor=#99CCFF width="5%"|# ! bgcolor=#99CCFF width="40%"| Estáu !bgcolor=#99CCFF width="5%"| Dist. |- | 1 |[[Andhra Pradesh]] || '''23''' || 15|| [[Maharastra]] || '''35''' |- | 2 |[[Arunachal Pradesh]] ||'''16''' || 16 || [[Manipur]] ||&nbsp;&nbsp;'''9''' |- | 3 |[[Assam]] || '''27''' || 17 || [[Meghalaya]] ||&nbsp;&nbsp;'''7''' |- | 4 |[[Bihar]] || '''38''' || 18|| [[Mizoram]] ||&nbsp;&nbsp;'''8''' |- | 5 |[[Chhattisgarh]] || '''18''' || 19|| [[Nagaland]] ||&nbsp;&nbsp;'''11''' |- |6 | [[Goa]] ||&nbsp;&nbsp;'''2''' || 20|| [[Orissa]] ||'''30''' |- | 7 |[[Gujarat]] || '''25''' ||21|| [[Punyab (India)|Punyab]] ||'''20''' |- |8 | [[Haryana]] ||'''21''' || 22|| [[Rajasthan]] ||'''33''' |- | 9 |[[Himachal Pradesh]] || '''12''' || 23|| [[Sikkim]] ||&nbsp;&nbsp;'''4''' |- | 10 |[[Jammu y Caxmir]] ||'''15''' || 24|| [[Tamil Nadu]] ||'''32''' |- | 11 | [[Jharkhand]] || '''24''' || 25||[[Tripura]] ||&nbsp;&nbsp;'''4''' |- | 12 | [[Karnataka]] || |'''30''' || 26||[[Uttarakhand]] ||'''13''' |- | 13 |[[Kerala]] || '''14''' || 27||[[Uttar Pradesh]] ||'''71''' |- | 14 |[[Madhya Pradesh]] ||'''50''' ||28||[[Bengala Occidental]] ||'''18''' |} {| width="100%" style="border:1px solid black; text-align:left" bgcolor=#99CCFF ! bgcolor=#99CCFF colspan="6" style="text-align:center" | Territorios de la Unión |- ! bgcolor=#99CCFF width="5%"|# ! bgcolor=#99CCFF width="40%"| Territoriu !bgcolor=#99CCFF width="5%"| Dist. ! bgcolor=#99CCFF width="5%"|# ! bgcolor=#99CCFF width="40%"| Territoriu !bgcolor=#99CCFF width="5%"| Dist. |- |A || [[Islles Andaman y Nicobar]] ||&nbsp;&nbsp;'''3''' ||Y||[[Lakshadweep]] ||&nbsp;&nbsp;'''1''' |- |B || [[Chandigarh]] ||&nbsp;&nbsp;'''1''' || F||[[Territoriu de Delhi|Delhi]] ||&nbsp;&nbsp;'''9''' |- | C|| [[Dadra y Nagar Haveli]] ||&nbsp;&nbsp;'''1''' ||G||[[Pondicherry]] ||&nbsp;&nbsp;'''4''' |- |D|| [[Daman y Diu]] ||&nbsp;&nbsp;'''2''' || &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; |} {| width="100%" style="border:1px solid black; text-align:left" bgcolor=#99CCFF ! bgcolor=#99CCFF align="right" | Total:&nbsp; ! bgcolor=#99CCFF | &nbsp;626 |} | valign="top" width="300px" | [[Ficheru:India-states-numbered.svg|thumb| [[Estaos y territorios de la India]], numberaos según la tabla]] |} Les tables siguientes amuesen los datos de población de diversos estaos. Les columnes que formen parte son: los códigos xerárquicos de subdivisión alministrativa, el nome del distritu, la sede del distritu, la población según el censu del añu 2001, la superficie en quilómetros cuadraos, y la [[densidá de población]] per quilómetru cuadráu. Dellos distritos son totalmente urbanos, como'l de la ciudá de [[Bombay]], o bien pequeños, como'l de [[Yanam]] nel [[distritu de Pondicherry]] que nun tien un llugar separáu como sede de distritu, razón pola que s'omitieron nesta tabla. === Andhra Pradesh (AP) === {| class="sortable" border="0" align="center" valign=top style="vertical-align:top; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; font-size:95%" |+ style="background:black; color:white" |<big>Distritos de Andhra Pradesh</big> (2011) |-bgcolor=#D8D8D8 align=center | width=45px| | width=40px| | | width=40px| | | width=65px| | width=50px| | width=55px| | | |- bgcolor=#D8D8D8 align=center | colspan=2| Ranking | | | Sede | Población | Área | Densidá | | |- bgcolor=#D8D8D8 align=center | <small>Población</small> | <small>Área</small> | Distritu | <small>Códigu</small> | <small>(capital)</small> | (2001) | km² | <small>hab./km²</small> | Web oficial | Mapa |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | AP-21 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-06 || [[Distritu de Adilabad]] || AP-AD || [[Adilabad]] || align=right | {{formatnum:2479347}} || align=right | {{formatnum:16105}} || align=right | {{formatnum:154}} || http://adilabad.nic.in/ || rowspan=23| [[Ficheru:Map AP dist all shaded.png|250px]] |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | AP-08 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-01 || [[Distritu de Anantapur]] || AP-AN || [[Anantapur]] || align=right | {{formatnum:3639304}} || align=right | {{formatnum:19130}} || align=right | {{formatnum:190}} || http://anantapur.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | AP-06 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-09 || [[Distritu de Chittoor]] || AP-CH || [[Chittoor]] || align=right | {{formatnum:3735202}} || align=right | {{formatnum:15152}} || align=right | {{formatnum:247}} || http://chittoor.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | AP-01 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-16 || [[Distritu de Godavari Esti]] || AP-EG || [[Kakinada]] || align=right | {{formatnum:4872622}} || align=right | {{formatnum:10807}} || align=right | {{formatnum:451}} || http://eastgodavari.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | AP-04 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-20 || [[Distritu de Godavari Oeste]] || AP-WG || [[Eluru]] || align=right | {{formatnum:3796144}} || align=right | {{formatnum:7742}} || align=right | {{formatnum:490}} || http://wgodavari.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130815193442/http://wgodavari.nic.in/ |date=2013-08-15 }} |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | AP-02 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-14 || [[Distritu de Guntur]] || AP-GU || [[Guntur]] || align=right | {{formatnum:4405521}} || align=right | {{formatnum:11391}} || align=right | {{formatnum:387}} || http://guntur.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | AP-07 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-05 || [[Distritu de Hyderabad (India)]] || AP-HY || [[Hyderabad (India)|Hyderabad]] || align=right | {{formatnum:3686460}} || align=right | {{formatnum:16988}} || align=right | {{formatnum:217}} || http://hyderabad.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | AP-18 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-08 || [[Distritu YSR]] || AP-CU || [[Kadapa]] || align=right | {{formatnum:2573481}} || align=right | {{formatnum:15359}} || align=right | {{formatnum:168}} || http://kadapa.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | AP-12 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-13 || [[Distritu de Karimnagar]] || AP-KA || [[Karimnagar]] || align=right | {{formatnum:3477079}} || align=right | {{formatnum:11823}} || align=right | {{formatnum:294}} || http://karimnagar.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | AP-19 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-07 || [[Distritu de Khammam]] || AP-KH || [[Khammam]] || align=right | {{formatnum:2565412}} || align=right | {{formatnum:16029}} || align=right | {{formatnum:160}} || http://khammam.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | AP-03 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-18 || [[Distritu de Krishna]] || AP-KR || [[Machilipatnam]] || align=right | {{formatnum:4218416}} || align=right | {{formatnum:8727}} || align=right | {{formatnum:483}} || http://krishna.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | AP-09 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-03 || [[Distritu de Kurnool]] || AP-KU || [[Kurnool]] || align=right | {{formatnum:3512266}} || align=right | {{formatnum:17658}} || align=right | {{formatnum:199}} || http://kurnool.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | AP-10 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-02 || [[Distritu de Mahbubnagar]] || AP-MA || [[Mahbubnagar]] || align=right | {{formatnum:3506876}} || align=right | {{formatnum:18432}} || align=right | {{formatnum:190}} || http://mahabubnagar.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | AP-16 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-17 || [[Distritu de Medak]] || AP-ME || [[Sangareddi]] || align=right | {{formatnum:2662296}} || align=right | {{formatnum:9699}} || align=right | {{formatnum:274}} || http://medak.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | AP-13 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-10 || [[Distritu de Nalgonda]] || AP-NA || [[Nalgonda]] || align=right | {{formatnum:3238449}} || align=right | {{formatnum:14240}} || align=right | {{formatnum:227}} || http://nalgonda.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | AP-17 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-11 || [[Distritu de Nellore]] || AP-NE || [[Nellore]] || align=right | {{formatnum:2659661}} || align=right | {{formatnum:13076}} || align=right | {{formatnum:203}} || http://nellore.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110926021745/http://nellore.nic.in/ |date=2011-09-26 }} |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | AP-22 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-19 || [[Distritu de Nizamabad]] || AP-NIN || [[Nizamabad]] || align=right | {{formatnum:2342803}} || align=right | {{formatnum:7956}} || align=right | {{formatnum:294}} || http://nizamabad.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | AP-15 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-04 || [[Distritu de Prakasam]] || AP-PR || [[Ongole]] || align=right | {{formatnum:3054941}} || align=right | {{formatnum:17626}} || align=right | {{formatnum:173}} || http://prakasam.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | AP-11 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-21 || [[Distritu de Rangareddy]] || AP-RA || [[Hyderabad (India)|Hyderabad]] || align=right | {{formatnum:3506670}} || align=right | {{formatnum:7493}} || align=right | {{formatnum:468}} || http://rangareddy.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | AP-20 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-23 || [[Distritu de Srikakulam]] || AP-SR || [[Srikakulam]] || align=right | {{formatnum:2528491}} || align=right | {{formatnum:5837}} || align=right | {{formatnum:433}} || http://srikakulam.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | AP-05 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-15 || [[Distritu de Visakhapatnam]] || AP-VS || [[Visakhapatnam]] || align=right | {{formatnum:3789823}} || align=right | {{formatnum:11161}} || align=right | {{formatnum:340}} || http://visakhapatnam.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | AP-23 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-22 || [[Distritu de Vizianagaram]] || AP-VZ || [[Vizianagaram]] || align=right | {{formatnum:2245103}} || align=right | {{formatnum:6539}} || align=right | {{formatnum:343}} || http://vizianagaram.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | AP-14 || bgcolor=#D8D8D8 | AP-12 || [[Distritu de Warangal]] || AP-WA || [[Warangal]] || align=right | {{formatnum:3231174}} || align=right | {{formatnum:12846}} || align=right | {{formatnum:252}} || http://warangal.nic.in/ |} {{VT|Distritos del estáu de Andhra Pradesh}} === Arunachal Pradesh (AR) === {| class="sortable" border="0" align="center" valign=top style="vertical-align:top; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; font-size:95%" |+ style="background:black; color:white" |<big>Distritos de Arunachal Pradesh</big> (2011) |-bgcolor=#D8D8D8 align=center | width=45px| | width=40px| | | width=40px| | | width=65px| | width=50px| | width=55px| | | |- bgcolor=#D8D8D8 align=center | colspan=2| Ranking | | | Sede | Población | Área | Densidá | | |- bgcolor=#D8D8D8 align=center | <small>Población</small> | <small>Área</small> | Distritu | <small>Códigu</small> | <small>(capital)</small> | (2001) | km² | <small>hab./km²</small> | Web oficial | Mapa |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8| AR-15 || bgcolor=#D8D8D8| AR-07 || [[Distritu del Altu Siang]]|| AR-US || [[Yingkiong]]|| align=right | {{formatnum:33146}} || align=right | {{formatnum:6188}} || align=right | {{formatnum:5}} || http://uppersiang.nic.in/ || rowspan=16| [[Ficheru:Arunachal Pradesh locator map.svg|250px]] |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8| AR-11 || bgcolor=#D8D8D8| AR-05 || [[Distritu del Altu Subansiri]]|| AR-UB || [[Daporijo]]|| align=right | {{formatnum:54995}} || align=right | {{formatnum:7032}} || align=right | {{formatnum:8}} ||http://uppersubansiri.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8| AR-09 || bgcolor=#D8D8D8| AR-01 || [[Distritu del valle del Dibang]]|| AR-UD || [[Anini]]|| align=right | {{formatnum:57720}} || align=right | {{formatnum:13029}}|| align=right | {{formatnum:4}} || {{Enllaz rotu|1= |2=http://dibang.nic.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8| AR-16 || bgcolor=#D8D8D8| AR-11 || [[Distritu de Anjaw]] || AR-AJ || [[Hawai (India)|Hawai]]|| align=right | {{formatnum:18428}} || align=right | {{formatnum:3234}} || align=right | {{formatnum:6}} || http://lohit.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8| AR-06 || bgcolor=#D8D8D8| AR-02 || [[Distritu del baxu Subansiri]]|| AR-LB || [[Ziro]]|| align=right | {{formatnum:97614}}|| align=right | {{formatnum:10135}}|| align=right | {{formatnum:10}} || http://lowersubansiri.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8| AR-12 || bgcolor=#D8D8D8| AR-11 || [[Distritu del valle inferior del Dibang]]<ref>Foi creáu'l 16 d'avientu de 2001, por dixebra del antiguu Distritu del Valle del Dibang (güei [[Distritu del Altu Valle del Dibang]]).</ref>|| AR-? || [[Roing]] || align=right | {{formatnum:50448}} || align=right | {{formatnum:3900}} || align=right | {{formatnum:13}} || |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8| AR-03 || bgcolor=#D8D8D8| AR-08 || [[Distritu de Changlang]] || AR-CH || [[Changlang]] || align=right | {{formatnum:124994}} || align=right | {{formatnum:4662}} || align=right | {{formatnum:27}} || http://changlang.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8| AR-10 || bgcolor=#D8D8D8| AR-09 || [[Distritu de Kameng oriental]]|| AR-EK || [[Seppa]]|| align=right | {{formatnum:57065}} || align=right | {{formatnum:4134}} || align=right | {{formatnum:14}} || http://eastkameng.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8| AR-08 || bgcolor=#D8D8D8| AR-04 || [[Distritu de Kameng occidental]]|| AR-WK || [[Bomdila]]|| align=right | {{formatnum:74595}} || align=right | {{formatnum:7422}} || align=right | {{formatnum:10}} || http://westkameng.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8| AR-13 || bgcolor=#D8D8D8| AR-06 || [[Distritu de Kurung Kumey]]<ref>Creáu en 2001 por dixebra del Lower Subansiri.</ref> || AR-? || [[Koloriang]]|| align=right | {{formatnum:42282}} || align=right | {{formatnum:6340}} || align=right | {{formatnum:7}} || http://kurungkumey.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8| AR-02 || bgcolor=#D8D8D8| AR-14 || [[Distritu de Lohit]]|| AR-EL || [[Tezu]]|| align=right | {{formatnum:143478}} || align=right | {{formatnum:2402}} || align=right | {{formatnum:13}} || http://lohit.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8| AR-01 || bgcolor=#D8D8D8| AR-13 || [[Distritu de Papum Pare]]|| AR-PA || [[Yupia]]|| align=right | {{formatnum:167750}}|| align=right | {{formatnum:2875}}|| align=right | {{formatnum:42}} || http://papumpare.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8| AR-14 || bgcolor=#D8D8D8| AR-16 || [[Distritu de Tawang]]|| AR-TA || [[Tawang]]|| align=right | {{formatnum:38924}} || align=right | {{formatnum:2085}} || align=right | {{formatnum:19}} || http://tawang.nic.in/ |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8| AR-05 || bgcolor=#D8D8D8| AR-15 || [[Distritu de Tirap]]|| AR-TI || [[Khonsa]]|| align=right | {{formatnum:100227}}|| align=right | {{formatnum:2362}}|| align=right | {{formatnum:42}} || http://tirap.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8| AR-07 || bgcolor=#D8D8D8| AR-10 || [[Distritu de Siang oriental]]|| AR-YE || [[Pasighat]]|| align=right | {{formatnum:87430}} || align=right | {{formatnum:4005}} || align=right | {{formatnum:22}} || http://eastsiang.nic.in/ |-valign=top b | bgcolor=#D8D8D8| AR-04 || bgcolor=#D8D8D8| AR-03 || [[Distritu de Siang occidental]]|| AR-WS || [[Along]]|| align=right | {{formatnum:103575}} || align=right | {{formatnum:8325}} || align=right | {{formatnum:12}} || http://westsiang.nic.in/ |} {{VT|Distritos de Arunachal Pradesh}} === Assam (AS) === :Ver tamién: [[Distritos d'Assam]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" | '''Códigu''' | width="20%" | '''Distritu''' | width="20%" | '''Sede''' | width="10%" | '''Población (2001)''' | width="10%" | '''Area (km²)''' | width="10%" | '''Densidá (/km²)''' | width="20%" | '''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | BA|| [[Distritu de Baksa|Baksa]]|| [[Mushalpur]]|| 857,457|| 2,400|| || |- bgcolor=#F4F9FF | BA|| [[Distritu de Barpeta|Barpeta]]|| [[Barpeta]]|| 1,642,420|| 3,245|| 506||http://barpeta.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BO|| [[Distritu de Bongaigaon|Bongaigaon]]|| [[Bongaigaon]]|| 906,315|| 2,510|| 361||http://bongaigaon.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CA|| [[Distritu de Cachar|Cachar]]|| [[Silchar]]|| 1,442,141|| 3,786|| 381||http://cachar.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CH|| [[Distritu de Chirang|Chirang]]|| [[Kajalgaon]]|| 454,208|| 1,170|| ||http://chirang.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DA|| [[Distritu de Darrang|Darrang]]|| [[Mangaldai]]|| 1,503,943|| 3,481|| 432||http://darrang.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DM|| [[Distritu de Dhemaji|Dhemaji]]|| [[Dhemaji]]|| 569,468|| 3,237|| 176||http://dhemaji.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DB|| [[Distritu de Dhubri|Dhubri]]|| [[Dhubri]]|| 1,634,589|| 2,838|| 576||http://dhubri.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DI|| [[Distritu de Dibrugarh|Dibrugarh]]|| [[Dibrugarh]]|| 1,172,056|| 3,381|| 347||http://dibrugarh.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GP|| [[Distritu de Goalpara|Goalpara]]|| [[Goalpara]]|| 822,306|| 1,824|| 451||http://goalpara.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GG|| [[Distritu de Golaghat|Golaghat]]|| [[Golaghat]]|| 945,781|| 3,502|| 270||http://golaghat.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HAI|| [[Distritu de Hailakandi|Hailakandi]]|| [[Hailakandi]]|| 542,978|| 1,327|| 409||http://hailakandi.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JO|| [[Distritu de Jorhat|Jorhat]]|| [[Jorhat]]|| 1,009,197|| 2,851|| 354||http://jorhat.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KR|| [[Distritu de Kamrup|Kamrup]]|| [[Guwahati]]|| 3,596,292|| 6,882|| ||http://kamrup.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KM|| [[Distritu de Kamrup metropolitanu|Kamrup metropolitanu]]|| [[Guwahati]]|| 1,062,771|| 128|| ||http://kamrupmetro.nic.in/indexmain.asp |- bgcolor=#F4F9FF | KA|| [[Distritu de Karbi Anglong|Karbi Anglong]]|| [[Diphu]]|| 812,320|| 10,434|| 78||http://karbianglong.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KR|| [[Distritu de Karimganj|Karimganj]]|| [[Karimganj]]|| 1,003,678|| 1,809|| 555||http://karimganj.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141019002458/http://karimganj.gov.in/ |date=2014-10-19 }} |- bgcolor=#F4F9FF | KK|| [[Distritu de Kokrajhar|Kokrajhar]]|| [[Kokrajhar]]|| 930,404|| 3,129|| 297||http://kokrajhar.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | LA|| [[Distritu de Lakhimpur|Lakhimpur]]|| [[North Lakhimpur]]|| 889,325|| 2,277|| 391||http://lakhimpur.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MA|| [[Distritu de Marigaon|Marigaon]]|| [[Marigaon]]|| 775,874|| 1,704|| 455||http://morigaon.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NG|| [[Distritu de Nagaon|Nagaon]]|| [[Nagaon]]|| 2,315,387|| 3,831|| 604||http://nagaon.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210127083327/http://nagaon.gov.in/ |date=2021-01-27 }} |- bgcolor=#F4F9FF | NL|| [[Distritu de Nalbari|Nalbari]]|| [[Nalbari]]|| 1,138,184|| 2,257|| 504||http://nalbari.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NC|| [[Distritu de Dima Hasao|Dima Hasao]]|| [[Haflong]]|| 186,189|| 4,888|| 38||http://nchills.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191003023706/http://nchills.gov.in/ |date=2019-10-03 }} |- bgcolor=#F4F9FF | SI|| [[Distritu de Sivasagar|Sivasagar]]|| [[Sivasagar]]|| 1,052,802|| 2,668|| 395||http://sivasagar.nic.in |- bgcolor=#F4F9FF | SO|| [[Distritu de Sonitpur|Sonitpur]]|| [[Tezpur]]|| 1,677,874|| 5,324|| 315||http://sonitpur.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | TI|| [[Distritu de Tinsukia|Tinsukia]]|| [[Tinsukia]]|| 1,150,146|| 3,790|| 303||http://tinsukia.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | UD|| [[Distritu de Udalguri|Udalguri]]|| [[Udalguri]]|| 756,671|| 1,852|| 303||http://udalguri.gov.in/ |} === Bihar (BR) === {| class="sortable" border="0" align="center" valign=top style="vertical-align:top; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; font-size:95%" |+ style="background:black; color:white" |<big>Distritos de Bihar</big> (2011) |-bgcolor=#D8D8D8 align=center | width=45px| | width=40px| | | width=40px| | | width=65px| | width=50px| | width=55px| | | |- bgcolor=#D8D8D8 align=center | colspan=2| Ranking | | | Sede | Población | Área | Densidá | | |- bgcolor=#D8D8D8 align=center | <small>Población</small> | <small>Área</small> | Distritu | <small>Códigu</small> | <small>(capital)</small> | (2001) | km² | <small>hab./km²</small> | Web oficial | Mapa |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-21 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-16 || [[Distritu de Araria]] || BR-AR || [[Araria]] || align=right | {{formatnum:2124831}} || align=right | {{formatnum:2829}} || align=right | {{formatnum:751}} || http://araria.bih.nic.in || rowspan=38 | [[Ficheru:BiharDistricts.svg|250px]] |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-36 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-03 || [[Distritu de Arwal]] || BR-Ar? || [[Arwal]] || align=right | {{formatnum:589476}} || align=right | {{formatnum:4839}} || align=right | {{formatnum:918}} || http://arwal.bih.nic.in/ |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-22 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-08 || [[Distritu de Aurangabad (Bihar)|Distritu de Aurangabad]] || BR-AU || [[Aurangabad (Bihar)|Aurangabad]] || align=right | {{formatnum:2004960}} || align=right | {{formatnum:3303}} || align=right | {{formatnum:607}} || http://aurangabad.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-25 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-14 || [[Distritu de Banka]] || BR-BA || [[Banka]] || align=right | {{formatnum:1608778}} || align=right | {{formatnum:3018}} || align=right | {{formatnum:533}} || http://banka.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-18 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-28 || [[Distritu de Begusarai]] || BR-BE || [[Begusarai]] || align=right | {{formatnum:2342989}} || align=right | {{formatnum:1917}} || align=right | {{formatnum:1222}} || http://begusarai.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-15 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-18 || [[Distritu de Bhagalpur]] || BR-BG || [[Bhagalpur]] || align=right | {{formatnum:2430331}} || align=right | {{formatnum:2569}} || align=right | {{formatnum:946}} || http://bhagalpur.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-19 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-20 || [[Distritu de Bhojpur (Bihar)|Distritu de Bhojpur]] || BR-BJ || [[Arrah]] || align=right | {{formatnum:2233415}} || align=right | {{formatnum:2473}} || align=right | {{formatnum:903}} || http://bhojpur.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-29 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-32 || [[Distritu de Buxar]] || BR-BU || [[Buxar]] || align=right | {{formatnum:1403462}} || align=right | {{formatnum:1624}} || align=right | {{formatnum:864}} || http://buxar.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-07 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-23 || [[Distritu de Darbhanga]] || BR-DA || [[Darbhanga]] || align=right | {{formatnum:3285473}} || align=right | {{formatnum:2278}} || align=right | {{formatnum:1442}} || http://darbhanga.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-02 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-04 || [[Distritu de Purba Champaran]] || BR-EC || [[Motihari]] || align=right | {{formatnum:3933636}} || align=right | {{formatnum:3969}} || align=right | {{formatnum:991}} || http://eastchamparan.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-05 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-02 || [[Distritu de Gaya]] || BR-GA || [[Gaya (India)|Gaya]] || align=right | {{formatnum:3464983}} || align=right | {{formatnum:4978}} || align=right | {{formatnum:696}} || http://gaya.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-20 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-27 || [[Distritu de Gopalganj]] || BR-GO || [[Gopalganj]] || align=right | {{formatnum:2149343}} || align=right | {{formatnum:2033}} || align=right | {{formatnum:1057}} || http://gopalganj.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-30 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-12 || [[Distritu de Jamui]] || BR-JA || [[Jamui]] || align=right | {{formatnum:1397474}} || align=right | {{formatnum:3099}} || align=right | {{formatnum:451}} || http://jamui.bih.nic.in {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110818201023/http://jamui.bih.nic.in/ |date=2011-08-18 }} |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-27 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-33 || [[Distritu de Jehanabad]] || BR-JE || [[Jehanabad]] || align=right | {{formatnum:1511406}} || align=right | {{formatnum:1569}} || align=right | {{formatnum:963}} || http://jehanabad.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-33 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-34 || [[Distritu de Khagaria]] || BR-KH || [[Khagaria]] || align=right | {{formatnum:1276677}} || align=right | {{formatnum:1486}} || align=right | {{formatnum:859}} || http://khagaria.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-31 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-29 || [[Distritu de Kishanganj]] || BR-KI || [[Kishanganj]] || align=right | {{formatnum:1294063}} || align=right | {{formatnum:1884}} || align=right | {{formatnum:687}} || http://kishanganj.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-32 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-07 || [[Distritu de Kaimur]] || BR-KM || [[Bhabua]] || align=right | {{formatnum:1284575}} || align=right | {{formatnum:3363}} || align=right | {{formatnum:382}} || http://kaimur.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-16 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-13 || [[Distritu de Katihar]] || BR-KT || [[Katihar]] || align=right | {{formatnum:2389533}} || align=right | {{formatnum:3056}} || align=right | {{formatnum:782}} || http://katihar.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-35 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-36 || [[Distritu de Lakhisarai]] || BR-LA || [[Lakhisarai]] || align=right | {{formatnum:801173}} || align=right | {{formatnum:1229}} || align=right | {{formatnum:652}} || http://lakhisarai.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-04 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-06 || [[Distritu de Madhubani]] || BR-MB || [[Madhubani]] || align=right | {{formatnum:3570651}} || align=right | {{formatnum:3501}} || align=right | {{formatnum:1020}} || http://madhubani.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-34 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-35 || [[Distritu de Munger]] || BR-MG || [[Munger]] || align=right | {{formatnum:1135499}} || align=right | {{formatnum:1419}} || align=right | {{formatnum:800}} || http://munger.bih.nic.in {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151219044930/http://www.munger.bih.nic.in/ |date=2015-12-19 }} |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-26 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-30 || [[Distritu de Madhepura]] || BR-MP || [[Madhepura]] || align=right | {{formatnum:1524596}} || align=right | {{formatnum:1787}} || align=right | {{formatnum:853}} || http://madhepura.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-03 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-11 || [[Distritu de Muzaffarpur]] || BR-MZ || [[Muzaffarpur]] || align=right | {{formatnum:3743836}} || align=right | {{formatnum:3173}} || align=right | {{formatnum:1180}} || http://muzaffarpur.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-17 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-22 || [[Distritu de Nalanda]] || BR-NL || [[Bihar Sharif]] || align=right | {{formatnum:2368327}} || align=right | {{formatnum:2354}} || align=right | {{formatnum:1006}} || http://nalanda.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-23 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-19 || [[Distritu de Nawada]] || BR-NW || [[Nawada]] || align=right | {{formatnum:1809425}} || align=right | {{formatnum:2492}} || align=right | {{formatnum:726}} || http://nawada.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-01 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-10 || [[Distritu de Patna]] || BR-PA || [[Patna]] || align=right | {{formatnum:4709851}} || align=right | {{formatnum:3202}} || align=right | {{formatnum:1471}} || http://patna.bih.nic.in {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110228012237/http://patna.bih.nic.in/ |date=2011-02-28 }} |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-13 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-09 || [[Distritu de Purnia]] || BR-PU || [[Purnia]] || align=right | {{formatnum:2540788}} || align=right | {{formatnum:3228}} || align=right | {{formatnum:787}} || {{Enllaz rotu|1= |2=http://purnia.bih.nic.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-14 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-05 || [[Distritu de Rohtas]] || BR-RO || [[Sasaram]] || align=right | {{formatnum:2448762}} || align=right | {{formatnum:3850}} || align=right | {{formatnum:636}} || http://rohtas.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-28 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-31 || [[Distritu de Saharsa]] || BR-SH || [[Saharsa]] || align=right | {{formatnum:1506418}} || align=right | {{formatnum:1702}} || align=right | {{formatnum:885}} || http://saharsa.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-06 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-15 || [[Distritu de Samastipur]] || BR-SM || [[Samastipur]] || align=right | {{formatnum:3413413}} || align=right | {{formatnum:2905}} || align=right | {{formatnum:1175}} || http://samastipur.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-38 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-38 || [[Distritu de Sheohar]] || BR-SO || [[Sheohar]] || align=right | {{formatnum:514288}} || align=right | {{formatnum:443}} || align=right | {{formatnum:1161}} || http://sheohar.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-37 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-37 || [[Distritu de Sheikhpura]] || BR-SP || [[Sheikhpura]] || align=right | {{formatnum:525137}} || align=right | {{formatnum:689}} || align=right | {{formatnum:762}} || http://sheikhpura.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-08 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-17 || [[Distritu de Saran]] || BR-SR || [[Chhapra]] || align=right | {{formatnum:3251474}} || align=right | {{formatnum:2641}} || align=right | {{formatnum:1231}} || http://saran.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-12 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-25 || [[Distritu de Sitamarhi]] || BR-ST || [[Sitamarhi]] || align=right | {{formatnum:2669887}} || align=right | {{formatnum:2199}} || align=right | {{formatnum:1214}} || http://sitamarhi.bih.nic.in {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180720032153/http://sitamarhi.bih.nic.in/ |date=2018-07-20 }} |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-24 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-21 || [[Distritu de Supaul]] || BR-EL SO || [[Supaul]] || align=right | {{formatnum:1745069}} || align=right | {{formatnum:2410}} || align=right | {{formatnum:724}} || http://supaul.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-11 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-24 || [[Distritu de Siwan]] || BR-SW || [[Siwan]] || align=right | {{formatnum:2708840}} || align=right | {{formatnum:2219}} || align=right | {{formatnum:1221}} || http://siwan.bih.nic.in |-valign=top bgcolor=#F0F0F0 | bgcolor=#D8D8D8 | BR-10 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-26 || [[Distritu de Vaishali]] || BR-VA || [[Hajipur]] || align=right | {{formatnum:2712389}} || align=right | {{formatnum:2036}} || align=right | {{formatnum:1332}} || http://vaishali.bih.nic.in |-valign=top | bgcolor=#D8D8D8 | BR-09 || bgcolor=#D8D8D8 | BR-01 || [[Distritu de Pashchim Champaran]] || BR-WC || [[Bettiah]] || align=right | {{formatnum:3043044}} || align=right | {{formatnum:5229}} || align=right | {{formatnum:582}} || http://westchamparan.bih.nic.in |} {{VT|Distritos del estáu de Bihar}} === Chhattisgarh (CT) === :Ver tamién: [[Distritos de Chhattisgarh]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" | '''Códigu''' | width="20%" | '''Distritu''' | width="20%" | '''Sede''' | width="10%" | '''Población (2001)''' | width="10%" | '''Area (km²)''' | width="10%" | '''Densidá (/km²)''' | width="20%" | '''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | BA|| [[Distritu de Bastar|Bastar]]|| [[Jagdalpur]]|| 1,302,253|| 14,968|| 87||http://bastar.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20020406145058/http://bastar.nic.in/ |date=2002-04-06 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BI|| [[Distritu de Bilaspur (Chhattisgarh)|Bilaspur]]|| [[Bilaspur (Chhattisgarh)|Bilaspur]]|| 1,993,042|| 8,270|| 241||http://bilaspur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DA|| [[Distritu de Dantewada|Dantewada]]|| [[Dantewada]]|| 719,065|| 17,538|| 41||http://dantewada.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DH|| [[Distritu de Dhamtari|Dhamtari]]|| [[Dhamtari]]|| 703,569|| 3,383|| 208||http://dhamtari.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DU|| [[Distritu de Durg|Durg]]|| [[Durg]]|| 2,801,757|| 8,542|| 328||http://durg.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | Ja|| [[Distritu de Jashpur|Jashpur]]|| [[Jashpur]]|| 739,780|| 5,825|| 127||http://jashpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JC|| [[Distritu de Janjgir Champa|Janjgir Champa]]|| [[Naila Janjgir]]|| 1,316,140|| 3,848|| 342||{{Enllaz rotu|1= |2=http://janjgirchampa.nic.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |- bgcolor=#F4F9FF | KB|| [[Distritu de Korba|Korba]]|| [[Korba]]|| 1,012,121|| 6,615|| 153||http://korba.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KJ|| [[Distritu de Korea|Korea]]|| [[Baikunthpur (Chhattisgarh)|Baikunthpur]]|| 585,455|| 6,578|| 89||http://koriya.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KK|| [[Distritu de Kanker|Kanker]]|| [[Kanker]]|| 651,333|| 6,513|| 100||http://kanker.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KW|| [[Distritu de Kabirdham|Kabirdham]]|| [[Kawardha]]|| 584,667|| 4,237|| 138||http://kawardha.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MA|| [[Distritu de Mahasamund|Mahasamund]]|| [[Mahasamund]]|| 860,176|| 4,779|| 180||http://mahasamund.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RG|| [[Distritu de Raigarh (Chhattisgarh)|Raigarh]]|| [[Raigarh]]|| 1,265,084|| 7,068|| 179||http://raigarh.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050307064830/http://raigarh.nic.in/ |date=2005-03-07 }} |- bgcolor=#F4F9FF | RN|| [[Distritu de Rajnandgaon|Rajnandgaon]]|| [[Rajnandgaon]]|| 1,281,811|| 8,062|| 159||http://rajnandgaon.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RP|| [[Distritu de Raipur |Raipur]]|| [[Raipur]]|| 3,009,042|| 13,083|| 230||http://raipur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | EL SO|| [[Distritu de Surguja|Surguja]]|| [[Ambikapur]]|| 1,970,661|| 15,765|| 125||http://surguja.nic.in/ |} === Delhi (DL) === :Ver tamién: [[Distritos de Delhi]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" | '''Códigu''' | width="20%" | '''Distritu''' | width="20%" | '''Sede''' | width="10%" | '''Población (2001)''' | width="10%" | '''Area (km²)''' | width="10%" | '''Densidá (/km²)''' | width="20%" | '''web Oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | CD || [[Distritu de Delhi central]]|| [[Darya Ganj]]|| 644,005 || 25 || 25,759||http://dccentral.delhigovt.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | ED || [[Distritu de Delhi oriental]]|| [[Preet Vihar]]|| 1,448,770 || 440 || 3293 ||http://dceast.delhigovt.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | ND || [[Distritu de Nueva Delhi]]|| [[Connaught Place]]|| 302,363 || 22|| 13744||http://dcnewdelhi.delhigovt.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NON || [[Distritu de Delhi norte]]|| [[Sadar Bazar]]|| 779,788 || 59 || 12996 ||http://dcnorth.delhigovt.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NE || [[Distritu de Delhi nordés]]|| [[Shahdara]]|| 1,763,712 || 52 || 33917 ||http://dcnortheast.delhigovt.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NW || [[Distritu de Delhi noroeste]]|| [[Kanjhawala]]|| 785,284 || 130 || 6041||http://dcnorthwest.delhigovt.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SD || [[Distritu de Delhi sur]]|| [[Saket]]|| 2,258,367 || 250 || 9033 ||http://dcsouth.delhigovt.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SW || [[Distritu de Delhi suroeste]]|| [[Vasant Vihar]]|| 1,749,492 || 395 || 4430 ||http://dcsouthwest.delhigovt.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130715211719/http://dcsouthwest.delhigovt.nic.in/ |date=2013-07-15 }} |- bgcolor=#F4F9FF | WD || [[Distritu de Delhi occidental]]|| [[Rajouri Garden]]|| 2,119,641 || 112 || 18925||http://dcwestrev.delhigovt.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070103184838/http://dcwestrev.delhigovt.nic.in/ |date=2007-01-03 }} |} === Goa (GA) === :Ver tamién: [[Distritos de Goa]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" | '''Códigu''' | width="20%" | '''Distritu''' | width="20%" | '''Sede''' | width="10%" | '''Población (2001)''' | width="10%" | '''Area (km²)''' | width="10%" | '''Densidá (/km²)''' | width="20%" | '''web Oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | NG || [[Distritu de Goa del Norte]]|| [[Panaji]]|| 757,407|| 1,736|| 436||http://northgoa.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111219223718/http://northgoa.nic.in/ |date=2011-12-19 }} |- bgcolor=#F4F9FF | SG|| [[Distritu de Goa del Sur]]|| [[Margao]]|| 586,591|| 1,966|| 298||http://southgoa.nic.in/ |} === Gujarat (GJ) === :Ver tamién: [[Distritos de Gujarat]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" | '''Códigu''' | width="20%" | '''Distritu''' | width="20%" | '''Sede''' | width="10%" | '''Población (2001)''' | width="10%" | '''Area (km²)''' | width="10%" | '''Densidá (/km²)''' | width="20%" | '''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | AH || [[Distritu de Ahmedabad|Ahmedabad]] || [[Ahmedabad]] || 5,808,378 || 8,707 || 667||http://ahmedabad.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040510233723/http://www.ahmedabad.gujarat.gov.in/ |date=2004-05-10 }} |- bgcolor=#F4F9FF | AM || [[Distritu de Amreli|Amreli]] || [[Amreli]] || 1,393,295 || 6,760 || 206||http://amreli.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040318143126/http://www.amreli.gujarat.gov.in/ |date=2004-03-18 }} |- bgcolor=#F4F9FF | AN || [[Distritu de Anand|Anand]] || [[Anand]] || 1,856,712 || 2,942 || 631||http://anand.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090506053212/http://www.anand.gujarat.gov.in/ |date=2009-05-06 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BK || [[Distritu de Banaskantha|Banaskantha]] || [[Palanpur]] || 2,502,843 || 12,703|| 197||http://banaskantha.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090520081946/http://banaskantha.gujarat.gov.in/ |date=2009-05-20 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BR || [[Distritu de Bharuch|Bharuch]] || [[Bharuch]] || 1,370,104 || 6,524 || 210||http://bharuch.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090410030430/http://bharuch.gujarat.gov.in/ |date=2009-04-10 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BV || [[Distritu de Bhavnagar|Bhavnagar]] || [[Bhavnagar]] || 2,469,264 || 11,155 || 221||http://bhavnagar.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090427204858/http://bhavnagar.gujarat.gov.in/ |date=2009-04-27 }} |- bgcolor=#F4F9FF | DA || [[Distritu de Dahod|Dahod]] || [[Dahod]] || 1,635,374 || 3,642 || 449||http://dahod.gujarat.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DG || [[Distritu de Dangs|Dangs]] || [[Ahwa]] || 186,712 || 1,764 || 106||http://dangs.gujarat.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GA || [[Distritu de Gandhinagar|Gandhinagar]] || [[Gandhinagar]] || 1,334,731 || 649 || 2,057||http://gandhinagar.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200608093434/http://gandhinagar.gujarat.gov.in/ |date=2020-06-08 }} |- bgcolor=#F4F9FF | JA || [[Distritu de Jamnagar|Jamnagar]] || [[Jamnagar]] || 1,913,685 || 14,125 || 135||http://jamnagar.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200419235354/http://jamnagar.gujarat.gov.in/ |date=2020-04-19 }} |- bgcolor=#F4F9FF | JU || [[Distritu de Junagadh|Junagadh]] || [[Junagadh]] || 2,448,427 || 8,839 || 277||http://junagadh.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200608093445/http://junagadh.gujarat.gov.in/ |date=2020-06-08 }} |- bgcolor=#F4F9FF | KA || [[Distritu de Kutch]] || [[Bhuj]] || 1,526,321 || 45,652 || 33||http://kutch.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201101004708/http://kutch.gujarat.gov.in/ |date=2020-11-01 }} |- bgcolor=#F4F9FF | KH || [[Distritu de Kheda|Kheda]] || [[Kheda]] || 2,023,354 || 4,215 || 480||http://kheda.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201108211549/http://kheda.gujarat.gov.in/ |date=2020-11-08 }} |- bgcolor=#F4F9FF | MA || [[Distritu de Mahesana|Mahesana]] || [[Mahesana]] || 1,837,696 || 4,386 || 419||http://mehsana.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200420143952/http://mehsana.gujarat.gov.in/ |date=2020-04-20 }} |- bgcolor=#F4F9FF | NR || [[Distritu de Narmada|Narmada]] || [[Rajpipla]] || 514,083 || 2,749 || 187||http://narmada.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201025194843/http://narmada.gujarat.gov.in/ |date=2020-10-25 }} |- bgcolor=#F4F9FF | NV || [[Distritu de Navsari|Navsari]] || [[Navsari]] || 1,229,250 || 2,211 || 556||http://navsari.gujarat.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PA || [[Distritu de Patan|Patan]] || [[Patan (Gujarat)|Patan]] || 1,181,941 || 5,738 || 206||http://patan.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200608093528/http://patan.gujarat.gov.in/ |date=2020-06-08 }} |- bgcolor=#F4F9FF | PM || [[Distritu de Panchmahal|Panchmahal]] || [[Godhra]] || 2,024,883 || 5,219 || 388||https://web.archive.org/web/20100811070417/http://panchmahals.gujarat.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PO || [[Distritu de Porbandar|Porbandar]] || [[Porbandar]] || 536,854 || 2,294 || 234||http://porbandar.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201103042254/http://porbandar.gujarat.gov.in/ |date=2020-11-03 }} |- bgcolor=#F4F9FF | RA || [[Distritu de Rajkot|Rajkot]] || [[Rajkot]] || 3,157,676 || 11,203 || 282||http://rajkot.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201101124450/http://rajkot.gujarat.gov.in/ |date=2020-11-01 }} |- bgcolor=#F4F9FF | SK || [[Distritu de Sabarkantha|Sabarkantha]] || [[Himmatnagar]] || 2,083,416 || 7,390 || 282||http://sabarkantha.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110913162613/http://sabarkantha.gujarat.gov.in/ |date=2011-09-13 }} |- bgcolor=#F4F9FF | SN || [[Distritu de Surendranagar|Surendranagar]] || [[Surendranagar]] || 1,515,147 || 10,489 || 144||http://surendranagar.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201109203040/http://surendranagar.gujarat.gov.in/ |date=2020-11-09 }} |- bgcolor=#F4F9FF | ST || [[Distritu de Surat|Surat]] || [[Surat]] || 4,996,391 || 7,657 || 653||http://surat.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200608093545/http://surat.gujarat.gov.in/ |date=2020-06-08 }} |- bgcolor=#F4F9FF | VD || [[Distritu de Vadodara|Vadodara]] || [[Vadodara]] || 3,639,775 || 7,794 || 467||http://vadodara.gujarat.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200608093559/http://vadodara.gujarat.gov.in/ |date=2020-06-08 }} |- bgcolor=#F4F9FF | VL || [[Distritu de Valsad|Valsad]] || [[Valsad]] || 1,410,680 || 3,034 || 465||http://valsad.gujarat.gov.in/ |} === Haryana (HR) === :Ver tamién: [[Distritos de Haryana]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" | '''Códigu''' | width="20%" | '''Distritu''' | width="20%" | '''Sede''' | width="10%" | '''Población (2001)''' | width="10%" | '''Area (km²)''' | width="10%" | '''Densidá (/km²)''' | width="20%" | '''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | AM|| [[Distritu de Ambala|Ambala]]|| [[Ambala]]|| 1,013,660|| 1,569|| 646||http://ambala.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071012221438/http://ambala.nic.in/ |date=2007-10-12 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BH|| [[Distritu de Bhiwani|Bhiwani]]|| [[Bhiwani]]|| 1,424,554|| 5,140|| 277||http://bhiwani.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721163314/http://bhiwani.nic.in/ |date=2011-07-21 }} |- bgcolor=#F4F9FF | FR|| [[Distritu de Faridabad|Faridabad]]|| [[Faridabad]]|| 2,193,276|| 2,105|| 1,042||http://faridabad.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | FT|| [[Distritu de Fatehabad|Fatehabad]]|| [[Fatehabad]]|| 806,158|| 2,491|| 324||http://fatehabad.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GU|| [[Distritu de Gurgaon|Gurgaon]]|| [[Gurgaon]]|| 1,657,669|| 2,760|| 601||http://gurgaon.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080602231540/http://gurgaon.nic.in/ |date=2008-06-02 }} |- bgcolor=#F4F9FF | HI|| [[Distritu de Hisar|Hisar]]|| [[Hisar]]|| 1,536,417|| 3,788|| 406||http://hisar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JH|| [[Distritu de Jhajjar|Jhajjar]]|| [[Jhajjar]]|| 887,392|| 1,868|| 475||http://jhajjar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JI|| [[Distritu de Jind|Jind]]|| [[Jind]]|| 1,189,725|| 2,736|| 435||http://jind.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KR|| [[Distritu de Karnal|Karnal]]|| [[Karnal]]|| 1,274,843|| 2,471|| 516||http://karnal.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090415152944/http://karnal.nic.in/ |date=2009-04-15 }} |- bgcolor=#F4F9FF | KT|| [[Distritu de Kaithal|Kaithal]]|| [[Kaithal]]|| 945,631|| 2,799|| 338||http://kaithal.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KU|| [[Distritu de Kuruksetra|Kurukshetra]]|| [[Thanesar]]|| 828,120|| 1,217|| 680||http://kurukshetra.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MA|| [[Distritu de Mahendragarh|Mahendragarh]]|| [[Narnaul]]|| 812,022|| 1,683|| 482||http://mahendragarh.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MW|| [[Distritu de Mewat|Mewat]]|| [[Nuh]]|| 993,000|| 1,765 || 562 ||{{Enllaz rotu|1= |2=http://mewat.nic.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |- bgcolor=#F4F9FF | PK|| [[Distritu de Panchkula|Panchkula]]|| [[Panchkula]]|| 469,210|| 816|| 575||http://panchkula.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PP|| [[Distritu de Panipat|Panipat]]|| [[Panipat]]|| 967,338|| 1,250|| 774||http://panipat.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RE|| [[Distritu de Rewari|Rewari]]|| [[Rewari]]|| 764,727|| 1,559|| 491||http://rewari.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070703082821/http://rewari.nic.in/ |date=2007-07-03 }} |- bgcolor=#F4F9FF | RO|| [[Distritu de Rohtak|Rohtak]]|| [[Rohtak]]|| 940,036|| 1,668|| 564||http://rohtak.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090209215206/http://rohtak.nic.in/ |date=2009-02-09 }} |- bgcolor=#F4F9FF | SI|| [[Distritu de Sirsa|Sirsa]]|| [[Sirsa]]|| 1,111,012|| 4,276|| 260||http://sirsa.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180421232326/http://sirsa.nic.in/ |date=2018-04-21 }} |- bgcolor=#F4F9FF | SNP|| [[Distritu de Sonipat|Sonipat]]|| [[Sonipat]]|| 1,278,830|| 2,260|| 566||{{Enllaz rotu|1= |2=http://sonepat.gov.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |- bgcolor=#F4F9FF | YN|| [[Distritu de Yamuna Nagar|Yamuna Nagar]]|| [[Yamuna Nagar]]|| 982,369|| 1,756|| 559 ||http://yamunanagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PW|| [[Distritu de Palwal|Palwal]] || [[Palwal]]|| 934,675 || 1,875 || 499|| {{Enllaz rotu|1= |2=http://palwal.nic.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |} === Himachal Pradesh (HP) === :Ver tamién: [[Distritu de Himachal Pradesh]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" | '''Códigu''' | width="20%" | '''Distritu''' | width="20%" | '''Sede''' | width="10%" | '''Población (2001)''' | width="10%" | '''Area (km²)''' | width="10%" | '''Densidá (/km²)''' | width="20%" | '''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | BI|| [[Distritu de Bilaspur (Himachal Pradesh)|Bilaspur]]|| [[Bilaspur (Himachal Pradesh) |Bilaspur]]|| 340,735|| 1,167|| 292||http://hpbilaspur.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CH|| [[Distritu de Chamba|Chamba]]|| [[Chamba (ciudá)|Chamba]]|| 460,499|| 6,528|| 71||http://hpchamba.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HAI|| [[Distritu de Hamirpur (Himachal Pradesh)|Hamirpur]]|| [[Hamirpur (Himachal Pradesh)|Hamirpur]]|| 412,009|| 1,118|| 369||http://hphamirpur.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KA|| [[Distritu de Kangra|Kangra]]|| [[Dharamsala]]|| 1,338,536|| 5,739|| 233||http://hpkangra.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KI|| [[Distritu de Kinnaur|Kinnaur]]|| [[Reckong Peo]]|| 83,950|| 6,401|| 13||http://hpkinnaur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KU|| [[Distritu de Kullu|Kullu]]|| [[Kullu]]|| 379,865|| 5,503|| 69||http://hpkullu.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | LS|| [[Distritu de Lahaul y Spiti|Lahaul y Spiti]]|| [[Keylong]]|| 33,224|| 13,835|| 2||http://hplahaulspiti.gov.in |- bgcolor=#F4F9FF | MA|| [[Distritu de Mandi|Mandi]]|| [[Mandi (ciudá)|Mandi]]|| 900,987|| 3,950|| 228||http://hpmandi.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SH|| [[Distritu de Shimla|Shimla]]|| [[Shimla]]|| 721,745|| 5,131|| 141||http://hpshimla.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SI|| [[Distritu de Sirmaur|Sirmaur]]|| [[Nahan]]|| 458,351|| 2,825|| 162||http://hpsirmaur.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SO|| [[Distritu de Solan|Solan]]|| [[Solan]]|| 499,380|| 1,936|| 258||http://hpsolan.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | UNA|| [[Distritu d'Una|Una]]|| [[Una (ciudá)|Una]]|| 447,967|| 1,540|| 291||http://hpuna.nic.in/ |} === Jammu y Caxmir (JK) === :Ver tamién: [[Distritos del estáu de Jammu y Caxmir]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" | '''Códigu''' | width="20%" | '''Distritu''' | width="20%" | '''Sede''' | width="10%" | '''Población (2001)''' | width="10%" | '''Area (km²)''' | width="10%" | '''Densidá (/km²)''' | width="20%" | '''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | AN|| [[Distritu de Anantnag]]|| [[Anantnag]]|| 1,170,013|| 3,984|| 294||http://anantnag.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BD|| [[Distritu de Badgam]]|| [[Badgam]]|| 593,768|| 1,371|| 433||http://budgam.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF |BPR ||[[ Distritu de Bandipore]]||[[Bandipore]]|| 1,117,891|| 3,010|| 398||http://bandipore.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BR|| [[Distritu de Baramulla]]|| [[Baramulla]]|| 1,166,722|| 4,588|| 254||http://baramulla.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DO|| [[Distritu de Doda]]|| [[Doda (India)|Doda]]|| 690,474|| 11,691|| 59||http://doda.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GA|| [[Distritu de Ganderbal]]|| [[Ganderbal]]|| || || ||{{Enllaz rotu|1= |2=http://ganderbal.gov.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |- bgcolor=#F4F9FF | JA|| [[Distritu de Jammu]]|| [[Jammu (ciudá)|Jammu]]|| 1,571,911|| 3,097|| 508||http://jammu.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KR|| [[Distritu de Kargil]]|| [[Kargil]]|| 115,227|| 14,036|| 8||http://kargil.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KT|| [[Distritu de Kathua]]|| [[Kathua]]|| 544,206|| 2,651|| ||http://kathua.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KW|| [[Distritu de Kishtwar]]|| [[Kishtwar]]|| 231,037|| 2,828|| ||{{Enllaz rotu|1= |2=http://kishtwar.gov.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |- bgcolor=#F4F9FF | KU|| [[Distritu de Kulgam]]|| [[Kulgam]]|| 422,026|| 490|| ||http://kulgam.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KU|| [[Distritu de Kupwara]]|| [[Kupwara]]|| 640,013|| 2,379|| 269||http://kupwara.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | -Y|| [[Distritu de Leh]]|| [[Leh]]|| 117,637|| 45,110|| 1||http://leh.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PO|| [[Distritu de Punch (India)]]|| [[Punch (India)|Punch]]|| 371,561|| 1,674|| 222||http://poonch.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PU|| [[Distritu de Pulwama]]|| [[Pulwama]]|| 632,295|| 1,398|| 452||http://pulwama.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RA|| [[Distritu de Rajouri]]|| [[Rajouri]]|| 478,595|| 2,630|| 182||http://rajouri.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RB|| [[Distritu de Ramban]]|| [[Ramban (India)|Ramban]]|| 283,313|| 1,527|| ||{{Enllaz rotu|1= |2=http://ramban.nic.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |- bgcolor=#F4F9FF | RE|| [[Distritu de Reasi]]|| [[Reasi]]|| 314,714|| 1,710|| ||http://reasi.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SH|| [[Distritu de Shupiyan]]|| [[Shupiyan]]|| 265,960||801|| ||{{Enllaz rotu|1= |2=http://shupiyan.nic.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |- bgcolor=#F4F9FF | SR|| [[Distritu de Srinagar]]|| [[Srinagar]]|| 1,238,530|| 2,228|| 556||http://srinagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SA|| [[Distritu de Samba]]|| [[Samba (India)|Samba]]|| 286,730|| 913 || 314||http://samba.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | UD|| [[Distritu de Udhampur]]|| [[Udhampur]]|| 738,965|| 4,550|| 162||http://udhampur.gov.in/ |} === Jharkhand (JH) === :Ver tamién: [[Distritos de Jharkhand]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" | '''Códigu''' | width="20%" | '''Distritu''' | width="20%" | '''Sede''' | width="10%" | '''Población (2001)''' | width="10%" | '''Area (km²)''' | width="10%" | '''Densidá (/km²)''' | width="20%" | '''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | BO|| [[Distritu de Bokaro|Bokaro]]|| [[Bokaro]]|| 1,775,961|| 2,861|| 621 |- bgcolor=#F4F9FF | CH|| [[Distritu de Chatra|Chatra]]|| [[Chatra]]|| 790,680|| 3,700|| 214 |- bgcolor=#F4F9FF | DE|| [[Distritu de Deoghar|Deoghar]]|| [[Deoghar]]|| 1,161,370|| 2,479|| 468 |- bgcolor=#F4F9FF | DH|| [[Distritu de Dhanbad|Dhanbad]]|| [[Dhanbad]]|| 2,394,434|| 2,075|| 1,154 |- bgcolor=#F4F9FF | DU|| [[Distritu de Dumka|Dumka]]|| [[Dumka]]|| 1,754,571|| 5,518|| 318 |- bgcolor=#F4F9FF | YE|| [[Distritu de Singhbhum oriental|Singhbhum oriental]]|| [[Jamshedpur]]|| 1,978,671|| 3,533|| 560 |- bgcolor=#F4F9FF | GA|| [[Distritu de Garhwa|Garhwa]]|| [[Garhwa]]|| 1,034,151|| 4,064|| 254 |- bgcolor=#F4F9FF | GI|| [[Distritu de Giridih|Giridih]]|| [[Giridih]]|| 1,901,564|| 4,887|| 389 |- bgcolor=#F4F9FF | GO|| [[Distritu de Godda|Godda]]|| [[Godda]]|| 1,047,264|| 2,110|| 496 |- bgcolor=#F4F9FF | GU|| [[Distritu de Gumla|Gumla]]|| [[Gumla]]|| 1,345,520|| 9,091|| 148|| http://gumla.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HAI|| [[Distritu de Hazaribagh|Hazaribagh]]|| [[Hazaribagh]]|| 2,277,108|| 6,154|| 370||http://hazaribag.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JA|| [[Distritu de Jamtara|Jamtara]]|| [[Jamtara]]|| || 1802|| 370|| || |- bgcolor=#F4F9FF | KO|| [[Distritu de Koderma|Koderma]]|| [[Koderma]]|| 498,683|| 1,312|| 380 |- bgcolor=#F4F9FF | KH|| [[Distritu de Khunti|Khunti]]|| [[Khunti]]|| || 2611|| || |- bgcolor=#F4F9FF | LA|| [[Distritu de Latehar|Latehar]]|| [[Latehar]]|| || 3660|| || |- bgcolor=#F4F9FF | LO|| [[Distritu de Lohardaga|Lohardaga]]|| [[Lohardaga]]|| 364,405|| 1,494|| 244 |- bgcolor=#F4F9FF | PK|| [[Distritu de Pakur|Pakur]]|| [[Pakur]]|| 701,616|| 1,805|| 389|| http://pakur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PL|| [[Distritu de Palamau|Palamau]]|| [[Daltonganj]]|| 2,092,004|| 8,717|| 240|| http://palamu.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RA|| [[Distritu de Ranchi|Ranchi]]|| [[Ranchi]]|| 2,783,577|| 7,974|| 349 |- bgcolor=#F4F9FF | SA|| [[Distritu de Sahibganj|Sahibganj]]|| [[Sahibganj]]|| 927,584|| 1,599|| 580 |- bgcolor=#F4F9FF | SK|| [[Distritu de Saraikela Kharsawan|Saraikela Kharsawan]]|| [[Saraikela]]| || | 848,850|| 2,725|| 312|| | |- bgcolor=#F4F9FF | SI|| [[Distritu de Simdega|Simdega]]|| [[Simdega]]|| || 3761|| || |- bgcolor=#F4F9FF | WS|| [[Distritu de Singhbhum occidental|Singhbhum occidental]]|| [[Chaibasa]]|| 2,080,265|| 9,906|| 210|| http://chaibasa.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RM|| [[Distritu de Ramgarh|Ramgarh]]|| [[Ramgarh]]|| 8,39,482|| 1,212|| 692 |} === Karnataka (KA) === :Ver tamién: [[Distritos de Karnataka]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" | '''Códigu''' | width="20%" | '''Distritu''' | width="20%" | '''Sede''' | width="10%" | '''Población (2001)''' | width="10%" | '''Area (km²)''' | width="10%" | '''Densidá (/km²)''' | width="20%" | '''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | BD|| [[Distritu de Bidar|Bidar]]|| [[Bidar]]|| 1,501,374|| 5,448|| 276||http://www.bidar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BG|| [[Distritu de Belgaum|Belgaum]]|| [[Belgaum]]|| 4,207,264|| 13,415|| 314||http://www.belgaum.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150630210052/http://www.belgaum.nic.in/ |date=2015-06-30 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BJ|| [[Distritu de Bijapur (Karnataka)|Bijapur]]|| [[Bijapur]]|| 1,808,863|| 10,517|| 172||http://www.bijapur.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190514062653/http://www.bijapur.nic.in/ |date=2019-05-14 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BK|| [[Distritu de Bagalkot|Bagalkot]]|| [[Bagalkot]]|| 1,652,232|| 6,583|| 251||http://www.bagalkot.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190810072308/http://www.bagalkot.nic.in/ |date=2019-08-10 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BL|| [[Distritu de Bellary|Bellary]]|| [[Bellary]]|| 2,025,242|| 8,439|| 240||http://www.bellary.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190810072307/http://www.bellary.nic.in/ |date=2019-08-10 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BR|| [[Distritu de Bangalore rural|Bangalore rural]]|| [[Bangalore]]|| 1,877,416|| 5,815|| 323||http://www.bangalorerural.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190331110239/http://www.bangalorerural.nic.in/ |date=2019-03-31 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BN|| [[Distritu de Bangalore|Bangalore]]|| [[Bangalore]]|| 6,523,110|| 2,190|| 2,979||http://bangaloreurban.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CJ|| [[Distritu de Chamrajnagar|Chamrajnagar]]|| [[Chamrajanagar]]|| 964,275|| 5,102|| 189||http://chamrajnagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CK|| [[Distritu de Chikmagalur|Chikmagalur]]|| [[Chikmagalur]]|| 1,139,104|| 7,201|| 158|| http://chickmagalur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CT|| [[Distritu de Chitradurga|Chitradurga]]|| [[Chitradurga]]|| 1,510,227|| 8,437|| 179||http://www.chitradurga.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190315120849/http://www.chitradurga.nic.in/ |date=2019-03-15 }} |- bgcolor=#F4F9FF | DA|| [[Distritu de Davanagere|Davanagere]]|| [[Davanagere]]|| 1,789,693|| 5,926|| 302|| |- bgcolor=#F4F9FF | DH|| [[Distritu de Dharwad |Dharwad]]|| [[Dharwad]]|| 1,603,794|| 4,265|| 376||http://www.dharwad.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DK|| [[Distritu de Dakshina Kannada|Dakshina Kannada]]|| [[Mangalore]]|| 1,896,403|| 4,559|| 416||http://www.dk.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190315220959/http://www.dk.nic.in/ |date=2019-03-15 }} |- bgcolor=#F4F9FF | GA|| [[Distritu de Gadag|Gadag]]|| [[Gadag-Betageri]]|| 971,955|| 4,651|| 209||http://gadag.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GU|| [[Distritu de Gulbarga|Gulbarga]]|| [[Gulbarga]]|| 3,124,858|| 16,224|| 193||http://www.gulbarga.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190910164747/http://www.gulbarga.nic.in/ |date=2019-09-10 }} |- bgcolor=#F4F9FF | HS|| [[Distritu de Hassan|Hassan]]|| [[Hassan (India)|Hassan]]|| 1,721,319|| 6,814|| 253||http://www.hassan.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HV|| [[Distritu de Haveri|Haveri]]|| [[Haveri]]|| 1,437,860|| 4,825|| 298||http://haveri.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KD|| [[Distritu de Kodagu|Kodagu]]|| [[Madikeri]]|| 545,322|| 4,102|| 133||http://www.kodagu.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190315175025/http://www.kodagu.nic.in/ |date=2019-03-15 }} |- bgcolor=#F4F9FF | KL|| [[Distritu de Kolar|Kolar]]|| [[Kolar]]|| 2,523,406|| 8,223|| 307||http://kolar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KP|| [[Distritu de Koppal|Koppal]]|| [[Koppal]]|| 1,193,496|| 7,190|| 166||http://www.koppal.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MA|| [[Distritu de Mandya|Mandya]]|| [[Mandya]]|| 1,761,718|| 4,961|| 355||http://www.mandya.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190312035834/http://www.mandya.nic.in/ |date=2019-03-12 }} |- bgcolor=#F4F9FF | MY|| [[Distritu de Mysore|Mysore]]|| [[Mysore]]|| 2,624,911|| 6,854|| 383||http://www.mysore.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190810052646/http://www.mysore.nic.in/ |date=2019-08-10 }} |- bgcolor=#F4F9FF | RA|| [[Distritu de Raichur|Raichur]]|| [[Raichur]]|| 1,648,212|| 6,839|| 241||http://www.raichur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SH|| [[Distritu de Shimoga|Shimoga]]|| [[Shimoga]]|| 1,639,595|| 8,495|| 193||http://www.shimoga.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120513041244/http://shimoga.nic.in/ |date=2012-05-13 }} |- bgcolor=#F4F9FF | EL TO|| [[Distritu de Tumkur|Tumkur]]|| [[Tumkur]]|| 2,579,516|| 10,598|| 243|| |- bgcolor=#F4F9FF | UD|| [[Distritu de Udupi|Udupi]]|| [[Udupi]]|| 1,109,494|| 3,879|| 286|| |- bgcolor=#F4F9FF | UK|| [[Distritu de Uttara Kannada|Uttara Kannada]]|| [[Karwar]]|| 1,353,299|| 10,291|| 132||http://uttarakannada.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RM|| [[Distritu de Ramanagara|Ramanagara]] || [[Ramanagara]] || 79,365 || || |- bgcolor=#F4F9FF | CK|| [[Distritu de Chikkaballapur|Chikkaballapur]] || [[Chikkaballapur]] || 54,938 || || |- bgcolor=#F4F9FF | YG|| [[Distritu de Yadgir|Yadgiri]] || [[Yadgir]] || || || |} === Kerala (KL) === :Ver tamién: [[Distritos de Kerala]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | A EL|| [[Distritu de Alappuzha|Alappuzha]]|| [[Alappuzha]]|| 2,105,349|| 1,414|| 1,489 |- bgcolor=#F4F9FF | ER|| [[Distritu de Ernakulam|Ernakulam]]|| [[Kakkanad]]|| 3,098,378|| 2,951|| 1,050|| http://ernakulam.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | ID|| [[Distritu de Idukki|Idukki]]|| [[Painavu]]|| 1,128,605|| 4,479|| 252 |- bgcolor=#F4F9FF | KL|| [[Distritu de Kollam|Kollam]]|| [[Kollam]]|| 2,584,118|| 2,498|| 1,034|| http://kollam.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KN|| [[Distritu de Kannur|Kannur]]|| [[Kannur]]|| 2,412,365|| 2,966|| 813 |- bgcolor=#F4F9FF | KS|| [[Distritu de Kasaragod|Kasaragod]]|| [[Kasaragod Town|Kasaragod]]|| 1,203,342|| 1,992|| 604 |- bgcolor=#F4F9FF | KT|| [[Distritu de Kottayam|Kottayam]]|| [[Kottayam]]|| 1,952,901|| 2,203|| 886 |- bgcolor=#F4F9FF | KZ|| [[Distritu de Kozhikode|Kozhikode]]|| [[Kozhikode]]|| 2,878,498|| 2,345|| 1,228 |- bgcolor=#F4F9FF | MA|| [[Distritu de Malappuram|Malappuram]]|| [[Malappuram]]|| 3,629,640|| 3,550|| 1,022 |- bgcolor=#F4F9FF | PL|| [[Distritu de Palakkad|Palakkad]]|| [[Palakkad]]|| 2,617,072|| 4,480|| 584 |- bgcolor=#F4F9FF | PT|| [[Distritu de Pathanamthitta|Pathanamthitta]]|| [[Pathanamthitta]]|| 1,231,577|| 2,462|| 500 |- bgcolor=#F4F9FF | TS|| [[Distritu de Thrissur|Thrissur]]|| [[Thrissur]]|| 2,975,440|| 3,032|| 981 |- bgcolor=#F4F9FF | TV|| [[Distritu de Thiruvananthapuram|Tiruvananthapuram]]|| [[Thiruvananthapuram|Tiruvananthapuram]]|| 3,234,707|| 2,192|| 1,476 |- bgcolor=#F4F9FF | WA|| [[Distritu de Wayanad|Wayanad]]|| [[Kalpetta]]|| 786,627|| 2,131|| 369 || http://wayanad.nic.in/ |} === Madhya Pradesh (MP) === :Ver tamién: [[Distritos de Madhya Pradesh]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | A EL|| [[Distritu de Alirajpur|Alirajpur]]|| [[Alirajpur]]|| || || |||http://alirajpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | AP|| [[Distritu de Anuppur|Anuppur]]|| [[Anuppur]]|| 6,67,155|| 3,701|| 180|| http://anuppur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | AS|| [[Distritu de Ashok Nagar|Ashok Nagar]]|| [[Ashok Nagar]]|| 6,88,940|| 4,673.94|| 147||| http://ashoknagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BL|| [[Distritu de Balaghat|Balaghat]]|| [[Balaghat]]|| 1,445,760|| 9,229|| 157|| http://balaghat.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BR|| [[Distritu de Barwani|Barwani]]|| [[Barwani]]|| 1,081,039|| 5,432|| 199|| http://barwani.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BE|| [[Distritu de Betul|Betul]]|| [[Betul]]|| 1,394,421|| 10,043|| 139|| http://betul.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BD|| [[Distritu de Bhind|Bhind]]|| [[Bhind]]|| 1,426,951|| 4,459|| 320|| http://bhind.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BP|| [[Distritu de Bhopal|Bhopal]]|| [[Bhopal]]|| 1,836,784|| 2,772|| 663|| http://bhopal.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BU || [[Distritu de Burhanpur|Burhanpur]]|| [[Burhanpur]]|| || |||| http://burhanpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CT|| [[Distritu de Chhatarpur|Chhatarpur]]|| [[Chhatarpur]]|| 1,474,633|| 8,687|| 170|| http://chhatarpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CN|| [[Distritu de Chhindwara|Chhindwara]]|| [[Chhindwara]]|| 1,848,882|| 11,815|| 156|| http://chhindwara.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DM|| [[Distritu de Damoh|Damoh]]|| [[Damoh]]|| 1,081,909|| 7,306|| 148|| http://damoh.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DT|| [[Distritu de Datia|Datia]]|| [[Datia]]|| 627,818|| 2,694|| 233|| http://datia.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DE|| [[Distritu de Dewas|Dewas]]|| [[Dewas]]|| 1,306,617|| 7,020|| 186|| http://dewas.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DH|| [[Distritu de Dhar|Dhar]]|| [[Dhar]]|| 1,740,577|| 8,153|| 213|| http://dhar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DI|| [[Distritu de Dindori|Dindori]]|| [[Dindori]]|| 579,312|| 7,427|| 78|| http://dindori.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GU|| [[Distritu de Guna|Guna]]|| [[Guna (Madhya Pradesh)|Guna]]|| 976,596|| 6,485|| || http://guna.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GW|| [[Distritu de Gwalior|Gwalior]]|| [[Gwalior]]|| 1,629,881|| 5,465|| 298|| http://gwalior.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HAI|| [[Distritu de Harda|Harda]]|| [[Harda]]|| 474,174|| 3,339|| 142|| http://harda.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HO|| [[Distritu de Hoshangabad|Hoshangabad]]|| [[Hoshangabad]]|| 1,085,011|| 6,698|| 162|| http://hoshangabad.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | IN|| [[Distritu de Indore|Indore]]|| [[Indore]]|| 4,585,321|| 3,898|| 663|| http://www.indore.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190724145904/http://www.indore.nic.in/ |date=2019-07-24 }} |- bgcolor=#F4F9FF | JA|| [[Distritu de Jabalpur|Jabalpur]]|| [[Jabalpur]]|| 2,167,469|| 5,210|| 416|| http://jabalpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JH|| [[Distritu de Jhabua|Jhabua]]|| [[Jhabua]]|| 1,396,677|| 6,782|| 206|| http://jhabua.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KA|| [[Distritu de Katni|Katni]]|| [[Katni]]|| 1,063,689|| 4,947|| 215|| http://katni.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | EN|| [[Distritu de Khandwa|Khandwa]] (East Nimar)|| [[Khandwa]]|| 1,708,170|| 10,779|| 158|| http://khandwa.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | WN|| [[Distritu de Khargone|Khargone]] (West Nimar)|| [[Khargone]]|| 1,529,954|| 8,010|| 191|| http://khargone.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | ML|| [[Distritu de Mandla|Mandla]]|| [[Mandla]]|| 893,908|| 5,805|| 154|| http://mandla.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MS|| [[Distritu de Mandsaur|Mandsaur]]|| [[Mandsaur]]|| 1,183,369|| 5,530|| 214|| http://mandsaur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MO|| [[Distritu de Morena Morica]]|| [[Morica (India)|Morica]]|| 1,587,264|| 4,991|| 318|| http://morena.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NA|| [[Distritu de Narsinghpur|Narsinghpur]]|| [[Narsinghpur]]|| 957,399|| 5,133|| 187|| http://narsinghpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NE|| [[Distritu de Neemuch|Neemuch]]|| [[Neemuch]]|| 725,457|| 4,267|| 170|| http://neemuch.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PA|| [[Distritu de Panna|Panna]]|| [[Panna]]|| 854,235|| 7,135|| 120|| http://panna.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RE|| [[Distritu de Rewa|Rewa]]|| [[Rewa (Madhya Pradesh)|Rewa]]|| 1,972,333|| 6,314|| 312|| http://rewa.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RG|| [[Distritu de Rajgarh|Rajgarh]]|| [[Rajgarh]]|| 1,253,246|| 6,143|| 204|| http://rajgarh.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RL|| [[Distritu de Ratlam|Ratlam]]|| [[Ratlam]]|| 1,214,536|| 4,861|| 250|| http://ratlam.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RS|| [[Distritu de Raisen|Raisen]]|| [[Raisen]]|| 1,120,159|| 8,466|| 132|| http://raisen.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SG|| [[Distritu de Sagar|Sagar]]|| [[Sagar]]|| 2,021,783|| 10,252|| 197|| http://sagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | ST|| [[Distritu de Satna|Satna]]|| [[Satna]]|| 1,868,648|| 7,502|| 249|| http://satna.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SR|| [[Distritu de Sehore|Sehore]]|| [[Sehore]]|| 10,78,769|| 6,578|| 164|| http://sehore.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SO|| [[Distritu de Seoni|Seoni]]|| [[Seoni]]|| 1,165,893|| 8,758|| 133|| http://seoni.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SH|| [[Distritu de Shahdol|Shahdol]]|| [[Shahdol]]|| 1,572,748|| 9,954|| 158|| http://shahdol.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SJ|| [[Distritu de Shajapur|Shajapur]]|| [[Shajapur]]|| 1,290,230|| 6,196|| 208|| http://shajapur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SP|| [[Distritu de Sheopur|Sheopur]]|| [[Sheopur]]|| 559,715|| 6,585|| 85|| http://sheopur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SV|| [[Distritu de Shivpuri|Shivpuri]]|| [[Shivpuri]]|| 1,440,666|| 10,290|| 140|| http://shivpuri.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SI|| [[Distritu de Sidhi|Sidhi]]|| [[Sidhi]]|| 1,830,553|| 10,520|| 174|| http://sidhi.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SN|| [[Distritu de Singrauli|Singrauli]]|| [[Singrauli]]||920,169 ||5,672 || 162|| http://singrauli.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | TI|| [[Distritu de Tikamgarh|Tikamgarh]]|| [[Tikamgarh]]|| 1,203,160|| 5,055|| 238|| http://tikamgarh.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | UJ|| [[Distritu de Ujjain|Ujjain]]|| [[Ujjain]]|| 1,709,885|| 6,091|| 281|| http://ujjain.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | UM|| [[Distritu de Umaria|Umaria]]|| [[Umaria]]|| 515,851|| 4,062|| 127|| http://umaria.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | VI|| [[Distritu de Vidisha|Vidisha]]|| [[Vidisha]]|| 1,214,759|| 7,362|| 165|| http://vidisha.nic.in/ |} === Maharastra (MH) === :Ver tamién: [[Distritos de Maharastra]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | AH|| [[Distritu de Ahmednagar|Ahmednagar]]|| [[Ahmednagar]]|| 4,088,077|| 17,048|| 240 || http://ahmednagar.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | AK|| [[Distritu de Akola|Akola]]|| [[Akola]]|| 1,629,305|| 5,429|| 300 || http://akola.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | AM|| [[Distritu de Amravati|Amrawati]]|| [[Amravati]]|| 2,606,063|| 12,235|| 213 || http://amravati.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | AU|| [[Distritu de Aurangabad|Aurangabad]]|| [[Aurangabad (Maharastra)|Aurangabad]]|| 2,920,548|| 10,107|| 289 || http://aurangabad.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BH|| [[Distritu de Bhandara|Bhandara]]|| [[Bhandara]]|| 1,135,835|| 3,890|| 292 || http://bhandara.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BI|| [[Distritu de Beed|Beed]]|| [[Beed]]|| 2,159,841|| 10,693|| 202 || http://beed.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BU|| [[Distritu de Buldana|Buldana]]|| [[Buldhana]]|| 2,226,328|| 9,661|| 230 || http://buldhana.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CH|| [[Distritu de Chandrapur|Chandrapur]]|| [[Chandrapur]]|| 2,077,909|| 11,443|| 182 || http://chanda.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DH|| [[Distritu de Dhule|Dhule]]|| [[Dhule]]|| 1,708,993|| 8,095|| 211 || http://dhule.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GA|| [[Distritu de Gadchiroli|Gadchiroli]]|| [[Gadchiroli]]|| 969,960|| 14,412|| 67 || http://gadchiroli.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GO|| [[Distritu de Gondia|Gondia]]|| [[Gondia]]|| 1,200,151|| 5,431|| 221 || http://gondia.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HI|| [[Distritu de Hingoli|Hingoli]]|| [[Hingoli]]|| 986,717|| 4,526|| 218 || http://hingoli.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JG|| [[Distritu de Jalgaon|Jalgaon]]|| [[Jalgaon]]|| 3,679,936|| 11,765|| 313 || http://jalgaon.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JN|| [[Distritu de Jalna|Jalna]]|| [[Jalna (ciudá)|Jalna]]|| 1,612,357|| 7,718|| 209 || http://jalna.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KO|| [[Distritu de Kolhapur|Kolhapur]]|| [[Kolhapur (ciudá)|Kolhapur]]|| 3,515,413|| 7,685|| 457 || http://kolhapur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | LA|| [[Distritu de Latur|Latur]]|| [[Latur]]|| 2,078,237|| 7,157|| 290 || http://latur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MC|| [[Distritu de Mumbai|Mumbai]]|| &mdash;|| 3,326,837|| 69|| 48,215 || http://mumbaicity.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MU|| [[Distritu de Mumbai suburbano|Mumbai suburbano]]|| [[Bandra]] || 8,587,561|| 534|| 16,082 || http://mumbaisuburban.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NB|| [[Distritu de Nandurbar|Nandurbar]]|| [[Nandurbar]]|| 1,309,135|| 5,055|| 259 || http://nandurbar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | ND|| [[Distritu de Nanded|Nanded]]|| [[Nanded]]|| 2,868,158|| 10,528|| 272 || http://nanded.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NG|| [[Distritu de Nagpur|Nagpur]]|| [[Nagpur (ciudá)|Nagpur]]|| 4,051,444|| 9,892|| 410 || http://nagpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NS|| [[Distritu de Nashik|Nashik]]|| [[Nashik]]|| 4,987,923|| 15,539|| 321 || http://nashik.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | VOS|| [[Distritu de Osmanabad|Osmanabad]]|| [[Osmanabad]]|| 1,472,256|| 7,569|| 195 || http://osmanabad.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PA|| [[Distritu de Parbhani|Parbhani]]|| [[Parbhani]]|| 1,491,109|| 6,511|| 229 || http://parbhani.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PU|| [[Distritu de Pune|Puni]]|| [[Puni]]|| 7,224,224|| 15,643|| 462 || http://pune.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RG|| [[Distritu de Raigad|Raigad]]|| [[Alibag]]|| 2,205,972|| 7,152|| 308 || http://raigad.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RT|| [[Distritu de Ratnagiri|Ratnagiri]]|| [[Ratnagiri]]|| 1,696,482|| 8,208|| 207 || http://ratnagiri.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SI|| [[Distritu de Sindhudurg|Sindhudurg]]|| [[Ores]]|| 861,672|| 5,207|| 165 || http://sindhudurg.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SN|| [[Distritu de Sangli|Sangli]]|| [[Sangli (ciudá)|Sangli]]|| 2,581,835|| 8,572|| 301 || http://sangli.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SO|| [[Distritu de Solapur|Solapur]]|| [[Solapur]]|| 3,855,383|| 14,895|| 259 || http://solapur.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | ST|| [[Distritu de Satara|Satara]]|| [[Satara (ciudá)|Satara]]|| 2,796,906|| 10,475|| 267 || http://satara.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201113130255/http://satara.gov.in/ |date=2020-11-13 }} |- bgcolor=#F4F9FF | TH|| [[Distritu de Thane|Thane]]|| [[Thane]]|| 8,128,833|| 9,558|| 850 || http://thane.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | WR|| [[Distritu de Wardha|Wardha]]|| [[Wardha (ciudá)|Wardha]]|| 1,230,640|| 6,309|| 195 || http://wardha.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | WS|| [[Distritu de Washim|Washim]]|| [[Washim]]|| 1,019,725|| 5,155|| 198 || http://washim.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | YÁ|| [[Distritu de Yavatmal|Yavatmal]]|| [[Yavatmal]]|| 2,460,482|| 13,582|| 181 || http://yavatmal.nic.in/ |} === Manipur (MN) === :Ver tamién: [[Distritos de Manipur]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | BI|| [[Distritu de Bishnupur|Bishnupur]]|| [[Bishnupur (Manipur)|Bishnupur]]|| 205,907|| 496|| 415||http://ukhrul.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CC|| [[Distritu de Churachandpur|Churachandpur]]|| [[Churachandpur]]|| 228,707|| 4,574|| 50||http://churachandpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CD|| [[Distritu de Chandel|Chandel]]|| [[Chandel]]|| 122,714|| 3,317|| 37||http://chandel.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | EI|| [[Distritu de Imphal oriental|Imphal oriental]]|| [[Porompat]]|| 393,780|| 710|| 555||{{Enllaz rotu|1= |2=http://porompat.nic.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |- bgcolor=#F4F9FF | SE|| [[Distritu de Senapati|Senapati]]|| [[Senapati]]|| 379,214|| 3,269|| 116||http://senapati.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | TA|| [[Distritu de Tamenglong|Tamenglong]]|| [[Tamenglong]]|| 111,493|| 1,44,460|| 25||http://tamenglong.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | TH|| [[Distritu de Thoubal|Thoubal]]|| [[Thoubal]]|| 366,341|| 514|| 713||http://thoubal.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | UK|| [[Distritu de Ukhrul|Ukhrul]]|| [[Ukhrul]]|| 140,946|| 4,547|| 31||http://ukhrul.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | WI|| [[Distritu de Imphal occidental|Imphal occidental]]|| [[Lamphelpat]]|| 439,532|| 519|| 847||{{Enllaz rotu|1= |2=http://lamphelpat.nic.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |} === Megalaya (ML) === :Ver tamién: [[Distritos de Megalaya]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | EG|| [[Distritu de East Garo Hills|East Garo Hills]]|| [[Williamnagar]]|| 247,555|| 2,603|| 95||http://eastgarohills.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080615020254/http://eastgarohills.nic.in/ |date=2008-06-15 }} |- bgcolor=#F4F9FF | EK|| [[Distritu de East Khasi Hills|East Khasi Hills]]|| [[Shillong]]|| 660,994|| 2,752|| 240||http://eastkhasihills.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JH|| [[Distritu de Jaintia Hills|Jaintia Hills]]|| [[Jowai]]|| 295,692|| 3,819|| 77||http://jaintia.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140328212912/http://jaintia.nic.in/ |date=2014-03-28 }} |- bgcolor=#F4F9FF | RB|| [[Distritu de Ri Bhoi|Ri Bhoi]]|| [[Nongpoh]]|| 192,795|| 2,378|| 81||http://ribhoi.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SG|| [[Distritu de South Garo Hills|South Garo Hills]]|| [[Baghmara]]|| 99,105|| 1,850|| 54||http://southgarohills.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | WG|| [[Distritu de West Garo Hills|West Garo Hills]]|| [[Tura (Megalaya)|Tura]]|| 515,813|| 3,714|| 139||http://westgarohills.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | WK|| [[Distritu de West Khasi Hills|West Khasi Hills]]|| [[Nongstoin]]|| 294,115|| 5,247|| 56||http://westkhasihills.gov.in/ |} === Mizoram (MZ) === :Ver tamién: [[Distritos de Mizoram]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | AI|| [[Distritu de Aizawl|Aizawl]]|| [[Aizawl]]|| 339,812|| 3,577|| 95||http://aizawl.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CH|| [[Distritu de Champhai|Champhai]]|| [[Champhai]]|| 101,389|| 3,168|| 32||http://champhai.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KO|| [[Distritu de Kolasib|Kolasib]]|| [[Kolasib]]|| 60,977|| 1,386|| 44||http://kolasib.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | LA|| [[Distritu de Lawngtlai|Lawngtlai]]|| [[Lawngtlai]]|| 73,050|| 2,519|| 29||http://lawngtlai.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | LU|| [[Distritu de Lunglei|Lunglei]]|| [[Lunglei]]|| 137,155|| 4,572|| 30||http://lunglei.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MA|| [[Distritu de Mamit|Mamit]]|| [[Mamit]]|| 62,313|| 2,967|| 21||http://mamit.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SA|| [[Distritu de Saiha|Saiha]]|| [[Saiha]]|| 60,823|| 1,414|| 43||http://saiha.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SE|| [[Distritu de Serchhip|Serchhip]]|| [[Serchhip]]|| 55,539|| 1,424|| 39||http://serchhip.nic.in/ |} === Nagaland (NL) === :Ver tamién: [[Distritos de Nagaland]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | DI|| [[Distritu de Dimapur|Dimapur]]|| [[Dimapur]]|| 308,382|| 926|| 333||http://dimapur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KO|| [[Distritu de Kohima|Kohima]]|| [[Kohima]]|| 314,366|| 3,113|| 101||http://kohima.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MK|| [[Distritu de Mokokchung|Mokokchung]]|| [[Mokokchung]]|| 227,230|| 1,615|| 141||http://mokokchung.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MN|| [[Distritu de Mon|Mon]]|| [[Mon (ciudá)|Mon]]|| 259,604|| 1,786|| 145||http://mon.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PH|| [[Distritu de Phek|Phek]]|| [[Phek]]|| 148,246|| 2,026|| 73||http://phek.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | EL TO|| [[Distritu de Tuensang|Tuensang]]|| [[Tuensang]]|| 414,801|| 4,228|| 98||http://tuensang.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | WO|| [[Distritu de Wokha|Wokha]]|| [[Wokha]]|| 161,098|| 1,628|| 99||http://wokha.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | ZU|| [[Distritu de Zunheboto|Zunheboto]]|| [[Zunheboto]]|| 154,909|| 1,255|| 123||http://zunheboto.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | || [[Distritu de Khifire|Khifire]]|| [[Khifire]]|| || || || |- bgcolor=#F4F9FF | || [[Distritu de Longleng|Longleng]]|| [[Longleng]]|| || || || |- bgcolor=#F4F9FF | || [[Distritu de Peren|Peren]]|| [[Peren]]|| || || || |- bgcolor=#F4F9FF |} === Orissa (OR) === :Ver tamién: [[Distritos de Orissa]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | AN|| [[Distritu de Angul|Angul]]|| [[Angul]]|| 1,139,341|| 6,347|| 180 |- bgcolor=#F4F9FF | BD|| [[Distritu de Boudh|Boudh]] || [[Boudh (ciudá)|Boudh]]|| 373,038|| 4,289|| 87 |- bgcolor=#F4F9FF | BH|| [[Distritu de Bhadrak|Bhadrak]]|| [[Bhadrak]]|| 1,332,249|| 2,788|| 478 |- bgcolor=#F4F9FF | BL|| [[Distritu de Balangir|Balangir]] || [[Balangir]]|| 1,335,760|| 6,552|| 204 |- bgcolor=#F4F9FF | BR|| [[Distritu de Bargarh|Bargarh]] || [[Bargarh (ciudá)|Bargarh]]|| 1,345,601|| 5,832|| 231 |- bgcolor=#F4F9FF | BW|| [[Distritu de Balasore|Balasore]] || [[Balasore]]|| 2,023,056|| 3,706|| 546 |- bgcolor=#F4F9FF | CU|| [[Distritu de Cuttack|Cuttack]]|| [[Cuttack]]|| 2,340,686|| 3,915|| 598 |- bgcolor=#F4F9FF | DE|| [[Distritu de Deogarh|Deogarh]] || [[Deogarh (ciudá)|Deogarh]]|| 274,095|| 2,781|| 99 |- bgcolor=#F4F9FF | DH|| [[Distritu de Dhenkanal|Dhenkanal]]|| [[Dhenkanal (ciudá)|Dhenkanal]]|| 1,065,983|| 4,597|| 232 |- bgcolor=#F4F9FF | GN|| [[Distritu de Ganjam|Ganjam]]|| [[Chhatrapur]]|| 3,136,937|| 8,033|| 391|| http://ganjam.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GP|| [[Distritu de Gajapati|Gajapati]]|| [[Paralakhemundi (ciudá)|Paralakhemundi]]|| 518,448|| 3,056|| 170 |- bgcolor=#F4F9FF | JH|| [[Distritu de Jharsuguda|Jharsuguda]]|| [[Jharsuguda]]|| 509,056|| 2,202|| 231 |- bgcolor=#F4F9FF | JP|| [[Distritu de Jajpur|Jajpur]] || [[Jajpur]]|| 1,622,868|| 2,885|| 563 |- bgcolor=#F4F9FF | JS|| [[Distritu de Jagatsinghpur|Jagatsinghpur]]|| [[Jagatsinghpur]]|| 1,056,556|| 1,759|| 601 |- bgcolor=#F4F9FF | KH|| [[Distritu de Khordha|Khurdha]]|| [[Khordha]]|| 1,874,405|| 2,888|| 649 |- bgcolor=#F4F9FF | KJ|| [[Distritu de Kendujhar|Kendujhar]] || [[Keonjhar (ciudá)|Keonjhar]]|| 1,561,521|| 8,336|| 187 |- bgcolor=#F4F9FF | KL|| [[Distritu de Kalahandi|Kalahandi]]|| [[Bhawanipatna]]|| 1,334,372|| 8,197|| 163|| http://kalahandi.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KN|| [[Distritu de Kandhamal|Kandhamal]]|| [[Phulbani]]|| 647,912|| 6,004|| 108|| http://kandhamal.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KO|| [[Distritu de Koraput|Koraput]]|| [[Koraput]]|| 1,177,954|| 8,534|| 138 |- bgcolor=#F4F9FF | KP|| [[Distritu de Kendrapara|Kendrapara]]|| [[Kendrapara (ciudá)|Kendrapara]]|| 1,301,856|| 2,546|| 511 |- bgcolor=#F4F9FF | ML|| [[Distritu de Malkangiri|Malkangiri]]|| [[Malkangiri]]|| 480,232|| 6,115|| 79 |- bgcolor=#F4F9FF | MY|| [[Distritu de Mayurbhanj|Mayurbhanj]]|| [[Baripada]]|| 2,221,782|| 10,418|| 213|| http://mayurbhanj.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NB|| [[Distritu de Nabarangapur|Nabarangpur]]|| [[Nabarangapur]]|| 1,018,171|| 5,135|| 198 |- bgcolor=#F4F9FF | NU|| [[Distritu de Nuapada|Nuapada]]|| [[Nuapada]]|| 530,524|| 3,408|| 156 |- bgcolor=#F4F9FF | NY|| [[Distritu de Nayagarh|Nayagarh]]|| [[Nayagarh]]|| 863,934|| 3,954|| 218 |- bgcolor=#F4F9FF | PU|| [[Distritu de Puri|Puri]]|| [[Puri]]|| 1,498,604|| 3,055|| 491 |- bgcolor=#F4F9FF | RA|| [[Distritu de Rayagada|Rayagada]]|| [[Rayagada]]|| 823,019|| 7,585|| 109 |- bgcolor=#F4F9FF | SA|| [[Distritu de Sambalpur|Sambalpur]]|| [[Sambalpur]]|| 928,889|| 6,702|| 139 |- bgcolor=#F4F9FF | EL SO|| [[Distritu de Subarnapur|Subarnapur]] || [[Subarnapur]]|| 540,659|| 2,284|| 237 |- bgcolor=#F4F9FF | EL SO|| [[Distritu de Sundargarh|Sundargarh]] || [[Sundargarh]]|| 1,829,412|| 9,942|| 184|| http://sundergarh.nic.in/ |} === Puducherry (PY) === :Ver tamién: [[Distritos de Puduherry]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | KA|| [[Distritu de Karaikal|Karaikal]]|| [[Karaikal]] || 170,640|| 160|| 1,067||http://karaikal.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MA|| [[Distritu de Mahe|Mahe]]|| [[Mahe (Puducherry)|Mahe]] || 36,823|| 9|| 4,091||http://mahe.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PO|| [[Distritu de Puducherry|Puducherry]]|| [[Pondicherry]] || 735,004|| 293|| 2,509||{{Enllaz rotu|1= |2=http://puducherry.nic.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |- bgcolor=#F4F9FF | YÁ|| [[Distritu de Yanam|Yanam]]|| [[Yanam]] || 31,362|| 30|| 1,045||https://web.archive.org/web/20050130000201/http://yanam.nic.in/ |} === Punyab (PB) === :Ver tamién: [[Distritos de Punyab]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | AM|| [[Distritu de Amritsar|Amritsar]]|| [[Amritsar]]|| 3,074,207|| 5,075|| 606|| http://amritsar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BA|| [[Distritu de Bathinda|Bathinda]]|| [[Bathinda]]|| 1,181,236|| 3,377|| 350|| http://bathinda.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | FI|| [[Distritu de Firozpur|Firozpur]]|| [[Firozpur]]|| 1,744,753|| 5,865|| 297|| http://ferozepur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | FR|| [[Distritu de Faridkot|Faridkot]]|| [[Faridkot]]|| 552,466|| 1,472|| 375|| http://faridkot.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | FT|| [[Distritu de Fatehgarh Sahib|Fatehgarh Sahib]]|| [[Fatehgarh Sahib]]|| 539,751|| 1,180|| 457|| http://fatehgarhsahib.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GU|| [[Distritu de Gurdaspur|Gurdaspur]]|| [[Gurdaspur]]|| 2,096,889|| 3,570|| 587|| http://gurdaspur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HO|| [[Distritu de Hoshiarpur|Hoshiarpur]]|| [[Hoshiarpur]]|| 1,478,045|| 3,310|| 447|| http://hoshiarpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JA|| [[Distritu de Jalandhar|Jalandhar]]|| [[Jalandhar]]|| 1,953,508|| 2,658|| 735|| http://jalandhar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KA|| [[Distritu de Kapurthala|Kapurthala]]|| [[Kapurthala]]|| 752,287|| 1,646|| 457|| https://web.archive.org/web/20100819073139/http://kapurthala.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | LU|| [[Distritu de Ludhiana|Ludhiana]]|| [[Ludhiana]]|| 3,030,352|| 3,744|| 809|| http://ludhiana.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MA|| [[Distritu de Mansa|Mansa]]|| [[Mansa (India)|Mansa]]|| 688,630|| 2,174|| 317|| http://mansa.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MO|| [[Distritu de Moga|Moga]]|| [[Moga]]|| 886,313|| 1,672|| 530|| http://moga.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MU|| [[Distritu de Mukatsar|Mukatsar]]|| [[Mukatsar]]|| 776,702|| 2,596|| 299|| http://muktsar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | || [[Distritu de Barnala|Barnala]]|| [[Barnala]]|| || || || |- bgcolor=#F4F9FF | PA|| [[Distritu de Patiala|Patiala]]|| [[Patiala]]|| 1,839,056|| 3,627|| 507|| http://patiala.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RU|| [[Distritu de Rupnagar|Rupnagar]]|| [[Rupnagar]]|| 1,110,000|| 21,117|| 524|| http://rupnagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | || [[Distritu de Shahid Bhagat Singh Nagar|Shahid Bhagat Singh Nagar]]|| [[Nawanshahr]] || || || || |- bgcolor=#F4F9FF | || [[Distritu de Sahibzada Ajit Singh Nagar|Sahibzada Ajit Singh Nagar]]|| [[Mohali]] || || || || |- bgcolor=#F4F9FF | SA|| [[Distritu de Sangrur|Sangrur]]|| [[Sangrur]]|| 1,998,464|| 5,021|| 398|| http://sangrur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | TT|| [[Distritu de Tarn Taran|Tarn Taran]]|| [[Tarn Taran]]|| || 2 403|| || |} === Rayastán (RJ) === :Ver tamién: [[Distritos de Rayastán]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | AJ|| [[Distritu de Ajmer|Ajmer]]|| [[Ajmer]]|| 2,180,526|| 8,481|| 257||http://ajmer.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150209203540/http://ajmer.nic.in/ |date=2015-02-09 }} |- bgcolor=#F4F9FF | A EL|| [[Distritu de Alwar|Alwar]]|| [[Alwar (ciudá)|Alwar]]|| 2,990,862|| 8,380|| 357||http://alwar.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120803030422/http://alwar.nic.in/ |date=2012-08-03 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BI|| [[Distritu de Bikaner|Bikaner]]|| [[Bikaner (ciudá)|Bikaner]]|| 1,673,562|| 27,244|| 61||http://bikaner.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BM|| [[Distritu de Barmer|Barmer]]|| [[Barmer]]|| 1,963,758|| 28,387|| 69||http://barmer.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141218154347/http://barmer.nic.in/ |date=2014-12-18 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BN|| [[Distritu de Banswara|Banswara]]|| [[Banswara]]|| 1,500,420|| 5,037|| 298||http://banswara.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150112210213/http://banswara.nic.in/ |date=2015-01-12 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BP|| [[Distritu de Bharatpur|Bharatpur]]|| [[Bharatpur]]|| 2,098,323|| 5,066|| 414||http://bharatpur.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130512184953/http://bharatpur.nic.in/ |date=2013-05-12 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BR|| [[Distritu de Baran|Baran]]|| [[Baran (Rayastán)|Baran]]|| 1,022,568|| 6,955|| 147||http://baran.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090425203918/http://baran.nic.in/ |date=2009-04-25 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BU|| [[Distritu de Bundi|Bundi]]|| [[Bundi (ciudá)|Bundi]]|| 961,269|| 5,550|| 173||http://bundi.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090501203724/http://bundi.nic.in/ |date=2009-05-01 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BW|| [[Distritu de Bhilwara|Bhilwara]]|| [[Bhilwara]]|| 2,009,516|| 10,455|| 192||http://bhilwara.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090508053201/http://bhilwara.nic.in/ |date=2009-05-08 }} |- bgcolor=#F4F9FF | CR|| [[Distritu de Churu|Churu]]|| [[Churu]]|| 1,922,908|| 16,830|| 114||http://churu.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120206042050/http://churu.nic.in/ |date=2012-02-06 }} |- bgcolor=#F4F9FF | CT|| [[Distritu de Chittorgarh|Chittorgarh]]|| [[Chitor]]|| 1,802,656|| 10,856||166||http://chittorgarh.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090409231429/http://chittorgarh.nic.in/ |date=2009-04-09 }} |- bgcolor=#F4F9FF | DA|| [[Distritu de Dausa|Dausa]]|| [[Dausa]]|| 1,316,790|| 3,429|| 384||http://dausa.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080131224345/http://dausa.nic.in/ |date=2008-01-31 }} |- bgcolor=#F4F9FF | DH|| [[Distritu de Dholpur|Dholpur]]|| [[Dholpur]]|| 982,815|| 3,084|| 319||http://dholpur.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050829124718/http://dholpur.nic.in/ |date=2005-08-29 }} |- bgcolor=#F4F9FF | DU|| [[Distritu de Dungarpur|Dungapur]]|| [[Dungarpur]]|| 1,107,037|| 3,770|| 294||{{Enllaz rotu|1= |2=http://dungapur.nic.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |- bgcolor=#F4F9FF | GA|| [[Distritu de Sri Ganganagar|Ganganagar]]|| [[Ganganagar]]|| 1,788,487|| 7,984|| 224||http://ganganagar.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120119115934/http://ganganagar.nic.in/ |date=2012-01-19 }} |- bgcolor=#F4F9FF | HAI|| [[Distritu de Hanumangarh|Hanumangarh]]|| [[Hanumangarh]]|| 1,517,390|| 12,645|| 120||http://hanumangarh.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090429195052/http://hanumangarh.nic.in/ |date=2009-04-29 }} |- bgcolor=#F4F9FF | JJ|| [[Distritu de Jhunjhunu|Jhunjhunu]]|| [[Jhunjhunu]]|| 1,913,099|| 5,928|| 323||{{Enllaz rotu|1= |2=http://juhnjhunun.nic.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |- bgcolor=#F4F9FF | JL|| [[Distritu de Jalor|Jalor]]|| [[Jalor]]|| 1,448,486|| 10,640|| 136||http://jalore.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111007100206/http://jalore.nic.in/ |date=2011-10-07 }} |- bgcolor=#F4F9FF | JO|| [[Distritu de Jodhpur|Jodhpur]]|| [[Jodhpur (ciudá)|Jodhpur]]|| 2,880,777|| 22,850|| 126||http://jodhpur.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130523045929/http://jodhpur.nic.in/ |date=2013-05-23 }} |- bgcolor=#F4F9FF | JP|| [[Distritu de Jaipur|Jaipur]]|| [[Jaipur (ciudá)|Jaipur]]|| 5,252,388|| 11,152|| 471||http://jaipur.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110717032559/http://jaipur.nic.in/ |date=2011-07-17 }} |- bgcolor=#F4F9FF | JS|| [[Distritu de Jaisalmer|Jaisalmer]]|| [[Jaisalmer (ciudá)|Jaisalmer]]|| 507,999|| 38,401|| 13||http://jaisalmer.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090409231232/http://jaisalmer.nic.in/ |date=2009-04-09 }} |- bgcolor=#F4F9FF | JW|| [[Distritu de Jhalawar|Jhalawar]]|| [[Jhalawar (ciudá)|Jhalawar]]|| 1,180,342|| 6,219|| 190||http://jhalawar.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090410052547/http://www.jhalawar.nic.in/ |date=2009-04-10 }} |- bgcolor=#F4F9FF | KA|| [[Distritu de Karauli|Karauli]]|| [[Karauli (ciudá)|Karauli]]|| 1,205,631|| 5,530|| 218||http://karauli.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090410052542/http://www.karauli.nic.in/ |date=2009-04-10 }} |- bgcolor=#F4F9FF | KO|| [[Distritu de Kota|Kota]]|| [[Kota (ciudá)|Kota]]|| 1,568,580|| 5,446|| 288||http://kota.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090504121015/http://kota.nic.in/ |date=2009-05-04 }} |- bgcolor=#F4F9FF | NA|| [[Distritu de Nagaur|Nagaur]]|| [[Nagaur]]|| 2,773,894|| 17,718|| 157||http://nagaur.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071203231308/http://nagaur.nic.in/ |date=2007-12-03 }} |- bgcolor=#F4F9FF | PA|| [[Distritu de Pali|Pali]]|| [[Pali (ciudá)|Pali]]|| 1,819,201|| 12,387|| 147||http://pali.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150112215332/http://pali.nic.in/ |date=2015-01-12 }} |- bgcolor=#F4F9FF | PG|| [[Distritu de Pratabgarh|Pratapgarh]]|| [[Pratapgarh]]||1,75,867 ||642 ||274 ||http://pratapgarh.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RA|| [[Distritu de Rajsamand|Rajsamand]]|| [[Rajsamand]]|| 986,269|| 3,853|| 256||http://rajsamand.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070205060304/http://rajsamand.nic.in/ |date=2007-02-05 }} |- bgcolor=#F4F9FF | SK|| [[Distritu de Sikar|Sikar]]|| [[Sikar]]|| 2,287,229|| 7,732|| 296||http://sikar.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120223201444/http://sikar.nic.in/ |date=2012-02-23 }} |- bgcolor=#F4F9FF | SM|| [[Distritu de Sawai Madhopur|Sawai Madhopur]]|| [[Sawai Madhopur]]|| 1,116,031|| 4,500|| 248||http://sawaimadhopur.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130520123107/http://sawaimadhopur.nic.in/ |date=2013-05-20 }} |- bgcolor=#F4F9FF | SR|| [[Distritu de Sirohi|Sirohi]]|| [[Sirohi]]|| 850,756|| 5,136|| 166||http://sirohi.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130401082647/http://sirohi.nic.in/ |date=2013-04-01 }} |- bgcolor=#F4F9FF | TO|| [[Distritu de Tonk|Tonk]]|| [[Tonk (ciudá)|Tonk]]|| 1,211,343|| 7,194|| 168||http://tonk.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090410052537/http://www.tonk.nic.in/ |date=2009-04-10 }} |- bgcolor=#F4F9FF | UD|| [[Distritu de Udaipur|Udaipur]]|| [[Udaipur]]|| 2,632,210|| 13,430|| 196||http://udaipur.nic.in/ |} === Sikkim (SK) === :Ver tamién: [[Distritos de Sikkim]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | YE|| [[Distritu de Sikkim oriental|Sikkim oriental]]|| [[Gangtok]]|| 244,790|| 954|| 257||http://esikkim.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130815205320/http://esikkim.gov.in/ |date=2013-08-15 }} |- bgcolor=#F4F9FF | NS|| [[Distritu de Sikkim meridional|Sikkim meridional]]|| [[Manguen]]|| 41,023|| 4,226|| 10||http://nsikkim.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130815205319/http://nsikkim.gov.in/ |date=2013-08-15 }} |- bgcolor=#F4F9FF | SS|| [[Distritu de Sikkim septentrional|Sikkim septentrional]]|| [[Namchi]]|| 131,506|| 750|| 175||http://ssikkim.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130815205319/http://ssikkim.gov.in/ |date=2013-08-15 }} |- bgcolor=#F4F9FF | WS|| [[Distritu de Sikkim occidental|Sikkim occidental]]|| [[Gyalshing]]|| 123,174|| 1,166|| 106||http://wsikkim.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130815205319/http://wsikkim.gov.in/ |date=2013-08-15 }} |} === Tamil Nadu (TN) === :Ver tamién: [[Distritos de Tamil Nadu]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | AI|| [[Distritu de Ariyalur|Ariyalur]]|| [[Ariyalur]]|| 698,000|| 3,208|| 322|| http://municipality.tn.gov.in/Ariyalur/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091102195707/http://municipality.tn.gov.in/Ariyalur/ |date=2009-11-02 }} |- bgcolor=#F4F9FF | CH|| [[Distritu de Chennai|Chennai]]|| [[Chennai]]|| 4,216,268|| 174|| 24,231|| http://www.chennai.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110429011354/http://www.chennai.tn.nic.in/ |date=2011-04-29 }} |- bgcolor=#F4F9FF | CO|| [[Distritu de Coimbatore|Coimbatore]]|| [[Coimbatore]]|| 4,224,107|| 7,469|| 566|| http://www.coimbatore.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050830025750/http://www.coimbatore.tn.nic.in/ |date=2005-08-30 }} |- bgcolor=#F4F9FF | CU|| [[Distritu de Cuddalore|Cuddalore]]|| [[Cuddalore]]|| 2,280,530|| 3,999|| 570|| http://www.cuddalore.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060201235923/http://www.cuddalore.tn.nic.in/ |date=2006-02-01 }} |- bgcolor=#F4F9FF | DH|| [[Distritu de Dharmapuri|Dharmapuri]]|| [[Dharmapuri]]|| 2,833,252|| 4,497|| 294|| http://www.dharmapuri.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721174824/http://www.dharmapuri.tn.nic.in/ |date=2011-07-21 }} |- bgcolor=#F4F9FF | DI|| [[Distritu de Dindigul|Dindigul]]|| [[Dindigul]]|| 1,918,960|| 6,058|| 317|| http://www.dindigul.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181225064813/http://www.dindigul.tn.nic.in/ |date=2018-12-25 }} |- bgcolor=#F4F9FF | ER|| [[Distritu de Erode|Erode]]|| [[Erode]]|| 2,574,067|| 8,209|| 314|| http://erode.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KC|| [[Distritu de Kanchipuram|Kanchipuram]]|| [[Kanchipuram]]|| 2,869,920|| 4,433|| 647|| http://www.kanchi.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170908064506/http://www.kanchi.tn.nic.in/ |date=2017-09-08 }} |- bgcolor=#F4F9FF | KK|| [[Distritu de Kanyakumari|Kanyakumari]]|| [[Nagercoil]]|| 1,669,763|| 1,685|| 991|| http://www.kanyakumari.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210125193622/http://www.kanyakumari.tn.nic.in/ |date=2021-01-25 }} |- bgcolor=#F4F9FF | KR|| [[Distritu de Karur|Karur]]|| [[Karur]]|| 933,791|| 2,896|| 322|| http://karur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MA|| [[Distritu de Madurai|Madurai]]|| [[Madurai]]|| 2,562,279|| 3,676|| 697|| http://www.madurai.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190321120205/http://www.madurai.tn.nic.in/ |date=2019-03-21 }} |- bgcolor=#F4F9FF | NG|| [[Distritu de Nagapattinam|Nagapattinam]]|| [[Nagapattinam]]|| 1,487,055|| 2,716|| 548|| http://www.nagapattinam.tn.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NIN|| [[Distritu de Nilgiris|Nilgiris]]|| [[Udhagamandalam]]|| 764,826|| 2,549|| 300|| http://nilgiris.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NM|| [[Distritu de Namakkal|Namakkal]]|| [[Namakkal]]|| 1,495,661|| 3,429|| 436|| http://namakkal.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PE|| [[Distritu de Perambalur|Perambalur]]|| [[Perambalur]]|| 486,971|| 1,752|| 278|| http://www.perambalur.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060813070309/http://www.perambalur.tn.nic.in/ |date=2006-08-13 }} |- bgcolor=#F4F9FF | PU|| [[Distritu de Pudukkottai|Pudukkottai]]|| [[Pudukkottai]]|| 1,452,269|| 4,651|| 312|| http://pudukkottai.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RA|| [[Distritu de Ramanathapuram|Ramanathapuram]]|| [[Ramanathapuram]]|| 1,183,321|| 4,123|| 287|| http://ramanathapuram.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SA|| [[Distritu de Salem|Salem]]|| [[Salem (Tamil Nadu)|Salem]]|| 2,992,754|| 5,220|| 573|| http://salem.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SI|| [[Distritu de Sivagangai|Sivagangai]]|| [[Sivaganga]]|| 1,150,753|| 4,086|| 282|| http://sivaganga.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | TP|| [[Distritu de Tirupur|Tirupur]]|| [[Tirupur]]|| 19,17,033|| 5,106|| 375|| http://tiruppurcorp.tn.gov.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090212230043/http://tiruppurcorp.tn.gov.in/ |date=2009-02-12 }} |- bgcolor=#F4F9FF | TC|| [[Distritu de Thiruchirapalli|Thiruchirapalli]]|| [[Thiruchirapalli]]|| 2,388,831|| 4,407|| 542|| http://tiruchirappalli.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | TH|| [[Distritu de Theni|Theni]]|| [[Theni]]|| 1,094,724|| 3,066|| 357|| http://www.theni.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060810180551/http://www.theni.tn.nic.in/ |date=2006-08-10 }} |- bgcolor=#F4F9FF | TI|| [[Distritu de Tirunelveli|Tirunelveli]]|| [[Tirunelveli]]|| 2,801,194|| 6,810|| 411|| http://www.nellai.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180704012421/http://www.nellai.tn.nic.in/ |date=2018-07-04 }} |- bgcolor=#F4F9FF | TJ|| [[Distritu de Thanjavur|Thanjavur]]|| [[Thanjavur]]|| 2,205,375|| 3,397|| 649|| http://thanjavur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | TK|| [[Distritu de Thoothukudi|Thoothukudi]]|| [[Thoothukudi]]|| 1,565,743|| 4,621|| 339|| http://thoothukudi.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | TL|| [[Distritu de Tiruvallur|Tiruvallur]]|| [[Tiruvallur]]|| 2,738,866|| 3,424|| 800|| http://www.tiruvallur.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110716022602/http://www.tiruvallur.tn.nic.in/ |date=2011-07-16 }} |- bgcolor=#F4F9FF | TR|| [[Distritu de Tiruvarur|Tiruvarur]]|| [[Tiruvarur]]|| 1,165,213|| 2,161|| 539|| http://www.tiruvarur.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060113073936/http://www.tiruvarur.tn.nic.in/ |date=2006-01-13 }} |- bgcolor=#F4F9FF | TV|| [[Distritu de Tiruvannamalai|Tiruvannamalai]]|| [[Tiruvannamalai]]|| 2,181,853|| 6,191|| 352|| http://www.tiruvannamalai.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110924193702/http://www.tiruvannamalai.tn.nic.in/ |date=2011-09-24 }} |- bgcolor=#F4F9FF | VE|| [[Distritu de Vellore|Vellore]]|| [[Vellore]]|| 3,482,970|| 6,077|| 573|| http://vellore.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | VL|| [[Distritu de Viluppuram|Viluppuram]]|| [[Viluppuram]]|| 2,943,917|| 7,217|| 408|| http://www.viluppuram.tn.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060808053020/http://www.viluppuram.tn.nic.in/ |date=2006-08-08 }} |} === Tripura (TR) === :Ver tamién: [[Distritos de Tripura]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | DH|| [[Distritu de Dhalai|Dhalai]]|| [[Ambassa]]|| 307,417|| 2,523|| 122||http://dhalai.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NT|| [[Distritu de Tripura septentrional|Tripura septentrional]]|| [[Kailasahar]]|| 590,655|| 2,821|| 209||http://northtripura.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | ST|| [[Distritu de Tripura meridional|Tripura meridional]]|| [[Udaipur (Tripura)|Udaipur]]|| 762,565|| 2,152|| 354||http://southtripura.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | WT|| [[Distritu de Tripura occidental|Tripura occidental]]|| [[Agartala]]|| 1,530,531|| 2,997|| 511||http://westtripura.nic.in/ |} === Uttarakhand (UL) === :Ver tamién: [[Distritos de Uttarakhand]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web Official''' |- bgcolor=#F4F9FF | A EL|| [[Distritu de Almora|Almora]]|| [[Almora]]|| 630,446|| 3,090||204 ||http://almora.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BA|| [[Distritu de Bageshwar|Bageshwar]]|| [[Bageshwar]]|| 249,453|| 2,310|| 108||http://bageshwar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CL|| [[Distritu de Chamoli|Chamoli]]|| [[Gopeshwar]]|| 369,198|| 7,692|| 48||http://chamoli.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CP|| [[Distritu de Champawat|Champawat]]|| [[Champawat]]|| 224,461|| 1,781|| 126||http://champawat.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DD|| [[Distritu de Dehradun|Dehradun]]|| [[Dehradun]]|| 1,279,083|| 13,088|| 414||http://dehradun.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HAI|| [[Distritu de Hardwar|Hardwar]]|| [[Hardwar]]|| 1,444,213|| 2,360|| 612||http://haridwar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NA|| [[Distritu de Nainital|Nainital]]|| [[Nainital]]|| 762,912|| 3,853|| 198||http://nainital.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PG|| [[Distritu de Pauri Garhwal|Pauri Garhwal]]|| [[Pauri]]|| 696,851|| 5,438|| 128||http://pauri.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PI|| [[Distritu de Pithoragarh|Pithoragharh]]|| [[Pithoragarh]]|| 462,149|| 7,110|| 65||http://pithoragarh.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RP|| [[Distritu de Rudraprayag|Rudraprayag]]|| [[Rudraprayag]]|| 227,461|| 1,896|| 120||http://rudraprayag.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | TG|| [[Distritu de Tehri Garhwal|Tehri Garhwal]]|| [[New Tehri]]|| 604,608|| 4,085|| 148||http://tehri.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | US|| [[Distritu de Udham Singh Nagar|Udham Singh Nagar]]|| [[Rudrapur]]|| 1,234,548|| 2,912|| 424||http://usnagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | UT|| [[Distritu de Uttarkashi|Uttarkashi]]|| [[Uttarkashi]]|| 294,179|| 7,951|| 37||http://uttarkashi.nic.in/ |} === Uttar Pradesh (UP) === :Ver tamién: [[Distritos de Uttar Pradesh]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sei''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (/km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | AG|| [[Distritu d'Agra|Agra]]|| [[Agra]]|| 3,611,301|| 4,027|| 897||http://agra.nic.in/def.asp |- bgcolor=#F4F9FF | AH|| [[Distritu de Allahabad|Allahabad]]|| [[Allahabad]]|| 4,941,510|| 5,424|| 911||http://allahabad.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | A EL|| [[Distritu de Aligarh|Aligarh]]|| [[Aligarh]]|| 2,990,388|| 3,747|| 798||http://aligarh.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | AN|| [[Distritu de Ambedkar Nagar|Ambedkar Nagar]]|| [[Akbarpur(Ambedkar Nagar)|Akbarpur]]|| 2,025,373|| 2,372|| 854||http://ambedkarnagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | AU|| [[Distritu de Auraiya|Auraiya]]|| [[Auraiya]]|| 1,179,496|| 2,051|| 575||http://auraya.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070906234458/http://auraya.nic.in/ |date=2007-09-06 }} |- bgcolor=#F4F9FF | AZ|| [[Distritu de Azamgarh|Azamgarh]]|| [[Azamgarh]]|| 3,950,808|| 4,234|| 933||http://azamgarh.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BB|| [[Distritu de Barabanki|Barabanki]]|| [[Barabanki]]|| 2,673,394|| 3,825|| 699||http://barabanki.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BD|| [[Distritu de Badaun|Badaun]]|| [[badaun (ciudá)|Badaun]]|| 3,069,245|| 5,168|| 594||http://badaun.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721163216/http://badaun.nic.in/ |date=2011-07-21 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BG|| [[Distritu de Bagpat|Bagpat]]|| [[Bagpat]]|| 1,164,388|| 1,345|| 866||http://bagpat.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BH|| [[Distritu de Bahraich|Bahraich]]|| [[Bahraich]]|| 2,384,239|| 5,745|| 415||http://behraich.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070206030259/http://behraich.nic.in/ |date=2007-02-06 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BI|| [[Distritu de Bijnor|Bijnor]]|| [[Bijnor]]|| 3,130,586|| 4,561|| 686||http://bijnor.nic.in |- bgcolor=#F4F9FF | BL|| [[Distritu de Ballia|Ballia]]|| [[Ballia]]|| 2,752,412|| 2,981|| 923||http://ballia.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BN|| [[Distritu de Banda|Banda]]|| [[Banda (India)|Banda]]|| 1,500,253|| 4,413|| 340||http://banda.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BP|| [[Distritu de Balrampur|Balrampur]]|| [[Balrampur (ciudá)|Balrampur]]|| 1,684,567|| 2,925|| 576||http://balrampur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BR|| [[Distritu de Bareilly|Bareilly]]|| [[Bareilly]]|| 3,598,701|| 4,120|| 873||http://bareilly.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BS|| [[Distritu de Basti|Basti]]|| [[Basti (Uttar Pradesh)|Basti]]|| 2,068,922|| 3,034|| 682||http://basti.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BU|| [[Distritu de Bulandshahr|Bulandshahr]]|| [[Bulandshahr]]|| 2,923,290|| 3,719|| 786||http://bulandshahar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CD|| [[Distritu de Chandauli|Chandauli]]|| [[Chandauli]]|| 1,639,777|| 2,554|| 642||http://chandauli.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | CT|| [[Distritu de Chitrakoot|Chitrakoot]]|| [[Chitrakoot]]|| 800,592|| 3,202|| 250||http://chitrakoot.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DE|| [[Distritu de Deoria|Deoria]]|| [[Deoria]]|| 2,730,376|| 2,535|| 1,077||http://deoria.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | ET|| [[Distritu de Etah|Etah]]|| [[Etah]]|| 2,788,270|| 4,446|| 627||http://etah.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | || [[Distritu de Kanshiram Nagar|Kanshiram Nagar]]|| [[Kasganj]]|| || || || |- bgcolor=#F4F9FF | EW|| [[Distritu de Etawah|Etawah]]|| [[Etawah]]|| 1,340,031|| 2,287|| 586||http://etawah.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | FI|| [[Distritu de Firozabad|Firozabad]]|| [[Firozabad]]|| 2,045,737|| 2,361|| 866||http://firozabad.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | FR|| [[Distritu de Farrukhabad|Farrukhabad]]|| [[Fatehgarh]]|| 1,577,237|| 2,279|| 692||http://farrukhabad.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | FT|| [[Distritu de Fatehpur|Fatehpur]]|| [[Fatehpur]]|| 2,305,847|| 4,152|| 555||http://fatehpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | FZ|| [[Distritu de Faizabad|Faizabad]]|| [[Faizabad]]|| 2,087,914|| 2,765|| 755||http://faizabad.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110903122813/http://faizabad.nic.in/ |date=2011-09-03 }} |- bgcolor=#F4F9FF | GB|| [[Distritu de Gautam Buddha Nagar|Gautam Buddha Nagar]]|| [[Noida]]|| 1,191,263|| 1,269|| 939||http://gbnagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GN|| [[Distritu de Gonda|Gonda]]|| [[Gonda]]|| 2,765,754|| 4,425|| 625||http://gonda.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GP|| [[Distritu de Ghazipur|Ghazipur]]|| [[Ghazipur]]|| 3,049,337|| 3,377|| 903||http://ghazipur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GR|| [[Distritu de Gorakhpur|Gorkakhpur]]|| [[Gorakhpur]]|| 3,784,720|| 3,325|| 1,138||http://gorakhpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | GZ|| [[Distritu de Ghaziabad|Ghaziabad]]|| [[Ghaziabad]]|| 3,289,540|| 1,956|| 1,682||http://ghaziabad.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HM|| [[Distritu de Hamirpur (Uttar Pradesh)|Hamirpur]]|| [[Hamirpur (Uttar Pradesh)|Hamirpur]]|| 1,042,374|| 4,325|| 241||http://hamirpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HR|| [[Distritu de Hardoi|Hardoi]]|| [[Hardoi]]|| 3,397,414|| 5,986|| 568||http://hardoi.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HT|| [[Distritu de Mahamaya Nagar|Mahamaya Nagar]]|| [[Hathras]]|| 1,333,372|| 1,752|| 761||http://hathras.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JH|| [[Distritu de Jhansi|Jhansi]]|| [[Jhansi (ciudá)|Jhansi]]|| 1,746,715|| 5,024|| 348||http://jhansi.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JL|| [[Distritu de Jalaun|Jalaun]]|| [[Orai]]|| 1,455,859|| 4,565|| 319||http://jalaun.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JP|| [[Distritu de Jyotiba Rayo Phule Nagar|Jyotiba Rayo Phule Nagar]]|| [[Amroha]]|| 1,499,193|| 2,321|| 646||http://jpnagar.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160312173025/http://jpnagar.nic.in/ |date=2016-03-12 }} |- bgcolor=#F4F9FF | JU|| [[Distritu de Jaunpur|Jaunpur]]|| [[Jaunpur (ciudá)|Jaunpur]]|| 3,911,305|| 4,038|| 969 || http://jaunpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KD|| [[Distritu de Kanpur Dehat|Kanpur Dehat]]|| [[Akbarpur (Kanpur Dehat)|Akbarpur]]|| 1,584,037|| 3,143|| 504||http://kanpurdehat.nic.in |- bgcolor=#F4F9FF | KJ|| [[Distritu de Kannauj|Kannauj]]|| [[Kannauj]]|| 1,385,227|| 1,993|| 695||http://kannauj.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KN|| [[Distritu de Kanpur Nagar|Kanpur Nagar]]|| [[Kanpur]]|| 4,137,489|| 3,029|| 1,366||http://kanpurnagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KS|| [[Distritu de Kaushambi|Kaushambi]]|| [[Manjhanpur]]|| 1,294,937|| 1,837|| 705||http://kaushambhi.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160513183352/http://kaushambhi.nic.in/ |date=2016-05-13 }} |- bgcolor=#F4F9FF | KU|| [[Distritu de Kushinagar|Kushinagar]]|| [[Padarauna]]|| 2,891,933|| 2,909|| 994||http://kushinagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | LA|| [[Distritu de Lalitpur (India)|Lalitpur]]|| [[Lalitpur]]|| 977,447|| 5,039|| 194||http://lalitpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | LK|| [[Distritu de Lakhimpur Kheri|Lakhimpur Kheri]]|| [[Kheri]]|| 3,200,137|| 7,680|| 417||http://kheri.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | LU|| [[Distritu de Lucknow|Lucknow]]|| [[Lucknow]]|| 3,681,416|| 2,528|| 1,456 ||http://lucknow.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MB|| [[Distritu de Mau|Mau]]|| [[Mau]]|| 1,849,294|| 1,713|| 1,080||http://mau.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | ME|| [[Distritu de Meerut|Meerut]]|| [[Meerut]]|| 3,001,636|| 2,522|| 1,190||http://meerut.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MG|| [[Distritu de Maharajganj|Maharajganj]]|| [[Maharajganj]]|| 2,167,041|| 2,948|| 735||http://maharajganj.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MH|| [[Distritu de Mahoba|Mahoba]]|| [[Mahoba]]|| 708,831|| 2,847|| 249||http://mahoba.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MI|| [[Distritu de Mirzapur|Mirzapur]]|| [[Mirzapur]]|| 2,114,852|| 4,522|| 468||http://mirzapur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MO|| [[Distritu de Moradabad|Moradabad]]|| [[Moradabad]]|| 3,749,630|| 3,648|| 1,028||http://moradabad.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MP|| [[Distritu de Mainpuri|Mainpuri]]|| [[Mainpuri (ciudá)|Mainpuri]]|| 1,592,875|| 2,760|| 577||http://mainpuri.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MT|| [[Distritu de Mathura|Mathura]]|| [[Mathura]]|| 2,069,578|| 3,333|| 621||http://mathura.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | MU|| [[Distritu de Muzaffarnagar|Muzaffarnagar]]|| [[Muzaffarnagar]]|| 3,541,952|| 4,008|| 884||http://muzaffarnagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PI|| [[Distritu de Pilibhit|Pilibhit]]|| [[Pilibhit]]|| 1,643,788|| 3,499|| 470|| http://www.pilibhit.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180504053550/http://www.pilibhit.nic.in/ |date=2018-05-04 }} |- bgcolor=#F4F9FF | PR|| [[Distritu de Pratapgarh (Uttar Pradesh)|Pratapgarh]]|| [[Pratabgarh (Uttar Pradesh)|Pratapgarh]]|| 2,727,156|| 3,717|| 734||http://pratapgarh.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RA|| [[Distritu de Rampur|Rampur]]|| [[Rampur (Rampur)|Rampur]]|| 1,922,450|| 2,367|| 812||http://rampur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | RB|| [[Distritu de Rai Bareli|Rai Bareli]]|| [[Rai Bareli]]|| 2,872,204|| 4,609|| 623||http://raebareli.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SA|| [[Distritu de Saharanpur|Saharanpur]]|| [[Saharanpur]]|| 2,848,152|| 3,689|| 772||http://saharanpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SI|| [[Distritu de Sitapur|Sitapur]]|| [[Sitapur]]|| 3,616,510|| 5,743|| 630||http://sitapur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SJ|| [[Distritu de Shahjahanpur|Shahjahanpur]]|| [[Shahjahanpur]]|| 2,549,458|| 4,575|| 557||http://shahjahanpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SK|| [[Distritu de Sant Kabir Nagar|Sant Kabir Nagar]]|| [[Khalilabad (India)|Khalilabad]]|| 1,424,500|| 1,442|| 988||http://sknagar.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SN|| [[Distritu de Siddharthnagar|Siddharthnagar]]|| [[Navgarh]]|| 2,038,598|| 2,751|| 741||http://sidharthnagar.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181023182139/http://sidharthnagar.nic.in/ |date=2018-10-23 }} |- bgcolor=#F4F9FF | SO|| [[Distritu de Sonbhadra|Sonbhadra]]|| [[Robertsganj]]|| 1,463,468|| 6,788|| 216||http://sonbhadra.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | SR|| [[Distritu de Sant Ravidas Nagar|Sant Ravidas Nagar]]|| [[Gyanpur]]|| 1,352,056|| 960|| 1,408||http://srdnagar.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110827201411/http://srdnagar.nic.in/ |date=2011-08-27 }} |- bgcolor=#F4F9FF | EL SO|| [[Distritu de Sultanpur|Sultanpur]]|| [[Sultanpur]]|| 3,190,926|| 4,436|| 719||http://sultanpur.nic.in |- bgcolor=#F4F9FF | SV|| [[Distritu de Shravasti|Shravasti]]|| [[Shravasti]]|| 1,175,428|| 1,126|| 1,044||http://shravasti.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | UN|| [[Distritu de Unnao|Unnao]]|| [[Unnao]]|| 2,700,426|| 4,558|| 592||http://unnao.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | VA|| [[Distritu de Varanasi|Varanasi]]|| [[Varanasi]]|| 3,147,927|| 1,578|| 1,995||http://varanasi.nic.in/ |} === Bengala Occidental (WB) === :Ver tamién: [[Distritos de Bengala Occidental]] {| class="wikitable sortable" border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#99ccff | width="10%" |'''Códigu''' | width="20%" |'''Distritu''' | width="20%" |'''Sede''' | width="10%" |'''Población (2001)''' | width="10%" |'''Area (km²)''' | width="10%" |'''Densidá (h./km²)''' | width="20%" |'''Web oficial''' |- bgcolor=#F4F9FF | BI|| [[Distritu de Birbhum|Birbhum]]|| [[Suri (India)|Suri]]|| 3 012 546|| 4.545|| 663 ||http://birbhum.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | BN|| [[Distritu de Bankura|Bankura]]|| [[Bankura]]|| 3 191 822|| 6.882|| 464 ||http://bankura.nic.in/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090428213307/http://www.bankura.nic.in/ |date=2009-04-28 }} |- bgcolor=#F4F9FF | BR|| [[Distritu de Bardhaman|Bardhaman]]|| [[Bardhaman]]|| 6 919 698|| 7.024|| 985 ||http://bardhaman.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DA|| [[Distritu de Darjeeling|Darjeeling]]|| [[Darjeeling]]|| 1 605 900|| 3.149|| 510 ||http://darjeeling.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | DD|| [[Distritu de Dakshin Dinajpur|Dakshin Dinajpur]]|| [[Balurghat]]|| 1 502 647|| 2.183|| 688 ||http://ddinajpur.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HG|| [[Distritu de Hugli|Hugli]]|| [[Hugli-Chuchura]]|| 5 040 047|| 3.149|| 1.601 ||http://hooghly.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | HR|| [[Distritu de Howrah|Howrah]]|| [[Howrah]]|| 4 274 010|| 1.467|| 2.913 ||http://howrah.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | JA|| [[Distritu de Jalpaiguri|Jalpaiguri]]|| [[Jalpaiguri]]|| 3 403 204|| 6.227|| 547 ||http://jalpaiguri.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KB|| [[Distritu de Koch Bihar|Koch Bihar]]|| [[Koch Bihar]]|| 2 478 280|| 3.387|| 732 ||http://coochbehar.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | KO|| [[Distritu de Calcuta|Calcuta]]|| [[Calcuta]]|| 4 580 544|| 185|| 24.760 ||{{Enllaz rotu|1= |2=http://kolkata.gov.in/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} |- bgcolor=#F4F9FF | MA|| [[Distritu de Malda|Malda]]|| [[English Bazar]]|| 3 290 160|| 3.733|| 881 ||http://malda.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | ME|| [[Distritu de Midnapore oriental|Midnapore oriental]]|| [[Tamluk]]|| || || || |- bgcolor=#F4F9FF | MP|| [[Distritu de Midnapore occidental|Midnapore occidental]]|| [[Midnapore]]|| || || || |- bgcolor=#F4F9FF | MU|| [[Distritu de Murshidabad|Murshidabad]]|| [[Baharampur]]|| 5 863 717|| 5.324|| 1.101 ||http://murshidabad.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | NA|| [[Distritu de Nadia|Nadia]]|| [[Krishnanagar]]|| 4 603 756|| 3.927|| 1.172 ||http://nadia.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PN|| [[Distritu de 24 Parganas norte|24 Parganas norte]]|| [[Barasat]]|| 8 930 295|| 4.095|| 2.181 ||https://web.archive.org/web/20180312071834/http://north24parganas.nic.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PS|| [[Distritu de 24 Parganas sur|24 Parganas sur]]|| [[Alipore]]|| 6 909 015|| 9.955|| 694 ||http://s24pgs.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | PU|| [[Distritu de Purulia|Purulia]]|| [[Purulia]]|| 2 535 233|| 6.259|| 405 ||http://purulia.gov.in/ |- bgcolor=#F4F9FF | UD|| [[Distritu de Uttar Dinajpur|Uttar Dinajpur]]|| [[Raiganj]]|| 2 441 824|| 3.180|| 768 ||http://uttardinajpur.nic.in/ |} == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Distritos de la India}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Distritos de la India]] [[Categoría:Llistes]] k4pp2m18u4hl6juz5svi8o38gsxu3me 0 128112 4379551 4353112 2025-06-26T09:54:12Z XabatuBot 43102 iguo testu: Laquedivas => Lakshadweep 4379551 wikitext text/x-wiki [[Archivu:India-states-numbered.svg|thumb|300px|Actuales territorios de la unión:<br/> A. [[Islles Andaman y Nicobar]].<br/> B. [[Chandigarh]].<br/> C. [[Dadra y Nagar Haveli]].<br/> D. [[Damán y Diu]].<br/> Y. [[Lakshadweep]].<br/> F. [[Delhi]].<br/> G. [[Puducherry]].]] Los '''territorios de la unión''' son un tipu de división alministrativa de la [[India]]. Al contrariu que los estaos, que tienen el so propiu gobiernu llocal, los territorios de la unión tán gobernaos direutamente pol gobiernu central dende la capital federal. Nel añu [[2004]] estos territorios yeren seis. Primero que se crearen los territorios de la Unión, [[Delhi]] convertir en Territoriu Capital Nacional en [[1991]]. Los territorios de la Unión son: * [[Islles Andaman y Nicobar]] * [[Chandigarh]] * [[Dadra y Nagar Haveli]] * [[Damán y Diu]] * [[Lakshadweep]] * [[Puducherry]] == Ver tamién == * [[Estaos y territorios de la India]] [[Categoría:Xeografía de la India]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] hxn4lrv9l8bun98jz9ulrmzfpim8rcu 0 128272 4379589 4250274 2025-06-26T10:08:37Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379589 wikitext text/x-wiki {{Ficha de partíu políticu |nome = Movimientu Nacional de Lliberación de Palestina Al-Fatah |color = #FFFF00 |logo = Fatah flag.jpg |presidente = [[Mahmud Abbas]] |fundación = [[1959]] |sede = [[Ramala]], [[Autoridá Nacional Palestina|Palestina]] |ideoloxía = [[Nacionalismu palestino]]<br />[[Nacionalismu d'esquierda]]<br />[[Secularismu]]<br />[[Socialismu]] |posición = [[Izquierda]] |miembru = [[Organización pa la Lliberación de Palestina]] |internacional = [[Alianza Progresista (internacional)|Alianza Progresista]]<br/>[[Internacional Socialista]] (miembru observador) |europea = [[Partíu de los Socialistes Europeos]] <small>(observador)</small> |escaños1_títulu = [[Conseyu Llexislativu Palestín|Conseyu Llexislativu]] |escaños1 = {{Ficha de partíu políticu/escaños|45|132|hex=#FFFF00}} |web = [http://www.fatehmedia.ps/ www.fateh.ps] }} '''Fatah''' ({{lang-ar|فتح|Fatḥ}}) dacuando llamáu '''Al-Fatah''', ye una organización políticu-militar palestina, fundada en [[1957]] o [[1959]] (les fontes difieren respectu del añu) en [[Kuwait]], por [[Yasser Arafat]]. Constitúi un componente principal de la [[Organización pa la Lliberación de Palestina]] (OLP), que se creó en [[1964]], y ye miembru consultor de la [[Internacional Socialista]], creada en [[1951]]. El nome ye'l acrónimu n'árabe de Movimientu Nacional de Lliberación de Palestina» (''Harakat Al-Tahrir Al-Watani Al-Falastini'', حركة التحرير الوطني الفلسطيني). L'artículu «a el» nun forma parte de la sigla oficial, anque ye abondo frecuente'l so usu periodísticu o coloquial. == Etimoloxía == El nome completu del movimientu ye حركة التحرير الوطني الفلسطيني ḥarakat al-taḥrīr al-waṭanī a la Filesṭīnī, que significa'l "Movimientu de Lliberación Nacional Palestín".<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_4646000/4646628.stm |títulu=Radiografía de Fatah |fechaaccesu=11 de payares de 2017 |apellíu= |nome= |enllaceautor= |fecha= |formatu= |obra= |editor= |editorial=BBC |allugamientu= |idioma= |cita=}}</ref> D'esto ellaboró'l acrónimu inversu Fatḥ (Fatah) que significa "apertura", "conquista" o "victoria".<ref>Encyclopædia Britannica. [http://www.britannica.com/eb/article-9033809 Fatah]. Retrieved 30 July 2006. "Fatah&nbsp;[...] inverted acronym of Harakat al-Tahrir al-Watani al-Filastini&nbsp;[...]"</ref> La pallabra "fatḥ" o "fatah" usar nel discursu relixosu pa significar la [[Historia del islam|espansión islámica]] nos primeros sieglos de la hestoria islámica, como en Fatḥ [[:en:Syria (region)|al-Sham]], la "[[Conquista musulmana de Siria|conquista del Llevante]]". "Fatah" tamién tien un significáu relixosu yá que ye'l nome de la [[:en:Al-Fath|48ª sura]] (capítulu) del Corán que, según los principales comentaristes musulmanes, detalla la hestoria del [[Tratáu de Hudaybiyyah]]. Esti precedente islámicu foi citáu por Yasser Arafat como xustificación pa la firma de los Alcuerdos d'Oslu con Israel.<ref>{{cita web |url=http://arabic.washingtoninstitute.org/templateC05.php?CID=2074 |títulu=معهد واشنطن - معهد واشنطن لسياسة الشرق الأدنى |publisher=Arabic.washingtoninstitute.org |date= |fechaaccesu=25 d'abril de 2013 |urlarchivu=https://archive.today/20120713221122/http://arabic.washingtoninstitute.org/templateC05.php?CID=2074 |fechaarchivu=2012-07-13 }}</ref> == Fundación == Dende'l final de la [[Segunda Guerra Mundial]] formárase un incipiente movimientu [[Pueblu palestín|palestín]], qu'aspiraba a construyir un Estáu árabe independiente sobre l'entós [[Mandatu Británicu de Palestina]], lo cual topetaba coles aspiraciones [[sionismu|sionistes]] sobre'l mesmu territoriu. Dempués de la creación d'[[Israel]] en [[1948]], grupos d'estudiantes palestinos axuntáronse, convencíos de que la meyor forma de defender la integridá y la soberanía del pueblu palestín yera entamar un gran movimientu de resistencia, so la forma d'un ''movimientu revolucionariu'' autónomu, secular y de calter nacional, ye dicir un movimientu independiente de los páises árabes y de cualesquier otru poder estranxeru o relixosu. D'esta forma, [[Yasir Arafat]] funda la organización, xunto a [[Salah Khalaf]] y [[Khalil al-Wazir]], quien moraben en Kuwait, col oxetivu manifiestu de combatir a Israel pa llograr la lliberación de Palestina,<ref>{{cita web | autor = BBC News | añu = 2007 | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/5016012.stm | títulu = Palestinian rivals: Fatah & Hamas}}</ref> faciendo un llamáu a tolos palestinos a lluchar contra l'Estáu d'Israel. == El conflictu con Israel == Fatah instalar na [[Franxa de Gaza]] a entamos de [[1960]], y el movimientu empezó la so llucha armada contra Israel el [[1 de xineru]] de [[1965]], al traviés d'una amplia operación militar, col nome del so brazu armáu, al-Assifa (''la torbonada''). Tres la derrota árabe na [[Guerra de los Seis Díes]] de [[1967]], que significó la ocupación israelina de la [[Franxa de Gaza]] y [[Cixordania]], el movimientu amontó la so importancia ente los palestinos. A partir d'esi momentu, empezó la etapa de ''llucha interior'', na cual el grupu radicalizó les sos aiciones. Cerca d'un millar de voluntarios viaxaron de los campos de refuxaos y dende Europa, a los campos d'entrenamientu de Fatah, pa integrase al movimientu. Coles mesmes, Arafat instalar en Cixordania na llocalidá de [[Qabatiya]], y depués en Nablus y Ramallah, respeutivamente. Abandonando depués los territorios ocupaos, ya instalando el so cuartel en [[Xordania]], onde instaló amás un campu d'entrenamientu pa los [[fedayín|''fedayines'']] (comandos de combatientes palestinos) a menos de 10&nbsp;km de la nueva frontera con Israel. Mientres l'añu [[1967]], Fatah realizó 2.432 ataques contra Israel,<ref>{{cita web | autor = BBC News | añu = 2007 | url = http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/international/newsid_4646000/4646628.stm | títulu = Radiografía de Fatah}}</ref> pero les fuercies de seguridá israelina atayaron la mayoría d'estos atentaos. Nestes operaciones detuvieron a cerca de mil milicianos palestinos y resultaron muertos cuasi 200. D'esta forma, l'intentu de ''llevantamientu popular'' nos territorios ocupaos fracasó. En xineru de [[1968]], rexistráronse solamente 6 intentos d'ataques.<ref>[[Benny Morris]], ''Victimes. Histoire revisitée du conflit arabo-sioniste, Editions Complexes, 2003, p.400.</ref> En vista d'esta situación, Arafat y la direición de Fatah decidieron camudar de táctica, y empezaron a llanzar los sos ataques dende Xordania. Estos yeren cubiertos regularmente por soldaos d'infantería y l'artillería de la Lexón Árabe. En respuesta, Israel llevantó barreres d'alambres d'escayos a lo llargo de la frontera con Xordania, ya instaló sistemes que de vixilancia electrónica y puntos fortificaos nos posibles llugares de camín. Gracies a esto, llograron interceptar a la mayoría de les escuadrillas palestines que se dirixíen a Israel. A pesar de que les incursiones menguaron, los ataques siguieron cobrando víctimes na población civil israelina, motivando represalies israelines dientro de territoriu xordanu.<ref>[[Benny Morris]], ''Victimes. Histoire revisitée du conflit arabo-sioniste, Editions Complexes, 2003, páxs.401-402.</ref> En [[1968]], el movimientu integrar a la OLP (Organización pa la Lliberación de Palestina), fundada 4 años antes, y el [[3 de febreru]] de [[1969]], [[Yasser Arafat]] pasó a presidir tantu la OLP como Fatah, simbolizando dende entós les aspiraciones nacionalistes palestines. A partir d'esi momentu, los fedayines multiplicaron los sos ataques contra Israel dende distintos países árabes, como Xordania, [[El Líbanu]] y [[Siria]]. Lo cual provocó que la tensiones ente estos gobiernos suxetos a les represalies israelines— y la OLP intensificárense. En [[1970]], Fatah viose devasáu polos grupos radicales miembros de la OLPsobremanera pol [[Frente Popular pola Lliberación de Palestina]], lo que condució a la espulsión de les fuercies palestines de Xordania escontra'l El Líbanu, tres una serie de combates ente milicianos palestinos y l'exércitu xordanu. == Cambéu de política == Tres l'impautu mundial causáu por numberosos ataques terroristes contra civiles, y en particular [[Masacre de Múnich|l'asesinatu de 11 deportistes israelinos]] mientres los [[Xuegos Olímpicos de Múnich 1972]], Fatah y la OLP decidieron reorientar la so política, buscando la reconocencia internacional de la causa palestina. En [[1983]], el movimientu sufrió una seria crisis interna, tres la invasión israelina a [[El Líbanu]]. Producióse una dixebra dientro del movimientu, por cuenta de les fondes discrepancies que provocaba la política del diálogu siguida por Arafat. D'esta crisis Arafat salió fortalecíu y el so movimientu consolidó'l so dominiu na OLP. En [[1985]], la sede central de la OLP foi bombardiada por fuercies israelines, lo cual debilitó la so direición dientro de la organización. Sicasí, llogró revertir la situación al llevar a cabu la [[Primer Intifada|Intifada]] nos territorios ocupaos, en [[1987]]. Mientres los [[Alcuerdos d'Oslu]] de [[1993]], Arafat, quien foi reconocíu como representante del pueblu palestín, robló la ''Declaración de Principios'' con Israel como parte del procesu de paz, nel cual alcordóse la retirada israelina de los territorios ocupaos, el derechu al [[Autoridá Palestina|autogobiernu]] de los palestinos y l'arrenunciu al terrorismu contra Israel per parte de la OLP. Dexándose'l regresu de Arafat del exiliu en Túnez. A partir [[1994]], la direición de Fatah fíxose cargu de la naciente Autoridá Palestina, siendo Arafat el so presidente hasta la so muerte, asocedida en [[2004]]. == Acusaciones de terrorismu == El movimientu foi refugáu en munchos países occidentales por supuestes vinculaciones col [[terrorismu]] árabe; pero tuvo tamién momentos d'aceptación, como l'alocución de Arafat ante les [[Naciones Xuníes]] (1974) en virtú de la reconocencia de la OLP como llexítima representante del pueblu palestín, o la so almisión como miembru de la [[Lliga Árabe]] (1976). Fatah foi designada como terrorista so la llei israelina<ref>[http://www.mod.gov.il/pages/xeneral/teror.asp Israel ministry of Defense]</ref> y solía ser considerada como tal por [[Estaos Xuníos]] hasta que refugó formalmente toa forma de terrorismu y reconoció el derechu del Estáu d'Israel a esistir, en 1988.<ref>[http://www.elsalvador.com/especiales/2004/yassir_arafat/historia.asp Yassir Arafat - La historia política del líder palestín]</ref><ref>{{cita llibru|apellíos=Kushner|nome=Harvey W.|títulu=Encyclopedia of Terrorism|editorial=SAGE|fecha=2003|edición=illustrated|páxines=13-15, 281-83|isbn=0761924086}}</ref><ref>{{cita publicación|títulu=Judge Rules PLO Can Retain Office|apellíu=Lubasch|nome=Arnold H.|fecha=30 de xunu de 1988|publicación=[[New York Times]]|fechaaccesu=23 de febreru de 2009}}</ref><ref>''Palestine Information Office v. Shultz'', 853 F.2d 932 (D.C.Cir. 1988).</ref><ref>{{cita web|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1079/is_n2128_v87/ai_6198831|títulu=United States Department of State Bulletin|editorial=[[United States Department of State]]|fecha=15 de setiembre de 1987|fechaaccesu=23 de febreru de 2009|urlarchivu=https://archive.today/20120629051156/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1079/is_n2128_v87/ai_6198831/|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}</ref> Per otra parte, agrupaciones independientes nacíes al bistechu de Fatah, como les [[Brigaes de los Mártires d'Al-Aqsa]], perpetaron diversos ataques a partir de la [[Segunda Intifada]], siendo calificaos como organizaciones terrorista per Estaos Xuníos ya Israel. D'alcuerdu a fontes israelines, esti grupu ye'l responsable de siquier 32 ataques ente 2001 y 2007, 10 d'ellos suicides, con un saldu d'alredor de 130 víctimes mortales, ente civiles y militares.<ref>[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Terrorism/TerrorAttacks.html Partial list of terrorist attacks during the 1994-2005 period]</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.cfr.org/publication/9127/ |títulu=The Al-Aqsa Martyrs Brigade |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080328061808/http://www.cfr.org/publication/9127/ |fechaarchivu=2008-03-28 }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://middleeastfacts.com/middle-east/al-aqsa-martyrs-brigades.php |títulu=The Al-Aqsa Martys Brigade is considered as a terrorist organization by the US government |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130501040900/http://www.middleeastfacts.com/middle-east/al-aqsa-martyrs-brigades.php |fechaarchivu=2013-05-01 }}</ref> == Negociaciones con Hamas 2017 == {{AP|Pactu_de reconciliación palestina_ente_Hamas_y_Fatah_2017|l1=Pactu de reconciliación palestina ente Hamas y Fatah 2017}} Dende 2007 cuando [[Hamás|Hamas]] explulsó a Fatah de la [[Franxa de Gaza|Franxa Gaza]]<ref>{{Cita noticia|apellíos=Emergui|nome=Sal|títulu=La guerra civil españa en Gaza ente les faiciones palestines|url=https://elpais.com/diario/2007/06/13/internacional/1181685608_850215.html|fecha=13 de xunu de 2007|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|páxina=|idioma=es}}</ref> produciéronse diversos intentos de negociación política que se vieron truncaos. Destaca la firma en mayu de 2011 d'un Alcuerdu Nacional de Reunificación coles distintes faiciones palestines,<ref>{{Cita web|url=https://www2.memri.org/espanol/la-reconciliacion-ente-fatah-y-hamas-dar en-realidá-un alcuerdu/4774|títulu=La reconciliación ente Fatah y Hamas: ¿Dar en realidá un alcuerdu? {{!}} MEMRI Español|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2017|autor=|apellíu=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=MEMRI Español|editorial=|idioma=es-ES}}</ref> l'alcuerdu en 2014 pa la creación d'un gobiernu d'unidá que fracasó<ref>{{Cita noticia|apellíos=Rengel|nome=Carmen|títulu=Los palestinos apauten un Gobiernu d'unidá|url=https://elpais.com/internacional/2014/06/02/actualidad/1401705077_688514.html|fecha=2 de xunu de 2014|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2017|periódicu=EL PAÍS|idioma=es}}</ref> y la firma'l 12 d'ochobre de 2017 n'El Cairo del [[Pactu de reconciliación palestina ente Hamas y Fatah 2017|Pactu de reconciliación palestina]] con [[Hamás|Hamas]].<ref>{{Cita noticia|títulu=Al Fatah y Hamás sellen la reconciliación dempués de diez años de rotura|url=https://www.lavanguardia.com/internacional/20171012/432004679876/al-fatah-hamas-alcuerdu-reconciliacion-10-anos-palestina.html|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2017|periódicu=La Vanguardia}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Fatah}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Fatah| ]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] t2qusejaqbh8l5b3r7zlhtbfvycgrwt 0 128316 4379638 4359834 2025-06-26T10:15:52Z YoaR 37624 /* Réxime chinu collaboracionista */ 4379638 wikitext text/x-wiki {{Organización}} [[Imaxe:Map of participants in World War II.png|thumb|350px|Mapamundi colos participantes na Segunda Guerra Mundial. {{Lleenda |#59be6e| Aliaos}} {{Lleenda |#2ef256| Aliaos tres el [[ataque a Pearl Harbor]]}} {{Lleenda |#2aacf6| Potencies de la Exa}} {{Lleenda |#cdc3cc| Países neutrales}}]] [[Ficheru:Italian and German flags - june 1943.png|thumb|200px|Banderes de guerra de l'[[Alemaña Nazi|Alemaña nazi]] y del [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Reinu d'Italia]] esventolexando xuntes en 1943.]] <!-- [[Imaxe:JapanItalyGermanyPact.jpg|thumb|250px|Les potencies de la exa representaes por [[Saburo Kurusu]] (embaxador alemán n'Alemaña), [[Galeazzo Ciano]] (Ministru d'esteriores italianu) y el ''Fuhrer'' [[Adolf Hitler]].]] --> Les '''Potencies de la Exa''', mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], yeren el bandu batallosu que lluchaba contra los [[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|Aliaos]], tando integráu y lideráu por [[Alemaña nazi|Alemaña]], l'[[Imperiu del Xapón|Imperiu de Xapón]] y el [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Reinu d'Italia]], amás de l'ayuda d'otros países. Diches naciones formaron un [[Pactu Tripartitu]] que darréu derivó no que se llamó'l Bloque [[Berlín]]-[[Roma]]-[[Tokiu]]». Esti nuevu bloque llogró'l so establecimientu por cuenta de les coincidencies qu'esistíen ente los sistemes de gobiernu, económicu ya ideolóxicu de los trés países. Otramiente, compartíen tres coincidencies de connotación negativa: fueron los países menos beneficiaos pol [[Tratáu de Versalles (1919)|Tratáu de Versalles]]. == Preludiu == El términu ''Exa Roma-Berlín'' foi utilizáu per primer vegada por [[Benito Mussolini]] en payares de [[1936]], cuando refiriéndose al tratáu d'amistá robláu'l [[25 d'ochobre]] de 1936 ente'l [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Reinu d'Italia]] y l'[[Alemaña nazi]], diz que los dos países formaríen un ''Exa'' alredor del cual xiraríen los otros estaos d'Europa. Esti pactu d'amistá forxar a iniciativa d'[[Reinu d'Italia (1861-1946)|Italia]], que se taba enfrentando a una fuerte oposición na [[Sociedá de Naciones]] por cuenta de les sos guerres d'ocupación en [[Somalia italiana|Somalia]] y Abisinia ([[Imperiu Etíope|Etiopía]]), consiguiendo con ello'l sofitu d'[[Alemaña nazi|Alemaña]] que yá abandonara la [[Sociedá de Naciones]] en [[1933]]. Darréu, en mayu de [[1939]], esta rellación aportaría na alianza denomada [[Pactu d'Aceru]] y finalmente integraría tamién a Xapón tres la firma del Pactu Tripartitu'l [[27 de setiembre]] de [[1940]]. Amás de los trés grandes potencies que dan nome al pactu, xuntar al mesmu: [[Reinu d'Hungría (1920 - 1945)|Reinu d'Hungría]], [[Reinu de Rumanía]], [[Reinu de Bulgaria]] y [[Estáu Eslovacu|Eslovaquia]], yá dixebrada del restu de [[Primer República Checoslovaca|Checoslovaquia]], en virtú de los [[alcuerdos de Múnich]] de [[1938]]. Otru país, consideráu polos aliaos como parte de la Exa foi [[Finlandia]], anque nunca robló'l tratáu. Na so rellación colos nazis, Finlandia considerábase como ''co-batallosu'', un términu que englobaba a países rexíos por [[Gobiernu títere|gobiernos títeres]] de los nazis como [[Estáu Independiente de Croacia|Croacia]], el [[Gobiernu de Salvación Nacional de Serbia]], el [[Estáu Independiente de Montenegru]] o la [[Francia de Vichy]]. [[Tailandia|Siam]] foi otru estáu ''co-batallosu'', que sofitó al [[Imperiu de Xapón]], quien tenía de la mesma una serie de gobiernos títeres tales como [[Manchukuo]] (el gobiernu establecíu pol Imperiu de Xapón en [[Manchuria]]), [[Mengjiang]], la [[Gobiernu nacionalista de Nankín|China nacionalista de Nanking]], la [[Filipines|Segunda República Filipina]], la [[Birmania]] de [[Ba Maw]] o'l [[Gobiernu Provisional de la India Llibre]]. El [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Reinu d'Italia]] tenía a [[Albania Italiana|Albania]] y [[Abisinia]] como estaos títeres. En 1927 Mussolini llegara a proponer la formación d'un llamáu «[[Bloque Llatín]]» qu'arrexuntara a [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Italia]], [[Tercer República Francesa|Francia]], [[Restauración borbónica n'España|España]], y [[Estado Novo (Portugal)|Portugal]] y que constituyiría una alianza basada na civilización llatina y la cultura común ente estes naciones.<ref>[[Stanley G. Payne]] (1995). ''A History of Fascism, 1914–1945'', Madison: Wisconsin University Press, páx. 233</ref> Anque la propuesta foi aldericada públicamente ente los gobiernos d'Italia, España y la [[Francia de Vichy]] mientres la [[Segunda Guerra Mundial]],<ref name="jlukacs">[[John Lukacs]] (2001). ''The Last European War: September 1939 - December 1941'', [[Yale University Press]], páx. 364</ref> nunca llegó a formalizase nenguna alianza d'esti tipu. == Potencies de la Exa == [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-L09218, Berlin, Japanische Botschaft.jpg|thumb|left|220px|Banderes d'[[Alemaña nazi|Alemaña]], [[Imperiu del Xapón|Imperiu de Xapón]] y el [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Reinu d'Italia]], en [[Berlín]].]] === Alemaña === {{AP|Alemaña nazi}} [[Ficheru:Flag of Nazi Germany (1933-1945).svg|200px|thumb|Bandera del Tercer Reich (1933-1945)]] El términu nazi ye una forma embrivida de nacionalsocialismu n'alemán. Esta ideoloxía foi institucionalizada nel [[Partíu Nacionalsocialista Obreru Alemán]] (NSDAP), tamién conocíu como Partíu Nazi. El Tercer Reich ye'l periodu y utilízase como sinónimu pa l'[[Alemaña nazi]]. El términu foi introducíu pola propaganda nazi, que cuntaba al [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] como'l Primer Reich o Imperiu, al [[II Imperiu Alemán|Imperiu alemán (1871-1918)]] como'l segundu y al so propiu réxime como'l terceru. Esto foi fechu pa suxerir una vuelta gloriosa de l'Alemaña anterior tres la [[República de Weimar]] instaurada en 1919 y que, sicasí, nunca foi eslleida oficialmente pol nuevu réxime. El Partíu Nazi procuró combinar símbolos tradicionales d'[[Alemaña nazi|Alemaña]] con símbolos del Partíu Nazi, siendo un símbolu únicu, la [[esvástica]] el más representativu del réxime, nun esfuerciu por reforzar la idea d'unidá ente los sos ideales y Alemaña. === Xapón === {{AP|Imperiu del Xapón}} [[Ficheru:Flag of Japan.svg|200px|thumb|Bandera del Imperiu de Xapón (1868-1945)]] L'Imperiu de Xapón (大日本帝国; ''Dai-Nippon/-Nihon Teikoku'') comúnmente refierse a Xapón dende la [[Restauración Meiji]] hasta'l fin de la Segunda Guerra Mundial. Políticamente, cubre'l periodu dende la imposición d'establecer prefeutures en llugar de dominios feudales el 14 de xunetu de 1871, pasando pola espansión de Xapón pol [[Océanu Pacíficu|Pacíficu]] y l'[[océanu Índicu]], hasta la rindición formal el 2 de setiembre de 1945 cuando se robló'l [[Rindición de Xapón|Preséu de Rindición]]. Constitucionalmente, referir al periodu del 29 de payares de 1890 al 3 de mayu de 1947. El país foi renombráu como l'[[Imperiu del Xapón]], una y bones los clanes feudales anti-[[Tokugawa]], Satsuma y Chōshū formaron la base del so nuevu gobiernu tres la Restauración Meiji, cola so intención de dexalo como un imperiu. Anque l'Imperiu del Gran Xapón ye la traducción lliteral del títulu en xaponés, según la Constitución del Imperiu del Xapón (大日本帝国憲法; ''Dai-Nippon/-Nihon Teikoku Kenpō''), nomar «Imperiu xaponés» y «Xapón Imperial» son comúnmente conocíos y usaos, refiriéndose a la mesma entidá. En Xapón, los nomes «''Nippon''» (日本; 'Xapón'), «''Dai-Nippon''» (大日本; 'Gran Xapón'), «''Dai-Nippon/-Nihon Koku''» (大日本国; 'Nación del Gran Xapón'), «''Nihon Teikoku''» (日本帝国; 'Imperiu del Xapón') fueron usaos toos y nun foi hasta 1936 que'l títulu apropiáu del país foi estandarizado. En 1946, un añu dempués del términu de la guerra, Xapón reestructuróse como parte de la so derrota, y el títulu del país foi una vegada más correxíu a «L'Estáu del Xapón» (日本国; ''Nihon Koku'') nel borrador dientro de la Constitución de Xapón. === [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Reinu d'Italia]] y los sos [[Imperiu colonial italianu|colonies]] === {{AP|Reinu d'Italia (1861-1946)}} {{VT|Imperiu colonial italianu}} {{VT|Italia fascista}} {{VT|República Social Italiana}} [[Ficheru:Flag of Italy (1861-1946) crowned.svg|200px|thumb|Bandera del Reinu d'Italia (1861-1946)]] El [[fascismu]] n'Italia (qu'anició la llamada [[Italia fascista]]) foi un movimientu políticu del sieglu XX que surdió n'Italia al rematar la [[Primer Guerra Mundial]] al traviés del [[Partíu Nacional Fascista]] fundáu por [[Benito Mussolini]]. Nació en parte como reacción a la [[Revolución d'Ochobre|Revolución Bolxevique de 1917]] y a les fuertes engarradielles sindicales de trabayadores y braceros que remató nel bieniu coloráu, en parte como polémica al respective de la sociedá lliberal-democrática que salió maltrecha de la esperiencia de la [[Primer Guerra Mundial]]. El nome deriva de la pallabra italiana ''fascio'' ([[llatín]]: ''fascis''). La pallabra, na antigua Roma, yera usada como símbolu de la unión de los lluchadores. El símbolu fascista ye'l ''fasces'' romanu que significaba'l poder del réximesobremanera'l poder xurisdiccional. A partir de [[1943]], cola [[Operación Avalanche|invasión aliada de la Península Itálica]], produzse la cayida y detención de Mussolini y faise l'allugamientu del gobiernu de [[Pietro Badoglio]] colos aliaos, esto provoca de la mesma la invasión alemana d'Italia, la lliberación de Benito Mussolini qu'establez la [[República Social Italiana]] o [[República de Salò]] na zona qu'ocupen los alemanes. Mientres, na zona lliberada polos aliaos, sigue'l [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Reinu d'Italia]] esta vegada a favor de los aliaos, cola consecuente guerra civil ente italianos. Dempués de la Rindición en [[1943]] y a consecuencia del sofitu del rei [[Víctor Manuel III]] a Mussolini, ésti abdica a finales de [[1943]] escontra'l so fíu [[Humberto II]], qu'actuó como rexente hasta'l final de la guerra y en [[1946]] proclamóse [[rei d'Italia]] hasta la realización del referendu na que s'establez l'actual [[República d'Italia]]. == Socios de la Exa == === [[Reinu d'Hungría (1920-1945)|Reinu d'Hungría]] === {{AP|Reinu d'Hungría (1920-1946)|Hungría na Segunda Guerra Mundial}} [[Ficheru:Flag of Hungary 1940.svg|thumb|200px|Bandera d'Hungría en 1940.]] Dende [[1920]], l'almirante [[Miklós Horthy]] fuera [[Rexencia (política)|rexente]] d'Hungría. Por aciu el [[Tratáu de Trianon]], esi país perdiera'l 72 % del so territoriu históricu a favor del [[Reinu de Rumanía]], [[Primer República Checoslovaca|Checoslovaquia]] y el [[Reinu de Yugoslavia]]. La medría de la influencia alemana sobre los [[Balcanes]] antes de la guerra, motivaron a Horthy a xunir Hungría al [[Pactu Tripartitu]] en payares de [[1940]], depués de recibir territorios de [[Primer República Checoslovaca|Checoslovaquia]] y el [[Reinu de Rumanía]] mientres los [[Arbitraxes de Viena]] (1938 y 1940). [[Ficheru:Hungary map.png|thumb|left|200px|Mapa d'Hungría en 1920 (mariellu) y 1941 (verde).]] Darréu, los exércitos húngaros participaron na [[invasión de Yugoslavia]], recibiendo más territoriu por esto. La eventual participación del [[Reinu d'Hungría (1920-1945)|Reinu d'Hungría]] na [[invasión de la Xunión Soviética]] foi necesaria pa compensar la influencia que'l [[Reinu de Rumanía]] empezaba a tener sobre [[Alemaña nazi|Alemaña]]. Les deportaciones masives de xudíos húngaros a los [[campos d'estermín]] empecipiar a entamos de [[1944]], pero p'aquel entós, la población xudía yá fuera desaposiada de los sos derechos básicos por aciu l'aplicación de lleis raciales. Cuando'l cursu de la guerra voltióse definitivamente contra [[Alemaña nazi]], Horthy intentó axustar un [[armisticiu]] por separáu colos soviéticos, siendo'l so fíu'l so representante. [[Adolf Hitler|Hitler]] enterar de los planes d'[[Miklós Horthy|Horthy]] y unvió un comandu lideráu por [[Otto Skorzeny]] a secuestrar al so fíu. La maniobra funcionó y Hungría permaneció al llau d'Alemaña hasta'l final de la guerra. Sicasí, [[Miklós Horthy|Horthy]] foi reemplazáu por [[Ferenc Szálasi]], filogermano del [[Partíu de la Cruz Flechada]]. Dempués de la [[batalla de Budapest]], el gobiernu húngaru colapsó y Hungría foi ocupada pol [[Exércitu Coloráu]], que convirtió'l país nun [[estáu socialista]]. Toles anexones húngares mientres la guerra fueron declaraes nules y Hungría recuperó les sos antigües fronteres, sacante unes villes que fueron cedíes a [[Checoslovaquia]]. Depués de la guerra, Horthy llogró atopar abellugu en [[Portugal]], onde morrió. Szálasi nun corrió la mesma suerte, yá que foi xulgáu y executáu poles autoridaes comunistes. === Reinu de Rumanía === {{AP|Reinu de Rumanía}} {{VT|Rumanía mientres la Segunda Guerra Mundial}} [[Ficheru:Flag of Romania.svg|thumb|200px|Bandera de Rumanía]] Dende la so llegada al tronu rumanu en [[1930]], [[Carlos II de Rumanía|Carol II]] empecipiara una serie de midíes dictatoriales y represives, siendo sofitáu pol movimientu fascista la [[Guardia de Fierro (Rumanía)|Guardia de Fierro]]. En mayu de [[1939]], los principales miembros de la [[Guardia de Fierro (Rumanía)|Guardia de Fierro]] son arrestaos por Carol II, que al cuntar con suficiente poder había ilegalizado aquel movimientu violentu y pro-alemán en [[1933]]. Carol II tamién aboliera los partíos políticos y empecipiara l'aplicación de midíes [[antisemita|antisemites]] nel so gobiernu, anque nun s'aliara con Alemaña, nun intentu de repitir la relativamente esitosa política de neutralidá de Rumanía mientres la [[Primer Guerra Mundial]]. Sicasí, les rápides derrotes aliaes en [[Segunda República Polaca|Polonia]] y [[Tercer República Francesa|Francia]] dexaron a Rumanía nuna posición delicada, yá que nun cuntaba con aliaos nuna rexón controlada por [[Alemaña nazi|Alemaña]]. [[Ficheru:Romania 1942 es.svg|thumb|250px|left|Rumanía mientres la guerra.]] Una vegada que la [[Xunión Soviética]], el [[Reinu d'Hungría (1920 - 1945)|Reinu d'Hungría]] y el [[Reinu de Bulgaria]] tomaron en [[1940]] un terciu del territoriu rumanu, el reináu de Carol II debilitóse. Esta debilidá foi aprovechada por [[Horia Torca]], líder de la Guardia de Fierro, y el xeneral [[Ion Antonescu]] pa obligar al rei a abdicar el [[6 de setiembre]] de 1940. Antonescu tomó entós tol poder y, sofitáu pola Guardia de Fierro, convidó a les tropes alemanes a ocupar [[Reinu de Rumanía|Rumanía]]; selmanes más tarde, Antonescu afilió'l so país a la Exa. Dempués d'una revuelta de la Guardia de Fierro en xineru de 1941, Antonescu unvió a munchos de los sos miembros al exiliu y sofitóse cada vez más nel Exércitu pa siguir nel poder. Tamién siguió coles midíes de segregación racial de Carol II y, al avanzar la guerra, empecipióse una persecución brutal, más non xeneral, de los xudíos rumanos. Por esta razón, munches poblaciones xudíes nun sumieron en delles rexones de Rumanía, anque los sos derechos básicos sí fueron negaos. En payares de 1940, [[Adolf Hitler|Hitler]] anunciólu a Antonescu la so intención d'[[invasión de la Xunión Soviética|invadir la Xunión Soviética]]. Diez díes antes del entamu de la invasión, Hitler solicitó-y a Antonescu la participación de les sos tropes na campaña; poro, el Reinu de Rumanía unvió a casi mediu millón de soldaos a la [[Gran Guerra Patria]], anque munchos mal entrenaos y forníos. Esto quedó claro na [[operación Uranu]], qu'abrasó a les fuercies rumanes y creó'l tarrecible [[Batalla de Stalingráu|''Kessel'' de Stalingráu]]. Aproximao en mayu de [[1944]], l'[[Exércitu Coloráu]] crució la frontera col Reinu de Rumanía. La proximidá del enemigu, la destrucción de dos exércitos rumanos, la tarrecible inflación y el bombardéu de la [[USAAF]] de los pozos petrolíferos rumanos, amenaciaron con convertir a Rumanía nun [[campu de batalla]], polo que'l [[23 d'agostu]], el rei [[Miguel I de Rumanía|Miguel I]] dio un [[Golpe d'Estáu en Rumanía de 1944|golpe d'Estáu]] y destituyó a Ion Antonescu. Darréu, les tropes alemanes fueron espulsaes del Reinu de Rumanía y los [[Balcanes]] abrir a los soldaos de la Xunión Soviética, que se dedicaron al pillaje y saquéu. El Reinu de Rumanía nun foi tratáu como aliáu polos [[Aliaos (Segunda Guerra Mundial)|Aliaos]] y, anque recuperó'l [[Segundu arbitraxe de Viena|territoriu perdíu ante Hungría]] nel branu de 1940, nun repunxo'l vencíu a la [[Ocupación soviética de Besarabia y el norte de Bucovina|Xunión Soviética]] y nin a [[Alcuerdos de Craiova|Bulgaria]]. Ion Antonescu foi xulgáu y executáu, y l'embaxador alemán, [[Manfred von Killinger]], responsable d'una serie d'otomíes cometíes nel Reinu de Rumanía, suicidóse. Rumanía quedó controlada pola Xunión Soviética dempués de la guerra y la monarquía abolir en [[1947]]. === Reinu de Bulgaria === {{AP|Reinu de Bulgaria}} {{VT|Bulgaria mientres la Segunda Guerra Mundial}} [[Ficheru:Flag of Bulgaria (1878-1944).svg|thumb|230px|Bandera del [[Reinu de Bulgaria]] (1878-1944)]] Dende [[1930]], el zar [[Boris III de Bulgaria|Boris III]] empecipiara una serie de midíes griespes a la [[Sociedá de Naciones]], siguiendo l'exemplu alemán, como la creación d'una fuercia aérea búlgara. En febreru de [[1940]], [[Bogdan Filov]] ocupa'l cargu de primer ministru. Tanto'l zar como'l primer ministru yeren germanófilos ya intentaron recuperar les fronteres perdes nos trataos [[Tratáu de Bucarest (1913)|de Bucarest]] y [[Tratáu de Neuilly|de Neuilly]]. N'efeutu, en setiembre de [[1940]], el [[Reinu de Bulgaria]] llogró recuperar la [[Dobruja]] meridional del [[Reinu de Rumanía]] nos [[Alcuerdos de Craiova]]. Anque Bulgaria averárase a [[Alemaña nazi|Alemaña]] mientres les negociaciones pola Dobruja, los gobernantes de Bulgaria entá esperaben poder caltener la so neutralidá nel conflictu européu. Sicasí, les sos esperances atayáronse embaxo cuando les [[Wehrmacht|fuercies alemanes]] averar a la so frontera y solicitaron permisu pa cruciales para [[Operación Marita|invadir Grecia]] a entamos de [[1941]]. El zar aceptó y dende entós el Reinu de Bulgaria consideróse miembru de la Exa. Finalmente, el [[1 de marzu]], el Reinu de Bulgaria xuntar al [[Pactu Tripartitu]] y la so alianza con Alemaña convertir n'oficial. Sicasí, la participación búlgara na guerra foi llindada, anque terminó amestándose territoriu [[Reinu de Grecia|griegu]] y [[Reinu de Yugoslavia|yugoslavu]] y llogrando recuperar la so salida al [[mar Exéu]]. [[Ficheru:Rumania-Bulgaria.svg|thumb|left|180px|En mariellu, la seición de la [[Dobruja]] tomada pol [[Reinu de Bulgaria]] del [[Reinu de Rumanía]] en [[1940]].]] El Gobiernu búlgaru refugó participar na [[invasión de la Xunión Soviética]] en xunu de [[1941]], una ofensiva que nun yera popular ente la población eslava del país. N'agostu de [[1943]], Boris morrió mientres s'atopaba n'Alemaña y el so socesor, [[Simeón II de Bulgaria|Simeón II]], yera entá un neñu de seis años, polo que'l poder recayó nel Conseyu de Rexencia conformáu pol príncipe Cirilo, l'antiguu presidente del Conseyu de Ministros Filov y el ministru de la Guerra Michov. Estos homes yeren d'estrema derecha y les sos decisiones quedaron suxetes a Alemaña. Sicasí, Bulgaria siguió calteniendo rellaciones cola [[Xunión Soviética]] y, anque'l Gobiernu búlgaru aportó a la deportación masiva de xudíos a [[campos de concentración]], na práutica, la midida nunca s'aplicó, sacante pocos casos, una y bones los mesmos axentes gubernamentales entorpecieron el llabor de deportación, executada por alemanes. Nun pasó lo mesmo colos [[comunista|comunistes]], munchos d'ellos escorríos y encarcelaos. El [[5 de setiembre]] de [[1944]], la Xunión Soviética empecipió la invasión del país; trés díes depués, Bulgaria camudó de bandu y los rexentes fueron depuestos. Bulgaria empezó entós a combatir llucha contra Alemaña, unviando mediu millón d'homes a [[Yugoslavia]]. Les fuercies búlgares pasaron al norte, a [[Ostmark|Austria]] y a [[Reinu d'Hungría (1920-1945)|Hungría]], onde tomaron contautu con unidaes [[Reinu Xuníu|britániques]] el [[8 de mayu]] de [[1945]]. Dempués de la guerra, instauróse un réxime socialista nel país y el zar y la familia real fueron unviaos al exiliu. Nel [[Tratáu de París (1947)|Tratáu de París]] de [[1947]], Bulgaria devolvió los territorios tomaos de Yugoslavia y de [[Reinu de Grecia|Grecia]], pero caltuvo la Dobruja meridional de Rumanía. == Co-batallosos == === Finlandia === {{AP|Guerra d'Iviernu}} {{VT|Guerra de Continuación}} {{VT|Guerra de Laponia}} [[Ficheru:Flag of Finland.svg|thumb|230px|Bandera de Finlandia dende la so [[secesión]] de Rusia en [[1918]].]] Anexada al [[Imperiu rusu]] en [[1808]], [[Finlandia]] llogró la so independencia cientu diez años dempués (con un curtiu periodu monárquicu, el del [[Reinu de Finlandia (1918)|Reinu de Finlandia]]), aprovechando'l caos de la [[guerra civil rusa]], xunto con [[Segunda República Polaca|Polonia]], [[República Popular Ucraína|Ucrania]] y los [[Estaos bálticos]]. En [[1939]] la [[Xunión Soviética]] amestara la metá oriental de Polonia y Finlandia tarrecía pola so autonomía. El [[30 de payares]] de [[1939]], Finlandia foi invadida pol [[Exércitu Coloráu]], pero la resultancia nun foi l'esperáu. Finlandia punxo en xaque a delles unidaes enemigues y, anque finalmente foi ganada, ganó'l derechu d'axustar un [[Tratáu de paz de Moscú|Tratáu de Paz]], pol que perdió casi 10 % del so territoriu (vease [[Guerra d'Iviernu]]). La derrota finlandesa, la falta de sofitu internacional y la continua intromisión soviética nos asuntos internos del país, motivó la so participación na [[invasión alemana de la Xunión Soviética]] en [[1941]], como métodu de saldar cuentes col so vecín. [[Ficheru:Fortsetzungskrieg8.jpg|thumb|left|280px|Soldaos alemanes en [[Finlandia]] mientres la [[Guerra de Continuación]].]] Nesta nueva guerra, llamada [[Guerra de Continuación]], la participación finlandesa xunto a [[Alemaña nazi|Alemaña]] foi voluntaria, y por esta razón, les unidaes finlandeses nun taben subordinaes a los oxetivos xermanos, y llindáronse a avanzar un pocu más allá de les fronteres previes a [[1940]]. Amás, los finlandeses oponer a la implementación de midíes racistes na so sociedá y dexóse la participación de xudíos na guerra, a pesar de les simpatíes esistentes nel país por [[Adolf Hitler|Hitler]] y el [[fascismu]].<ref>{{cita web | autor = Artehistoria | añu = | url = http://www.artehistoria.jcyl.es/batalles/contexto/3866.htm | títulu = Les rellaciones ente Rusia y Finlandia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080507195826/http://www.artehistoria.jcyl.es/batalles/contexto/3866.htm |fechaarchivu=7 de mayu de 2008 }}</ref> El líder finlandés, [[Carl Gustaf Mannerheim]], tenía les sos razones pa nun confiar n'Alemaña, una y bones éstos nun fixeren nada p'ayudar na Guerra d'Iviernu; ello ye que nel [[Pactu Ribbentrop-Mólotov]], Hitler aprobara la invasión de Finlandia. A entamos de xunu de [[1944]], los alemanes fueron barríos del [[llagu Ladoga]] y les tropes alemanes aparcaes en Finlandia prepararon la so retirada d'aquel país. N'efeutu, unos meses antes, Mannerheim alvirtiéra-y a Alemaña que si los alemanes perdíen el control d'[[Estonia]], Finlandia axustaría la paz por separáu colos soviéticos. Les amenaces finlandeses yeren series y el [[19 de setiembre]] axustaron un [[armisticiu]]. Los alemanes esplegaos en Finlandia bater en retirada por [[Laponia]] y afararon [[Rovaniemi]] como represalia pol cambéu de bandu finlandés. Al rematar la guerra, Finlandia recuperó definitivamente les fronteres de 1940 salvu por unes perda adicionales, como la salida al [[mar de Barents]]. Mientres la guerra, Finlandia perdió unos 86&nbsp;000 soldaos, pero llogró caltener la so independencia de la Xunión Soviética. === Tailandia === [[Ficheru: Flag of Thailand.svg|thumb|230x|Bandera de Tailandia dende 1932 hasta l'actualidá]] {{AP|Campaña de Birmania|Batalla de Malasia}} Tailandia foi un especial aliáu de Xapón, pos vio nesa alianza una oportunidá d'espulsar a los ingleses y franceses d'Asia, a pesar de que vía en Xapón un nuevu esclavizador. Pero a finales de 1944 dempués de la destitución del primer ministru [[Plaek Pibulsonggram]], Tailandia decidió xunise a los Aliaos de manera formal contra Xapón. === Irán === {{AP|Reza Shah|Invasión anglosoviética d'Irán}} [[Ficheru:Flag of Iran (1925).svg|thumb|250px|Bandera d'[[Dinastía Pahlavi|Irán]] mientres la Segunda Guerra Mundial]] Dende [[1928]], el [[sah]] de Persia, [[Reza Shah|Riza Pahlavi]], intentara embrivir la influencia [[Reinu Xuníu|británica]] nel so país. En [[1932]], Riza atayó un alcuerdu cola [[Anglu-Persian Oil Company]] pero, al ser primíu pol [[Reinu Xuníu]], robló rápido otru. Sicasí, adulces, Irán foi estrechando les sos rellaciones comerciales con [[Alemaña nazi|Alemaña]], en perxuiciu del [[Imperiu británicu]]. La [[invasión de la Xunión Soviética]] en [[1941]] convirtió a [[Dinastía Pahlavi|Irán]] nun corredor estratéxicu pa llevar recursos a [[El Cáucasu]]. Sicasí, el sah negar a dexar el tresporte d'armes a la [[Xunión Soviética]] pol so territoriu, alegando neutralidá. El [[25 d'agostu]], los británicos y soviéticos invadieron Irán, alegando de la mesma que los alemanes nel so territoriu yeren espíes y que'l sah entamaba vender petroleu puramente a l'Alemaña nazi. Obligar a Riza a abdicar y, dempués de pasar un periodu en [[Mauriciu]], viaxó a [[Sudáfrica]], onde morrió en xunetu de [[1944]]. [[Mohammad Reza Pahlevi]] foi coronáu'l [[16 de setiembre]] de [[1941]] en llugar del so padre y dexó l'encruz de materiales de guerra pol so territoriu escontra'l norte pol restu de la guerra. En setiembre de 1943, Irán declaró-y la guerra a Alemaña como requisitu pa formar parte de les [[Naciones Xuníes]]. Mientres la [[Conferencia de Teḥrán]], los Estaos Xuníos garantizáron-y al nuevu sah que'l so país taría llibre de tropes estranxeres al rematar la guerra, sicasí, la Xunión Soviética proclamó dos pequeñes repúbliques socialistes coles provincies iranines d'[[Azerbaixán Meridional]] en 1945. En mayu de 1946, la [[Xunión Soviética]] abandonó les provincies mentaes dempués de recibir concesiones de petroleu. Sicasí, depués de que les provincies fueron anexonaes nuevamente per Irán, les concesiones fueron revocaes. === Reinu d'Iraq === {{AP|Reinu d'Iraq|Guerra Anglu-Iraquina}} [[Ficheru:Flag of Iraq 1924.svg|thumb|250px|Bandera d'Iraq mientres la Segunda Guerra Mundial.]] A entamos de la [[Segunda Guerra Mundial]], el [[Reinu d'Iraq]] yera gobernáu pol [[Rexencia (política)|rexente]] [[Abdul Ilah]], una y bones el futuru rei, [[Faysal II d'Iraq|Faysal II]], yera menor d'edá. Anque Iraq llograra la so independencia en [[1932]], los británicos calteníen les sos bases militares nel país y los sos efectivos podíen movilizase ensin restricciones. Amás, el reinu tenía responsabilidaes comerciales col [[Reinu Xuníu]], ensin recibir gran beneficiu por ello. [[Ficheru:BritsLookingOnBaghdad1941.jpg|thumb|left|240px|Soldaos británicos a les puertes de [[Bagdag]] el [[11 de xunu]] de [[1941]].]] Por causa de esto, un fuerte sentimientu antibritánico surdió nel país, especialmente nel Exércitu, y cuatro xenerales [[nacionalista|nacionalistes]] empezaron a conspirar pa derrocar al Gobiernu probritánico. El [[3 d'abril]] de [[1941]], los xenerales iraquinos dieron un [[golpe d'Estáu]] y derrocaron al rexente, anque respetaron el sistema monárquicu. El xeneral [[Rashid Ali]] foi nomáu primer ministru y darréu solicitó sofitu militar a Alemaña pa poder compensar l'inminente ataque británicu. Los iraquinos sitiaron la base de la [[Royal Air Force|RAF]] británica en [[Habbaniya]], pero los sitiaos llograron llevantar el cercu. L'ayuda alemana llindar a unviar unos bombarderos de la [[Luftwaffe (Wehrmacht)|Luftwaffe]] para bombardiar Habbaniya, ensin resultancies decisives. El [[18 d'abril]] empecipióse un desembarcu británicu en [[Basora]] y más tropes llegaron dende [[Trexordania]]. A finales de mayu, [[Bagdag]] cayó en manes britániques y Rashid Alí y el so Gobiernu escaparon a [[Dinastía Pahlavi|Irán]] y depués a Alemaña. El [[31 de mayu]] roblóse un [[armisticiu]] y el Gobiernu iraquín probritánico foi restauráu. Al decatase de que los aviones alemanes recargaren nel [[Mandatu francés del líbano|El Líbanu]] y [[Mandatu francés de Siria|Siria]] mientres la [[Guerra Anglu-Iraquina]], los británicos dieron en ocupar tamién eses colonies, hasta entós sol control de la [[Francia de Vichy]]. Les tropes britániques abandonaron el Reinu d'Iraq en [[1947]]. Rashid Alí tornó a Iraq en [[1958]] al ser abolida finalmente la monarquía. Ellí intentó derrocar a [[Abdul Karim Qasim]], pero falló y foi sentenciáu a muerte; sicasí, foi perdonáu. == Gobiernos collaboracionistes == === República Social Italiana (Italia 1943-1945) === {{AP|República Social Italiana}} {{VT|Italia fascista|Operación Husky|Operación Avalanche}} [[Ficheru:War_flag_of_the_Italian_Social_Republic.svg|thumb|200px|Bandera de la efímera [[República Social Italiana]].]] Mientres la [[Operación Husky|invasión de Sicilia]], el rei [[Víctor Manuel III]] decidir a actuar contra'l primer ministru [[Benito Mussolini]]. Dempués de que'l [[Gran Conseyu Fascista]] aprobara un votu de censura, Mussolini foi arrestáu'l [[25 de xunetu]] de [[1943]]. El so socesor, [[Pietro Badoglio]], asegurólu a [[Adolf Hitler|Hitler]] que'l [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Reinu d'Italia]] nun abandonaría a [[Alemaña nazi|Alemaña]], pero'l [[8 de setiembre]], el Reinu d'Italia anunció la firma d'un [[armisticiu]] colos [[Aliaos (Segunda Guerra Mundial)|Aliaos]]. L'[[Wehrmacht|Exércitu Alemán]] ocupó entós el centru y norte d'Italia y diose la orde de rescatar a Mussolini, prindáu nel [[Gran Sasso]]. El famosu [[SS]] [[Otto Skorzeny]] rescató-y el [[12 de setiembre]] y ésti proclamó la creación de la [[República Social Italiana]], tamién conocida como República de [[Saló]], yá que la so capital taba allugada nesta llocalidá. [[Ficheru:Benito Mussolini and Adolf Hitler.jpg|thumb|left|150px|Mientres el so últimu gobiernu, [[Benito Mussolini|Mussolini]] (izq.) dependió de [[Adolf Hitler|Hitler]] pa caltenese nel poder.]] Mussolini empecipió la creación d'unes nueves Fuercies Armaes Italianes, que nun superaron los cinco [[división militar|divisiones]], sol mandu del mariscal [[Rodolfo Graziani]]. Nel [[Procesu de Verona]], cinco miembros del Gran Conseyu Fascista que votara contra Mussolini fueron xulgaos y executaos, incluyendo'l so xenru, [[Galeazzo Ciano]]. L'autoridá real de Mussolini foi escasa y nun tardó n'entendelo, una y bones toles decisiones importantes yeren tomaes dende [[Berlín]]. Dempués de la [[Batalla de Normandía|derrota alemana en Francia]], cayó nun estáu d'ánimu depresivu que s'acentuó nos siguientes meses, yá que se decató de la inevitable derrota. El [[25 d'abril]] de [[1945]], españó una revuelta xeneral [[resistencia italiana|partisana]] nel norte d'Italia y la posición de Mussolini fíxose insostenible. Dempués de que los partisanos declararen la [[pena de muerte]] pa tolos xerarques fascistes, Mussolini eslleió'l so Gobiernu y trató d'escapar a [[Suiza]] amarutáu de soldáu alemán. Sicasí, un grupu de partisanos reconocer y prindó el [[27 d'abril]]; executóse-y a otru día xunto con dellos de los sos ministros, que lu acompañaben na so atayada fuxida. El [[29 d'abril]] de 1945, el mariscal Graziani, que fuera prindáu polos Aliaos, robló por poderes la llamada [[rindición de Caserta]], capitulación oficial de les tropes alemanes n'Italia, según del Exércitu de la República Social Italiana (siendo esti últimu puntu'l de incumbencia de Graziani). Esti documentu selló'l fin de la república fascista. === Francia de Vichy === {{AP|Francia de Vichy}} {{VT|Ocupación alemana de Francia}} [[Ficheru:VichyFlag.svg|200px|[[Estandarte presidencial]] de la «Francia de Vichy».|thumb]] «[[Francia de Vichy]]» o «réxime de Vichy» ye'l nome con que informalmente conocer al réxime instauráu en parte del territoriu [[Francia|francés]] y na totalidá de les sos [[Imperiu colonial francés|colonies]] tres la firma del [[Armisticiu del 22 de xunu de 1940|armisticiu]] cola [[Alemaña nazi]] nel marcu de la [[Segunda Guerra Mundial]]. El Gobiernu de Vichy que'l so [[xefe d'Estáu]] foi l'antiguu héroe de la [[Primer Guerra Mundial]], el [[mariscal]] [[Philippe Pétain]], quedó apoderáu primeramente por [[Pierre Laval]] hasta avientu de [[1940]], cuando les intrigues de los collaboracionistes franceses provocaron el so arrenunciu y asocedió-y l'almirante [[François Darlan]], d'enclinos tamién proalemanas. Ello ye que Pétain calteníase como xefe d'Estáu gracies al so gran prestíu popular, polo cual los nazis aportunaron en caltenelo como líder máximu del réxime. La [[Francia de Vichy]] gociaba d'una autonomía práutica bastante amenorgada por cuenta de que la [[Ocupación alemana de Francia|Zona Ocupada de Francia]] tomaba los centros industriales estratéxicos, les ciudaes más poblaes, y les zones de mayor producción industrial y agrícola; amás d'ello, [[Adolf Hitler|Hitler]] designó un embaxador especial ante Vichy, Otto Abetz, pa curiar que la política interior de Vichy caltuviérase conforme colos oxetivos trazaos per Alemaña. El nome oficial con que se denominó'l réxime foi «Estáu Francés» (''État Français'') porque formalmente constituyó una interrupción de la III República francesa (en tanto'l nome «República» sume de les actes oficiales del réxime) polos cambeos constitucionales que liquidaron la [[democracia parllamentaria]] y establecieron un réxime [[autoritariu]]. El sistema políticu encuadrar nos rexímenes autoritarios de la dómina, y yera debedor del [[corporativismu]], amosando simpatía visible escontra la ideoloxía del [[fascismu]]. Pa caltener l'apariencia d'un gobiernu autónomu, Laval decidió instalar la sede alministrativa del Gobiernu collaboracionista en dalguna gran urbe de la [[Francia]] non ocupada, pero ello nun foi posible por cuestiones de seguridá y por presión alemana, de cuenta que, col pasu de los meses, determinóse tácitamente que [[Vichy]] constituyía la sede del Gobiernu na práutica, anque nunca foi declarada oficialmente como «capital». Darréu'l réxime impunxo una serie de midíes d'inspiración fascista, escorriendo a la [[masonería]] y refugando públicamente l'alianza col [[Reinu Xuníu]] y la [[democracia]] parllamentaria de la [[III República Francesa]]; el [[10 de xunetu]] de 1940 establecióse una nueva estructura del réxime, suspendiéronse numberosos artículos de la Constitución de [[1875]], y camudóse el nome oficial del país a Estáu Francés» (''État Français'') pa evitar la denominación de «República». [[Philippe Pétain]] foi proclamáu «xefe del Estáu Francés» y Laval ocupó'l cargu de presidente del Conseyu de Ministros. De toes formes, Vichy perdió la poca autonomía de la que disponía dempués de que la zona ensin ocupar fuera invadida por tropes alemanes ya italianes el [[11 de payares]] de [[1942]], colo cual les tropes de la [[Wehrmacht]] enllantaron el so control direutu sobremanera'l territoriu francés y movieron del mandu a l'alministración civil francesa, magar se caltuvo a ésta (y al Gobiernu de Pétain) pa caltener la ficción d'una Francia independiente y porque pa los intereses [[nazi]]s convenía que l'Alministración siguiera en manes de franceses collaboradores d'Alemaña por cuenta de los costos humanos y materiales d'instalar una [[burocracia]] puramente alemana. La seguridá interna y la policía quedaron dafechu so mandu de la [[Gestapo]] nazi y sumió la poca independencia qu'entá podía exhibir el réxime de Pétain. Sicasí, la duración d'esti Gobiernu nun foi más allá de la presencia de les tropes alemanes en Francia y la so disolución asocedió n'agostu de [[1944]], pocu dempués de la [[Lliberación de París]], cuandos los alemanes treslladaron a Pétain, Laval y los demás collaboracionistes de Vichy a la llocalidá alemana de [[Sigmaringen]], onde permanecieron como abellugaos hasta'l fin de la guerra, lo que punxo fin al réxime collaboracionista. La conclusión de la guerra llevó apareyada la condena a muerte de Petain, conmutada depués por cadena perpetua pol xeneral [[Charles de Gaulle]]; morrió presu na [[isla de Yeu]] en [[1951]]. Laval fuxó a [[España]], pero foi apurríu al Gobiernu gaullista y fusiláu por traición n'ochobre de [[1945]]. === Bohemia y Moravia (República Checa) === {{AP|Protectoráu de Bohemia y Moravia}} [[Ficheru:Flag of Bohmen und Mahren.svg|thumb|200px|Bandera del Protectoráu de Bohemia y Moravia]] Dempués de la ocupación alemana de los [[Sudetes]] n'ochobre de 1938, el gobiernu [[Segunda República Checoslovaca|checoslovacu]] perdió poder, y el movimientu independentista eslovacu ganó autoridá, auspiciado polos alemanes. El [[15 de marzu]], un día dempués de la [[secesión]] d'[[República Eslovaca (1939-1945)|Eslovaquia]], [[Adolf Hitler|Hitler]] declaró'l [[Protectoráu de Bohemia y Moravia]], qu'incluyía la mayor parte del territoriu de l'actual [[República Checa]], sacante los Sudetes. El Protectoráu foi gobernáu nominalmente por [[Emil Hácha]], pero ésti nun tener nengún poder real. Hácha protestó primeramente contra les midíes autoritaries del [[Reichsprotektor]] [[Konstantin von Neurath]], pero'l posterior arrestu de munchos de los sos amigos y collaboradores, según la futilidad de la so oposición, acabaríen cola voluntá de Hácha, que terminaría convirtiéndose nuna marioneta del gobiernu alemán. A diferencia del so presidente, la resistencia checa intentó lliberar viviegamente de los invasores alemanes y entamó diverses operaciones nel so territoriu. La más conocida ye la [[Operación Antropoide]], onde foi asesináu'l Reichsprotektor [[Reinhard Heydrich]], moteyáu «El Carniceru de Praga». En [[1943]] el Reichsprotektor [[Karl Hermann Frank]] unvió a decenes de miles d'obreros checos a [[Alemaña nazi|Alemaña]] pa trabayar como esclavos na industria armamentista. Poco dempués foi prohibida cualquier actividá industrial non rellacionada cola guerra. El [[11 de mayu]] de [[1945]] [[Praga]] foi ocupada pol [[Exércitu Coloráu]] (vease [[Batalla de Praga]]) y Hácha foi arrestáu, morriendo seis selmanes dempués por cuenta del so fráxil salú. La República Checa recibió los Sudetes y foi xunida a [[Eslovaquia]] de nuevu, formándose otra vegada [[Tercer República Checoslovaca|Checoslovaquia]], esta vegada como un [[estáu socialista]]. Al rematar la guerra, casi tola población xudía de la República Checa fuera asesinada (unos 120&nbsp;000) xunto con decenes de miles de checos (ente 36&nbsp;000 y 55&nbsp;000). === Manchukuo === {{AP|Manchukuo}} [[Ficheru:Flag of Manchukuo.svg|thumb|230px|Bandera de Manchukuo]] Mientres el [[periodu d'enteguerres]] la [[República de China]] taba somorguiada nuna sangrienta [[guerra civil]] ente los [[señores de la guerra]], el [[Kuomintang]] y el [[Partíu Comunista Chinu]]. Esti periodu de caos internu foi aprovecháu pola [[Xunión Soviética]] y l'[[Imperiu de Xapón]] pa siguir la so llucha pol control de [[Manchuria]]. L'únicu oponente chinu en Manchuria, [[Zhang Zuolin]], foi asesináu polos xaponeses en [[1928]], al faer españar el so tren. [[Ficheru:Stamp Manchukuo 1935 15f.jpg|thumb|left|160px|Estampilla de Manchukuo de [[1935]] cola cara de [[Puyi]].]] El [[Incidente de Mukden]] ye utilizáu per Xapón como escusa pa invadir Manchuria en [[1931]] y declarar el Gran estáu Manchú'l [[18 de febreru]] de [[1932]] como una entidá independiente de China. L'últimu Emperador de China, [[Puyi]], foi asitiáu al mandu del nuevu país, que foi renombráu ''Gran Imperiu Manchukuo'' en [[1934]]. La [[Sociedá de Naciones]] negar a reconocer a Manchukuo, y Xapón desafía al organismu retirándose del mesmu. Manchukuo sirvió de suministru de materies primes a Xapón y de base pa les sos campañes contra China y la Xunión Soviética antes y mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] (vease [[Segunda Guerra Sino-Xaponesa]] y [[Batalla de Khalkhin Gol]] respeutivamente). El [[8 d'agostu]] de [[1945]] la [[Xunión Soviética]] empecipió la [[batalla de Manchuria|invasión de Manchukuo]], coincidiendo colos [[bombardeos atómicos sobre Hiroshima y Nagasaki]] de parte d'[[Estaos Xuníos]]. L'Emperador Puyi nun tener nengún poder sobre les tropes nipones y manchúes nel so territoriu, y llindóse a permanecer nel so palaciu mientres la invasión. Cuando la derrota foi inminente, Puyi arrenunció al tronu pero nun escapó. El [[8 de setiembre]] l'[[Exércitu Coloráu]] detener en [[Corea]], dempués d'ocupar a Manchukuo na so totalidá. Puyi foi arrestáu y unviáu a una "escuela de reeducación" onde permaneció hasta [[1960]]. === Réxime chinu collaboracionista === {{AP|Gobiernu nacionalista de Nankín}} [[Ficheru:Flag of the Republic of China-Nanjing (Peace, Anti-Communism, National Construction).svg|thumb|180px|Bandera del Gobiernu de Nankín.]] El Gobiernu nacionalista de [[Nankín]] (chinu tradicional: 南京国民政府; pinyin: ''Nánjīng Guó Mín Zhèngfǔ''), tamién llamáu '''''Gobiernu de Wang Jingwei''''', foi un [[gobiernu]] títere del [[Imperiu xaponés]] na [[República de China]], creáu en marzu de [[1940]] y sol lideralgu de [[Wang Jingwei]]. El so nome oficial foi '''República de China''' (中華民國, ''Zhōnghuá Mínguó''), pero tamién ye llamada dacuando como la '''República de China-Nankín'''. Otros nomes emplegaos frecuentemente pola historiografía son '''"Réxime Wang Jingwei"''' (汪精卫政权, ''Wāng Jīngwèi Zhèngquán'') o a cencielles '''"Réxime de Nankín"'''. El Gobiernu de Wang Jingwei foi unu de los varios "[[estáu títere|estaos títeres]]" de los xaponeses mientres la [[Segunda guerra sino-xaponesa]] ([[1937]]-[[1945]]), y un rival pal gobiernu de [[Chiang Kai-shek]], que foi, col mesmu nome, [[Gobernador Nacional de la República de China]] en [[Chongqing]]. Wang Jingwei yera un miembru de l'ala esquierda del [[Kuomintang]] (KMT), que s'esgazara del gobiernu de Chiang en marzu de [[1940]] refugando a los invasores xaponeses. Reclamando ser el llexítimu gobiernu de la República de China, enarboló la [[bandera de la República de China|mesma bandera]] ya incluyó'l [[emblema de la República de China|mesmu emblema]] que'l Gobiernu Nacional de Chiang Kai-Shek, Sicasí, ye reconocíu de forma mayoritaria como un estáu títere y nun goció de reconocencia diplomática, sacante ente los estaos del [[Pactu Antikomintern]]. El Gobiernu Nacionalista de Nankín foi en teoría una reintegración de delles entidaes que Xapón estableciera nel norte y centru de China, incluyendo la [[Gobiernu Reformáu de la República de China]] del este, el [[Gobiernu provisional de la República de China|Gobiernu Provisional de la República China]] del norte, y el Gobiernu [[Mengjiang]] na [[Mongolia Interior]]. Sicasí, tanto'l norte de China como Mongolia Interior permanecieron relativamente llibres de la so influencia. === Mengjiang === {{AP|Mengjiang}} [[Ficheru:Flag of the Mengjiang.svg|thumb|160px|Bandera de Menjiang]] '''Mengjiang''' (en [[Idioma chinu|Chinu]]: ''蒙疆'', en [[Pinyin]]: ''Měngjiāng'', [[Wade-Giles]]: ''Meng-chiang'', [[Trescripción del sistema postal chinu]]: ''Mengkiang''), oficialmente denomináu como '''Gobiernu Autónomu Xuníu de Mengjiang''', foi un ''estáu títere'' creáu por tropes de [[Xapón]] nel norte de [[China]] en [[1936]] y qu'esistió hasta'l fin de la [[Segunda Guerra Mundial]]. Mengjiang taba compuesta poles antigües provincies chines de ''Chahar'' y ''Suiyuan'' que correspuenden a la parte central de la [[Mongolia Interior]] contemporánea; Mengjiang foi llamada polos xaponeses ''Mengkukuo'' o ''Mongokuo'', un amiestu ente [[Manchukuo]] (otru estáu títere anterior en [[China]]) y ''Mongkyo'' el so nome en xaponés. El gobernante foi l'aristócrata mongol [[Demchugdongrub]], so control total de ''asesores militares'' nipones. La capital del gobiernu yera la llocalidá de ''Kalgan'', anguaño [[Hohhot]]. Pa enfatizar el nacionalismu mongol que presuntamente trataba d'aguiyar Xapón establecer en Mengjiajng el nome d'era ''Genghiskhan'' (en conmemoración a [[Genghis Khan]]) Anque l'oxetivu de Xapón, al dexar la creación de Mengjiang, yera utilizar nel so favor al nacionalismu [[Mongolia|mongol]] en desterciu de [[China]], la población del estáu taba conformada na so mayoría por chinos d'[[etnia han]] (aproximao'l 80 %). === Croacia === {{AP|Estáu Independiente de Croacia}} [[Ficheru:Flag of Croatia Ustasa.svg|thumb|200px|Bandera del Estáu Independiente de Croacia]] Reprimíu mientres el [[periodu d'enteguerres]], el partíu nacionalista [[Croacia|croata]] [[Partíu Croata polos Derechos]] convertir nun movimientu terrorista conocíu como [[Ustachá]]. Tres la [[invasión de Yugoslavia]] a entamos de [[1941]], per Alemaña, Hungría ya Italia, estes naciones dieron en partise'l país. El Ustachá, lideráu por [[Ante Pavelić]], consiguió de les naciones victorioses el permisu pa formar un estáu croata, qu'incluyía a [[Bosnia y Herzegovina]] y gran parte de l'actual [[Croacia]]. [[Image:Ndh 1941.png|thumb|200px|left]] Entós, los ''ustachá'' empecipien la disolución del gobiernu serbiu. En respuesta a la represión alemana y croata surden dos grupos armaos: los ''[[chetniks]]'' (serbios monarquícos) y los [[Partisanos (Yugoslavia)|partisanos]] (comunistes). Los chetniks depués de radicalizar la so postura, escorreríen y asesinaríen a musulmanes y, especialmente, a los croates. Los partisanos, lideraos por [[Josip Broz|Tito]], llograríen llograr el sofitu británicu, quien al rematar la guerra apurriríen-yos a funcionarios gubernamentales y soldaos del Ustachá xunto coles sos families. Los partisanos someter a una llarga marcha de la muerte, conocida como la [[masacre de Bleiburg]]. Nesti xenocidiu fueron asesinaes más de 200&nbsp;000 persones, incluyíos muyeres y neños. Atopáronse cabianes de más de 3 quilómetros de llargu, onde yeren soterraes les víctimes depués de ser executaes. [[Ante Pavelić]] llogró escapar a [[Arxentina]], onde vivió hasta [[1957]], cuando foi tirotiáu na cai pola policía secreta del gobiernu yugoslavu. Pavelić sobrevivió al ataque, pero tuvo qu'escapar a España, onde morrió dos años dempués, al complicase les sos firíes. === Eslovaquia === {{AP|República Eslovaca (1939-1945)}} [[Ficheru:Flag of First Slovak Republic 1939-1945.svg|thumb|200px|Bandera del Estáu Eslovacu, darréu República Eslovaca]] Depués de que los [[alcuerdos de Múnich]] desaposiaren a [[Checoslovaquia]] de territoriu críticu pa la defensa de les sos fronteres, el gobiernu [[checoslovaquia|checoslovacu]] quedó debilitáu. Esta debilidá foi aprovechada polos partíos eslovacos, lideraos pol Primer Ministru, [[monseñor]] [[Josef Tiso]], pa esixir mayor autonomía dientro de la recién renombrada República de Checu-Eslovaquia. Agafaos poles sos continues demandes, les autoridaes cheques deponer, y Tiso fuxó a Alemaña. [[Ficheru:Kelmes.jpg|thumb|left|160px|Soldaos eslovacos mientres l'[[Llevantamientu Nacional Eslovacu|alzamientu]] contra los sos otrora aliaos alemanes]] El [[13 de marzu]] de 1939 Tiso foi llamáu a la [[Cancillería del Reich]] d'emerxencia por Hitler, y ellí, [[Joachim von Ribbentrop]] presentó informes falsos onde s'indicaba la aglomeración de tropes húngares na frontera eslovaca, que'l so oxetivu final yera la división d'Eslovaquia ente Polonia y Hungría. Encamentóse-y a Tiso la necesidá de proclamar la nacencia del Estáu Eslavaco, protexíu per Alemaña, coles mires de detener esta agresión virtual. Tiso nun quixo tomar esta decisión pola so cuenta y viaxó de momentu a Eslovaquia, onde la [[Dieta (asamblea)|Dieta]] eslovaca, dempués de lleer los falsos reportes, proclamó'l [[14 de marzu]] la [[secesión]] eslovaca de [[Checoslovaquia]]. Tiso foi proclamáu primer ministru y a otru día l'Estáu checu-eslovacu dexó d'esistir al crease'l [[Protectoráu de Bohemia y Moravia]] que tomaba la parte checa del antiguu país. L'Estáu Eslovacu, pocu dempués renombráu República Eslovaca, dependió siempres d'Alemaña. Debíu al "Tratáu de Proteición Mutua ente l'Imperiu Alemán y l'Estáu Eslovacu" la política esterior y l'exércitu eslovacu fueron controlaos per Alemaña. D'esta manera, Eslovaquia unvió soldaos a la guerra contra [[Segunda República Polaca|Polonia]], la [[Xunión Soviética]], y declaró la guerra al [[Reinu Xuníu]] y los [[Estaos Xuníos]]. Sicasí, el territoriu eslovacu permaneció casi tola so esistencia llibre de tropes alemanes, sacante una franxa de tierra na frontera con Alemaña. Dempués del fallíu [[Llevantamientu Nacional Eslovacu]] de 1944 contra los alemanes, éstos ocuparon militarmente'l país, polo que la poca autonomía d'Eslovaquia sumió. El [[Exércitu Coloráu]], sofitáu por grupos de rumanos y checos emburriaron a los alemanes al Oeste. La cayida de [[Bratislava]] en manes soviétiques el [[4 d'abril]] de [[1945]] determinó'l fin de la República Eslovaca, que darréu foi anexonada a Checoslovaquia de nuevu. === Serbia === {{AP|Serbia de Nedić}} [[Ficheru:Flag of the Government of National Salvation (occupied Yugoslavia).svg|thumb|230px|Bandera del Gobiernu de Salvación Nacional serbiu]] Depués de la [[invasión de Yugoslavia]], Alemaña tomó'l control de la mayor parte del territoriu qu'anguaño correspuende a [[Serbia]], incluyendo la Serbia central y la metá oriental de [[Voivodina]]. Pa facilitar l'alministración d'estos territorios estableció un gobiernu d'alministración rexonal conocíu como'l ''Gobiernu de la Salvación Nacional'', encabezáu pol xeneral [[Milan Nedić]], que sospechosamente, tuviera al mandu de les tropes yugoslaves mientres la invasión alemana unes selmanes tras. L'estáu serbiu esmolecer polos [[prisioneros de guerra]] y refuxaos yugoslavos, ente los que s'atopaba [[Milan Kučan]], y aportunó na lliberación de munchos de los primeres, algamando resultancies favorables. Sicasí, esti estáu serbiu dexó l'aplicación de les lleis raciales nel so territoriu y, eventualmente, los serbios xudíos fueron esterminaos. [[Ficheru:TerritoriosPartisanosOtoñoDe1941.svg|thumb|200px|left|Serbia com territoriu so ocupación militar en 1941.]] L'oeste del territoriu serbiu foi ocupáu en [[1941]] pola acabante formar y curtia [[República d'Ožice]], onde los [[Partisanos Yugoslavos]] y los [[Chetniks]] intentaron cooperar ensin ésitu. Los alemanes entartallaron la so curtia república, pero esto nun significó'l fin de los sos movimientos, que se fortaleceríen col tiempu. Calcúlase qu'unos 200.000 serbios morrieron na guerra, na so mayoría por represalies alemanes, yá que s'ordenar asesinar a 100 serbios per cada soldáu alemán muertu. Dende [[1943]] los partisanos punxeron a los serbios collaboracionistes en xaque, pero'l gobiernu foi finalmente desarticuláu'l [[4 d'ochobre]] de [[1944]], cuando l'[[Exércitu Coloráu]], sofitáu polos partisanos, tomó'l control de Serbia. Munchos serbios collaboracionistes escaparon a [[Eslovenia]] y a [[Austria]], pero ellí fueron prindaos y unviaos a prisiones. El mesmu xeneral Milan Nedić foi prindáu polos británicos, que lo devolvieron a Yugoslavia. Oficialmente, Milan Nedić suicidóse saltando d'una ventana nuna prisión en [[Belgráu]]. === Albania === {{AP|Reinu d'Albania|Albania Italiana}} [[Ficheru:Flag of Albania (1939).svg|thumb|200px|Bandera del [[Reinu d'Albania]] mientres la [[Albania Italiana|ocupación italiana]].]] Dempués de la [[Segunda Guerra de los Balcanes]], l'[[Imperiu otomanu]] perdió'l control d'[[Albania]]; [[Imperiu austrohúngaru|Austria-Hungría]], [[Serbia]] y [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Italia]] deseyaron estender la so influencia nel nuevu estáu o a lo menos llindar la influencia de les otres naciones. D'esta manera, establecióse Albania como un [[Principáu]], que depués evolucionó a una República gracies a un golpe d'estáu. En [[1925]] [[Ahmet Zogu]] foi nomáu Primer Ministru y trés años dempués declaróse rei sol nome de Zog I, anque'l sistema democráticu siguió vixente nel país. Los primeros años del reináu de Zog I fueron d'estabilidá política, pero'l rei decidió averase a Italia, yá apoderada por [[Benito Mussolini]]. Para [[1934]] Italia apoderaba la economía d'Albania, según munchos de los sos órganos gubernamentales. Amás, l'exércitu albanés yera entrenáu por italianos y amontárase el númberu d'italianos que s'establecíen n'Albania a manera de colonos. Zog I decidió entós menguar la influencia italiana nel so país y espulsó a los instructores italianos, amás, nacionalizó los colexos católicos italianos nel país. [[Ficheru:OcupaciónGriegaDeAlbania19401941.svg|thumb|left|160px|Mientres la [[Guerra Greco-Italiana]], Grecia ocupó'l sur d'Albania (n'escuru).]] El [[7 d'abril]] de [[1939]] les tropes italianes invadieron Albania, y Zog I fuxó cola so familia. Cinco díes dempués el Parllamentu d'Albania ufiertó la corona al rei italianu [[Víctor Manuel III]], y Albania convertir nun protectoráu. Tolos ministerios albaneses fueron fundíos colos italianos, según l'exércitu. Poco dempués, formóse una [[milicia]] albanesa sol control de los [[Camises negres]]. Albania tuvo subordinada dende entós a les decisiones d'Italia al respective de política esterior, retirándose de la [[Sociedá de Naciones]] el [[15 d'abril]] de [[1939]]. El [[10 de xunu]] de [[1940]] Albania declaró la guerra a Francia y al Reinu Xuníu, y sirvió de base pa la [[Guerra Greco-Italiana|invasión italiana de Grecia]] a finales de [[1940]]. Ello ye que al fracasar ésta, la tercer parte d'Albania foi ocupada per Grecia hasta que los alemanes llegaron a la zona y ganaron a Grecia. Dempués de la [[invasión de Yugoslavia]] en [[1941]], Albania recibió partes del territoriu de l'actual [[Montenegru]]. Depués, el rei Víctor Manuel III, en nome d'Albania, declaró-y la guerra a la [[Xunión Soviética]] y a los [[Estaos Xuníos]] en [[1941]] y [[1942]], respeutivamente. En [[1943]], depués del [[Armisticiu ente Italia y les fuercies armaes aliaes|armisticiu d'Italia]], Víctor Manuel III arrenunció a la corona albanesa y los alemanes ocuparon Albania. Voluntarios albaneses fueron integraos entós a la [[21ª Waffen División de Monte SS Skanderbeg]] de les [[Waffen-SS]] alemanes, que llucharon principalmente contra los [[Partisanos albaneses|partisanos]] comunistes d'[[Enver Hoxha]]. Al rematar la guerra Enver Hoxha tomó'l poder d'Albania, convirtiéndola nun [[estáu socialista]]. Curiosamente, Albania foi l'únicu país ocupáu per Alemaña qu'esperimentó una crecedera de la población xudía. La población albanesa escondió a munchos xudíos, y apurriéronse-yos documentos falsos en dellos casos. Intentóse esplicar, que por cuenta de que los albaneses son [[musulmanes]], nun consideraben a los xudíos como «un problema», esto ye, l'[[antisemitismu]] nun taba estendíu na población. === Montenegru === {{AP|Estáu Independiente de Montenegru}} [[Ficheru:Flag of Montenegru (1905-1918 & 1941-1944).svg|thumb|150px|Bandera del Estáu Independiente de Montenegru.]] [[Image:Montenegru during ww2.png|thumb|left|180px]] Mientres munchos sieglos, [[Montenegru]], como [[Principáu de Zeta]], foi gobernáu por una socesión de dinastíes, llogrando'l so estatutu internacional como nación independiente nel [[Congresu de Berlín]], convirtiéndose depués nun reinu. Tres la [[Primer Guerra Mundial]], Montenegru llogró un alcuerdu con [[Serbia]] pa formar una federación que remataría cola formación del estáu conocíu como'l Reinu de Serbios, Croates y Eslovenos. Col fin de la [[Segunda Guerra Mundial]], dichu reinu pasó a convertise na [[República Federal Socialista de Yugoslavia]], na que permanecería hasta la so disgregación en [[1992]]. Con esti cambéu, Montenegru dexó de depender direutamente de Serbia (como asocedió ente 1918 y 1941) llogrando cierta autonomía como la [[República Socialista de Montenegru]]. Por cuenta de les sos carauterístiques como la más pequeña de los seis repúbliques que conformaben Yugoslavia, Montenegru recibió grandes apurras del gobiernu federal volviéndose un estáu parcialmente prósperu. Mientres la Segunda Guerra Mundial Montenegru foi ocupáu por [[Italia]], qu'amestó a [[Dalmacia]] el territoriu de la [[Badea de Kotor]] (la veneciana Cattaro) hasta setiembre de [[1943]] y amás estableció'l [[Estáu Independiente de Montenegru]] en [[1941]]. Esti estáu fascista (que duró dende 1941 hasta 1944) foi teatru d'una sangrienta guerra civil, especialmente cuando pasó a ser controláu pola Alemaña nazi a finales de 1943. == Casos especiales == === España === [[Ficheru:Flag of Spain (1938 - 1945).svg|thumb|230px|Primer bandera d'España mientres el réxime franquista, vixente ente 1938 y 1945.]] {{AP|España na Segunda Guerra Mundial}} {{VT|Entrevista d'Hendaia}} {{VT|División Azul}} A pesar de les semeyances ideolóxiques ente dambos rexímenes, [[Francisco Franco]] y [[Adolf Hitler]] nunca pudieron llegar a un alcuerdu pa la entrada efectiva d'España na guerra. [[Entrevista d'Hendaia|La xunta que tuvieron en Hendaya]] resultó un completu fracasu, yá que nin el Führer taba dispuestu a vencer al Caudiellu'l [[Protectoráu francés de Marruecos|Marruecos francés]] nin este a arrenunciar a les sos reclamaciones. A pesar d'ello, les presiones internes promovieron que s'unviara a la [[División Azul]], presuntamente formada por voluntarios, pa sofitar a Alemaña nel [[Frente Oriental (Segunda Guerra Mundial)|frente oriental]]. Hai que dicir que, pela so parte, los republicanos que sobrevivieron a la Guerra Civil emprestaron el so sofitu a los Aliaos y a la Xunión Soviética. En rematando la Segunda Guerra Mundial, España foi un destín recurrente pa numberosos fascistes como abellugu de los procesos xudiciales que s'abrir. === Luxemburgu === [[Ficheru:Flag of Luxembourg.svg|thumb|230px|Bandera de Luxemburgu]] Mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] el [[Luxemburgu|gobierno y la monarquía luxemburguesa]] fueron unviaos al exiliu pola invasión alemana del [[10 de mayu]] de [[1940]], anque les tropes alemanes realmente ocuparon la ciudá mientres la nueche del [[9 de mayu]]. Mientres la guerra, la [[Carlota de Luxemburgu|Gran Duquesa Charlotte]] tresmitió mensaxes, al traviés de la [[British Broadcasting Corporation|BBC]], pa dar esperanza a la xente de Luxemburgu. L'estáu foi puestu so ocupación militar hasta agostu de [[1942]], cuando foi amestáu formalmente pol [[Tercer Reich]] como parte del ''[[Gau (Alemaña nazi)|Gau]]'' ''Moselland''. Los luxemburgueses fueron declaraos ciudadanos alemanes y 13.000 fueron reclutados pal serviciu militar. Sobre 2.848 luxemburgueses morrieron eventualmente lluchando nel exércitu alemán. Les midíes p'acallantar la oposición luxemburguesa a esta anexón fueron siguíes de resistencia pasiva de primeres, como'l ''[[Spéngelskrich]]'' (llit. "Guerra de les Anfileres"), y refugando falar alemán. Ente que el francés foi prohibíu, munchos luxemburgueses recurrieron a la reutilización de les vieyes pallabres luxemburgueses, que conducieron a una renacencia de la llingua. Otres midíes incluyeron la [[deportación]], los [[trabayos forzaos]], el [[Serviciu militar|reclutamiento forzosu]] y, más drásticos, l'internamientu y la deportación a los [[campos de concentración]] y la execución. La última midida foi aplicada dempués de la [[Fuelga xeneral luxemburguesa de 1942|fuelga xeneral]] del [[1 de setiembre]] al [[3 de setiembre]] de [[1942]], que paralizó l'alministración, l'agricultura, la industria y la educación como respuesta a la declaración de reclutamiento forzosu pola alministración alemana'l [[30 d'agostu]] de [[1942]]. Foi suprimida violentamente: 21 güelguistes fueron executaos y dellos cientos más fueron deportaos a [[campos de concentración]]. L'alministrador civil de Luxemburgu naquel momentu, el [[Gauleiter]] [[Gustav Simon]], declarara necesariu'l reclutamiento pa sofitar l'esfuerciu alemán na guerra. A la fin, foi una de les dos úniques fuelgues masives en contra de la maquinaria de guerra alemana na Europa occidental. === Yugoslavia === {{AP|Invasión de Yugoslavia}} [[Ficheru:Naval Ensign of the Kingdom of Yugoslavia.svg|thumb|230px|Bandera naval del Reinu de Yugoslavia]] El [[Reinu de Yugoslavia]] solamente perteneció al [[Pactu Tripartitu]] por dos díes, una y bones un [[golpe d'estáu]] derrocó al [[Rexencia (política)|rexente]]. El [[9 d'ochobre]] de [[1934]], el rei [[Alejandro I de Yugoslavia]] foi asesináu por un radical [[macedoniu]]<ref name="youtube">[http://www.youtube.com/watch?v=RfxL67Uqp6Y Filmación del asesinatu del Rei Alejandro I]</ref> y foi asocedíu por [[Pedro II de Yugoslavia|Pedro II]]. Sicasí, por ser solo un neñu, Pedro II gobernó con un rexente, el so tíu [[Pablo Karađorđević]], quien inda gobernaba'l país a entamos de la Segunda Guerra Mundial. Dempués del [[Guerra Greco-Italiana|fracasu italianu en Grecia]], [[Adolf Hitler|Hitler]] decidió allegar n'ayuda de [[Benito Mussolini]], pero como los [[Wehrmacht|exércitos alemanes]] nun podíen travesar Yugoslavia pa llegar a Grecia, el rexente Pablo foi primíu por que se adheriera al Pactu Tripartitu. Naquel momentu, tolos vecinos de Yugoslavia aliárense a Alemaña, sacante Grecia, polo que'l rexente Pablo aportó'l [[25 de marzu]] de [[1941]]. [[Ficheru:Yugoslavia 1941.png|thumb|left|250px|Distribución de Yugoslavia mientres la guerra]] Dos díes depués, el [[27 de marzu]], un golpe cívicu-militar [[Serbia|serbiu]] derrocó a Pablo, y Pedro II foi declaráu finalmente rei. Anque'l golpe fuera disparáu pola actitú pro-xermana de Pablo, los golpistes se adherieron al Pactu Tripartitu de toes formes, pero nun consiguieron aselar a Hitler, qu'ordenó la invasión del país (vease [[Invasión de Yugoslavia]]). Los exércitos yugoslavos fueron ganaos en 11 díes, y [[Belgráu]] foi bombardiada. El [[17 d'abril]], l'Exércitu Real Yugoslavu rindióse incondicionalmente. Yugoslavia foi estremada ente les naciones que participaron na batalla: Alemaña, Bulgaria, Italia y Hungría. Sicasí, dexóse la creación de tres estados dientro del territoriu yugoslavu, que escarecíen d'autonomía: [[Estáu Independiente de Croacia|Croacia]], [[Serbia de Nedić|Serbia]] y [[Comité Alministrativu Provisional de Montenegru|Montenegru]]. === Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques === {{AP|Pactu Molotov-Ribbentrop}} [[Ficheru:Flag of the Soviet Union.svg|thumb|230px|Bandera de la Xunión Soviética]] El [[23 d'agostu]] de [[1939]], l'[[Alemaña nazi]] y la [[Xunión Soviética]] roblaron un pactu de non agresión, que partíase a [[Polonia]] en dos partes: una pa cada quien. El [[1 de setiembre]], [[Hitler]] invadió [[Polonia]] pel oeste y el [[17 de setiembre]], la URSS pel este. El [[30 de payares]], la [[Xunión Soviética]] invadió [[Finlandia]] pa defender [[Leningráu]] d'un posible ataque [[Alemaña|alemán]], pero los [[Finlandia|finlandeses]] llograron frenar la meyora, pero tuvo que vence-y territorios a la [[Xunión Soviética]]. El [[14]] y [[17 de xunu]] de [[1940]], la [[Xunión Soviética]] amestó los [[países bálticos]] y el [[28 de xunu]] y [[4 de xunetu]] [[Besarabia]] y [[Bucovina]]. Cuando n'[[ochobre]] de [[1940]], [[Reinu Xuníu]] ganó a [[Alemaña]] na [[batalla d'Inglaterra]], Hitler camuda de frente y afítase na [[Xunión Soviética]] polos sos inmensos [[recursos naturales]] y el so vastu territoriu p'asina suministrar al [[Tercer Reich]]. Entós, el [[18 d'avientu]] executó'l [[Direutoriu Non.21]] el cual ordenó invadir la [[Xunión Soviética]] por aciu la [[Operación Barbarossa]]. Finalmente, el [[22 de xunu]] de [[1941]], [[Alemaña]] y los sos [[estaos satélites]] invadieron a la Xunión Soviética, que terminaría nun desastre pol [[iviernu rusu]]. == Unidaes con voluntarios estranxeros nes Waffen-SS == {{AP|Waffen-SS}} '''Divisiones de les Waffen-SS''' [[Escandinavia|escandinavos]]. * [[6ª División de Monte SS Nord|6ª División SS Nord]], [[Noruega|noruegos]]. * [[7ª División de Monte SS Prinz Eugen|7ª División SS Prinz Eugen]], [[Serbia|serbios]] y [[Croacia|croates]]. * [[11ª División de Granaderos SS Nordland|11ª División SS Nordland]], noruegos. * [[12ª División de Monte SS Handschar|13ª División SS Handshar]], [[Bosnia Herzegovina|bosnios]] y croates. * [[13ª División de Granaderos SS Galizische|14ª División SS Galizische]], [[Ucraína|ucraínos]]. * [[14ª División de Granaderos SS|División SS Lettische nᵘ 1]], [[Letonia|letonos]]. * [[15ª División de Granaderos SS Horst Wessel|18ª División SS Horst Wessel]], [[Hungría|húngaros]]. * [[16ª División de Granaderos SS|División SS Lettische nᵘ 2]], letones. * [[17ª División de Granaderos SS (estonia nᵘ 1)|División SS Estnische nᵘ 1]], [[Estonia|estonios]]. * [[18ª División de Monte SS Skanderbeg|21ª División SS Skanderbeg]], [[Albania|albanos]]. * [[19ª División de Caballería SS Voluntarios Maria Theresia|22ª División SS Maria Theresia]], húngaros d'[[Alemanes étnicos|orixe xermanu]]. * [[20ª División de Monte SS Kama|División SS Kroatische nᵘ 2]], [[Bosnia Herzegovina|bosnios]] y croates d'orixe xermanu. * [[21ª División Panzergrenadier SS Nederland|23ª División SS Nederland]], [[Países Baxos|holandeses]]. {{Nueva columna}} * [[22ª División de Monte SS|24ª División SS Karstjäger]], [[italia]]nos y [[Eslovenia|eslovenos]] d'orixe xermanu. * [[23ª División de Granaderos SS Hunyadi|25ª División SS Hunyadi]], húngaros. * [[24ª División de Granaderos SS|División SS Ungarische nᵘ 2]], húngaros. * [[25ª División de Granaderos SS Langemarck Voluntarios|27ª División SS Langemarck]], [[Bélxica|belgues]] d'orixe [[Flandes|flamencu]] * [[26ª División de Granaderos SS Wallonien Voluntarios|28ª División SS Wallonien]], belgues d'orixe [[Rexón Valona|valón]]. * [[27ª División de Granaderos SS RONA|División SS Russische nᵘ 1]], [[Rusia|rusos]]. * [[28ª División de Granaderos SS|División SS Italienische nᵘ 1]], italianos. * [[29ª División de Granaderos SS|División SS Russische nᵘ 2]], [[Bielorrusia|bielorrusos]]. * [[30ª División de Granaderos SS|División SS Weissruthenische nᵘ 1]], [[Bielorrusia|bielorrusos]]. * [[31ª División de Granaderos SS Batschka|31ª División SS Batschka]], [[Checoslovaquia|checos]] y húngaros. * [[33ª División de Voluntarios de Caballería SS|División SS Ungarische nᵘ 3]], húngaros. * [[33ª División de Granaderos SS Voluntarios Charlemagne|33ª División SS Charlemagne]], [[Francia|franceses]]. * [[34ª División de Granaderos SS Landstorm Nederland|34ª División SS Landstorm Nederland]], holandeses. * [[37ª División de Caballería SS Voluntarios Lützow]], húngaros. {{Final columnes}} '''Otres unidaes''' * [[Brigada Kaminski]], rusos. * [[1ᵉʳ División Cosaca (Waffen-SS)|1ᵉʳ División Cosaca]], [[cosacu|cosacos]]. * [[Lexón SS Freies Indien|Legion Freies Indien]], [[India|hindús]]. * [[Brigada SS Voluntarios d'El Cáucasu|Brigada d'El Cáucasu]], [[Azerbaixán|azerbaixanos]], [[Armenia|armenios]] y [[Xeorxa|xeorxanos]]. * [[Moslem Ostürrkische Waffenverband der SS]], [[tártaros]] musulmanes. * [[Lexón Azul|Compañíes SS de Voluntarios Spanien 101 y 102]], [[España|españoles]]. * [[Britisches Freikorps]], británicos. * [[Hiwi]]s == Grupos armaos == === Chetniks (Serbia) === {{AP|Chetniks}} [[Ficheru:Chetniks Flag.svg|thumb|200px|Supuesta bandera chetnik]] Dempués de la [[invasión de Yugoslavia]] en [[1941]], el coronel [[Draža Mihajlović]] foi nomáu xefe de la resistencia yugoslava contra los alemanes pol gobiernu yugoslavu nel exiliu. Mihajlović fundó'l Real Exércitu Yugoslavu na Patria, más conocíu como los [[Chetniks]], por que llucharen contra los invasores. Los Chetniks, nacionalistes y monárquicos, taben conformaos principalmente por serbios y montenegrinos, y llograron llograr el sofitu de los [[Aliaos (Segunda Guerra Mundial)|Aliaos]], lo que significó armes y suministros. Tou esto camudó pocos meses más tarde, yá que tres la [[invasión de la Xunión Soviética]], formóse un grupu de resistencia [[comunista]] lideráu por [[Josip Broz Tito]]. Magar primeramente los Chetniks collaboraron colos [[partisanos Yugoslavos|partisanos de Tito]], depués opunxéronse-yos, y en delles rexones llegaron a collaborar colos alemanes pa combatir a los partisanos. Peor entá, cuando en [[1943]] los Aliaos enterárense que los Chetniks taben collaborando na [[llimpieza étnica]] de [[Bosníacos|bosnios]] en [[Bosnia-Herzegovina]], los Chetniks perdieron el sofitu aliáu, y los partisanos fueron reconocíos como la fuercia de resistencia llexítima yugoslava. En [[1944]], Mihajlović recibió la orde real d'unificar les sos fuercies coles partisanes contra Alemaña, pero él, xuntó cola mayoría de les sos tropes, negóse. Cuando en [[1945]], los partisanos llograron espulsar a los invasores cola ayuda del [[Exércitu Coloráu]], los Chetniks retirar a [[Austria]] ya [[Italia]] (a les provincies de [[Provincia de Fiume|Fiume]], [[Provincia de Liubliana|Liubliana]] y [[Provincia de Pola|Pola]] en [[Istria]], nes actuales Croacia y Eslovenia), escondiéndose munchos n'[[Eslovenia]]. Munchos Chetniks apurrir a los [[Reinu Xuníu|británicos]], pero estos fueron devueltos al so país, onde los principales oficiales fueron xulgaos y sentenciaos a muerte o a prisión per traición a la patria y por crímenes de guerra, poles acabante establecer autoridaes comunistes. El mesmu Mihajlović foi prindáu en [[Bosnia]] en [[1946]] y foi executáu pocu dempués. Póstumamente, el presidente d'Estaos Xuníos [[Harry Truman]] apurrió-y la [[Lexón de Méritu]] al coronel Mihajlović, pero foi fechu de callao pa nun ofender al gobiernu de [[Yugoslavia]]. === Exércitu de Lliberación Rusu (Rusia) === [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 101I-297-1704-10, Nordfrankreich, Angehörige der Wlassow-Armee.jpg|thumb|200px|Soldaos del Exércitu de Lliberación Rusu.]] {{AP|Exércitu de Lliberación Rusu}} Dempués de la [[operación Barbarossa]], millones de [[prisioneros de guerra]] soviéticos fueron unviaos [[campos de concentración]] alemanes. En munchos casos, estos campos nun yeren más que cortiles al campu arrodiaes con alambre d'escayos, que nun ufiertaben nenguna proteición al iviernu rusu. Munchos prisioneros morrieron por cuenta de la baxa ingesta de caloríes, la poca hixene y el fríu, según a les tortures y maltratos solmenaos polos guardias.{{ensin referencies}} Estes dures condiciones motivaron a munchos prisioneros rusos a aceptar cualquier proposición enemiga que-yos dexara escapar de los campos de prisioneros. Dempués del so destacáu papel na [[batalla de Moscú]], el xeneral [[Andrey Vlasov]] foi condecoráu cola [[Orde de la Bandera Colorada]] y convirtióse nuna celebridá. Vlasov foi unviáu pocu dempués a intentar llevantar el [[sitiu de Leningráu]] xunto col 2º Exércitu de Choque. Esta vegada nun corrió con bona fortuna y les sos fuercies fueron arrodiaes y destruyíes. Vlasov refugó escapar y escondióse nun monte cercanu hasta que foi prindáu polos alemanes diez díes dempués. En cautiverio, Vlasov declaró la so intención de liderar un exércitu rusu pro-alemán, yá que llegara a la conclusión de que [[Stalin]] y los [[bolxevique]]s yeren los causantes de les penuries del pueblu soviéticu y fundó'l Comité de Lliberación Rusu, que'l so oxetivu yera tomar voluntarios rusos de los campos de prisioneros de guerra pa formar un exércitu que derrocara a Stalin pa formar una república rusa democrática{{demostrar}}. Estos voluntarios seríen integraos nel Exércitu de Lliberación Rusu, o ROA, poles sos sigles en [[idioma rusu|rusu]]. La inminente derrota alemana nel [[Frente Oriental (Segunda Guerra Mundial)|frente oriental]] a mediaos de [[1944]], motivaron a [[Heinrich Himmler]] a solicitar a Hitler la creación del ROA, como alternativa pa detener a los soviéticos. El ROA esistía solamente como propaganda, yá qu'[[Adolf Hitler|Hitler]] prohibiera que Vlasov comandara delles tropes. Los voluntarios recibieron un uniforme con un parche del ROA, pero nunca fueron al campu de batalla como unidá, sinón a realizar otros llabores entemecíos n'unidaes d'otres nacionalidaes. El [[11 de febreru]] de [[1945]], dos [[división militar|divisiones]] del ROA enfrentar al [[Exércitu Coloráu]] nes veres del [[ríu Oder]], pero al ser ganaes, les fuercies de Vlasov retirar ensin permisu escontra [[Praga]]. Ellí combatieron coles [[SS]], que deseyaben reprimir a la población que se taba alzando, pero depués tuvieron que retirase ante la proximidá de la meyora soviética. Los soldaos del ROA esvalixáronse entós, y munchos apurriéronse a los británicos y estauxunidenses, anque fueron devueltos a los soviéticos. El mesmu Vlasov apurrióse'l [[10 de mayu]] a los aliaos occidentales, pero foi repatriáu a encomalo dos díes depués. Vlasov y once oficiales del ROA fueron condergaos a muerte por un [[tribunal militar]], por traición a la patria y crímenes de guerra, siendo executaos el [[1 d'agostu]] de [[1946]]. === Exércitu Nacional Ucraín (Ucrania) === {{AP|Exércitu Nacional Ucraín}} El propósitu principal de la creación del Exércitu Nacional d'Ucraína yera la integración de toles unidaes ucraínes de llucha na Alemaña nazi, so un solu comandu. El tamañu del exércitu, que tomaba toles unidaes ucraínes subordinaes al Oberkommando de Heeres foi de 220 mil soldaos. Sicasí, dos meses antes del final de la guerra, Shandruk pudo axuntar solo unos 50 mil soldaos. En realidá, Shandruk foi capaz de comandar namái la 1ᵉʳ División UNA y dellos elementos de la 2ª División UNA. El 7 de mayu, so la so influencia, la división foi allugada nel oeste d'Austria dempués de movese amodo por Eslovenia (febreru de 1945), retirándose entá más de les fuercies del Exércitu Coloráu. L'Exércitu» agora estremóse en dellos grupos, unu con direición a la frontera italiana apurrir al 15º Grupu d'Exércitu Británicu y otros emigraron escontra les fronteres alemán y suizu y apurriéronse al 6º Grupu d'Exércitu de los EE.XX. Los soldaos de la UNA fueron internaos nel norte d'Italia, na zona controlada por fuercies del II Cuerpu polacu. Dempués de la capitulación, Shandruk solicitó una xunta col xeneral polacu Wladyslaw Anders en Londres, y pidió-y que protexera l'exércitu contra la deportación a la Xunión Soviética. A pesar de la presión soviética, Anders xestionó pa protexer a los soldaos ucraínos como a antiguos ciudadanos de la Segunda República de Polonia. Shandruk y el gruesu de les sos fuercies maniobraron pa permanecer nel oeste, y munchos de los ex soldaos UNA xuniéronse a la Lexón Estranxera Francesa. Otros grupos, estazaos, apurrir a la Xunión Soviética o los aliaos occidentales, afronatando la repatriación, con dellos centenares internaos en Suiza. L'UNA tenía una mala rellación col xeneral rusu Andréi Vlásov del Exércitu de Lliberación (KONR) y nunca se subordinaron a él. Tamién cosacos ucraínos llibres del coronel Tereshchenko, la Brigada de Reserva del Coronel Hudyma, la Brigada de Reserva del Coronel Malets y los restos del Exércitu de Lliberación d'Ucraína (UVV) sumar a les files de la UNA. Fixéronse planes con al respective de la inclusión del Exércitu ucraín Llibre (120 mil soldaos), les divisiones militares de los cosacos de Kuban y xeorxanos. === División Azul y Escuadrilla Azul (España) === [[Ficheru:Flag_of_Spain_under_Franco_1938_1945.svg|thumb|230px|Bandera del España mientres el réxime de Franco (1939-1975).]] {{AP|División Azul|Lexón Azul|Escuadrilla Azul|España na Segunda Guerra Mundial}} Mientres la [[Guerra Civil Española]], l'[[Alemaña Nazi]] y la [[Italia fascista]] fueron unos de los principales aliaos del xeneral [[Francisco Franco]]. El xeneral Franco convertir en caudiellu d'España mientres unos 40 años, y caltendría cierta amistá colos países de la Exa mientres la Segunda Guerra Mundial. Anque na [[Entrevista d'Hendaia]] decidióse qu'España nun entraría na guerra, Franco y el so Ministru de Rellaciones Esteriores [[Ramón Serrano Súñer]], deciden entamar la unviada d'una fuercia de voluntarios, que daría llugar a la [[División Azul]]. Voluntarios españoles unviaos a Alemaña pa combatir pola [[Wehrmacht]] contra'l [[Exércitu Coloráu]] na [[Operación Barbarossa|invasión alemana de la Xunión Soviética]]. Magar a la so llegada a Alemaña los voluntarios fueron entrenaos, armaos, entamaos y vistíos con uniformes de la Wehrmacht, una y bones la unidá (la ''250. Einheit spanischer Freiwilliger'') formaba parte de la estructura militar alemana, como forma d'estremase munchos d'ellos solíen usar les camises azules de los falanxistes, polo que s'empezar a ser conocida como la ''División Azul''. En total, unos 47&nbsp;000 soldaos sirvieron na ''División Azul'' na Xunión Soviética, particularmente nel [[Sitiu de Leningráu]]. Ente 4500 y 5000 d'ellos atoparon la muerte, y más de 8000 fueron mancaos. 321 fueron fechos prisioneros de guerra pol exércitu soviéticu. Tres la disolución en 1943 de la División Azul, fórmase la Lexón Azul, un grupu d'unos 3000 voluntarios falanxistes que decidieron siguir lluchando nes files del Tercer Reich hasta la so cayida. Paralelamente, los aviadores voluntarios formaron la [[Escuadrilla Azul]], compuesta por 95 aviadores que baltaron 156 aviones soviéticos, perdiendo a 19 pilotos.<ref>Fernández-Coppel, Jorge. ''La Escuadrilla Azul''. Ed. Altaya. 2008</ref> === Arzi Hukumate Azad Hind (India) === {{AP|Arzi Hukumate Azad Hind}} [[Ficheru:Flag of Azad Hind.svg|thumb|200px|Bandera del Exércitu Independiente de la India]] Cuando en [[1939]] el gobernante británicu de la [[Raj británicu|India colonial]], [[Victor Hope]], declaró la guerra a Alemaña ensin consultar al Congresu de la India, el líder independentista [[Subhas Chandra Bose]] empecipió una serie de protestes y revueltes contra los ocupantes británicos por tol país. La respuesta británica foi rápida y Bose foi arrestáu. En xineru de 1941 Bose escapó a Alemaña, onde tuvo hasta [[1943]], cuando los xaponeses llamar de vuelta, yá que se preparar pa empecipiar una campaña escontra la India, específicamente escontra [[Imphal]] y [[Kohima]]. Los xaponeses pensaben que la presencia de Bose otorgaría-y llexitimidá a la entrada de tropes nipones a la India y que'l pueblu indiu nun lu consideraría como un cambéu de réxime colonial. La collaboración local yera esencial, una y bones Xapón nun cuntaba con fuercies p'apoderar a la inmensa colonia británica. [[Ficheru:Bose & Gandhi 1938.jpg|thumb|left|320px|[[Subhas Chandra Bose|Bose]] (der.) intentó lliberar a la India con ayuda xaponesa, anque'l so gobiernu nunca cuntó con poder real. Na imaxe, Bose con [[Mohandas Gandhi|Gandhi.]]]] El [[21 d'ochobre]] de [[1943]] declaróse'l Gobiernu Provisional de la India Llibre o [[Yangon]], que cuntó con un exércitu, l'[[Exércitu Independiente de la India]], conformáu por [[prisioneros de guerra]] hindús que llucharen al llau de los británicos. El [[29 d'avientu]], Bose viaxó a les [[Islles Andaman y Nicobar]], que fueren prindaes polos xaponeses en xineru de [[1942]], y ellí recibió'l control de les islles nuna ceremonia. Sicasí, Bose retirar a los pocos díes, y les islles siguieron so control xaponés hasta'l final de la guerra. Mientres les batalles en [[Imphal]] y [[Kohima]], nel segundu trimestre de [[1944]], les fuercies del Exércitu Independiente de la India llucharon xunto a los xaponeses contra los británicos, nun intentu de prindar territoriu en suelu hindú. Los xaponeses esperaben que cola captura de les dos provincies fronterices de la India, la población alzar contra los británicos, quien tendríen que replegase. La derrota xaponesa atayó los planes independentistes de Bose, y les sos fuercies tuvieron que retirase de vuelta a [[Birmania]]. Una derrota definitiva en [[Yangon]] en [[1945]], sentenció al movimientu independentista de Bose, quien tuvo qu'escapar escontra [[Tokiu]], pero'l so avión sumió sobre [[Taiwán]]. == Líderes == * Vease ''[[ Líderes de les Potencies de la Exa na Segunda Guerra Mundial]]'' == Ver tamién == * [[Pactu Tripartitu]] * [[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial]] == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Potencias del Eje en la Segunda Guerra Mundial}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Segunda Guerra Mundial]] [[Categoría:Potencies (xeopolítica)]] [[Categoría:Aliances militares|Exa]] [[Categoría:Imperiu de Xapón]] [[Categoría:Alemaña nazi]] [[Categoría:Reinu d'Italia]] [[Categoría:Italia fascista]] [[Categoría:Historia de les rellaciones esteriores de Xapón]] [[Categoría:Rellación Alemaña-Italia]] [[Categoría:Rellación Alemaña-Xapón]] [[Categoría:Rellación Italia-Xapón]] 7cborfoaqig5enjy0i898s1v50vdz3b 0 129165 4379553 4355736 2025-06-26T09:58:43Z YoaR 37624 /* El conceyu */ 4379553 wikitext text/x-wiki {{ficha xenérica}} El '''Primer Conceyu de Constantinopla''' celebrar ente mayu y xunetu de [[381]], ta consideráu'l II [[conceyu ecuménicu]] poles [[Ilesia (organización)|Ilesia]]s [[Católica]] y [[Ilesia Ortodoxa|Ortodoxa]]. == Motivación del conceyu == Tres la celebración en [[325]] del [[Conceyu de Nicea I|Conceyu de Nicea]] nel que se condergó como heréticu'l [[arrianismu]], doctrina que negaba la divinidá de [[Xesucristu]], este resurdió con fuercia na mesma [[Constantinopla]] gracies al sofitu del so obispu, [[Eusebio de Nicomedia]], quien llogró convencer a los socesores del emperador [[Constantín I el Grande|Constantino]] por que sofitaren l'arrianismu y refugaren la llinia ortodoxa aprobada en Nicea y sustituyeren a los obispos nicenos por obispos arrianos nes sedes episcopales d'Oriente. Amás surdiera una nueva doctrina defendida por [[Macedoniu de Constantinopla]] que, anque afirmaba la divinidá de Xesucristu, negar al [[Espíritu Santu]] y que ye conocida como herexía [[Macedonianismu|Macedonia]] o [[Macedonianismu|Pneumatómaca]]. Esta situación yera la que s'atopó [[Teodosio I]] cuando, en [[379]], xubió al tronu del [[Imperiu Romanu d'Oriente]] (solo dende'l 15 de mayu de [[392]] va ser emperador tamién del Occidente). Teodosio decidió entós convocar el primeru de los conceyos qu'habríen de celebrase en Constantinopla pa solucionar los discutinios doctrinales qu'amenaciaben la unidá de la Ilesia. == El conceyu == El conceyu empecipiar so la presidencia del obispu [[Melecio de Antioquía]] y cola asistencia de 150 obispos de les diócesis orientales, una y bones el conceyu yera namái del Imperiu d'Oriente y asina nun se convocó a los obispos occidentales, ente ellos al papa [[Dámaso I]]. Ente los sos principales participantes destacaron dalgunos de los llamaos "Padres Capadocios": [[Gregorio de Nisa|Gregorio Niseno]] y [[Gregorio de Nacianzo|Gregorio Nacianceno]]. Esti postreru foi designáu pol mesmu conceyu como obispu de Constantinopla y, tres la muerte de Melecio, pasó a presidir el mesmu hasta la so dimisión y sustitución por [[Nectariu de Constantinopla|Nectariu]]. La gran midida adoptada pol Primer Conceyu de Constantinopla foi la revisión del [[Símbolu Nicenu|Creu nicenu]], tamién añadiendo otros artículos. El nuevu credo pasó a denominase [[Símbolu Niceno-Constantinopolitano|Credo niceno-constantinopolitano]]. Declaróse la consustancialidad del Espíritu Santu col Padre y col Fíu: Πιστεύομεν ... εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον, τὸ Κύριον καὶ Ζωοποιόν, τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, τὸ σὺν Πατρὶ καὶ Υἱῷ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον, τὸ λαλῆσαν διὰ τῶν προφητῶν (Creemos ... nel Espíritu Santu, Señor y dador de vida, que procede del Padre; que col Padre y el Fíu recibe una mesma adoración y gloria, que faló polos profetes). Con esti agregu, afitábase la ortodoxa de la Ilesia afirmando la divinidá tantu del Fíu (contra los arrianos) como del Espíritu Santu (contra los pneumatómacos). El conceyu tamién tomó midíes al respective de: * La condena del [[arrianismu]], el [[macedonianismu]] y l'[[apolinarismu]] (Canon 1). * La delimitación de les provincies eclesiástiques, prohibiéndose a los titulares de cada diócesis interferir nos asuntos d'otra (Canon 2). * La determinación: "L'obispu de Constantinopla va tener la prerrogativa d'honor dempués del de Roma; porque Constantinopla ye la nueva Roma" (Canon 3). * La invalidez de la consagración de [[Máximu I de Constantinopla|Máximu]] como obispu de [[Constantinopla]] (Canon 4). * La condena del [[priscilianismu]] doctrina herética defendida por [[Priscilianu]]. A la fin del conceyu, l'emperador Teodosio emitió un decretu pal so imperiu, declarando que les ilesies teníen de restaurar a aquellos obispos que confesaren la igualdá na divinidá del Padre, el Fíu y l'Espíritu Santu. El calter ecuménicu d'esti conceyu, nel que nun participó nengún representante de la Ilesia occidental, foi reconocíu pol [[Conceyu de Calcedonia]] en [[451]]. == Consecuencies == Tres el Primer Conceyu de Constantinopla, les disputes teolóxiques alrodiu de la divinidá del Padre, del Fíu y del Espíritu Santu, fueron sustituyíes poles disputa cristolóxiques alrodiu de cómo s'integraben en Xesucristu les sos naturaleces humanu y divín, y que van dar llugar al [[nestorianismu]], el [[monofisismu]] y el [[monotelismu]]. {{Socesión | títulu= '''Conceyu de Constantinopla I''' | periodu = Ente mayu y xunetu de 381 | predecesor = [[Conceyu de Nicea I]] | socesor = [[Conceyu d'Éfesu]] }} == Ver tamién == * [[Conceyos de Constantinopla]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Council of Constantinople}} * [https://web.archive.org/web/20090120063126/http://ec.aciprensa.com/p/primconconst.htm Primer Conceyu de Constantinopla, na Enciclopedia Católica.] {{Tradubot|Concilio de Constantinopla I}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Conceyos de Constantinopla|Constantinopla 1]] [[Categoría:Conceyos ecuménicos|Constantinopla 1]] [[Categoría:Dinastía teodosiana]] [[Categoría:381]] [[Categoría:Imperiu bizantín nel sieglu IV]] [[Categoría:Ilesia católica]] qupp7ykue40tg4er9bs02v9xn71n87p 0 129674 4379463 4097315 2025-06-25T16:17:16Z YoaR 37624 4379463 wikitext text/x-wiki {{competición deportiva}} {{referencies|t=20090730|automovilismu}} [[Ficheru:Zytek sorpasso lmes.jpg|thumb|1000 km de Monza de 2005]] Los '''1000&nbsp;km de Monza''', o tamién '''Troféu Filippo Caracciolo''' en delles ediciones, foi una carrera d'[[automovilismu de velocidá]] que s'apostó a fines del mes d'abril con [[gran turismu (automóvil)|gran turismos]] y [[sport prototipu|sport prototipos]] nel circuitu [[Italia|italianu]] de [[Autodromo Nazionale Monza|Monza]]. Orixinalmente usábase un trazáu de 10.100 metros qu'incluyía l'óvalu con chicanes. En 1970 adoptóse'l circuitu actual ensin les curves peraltadas, d'alredor de 5.800 metros de llargor según l'añu. Dende la so edición inaugural, formó parte del calendariu del [[Campeonatu Mundial de Resistencia]] mientres práuticamente tres décades con tres esceición: nun hubo carrera en 1978 y 1989, y la edición 1979 foi fecha del Campeonatu Italianu de Grupu 6. En dicha dómina considerar de les carreres de resistencia más prestixoses del país, xunto a la [[Mille Miglia]] y la [[Targa Florio]]. Tres la desapaición del mundial, la carrera foi reflotada en 1997 y 1998 como parte del Campeonatu Italianu de Gran Turismos. El [[Campeonatu de la FIA de Sport Prototipos]] retomó la carrera per única vegada en 2001. La so heredera, la [[Le Mans Series]], apostó los 1000&nbsp;km de Monza en 2004, 2005, 2007 y 2008; les dos primeres tuvieron llugar en mayu y xunetu respeutivamente, en cuantes que les dos siguientes retomaron el sitiu habitual n'abril. Le Mans Series nun visita Monza dende 2009. Les dos primeres ediciones de la competición duraron tres hores, dempués de lo que tomóse'l formatu de 1000&nbsp;km en 1965, asonsañando a los [[1000 km de Nürburgring]], que-y fixo algamar l'estatus de [[carrera de resistencia]]. Asina, los 1000&nbsp;km de Monza apostar mientres dos décades salvu en 1976 (cuatro hores) y 1977 (500&nbsp;km). La carrera foi encurtiada nuevamente a 360&nbsp;km en 1986, volvió a 1000&nbsp;km en 1987 y 1988, y los sos trés últimes ediciones como parte del Mundial de Resistencia duraron 480, 430 y 500&nbsp;km. Les ediciones posteriores duraron toes 1000&nbsp;km. == Ganadores == {| {{tablaguapa}} ! Añu !!colspan=2| Pilotos !! Automóvil !! Equipu |- !colspan=5| 3 hores |- ! 1963 |colspan=2| {{bandera|GBR}} [[Roy Salvadori]] | [[Aston Martin DP214]] | [[David Brown]] |- ! 1964 |colspan=2| {{bandera|NED}} [[Rob Slotemaker]] | [[Porsche 904]] GTS | [[Ben Pon]] |- !colspan=5| 1000&nbsp;km |- ! 1965 | {{bandera|GBR}} [[Mike Parkes]] || {{bandera|FRA}} [[Jean Guichet]] | [[Ferrari P|Ferrari 275P2]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |- ! 1966 | {{bandera|GBR}} [[John Surtees]] || {{bandera|GBR}} [[Mike Parkes]] | [[Ferrari P|Ferrari 330P3]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |- ! 1967 | {{bandera|ITA}} [[Lorenzo Bandini]] || {{bandera|NZL}} [[Chris Amon]] | [[Ferrari P|Ferrari 330P4]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |- ! 1968 | {{bandera|GBR}} [[David Hobbs]] || {{bandera|AUS}} [[Paul Hawkins]] | [[Ford GT40]] Mk.I | John Wyer |- ! 1969 | {{bandera|SUI}} [[Jo Siffert]] || {{bandera|GBR}} [[Brian Redman]] | [[Porsche 908]]LH | Porsche |- ! 1970 | {{bandera|MEX}} [[Pedro Rodríguez de la Vega]] || {{bandera|FIN}} [[Leo Kinnunen]] | [[Porsche 917]]K | John Wyer |- ! 1971 | {{bandera|MEX}} [[Pedro Rodríguez de la Vega]] || {{bandera|GBR}} [[Jackie Oliver]] | [[Porsche 917]]K | John Wyer |- ! 1972 | {{bandera|BEL}} [[Jacky Ickx]] || {{bandera|SUI}} [[Clay Regazzoni]] | [[Ferrari 312PB]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |- ! 1973 | {{bandera|BEL}} [[Jacky Ickx]] || {{bandera|GBR}} [[Brian Redman]] | [[Ferrari 312PB]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |- ! 1974 | {{bandera|ITA}} [[Arturo Merzario]] || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Mario Andretti]] | [[Alfa Romeo Tipu 33|Alfa Romeo 33TT12]] | [[Autodelta]] |- ! 1975 | {{bandera|ITA}} [[Arturo Merzario]] || {{bandera|FRA}} [[Jacques Laffite]] | [[Alfa Romeo Tipu 33|Alfa Romeo 33TT12]] | Kauhsen |- !colspan=5| 4 hores |- ! 1976 | {{bandera|GER}} [[Jochen Mass]] || {{bandera|BEL}} [[Jacky Ickx]] | [[Porsche 936]] | [[Martini Racing]] |- !colspan=5| 500&nbsp;km |- ! 1977 |colspan=2| {{bandera|ITA}} [[Vittorio Brambilla]] | [[Alfa Romeo Tipu 33|Alfa Romeo 33SC12]] | [[Autodelta]] |- ! 1978 |colspan=5 align=center| ''Nun s'apostó'' |- !colspan=5| 1000&nbsp;km |- ! 1979 | {{bandera|ITA}} [[Renzo Zorzi]] || {{bandera|ITA}} Marcu Copaferri | [[Lola Racing Cars|Lola]] T286-[[Ford Motor Company|Ford]] | <!-- ¿? --> |- ! 1980 | {{bandera|GBR}} [[Alain de Cadenet]] || {{bandera|Sudáfrica|1928}} [[Desiré Wilson]] | [[Alain de Cadenet|De Cadenet]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | [[Alain de Cadenet]] |- ! 1981 |colspan=2| {{bandera|GER}} Edgar Dören / {{bandera|GER}} Jürgen Lässig / {{bandera|GER}} Gerhard Holup | [[Porsche 935]] K3 | Weralit |- ! 1982 | {{bandera|FRA}} [[Henri Pescarolo]] || {{bandera|FRA}} [[Giorgio Francia]] | [[Jean Rondeau|Rondeau]] M382-[[Ford Motor Company|Ford]] | [[Jean Rondeau]] |- ! 1983 | {{bandera|FRA}} [[Bob Wollek]] || {{bandera|BEL}} [[Thierry Boutsen]] | [[Porsche 956]] | [[Joest Racing|Joest]] |- ! 1984 | {{bandera|GER}} [[Stefan Bellof]] || {{bandera|GBR}} [[Derek Reginald Bell|Derek Bell]] | [[Porsche 956]] | Porsche |- ! 1985 | {{bandera|GER}} [[Manfred Winkelhock]] || {{bandera|SUI}} [[Marc Surer]] | [[Porsche 962]]C | [[Kremer Racing|Kremer]] |- !colspan=5| 360&nbsp;km |- ! 1986 | {{bandera|GER}} [[Hans-Joachim Stuck]] || {{bandera|GBR}} [[Derek Reginald Bell|Derek Bell]] | [[Porsche 962]]C | Porsche |- !colspan=5| 1000&nbsp;km |- ! 1987 | {{bandera|GBR}} [[John Watson (pilotu)|John Watson]] || {{bandera|NED}} [[Jan Lammers]] | [[Xaguar XJR-8]] | Xaguar |- ! 1988 | {{bandera|GBR}} [[Martin Brundle]] || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Eddie Cheever]] | [[Xaguar XJR-9]] | Xaguar |- ! 1989 |colspan=5 align=center| ''Nun s'apostó'' |- !colspan=5| 480&nbsp;km |- ! 1990 | {{bandera|ITA}} [[Mauro Baldi]] || {{bandera|FRA}} [[Jean-Louis Schlesser]] | [[Mercedes-Benz C11]] | [[Sauber]] [[Mercedes-Benz|Mercedes]] |- !colspan=5| 430&nbsp;km |- ! 1991 | {{bandera|GBR}} [[Martin Brundle]] || {{bandera|GBR}} [[Derek Warwick]] | [[Xaguar XJR-14]] | Xaguar |- !colspan=5| 500&nbsp;km |- ! 1992 | {{bandera|GBR}} [[Geoff Lees]] || {{bandera|JAP}} Hitoshi Ogawa | [[Toyota TS010]] | [[Toyota]] Team [[Tom's]] |- ! 1993-1996 |colspan=5 align=center| ''Nun s'apostó'' |- !colspan=5| 1000&nbsp;km |- ! 1997 | {{bandera|GER}} [[Thomas Bscher]] || {{bandera|DNK}} John Nielsen | [[Kremer K8 Spyder]]-[[Porsche]] | [[Kremer Racing|Kremer]] |- ! 1998 | {{bandera|GER}} [[Thomas Bscher]] || {{bandera|GBR}} [[Geoff Lees]] | [[McLaren F1]] GTR | GTC |- ! 1999-2000 |colspan=5 align=center| ''Nun s'apostó'' |- ! 2001 | {{bandera|ITA}} [[Giovanni Lavaggi]] || {{bandera|GBR}} Christian Vann | [[Ferrari 333 SP]]-[[Judd]] | GLV Brums |- ! 2002-2003 |colspan=5 align=center| ''Nun s'apostó'' |- ! 2004 | {{bandera|GBR}} Jamie Davies || {{bandera|GBR}} [[Johnny Herbert]] | [[Audi R8 LMP]] | Audi Sport UK Veloqx |- ! 2005 | {{bandera|FRA}} [[Emmanuel Collard]] || {{bandera|FRA}} [[Jean-Christophe Boullion]] | [[Pescarolo Sport|Pescarolo]] C60-[[Judd]] | [[Pescarolo Sport|Pescarolo]] |- ! 2006 |colspan=5 align=center| ''Nun s'apostó'' |- ! 2007 | {{bandera|FRA}} [[Nicolas Minassian]] || {{bandera|ESP}} [[Marc Gené]] | [[Peugeot 908 HDI FAP]] | Peugeot |- ! 2008 | {{bandera|FRA}} [[Stéphane Sarrazin]] || {{bandera|POR}} [[Pedro Lamy]] | [[Peugeot 908 HDI FAP]] | Peugeot |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|1000km Monza}} {{Tradubot|1000 km de Monza}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Competiciones de grandes turismos]] [[Categoría:Competiciones d'automovilismu d'Italia]] e1624x3soth22r73zlj3res4ammj9qz 0 129994 4379619 4376600 2025-06-26T10:12:07Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379619 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Nancy Davis Reagan''' (nacida '''Anne Frances Robbins''', {{nym|paréntesis=non}})<ref>{{cita web |url= http://www.eluniversal.com/internacional/160306/murio-nancy-reagan-exprimera-dama-d'estaos xuníos|títulu= Morrió Nancy Reagan exprimera dama d'Estaos Xuníos|fechaaccesu=6 de marzu de 2016 |apellíu= |nome= |fecha= 6 de marzu de 2016|sitiuweb= http://www.eluniversal.com/|editorial= |idioma= |cita= }}</ref> foi una actriz, esposa de [[Ronald Reagan]], [[Presidentes de los Estaos Xuníos|40º]] [[presidente de los Estaos Xuníos]], y por tanto [[primer dama de los Estaos Xuníos|primer dama]] ente 1981 y 1989. Nacida en Nueva York, los sos padres divorciáronse pocu dempués de la so nacencia y Nancy se crio en Maryland colos sos tíos mientres la so madre siguía desempeñándose como actriz. Sol so nome llegal de '''Nancy Davis''', actuó en [[Hollywood]] nos años 1940 y 1950, protagonizando películes como ''[[Donovan's Brain]]'', ''[[Night into Morning]]'' y ''[[Hellcats of the Navy]]''. Casóse en 1952 con Ronald Reagan, presidente neses feches del [[Sindicatu d'Actores de Cine]], con quien tuvo dos fíos. Aportó a la primer dama de [[California]] mientres el mandatu del so home como [[Gobernador de California|gobernador]], dende 1967 hasta 1975, y foi mientres esti periodu que Nancy empezó a collaborar col Programa de Güelos Adoptivos. Convertir na primer dama d'Estaos Xuníos en xineru de 1981 dempués de la [[Eleiciones presidenciales d'Estaos Xuníos de 1980|eleición del so home]]. Foi criticada de primeres por cuenta de la so decisión de reemplazar la cacía de porzolana de la Casa Blanca, a pesar de ser sufragada por donaciones privaes. Per otra parte, el so interés pola alta cordura llamó l'atención y anició, de la mesma, crítiques. Abanderó la llucha contra'l [[usu recreativu de drogues]] y llanzó la campaña de concienciación llamada «[[Just Say No]]» (n'[[Idioma español|español]], «A cencielles di que non»), considerada la so mayor iniciativa como primer dama. Siempres proteutora del so home, xeneróse un mayor discutiniu cuando se reveló en 1988 que consultara a una [[astróloga]] por qu'ayudara na planificación de l'axenda del presidente dempués del [[Intentu d'asesinatu de Ronald Reagan|atentáu atayáu contra'l so maríu en 1981]]. Exerció una fuerte inflúi sobre'l so home y xugó un papel importante nes sos decisiones sobre la eleición de personal, según en cuestiones diplomátiques. Los Reagan retirar a la so casa de [[Bel-Air (Los Angeles)|Bel Air]], en [[Los Angeles]], [[California]], en 1989. Nancy dedicó la mayor parte del so tiempu a curiar al so home enfermu, diagnosticáu en 1994 con [[mal d'Alzheimer]], hasta [[Muerte y funeral d'Estáu de Ronald Reagan|la so muerte en 2004]]. Permaneció activa al traviés de la [[Biblioteca y Muséu Presidencial de Ronald Reagan|Biblioteca Reagan]] y la política, especialmente no relativo al sofitu de la investigación en [[célules madre]], hasta la so muerte en 2016. == Primeros años == [[Ficheru:Edith Luckett Davis with Nancy 1931.jpg|thumb|left|190px|Nancy, d'apenes 9 años, cola so madre, Edith Luckett, en 1931.]] Anne Frances Robbins nació'l 6 de xunetu de 1921,<ref name="Nancy Reagan: Her Life & Times"/><ref>Cuando Nancy Davis robló con MGM, indicó como fecha de nacencia el 6 de xunetu de 1923, esto ye, quitóse dos años, una práutica común en Hollywood (ver Cannon, ''Governor Reagan'', p. 75). Esto causó tracamundiu darréu, una y bones delles fontes citen incorreutamente l'añu de nacencia.</ref> en [[Manhattan]], [[Nueva York]], nel Sloane Hospital for Women.{{harvnp|Powling|1997|p=79|sp=sí}}<ref>Delles fontes o sitio web la listan equivocadamente de nacer en Flushing o de ser criada en Manhattan.</ref> Foi la única fía del vendedor de coches Kenneth Seymour Robbins (1894-1972){{harvnp|Reagan|1989|p=66|sp=sí}} y la so esposa, l'actriz Edith Luckett (1888-1987).<ref name="Luckett-IMDB">[https://www.imdb.com/name/nm0524717/ Edith Luckett] en [[Internet Movie Database]]. Consultáu'l 17 d'avientu de 2011.</ref><ref name="IBDB Luckett">[http://www.ibdb.com/person.php?id=50307 Edith Luckett] n'Internet Broadway Database. Consultáu'l 17 d'avientu de 2011.</ref><ref name="First Lady Nancy Reagan"/> La so madrina foi la estrella del cine mudu [[Alla Nazimova]].{{harvnp|Wills|1987|p=182|sp=sí}} Vivió los sos dos primeros años en [[Flushing]], [[Queens]], en [[Nueva York]].<ref name="nyt041291">{{cita web | url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D0CE7DE123CF931A25757C0A967958260 | títulu = Talk and More Talk About Nancy (That One!) in Flushing | autor = Gonzalez, David | newspaper=[[The New York Times]] | fecha = 12 d'abril de 1991 | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | idioma = inglés}}</ref> Cuando los sos padres divorciáronse pocu dempués de la so nacencia, yá llevaben dixebraos dalgún tiempu.<ref name="Reagan">{{Cita Harvard|Reagan|1989|p=67|sp=sí}}</ref> Como la so madre tenía de viaxar frecuentemente pel país pol so trabayu d'actriz, Nancy foi criada en [[Bethesda (Maryland)|Bethesda]], [[Maryland]], mientres los siguientes seis años polos sos tíos Virginia y Audley Gailbraith.<ref>{{cita web | url = http://www.msnbc.msn.com/id/4297405 | títulu = The 'just say no' first lady | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011| editorial = MSNBC | fecha = 18 de febreru de 2004 | idioma = inglés}}</ref> Nancy describió cómo lu echaba de menos a la so madre mientres esos años: «los mios momentos favoritos yeren cuando la mio madre tenía un trabayu en Nueva York, y la mio tía Virginia llevábame en tren pa tar con ella».{{harvnp|Reagan|1989|p=71|sp=sí}} En 1929, la so madre casóse con Leal Davis (1896-1982), un prominente [[neurociruxanu]] políticamente [[Conservadorismu nos Estaos Xuníos|conservador]], col que la familia treslladar a [[Chicago]].<ref name="Nancy Reagan: Her Life & Times">{{cita web | url = http://www.reaganlibrary.com/reagan/nancy/nancy_bio.asp | títulu = Nancy Reagan > Her Life & Times | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | editorial = Ronald Reagan Presidential Foundation | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20061024063625/http://www.reaganlibrary.com/reagan/nancy/nancy_bio.asp | fechaarchivu = 24 d'ochobre de 2006 | idioma = inglés }}</ref> Nancy y el so padrastru llevábense perbién,<ref name="nyt-lw">{{cita web | url=http://select.nytimes.com/mem/archive/pdf?res=F70F1FF9395C17728DDDAF0A94D8415B8084F1D3 | títulu = The Biggest Role of Nancy's Life | autor = Weymouth, Lally | work=The New York Times Magazine | fecha = 26 d'ochobre de 1980 | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | formatu = de pagu | enllaceautor = Lally Weymouth | idioma = inglés}}</ref> y más tarde diría que yera «un home de gran integridá que ejemplificó los valores tradicionales».{{harvnp|Reagan|1989|p=74|sp=sí La adoptó llegalmente en 1935,<ref name="Nancy Reagan: Her Life & Times"/> y siempres se refirieron a Davis como'l padre de Nancy.<ref name="nyt-lw"/> Nel momentu de l'adopción, el so nome foi llegalmente camudáu a Nancy Davis (dende la so nacencia, yera llamada comúnmente Nancy).<ref name="Reagan"/> Asistió a la Girls' Latin School of Chicago (onde se describió a sigo mesma como una estudiante permediu), graduar en 1939 y darréu cursó estudios nel [[Smith College]] de [[Massachusetts]], onde se graduó en lliteratura y filoloxía inglesa en 1943.<ref name="First Lady Nancy Reagan"/>{{harvnp|Reagan|1989|p=82|sp=sí}} == Carrera d'actriz == [[Ficheru:Publicity Shot of Nancy Davis.jpg|thumb|right|190px|Nancy Davis posando pa una semeya publicitaria, 1950.]] Depués de la so graduación, Davis tuvo dellos puestos de trabayu en Chicago como asistente de ventes nos grandes almacenes Marshall Field's y como auxiliar d'enfermeres.<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> Cola ayuda de colegues de la so madre del teatru, incluyendo a [[Zasu Pitts]], [[Walter Huston]] y [[Spencer Tracy]],<ref name="nyt-lw"/> empezó una carrera como actriz profesional. Llogró'l so primer papel mientres la xira teatral de Zasu Pitts de 1945 na obra ''Ramshackle Inn'';<ref name="Nancy Reagan: Her Life & Times"/><ref name="First Lady Nancy Reagan"/> depués camudóse a la ciudá de [[Nueva York]] y representó el papel de Si-Tchun, una [[dama de compañía]],<ref>{{cita web | url=http://www.ibdb.com/production.php?id=1771 | títulu = Lute Song | editorial = Internet Broadway Database | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | idioma = inglés}}</ref> nel musical de [[Broadway]] de 1946 sobre l'Oriente, ''Lute Song'', protagonizada por [[Mary Martin]] y [[Yul Brynner]].<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> El productor del ''show'' díxo-y: «paeces una auténtica china».{{harvnp|Reagan|1989|p=85|sp=sí}} Depués de pasar una [[Casting|prueba de cámara]],<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> camudar a California y robló un contratu de siete años cola [[Disney's Hollywood Studios|Metro-Goldwyn-Mayer Studios]] (MGM) en 1949,<ref name="Nancy Reagan: Her Life & Times"/> fechu del que más tarde comentaría: «xunise al Metro yera como entrar nun mundu de suañu».{{harvnp|Reagan|1989|p=88|sp=sí}} A la MGM resultó-y difícil atopar los papeles más apropiaos pa Nancy y pa dala a conocer por cuenta de la combinación d'una apariencia curiosa, centrada nos sos grandes güeyos, y un estilu daqué distante y discretu.<ref name="metzger-32">{{Cita Harvard|Metzger|1989|pp=31-2|sp=sí}}</ref> Davis apaeció en 11 películes, xeneralmente encasillada como una ama de casa lleal»,<ref>{{cita web | url=http://www.tcm.com/tcmdb/participant.jsp?participantId=45332%7C115968&afiPersonalNameId=null | títulu = Biography for Nancy Davis | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | editorial = Turner Broadcasting System, Inc | añu = 2007 | idioma = inglés}}</ref> una «nueva madre responsable» o una muyer firme».<ref name="cannon-gov">{{Cita Harvard|Lou|2003|pp=75-6|sp=sí}}</ref> [[Jane Powell]], [[Debbie Reynolds]], [[Leslie Caron]] y [[Janet Leigh]] fueron dalgunes de les actrices que compitieron con ella pa los roles de MGM.<ref name="metzger-32"/> La carrera cinematográfica de Davis empezó con un pequeñu papel en 1949 en ''The Doctor and The Girl'' con [[Glenn Ford]], y siguió con ''East Side, West Side'', protagonizada por [[Barbara Stanwyck]].<ref name="The Films of Nancy Reagan"/> Personificó a una [[Siquiatra|psiquiatra infantil]] nel filme [[Cine negru|negru]] ''Shadow on the Mall'' (1950), con [[Ann Sothern]] y [[Zachary Scott]]; la so actuación ende foi llamada «bella y convincente» pol críticu del ''[[New York Times]]'' A. H. Weiler.<ref>{{cita web | url=http://select.nytimes.com/mem/archive/pdf?res=F70F1FF83Y5D147B93CBA8178ED85F448585F9 | títulu = Another View of Psychiatrist's Task | autor = A. H. Weiler (acreditáu como «A. W.») | newspaper=[[The New York Times]] | fecha = 19 de mayu de 1950 | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | idioma = inglés}}</ref> Coprotagonizó na década de 1950 ''The Next Voice You Hear...'' , interpretando a una ama de casa embarazada qu'oi la voz de Dios dende la radio. L'influyente críticu [[Bosley Crowther]] de ''The New York Times'' escribió que «Nancy Davis [ye] encantadora como [una] xentil, normal y comprensiva esposa».<ref>{{cita web | url=http://select.nytimes.com/mem/archive/pdf?res=FB0B14F93D5C127A93C2AA178DD85F448585F9 | títulu = 'The Next Voice You Hear ...', Dore Schary Production, Opens at Music Hall | autor = Bosley Crowther | newspaper=[[The New York Times]] | fecha = 30 de xunu de 1950 | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | enllaceautor = Bosley Crowther | idioma = inglés}}</ref> En 1951, Davis intervieno nel que sería'l so trabayu cinematográficu favoritu,{{harvnp|Reagan|1989|p=91|sp=sí}} ''Night into Morning'', un estudiu del [[Duelu (psicoloxía)|duelu]] protagonizáu por [[Ray Milland]], sobre'l cual Crowther dixo que Davis «vese perbién como la prometida que ye viuda y conoz la soledá del dolor»,<ref>{{cita web | url=http://select.nytimes.com/mem/archive/pdf?res=FA081EFA3855177B93C3A8178DD85F458585F9 | títulu = 'Night Into Morning,' Starring Ray Milland as a Bereaved Professor, at Loew's State | autor = Bosley Crowther | newspaper=[[The New York Times]] | fecha = 11 de xunu de 1951 | fechaaccesu = 18 d'avientu de 2011 | enllaceautor = Bosley Crowther | idioma = inglés}}</ref> ente qu'otru críticu de ''[[The Washington Post]]'', Richard L. Coe, señaló que «ye arrogante como la vilba comprensiva».<ref>Richard L. Coe. «'Night Into Morning' Is Almost Excellent», ''The Washington Post'', 9 de xunu de 1951.</ref> MGM lliberar de les sos obligaciones contractuales en 1952,<ref name="metzger-33">{{Cita Harvard|Metzger|1989|p=33|sp=sí}}</ref> y Davis entamó la busca de papeles más variaos.{{harvnp|Wills|1987|p=184|sp=sí}} Nesi mesmu añu casóse con Reagan —anque nun camudó'l so nome profesional— y dio a lluz a la so fía.<ref name="metzger-33"/> Llueu, protagonizó la película de ciencia ficción de 1953 ''[[Donovan's Brain]]''. Según Crowther, Davis, faciendo'l papel de la probe esposa confusa d'un científicu alloriáu, pasó pellí totalmente amoriada no que yera una película "absurda"».<ref>{{cita web | url=http://select.nytimes.com/mem/archive/pdf?res=F00A12FC3A5A117A93C3AB178AD85F408585F9 | títulu = ' Donovan's Brain,' Science-Fiction Thriller, Has Premiere at the Criterion Theatre | autor = Bosley Crowther | newspaper=[[The New York Times]] | fecha = 21 de xineru de 1954 | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | enllaceautor = Bosley Crowther | idioma = inglés}}</ref> Na so penúltima película, ''Hellcats of the Navy'' (1957), interpretó a la enfermera Lieutenant Helen Blair y compartió cartelu per única vegada col so home, incursionando como lo qu'un críticu más tarde llamó «una ama de casa que vien de paséu».<ref>{{cita web | url=http://www.toptenreviews.com/scripts/eframe/url.htm?o=http%3A%2F%2Fwww.dvdtalk.com%2Fdvdsavant%2Fs808hell.html | títulu = Hellcats of the Navy, review one | fechaaccesu = 17 d'ochobre de 2007 | editorial = Kleinman.com Inc | apellíu = Erickson | nome = Glenn | añu = 2003 | idioma = inglés}}</ref> Otra crítica, sicasí, dixo que Davis desenvolvió bien el so papel y que «saca provechu del material col que tien que trabayar».<ref>{{cita web | url = http://www.dvdverdict.com/reviews/hellcatsnavy.php | títulu = Hellcats Of The Navy, review two | fechaaccesu = 17 d'ochobre de 2007 | editorial = DVDVerdict | apellíu = Harper | nome = Erick | añu = 2003 | idioma = inglés}}</ref> [[Garry Wills]] cree que Davis foi subestimada como actriz polo xeneral por cuenta del so llindáu papel en ''Hellcats'', que foi la so película más vista.<ref name="cannon-gov"/> Amás, Davis restó importancia a les sos metes de Hollywood: nel material de promoción de MGM en 1949, espresó que la so «mayor ambición» yera tener un matrimoniu feliz»; décades dempués, en 1975, comentó que «nun yera realmente una muyer profesional pero [convertíme nuna] namái porque nun atopara al home col que quería casame. Nun podía quedame ensin faer nada, asina que fixi actriz».<ref name="cannon-gov"/> El biógrafu de Ronald Reagan, Lou Cannon, definir, sicasí, como una artista «confiable» y «sólida» que defendía'l so propiu llugar nes actuaciones con otros artistes más conocíos.<ref name="cannon-gov"/> Dempués de la so última película, Davis apaeció por un curtiu tiempu como estrella convidada en series de televisión tales como ''Wagon Train'' y ''The Tall Man'' hasta 1962, cuando se retiró del espectáculu.<ref name="The Films of Nancy Reagan">{{cita web | url = http://www.reaganfoundation.org/reagan/nancy/films.asp | títulu = Nancy Reagan > Her Films | fechaaccesu = 8 de marzu de 2007 | editorial = Ronald Reagan Foundation | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070812232914/http://www.reaganfoundation.org/reagan/nancy/films.asp | fechaarchivu = 12 d'agostu de 2007 | deadurl = yes | idioma = inglés }}</ref><ref name="IMDB-Nancy">{{cita web | url = https://www.imdb.com/name/nm0004864/ | títulu = Nancy Davis | fechaaccesu = 19 de setiembre de 2011 | editorial = The Internet Movie Database | idioma = inglés}}</ref> Mientres la so carrera, Davis sirvió nel conseyu del [[Sindicatu d'Actores de Cine]] mientres casi 10 años.<ref>{{cita web | url = http://www.sag.org/ronald-reagan | títulu = Screen Actors Guild Presidents | fechaaccesu = 8 de marzu de 2007 | editorial = Screen Actors Guild | idioma = inglés}}</ref> Décades más tarde, Albert Brooks intentó persuadila por que volviera a la pantalla y ufiertó-y un papel protagonista nel filme ''Madre'' (1996),<ref name="peo012797"/> pero negóse con cuenta de curiar al so maríu y Debbie Reynolds interpretó'l papel.<ref name="peo012797">{{cita web |url=http://www.albertbrooks.com/articles/peoplemag97.html |títulu=To The Top |fechaaccesu=17 d'avientu de 2011 |autor=Lambert Pam |fecha=27 de xineru de 1997 |idioma=inglés |fechaarchivu=30 d'agostu de 2003 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20030830025624/http://www.albertbrooks.com/articles/peoplemag97.html }}</ref> == Matrimoniu y familia == [[Ficheru:Newlyweds Ronald Reagan and Nancy Reagan 1952.jpg|thumb|left|220px|Los recién casaos Ronald y Nancy Reagan cortando la so tarta nupcial, 4 de marzu de 1952.]] Mientres la so carrera en Hollywood, Davis salió con munchos actores, incluyendo a [[Clark Gable]], [[Robert Stack]] y [[Peter Lawford]];<ref name="metzger-33"/> depués, llamó a Gable l'artista más atentu que conociera.<ref name="nyt-lw"/> El 15 de payares de 1949, conoció a Ronald Reagan,<ref name="cannon-gov-77">{{Cita Harvard|Cannon|2003|pp=77-8|sp=sí}}</ref> entós presidente del Sindicatu d'Actores. Nancy diérase cuenta de que'l so nome apaeciera nes [[Diez de Hollywood|llistes negres de Hollywood]] y buscó l'ayuda de Reagan pa caltener el so trabayu como actriz del gremiu en Hollywood y por que'l so nome fuera retiráu de la llista.<ref name="nyt-lw"/> Reagan depués informólu que se confundiera con otra actriz del mesmu nome.<ref name="nyt-lw"/> Los dos empezaron a salir, y la so rellación foi oxetu de munches columnes de cotilleo. Un reportaxe na prensa de Hollywood describió les sos nueches alloñaos de los clubes nocherniegos como «el romance d'una pareya que nun tien vicios».<ref name="cannon-gov-77"/> Reagan amosóse escépticu con respectu al matrimoniu dempués del so doliosu divorciu de l'actriz [[Jane Wyman]] en 1948 y siguió saliendo con otres muyeres.<ref name="cannon-gov-77"/> Dempués de trés años de novialgu, Reagan propúnxo-y matrimoniu nel restorán Chasen's, el favoritu de la pareya, en [[Beverly Hills]]. Casáronse'l 4 de marzu de 1952 nuna ceremonia senciella diseñada especialmente pa evitar a la prensa na pequeña ilesia de Brown nel [[Valle de San Fernando]] de Los Angeles. Les úniques persones que tuvieron presentes fueron l'actor [[William Holden]], el padrín de boda, y la so esposa, l'actriz Brenda Marshall, la madrina d'honor.<ref name="cannon-gov-77"/><ref name="First Ladies: Nancy Reagan">{{cita web |url= http://www.whitehouse.gov/history/firstladies/nr40.html |títulu= First Ladies: Nancy Reagan |idioma= inglés |fechaaccesu= 17 d'avientu de 2011 |editorial= Casa Blanca |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070318010614/http://www.whitehouse.gov/history/firstladies/nr40.html |fechaarchivu= 2007-03-18 }}</ref> La primer fía de la pareya, Patricia Ann Reagan (más conocida pol so nome profesional, Patti Davis), nació'l 21 d'ochobre de 1952, ente que'l so fíu, Ronald Prescott Reagan, nació seis años dempués, el 20 de mayu de 1958. Nancy Reagan tamién se convirtió na madrasca de Maureen Reagan (1941-2001) y Michael Reagan (n. 1945), los fíos del so home con Jane Wyman. [[Ficheru:Ronald Reagan and Nancy Reagan aboard a boat in California 1964.jpg|thumb|right|Nancy y Ronald Reagan nun bote en 1964.]] [[Ficheru:Photograph of Governor Ronald Reagan, Ron Junior, Mrs. Reagan, and Patti Davis - NARA - 198603.jpg|thumb|right|La familia Reagan en 1967, pocu dempués de l'asunción de Ronald Reagan como gobernador de California.]] El públicu describió la rellación ente Ronald y Nancy Reagan como «bien íntima».{{harvnp|Beschloss|2007|p=296|sp=sí}} Como presidente y primer dama, los Reagan fueron vistos frecuentemente amosando'l so ciñu. Un secretariu de prensa señaló que «enxamás yeren desconsideraos l'unu col otru. Nunca dexaron de cortexase».<ref name="Love Story"/> Ronald de cutiu llamaba «Mama» a Nancy, y ella moteyar «Ronnie» de forma cariñosa. Mientres el presidente taba recuperándose nel hospital depués del so atentáu en 1981, Nancy Reagan escribió nel so diariu: «nada puede pasa-y al mio Ronnie. Qué sería de la mio vida»,<ref name="Beschloss, Michael p. 284">{{Cita Harvard|Beschloss|2007|p=284|sp=sí}}</ref> ente que nuna carta Ronald escribiólu a Nancy: «tou lo que yo atesoro y esfruto... nun tendría sentíu si non te tuviera».<ref name="Reagan Love Story">{{cita web | url = http://www.msnbc.msn.com/id/4201869/ | títulu = Reagan Love Story | editorial = NBC News | fecha = 9 de xunu de 2004 | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | idioma = inglés}}</ref> En 1998, cuando'l so home carecía mal d'Alzheimer, Nancy díxo-y a ''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]'': «la nuesa rellación ye bien especial. Tábamos bien namoraos ya inda lo tamos. Cuando digo que la mio vida empezó con Ronnie, bonu, ye verdá. Facer. Yo nun puedo imaxinar la mio vida ensin él».<ref name="Love Story">{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/americas/265714.stm | títulu = End of a Love Story | editorial = BBC News | fecha = 5 de xunu de 2004 | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | idioma = inglés}}</ref> Nancy yera particularmente conocida pola so mirada fixa y sollerte, denomada «La mirada», que siempres afitaba nel so maríu mientres los sos discursos y apaiciones.<ref name="Up Next for Nancy Reagan">{{cita web | url = http://www.sptimes.com/2004/06/13/Worldandnation/Up_next_for_Nancy_Rea.shtml | títulu = Up Next for Nancy Reagan: tending her Ronnie's flame | fecha = 13 de xunu de 2004 | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | editorial = ''St. Petersburg Times'' | idioma = inglés}}</ref> La muerte del presidente Reagan en xunu de 2004 acabó colo que [[Charlton Heston]] llamó «la mayor hestoria d'amor na hestoria de la presidencia d'Estaos Xuníos».<ref name="Love Story"/> La rellación de Nancy colos sos fíos non siempres foi tan estrecha como la que caltuvo col so home y con frecuencia, engarrar colos sos fíos biolóxicos y fiyascos. La so rellación con Patti foi la más contenciosa; Patti burllar del [[conservadorismu estauxunidense]] y remontóse contra los sos padres al xunise al movimientu de [[desarme nuclear]] y al autorizar la publicación de dellos llibros anti-Reagan.<ref>{{cita web | url = http://www.pbs.org/wgbh/amex/reagan/peopleevents/pande05.html | títulu = The Reagan Children | apellíu = Wolf | nome = Julie | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | añu = 2000 | editorial = PBS | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090302222927/http://www.pbs.org/wgbh/amex/reagan/peopleevents/pande05.html | fechaarchivu = 2009-03-02 }}</ref> Los casi 20 años de reñedielles familiares dexar bien alloñada de los sos padres,<ref>{{cita web | url = http://www.msnbc.msn.com/id/6478080/ | títulu = Reagan daughter shares her story | autor = Couric, Katie | fechaaccesu = 17 d'avientu de 2011 | fecha = 14 de payares de 2004 | editorial = MSNBC | idioma = inglés}}</ref> pero pocu dempués de que Reagan fuera diagnosticáu cola enfermedá d'Alzheimer en 1994, Patti y la so madre reconciliáronse y empezaron a falar diariamente.<ref>{{cita web | url=http://www.cbsnews.com/stories/2009/03/27/sunday/main4898395.shtml?source=RSS&attr=_4898395 | fecha = 27 de marzu de 2009 | fechaaccesu = 4 de xunu de 2009 | títulu = Road To A Reconciliation | editorial = CBS | idioma = inglés}}</ref> Los desalcuerdos ente Nancy y el so fiyascu Michael tamién fueron asuntos públicos. En 1984, Nancy dixo que dambos taben nun alloñamientu correutu agora» y Michael respondió que Nancy taba tratando de tapar el fechu de que nun conocía a la so nieta, Ashley, nacida faía casi un añu,{{harvnp|Reagan|1989|pp=148-9|sp=sí}} anque finalmente fixeron les paces. Nancy pensó que yera más cercana a la so fiyasca Maureen mientres los sos años na Casa Blanca, pero cada unu de los fíos de Reagan pasó per etapes de distanciamientu colos sos padres.<ref name="Love Story"/> == Primer dama de California (1967–1975) == [[Ficheru:Nancy Reagan as First Lady of California.jpg|thumb|right|Nancy como primer dama de California.]] Nancy Reagan foi primer dama del estáu de California mientres los dos mandatos consecutivos del so home como gobernador. Disgustába-y tener que vivir en [[Sacramento (California)|Sacramento]] yá que nun tenía les diversiones, la vida social y el clima templáu al que taba acostumada en Los Angeles.<ref name="can-gov-233">{{Cita Harvard|Lou|2003|p=233|sp=sí}}</ref> A principios de 1967, producióse un discutiniu cuando, dempués de vivir solamente cuatro meses na [[casona del gobernador de California]] en Sacramento, camudar col restu de la so familia a un ricu barriu residencial porque espertos en quemes etiquetaren a la casona como una trampa en casu de quema».<ref name="nancy-135"/> A pesar de que los Reagan arrendaron la casa col so propiu dineru,<ref name="can-gov-233"/> la mudanza foi vista como una muestra d'esnobismu. Nancy defendió les sos aiciones esclariando que yera pol bien de la so familia, un argumentu que foi rápido sofitáu pol so home.<ref name="can-gov-233"/><ref name="nancy-135">{{Cita Harvard|Reagan|1989|pp=135-7|sp=sí}}</ref> Más tarde, amigos de la familia ayudaron o contribuyeron a sufragar los gastos, mientres Nancy Reagan supervisaba la construcción d'una residencia pal gobernador d'[[Ranchu (vivienda)|estilu ranchu]] cerca de [[Carmichael (California)|Carmichael]].<ref name="nyt111904">{{cita noticia | url=http://www.nytimes.com/2004/11/19/national/19mansion.html | títulu=Forget the White House, Schwarzenegger Needs Digs Now | autor=Charlie LeDuff | newspaper=[[The New York Times]] | fecha=19 de payares de 2004| idioma=inglés | fechaaccesu=18 d'avientu de 2011}}</ref> La nueva residencia acabóse xusto cuando Ronald Reagan dexó'l cargu en 1975, pero'l so socesor, [[Jerry Brown]], negar a vivir ellí. Foi vendida en 1982 y los gobernadores de California vivieron en residencies provisionales dende entós.<ref name="nyt111904"/> En 1967, Nancy Reagan foi nomada pol so home miembru de la [[Comisión d'Arte de California]],<ref>{{cita noticia | url=http://select.nytimes.com/mem/archive/pdf?res=F1071FF93D5Y1A718DDDAE0994D9415B878AF1D3 | títulu=Reagan Panel Fills Arts Chief's Post After It Ousted Aide | autor=Robert Windeler |newspaper=[[The New York Times]] | fecha=17 de payares de 1967 |idioma=inglés | fechaaccesu=18 d'avientu de 2011}}</ref> y un añu más tarde foi escoyida «muyer del añu» por ''[[The Angeles Times]]''; nel perfil de Nancy, el periódicu definir como una «primer dama modelu».<ref>{{cita noticia | url=http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/527764082.html?dids=527764082:527764082&FMT=ABS&FMTS=ABS:AI&type=historic&date=Dec+13%2C+1968&author=LYNN+LILLISTON&pub=Los+Angeles+Times+%281886-Current+File%29&edition=&startpage=F1&desc=TIMES+WOMAN+OF+THE+YEAR | títulu=A Model First Lady | autor=Lynn Lilliston | newspaper=[[Los Angeles Times]] | fecha=13 d'avientu de 1968 | idioma=inglés | fechaaccesu=18 d'avientu de 2011 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20121107201702/http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/527764082.html?dids=527764082:527764082&FMT=ABS&FMTS=ABS:AI&type=historic&date=Dec+13%2C+1968&author=LYNN+LILLISTON&pub=Los+Angeles+Times+%281886-Current+File%29&edition=&startpage=F1&desc=TIMES+WOMAN+OF+THE+YEAR | archivedate=2012-11-07 }}</ref> El so glamur, estilu y mocedá convertir nun oxetivu habitual de los [[fotoperiodismo|reportero gráficos]].<ref name="fl-ca">{{Cita Harvard|Cook|2007|pp=110-1|sp=sí}}</ref> Como primer dama, Reagan visitó a veteranos, vieyos y discapacitaos, y trabayó con una serie d'organizaciones benéfiques. Arreyóse enforma col Programa de Güelos Adoptivos,<ref name="Foster Grandparent's Program"/> ayudando a amontar la so popularidá nos Estaos Xuníos y depués n'Australia.{{harvnp|Anthony|2003|p=135|sp=sí}} Más tarde, espandió'l so llabor cola organización tres la so llegada a Washington<ref name="Foster Grandparent's Program">{{cita publicación |apellíu= |nome= |títulu=Nancy Reagan: daqué más que la muyer del presidente |añu=1985 |publicación=ABC |volume= |númberu= |issn= |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1985/05/07/050.html}}</ref> y escribió sobre la so esperiencia nel so llibru ''Amar a un neñu'', publicáu en 1982.<ref>{{cita web | url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,63814,00.html | títulu=Bio: Nancy Reagan | editorial=[[Fox News]] | autor=Samantha Jonas | fecha=5 de xunu de 2004 |idioma=inglés | fechaaccesu=18 d'avientu de 2011}}</ref> Los Reagan entamaron cenes con ex [[prisioneros de guerra]] y veteranos de la [[guerra de Vietnam]] mientres fueron gobernador y primer dama.{{harvnp|Timberg|1999|pp=119-121|sp=sí}} == El so papel nes campañes presidenciales de 1976 y 1980 == El mandatu como gobernador de Reagan terminó en 1975 ensin que decidiera participar nuna tercer campaña pola reeleición; axuntar colos sos asesores p'aldericar una posible candidatura a la [[Presidente de los Estaos Xuníos|presidencia]] nes eleiciones nacionales que se llevaríen a cabu al añu siguiente, desafiando al daquella presidente [[Gerald Ford]]. Sicasí, Reagan entá precisaba convencer a Nancy, que s'amosaba ronciega{{harvnp|Benze|2005|p=32|sp=sí}} porque tarrecía pola salú del so home, anque taba convencida qu'él yera l'home fayadizu pal cargu y finalmente aportó.<ref name="lpm64">{{Cita Harvard|Loizeau|2004|p=64|sp=sí}}</ref> Nancy desempeñó un papel más tradicional na campaña, ocupándose de los cafés y xintes y falando colos ciudadanos de la tercer edá.<ref name="lpm64"/> Supervisaba al personal, vixilaba l'axenda del so home y dacuando preparó dalguna [[conferencia de prensa]].<ref name="Benze, James G., Jr. (2005), p. 33"/> La campaña de 1976 incluyó lo que llegó a llamase una batalla de reines», oldeando Nancy cola entós primer dama [[Betty Ford]]. Dambes falaron nel intre de la campaña sobre temes asemeyaes, pero con óptiques distintes.{{harvnp|Loizeau|2004|p=65|sp=sí}} Nancy enoxóse especialmente pola imaxe belicista qu'ufiertaba la campaña de Ford del so home.<ref name="lpm64"/> A pesar de perder la nominación [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|republicana]] en 1976, Reagan presentóse nuevamente a la presidencia en 1980 y llogró ganar la nominación y, darréu, les eleiciones xenerales. Mientres la so segunda campaña, Nancy exerció un papel bien importante y la so xestión del personal volvióse más evidente.<ref name="Benze, James G., Jr. (2005), p. 33">{{Cita Harvard|Benze|2005|p=33|sp=sí}}</ref> Entamó un alcuentru ente los xestores de la campaña que taben engarraos, [[John Sears]] y [[Michael Deaver]], y el so home, que traxo a la salida de Deaver de la campaña y tomar del control total per parte de Sears. Dempués de que Reagan perdiera nel [[caucus]] d'[[Iowa]] y cayera nes encuestes de [[New Hampshire]], Nancy entamó un segundu alcuentru y decidió que yera'l momentu de despidir a Sears y a los sos asociaos; ella mesma apurrió a Sears una copia de la nota de prensa anunciando'l so despidu.<ref name="Benze, James G., Jr. (2005), p. 33"/> La influencia qu'exercía nel so home empezó a ser bien notable; la so presencia nos mítines, xintes y receiciones faía amontar notablemente l'enfotu de Ronald en sí mesmu.{{harvnp|Loizeau|2004|p=69|sp=sí}} [[Ficheru:President Reagan and Mrs. Reagan greet King Juan Carlos I and Queen Sophia of Spain 1981.jpg|thumb|200px|[[Ronald Reagan|Ronald]] y Nancy Reagan colos [[Rei d'España|reis d'España]].]] == Primer dama de los Estaos Xuníos (1981–1989) == === El glamour de la Casa Blanca === ==== Renovación ==== [[Ficheru:President Ronald Reagan and Nancy Reagan waving from the limousine during the Inaugural Parade (cropped).jpg|thumb|left|Nancy y Ronald Reagan mientres el so desfile de toma de posesión de la presidencia, 1981.]] Nancy Reagan convertir na primer dama de los Estaos Xuníos cuando Ronald Reagan aportó a la [[Presidente de los Estaos Xuníos|presidencia]] en xineru de 1981. Al empiezu del primer mandatu del so home, Reagan declaró'l so deséu de crear un fayadizu «primer llar» na [[Casa Blanca]], una y bones l'edificiu empezara a deteriorase tres años d'abandonu.<ref name="NR American"/> L'asesor de la Casa Blanca Michael Deaver describió que les plantes segunda y tercera de la residencia familiar teníen parés de yelsu sedaes, pintura descascarada [y] suelos foliaos.<ref name="md78">{{Cita Harvard|Deaver|2004|p=78|sp=sí}}</ref> En llugar d'utilizar los fondos del gobiernu p'anovar y redecorar la vivienda, buscó donaciones privaes.<ref name="First Lady Nancy Reagan">{{cita web | url = http://www.firstladies.org/biographies/firstladies.aspx?biography=41 | títulu = First Lady Biography: Nancy Reagan | fechaaccesu = 2 de xunu de 2007 | editorial = National First Ladies Library | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120509085730/http://www.firstladies.org/biographies/firstladies.aspx?biography=41 | fechaarchivu = 2012-05-09 }}</ref> Nancy dirixó la renovación de delles habitaciones de la Casa Blanca, incluyendo toles de les plantes segundo y tercer<ref>{{cita web |url=http://www.whitehousehistory.org/05/subs/05_b20.html |títulu=The First Ladies |fechaaccesu=20 d'avientu de 2011 |autor= |fecha=2011 |idioma=inglés |fechaarchivu=3 de febreru de 2004 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20040203161315/http://www.whitehousehistory.org/05/subs/05_b20.html }}</ref> y les habitaciones axacentes al [[Despachu Oval]], como la sala de conferencia de prensa.<ref>{{cita web | url = http://www.whitehousemuseum.org/west-wing/press-briefing-room.htm | títulu = Brady Press Briefing Room | fechaaccesu = 1 de febreru de 2008 | editorial = Muséu de la Casa Blanca| idioma = inglés}}</ref> La renovación incluyó nueves manes de pintura, acabáu de suelos, arreglu de chimenees y reemplazu d'antigües tuberíes, ventanes y cables.<ref name="md78"/> El clóset del cuartu principal foi convertíu nun salón de guapura y vestuariu, y el cuartu de l'ala oeste foi tresformáu nun pequeñu ximnasiu.<ref>{{cita web | url = http://www.whitehousemuseum.org/floor2/west-bedroom.htm | títulu = West Bedroom | fechaaccesu = 1 de febreru de 2008 | editorial = Muséu de la Casa Blanca | idioma = inglés}}</ref> La primer dama cuntó cola ayuda del renombráu diseñador d'interiores Graber Ted, popular ente les prósperes figures sociales de la mariña oeste, pa redecorar la vivienda de la familia.<ref name="graber">{{cita web | títulu = Ted Graber, 80, Decorator for Reagans, Dies | fechaaccesu = 20 d'avientu de 2011 | fecha = 12 de xunu de 2000 | newspaper=[[The New York Times]] | autor = Nemy, Enid | url = http://www.nytimes.com/2000/06/12/us/ted-graber-80-decorator-for-reagans-dies.html | idioma = inglés}}</ref> Les parés del cuartu principal fueron cubiertes con un papel tapiz pintáu a mano con motivos chinos,<ref>{{cita web | url =http://www.whitehousemuseum.org/floor2/master-bedroom.htm|títulu=Master Bedroom |idioma=inglés | fechaaccesu =20 d'avientu de 2011 | publisher =Muséu de la Casa Blanca}}</ref> y los muebles de la familia fueron treslladaos al estudiu priváu del presidente.<ref name="graber"/> La primer dama y el so diseñador recuperaron una serie d'antigüedaes de la Casa Blanca, qu'habíen estáu guardaes, y asitiar por tola casona.<ref name="graber"/> La estensa redecoración foi financiada por donaciones privaes.<ref name="First Lady Nancy Reagan"/><ref name="graber"/> Munchos de los cambeos significantes y de llarga duración produciéronse de resultes de la renovación y l'acondicionamientu, sobre lo que Nancy Reagan espresó: «Esta casa pertenez a tolos estauxunidenses y quiero de sía daqué de lo que puedan sentise arguyosos».<ref name="graber"/> ==== Moda ==== Nancy Reagan tamién s'estremó pola so pasión pola moda. Ente que'l so home entá yera [[presidente electu]], la prensa especulaba sobre'l so interés pola moda y la so vida social.<ref name="stylenyt">{{cita web | url=https://news.google.com/newspapers?id=v08NAAAAIBAJ&sjid=yG0DAAAAIBAJ&dq=nancy%20reagan%20fashion&pg=7004%2C1576501 | títulu = Nancy Reagan's White House: what's ahead? | fechaaccesu = 20 d'avientu de 2011 | fecha = 11 de payares de 1980 | autor = Nemy, Enid | obra = The New York Times publicáu en The Pittsburgh Post-Gazette | editorial = Archivu de Google Noticies | idioma = inglés}}</ref><ref>{{cita web | url=https://news.google.com/newspapers?id=XlANAAAAIBAJ&sjid=yW0DAAAAIBAJ&dq=nancy%20reagan%20fashion&pg=5805%2C4581550 | títulu = Fashion Designers Look Ahead to '81 | fechaaccesu = 20 d'avientu de 2011 | fecha = 23 d'avientu de 1980 | autor = Proven, Grace | obra = The Pittsburgh Post-Gazette | editorial = Archivos de Google Noticies | idioma = inglés}}</ref> El so estilu foi comparáu favorablemente col de l'anterior primer dama, [[Jacqueline Kennedy Onassis]],<ref name="burns-148">{{Cita Harvard|Burns|2008|p=148|sp=sí}}</ref> sicasí, los sos amigos y persones más cercanes comentaron que, anque yera una muyer elegante como Kennedy, Nancy sería distinta a les otres primeres dames y la so amiga íntima, Harriet Deutsch, llegó a dicir que «Nancy tien el so propiu sellu».<ref name="stylenyt"/> El vestuariu de Nancy Reagan consistía en vistíos, prendes de gala y traxes realizaos por diseñadores de luxu, incluyendo a [[James Galanos]], [[Bill Blass]], Adolfo y [[Óscar de la Renta]]. El costu envaloráu del vistíu de gala que llució na inauguración del presidente, blancu, con piedres engarzadas a mano, d'un solu costazu y diseñáu por Galanos, foi d'unos 10&nbsp;000 USD,<ref name="Nancy's Closet"/> y calcúlase que tol vestuariu pa los eventos de la inauguración pudo costar alredor de 25&nbsp;000 USD. Vistía de colloráu, el so color favoritu, con frecuencia yá que, según ella, yera un color que «llevantaba l'ánimu»<ref name="Nancy's Closet"/> y el so tonu predilectu d'esti color, paecíu al de los camiones de bomberos, llegó a llamase «Coloráu Reagan».<ref>{{cita web |url=http://slate.comblogsblogues/xxfactor/archive/2008/02/06/color-me-nancy-reagan-red.aspx |títulu=Color Me Nancy Reagan Red |fechaaccesu=21 d'avientu de 2011 |autor=Stevens, Dana |fecha=2011 |idioma=inglés |fechaarchivu=9 de febreru de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080209155042/http://slate.comblogsblogues/xxfactor/archive/2008/02/06/color-me-nancy-reagan-red.aspx }}</ref> Emplegar dos [[peluqueru|peluqueros]] privaos, quien diseñaben los sos peñaos regularmente na Casa Blanca.<ref>{{cita web | url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9A0DE0D81338F930A1575BC0A960948260 | títulu = Washington Talk: Briefing; A Do Ado | autor = King, Wayne and Warren Weaver, Jr. | fecha = 23 d'agostu de 1986 | fechaaccesu =20 d'avientu de 2011 | obra = The New York Times | idioma = inglés}}</ref> [[Ficheru:Nancy Reagan in the Red Room during a photo session with Vogue Magazine.jpg|thumb|left|Unu de los modelos de Reagan pa la revista ''[[Vogue (revista)|Vogue]]'' nel Cuartu Coloráu, 1981.]]Los diseñadores de moda taben encantaos cola pasión de Nancy pola moda.<ref name="spbt">Bennetts, Leslie. «Nancy Reagan's inaugural wardrobe gives notice of new White House opulence», ''The New York Times'' publicáu en ''The St. Petersburg Times'' na so edición del 25 de xineru de 1981. Archivos de Google Noticies.</ref> Aldolfo dixo que la primer dama personificaba un estilu estauxunidense elegante, ricu, chic y de "bona cepa"»,<ref name="spbt"/> ente que Bill Blass comentó: «nun creo qu'hubiera daquién na Casa Blanca tan elegante dende Jacqueline Kennedy Onassis».<ref name="spbt"/> William Fine, presidente de la compañía cosmética Frances Denney, señaló que «Reagan ye elegante, pero nun se convirtió nun iconu de la moda».<ref name="spbt"/> El so elegante estilu y vestuariu fueron emponderaos como un «glamoroso dechado d'elegancia»,<ref name="spbt"/> anque tamién foi una tema revesosa. En 1982, Reagan reveló qu'aceptara miles de dólares en ropa, xoyes y otros obsequios, y defendióse diciendo que pidiera la ropa emprestao, que la devolvería o donaría a los museos,<ref name="Nancy's Closet"/><ref>{{cita web | url=http://select.nytimes.com/search/restricted/article?res=F60716FA3A5C0C758DDDA80894DA484D81 | títulu = For Mrs. Reagan, Gifts Mean High Fashion At Non Cost | editorial = Associated Press pa ''[[The New York Times]]'' | fecha = 16 de xineru de 1982 | formatu = de pagu | fechaaccesu = 20 d'avientu de 2011 | idioma = inglés}}</ref> y que la taba promocionando.<ref name="nyt021782"/> Frente a eses crítiques, llueu dixo que yá nun siguiría aceptando tales préstamos,<ref name="nyt021782">{{cita web | url=http://select.nytimes.com/search/restricted/article?res=F30912F9395F0C748DDDAB0894DA484D81 | títulu = Nancy Reagan Gives Up Dress Designer Loans | autor = Hedrick Smith | obra = [[The New York Times]] | fecha = 17 de febreru de 1982 | formatu = de pagu | fechaaccesu = 20 d'avientu de 2011 | enllaceautor = Hedrick Smith | idioma = inglés}}</ref> y anque de cutiu mercó prendes, siguió pidiéndoles emprestaes y, delles vegaes, quedar cola ropa d'alta cordura mientres tol so periodu como primer dama, fechu que salió a la lluz en 1988.<ref name="time102488">{{cita web | url = http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,968774-1,00.html | títulu = Why Mrs. Reagan Still Looks Like a Million | autor = Ed Magnuson | obra = [[Time (revista)|Time]] | fecha = 24 d'ochobre de 1988 | fechaaccesu = 20 d'avientu de 2011 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130521075442/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,968774-1,00.html | fechaarchivu = 2013-05-21 }}</ref> Nada d'esto fuera incluyíu dientro de los formularios de divulgación financiera;<ref name="time102488"/> el nun declarar los préstamos por un valor menor de 10&nbsp;000 USD incumplía un alcuerdu non venceyante algamáu cola Casa Blanca en 1982, ente que nun declarar préstamu por valor cimeres o traxes non devueltos suponía una posible violación de la Llei d'Ética nel Gobiernu.<ref name="time102488"/><ref name="wapo120589">{{cita web | url = http://www.highbeam.com/doc/1P2-1226713.html | títulu = IRS Looking Into Gifts To Reagans; Borrowed Designer Dresses Subject of Tax Inquiry | autor = Kurtz, Howard | newspaper = [[The Washington Post]] | fecha = 5 d'avientu de 1989 | fechaaccesu = 2 de febreru de 2008 | formatu = de pagu | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20121104103013/http://www.highbeam.com/doc/1P2-1226713.html | fechaarchivu = 2012-11-04 }}</ref><ref name="nyt101888"/> Nancy declaró, al traviés del so secretariu de prensa, que «llamentaba nun habe-y fechu casu a los encamientos del so asesor llegal al respective de les declaraciones oportunes».<ref name="nyt101888">{{cita web | url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=940DE4DA1Y3AF93BA25753C1A96Y948260 | títulu = First Lady Expresses 'Regrets' on Wardrobe | autor = Steven V. Roberts | obra = [[The New York Times]] | fecha = 18 d'ochobre de 1988 | fechaaccesu = 20 d'avientu de 2011 | enllaceautor = Steven V. Roberts | idioma = inglés}}</ref> A pesar del discutiniu, munchos diseñadores que-y dexaren tomar ropa emprestao, señalaron que l'alcuerdu yera bonu pa los sos negocios,<ref name="time102488"/> según pa la industria de la moda estauxunidense polo xeneral.<ref name="nyt101888"/> En 1989, Nancy foi homenaxada na cena de premiación del Conseyu de Diseñadores de Moda d'América, mientres la cual recibió un premiu pola so trayeutoria.<ref name="honorednyt">{{cita web | url = http://www.nytimes.com/1989/01/10/style/fashion-amid-the-rustle-of-finery-fashion-celebrates-its-own.html | títulu = Fashion; Amid the Rustle of Finery, Fashion Celebrates Its Own | autor = Hochswender, Woody | fecha = 10 de xineru de 1989 | fechaaccesu = 20 d'avientu de 2011 | obra = The New York Times | idioma = inglés}}</ref> [[Barbara Walters]] dixo al respeutu: «Tolos díes mientres ocho llargos años encarnó la pallabra "elegancia"».<ref name="honorednyt"/> ==== Elegancia y formalidá ==== [[Ficheru:President Ronald Reagan Nancy Reagan Miguel De La Madrid Hurtado and Mrs De La Madrid Hurtado in Cross Hall During State Dinner for President Miguel De La Madrid Hurtado of Mexico - DPLA - a5497006bc877bb01646c8ab808be5e3.jpg|thumb|left|250px|El presidente [[Ronald Reagan]], la primer dama Nancy Reagan, el presidente mexicanu [[Miguel de la Madrid]] y la primer dama [[Paloma Cordero]] na [[Casa Blanca]] nuna cena d'estáu.]] [[Ficheru:Reagans with Jackie Kennedy.jpg|thumb|right|Reagan y la so esposa cola anterior primer dama, [[Jacqueline Kennedy Onassis|Jackie Kennedy]], en 1985. Dambes fueron comparaes pol so glamour.]]Aproximao un añu dempués de l'asunción de Reagan nel so primer mandatu, Nancy analizó la idea d'ordenar un nuevu serviciu de cacía de porzolana pa la Casa Blanca.<ref>«[http://hemeroteca.lavanguardia.com/preview/1987/03/06/pagina-4/32983652/pdf.html La fráxil Nancy, muyer de fierro a la solombra del presidente Reagan]» Hemeroteca de ''La Vanguardia'', edición del 6 de marzu de 1987, p. 4</ref> Dende l'alministración de [[Harry S. Truman|Truman]] na década de 1940 nun se mercara una cacía completa, yá que mientres el mandatu de [[Lyndon B. Johnson|Johnson]] solamente pidiérense delles pieces sueltes. Nancy comentó: «La Casa Blanca precisa desesperadamente una cacía». Trabayando con Lenox,<ref>«[https://web.archive.org/web/20120119230947/http://americanhistory.si.edu/visiting/espanol/FirstLadies.pdf Les Primeres Dames nel Smithsonian]» (PDF). americanhistory.si.edu. Institución Smithsonian. Consultáu'l 1 de xineru de 2012.</ref> el principal fabricante de porzolana d'Estaos Xuníos, la primer dama escoyó un esquema de diseñu de color coloráu con una banda d'oru grabada, bordiando los platos coloraos y crema marfil col [[Sellu del presidente de los Estaos Xuníos|sello presidencial]] grabáu n'oru nel centru. El serviciu completu taba compuestu por 4370 pieces, 19 pieces per cada xuegu individual, y costó 209&nbsp;508 USD.<ref>{{cita web | url = http://www.lenox.com/index.cfm?ss=services&cat=about&lp=whitehouse | títulu = Lenox: White House | fechaaccesu = 2 de xunu de 2007 | editorial = Lenox, Inc | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090111183137/http://www.lenox.com/index.cfm?ss=services&cat=about&lp=whitehouse | fechaarchivu = 11 de xineru de 2009 }}</ref> A pesar de que foi financiada por donaciones privaes, delles provenientes de la Fundación Knapp, la compra xeneró un fuerte discutiniu,<ref>«[http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1981/10/16/092.html Próximos]» Hemeroteca de ABC (Madrid, edición del 16 d'ochobre de 1981, p. 92). Consultáu'l 1 de xineru de 2012.</ref> una y bones la cacía encargárase mientres un momentu en que la nación taba travesando una recesión económica.{{harvnp|Klapthor|1999|p=184|sp=sí}} [[Ficheru:Paloma Cordero Nancy Reagan Mexico City 1985 earthquake.jpg|derecha|thumb|230px|[[Paloma Cordero]] (esquierda) col embaxador d'Estaos Xuníos en Méxicu, [[John Gavin]] (centru) y Nancy Reagan (derecha), reparando los daños causaos pol [[terremotu de Méxicu de 1985]].]] El nuevu serviciu de cacía de porzolana, la renovación de la Casa Blanca, la ropa caro y la so presencia na boda de [[Carlos de Gales|Carlos]] y [[Diana de Gales|Diana]], los príncipes de Gales,<ref>{{cita web | url = http://www.washingtonpost.com/wp-srv/inatl/longterm/diana/background/wedding1.htm | títulu = Britain Celebrates, Charles Takes a Bride | fechaaccesu = 1 de xineru de 2012 | editorial = ''The Washington Post'' | fecha = 30 de xunetu de 1981 | autor = Downie, Leonard Jr. | idioma = inglés}}</ref> fueron los motivos pol cual acusar de perder « el contautu» col pueblu d'Estaos Xuníos mientres la recesión económica,<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> y el so gustu pola rellumanza valió-y el llamatu despreciatible de «Reina Nancy».<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> Ente que Jacqueline Kennedy enfrentárase tamién a delles crítiques de la prensa polos sos habituales gastos, el tratu escontra Reagan yera muncho más consistente y negativu.<ref name="burns-148"/> En 1982, pa esviar les crítiques, allegó a la tradicional cena añal del Club Gridiron onde'l presidente del país, políticos de cada partíu, y la prensa moflar de sigo mesmos. Vistida de [[pordiosera]], Nancy cantó «Second-Hand Clothes», asonsañando'l cantar «Second-Hand Rose»,<ref name="Husband's Past will shape Nancy Reagan's future">{{cita web | url = http://www.usatoday.com/life/people/2004-06-13-nancy-reagan_x.htm | títulu = Husband's Past will shape Nancy Reagan | fechaaccesu = 1 de xineru de 2012 | editorial = ''USA Today'' | fecha = 13 de xunu de 2004 | autor = Page, Susan | idioma = inglés}}</ref> parodia qu'ayudó a recuperar la so reputación.<ref>{{cita web | url=http://articles.latimes.com/2007/aug/19/local/me-deaver19?pg=4 | páxina = 5 | títulu = Michael K. Deaver: 1938 - 2007 - Image guru set the stage for Reagan | obra = Los Angeles Times | fechaaccesu = 1 de xineru de 2012 | fecha = 19 d'agostu de 2007 | autor = Neuman, Johanna y David Willman | idioma = inglés}}</ref> Nancy Reagan trató sobre les crítiques na so autobiografía de 1989, ''La mio vez'', onde comentó que nuna xinta col ex-presidente del [[Comité Nacional Demócrata]], Robert Strauss, este díxo-y: «La primer vegada que llegasti a la ciudá, Nancy, nun me prestabes pa nada. Sicasí, dempués de conocete, camudé la mio opinión», a lo que la primer dama respondió: «Bob, teniendo en cuenta los informes de prensa que lleí, entós ¡yo tampoco me gustaría tantu!».{{harvnp|Reagan|1989|p=56|sp=sí}} [[Ficheru:Nancy Reagan with Mikhail Gorbachev.jpg|thumb|left|Nancy Reagan brindando con Gorbachov en 1987.]]Dempués de la presidencia de [[Gerald Ford]] (que prefería'l cantar de la [[Universidá de Michigan]], «The Victors», en cuenta de «Hail to the Chief») y de [[Jimmy Carter]] (qu'amenorgó notablemente la formalidá de les funciones presidenciales), Nancy reinstauró el glamur de la dómina presidencial de [[John F. Kennedy|Kennedy]] na Casa Blanca.<ref name="Nancy's Closet">{{cita web | nome = Kevin | apellíu = West | títulu = Nancy's Closet | url = http://www.wmagazine.com/society/2007/10/nancy_reagan | magacín = W | fechaaccesu = 1 de xineru de 2012 | fecha = ochobre de 2007 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090925011727/http://www.wmagazine.com/society/2007/10/nancy_reagan | fechaarchivu = 25 de setiembre de 2009 }}</ref><ref>{{cita web | url = http://articles.latimes.com/2009/01/18/features/ig-michelle18 | autor = Moore, Boothe | fechaaccesu = 1 de xineru de 2012 | fecha = 18 de xineru de 2009 | obra = Los Angeles Times | títulu = Can she stay 'everywoman'? | idioma = inglés}}</ref> Foi anfitriona de 56 cenes d'Estáu mientres ocho años al respective de los seis de George y Laura Bush.<ref name="dinners">{{cita web | url = http://www.independent.co.uk/news/world/americas/nancy-reagan-i-still-see-ronnie-in-my-bedroom-1694535.html | títulu = Nancy Reagan: I still see Ronnie in my bedroom | autor = Usborne, David | fecha = 2 de xunu de 2009 | fechaaccesu = 3 de xunu de 2009 | obra = The Independent | ubicación = Londres | idioma = inglés}}</ref> Nancy comentó que yeren «la cosa más fácil del mundu. Usté nun tien que faer nada. Solo pasar una ratada y faer un pequeñu negociu. Asina ye como Washington funciona».<ref name="dinners"/> En 1987, [[Mikhaíl Gorbachov]] convertir nel primer líder soviéticu en visitar [[Washington, D. C.]] dende [[Nikita Khrushchev]] en 1959 y Nancy foi la encargada de la planificación y celebración de la importante y bien esperada cena d'Estáu.<ref name="sj165">{{Cita Harvard|Schifando y Joseph|2007|p=165|sp=sí}}</ref> Nancy contrató pa amenizar la velada dempués de la cena al pianista [[Van Cliburn]] por qu'interpretara una versión de «Moscow Nights» pa la delegación soviética, na que Mikhaíl y [[Raísa Gorbachova|Raísa]] empezaron a cantar.{{harvnp|Schifando y Joseph|2007|pp=169-72|sp=sí}} El exsecretario de Estado George Shultz comentó: «Sentimos que'l xelu de la Guerra Fría se desmorona»,{{harvnp|Schifando y Joseph|2007|p=175|sp=sí}} y Nancy llegó a la conclusión de que foi un «final perfectu pa una de les nueches más grandes de la presidencia del mio home».{{harvnp|Schifando y Joseph|2007|p=173|sp=sí}} === «Just Say No» === {{AP|Just Say No}} Nancy Reagan llanzó en 1982 la campaña de prevención de la drogadicción «[[Just Say No]]», que se convirtió nel so proyeutu principal y la so mayor iniciativa como primer dama.<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> Nancy alvirtió per primer vegada de la necesidá d'educar a la xente nuevo sobre les drogues mientres un actu de campaña en 1980 en Daytop Village, Nueva York.<ref name="Just Say No"/> En 1981, comentó que «el primer pasu pa resolver el problema ye entender el dañu que les drogues pueden causar a los sos fíos, la presión de los compañeros, y el porqué recurren a les drogues».<ref name="Just Say No"/> La so campaña enfocar n'educar a la mocedá sobre drogues y n'alverti-yos del peligru que trai l'abusu d'estes sustancies.<ref name="Just Say No"/> [[Ficheru:Nancy Reagan Speaking at a "Just Say No" Rally in Los Angeles California.jpg|thumb|left|upright|Reagan dando una conferencia nun alcuentru de «[[Just Say No]]» en [[Los Angeles]] en 1987.]]En 1982, una escolina preguntó-y a Nancy Reagan qué tenía de faer si ufiertáben-y [[drogues recreatives|drogues]]; Nancy respondió: «Just say no» (n'[[Idioma español|español]], «A cencielles di que non»).<ref>{{cita web | url = http://www.reagan.utexas.edu/archives/speeches/1989/010489a.htm | títulu = Remarks at the Nancy Reagan Drug Abuse Center Benefit Dinner in Los Angeles, California | fechaaccesu = 3 d'ochobre de 2007 | editorial = Ronald Reagan Foundation | fecha = 4 de xineru de 1989 | cita = ... en Oakland, onde una alumna nuna audiencia púnxose de pies, dirixir a Nancy y preguntó-y lo qu'ella y los sos amigos teníen de dicir cuando daquién ufiertába-yos drogues. Y Nancy dixo: "Solamente di non". Y en pocos meses, miles de clubes "Just Say No" surdieren nes escueles de tol país | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20160305201900/https://www.reagan.utexas.edu/archives/speeches/1989/010489a.htm | fechaarchivu = 2016-03-05 }}</ref>{{harvnp|Loizeau|1984|pp=104-5|sp=sí}} La frase popularizar mientres la década de 1980 y delles organizaciones y programes escolares contra les drogues adoptaron el lema.<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> Reagan arreyóse viviegamente na campaña y los sos viaxes sumaron de más de 250&nbsp;000 milles (400&nbsp;000 km) a lo llargo d'Estaos Xuníos y dellos países, visitando programes de prevención contra l'abusu de drogues y centros de rehabilitación. Tamién apaeció en ''[[Talk show|talk shows]]'', grabó anuncios de serviciu públicu y redactó artículos en calter d'invitada.<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> Apaeció nun episodiu del esitosu drama televisivu ''[[Dinastía (serie de televisión)|Dinastía]]'' pa sorrayar el sofitu a les campañes en contra de les drogues y a midida que siguió promoviendo «Just Say No», apaeció nun episodiu de la popular comedia ''[[Diff'rent Strokes]]''<ref name="Dynasty">{{cita web | url = https://www.imdb.com/title/tt0560083/ | títulu = 'Diff'rent Strokes': The Reporter (1983) | fechaaccesu = 10 de xineru de 2012| editorial = The Internet Movie Database | idioma = inglés}}</ref> de la década de 1980 y nun video musical de rock de 1985, ''Stop the Madness''.<ref>{{cita videu| people= Brian L. Dyak (Executive Producer), William N. Utz (Executive Producer) | fecha = 11 d'avientu de 1985 | títulu = Stop the Madness | medium=Music Video | editorial = Y.I.C. | allugamientu = Hollywood, California y la Casa Blanca, Washington, D. C. | fechaaccesu = 19 de payares de 2007 | time=3:15 | idioma = inglés}}</ref> Cuando se-y preguntar alrodiu de la so campaña, la primer dama comentó: «anque solamente salvárase un neñu, yá valdría la pena».<ref>{{cita videu| fecha = mayu de 2005 | títulu = Tribute to Nancy Reagan | url= http://www.youtube.com/watch?v=KZM0ioS1g58 | medium= película | editorial = Asociación Motion Picture, Biblioteca Presidencial Ronald Reagan | fechaaccesu = 10 de xineru de 2012 | time=3:08 | idioma = inglés}}</ref> En 1985, Nancy amplió la so campaña a nivel internacional, convidando a [[Primer dama|primeres dames]] d'otres naciones a la Casa Blanca pa una conferencia sobre l'abusu de drogues.<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> El 27 d'ochobre de 1986, el presidente Reagan aprobó la Llei en Contra del Abusu de Drogues, que garantizó 1700 millones USD en fondos pa lluchar contra la crisis y aseguró una pena mínima obligatoria pa los delitos de drogues, incluyendo cinco años pa la posesión de cinco gramos de [[Crack (droga)|crack]].<ref name="PBS Frontline">{{cita web | url = http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/drugs/cron/ | títulu = Thirty Years of America's Drug War | editorial = pbs.org | fechaaccesu = 10 de xineru de 2012 | idioma = inglés}}</ref> Anque dalgunos criticaron la llei y esta aumentó notablemente les penes y población carcelaria del país, Nancy Reagan considerar una victoria personal.<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> En 1988, convertir na primer dama convidada a falar ante l'[[Asamblea Xeneral de les Naciones Xuníes]] sobre les lleis internacionales de intercepción de drogues y contra el [[narcotráficu]].<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> [[Ficheru:NREAGANDRUG.jpg|thumb|right|Reagan ufiertando la Conferencia sobre Abusu de Drogues pa Primeres Dames na Casa Blanca, 1985.]]Los críticos de los esfuercios de Reagan cuestionaron el so propósitu<ref name="critics of just say no">{{cita web | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m1316/is_n5_v25/ai_13786316/pg_3 | títulu = Just say nonsense - Nancy Reagan's drug education programs | fechaaccesu = 10 de xineru de 2012 | editorial = ''Washington Monthly'' | mes = mayu | añu = 1993 | páxina = 3 | autor = Elliott, Jeff | idioma = inglés}}</ref> y argumentaron que'l programa nun foi lo suficientemente lloñe pa faer frente a munchos problemes sociales, incluyendo'l [[desemplegu]], la [[probeza]] y la disolución de la familia.<ref name="critics of just say no"/> L'enfoque de Nancy pa sensibilizar a la población sobre'l peligru de les drogues foi etiquetáu como «simplaya» polos críticos lliberales.<ref name="NR American">{{cita web | editorial = PBS | url = http://www.pbs.org/wgbh/amex/reagan/peopleevents/pande03.html | autor = Wolf, Julie | títulu = The American Experience: Nancy Reagan | fechaaccesu = 10 de xineru de 2012 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110119224109/http://www.pbs.org/wgbh/amex/reagan/peopleevents/pande03.html | fechaarchivu = 2011-01-19 }}</ref> Sicasí, una serie de clubes y organizaciones «Just Say Nun permanecieron en funcionamientu en tol país, y tuvieron como oxetivu educar a los neños y adolescentes sobre los efeutos de les drogues.<ref name="Just Say No">{{cita web | url = http://www.reaganfoundation.org/reagan/nancy/just_say_non.asp | títulu = Mrs. Reagan's Crusade | fechaaccesu = 10 de xineru de 2012 | editorial = Ronald Reagan Foundation | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070812171917/http://www.reaganfoundation.org/reagan/nancy/just_say_non.asp | fechaarchivu = 12 d'agostu de 2007 | deadurl = yes | idioma = inglés }}</ref> === La proteutora del so maríu === Nancy asumió'l papel oficiosu de proteutora del so home dempués del [[Intentu d'asesinatu de Ronald Reagan|atentáu contra la so vida]] en 1981.<ref>{{cita web | url = http://www.cbsnews.com/stories/2004/06/05/national/main621274.shtml | títulu = His Fierce Proteutor: Nancy | nome = David | apellíu = Hancock | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | fecha = 5 de xunu de 2004 | editorial = CBS | idioma = inglés}}</ref> El 30 de marzu d'esi añu, el presidente Reagan y otros trés individuos fueron tirotiaos cuando salíen del Washington Hilton Hotel. Nancy foi sollertada y llegó al Hospital de la Universidá George Washington, onde foi hospitalizáu Reagan. Recordó ver «les sales d'emergencia antes, pero nunca viera una como esa col mio home dientro».{{harvnp|Reagan|1989|p=5|sp=sí}} Foi acompañada a una sala d'espera y, cuando pudo aportar a ver al so maríu, el presidente bromió con ella: «Ciñu, escaecióseme agachame», chiste que pronunciara'l boxeador [[Jack Dempsey]] a la so esposa depués de la so derrota.<ref name="NoonanPBS">{{cita web | url = http://www.pbs.org/newshour/character/essays/reagan.html | autor = Noonan, Peggy | títulu = Character Above All: Ronald Reagan essay | editorial = PBS | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20121111174553/http://www.pbs.org/newshour/character/essays/reagan.html | fechaarchivu = 2012-11-11 }}</ref> Unu de los primeros exemplos de la so naturaleza proteutora producióse cuando'l senador [[Strom Thurmond]] entró na habitación del presidente nel hospital esi día del mes de marzu, pasando pol [[Serviciu Secretu de los Estaos Xuníos|Serviciu Secretu]], afirmando que yera un amigu cercanu» del presidente, presumiblemente p'adquirir l'atención de los medios de comunicación. Nancy taba indignada y pidió-y que se retirara.<ref name="Beschloss, Michael p. 284"/> Ente que el presidente recuperar nel hospital, la primer dama durmió con una de les sos camises pa ser confortada pol so arume,<ref name="Beschloss, Michael p. 284"/> y cuando Reagan foi dau d'alta'l 12 d'abril, acompañar de vuelta a la Casa Blanca. La prensa describía a Nancy como «proteutora en xefe», una ampliación de la representación xeneral que faíen primeramente d'ella como compañera solícita y arquetipu domésticu de la [[Guerra Fría]].{{harvnp|Burns|2008|pp=130, 138-9|sp=sí}} ==== Influencia na Casa Blanca ==== Nancy dixo nos sos [[memories]] que «sentía llerza cada vez que Ronald dexaba la Casa Blanca»{{harvnp|Reagan|1989|p=21|sp=sí}} dempués del atentáu, y fixo que'l so esmolición llevar a tar al corriente de los horarios del so home: los eventos a los que tenía d'asistir y con quién.<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> Col tiempu, Nancy consultó a una [[astróloga]], Joan Quigley, quien ufiertó la so visión alrodiu de los díes que yeren «bonos», «neutrales» y los que se debíen evitar, lo qu'influyó na axenda de la Casa Blanca del so home.<ref>{{cita web | url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C0CEEDF1030F93BA25750C0A966958260 | títulu = Stars and Strife | fechaaccesu = 12 de xineru de 2012 | fecha = 18 de marzu de 1990 | newspaper=[[The New York Times]] | autor = Ivins, Molly | enllaceautor = Molly Ivins | idioma = inglés}}</ref> Los díes yeren codificados por color d'alcuerdu al conseyu de l'astróloga pa poder discernir con precisión qué díes y hores seríen óptimas pa la seguridá y l'ésitu del presidente.<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> El [[Xefe de Gabinete de la Casa Blanca|xefe de gabinete de la Casa Blanca]], Donald Regan, sintióse atayáu con esti sistema, lo que creó resfregón ente él y la primer dama. Esto intensificóse cola revelación del escándalu [[Irán-Contra]], que consistió na venta illegal d'armes a [[Irán]] pa financiar a la [[Contras|Contra nicaragüense]] colos beneficios llograos, momentu en que Nancy sintió que Regan taba perxudicando al presidente.{{harvnp|Anthony|1991|p=396|sp=sí}} Pensó qu'él tenía d'arrenunciar, y espresar al so home, anque nun compartió'l so puntu de vista. Regan quería al presidente pa encetar l'asuntu d'Irán-Contra a principios de 1987 per mediu d'una [[conferencia de prensa]], anque Nancy negar a dexar que s'esforciara demasiáu por cuenta de una recién ciruxía de próstata y les recién alvertencies astrolóxiques.{{harvnp|Anthony|1991|p=398|sp=sí}} Regan enoxóse tantu con Nancy que-y cortó la comunicación mientres una charra telefónica en 1987 y según el excorresponsal d'[[ABC News]], Sam Donaldson, cuando'l presidente Reagan enterar de lo asocedío, esixó —y finalmente recibió— la dimisión de Regan. Nes sos memories de 1988, Regan escribió alrodiu de les consultes de Nancy a l'astróloga, la primer vegada que se mentaba la tema en públicu, polo cual la primer dama sintióse avergoñada.<ref>{{cita web | url = http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/05/01/AR2007050102070.html | títulu = Ronald Reagan, In His Own Words | autor = Kurtz, Howard | newspaper=[[The Washington Post]] | fecha = 2 de mayu de 2007 | fechaaccesu = 12 de xineru de 2012| enllaceautor = Howard Kurtz | idioma = inglés}}</ref> Nancy escribió dempués: «l'astroloxía yera a cencielles una manera d'enfrentar el mieu que sentí depués de que'l mio home tuviera a puntu de morrer...»{{harvnp|Reagan|1989|pp=44, 47|sp=sí}} [[Ficheru:Reagans talking in Oval Office cropped.jpg|thumb|left|Los Reagan falando nel Despachu Oval, 1985.]]Nancy exerció una fuerte inflúi sobre'l presidente Reagan.<ref name="BBC Nancy's image"/> Una vegada más, deriváu del intentu d'asesinatu, controló puramente l'accesu al presidente ya inclusive, de xemes en cuando, trató d'influyir en tomar de decisiones del so home.<ref name="BBC Nancy's image"/>{{harvnp|Reagan|1989|p=62|sp=sí}} A partir de 1985, Nancy encamentó-y encarecidamente que celebrara conferencies y cumes col secretariu xeneral soviéticu Gorbachov, y suxirió-y establecer una rellación personal de mano.<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> Tantu Ronald Reagan como [[Mikhaíl Gorbachov]] desenvolvieren una rellación granible al traviés de negociaciones del cume, pero la rellación ente Nancy Reagan y [[Raísa Gorbachov]] yera cualquier cosa menos la rellación amistosa ente los sos maríos. A Nancy resultába-y difícil parolar con Raísa y la rellación de dambes foi descrita como «fría».<ref>{{cita web | obra = The New York Times | fechaaccesu = 12 de xineru de 2012 | fecha = 8 d'avientu de 1988 | autor = Celestine Bohlen | títulu = The Gorbachev Visit; Another Obstacle Falls: Nancy Reagan and Raisa Gorbachev Get Chummy | url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=940DE6DD1039F93BA35751C1A96Y948260 | idioma = inglés}}</ref> Les dos muyeres de normal tomaben té y aldericaben les diferencies ente la URSS y los Estaos Xuníos. Visitando EE.&nbsp;UU. per primer vegada en 1987, Raísa agafó a Reagan con llectures sobre temes que trataben dende l'arquiteutura al socialismu, lo que al paecer llevó a que Nancy dixéra-y bromiando a Reagan: «¿quién se piensa que ye esa dama?».<ref>{{cita web | url = http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,967592-1,00.html | magacín = Time | autor = Chua-Eoan, Howard G. | títulu = My Wife Is a Very Independent Lady | fecha = 6 de xunu de 1988 | fechaaccesu = 12 de xineru de 2012 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130521075326/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,967592-1,00.html | fechaarchivu = 2013-05-21 }}</ref> La opinión de la prensa sobre Nancy, vista como ayudante y proteutora del so home, tresformóse y considerar daquién con un poder oculto.<ref name="burns-power">{{Cita Harvard|Burns|2008|pp=139-40|sp=sí}}</ref> A midida que la so imaxe como una intrusa política creció, trató de negar explícitamente que fuera'l poder detrás del tronu.<ref name="burns-power"/> A la fin del so tiempu como primer dama, sicasí, dixo que'l so maríu nun fuera bien atendíu pol so personal,<ref name="burns-power"/><ref name="reut111388"/> y reconoció el so papel pa tratar d'influyir nes sos decisiones personales, diciendo: «de nenguna manera esculpo por ello».<ref name="reut111388">{{cita web | url = http://www.nytimes.com/1988/11/13/us/nancy-reagan-criticizes-aides-to-president.html | títulu = Nancy Reagan Criticizes Aides to President | agency=Reuters | newspaper=[[The New York Times]] | fecha = 13 de payares de 1988 | fechaaccesu = 12 de xineru de 2012 | idioma = inglés}}</ref> Nancy escribió nes sos memories: «nun creo que fuera tan mala, nin tuvi tanto poder nin fui tan débil como dicíen»,{{harvnp|Reagan|1989|p=7|sp=sí}} pero siguió: «sicasí, la primer dama encaxa, tien un papel únicu ya importante que desempeñar nel cuidu del so home y ye natural qu'ella-y faiga saber lo que piensa. Yo siempres lu fixi con Ronnie, y siempres lo fadré».{{harvnp|Reagan|1989|p=65|sp=sí}} === Cáncer de mama === [[Ficheru:Nancy in hospital.jpg|thumb|right|150px|Ronald Reagan besa a la so esposa dempués de la so mastectomía en 1987.]]N'ochobre de 1987, una [[mamografía]] detectó una mancadura nel pechu esquierdu de Nancy Reagan y darréu foi diagnosticada con [[cáncer de mama]]. Optó por someter se a una [[mastectomía]] en llugar d'una [[tumorectomía]]<ref>{{cita web | url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?sec=health&res=9B0DE2DA123DF93BA25753C1A961948260 | títulu = Surgeons Remove Cancerous Breast of Nancy Reagan | fechaaccesu = 10 de xineru de 2012 | obra = The New York Times | autor = Altman, Lawrence K | fecha = 18 d'ochobre de 1987 | idioma = inglés}}</ref> y el senu foi extirpado el 17 d'ochobre de 1987 nel Bethesda Naval Hospital, en [[Maryland (Nueva York)|Maryland]]. Diez díes dempués de la operación, la so madre, Edith Luckett Davis, morrió en [[Phoenix]], [[Arizona]], a los 99 años, polo que Nancy definió aquel periodu como un mes tarrecible».{{harvnp|Reagan|1989|p=285|sp=sí}} Dempués de la so ciruxía, munches muyeres en tol país someter a mamografíes, un exemplu de la influencia qu'exerz una primer dama.<ref>{{cita web | url = http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00001360.htm | títulu = Perspectives in Disease Prevention and Health Promotion Trends in Screening Mammograms for Women 50 Years of Age and Older — Behavioral Risk Factor Surveillance System, 1987 | fechaaccesu = 12 de marzu de 2012 | fecha = 10 de marzu de 1989 | editorial = Department of Health and Human Services | idioma = inglés}}</ref> == Vida posterior == [[Ficheru:Nancy Reagan official White House portrait.jpg|thumb|left|170px|Semeya oficial de Nancy Reagan de la Casa Blanca colgáu na [[sala Velmeir]].]]A pesar de que Nancy foi una primer dama polémica, el 56&nbsp;% de los estauxunidenses tuvo una opinión favorable d'ella cuando'l so home dexó'l cargu'l 20 de xineru de 1989, con un 18&nbsp;% d'opiniones desfavorables y un restu que nun pronunció'l so puntu de vista.<ref name="Nancy Reagan's poll numbers">{{cita web | url = http://www.cbsnews.com/stories/2004/06/07/opinion/polls/main621632.shtml | títulu = A Look Back At The Polls | fechaaccesu = 10 de xineru de 2012 | editorial = CBS Interactive Inc | fecha = 7 de xunu de 2004 | idioma = inglés}}</ref> En comparanza con otres primeres dames cuando los sos homes dexaron el cargu, l'aprobación de Reagan foi cimera a la de [[Rosalynn Carter]] y [[Hillary Rodham Clinton]], sicasí foi menos popular que [[Barbara Bush]] y el so índiz de desaprobación dobló al de Carter.<ref name="Nancy Reagan's poll numbers"/> Al abandonar la Casa Blanca, la pareya tornó a California, onde mercó una casa nel luxosu barriu [[East Gate Old Bel Air]], en [[Los Angeles (California)|Los Angeles]],<ref>{{cita web | url = http://articles.latimes.com/1988-12-04/news/vw-1262_1_nancy-reagan/8 | títulu = The Reagan Re-Entry: After Years in the Capital Fishbowl, the First Couple Hope to Find a Little Calm in a Much Changed L.A. | autor = Beyette, Beverly | author2=Cuniberti, Betty | newspaper=Los Angeles Times | fecha = 4 d'avientu de 1988 | idioma = inglés}}</ref><ref>{{cita web | apellíu = Stevens | nome = Pam | títulu = Reagan paid back his friends for house they bought for him | editorial = CNN | fecha = 21 de xineru de 2001 | url = http://archives.cnn.com/2001/ALLPOLITICS/stories/01/26/reagan.house/index.html | fechaaccesu = 10 de xineru de 2012 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20071014210750/http://archives.cnn.com/2001/ALLPOLITICS/stories/01/26/reagan.house/index.html | fechaarchivu = 14 d'ochobre de 2007 }}</ref> estremando'l so tiempu ente Bel Air y el ranchu de Reagan en [[Santa Bárbara (California)|Santa Bárbara]], California; Ronald y Nancy asistíen regularmente a la Ilesia Presbiteriana de Bel Air tamién.<ref name="Agenting for God">{{cita web | apellíu = Netburn | nome = Deborah | títulu = Agenting for God | newspaper = Los Angeles Times | fecha = 24 d'avientu de 2006 | url = http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/1185261551.html?dids=1185261551:1185261551&FMT=ABS | fechaaccesu = 10 de xineru de 2012 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20121107201716/http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/1185261551.html?dids=1185261551:1185261551&FMT=ABS | fechaarchivu = 2012-11-07 }}</ref> Dempués de salir de Washington, Nancy fixo numberoses apaiciones públiques, munches en representación del so home. Ella siguió viviendo na casa de Bel Air, onde moró col so home hasta la muerte del mesmu'l 5 de xunu de 2004.<ref name="CNNHealth">{{cita web | url = https://www.cnn.com/2004/ALLPOLITICS/06/05/reagan.health/ | títulu = Ronald Reagan dies at 93 | editorial = CNN | fecha = 5 de xunu de 2004 | fechaaccesu = 10 de xineru de 2012 | idioma = inglés}}</ref> === Primeres actividaes dempués de la Casa Blanca === A finales de 1989, la exprimera dama creó la Fundación Nancy Reagan, que'l so oxetivu ye siguir educando a la xente sobre los peligros del abusu de sustancies.<ref name="Nancy Reagan">{{cita web | url = http://www.reaganfoundation.org/reagan/nancy/nancy_bio.asp | títulu = Nancy Reagan: Her Life and Times | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | editorial = Fundación Presidencial Ronald Reagan | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20071112053844/http://www.reaganfoundation.org/reagan/nancy/nancy_bio.asp | fechaarchivu = 12 de payares de 2007 | deadurl = yes | idioma = inglés }}</ref> La fundación acomuñóse con BEST Foundation For A Drug-Free Tomorrow en 1994, y desenvolvió el Programa Extraescolar Nancy Reagan. Siguió viaxando por tol país, pronunciándose en contra de les drogues y l'abusu d'alcohol. Dempués de que'l presidente Reagan revelara que fuera diagnosticáu cola [[enfermedá d'Alzheimer]] en 1994, Nancy convertir na so cuidadora principal y empezó a participar de l'Asociación Nacional d'Alzheimer y el so afiliáu, l'Institutu d'Investigación Ronald y Nancy Reagan, de [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Illinois]].<ref name="First Lady Nancy Reagan"/> {{caxa de cita|«El llargu viaxe de Ronnie llevar finalmente a un llugar alloñáu a onde yá nun puedo llegar».|Nancy Reagan, mayu de 2004<ref name="BBC Nancy's image"/>}} Tamién, en 1989, publicó ''La mio vez: les memories de Nancy Reagan'', que rellata la so vida na Casa Blanca, fala abiertamente de la so influencia sobre l'alministración de Ronald Reagan y alderica los mitos y discutinios qu'arrodiaron a la pareya.<ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/1989/11/01/books/books-of-the-times-nancy-reagan-tells-her-side-of-the-stories.html |títulu=Books of The Times; Nancy Reagan Tells Her Side of the Stories |fechaaccesu=11 de xineru de 2012 |apellíu=Apple Jr. |nome=R. W. |enllaceautor= |fecha=1 de payares de 1989 |editorial=The New York Times |ubicación=Estaos Xuníos |idioma=inglés |cita= }}</ref> En 1991, la polémica autora [[Kitty Kelley]] escribió una biografía ensin autorizar y en gran parte, non referenciada, que rellata sobre la so mala rellación colos sos fíos ya introduz rumores de supuestes rellaciones sexuales col cantante [[Frank Sinatra]]. Una amplia gama de fontes comentaron que les afirmaciones indocumentadas de Kelley tienen más probabilidaes de ser falses.<ref>{{cita web | url = http://www.usatoday.com/news/politicselections/nation/president/2004-09-13-kelley-bush-book_x.htm | títulu = Critical book on Bushes sparks firestorm | fecha = 13 de setiembre de 2004 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | newspaper=USA Today | apellíu = Kiely | nome = Kathy | cita = En 1991, ''The New York Times'' publicó un artículu de primera páxina sobre la biografía de Kelley de Nancy Reagan, y depués esculpóse pola repetición de delles acusaciones miqueres ensin ser verificaes. | idioma = inglés}}</ref><ref>{{cita web | url = http://www.slate.com/id/2106746/ | títulu = Kitty Kelley: Colonoscopist to the Stars | autor = Crowley, Michael | fechaaccesu = 13 de xunu de 2009 | fecha = 15 de setiembre de 2004 | obra = Slate | idioma = inglés}}</ref><ref>{{cita web | url = http://www.independent.co.uk/news/world/americas/fact-or-fiction-the-incredible-world-of-kitty-kelley-428539.html | títulu = Fact or fiction? The incredible world of Kitty Kelley | autor = Usborne, David | obra = The Independent | fecha = 15 d'avientu de 2006 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | ubicación = Londres | idioma = inglés}}</ref><ref>{{cita web | url = http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A3665-2004Sep7.html | títulu = Media View Kitty Kelley's Bush Book With Caution | autor = Kurtz, Howard | obra = The Washington Post | fecha = 8 de setiembre de 2004 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | enllaceautor = Howard Kurtz | idioma = inglés}}</ref> [[Ficheru:First Ladies at Ronald Reagan Presidential Library.jpg|thumb|right|Les primeres dames [[Lady Bird Johnson]], [[Pat Nixon]], [[Rosalynn Carter]], [[Betty Ford]] (sentaes), Nancy Reagan y [[Barbara Bush]] (de pies) en payares de 1991.]]En 1989, el [[Internal Revenue Service|Serviciu d'Impuestos Internos]] (IRS) empezó a investigar a los Reagan pa comprobar si debíen impuestos adicionales sobre obsequios y préstamos de ropa d'alta cordura y xoyes de Nancy mientres la so estancia na Casa Blanca<ref name="nyt120689">{{cita web | url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DE6D9113CF935A35751C1A96F948260 | títulu = Gifts and Loans to Nancy Reagan Stir I.R.S. Interest in High Fashion | autor = Hershey, Robert D. | obra = [[The New York Times]] | fecha = 6 d'avientu de 1989 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012| idioma = inglés}}</ref> (los beneficiarios favorecer cola presentación de tales elementos que reconocen la renta imponible, inclusive si son devueltos).<ref name="nyt120689"/> En 1992, el IRS determinó que los Reagan nun incluyeren unos 3 millones USD n'artículos de moda ente 1983 y 1988 nes sos declaraciones d'impuestos;<ref name="irs">{{cita web | url = http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,974751,00.html | títulu = Nancy with the Golden Threads | autor = Capo, Janice | fecha = 27 de xineru de 1992 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | obra = Time | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130825202547/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,974751,00.html | fechaarchivu = 2013-08-25 }}</ref> reclamóse-yos una gran cantidá d'impuestos atrasaos ya intereses, que se pagaron darréu.<ref name="irs"/> Nancy Reagan foi gallardoniada cola [[Medaya Presidencial de la Llibertá]], l'honor civil más altu, pol presidente [[George W. Bush]] el 9 de xunetu de 2002.<ref name="President Bush Honors Recipients of the Presidential Medal of Freedom Award">{{cita web | url = http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2002/07/20020709-8.html | títulu = President Bush Honors Recipients of the Presidential Medal of Freedom Award | fecha = 9 de xunetu de 2002 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012| editorial = Casa Blanca | idioma = inglés}}</ref> El presidente Reagan recibió la so propia Medaya Presidencial de la Llibertá en xineru de 1993. Nancy y el so maríu fueron gallardoniaos conxuntamente cola [[Medaya d'Oru del Congresu de los Estaos Xuníos|Medaya d'Oru del Congresu]] el 16 de mayu de 2002 nel [[Capitoliu de los Estaos Xuníos|Capitoliu]], y fueron el tercer presidente y la tercera primera dama en recibir la condecoración qu'ella aceptó en nome de dambos.<ref name="Congressional Gold Medal History">{{cita web | url = http://clerk.house.gov/art_history/house_history/goldMedal.html | títulu = Congressional Gold Medal History | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | editorial = Cámara de Representantes d'Estaos Xuníos | idioma = inglés}}</ref> === Funeral de Ronald Reagan === {{AP|Muerte y funeral d'Estáu de Ronald Reagan}} [[Ficheru:Nancy Reagan says final goodbyes to RR June 11, 2004.jpg|thumb|right|170px|La exprimera dama Nancy Reagan dando'l so últimu adiós al presidente Ronald Reagan el 11 de xunu de 2004, antes de la inhumación y conclusión de la [[Muerte y funeral d'Estáu de Ronald Reagan|selmana de funeral d'Estáu]].]]Ronald Reagan morrió na so casa de Bel Air el 5 de xunu de 2004.<ref name="CNNHealth" /> Mientres el [[funeral d'Estáu]] de siete díes, Nancy, acompañada de los sos fíos y una escolta militar, condució a la nación en llutu,<ref>{{cita web | url = http://ap.grolier.com/article?assetid=atb999b159&templatename=/article/article.html | títulu = Nancy Reagan | añu = 2006 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | editorial = Scholastic Library Publishing, Inc. | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080313110642/http://ap.grolier.com/article?assetid=atb999b159&templatename=%2Farticle%2Farticle.html | fechaarchivu = 13 de marzu de 2008 | deadurl = yes | idioma = inglés }}</ref> calteniendo una compostura fuerte,<ref name="Nancy funeral role"/> viaxando dende la so casa a la Biblioteca Presidencial Reagan pa una ceremonia conmemorativa, y depués a [[Washington, D. C.]], onde los restos del so home tuvieron presentes mientres 34 hores antes d'un serviciu funerariu nacional na [[Catedral Nacional de Washington]].<ref>{{cita web | editorial = Oficina de Ronald Reagan | fecha = 6 de xunu de 2004 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | títulu = Outline of Funeral Events in honor of Ronald Wilson Reagan | url = http://www.ronaldreaganmemorial.com/pressrelease_st5.asp | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080419070229/http://www.ronaldreaganmemorial.com/pressrelease_st5.asp | fechaarchivu = 19 d'abril de 2008 | deadurl = yes | idioma = inglés }}</ref> Nancy tornó a la biblioteca en California pa un serviciu memorial al atapecer y el so posterior entierru, onde, superada pola emoción, perdió la compostura y lloró en públicu per primer vegada mientres la selmana.<ref name="Nancy funeral role"/><ref>{{cita web | url = http://www.cbsnews.com/stories/2004/06/05/national/main621238.shtml | fecha = 12 de xunu de 2004 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | editorial = CBS | títulu = A Nation bids Reagan Farewell | idioma = inglés}}</ref> Dempués d'aceptar la bandera doblada, besó'l ataúd y bisbisó «te amo» antes de retirase.<ref>{{cita web | url = http://www.foxnews.com/story/0,2933,122528,00.html | títulu = Reagan Laid to Rest | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | editorial = Fox News | fecha = 12 de xunu de 2004 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20071017054417/http://www.foxnews.com/story/0%2C2933%2C122528%2C00.html | fechaarchivu = 17 d'ochobre de 2007 }}</ref> El periodista [[Wolf Blitzer]], describiendo'l comportamientu de Nancy mientres esa selmana, dixo «ye una muyer bien, bien fuerte, a pesar del so aspeutu fráxil».<ref>{{cita web | fecha = tresmitíu'l 9 de xunu de 2004 | títulu = Reagan's Casket Arrives in Washington | url = http://transcripts.cnn.com/TRANSCRIPTS/0406/09/se.03.html | formatu =transcripción | editorial = CNN | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | idioma = inglés}}</ref> Dirixó la planificación detallada de los funerales,<ref name="Nancy funeral role">{{cita web | url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F0CE0DF1330F931A25755C0A9629C8B63&sec=&spon=&pagewanted=1 | títulu = The 40th President: The President's Widow; For a Frail Mrs. Reagan, A Week of Great Resolve | fecha = 12 de xunu de 2004 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | obra = The New York Times | autor = Nogourney, Adam y Bernard Wienrob | idioma = inglés}}</ref> incluyendo la organización de tolos grandes eventos. Tamién s'encargó de solicitar al ex-presidente [[George H. W. Bush]], según a la exprimera ministra británica [[Margaret Thatcher]] y al exprimer ministru canadiense [[Brian Mulroney]], por que pronunciaren un discursu mientres la ceremonia relixosa na Catedral Nacional.<ref name="Nancy funeral role"/> Nancy punxo muncha atención a los detalles, daqué que siempres fixera na vida del so home. Betsy Bloomingdale, una de los sos meyores amigues, declaró: «vese un pocu fráxil. Pero ye bien fuerte nel so interior. Ella ser. Tien fuercies. Ta faciendo la so última cosa por Ronnie. Y va faer les coses bien».<ref name="Nancy funeral role"/> El funeral significó la primer apaición pública importante desque pronunció un discursu na Convención Nacional Republicana de 1996 en nome del so home.<ref name="Nancy funeral role"/> El funeral tuvo un gran impautu na imaxe pública de Nancy Reagan. Dempués de les crítiques considerables mientres el so mandatu como primer dama ver daqué según una heroína nacional, y munchos emponderar pol sofitu y los cuidos qu'emprestó al so home mientres sufría'l mal d'Alzheimer.<ref name="BBC Nancy's image">{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/3794125.stm | títulu = Nancy Reagan remaneces as public icon | editorial = BBC News | fecha = 10 de xunu de 2004 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | idioma = inglés}}</ref> ''[[U.S. News & World Report]]'', opinó: «dempués d'una década nes solombres, surdió una Nancy Reagan distinta, más nidia».<ref>{{cita web | títulu = A warm public embrace for the new Nancy | fechaaccesu = 13 d'avientu de 2008 | autor = Cannon, Angie | obra = US News and World Report | fecha = 21 de xunu de 2004 | url = http://www.usnews.com/usnews/politics/reagan/articles/21nancy.htm | idioma = inglés}}</ref> === Vida dempués de Ronald === [[Ficheru:Nancy Reagan with Michelle Obama cropped.jpg|thumb|upright|Reagan cola [[primer dama]] [[Michelle Obama]] nuna xinta, 3 de xunu de 2009]] Permaneció activa na política, especialmente no rellacionao a la investigación de [[célules madre]]. A partir de 2004, asitióse a favor del [[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos|Partíu Demócrata]] y pidió-y al presidente [[George W. Bush]] sofitu por aciu fondos federales pa la investigación con célules madre embrionaries cola esperanza de qu'esta ciencia pueda conducir a una cura pa la enfermedá del Alzheimer.<ref>{{cita publicación | autor = Erika Check | títulu = Bush pressured as Nancy Reagan pleads for stem-cell research | publicación = Nature | añu = 2004 | volume = 429 | páxina = 116 | doi = 10.1038/429116a | pmid = 15141173 | númberu = 6988 | idioma = inglés}}</ref> A pesar de que nun pudo camudar la posición del presidente, sofitó la so campaña pa un segundu mandatu.<ref>{{cita web | url = http://www.usatoday.com/news/politicselections/nation/president/2004-08-03-nancy-reagan-bush_x.htm | títulu = Former first lady Nancy Reagan supports Bush's re-election | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | newspaper=[[USA Today]] | fecha = 4 d'agostu de 2004 | idioma = inglés}}</ref> En 2005, Nancy Reagan foi honrada mientres una cena de gala nel Edificiu Ronald Reagan en Washington D. C., onde tuvieron convidaos [[Dick Cheney]], [[Harry Reid]] y [[Condoleezza Rice]],<ref name="dinner-wapo">{{cita web | url = http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/05/12/AR2005051200490_pf.html | títulu = Just Say Yes: Nancy Reagan Welcomed Back at Tribute | fecha = 12 de mayu de 2005 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | obra = The Washington Post | autor = Roberts, Roxanne | idioma = inglés}}</ref> que foi la so primer apaición pública importante dende'l funeral. Preguntóse-y cuálos yeren los sos planes futuros, a lo que Reagan negó cola cabeza y respondió: «Nun sé. voi saber cuando lo conoza. Pero la Biblioteca [Reagan] ye Ronnie, de cuenta que ye onde paso'l mio mayor tiempu».<ref name="dinner-wapo"/> [[Ficheru:President Bush, Laura Bush and Nancy Reagan.jpg|thumb|left|Nancy Reagan inaugura oficialmente'l Air Force One Pavilion na Biblioteca Ronald Reagan, [[Simi Valley (California)|Simi Valley]], [[California]], el 24 d'ochobre de 2005, en compañía de [[George W. Bush|George]] y [[Laura Bush]].]]En 2007, asistió al funeral nacional de [[Gerald Ford]] na [[Catedral Nacional de Washington]] y depués, entamó dos alderiques pa los candidatos presidenciales republicanos na Biblioteca Presidencial Reagan, el primeru en mayu de 2007 y el segundu en xineru de 2008. Anque nun participó nos discutinios, sentar na primer fila y escuchó a los homes que pertenecíen por convertir se nel 44º presidente de la Nación.<ref>{{cita web | fecha =4 de mayu de 2007 | autor = Nagourney, Adam | coautores = Santora, Marc | url = http://www.nytimes.com/2007/05/04/us/politics/04repubs.html?hp | títulu = '08 Republicans Differ on Defining Party's Future | editorial = ''The New York Times'' | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | idioma = inglés}}</ref><ref>{{cita web | url = http://youdecide08.foxnews.com/2008/01/30/romney-mccain-out-of-step-with-conservative-mainstream/ | editorial = Fox News | fecha = 30 de xineru de 2008 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | títulu = Romney Blasts McCain over Iraq War Charge | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080201084303/http://youdecide08.foxnews.com/2008/01/30/romney-mccain-out-of-step-with-conservative-mainstream/ | fechaarchivu = 1 de febreru de 2008 | deadurl = yes | idioma = inglés }}</ref><ref>{{cita web | url = http://thecaucus.blogs.nytimes.com/2008/01/31/one-word-reagan/ | títulu = One Word: Reagan | autor = Phillips, Kate | obra = The New York Times | fecha = 31 de xineru de 2008 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | idioma = inglés}}</ref> A pesar de delles especulaciones sobre si Reagan podría sofitar al alcalde de Nueva York, [[Michael Bloomberg]], na so candidatura a la presidencia,<ref name="Bloomberg">{{cita web | títulu = Bloomberg Turns to Reagan | url = http://www.nysun.com/new-york/bloomberg-turns-to-reagan/66254/ | autor = Rauh, Grace. | fecha = 12 de payares de 2007 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012| obra = The New York Sun | idioma = inglés}}</ref> nada d'eso asocedió. Sicasí, sofitó formalmente al senador [[John McCain]], daquella'l presuntu candidatu del Partíu Republicanu a la presidencia'l 25 de marzu.<ref>{{cita web | url = http://elections.foxnews.com/2008/03/25/nancy-reagan-to-endorse-mccain/ | títulu = Nancy Reagan gives McCain seal of approval | agency = Associated Press | editorial = Fox News | fecha = 25 de marzu de 2008 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080330060245/http://elections.foxnews.com/2008/03/25/nancy-reagan-to-endorse-mccain/ | fechaarchivu = 30 de marzu de 2008 | deadurl = yes | idioma = inglés }}</ref> [[Ficheru:2007 07 15 do 18 kaczynski USA 28.jpg|thumb|right|Reagan recibiendo la [[Orde de l'Águila Blanca]] en nome del so home, xunetu de 2007.]][[Ficheru:Nancy Reagan with Barack Obama6.jpg|thumb|right|Nancy Reagan caminando tomada del brazu de [[Barack Obama]] nel hall central de la [[Casa Blanca]], xunu de 2009.]]Reagan asistió al funeral de [[Lady Bird Johnson]] n'[[Austin (Texas)|Austin]], [[Texas]], el 14 de xunetu de 2007<ref name="Reagan Library Alderique">{{cita web | url = http://www.msnbc.msn.com/id/18466314/ | títulu = Republicans walk tightrope over war in Iraq | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | autor = Alex Johnson | editorial = MSNBC | fecha = 4 de mayu de 2007 | idioma = inglés}}</ref> y trés díes depués, recibió la distinción más alta de Polonia al ser nomada [[dama de la Orde de l'Águila Blanca]], en nome del so maríu, na Biblioteca Reagan, onde darréu inauguró una esposición temporal llamada «Nancy Reagan: l'estilu de la primer dama», qu'amosó más d'ochenta de los sos vistíos d'alta cordura.<ref>{{cita web | nome = Monica | apellíu = Corcoran | títulu = The Nancy Years | url = http://articles.latimes.com/2007/nov/11/image/ig-reaganstyle11 | obra = The Los Angeles Times | fecha = 8 de payares de 2007 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | idioma = inglés}}</ref><ref>{{cita web | nome = Anna | apellíu = Bakalis | títulu = Style exhibit chronicles Nancy Reagan's life | url = http://www.venturacountystar.com/news/2007/nov/09/nancy-reagan-a-first-ladys-style-at-reagan-her/ | obra = The Ventura County Star | fecha = 9 de payares de 2007 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090305190145/http://www.venturacountystar.com/news/2007/nov/09/nancy-reagan-a-first-ladys-style-at-reagan-her/ | fechaarchivu = 5 de marzu de 2009 }}</ref> La salú y el bienestar de Nancy Reagan convertir nuna esmolición importante en 2008. En febreru, sufrió una cayida na so casa de Bel Air y foi treslladada al Centru de Salú St. John en [[Santa Monica (California)|Santa Monica]], [[California]]. Los médicos informaron que nun se rompió'l cadril como se tarrecía y foi dada d'alta dos díes depués.<ref>{{cita web | url = http://www.msnbc.msn.com/id/23241883/ | títulu = Nancy Reagan Released From Hospital | fecha = 19 de febreru de 2008 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | obra = MSNBC | idioma = inglés}}</ref> Los presentadores de noticies señalaron que la movilidá de Reagan amenorgárase de manera significativa, una y bones un mes dempués ver caminando bien adulces tomada del brazu de John McCain.<ref name="msnbc fall">{{cita videu| people= Williams, Brian (entrevista) | fecha = 15 d'ochobre de 2008 | títulu = Nancy Reagan suffers broken maxana | url = http://www.msnbc.msn.com/id/21134540/vp/271999154#27199154 | medium=producción de televisión editorial = MSNBC | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012| idioma = inglés}}</ref> Brian Williams, de la NBC, quien asistió a una cena con Reagan a mediaos de 2008, recordó: «La vista de la señora Reagan nun ye lo que yera antes y, como un montón de xente de la so edá, tomaba los sos pasos de forma bien duldosa... ye bien importante pa la xente de la so edá permanecer en posición vertical y ser capitán del so propiu barcu. Ella, en gran midida, ye capitán del so propiu barcu».<ref name="msnbc fall"/> Tocantes a la so lucidez mental, Williams comentó: «Ye tan aguda como siempres y esfruta d'una vida plena colos sos amigos en California, pero [la cayida] ye siempres un peligru, de xacíu. Ye una persona bien estoica, resistente y llena d'allegría y entusiasmu pola vida... nun ta exenta d'opiniones sobre la política y los personaxes políticos contemporáneos... ye, como la mayoría de los sos amigos describir, un llobu cerval».<ref name="msnbc fall"/> N'ochobre de 2008, Reagan foi ingresada nel [[Ronald Reagan UCLA Medical Center]] dempués de sufrir una cayida na so casa. Los médicos determinaron que la paciente de 87 años d'edá quebrárase la [[maxana]] y el [[Güesu sacru|sacru]], pero pudo recuperase na so vivienda con un réxime de [[Fisioterapia|terapia física]].<ref>{{cita web | url = http://www.reuters.com/article/topNews/idUSTRE49G7S420081017 | editorial = Reuters | títulu = Former first lady Nancy Reagan out of hospital | nome = Dan | apellíu = Whitcomb | fecha = 17 d'ochobre de 2008 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | idioma = inglés}}</ref> Como resultáu del so percance, publicáronse artículos médicos con información sobre cómo prevenir cayíes.<ref>{{cita web | url = http://www.medicalnewstoday.com/articles/126942.php | títulu = Physical Therapy Will Play Key Role In Nancy Reagan's Recovery From Recent Fall | fechaaccesu = 6 d'avientu de 2008 | editorial = News Today | fecha = 27 d'ochobre de 2008 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081205201315/http://www.medicalnewstoday.com/articles/126942.php | fechaarchivu = 2008-12-05 }}</ref> En marzu de 2009, emponderó al presidente [[Barack Obama]] por revertir la prohibición d'otorgar fondos federales pa la investigación de célules madre embrionaries.<ref>{{cita web | url = http://www.politico.com/news/stories/0309/19787.html | títulu = Nancy Reagan praises Obama | nome = Craig | apellíu = Gordon | editorial = The Politico | fecha = 9 de marzu de 2009 | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | idioma = inglés}}</ref> Reagan viaxó a Washington, D. C. en xunu de 2009 pa develar una estatua del so difuntu maríu na Rotonda del Capitoliu,<ref>{{cita web | url = http://www.latimes.com/news/nationworld/nation/la-na-reagan-statue4-2009jun04,0,2615911.story | títulu = Reagan returns to Washington, D.C., in bronze | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | fecha = 4 de xunu de 2009 | obra = The Los Angeles Times | autor = Simon, Richard | idioma = inglés}}</ref> y tamién tuvo presente cuando'l presidente Obama robló l'Acta Centenaria de la Comisión Ronald Reagan en 2010 y xintó en priváu con [[Michelle Obama]].<ref>{{cita web | url = http://thecaucus.blogs.nytimes.com/2009/06/02/nancy-reagan-and-obama-kiss-and-make-up/?hp | títulu = Nancy Reagan and Obama Kiss and Make Up | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | fecha = 2 de xunu de 2009 | autor = Cooper, Helene | obra = The New York Times | idioma = inglés}}</ref> Nancy reveló nuna entrevista con ''[[Vanity Fair (revista)|Vanity Fair]]'' que Michelle Obama telefoniar pa pidi-y conseyos sobre la vida y l'entretenimientu na Casa Blanca.<ref>{{cita web | url = http://www.vanityfair.com/online/daily/2009/06/nancy-reagan-speaks-out-about-obamas-the-bushes-and-her-husband.html | títulu = Nancy Reagan Speaks Out About Obamas, the Bushes, and Her Husband | fechaaccesu = 11 de xineru de 2012 | fecha = 1 de xunu de 2009 | obra = Vanity Fair | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110615020557/http://www.vanityfair.com/online/daily/2009/06/nancy-reagan-speaks-out-about-obamas-the-bushes-and-her-husband.html | fechaarchivu = 15 de xunu de 2011 }}</ref> Arriendes de la muerte del senador [[Edward M. Kennedy]] n'agostu de 2009, dixo que taba «terriblemente murniu... Teniendo en cuenta les nueses diferencies polítiques, la xente dacuando sospriéndese de lo cercano que Ronnie y yo tuvimos de la familia Kennedy... voi estrañalo».<ref>{{cita web |url=http://www.huffingtonpost.com/2009/08/26/ted-kennedy-reactions_n_268989.html |títulu=Ted Kennedy Reactions |fechaaccesu=11 de xineru de 2012|fecha=25 de setiembre de 2009|editorial=Huff Post |ubicación=Estaos Xuníos |idioma=inglés |cita= }}</ref> N'agostu de 2011, un mes dempués d'apaecer nel funeral de Betty Ford en [[Palm Desert]], mientres una visita a la Biblioteca Reagan, Nancy zarapicó mientres caminaba con cayáu y foi [[Marco Rubio]], el representante republicanu de [[Florida]], quien la tomó pel brazu y suxetar pa evitar que cayera al suelu.<ref>{{cita web |url=http://latimesblogs.latimes.com/washington/2011/08/its-marcu-rubiu-to-the-rescue-when-nancy-reagan-falls.html |títulu=Marco Rubio to the rescue! Freshman senator saves a falling Nancy Reagan |fechaaccesu=11 de xineru de 2012 |apellíu=Malcolm |nome=Andrew |fecha=24 d'agostu de 2011|editorial=Los Angeles Times |ubicación=Estaos Xuníos |idioma=inglés |cita= }}</ref> N'abril de 2012, Nancy cayó y quebró tres costielles, unes selmanes antes d'apaecer públicamente nel Centru d'Aprendizaxe Presidencial de la Biblioteca Ronald Reagan.<ref>{{cita web |url=http://www.vcstar.com/news/2012/apr/15/journalist-tom-brokaw-speaks-at-reagan-library/ |títulu=Journalist Tom Brokaw speaks at Reagan Library |fechaaccesu=25 d'abril de 2012 |apellíu=Willer-Allred |nome=Michelle |fecha=15 d'abril de 2012 |editorial=Tge Star |ubicación=Estaos Xuníos |idioma=inglés |cita= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140222063409/http://www.vcstar.com/news/2012/apr/15/journalist-tom-brokaw-speaks-at-reagan-library/ |fechaarchivu=2014-02-22 }}</ref> == Fallecimientu y funeral == Nancy Reagan finó a la edá de 94 años por causa d'una [[insuficiencia cardiaca]] na so residencia de [[Bel Air]], California, el 6 de marzu de 2016.<ref name="Fieldstadt">{{cita noticies|url=http://www.nbcnews.com/news/us-news/nancy-reagan-dead-94-n532871|títulu=Former First Lady Nancy Reagan Dead at 94|apellíu1=Fieldstadt|nome1=Elisha|apellíu2=Gittens|nome2=Hasani|editorial=[[NBC]]|fecha=6 de marzu de 2016|fechaaccesu=6 de marzu de 2016|idioma=en}}</ref><ref name="Cannon">{{cita web|url=http://www.nytimes.com/2016/03/07/us/nancy-reagan-a-stylish-and-influential-first-lady-dies-at-94.html|títulu=Nancy Reagan, a Stylish and Influential First Lady, Dies at 94|apellíu=Cannon|nome=Lou||fechaaccesu=6 de marzu de 2016|fecha=6 de marzu de 2016|editorial=[[The New York Times]]|idioma=en}}</ref><ref name="Dunham">{{cita web|url=http://www.reuters.com/article/us-people-reagan-idUSKCN0W80S4|títulu=Former First Lady Nancy Reagan dies at 94|apellíu=Dunham|nome=Will|fecha=6 de marzu de 2016|editorial=[[Reuters]]|fechaaccesu=6 de marzu de 2016|lugar=Washington D.C.|idioma=en}}</ref> A otru día, el presidente [[Barack Obama]] emitió una proclama presidencial ordenando que la [[Bandera de los Estaos Xuníos|bandera estauxunidense]] fuera izada a [[mediu estil]] hasta l'atapecer del día del entierru de Reagan.<ref name="halfstaff">{{cita noticies|títulu=Presidential Proclamation -- Nancy Reagan|editorial=Casa Blanca|date=7 de marzu de 2016|idioma=inglés|url=https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2016/03/07/presidential-proclamation-nancy-reagan|fechaaccesu=25 de mayu de 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160308063139/https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2016/03/07/presidential-proclamation-nancy-reagan|archivedate=2016-03-08}}</ref> El so funeral llevar a cabu'l 11 de marzu de 2016 na [[Biblioteca y Muséu Presidencial de Ronald Reagan|Biblioteca Presidencial Ronald Reagan]] en [[Simi Valley (California)|Simi Valley]], California,<ref name="nyt-funeral">{{cita noticies| url=http://www.nytimes.com/2016/03/12/us/politics/nancy-reagan-funeral.html | títulu=At Nancy Reagan's Funeral, Honoring the Queen of a Republican Camelot | nome=Alessandra | apellíu=Stanley | publicación=The New York Times | fecha=11 de marzu de 2016 | fechaaccesu=25 de mayu de 2016}}</ref> onde foi soterrada xunto a los restos del so maríu.<ref>{{cita web|url=http://6abc.com/news/nancy-reagan-laid-to-rest-beside-her-late-husband/1241887/|títulu=Nancy Reagan Laid to Rest Beside Her Late Husband|editorial=6abc Philadelphia|fechaaccesu=25 de mayu de 2016}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.wdio.com/news/nancy-reagan-funeral-underway/4071767/|títulu=WDIO.com – Former First Lady Nancy Reagan Laid to Rest|editorial=WDIO.com|fechaaccesu=25 de mayu de 2016|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160312132120/http://www.wdio.com/news/nancy-reagan-funeral-underway/4071767/|fechaarchivu=12 de marzu de 2016}}</ref> Tuvieron presentes representantes de diez families presidenciales, ente ellos el ex-presidente [[George W. Bush]] y cuatro primeres dames, [[Michelle Obama]], [[Laura Bush]], [[Hillary Clinton]] y [[Rosalynn Carter]].<ref name="vf-funeral">{{cita noticies| url=http://www.vanityfair.com/news/2016/03/nancy-reagan-funeral#15 | títulu=Nancy Reagan's Funeral: 'God Bless America,' White Roses, and a Red Adolfo Suit | nome=Bob | apellíu=Colacello | publicación=Vanity Fair | fecha=17 de marzu de 2016 | fechaaccesu=25 de mayu de 2016}}</ref> Otres personalidaes qu'asistieron incluyíen al gobernador de California, [[Jerry Brown]], los exgobernadores [[Peta Wilson]] y [[Arnold Schwarzenegger]], el ex-presidente de la Cámara, [[Nancy Pelosi]] y [[Newt Gingrich]], amás de exfuncionarios de l'alministración Reagan, incluyendo a [[George Shultz]] y [[Edwin Meese]]. Tamién tuvieron presentes una cantidá imprevista de figures de la industria del entretenimientu de Hollywood como [[Mr. T]], [[Maria Shriver]], [[Wayne Newton]], [[Johnny Mathis]], [[Anjelica Huston]], [[John Stamos]], [[Tom Selleck]], [[Bo Derek]] y [[Melissa Rivers]]. En total envaloróse la presencia d'unes 1000 persones.<ref name="vf-funeral"/> == Filmografía == {| |- valign=top | * ''The Doctor and the Girl'' (1949) * ''East Side, West Side'' (1949) * ''Shadow on the Wall'' (1950) * ''The Next Voice You Hear...'' (1950) * ''Night Into Morning'' (1951) * ''It's a Big Country'' (1951) || * ''Talk About a Stranger'' (1952) * ''Shadow in the Sky'' (1952) * ''[[Donovan's Brain]]'' (1953) * ''The Dark Wave'' (1956) * ''[[Hellcats of the Navy]]'' (1957)<ref name="The Films of Nancy Reagan"/> * ''Crash Landing'' (orixinalmente anunciada como ''Rescue at Sea'') (1958)<ref>{{cita web | url=http://select.nytimes.com/mem/archive/pdf?res=F40Y1FF83F55137A93C1A91783D85F438585F9 | títulu = Universal Plans 7 Films in Month | autor = Thomas M. Pryor | newspaper=[[The New York Times]] | fecha = 3 d'agostu de 1957 | fechaaccesu = 12 de xineru de 2012 | idioma = inglés}}</ref><ref>{{cita web | url=http://select.nytimes.com/mem/archive/pdf?res=F70611F93D5F117B93C3AA178AD85F4C8585F9 | títulu = Of Local Origin | newspaper=[[The New York Times]] | fecha = 31 de xineru de 1958 | fechaaccesu = 12 de xineru de 2012 | idioma = inglés}}</ref> |} Tamién fixo una serie d'apaiciones en televisión dende 1953 a 1962, como estrella convidada en programes dramáticos o entregues de series antolóxiques.<ref name="IMDB-Nancy"/> La so primer apaición con Ronald Reagan producir nuna d'estes postreres, ''Ford Theatre'', mientres un episodiu de 1953 tituláu ''First Born''.<ref>«[https://www.imdb.com/title/tt0581286/ ''The First Born'']» IMDb. Consultáu'l 12 de marzu de 2012.</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru | apellíu = Anthony | nome = Carl Sferrazza | títulu = America's Most Influential First Ladies | editorial = The Oliver Press | añu = 2003 | isbn = 1881508692 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | autor = Anthony, Carl Sferrazza | títulu = First Ladies: The Saga of the Presidents' Wives and Their Power; 1961-1990 (volume II) | añu = 1991 | editorial = William Morrow and Co | llugar = Nueva York | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Benze | nome = James G., Jr. | títulu = Nancy Reagan: On the White House Stage | editorial = University Press of Kansas | añu = 2005 | llugar = Lawrence, Kansas | isbn = 070061401X | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Beschloss | nome = Michael | enllaceautor = Michael Beschloss | títulu = Presidential Courage: Brave Leaders and How They Changed America | editorial = Simon & Schuster | añu = 2007 | llugar = Nueva York | isbn = 0684857057 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Burns | nome = Lisa M. | títulu = First Ladies and the Fourth Ta: Press Framing of Presidential Wives | editorial = Northern Illinois University Press | llugar = DeKalb, Illinois | añu = 2008 | isbn = 9780875803913 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Cannon | nome = Lou | enllaceautor = Lou Cannon | títulu = Governor Reagan: His Rise to Power | editorial = Public Affairs | añu = 2003 | isbn = 1586480308 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Cook | nome = Lynn | coautores = Janet LaDue | títulu = The First Ladies of California | editorial = Xlibris Corporation | añu = 2007 | isbn = 1425729657 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Deaver | nome = Michael K. | enllaceautor = Michael Deaver | títulu = Nancy: A Portrait of My Years with Nancy Reagan | editorial = William Morrow | añu = 2004 | llugar = Nueva York | isbn = 0060780959 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Klapthor | nome = Margaret Brown | añu = 1999 | títulu = Official White House China: 1789 to the Present | editorial = Harry N. Abrams | isbn = 0810939932 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Loizeau | nome = Pierre-Marie | títulu = Nancy Reagan: The Woman Behind the Man | añu = 2004 | editorial = Nova Publishers | isbn = 159033759X | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Metzger | nome = Robert Paul | títulu = Reagan, American Icon | añu = 1989 | editorial = Bucknell University, Center Gallery | isbn = 0916279057 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Reagan | nome = Nancy | títulu = I Love You, Ronnie: The Letters of Ronald Reagan to Nancy Reagan | añu = 2002 | editorial = Random House | lugar = Estaos Xuníos| isbn = 0375760512 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Reagan | nome = Nancy | coautores = William Novak | títulu = My Turn: The Memoirs of Nancy Reagan | editorial = Random House | añu = 1989 | llugar = Nueva York | isbn = 0394563689 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Reagan | nome = Nancy | títulu = Nancy: The Autobiography of America's First Lady | añu = 1980 | editorial = [[HarperCollins]] | lugar = Estaos Xuníos | isbn = 9780688035334 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Reagan | nome = Nancy | títulu = To Love a Child | añu = 1982 | editorial = [[Bobbs-Merrill]] | lugar = Estaos Xuníos| isbn = 0672527111 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Schifando | nome = Peter | coautores = J. Jonathan Joseph | títulu = Entertaining at the White House with Nancy Reagan | añu = 2007 | editorial = William Morrow | llugar = Nueva York | isbn = 9780061350122 | idioma = inglés}} * {{cita llibru | apellíu = Wills | nome = Garry | enllaceautor = Garry Wills | títulu = Reagan's America: Innocents at Home | editorial = Doubleday | añu = 1987 | isbn = 0385182864 | idioma = inglés}} == Enllaces esternos == {{Commons|Nancy Reagan}} * [https://web.archive.org/web/20140801211341/http://www.whitehouse.gov/about/first-ladies/nancyreagan Perfil de la primer dama] en WhiteHouse.gov * [http://www.whitehouse.gov/history/firstladies/nr40.html The First Ladies] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070318010614/http://www.whitehouse.gov/history/firstladies/nr40.html |date=2007-03-18 }} en WhiteHouse.gov * [https://web.archive.org/web/20110217032856/http://www.reaganlibrary.com/nancy-reagan-life-and-times.aspx Perfil] na [[Biblioteca y Muséu Presidencial de Ronald Reagan|Biblioteca Presidencial Ronald Reagan]] * {{IMDb nome|4864}} * [http://www.ibdb.com/person.php?id=72449 Nancy Davis] n'Internet Broadway Database * [http://topics.nytimes.com/top/reference/timestopics/people/r/nancy_reagan/index.html Nancy Reagan] Noticies y comentarios recoyíos del ''[[The New York Times]]'' * [http://worldcat.org/identities/lccn-n79-121421 Obres d'o sobre Nancy Reagan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181129225234/http://worldcat.org/identities/lccn-n79-121421/ |date=2018-11-29 }} en biblioteques (catálogu WorldCat) * [http://www.c-spanvideo.org/nancyreagan Appearences] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121017093432/http://www.c-spanvideo.org/nancyreagan |date=2012-10-17 }} en C-SPAN {{Traducíu ref|en|en=inglés|Nancy Reagan|trad=total}} {{socesión | predecesora = [[Rosalynn Carter]] |escudu = US-GreatSeal-Obverse.svg | títulu = [[Primeres dames de los Estaos Xuníos|Primer dama d'Estaos Xuníos]] | periodu = 1981 – 1989 | socesora = [[Barbara Bush]]}} {{Tradubot|Nancy Reagan}} {{NF|1921|2016|Reagan, Nancy Davis}} [[Categoría:Primeres dames d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Sobrevivientes de cáncer]] [[Categoría:Medaya Presidencial de la Llibertá]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] 4k8bs0lgjry13rwnf4imeapf9r4adhz 0 137087 4379564 4378719 2025-06-26T10:05:15Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379564 wikitext text/x-wiki {{Comida}} L''''aceite de cocina''' ye [[grasa]] d'orixe [[animal]] o [[vexetal]] que suel permanecer n'estáu líquidu a [[temperatura ambiente]]. Dalgunos de los munchos tipos d'[[Aceite vexetal|aceites vexetales]] son; [[aceite d'oliva|d'oliva]], [[aceite de palma|de palma]], [[aceite de soya|de soya]], [[aceite de colza|de colza]], [[aceite de grana de calabaza|de grana de calabaza]], [[aceite de maíz|de maíz]], [[aceite de xirasol|de xirasol]], [[aceite de cártamo|de cártamo]], [[aceite de cacagüés|de cacagüés]], [[aceite de grana d'uva|de grana d'uva]], [[aceite de sésamu|de sésamu]], [[aceite de argán|de argán]], de [[salváu]] d'arroz y úsense pa cocinar xunto con otros elementos comestibles. En cocina, el términu xenéricu «aceite vexetal» usar pa etiquetar un productu compuestu por un aceite concretu (como por casu el de [[aceite de colza|colza]]) o por un amiestu de dellos aceites, de cutiu basada nel de palma, maíz, soya o xirasol. L'aceite puede arumase somorguiando nél yerbes fresques, pimienta, ayu y otros condimentos mientres un periodu de tiempu. Sicasí, tien de tenese curiáu cuando s'almacenen aceites arumaos pa evitar la crecedera de ''[[Clostridium botulinum]]'' (la [[bacteria]] que produz les toxines que provoquen el [[botulismu]]). == Salú y nutrición == La cantidá fayadiza de grasa dientro de la dieta diaria ye oxetu de ciertu discutiniu. Cierta cantidá de grasa ye necesaria na dieta, amás de ser tamién esencial en munches [[téunica culinaria|téuniques culinaries]]. La [[Alministración de Drogues y Alimentos|FDA]] encamienta qu'un máximu del 30% de la [[caloría|caloríes]] consumíes diariamente sían en forma de grasa.<ref>{{cita publicación | revista=FDA Consumer | url=http://www.cfsan.fda.gov/~dms/fdpyrmid.html | títulu=The Food Pyramid | fechaaccesu=18 de setiembre de 2006 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060822160207/http://www.cfsan.fda.gov/~dms/fdpyrmid.html | fechaarchivu=22 d'agostu de 2006 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20060822160207/http://www.cfsan.fda.gov/~dms/fdpyrmid.html | archivedate=2006-08-22 }}</ref> Otros [[nutricionista|nutricionistes]] encamienten que non más del 10% de la ingesta diaria de caloríes venga de la grasa.<ref>{{cita web | url=http://www.webmd.com/content/pages/9/3068_9408.htm | títulu=Dean Ornish, MD, Lifestyle Program | idioma=inglés}}</ref> En redolaes desaxeradamente fríes, una dieta con hasta dos tercios de grasa ye aceptable y puede de fechu ser crítica pa la sobrevivencia.{{ensin referencies}} Anque'l consumu de pequeñes cantidaes de [[grasa enchida|grases enchíes]] ye esencial, meta-analises preliminares (1997, 2003) toparon una fuerte correllación ente'l consumu de cantidaes elevaes d'estes grases y les [[enfermedá cardiovascular|enfermedaes cardiovasculares]].<ref>{{cita publicación | pmid=9006469 | añu=1997 | autor=Clarke R., Frost C., Collins R., Appleby P., Petu R. | títulu=Dietary lipids and blood cholesterol: quantitative meta-analysis of metabolic ward studies | volume=314 | númberu=7074 | páxina=112–7 | publicación=BMJ (Clinical research ed.) | pmc=2125600}}</ref><ref>{{cita publicación | pmid=12716665 | añu=2003 | autor=Mensink R.P., Zock P.L., Kester A.D., Katan M.B. | títulu=Effects of dietary fatty acids and carbohydrates on the ratio of serum total to HDL cholesterol and on serum lipids and apolipoproteins: a meta-analysis of 60 controlled trials | volume=77 | númberu=5 | páxines=1146–55 | publicación=The American journal of clinical nutrition}}</ref> Sorprendentemente, meta-analises más recién (2009, 2010) basaos n'estudio cohortes y ensayos controlaos y aleatorios toparon un efeutu positivu<ref>{{cita publicación | url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19211817 | publicación=American Journal of Clinical Nutrition | fecha=mayu de 2009 | volume=89 | númberu=5 | páxines=1425-32 | títulu=Major types of dietary fat and risk of coronary heart disease: a pooled analysis of 11 cohort studies | autor=Jakobsen MU, O'Reilly EJ, Heitmann BL, Pereira MA, Bälter K, Fraser GUE, Goldbourt O, Hallmans G, Knekt P, Liu S, Pietinen P, Spiegelman D, Stevens J, Virtamo J, Willett WC, Ascherio A | pmid=19211817 | pmc=2676998}}</ref> o neutral<ref name="PMC2843598">{{cita publicación | url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2843598/?tool=pubmed | publicación=PLoS Med. | fecha=marzu de 2010 | volume=7 | númberu=3 | doi=10.1371/journal.pmed.1000252 | pmc=2843598 | títulu=Effects on Coronary Heart Disease of Increasing Polyunsaturated Fat in Place of Saturated Fat: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials | autor=Dariush Mozaffarian, Renata Micha, Sarah Wallace}}</ref> al camudar el consumu de carbohidratos pol de grases enchíes como fonte de caloríes, y solo una modesta ventaya al camudar de grases enchíes a poliinsaturadas (del 10% de riesgu al 5%).<ref name="PMC2843598" /> La [[Clínica Mayo]] señaló los aceites con un conteníu especialmente alto de grases enchíes, incluyendo los [[aceite de cocu|de cocu]], [[de palma]] y [[de de grana de palma|de grana de palma]]. Los que tienen menores cantidaes de grases enchíes y mayores d'[[grasa insaturada|insaturadas]] (preferiblemente monoinsaturadas), como'l [[aceite d'oliva|d'oliva]], [[aceite de cacagüés|cacagüés]], [[aceite de colza|colza]], [[aceite d'aguacate|aguacate]], [[aceite de cártamo|cártamo]], [[aceite de maíz|maíz]], [[aceite de soya|soya]], [[aceite de grana de mostaza|mostaza]] y [[aceite de grana d'algodón|algodón]] suel ser más saludables.<ref>{{cita web | url=http://www.mayoclinic.com/health/fat/NU00262 | títulu=Dietary fats: Know which types to choose | obra=Mayo Clinic | idioma=inglés}}</ref> El [[National Heart, Lung, and Blood Institute]]<ref>{{cita publicación | url=http://www.nhlbi.nih.gov/chd/Tipsheets/satfat.htm | títulu=Choose foods low in saturated fat | autor=NHLBI | publicación=NIH Publication | númberu=97 | páxina=4064 | añu=1997 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091213184426/http://www.nhlbi.nih.gov/chd/Tipsheets/satfat.htm | fechaarchivu=13 d'avientu de 2009 }}</ref> y la [[World Heart Federation]]<ref>{{cita web | url=http://www.world-heart-federation.org/press/facts-figures/diet-and-cvd/ | títulu=Diet & cardiovascular disease | obra=World Heart Federation | idioma=inglés | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100909052021/http://www.world-heart-federation.org/press/facts-figures/diet-and-cvd/ | fechaarchivu=9 de setiembre de 2010 }}</ref> encamentaron a reemplazar les grases enchíes por insaturadas o monoinsaturadas. Los organismos de salú numberen los aceites d'oliva y colza como fontes de grases monoinsaturadas, mientres los de soya y xirasol son ricos en grases poliinsaturadas. Los resultaos d'un estudiu realizáu en Costa Rica en 2005 suxeren que'l consumu d'aceites insaturados non hidrogenados como'l de soya o xirasol ye preferible al del aceite de palma<ref name="nutrition">{{cita publicación | autor=Kabagambe EK, Baylin A, Ascherio A, Campos H | url=http://jn.nutrition.org/cgi/content/abstract/135/11/2674 | publicación=Journal of Nutrition | títulu=The Type of Oil Used for Cooking Is Associated with the Risk of Nonfatal Acute Myocardial Infarction in Costa Rica | volume=135 | edición=135 | númberu=11 | páxines=2674–2679 | fecha=payares de 2005 | pmid=16251629}}</ref> Non toes la grases enchíes tienen efeutos negativos sobre'l [[colesterol]].<ref>{{cita publicación | pmid=2012009 | url=http://www.ajcn.org/cgi/content/abstract/53/4/1015S | publicación=American Journal of Clinical Nutrition | títulu=Nonhypercholesterolemic effects of a palm-oil diet in Malaysian volunteers | volume=53 | númberu=4 | páxines=1015 y sig | añu=1991 | autor=Ng TK, Hassan K, Lim JB, Lye MS, Ishak R}}</ref> Dellos estudios señalen que l'[[acedu palmítico]] del aceite de palma nun se porta como otres grases enchíes y resulta neutral pa los niveles de colesterol porque se distribúi equitativamente sobre los trés «brazos» de la molécula triglicérida.<ref name="unu.edu">{{cita publicación | url=http://www.unu.edu/Unupress/food/8F152y/8F152Y02.htm | títulu=A critical review of the cholesterolemic effects of palm oil | autor=Tony Ng, Kock Wai | publicación=The United Nations University Press, Food and Nutrition Bulletin | volume=15 | númberu=2 | fecha=xunu de 1994 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.unu.edu/Unupress/food/8F152y/8F152Y02.htm | fechaarchivu=23 de payares de 2015 }}</ref> Amás, atopóse que'l consumu d'aceite de palma amenorga'l colesterol en sangre al respeutive de otres fontes de grases enchíes como l'aceite de cocu o les grases animales.<ref>{{cita publicación | pmid=1836037 | añu=1991 | autor=Chong YH, Ng TK | títulu=Effects of palm oil on cardiovascular risk | volume=46 | númberu=1 | páxines=41–50 | publicación=The Medical journal of Malaysia}}</ref> Les grases enchíes son necesaries pal correutu funcionamientu del cuerpu y el celebru. Ello ye que un estudiu en Brasil comparó los efeutos del aceite de soya respeuto al de cocu (ricu en grasa enchida) y topó qu'anque dambos grupos amosaben una cayida del [[IMC]], el grupu del aceite de soya sufrió una medría del colesterol total (incluyendo una cayida del HDL, el colesterol bonu»). El grupu del aceite de cocu sufrió en realidá una medría de la proporción HDL/LDL (lo que significaba que teníen más colesterol «bonu»), según menor volume corporal (dalgún que nun se dio nel grupu del aceite de soya).<ref>{{cita web | url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19437058 | publicación=Lipids | fecha=xunetu de 2009 | volume=44 | númberu=7 | páxines=593-601 | títulu=Effects of dietary coconut oil on the biochemical and anthropometric profiles of women presenting abdominal obesity | autor=Assunção ML, Ferreira HS, do Santos AF, Cabral CR Jr, Florêncio TM | pmid=19437058}}</ref> El focu de la investigación actual movióse de les grases enchíes nel so conxuntu a les grases individuales y a los porcentaxes d'ácidos grasos (enchíos, monoinsaturados, poliinsaturados) na dieta. Una ingesta fayadiza de grases poliinsaturadas y enchíes ye necesaria pa la rellación LDL/HDL ideal en sangre, una y bones dambes contribúin al equilibriu regulador del metabolismu metraproteínico.<ref>{{cita publicación | doi=10.1002/ejlt.200700005 | títulu=The complex interplay of palm oil fatty acids on blood lipids | añu=2007 | autor=Hayes, Kenneth C.; Khosla, Pramod | publicación=European Journal of Lipid Science and Technology | volume=109 | páxina=453}}</ref> Los aceites ricos en grases insaturadas pueden ayudar a baxar el colesterol malu» ([[Lipoproteína de baxa densidá|LDL]]) y pueden tamién xubir el «bonu» ([[Lipoproteína d'alta densidá|HDL]]), anque estos efeutos siguen estudiándose. Los aceites [[aceite de cacagüés|de cacagüés]], [[aceite de anacardo|anacardo]] y d'otros tipos de [[Nuez (frutu)|nueces]] tamién pueden suponer un riesgu pa les persones con [[alerxa a les nueces]]. Una reacción alérxica grave puede provocar un [[shock anafiláctico]] y causar la muerte. === Grases ''trans'' === A diferencia d'otres grases alimenticies, les [[Ácidu graso trans|grases ''trans'']] nun son esenciales nin beneficioses pa la salú.<ref>{{cita llibru | autor=Food and nutrition board, institute of medicine of the national academies | títulu=Dietary Reference Intakes for Energy, Carbohydrate, Fiber, Fat, Fatty Acids, Cholesterol, Protein, and Amino Acids (Macronutrients) | editorial=National Academies Press | añu=2005 | páxina=423 | url=http://www.nap.edu/openbook/0309085373/html/423.html}}</ref> El consumu de grases ''trans'' amonta'l riesgu de carecer enfermedaes coronaries<ref>{{cita llibru | autor=Food and nutrition board, institute of medicine of the national academies | títulu=Dietary Reference Intakes for Energy, Carbohydrate, Fiber, Fat, Fatty Acids, Cholesterol, Protein, and Amino Acids (Macronutrients) | editorial=National Academies Press | añu=2005 | páxina=504 | url=http://www.nap.edu/openbook/0309085373/html/504.html}}</ref> al alzar los niveles de colesterol malu» (LDL).<ref>{{cita web | títulu=Trans fat: Avoid this cholesterol double whammy | editorial=Mayo Foundation for Medical Education and Research (MFMER) | url=http://www.mayoclinic.com/health/trans-fat/CL00032 | idioma=inglés | fechaaccesu=10 d'avientu de 2007}}</ref> La [[hidrogenación (aceites)|hidrogenación]], un procesu qu'añade átomos d'[[hidróxenu]] a les molécules de grasa pa faeles más enchíes y amontar la so [[puntu de fusión]] (por casu pa llograr [[margarina]]), ye responsable de la mayoría de les grases ''trans'' comestibles, siendo estes más dañibles que los presentes de forma natural nos alimentos.<ref>{{cita publicación | autor=Mozaffarian D, Katan MB, Ascherio A, Stampfer MJ, Willett WC | títulu=Trans Fatty Acids and Cardiovascular Disease | fecha=13 d'abril de 2006 | publicación=New England Journal of Medicine | volume=354 | númberu=15 | páxines=1601–1613 | url=http://content.nejm.org/cgi/content/full/354/15/1601 | doi=10.1056/NEJMra054035 | pmid=16611951 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20090919165953/http://content.nejm.org/cgi/content/full/354/15/1601 | archivedate=2009-09-19 | fechaaccesu=2018-06-10 }}</ref> Dellos estudios amplios<ref>{{cita publicación | autor=W.C. Willett, M.J. Stampfer, J.Y. Mason, G.A. Colditz, F.Y. Speizer, B.A. Rosner, L.A. Sampson, C.H. Hennekes | títulu=Intake of trans fatty acids and risk of coronary heart disease among women | publicación=Lancet | númberu=341 | páxines=581-585 | añu=1993}}</ref><ref>{{cita publicación | autor=F.B. Hu, M.J. Stampfer, J.Y. Manson, Y. Rimm, G.A. Colditz, B.A. Rosner, C.H. Hennekens, W.C. Willett | títulu=Dietary Fat Intake and the Risk of Coronary Heart Disease in Women | publicación=New England Journal of Medicine | númberu=337 | páxines=1491-1499 | añu=1997 | url=http://content.nejm.org/cgi/content/short/337/21/1491 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20100715070105/http://content.nejm.org/cgi/content/short/337/21/1491 | archivedate=2010-07-15 | fechaaccesu=2018-06-10 }}</ref><ref>{{cita publicación | autor=K. Hayakawa, Y.Y. Linko, P. Linko | títulu=The role of trans fatty acids in human nutrition | publicación=Journal of Lipid Science and Technology | númberu=102 | páxines=419-425 | añu=2000}}</ref> señalen un venceyu ente'l consumu de grandes cantidaes de grases ''trans'', les enfermedaes coronaries y posiblemente otres afecciones. L'[[Alministración d'Alimentos y Melecines]], el [[National Heart, Lung, and Blood Institute]] y l'[[American Heart Association]] estauxunidenses encamienten llindar el consumu d'estes grases. === Cocinando con aceites === [[Ficheru:Oil3.jpg|thumb|D'izquierda a derecha: [[aceite de soya]], [[aceite de colza]] en aerosol y [[aceite d'oliva]].]] Calecer un aceite camuda les sos carauterístiques. Dellos aceites que son saludables a temperatura ambiente pueden volvese perxudiciales cuando se calecer percima de ciertes temperatures. Al escoyer un aceite pa cocinar, ye por tanto importante tener en cuenta la so tolerancia al calor, y usar el fayadizu pal usu que vaya a espacha-y -y.<ref>{{cita publicación | url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1594/is_2_14/ai_98469943/pg_2 | títulu=Oil right: choose wisely for heart-healthy cooking - Eating Right | revista=Y: The Environmental Magacín | autor=Orna Izakson | fecha=marzu/abril de 2003 | fechaaccesu=11 de febreru de 2008 | urlarchivu=https://archive.today/20120629225424/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1594/is_2_14/ai_98469943/pg_2/ | fechaarchivu=29 de xunu de 2012 }}</ref> Una revisión paralela de 2001 d'estudios sobre grasa alimenticia mientres 20 años nel Reinu Xuníu, los Estaos Xuníos y España<ref>{{cita publicación | url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/118986429/abstract?CRETRY=1&SRETRY=0 | títulu=Health effects of oxidized heated oils | autor=Martin Grootvel, Christopher J.L. Silwood, Paul Addis, Andrew Claxson, Bartolomé Bonet Serra, Marta Viana | añu=2001 | publicación=Foodservice Research International | volume=13 | númberu=1 | páxines=41-55 }}</ref> topó que los aceites poliinsaturados como'l de soya, colza, xirasol y maíz degrádense fácilmente a compuestos tóxicos cuando se calecer. El consumu enllargáu d'aceites quemaos provocó [[arteriosclerosis]], [[artritis reumatoide]] y defeutos de nacencia. Los científicos tamién cuestionaron l'encamientu de les autoridaes sanitaries mundiales d'incorporar grandes cantidaes de grases poliinsaturadas a la dieta humana ensin acompañala de midíes qu'aseguren la proteición d'estos ácidos grasos contra la degradación por calor y oxidación. L'aceite de palma contién más grases enchíes que los de colza, maíz, llinu, soya, cártamo y xirasol. Poro, l'aceite de palma puede soportar meyor les temperatures altes del procesu de fritura y la oxidación al respeutive de los aceites bien insaturados.<ref>{{cita publicación | doi=10.1002/ejlt.200600192 | títulu=Frying performance of a sunflower/palm oil blend in comparison with pure palm oil | añu=2007 | autor=De Marco, Elena; Savarese, Maria; Parisini, Cristian; Battimo, Ilaria; Falco, Salvatore; Sacchi, Raffaele | publicación=European Journal of Lipid Science and Technology | volume=109 | páxines=237}}</ref> Dende principios del sieglu XX, l'aceite de palma foise cada vez más usáu pola industria alimentaria gracies a que permanez estable en frituras y enfornaos inclusive a temperatures bien altes,<ref>{{cita publicación | doi=10.1111/j.1745-4522.1999.tb00142.x | añu=1999 | autor=Che Man YB, Liu JL, Jamilah B, Rahman RA | títulu=Quality changes of RBD palm olein, soybean oil and their blends during deep-fat frying | volume=6 | númberu=3 | páxines=181–193 | publicación=Journal of Food Lipids}}</ref><ref>{{cita publicación | doi=10.1002/ejlt.200600294 | títulu=Use of palm oil for frying in comparison with other high-stability oils | añu=2007 | autor=Matthäus, Bertrand | publicación=European Journal of Lipid Science and Technology | volume=109 | páxina=400}}</ref> y pol so altu conteníu n'antioxidantes naturales.<ref>{{cita publicación | pmid=14506001 | url=http://apjcn.nhri.org.tw/server/APJCN/volume12/vol12.3/fullArticles/Sundram.pdf | añu=2003 | autor=Sundram K, Sambanthamurthi R, Tan YÁ | títulu=Palm fruit chemistry and nutrition | volume=12 | númberu=3 | páxines=355–62 | publicación=Asia Pacific journal of clinical nutrition | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120322063653/http://apjcn.nhri.org.tw/server/APJCN/volume12/vol12.3/fullArticles/Sundram.pdf | fechaarchivu=22 de marzu de 2012 }}</ref> Ente los aceites fayadizos pa [[fritura]] a alta temperatura (percima de 230&nbsp;°C) gracies al so altu [[puntu de fumio]] tán:{{ensin referencies}} * [[Aceite d'aguacate]] * [[Aceite de cacagüés]] * [[Aceite de cártamo]] * [[Aceite de colza]] * [[Aceite de xirasol]] * [[Aceite de maíz]] * [[Aceite de palma]] * [[Aceite de salváu d'arroz]] * [[Aceite de sésamu]] (semi refináu) * [[Aceite de soya]] Ente los aceites fayadizos pa fritura a temperatures medies (percima de 190&nbsp;°C) tán: * [[Aceite con diacilglicerol]] * [[Aceite d'almendra]] * [[Aceite de nuez]] * [[Aceite d'oliva]] (virxe o refináu) * [[Aceite de grana d'algodón]] * [[Aceite de grana de mostaza]] * [[Aceite de grana d'uva]] * ''[[Ghee]]'' (mantega clarificada) * [[Mantega de gochu]] Los [[aceite ensin refinar|aceites ensin refinar]] nun tienen d'usar se pa frituras, pero son seguros pa les cocciones a poco fueu.{{ensin referencies}} === Almacenaxe y caltenimientu del aceite === [[Aceite refinao|Refinaos]] o non, tolos aceites son sensibles al calor, la lluz y l'esposición al [[osíxenu]]. L'aceite rancio tien un golor desagradable y un gustu acre, y el so valor nutricional queda bien menguáu.<ref>{{Cita web| títulu = ¿Puede consumise un alimentu con golor o sabor a ranciu? | url = http://clickmica.fundaciondescubre.es/conoz/que-quies-saber/29-ique-quies-saber/338-ipuede-consumise-un alimentu-con-golor-o-sabor-a-ranciu- | fechaaccesu = 14 de payares de 2014 | autor = Oscar Rodriguez | idioma = castellanu }}</ref> Pa retrasar l'[[enranciamiento]], suel aplicase un [[gas inerte]], de normal [[nitróxenu]], al espaciu restante del envase xustu tres la producción. Esti procesu denominar [[inertización]]. La [[vitamina E]] ye un antioxidante natural que tamién puede añader a los aceites de cocina pa evitar la so enranciamiento. Tolos aceites tendríen de guardase na [[nevera]] o nun llugar secu y frescu. Los aceites pueden entestar, pero recuperen el so fluidez si déxense reposar a temperatura ambiente. Pa evitar los efeutos negativos del calor y la lluz, los aceites tienen de sacase del so llugar d'almacenaxe solo'l tiempu imprescindible pal so usu. Los aceites refinaos ricos en grases monoinsaturadas aguanten hasta un añu (si son d'oliva, hasta dellos años), mientres los ricos en grasa poliinsaturadas caltiénense unos seis meses. Los aceites d'oliva virxe y extra virxe caltiénense un mínimu de 9 meses tres l'apertura del envase. Otros aceites monoinsaturados caltiénense bien hasta ocho meses, mientres los aceites poliinsaturados ensin refinar solo aguanten aproximao la metá. Pela contra, los aceites enchíos, como los de cocu y palma, tienen una vida muncho más llarga y pueden almacenase a temperatura ambiente.<ref>{{cita web | url=http://www.coconutoil.com/ray_peat_coconutoil.htm | títulu=Coconut Oil | autor=Raymond Peat, Ph.D. | idioma=inglés | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110708174153/http://www.coconutoil.com/ray_peat_coconutoil.htm | fechaarchivu=8 de xunetu de 2011 }}</ref> La so falta de grases poliinsaturadas fai que sían más estables.<ref>{{cita web | url=http://www.articledashboard.com/Article/Long-term-Cooking-Oil-Storage/900575 | títulu=Long-term Cooking Oil Storage | idioma=inglés}}</ref> == Tipos d'aceites y les sos carauterístiques == Los aceites llixeros más refinaos tienden a tener [[puntu de fumio|puntos de fumio]] más altos. La esperiencia nel so emplegu suel ser una guía abondo fiable. Anque los resultaos de pruebes empíriques dependen de les cualidaes de les muestres concretes (marca, composición, procesáu), éstos paecen ser la principal fonte de los datos disponibles. {| class="wikitable sortable" ! Tipu d'aceite o de grasa ! [[Grasa enchida|Enchíes]] ! [[Ácidu graso monoinsaturado|Monoinsaturadas]] ! [[Ácidu graso poliinsaturado|Poliinsaturadas]] ! [[Puntu de fumio]] ! Usos |- | [[Aceite d'aguacate]] | align="right" | 12% | align="right" | 74% | align="right" | 14% | 271&nbsp;°C | Fritura, salteado, aceite pa moyar, ensalaes |- | [[Aceite d'almendra]] | align="right" | 8% | align="right" | 66% | align="right" | 26% | 221&nbsp;°C | Enfornáu, mueyos, arreglo |- | [[Aceite de cacagüés]] | align="right" | 18% | align="right" | 49% | align="right" | 33% | 231&nbsp;°C | Fritura, cocia, aliñu d'ensalada, margarina |- | [[Aceite de cáñamu]] | align="right" | 9% | align="right" | 12% | align="right" | 79% | 236&nbsp;°C | Cocción, aliñu d'ensalaes |- | [[Aceite de cártamo]] | align="right" | 10% | align="right" | 13% | align="right" | 77% | 265&nbsp;°C | Cocina, aliñu d'ensalada, margarina |- | [[Aceite de cocu]] | align="right" | 92% | align="right" | 6% | align="right" | 2% | 177&nbsp;°C | Enfornáu industrial, duces y carambelos, cobertories batíes, cremes de café non lácteas, mantega |- | [[Aceite de colza]] | align="right" | 6% | align="right" | 62% | align="right" | 32% | 242&nbsp;°C | Fritura, enfornáu, aliñu d'ensalada |- | [[Aceite de xirasol]] (linoleico) | align="right" | 11% | align="right" | 20% | align="right" | 69% | 246&nbsp;°C | Cocina, aliñu d'ensalada, margarina, mantega |- | [[Aceite de xirasol]] (alto oleico)<ref name="High oleic sunflower oil">{{cita web | url=http://www.sunflowernsa.com/oil/default.asp?contentID=145 | títulu=Sunflower Oil - Your Healthy Choice | obra=National Sunflower Association | idioma=inglés}}</ref> | align="right" | 9% | align="right" | 82% | align="right" | 9% | | |- | [[Aceite de maíz]] | align="right" | 13% | align="right" | 25% | align="right" | 62% | 236&nbsp;°C | Fritura, enfornáu, aliñu d'ensalada, margarina, mantega |- | [[Aceite d'oliva]] (extra virxe) | align="right" | 14% | align="right" | 73% | align="right" | 11% | 190&nbsp;°C | Cocina, aliñu d'ensalada, margarina, aceite pa moyar. |- | [[Aceite d'oliva]] (virxe) | align="right" | 14% | align="right" | 73% | align="right" | 11% | 215&nbsp;°C | Cocina, aliñu d'ensalada, margarina |- | [[Aceite d'oliva]] (refináu) | align="right" | 14% | align="right" | 73% | align="right" | 11% | 225&nbsp;°C | Salteado, cocina, aliñu d'ensalada, margarina |- | [[Aceite d'oliva]] (extra llixeru) | align="right" | 14% | align="right" | 73% | align="right" | 11% | 242&nbsp;°C | Salteado, fritura, cocina, aliñu d'ensalada, margarina |- | [[Aceite de palma]] | align="right" | 52% | align="right" | 38% | align="right" | 10% | 230&nbsp;°C | Cocina, arreglo, aceite vexetal, mantega |- | [[Aceite de salváu d'arroz]] | align="right" | 20% | align="right" | 47% | align="right" | 33% | 254&nbsp;°C | Cocción, fritura, ensalaes, aliños |- | [[Aceite de grana d'algodón]] | align="right" | 24% | align="right" | 26% | align="right" | 50% | 216&nbsp;°C | Margarina, mantega, aliñu d'ensalada, fritura industrial |- | [[Aceite de grana de mostaza]] | align="right" | 13% | align="right" | 60% | align="right" | 21% | 254°&nbsp;C | Cocción, fritura, ensalaes, aliños |- | [[Aceite de grana d'uva]] | align="right" | 12% | align="right" | 17% | align="right" | 71% | 204&nbsp;°C | Cocina, aliñu d'ensalada, margarina |- | [[Aceite de sésamu]] (ensin refinar) | align="right" | 14% | align="right" | 43% | align="right" | 43% | 177&nbsp;°C | Cocina |- | [[Aceite de sésamu]] (semi refináu) | align="right" | 14% | align="right" | 43% | align="right" | 43% | 232&nbsp;°C | Cocina, fritura |- | [[Aceite de soya]] | align="right" | 15% | align="right" | 24% | align="right" | 61% | 241&nbsp;°C | Cocina, aliñu d'ensalada, aceite vexetal, margarina, mantega |- | ''[[Ghi]]'' | align="right" | 65% | align="right" | 32% | align="right" | 3% | 190–250&nbsp;°C | Fritura, cocina, salteado, condimento, arreglo |- | [[Mantega de gochu]] | align="right" | 41% | align="right" | 47% | align="right" | 2% | 138–201&nbsp;°C<ref name="lardtemp">El puntu de fumio de los aceites depende principalmente del so conteníu n'[[ácidu graso|ácidos grasos]] llibres y del so [[pesu molecular]]. Tres usu repitíu, como nuna [[fridora]], los residuos o subproductos del procesu de cocción atrópense dientro del aceite y rebaxen el so puntu de fumio. Los valores amosaos na tabla deben por tanto tomase como averaos.</ref> | Enfornáu, fritura |- | [[Mantega]] | align="right" | 66% | align="right" | 30% | align="right" | 4% | 150&nbsp;°C | Cocina, enfornáu, condimento, mueyos, arreglo |- | [[Margarina]], dura | align="right" | 80% | align="right" | 14% | align="right" | 6% | 150&nbsp;°C<ref name="margtemp">El puntu de fumio de la margarina camuda según los tipos d'aceites usaos na so ellaboración, puede xeneralmente puede asumise que ye paecíu al de la mantega.</ref> | Cocina, enfornáu, condimento |- | [[Margarina]], blanda | align="right" | 20% | align="right" | 47% | align="right" | 33% | 150–160&nbsp;°C | Cocina, enfornáu, condimento |- | [[Aceite con diacilglicerol]] (DAG) | align="right" | 3,5% | align="right" | 37,95% | align="right" | 59% | 215°&nbsp;C | Fritura, horenado, aliñu d'ensalada |} == Aceite de cocina usáu == La refugaya fayadiza del aceite de cocina usáu ye una importante esmolición na [[xestión de residuos]]. L'aceite ye menos trupu que l'agua y tiende a espardese en grandes membranes fines qu'enzanquen la [[oxixenación]] de l'agua. Por cuenta de ello, un solu llitru d'aceite puede contaminar hasta mil llitros d'agua.<ref>{{cita web | obra=El blog verde | url=http://elblogverde.com/un llitru-de-aceite-%C2%BFcontamina-un-millon-de-llitros-de-agua/ | títulu=Un llitru d'aceite, ¿contamina un millón de llitros d'agua? | fecha=13 de mayu de 2008 | fechaaccesu=22 de xineru de 2010 }}</ref> Amás, l'aceite puede solidificarse nes tuberíes provocando atascos. Por cuenta de ello, l'aceite de cocina nunca tien de refugase pol fregadero o'l retrete. La forma fayadiza de refugar l'aceite usáu ye depositalo nun envase selláu non reciclable y tiralo xunto cola basura normal o bien refugalo nun [[puntu llimpiu]].<ref>{{cita web | editorial=NYC Department of Environmental Protection | títulu=Grease Disposal Tips to Help the City's Environment | url=http://nyc.gov/html/dep/html/residents/congrease.shtml | fechaaccesu=5 d'agostu de 2007}}</ref> Industrialmente suel [[reciclaxe|reciclase]] pa producir [[xabón]] y [[biodiésel]].<ref>{{cita web | editorial=CDM - Executive Board | títulu=Production of biodiesel based on waste oils and/or waste fats from biogenic origin for use as fuel | url=http://www.mct.gov.br/upd_blob/0016/16059.pdf | fechaaccesu=5 de setiembre de 2007 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927005947/http://www.mct.gov.br/upd_blob/0016/16059.pdf | fechaarchivu=27 de setiembre de 2007 }}</ref> L'aceite de cocina usáu tien valor económicu, yá que puede usase pa faer [[biodiésel]]. Tamién puede entemecese direutamente con combustible pa motores diesel, una vegada peneráu. == Notes y referencies == {{llistaref}} === Otres referencies === * {{cita llibru | autor=O'Brien, R. D. | añu=1998 | títulu=Fats and Oils: Formulating and Processing for Applications | editorial=Technomic Publishing Co., Inc. | allugamientu=Lancaster (Pennsylvania)}} * {{cita llibru | autor=Potter, N. N. y J. H. Hotchkiss | añu=1995 | títulu=Food Science - Fifth Edition | city=Nueva York | editorial=Chapman & Hall | páxines=359-80, 402-7}} == Ver tamién == * [[Espray de cocina]] * [[Aceite vexetal]] * [[Margarina]], [[mantega]] y [[mantega de gochu]] * [[Historia del aceite d'oliva]] == Enllaces esternos == * [http://www.aocs.org American Oil Chemical Society], sitiu web oficial (inglés) {{Tradubot|Aceite de cocina}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Aceites de cocina| ]] [[Categoría:Teunoloxía de los alimentos]] 1p5ajq2g1mpp1i88r8zjmyp5pgk16s2 0 137100 4379568 4371676 2025-06-26T10:05:46Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379568 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Alexander Chapman Ferguson''' {{nym}} conocíu tamién como ''sir'' '''Alex Ferguson''', ye un ex [[entrenador]] y [[fútbol|ex-futbolista]] [[Gran Bretaña|británicu]]. Foi direutor téunicu del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] dende [[1986]] hasta [[2013]]. El 8 de mayu del mesmu añu anunció'l so retiru al rematar la [[Premier League 2012-13|temporada 2012-13]]. Entrenó al East Stirlingshire, al [[Saint Mirren Football Club|Saint Mirren]] y al [[Aberdeen Football Club|Aberdeen]] antes de treslladase al banquín d'[[Old Trafford]]. Tamién foi [[seleición de fútbol d'Escocia|seleccionador escocés]] tres la muerte de [[Jock Stein]]. Entrenó mientres más de dos décades al Manchester United, convirtiéndose nel téunicu con más años nel equipu dende [[Matt Busby]] ([[1945]]-[[1969]]). Con él nel banquín, el Manchester United llogró trece campeonatos lligueros y dos títulos europeos, más títulos qu'en tola so historia. Tamién foi nomáu "Entrenador del Añu" en más ocasiones que cualesquier otru na historia. En [[1999]] convertir nel únicu entrenador en llograr nun mesmu añu y con un equipu británicu la [[Premier League]], la [[FA Cup]] y [[Lliga de Campeones de la UEFA|UEFA Champions League]]; coles mesmes, ye l'únicu entrenador que llogró la FA Cup en cinco causes, según l'únicu téunicu en llograr la Premier col mesmu equipu en trés causes consecutives ([[Premier League 1998/99|1998-99]], [[Premier League 1999/00|1999-2000]] y [[Premier League 2000/01|2000-01]]; [[Premier League 2006/07|2006-07]], [[Premier League 2007/08|2007-08]] y [[Premier League 2008/09|2008-09]]). En [[2008]] convirtióse, dempués de [[Brian Clough]] ([[Nottingham Forest Football Club|Nottingham Forest]]) y [[Bob Paisley]] ([[Liverpool Football Club|Liverpool]]), nel tercer entrenador británicu en llograr en dos causes la [[Lliga de Campeones de la UEFA|Champions League]]. Nel planu individual ye miembru del ''English Football Hall of Fame'' y ''Comendador del Imperiu Británicu'' (CBE), honor que lu concedió [[Sabela II del Reinu Xuníu|Sabela II]] en [[1999]]. Amás, dempués de conducir al equipu de la ciudá escontra la ''Edá d'oru'' de la so historia, el conceyu d'[[Aberdeen]] concedió-y el ''Freedom of the City of Aberdeen''. Ferguson foi escoyíu en 2010 el Meyor Direutor Téunicu de la Historia según la [[Federación Internacional d'Historia y Estadística de Fútbol|IFFHS]]. En xineru de 2012, foi gallardoniáu pola [[FIFA]] col premiu [[Distinción Presidencial de la FIFA]] que se concede dende'l 2001 a aquella persona o institución qu'efectuó una contribución superlativa al fútbol ensin escorrer con ella'l mesmu protagonismu. Nel total de la so carrera cuntando Escocia ya Inglaterra, ganó 49 títulos oficiales. == Xugador == Empezó la so carrera como amateur nel [[Queen's Park Football Club|Queen's Park]], onde debutó como [[delanteru]] a los dieciséis años. Describió'l so primer partíu como una velea»,<ref name="nightmare">{{cita llibru | nome=Michael| apellíos=Crick| títulu=The Boss: The Many Sides of Alex Ferguson| editorial=Pocket Books| añu=2003| isbn=0-7434-2991-5| páxines=33}}</ref> a pesar d'anotar na derrota (2-1) del equipu ante'l [[Stranraer F.C.|Stranraer]]. Como'l Queen's Park yera un club amateur, desempeñóse como aprendiz nos estelleros de [[Ríu Clyde|Clyde]], ónde se convirtió nun activu representante sindical. El [[26 d'avientu]] de [[1959]] apostó'l so alcuentru más importante col Queen's Park; en dichu llance cayeron derrotaos (7-1) ante'l [[Queen of the South F.C.|Queen of the South]] con cuatro tantos del ex-internacional inglés [[Ivor Broadis]]. Anque anotó venti tantos en 31 alcuentros col Queen's Park —colo que se convirtió nel máximu anotador del equipu<ref>[http://www.dailyrecord.co.uk/sport/football-news/2008/04/16/on-the-record-86908-20384386/ On The Record - The Daily Record<!-- Bot generated title -->]</ref>— el so emplegu torgába-y xugar tolos alcuentros, por causa de lo cual treslladóse al [[St. Johnstone Football Club|St. Johnstone]] en [[1960]]. Col so nuevu club volvería convertise nun anotador activu, pero atopar col mesmu problema d'antes. Cuando la situación resultaba insostenible, l'entrenador convocó-y pa un alcuentru ante'l [[Glasgow Rangers|Rangers]] nel qu'anotaría un [[tripleta|«hat trick»]] liderando la sorprendente victoria del St. Johnstone. En [[1964]] el [[Dunfermline Athletic Football Club|Dunfermline]] contratar y Ferguson decidió dar el saltu definitivu al fútbol profesional. Na temporada [[1964]]/[[1965|65]] el so equipu quedó a un puntu de llograr la [[Premier League d'Escocia|SPL]] y algamó la final de la [[Copa d'Escocia]] na que cayeron derrotaos (3-2) —con Ferguson nel banquín— ante'l [[Celtic Football Club|Celtic]]. Na temporada [[1965]]/[[1966|66]] anotó 45 tantos en 51 alcuentros, colo que se convirtió xunto a [[Joe McBride (futbolista nacíu en 1938)|Joe McBride]] ([[Celtic Football Club|Celtic]]) nel máximu anotador de la SPL con 31 tantos.<ref>[http://www.rsssf.com/tabless/scottops.html RSSSF list of Scotland top scorers]</ref> Siguió la so carrera colos ''protestantes'',<ref>Que lu contrataron en cuenta de 65{{esd}}000 llibres, la cantidá más elevada arreyada nun traspado relativu a dos equipos escoceses hasta entós.</ref> hasta qu'un error na final de la [[Copa d'Escocia 1968-69|Copa d'Escocia de 1969]]<ref name="blame">''The Boss'' p. 82.</ref> —na que tenía de marcar al [[capitán (fútbol)|capitán]] del [[Celtic Football Club|Celtic]], [[Billy McNeill]]— mover del primer equipu condergándolo al equipu filial.<ref name="junior">''The Boss'' p. 83.</ref> Hai quien dixo que'l so matrimoniu con Cathie —que yera [[catolicismu|católica]]— tuvo enforma que ver na so salida del equipu;<ref>Nótese que los futbolistes del Rangers son conocíos como los ''protestantes''.</ref><ref>Harry Reid (2005), The Final Whistle?, Birlinn, 223 ISBN 1-84158-362-6</ref> sicasí, él mesmu escribiría na so autobiografía<ref>''Managing My Life'', Coronet Books, ISBN 0-340-72856-6 ISBN 978-0-340-72856-7</ref> que l'equipu conocía cualos yeren les creencies de la so esposa nel momentu de contrata-y, y que'l so ocaso vieno tres l'error nel alcuentru final de copa. Esi añu'l [[Nottingham Forest F.C.|Nottingham Forest]] quixo contrata-y,<ref name="signforest">''The Boss'' p. 85.</ref> pero Cathie nun quería camudase a Inglaterra, asina que Ferguson aceptó la ufierta del [[Falkirk Football Club|Falkirk]], onde lu contrataron en calidá de futbolista-entrenador. En [[1974]] terminó la so carrera nel [[Ayr United]]. == Entrenador == === East Stirlingshire === Nel branu de [[1974]] l'[[East Stirlingshire Football Club|East Stirlingshire]] contratar como entrenador. Ferguson cobraba 40 llibres a la selmana nun equipu que nin tenía [[porteru]].<ref name="boss108-9">''The Boss'' páxs. 108-9.</ref> Ellí llabróse una reputación d'home duru; ello ye que'l delanteru Bobby McCulley afirmó que: «nunca tuvi mieu de naide, pero Ferguson yera un bastardu terrorífico dende'l principiu».<ref name="bastard">{{cita web |títulu=A leader of men is what he does best| publicación=The Guardian, 23 November 2004 | url=http://football.guardian.co.uk/News_Story/0,1563,1357257,00.html | fechaaccesu=9 de marzu de 2007}}</ref> Les sos decisiones táctiques yeren respetaes pol equipu y los resultaos del club ameyoraron considerablemente. N'ochobre de [[1975]] el [[Saint Mirren Football Club|Saint Mirren]] quixo faese colos sos servicios. El Saint Mirren yera un equipu mayor, polo qu'Alex aceptó la ufierta; a esta decisión contribuyó [[Jock Stein]], que-y aconseyó camudar d'aires.<ref name="boss117">''The Boss'' p. 117.</ref> === Saint Mirren === Entrenó al Saint Mirren ente [[1974]] y [[1978]]. Mientres esti tiempu tresformó totalmente un equipu que s'atopaba na metá inferior de la [[Segunda División d'Escocia|Second Division]] llevándolo a ser campeón de la [[Primer División d'Escocia|First Division]] en [[1977]] y afayando talentos como [[Billy Stark]], [[Tony Fitzpatrick (futbolista)|Tony Fitzpatrick]], [[Lex Richardson]], [[Frank McGarvey]], [[Bobby Reid (futbolista)|Bobby Reid]] y [[Peter Weir (futbolista)|Peter Weir]] que lideraron un sistema d'ataque sobeyosu.<ref name="Sunday Herald St. Mirren article">{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4156/is_19990530/ai_n13939368 |títulu= Sunday Herald St. Mirren article |fechaaccesu=9 de payares de 2007 }}</ref> La media d'edá del equipu que llogró'l campeonatu yera de 19 y el capitán - Fitzpatrick - tenía 20.<ref name="FA article">{{cita web |url=http://www.thefa.com/Features/Postings/2004/05/GafferTapes_SirAlexFerguson.htm |títulu= FA article |fechaaccesu=9 de payares de 2007 }}</ref> En [[1978]] l'equipu decidió despidir al entrenador escocés, convirtiéndose nel únicu que lo fixo en tola so carrera. Alex denunció al equipu por despidu improcedente, pero perdió'l casu ensin posibilidá d'apelación. Billy Adams escribió nel so artículu nel ''[[Sunday Herald]]'' del [[30 de mayu]] de [[1999]] que la versión oficial establecía qu'Alex violara'l contratu en numberoses ocasiones ya inclusive concediera al equipu primes non autorizaes pola direición.<ref name=autogenerated2>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4156/is_19990530/ai_n13939368|títulu= Sunday Herald St. Mirren article|fechaaccesu=9 de payares de 2007}}</ref> Tamién lu acusaron de portase de manera apavoriante con una secretaria al querer llograr ciertes ventayes fiscales pal equipu; nun faló con ella en seis selmanes, Le confiscó les sos llaves y namái se comunicaba con ella al traviés d'un asistente de 17 años. El tribunal concluyó qu'Alex yera «mezquino» y «neñón».<ref name="Guardian bullying article">{{cita web |url=http://football.guardian.co.uk/Columnists/Column/0,,1684473,00.html|títulu= Guardian bullying article|fechaaccesu=11 de payares de 2007}}</ref> El presidente del Saint Mirren - [[Willie Todd]] - afirmó mientres el procesu qu'Alex «nun tenía habilidaes como entrenador». El [[31 de mayu]] de [[2008]] ''[[The Guardian]]'' publicó una entrevista de Todd. Nella esplicaba que la razón del despidu fuera una violación del contratu en virtú de la cual Ferguson aceptara una ufierta del Aberdeen. Jim Rodger, del ''[[Daily Mirror]]'', entrevistó al téunicu escocés, qu'afirmó que solicitara qu'un miembru del equipu acompañára-y a los so nuevu destín y que cuntó a la directiva del St. Mirren que quería dise. Todd espresó'l so pesar polo asocedío pero culpó al Aberdeen de nun axustar una compensación.<ref>{{cita publicación |títulu=31.05.1978: Alex Ferguson is fired by St Mirren |url=http://www.guardian.co.uk/football/2008/may/31/manchesterunited.stmirren |periódicu=[[The Guardian]] |fecha=31 de mayu de 2008 |fechaaccesu=29 d'avientu de 2008}}</ref> === Aberdeen === ==== Empiezos ==== Nel branu de [[1978]] convertir nel nuevu entrenador del [[Aberdeen Football Club|Aberdeen]] en sustitución de [[Billy McNeill]], quien fuera contratáu pol [[Celtic Football Club|Celtic]]. El Aberdeen yera unu de los equipos más importantes d'[[Escocia]] —namái'l Celtic quedara percima d'ellos la temporada anterior— pero nun llograra la lliga dende [[1955]].<ref name="boss159">''The Boss'' p. 159.</ref> De primeres hubo dificultaes colos más veteranos del equipu —como [[Joe Harper (futbolista)|Joe Harper]]— que nun creíen qu'un home que nun yera enforma mayor qu'ellos fuera capaz d'entrenalos.<ref name="boss171">''The Boss'' p. 171.</ref> Esi añu l'equipu cayó ganáu nes semifinales de la [[Copa d'Escocia|Scottish F.A. Cup]] y na final de [[Copa de la Lliga d'Escocia|Scottish League Cup]], y terminó cuartu en lliga. N'avientu de [[1979]] cayeron nel alcuentru final de copa —esta vegada ante'l [[Dundee United Football Club|Dundee United]]— tres la disputa d'un desempate. Alex asumió la responsabilidá de la derrota afirmando que tenía d'introducir ciertos cambeos.<ref name="boss174">''The Boss'' p. 174.</ref> ==== Ésitu n'Escocia ==== Anque l'equipu empezó la temporada bastante mal, la situación camudo por completu al empezar l'añu, tantu qu'acabaron alzándose col campeonatu en imponiéndose por 5-0 nel últimu alcuentru. Yera la primer vegada en quince años que [[Celtic Football Club|Celtic]] o [[Glasgow Rangers|Rangers]] nun yeren campeones. D'esta miente llogró'l respetu del equipu: «Esi ésitu xuniónos. Finalmente creyeron nel mio».<ref name="boss175">''The Boss'' p. 175.</ref> Alex siguía siendo un home duro y estricto; ello ye que l'equipu llamábalu 039;'Furious Fergie'' (''Furiosu Fergie''). Multó a unu de los sos futbolistes —[[John Hewitt (futbolista)|John Hewitt]]— por adelantra-y nuna vía pública,<ref name="boss179">''The Boss'' p. 179.</ref> y entamar a pataes con una tetera mientres el descansu d'un alcuentru nel que l'equipu fixera una mediocre primer metá.<ref name="boss180">''The Boss'' p. 180.</ref> Nun taba contentu cola atmósfera del equipu, asina que quixo motiva-yos acusando a los medios escoceses de sofitar a los clubes de Glasgow.<ref name="boss191">''The Boss'' p. 191.</ref> En [[1982]] l'equipu llogró la victoria na Scottish Cup. Los [[Wolverhampton Wanderers Football Club|''Wolves'']] quixeron contrata-y, pero'l téunicu escocés refugólos porque l'equipu británicu nun taba nun bon momentu<ref name="boss195">''The Boss'' p. 195</ref> y porque «nun cumpliera nin la metá de les sos ambiciones col Aberdeen».<ref name="boss196">''The Boss'' p. 196.</ref> ==== Conquista d'Europa ==== Ferguson llevó al Aberdeen a un ésitu entá mayor la temporada siguiente ([[1982]]-[[1983|83]]). Clasificaos pa la [[Recopa d'Europa de fútbol|Recopa d'Europa]] en venciendo na Copa d'Escocia, esaniciaron contra tou pronósticu al [[FC Bayern München]] - qu'había estrapáu (4-1) al [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]] na ronda previa. [[Willie Miller]] dixo qu'esti alcuentru dio al equipu l'enfotu necesariu como pa creer que yeren capaces llograr el tornéu;<ref name="boss201">''The Boss'' p. 201.</ref> el [[11 de mayu]] de [[1983]] impunxéronse (2-1) na final ante'l [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]]. D'esta miente el Aberdeen convertir nel tercer equipu escocés en llograr un títulu européu. Alex afirmó que «agora fixi daqué importante na vida».<ref name="boss203">''The Boss'' p. 203.</ref> L'equipu realizó un bon campeonatu lligueru y revalidó la Copa d'Escocia imponiéndose (1-0) na final al Rangers; sicasí, Alex nun taba contentu col partíu del equipu, que calificó como una «vergonzosa actuación» nuna entrevista a la televisión.<ref name="boss204">''The Boss'' p. 204.</ref> Finalmente retrataríase de diches declaraciones. Na temporada [[1983]]-[[1984|84]] el Aberdeen collechó una racha de bones resultaos que-y dexaron llevar se la SPL y la Copa d'Escocia. L'espectacular currículu del entrenador escocés llevólu a entrar na ''[[Orde del Imperiu Británicu]]'' (OBE) en [[1984]].<ref>{{cita web |url=http://newsvote.bbc.co.uk/1/hi/sport/561724.stm |títulu=Lewis heads sporting honours |fechaaccesu=18 de xunu de 2007 |autor= |enllaceautor= |coautores= |fecha=12 d'avientu de 1999 |formatu= |publicación=[[BBC News]] |editorial=[[British Broadcasting Corporation|BBC]] |páxines= |urlarchivu= |fechaarchivu= |cita= }}</ref> [[Glasgow Rangers|Rangers]], [[Arsenal Football Club|Arsenal]] y [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]] quixeron contrata-y. Na temporada [[1984]]-[[1985|85]] l'equipu retuvo'l campeonatu d'Escocia; sicasí, un añu dempués ([[1985]]-[[1986|86]]) cayeron a la cuarta plaza, anque alzaron les dos copes doméstiques. N'abril d'esi mesmu añu axuntar col presidente del equipu —[[Dick Donald]]— y tresmitió-y el so deséu d'abandonar la entidá pel branu. ==== Seleición d'Escocia y Copa Mundial de Fútbol de 1986 ==== Mientres la ronda clasificatoria del [[Copa Mundial de Fútbol de 1986|Mundial de Méxicu]] Alex yera unu de los asesores de la [[Seleición de fútbol d'Escocia|seleición escocesa]]; sicasí, la muerte del seleccionador [[Jock Stein]] el [[10 de setiembre]] de [[1985]] —al terminar un alcuentru en virtú del cual a Escocia restába-y imponese nuna eliminatoria a {{sel|Australia}} pa llograr la clasificación— asitió a Ferguson al mandu de la seleición na eliminatoria ante los australianos. Finalmente ganaron la eliminatoria con un 2-0 en Glasgow y un 0-0 en Melbourne. Yá na copa del mundu, nun-y foi tan bien al equipu de Ferguson, que s'enfrentó a Dinamarca nel primer partíu cayendo 1-0, depués cayó 2-1 frente a Alemaña y finalmente empató 0-0 con Uruguái despidiéndose rápido de la copa. Mientres esta curtia etapa de Ferguson na seleición [[Archie Knox]] entrenó al Aberdeen. Esi mesmu añu Alex refugó reemplazar a [[Peter Shreeves]] como entrenador del [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]], emplegu qu'acabó recayendo nel téunicu del [[Luton Town Football Club|Luton Town]], [[David Pleat]]. Tamién refugó sustituyir a [[Don Howe]] nel [[Arsenal Football Club|Arsenal]] y [[George Graham (futbolista)|George Graham]] llogró'l puestu.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/m/man_utd/8092670.stm |títulu=Ferguson 'almost became Arsenal boss' |fechaaccesu=10 de xunu de 2009 |autor= |enllaceautor= |coautores= |obra=[[BBC News]] |editorial=[[British Broadcasting Corporation|BBC]] |páxines= |urlarchivu= |fechaarchivu= |cita= }}</ref> Pel branu especulóse con que Ferguson diba reemplazar a [[Ron Atkinson]] como entrenador del [[Manchester United Football Club|Manchester United]], que cayera al cuartu puestu de la clasificación dempués de qu'una racha de diez victories consecutives fixera que'l títulu paeciera inevitable. Anque'l téunicu escocés siguió unos meses más en Aberdeen, aceptó'l nomamientu en payares de [[1986]]. === Manchester United === ==== Primeros años (1986-1990) ==== El [[5 de payares]] de [[1986]] yera nomáu nuevu entrenador del Manchester United.<ref>{{cita publicación |url=http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD01/HEM/1986/11/08/MD19861108-029.pdf|títulu=Ferguson, nuevu entrenador del Manchester United|publicación=[[Mundo Deportivo]]|páxina=29|formatu=PDF|fecha=8 de payares de 1986}}</ref> Namás empezar espresó la so esmolición porque munchos de los sos futbolistes - como [[Norman Whiteside]], [[Paul McGrath (futbolista)|Paul McGrath]] y [[Bryan Robson]] - bebíen demasiáu y taben ablayaos; a pesar de los numberosos problemes del Manchester, el téunicu escocés impunxo la so disciplina y llevó al equipu a terminar l'añu n'oncena posición. Esi añu los ''red devils'' llograron una única victoria a casa - en [[Anfield]] ante'l [[Liverpool Football Club|Liverpool]] (0-1), única derrota en casa de los ''reds'' esa temporada que-yos torgó revalidar el títulu. Nomó a [[Archie Knox]] - asistente so en Aberdeen - como'l so asistente nel Manchester United. Na [[1987-88 nel fútbol d'Inglaterra|temporada 1987-88]] realizó importantes contrataciones, ente les que se cuntaben les de [[Steve Bruce]], [[Viv Anderson]], [[Brian McClair]] y [[Jim Leighton]]. Estos homes contribuyeron notablemente a ameyorar el xuegu del equipu, que terminó l'añu a namái nueve puntos del Liverpool. Un añu dempués ([[1988-89 nel fútbol d'Inglaterra|1988-89]]) esperábase que l'equipu tuviera de nuevu enriba; amás, [[Mark Hughes]] volvía del [[Futbol Club Barcelona|Barcelona]], onde tuviera dos años. A pesar d'ello l'equipu quedó oncenu na [[Premier League|Premier]] y cayó derrotáu (1-0) en casa ante'l [[Nottingham Forest Football Club|Nottingham Forest]] na sesta ronda de la [[FA Cup]]. Esi añu l'equipu apostó un amistosu ante {{sel|Bermudes}} y otru ante'l [[Somerset County Cricket Club]]. Mientres l'alcuentru ante'l Somerset tanto Alex como Knox saltaron al campu. Pa la temporada [[1989-90 nel fútbol d'Inglaterra|1989-90]] el Manchester realizó otru importante desembolsu en dos centrocampistes - [[Neil Webb]] y [[Paul Ince]] —y un defensa— [[Gary Pallister]]. L'añu empezó con una contundente victoria (4-1) sobre'l [[Arsenal Football Club|Arsenal]] —campeón del añu anterior— pero rápido les coses complicáronse. En setiembre el [[Manchester City Football Club|Manchester City]] humildó (5-1) a los ''red devils''. Tres ello vinieron seis ganes y dos empates n'ocho alcuentros. En Old Trafford una bandera rezaba: «trés años d'escuses y esto ye inda una basura» y numberoses voces ciscaben el despidu del escocés.<ref name="3years">{{cita web | títulu=Arise Sir Alex?| obra=[[BBC News]] | editorial=[[British Broadcasting Corporation|BBC]] | fecha=27 de mayu de 1999 | url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/special_report/1999/05/99/uniteds_treble_triumph/354282.stm | fechaaccesu=3 d'avientu de 2005 }}</ref> Años dempués Alex describió l'avientu de [[1989]] como «la etapa más escura de la so carrera».<ref name="jc27">{{cita llibru | nome=Alex| apellíos=Ferguson| coautor=Peter Fitton| títulu=Just Champion!| editorial=Manchester United Football Club plc| añu=1993| isbn=0-9520509-1-9| páxines= 27}}</ref> Tres nueve alcuentros ensin conocer la victoria, al Manchester United tocábalu enfrentase al [[Nottingham Forest Football Club|Nottingham Forest]] na tercer ronda de la [[FA Cup]]. El Forest taba realizando una bona temporada<ref name="Robins">{{cita web | títulu=How Robins saved Ferguson's job| editorial=[[BBC News]] 4 November 2006 | url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/m/man_utd/6096520.stm | fechaaccesu=8 d'agostu de 2008 }}</ref> y tolos analises apuntaben a que'l United cayería derrotáu, lo que bastiaría los despidu del so entrenador; sicasí, el United imponer al Forest (1-0) con un tanto de [[Mark Robins]] y acabó llogrando la copa al ganar (1-0) al [[Crystal Palace Football Club|Crystal Palace]] dempués d'empatar a trés nel primer alcuentru. Gracies a esta victoria Sir Alex caltener nel banquín del [[Old Trafford]].<ref name="Robins" /><ref name="20years">{{cita web | títulu=20 years and Fergie's won it all!| publicación=[[Manchester Evening News]] 6 November 2006 | url=http://www.manchestereveningnews.co.uk/sport/football/manchester_united/s/227/227442_20_years_and_fergies_won_it_all.html | fechaaccesu=8 d'agostu de 2008 }}</ref><ref name="Pressure">{{cita web | títulu=Recalling the pressure Ferguson was under| periódicu=[[The Independent]] |fecha=8 de mayu de 1997 | url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_19970508/ai_n14109476 | fechaaccesu=8 d'agostu de 2008 }}</ref> ==== Primer Corona (1990-93) ==== Na temporada [[1990-91 nel fútbol d'Inglaterra|1990-91]] el United ameyoró notablemente les sos resultaos y acabó sestu; sicasí, ello nun yera abondu y munchos aficionaos duldaben que l'entrenador escocés pudiera conquistar la Premier - que'l United nun llograba dende la retirada de [[Matt Busby|Busby]].<ref name=autogenerated1>{{cita web | títulu=Recalling the pressure Ferguson was under| publicación=[[The Independent]] 8 May 1997 | url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_19970508/ai_n14109476 | fechaaccesu=8 d'agostu de 2008 }}</ref> Esi mesmu añu quedaron subcampeones de la [[Football League Cup|Copa de la Lliga]] dempués de cayer derrotaos (1-0) ante'l [[Sheffield Wednesday Football Club|Sheffield Wednesday]] y campeones de la [[Recopa d'Europa 1990-91|Recopa d'Europa]] imponiéndose (2-1) nel últimu alcuentru al [[Futbol Club Barcelona|Barcelona]]. Tres esti partíu Alex afirmó que'l United yá taba capacitáu pa llograr el títulu de lliga.<ref name="mml302">''Managing My Life'' p. 302.</ref> Rematáu l'añu Alex nomó a [[Brian Kidd]] como'l so nuevu asistente una y bones Archie Knox aceptó una ufierta del [[Glasgow Rangers|Rangers]] y convirtióse na mano derecha del entrenador del club escocés - [[Walter Smith (futbolista)|Walter Smith]]. La temporada [[1991-92 nel fútbol d'Inglaterra|1991-92]] nun tuvo al altor de les mires de Ferguson; ello ye que l'entrenador escocés declaró que «munchos nos medios creen que los mios errores contribuyeron a esti escalabru».<ref name="mml311">''Managing My Life'' p. 311.</ref> A pesar d'estes afirmaciones el United se impusó na [[Football League Cup|Copa de la Lliga]] y na [[Supercopa d'Europa]] anque dexó'l [[Premier League|títulu lligueru]] al [[Leeds United Football Club|Leeds United]] dempués de liderar la clasificación mientres cuasi tol añu. Ferguson creía que'l nun contratar a [[Mick Harford]] del [[Luton Town Football Club|Luton Town]] costara'l campeonatu al United, y que l'equipu precisaba un emburrión extra» si quería llograr el títulu.<ref name="mml320">''Managing My Life'' p. 320.</ref> [[Ficheru:Alex Ferguson mars 1992.JPG|thumb|Ferguson en 1992.]] Rematáu l'añu'l United dedicóse a buscar un nuevu delanteru. Primero intentaron faese colos servicios d'[[Alan Shearer]] del [[Southampton Football Club|Southampton]], pero'l [[Blackburn Rovers Football Club|Blackburn Rovers]] adelantró-yos y acabaron contratando a [[Dion Dublin]] del [[Cambridge United Football Club|Cambridge United]] en cuenta de un millón de llibres. El nuevu añu empezó con bien males resultaos - en payares yeren décimos na clasificación - y de nuevu paecía qu'al United diba escapar el campeonatu. Sicasí, cola contratación del delanteru del [[Leeds United Football Club|Leeds United]] [[Éric Cantona]] - en cuenta de 1.2 millones de llibres - la situación camudó notablemente. Cantona y Hugues constituyeron una delantrera tarrecible y conducieron al equipu lo más alto de la clasificación. Ventiséis años dempués acababa la espera, el United celebraba la consecución de la Premier acabando l'añu con diez puntos más que l'[[Aston Villa Football Club|Aston Villa]]. Alex foi nomáu «entrenador del añu» per primer vegada. ==== Doble Doblete (1993-1997) ==== Na temporada [[1993-94 nel fútbol de d'Inglaterra|1993-94]] el United contrataría al centrocampista [[Roy Keane]] por cuenta de la inminente retirada de [[Bryan Robson]]. L'equipu llogró'l campeonatu dempués de liderar la clasificación mientres tol añu y Cantona convertir nel máximu anotador de toles competiciones con 25 tantos - entá siendo espulsáu en dos causes. Coles mesmes, algamaron la final de la [[Football League Cup|''Carling Cup'']] - onde cayeron derrotáu (3-1) ante'l [[Aston Villa Football Club|Aston Villa]] - ya impunxéronse na [[FA Cup]] en ganando al [[Chelsea Football Club|Chelsea]] (4-0). Na temporada [[1994-95 nel fútbol de d'Inglaterra|1994-95]] el United realizó una única contratación, [[David May (futbolista)|David May]] - del [[Blackburn Rovers Football Club|Blackburn Rovers]]. Esi añu l'equipu empeoró considerablemente los resultaos dempués de que Cantona atacara a un hincha del [[Crystal Palace Football Club|Crystal Palace]] nun alcuentru apostáu en [[Selhurst Park]] y recibiera una sanción d'ocho meses y una condena de catorce díes - dicha condena sería anulada y sustituyida por 120 hores de servicios comuñales.<ref>[https://www.marca.com/2009/08/10/futbol/futbol_internacional/premier_league/1249884353.html «Les llocures d'un xeniu».]</ref> Pel iviernu el United contrató al delanteru del [[Newcastle United Football Club|Newcastle United]] [[Andy Cole]] a camudó de siete millones de llibres y del estremu [[Keith Gillespie]]. Nel últimu alcuentru del añu l'equipu empató (1-1) col [[West Ham United Football Club|West Ham United]], cuando una victoria diéra-yos el campeonatu. Tamién cayeríen derrotaos (1-0) ante'l [[Everton Football Club|Everton]] nel últimu alcuentru de la FA Cup. Rematáu l'añu volvieron les crítiques al entrenador escocés, qu'autorizó la venta de trés de les estrelles del equipu - l'[[FC Inter de Milán|Inter de Milán]] contrató a [[Paul Ince]] en cuenta de 7.5 millones de llibres; el [[Chelsea Football Club|Chelsea]] a [[Mark Hughes]] en cuenta de 1.5 millones; y l'[[Everton Football Club|Everton]] a [[Andréi Kanchelskis]]. Alex defendió estes operaciones porque creía que numberosos miembros del filial taben llistos pa dar el saltu al primer equipu; [[Gary Neville]], [[Phil Neville]], [[Wes Brown (futbolista)|Wes Brown]], [[Ryan Giggs]], [[David Beckham]], [[Paul Scholes]] y [[Nicky Butt]] - los «novatos de Fergie» - apoderaríen Europa nos próximos años. Cuando'l United empezó l'añu cayendo derrotáu (3-1) ante'l [[Aston Villa Football Club|Aston Villa]] los medios atacaron duramente al escocés; escribieron que los inespertos titulares causaren la derrota del equipu. Alan Hansen escribió que «''nun puede ganase nada con neños''». Sicasí, l'equipu desenvolvió un sistema más vistosu ya impúnxose en seis alcuentros consecutivos. Cuando Cantona cumplió la sanción el United taba catorce puntos por detrás del [[Newcastle United Football Club|Newcastle United]]; sicasí, una serie de bones resultaos llevó al equipu a liderar la clasificación en marzu. L'entrenador del Newcastle - [[Kevin Keegan]] - españó ante los medios deportivos: «''¡Encantaría bater!''». L'añu traxo un balance bien positivu pal United, que llogró'l campeonatu y la FA Cup. Na temporada [[1996-97 nel fútbol d'Inglaterra|1996-97]] el United llogró la so cuarta Premier en cinco años. N'Europa algamaron les semifinales de la [[UEFA Champions League|Champions League]], onde cayeron derrotaos ante'l [[Borussia Dortmund]] alemán. Rematada la temporada Cantona decidió retirase. ==== Triplete (1997-99) ==== Na temporada [[1997-98 nel fútbol d'Inglaterra|1997-98]] el United realizó dos nueves contrataciones, el delanteru [[Teddy Sheringham]] y el defensa [[Henning Berg]]; sicasí, sería los [[Arsenal Football Club|Arsenal]] - entrenáu por [[Arsène Wenger]] - el que llograría los campeonatu. Nel branu de [[1998]] contrataron al delanteru [[Dwight Yorke]], al defensa [[Jaap Stam]] y al estremu [[Jesper Blomqvist]]. Per otru llau, n'avientu d'esi mesmu añu Brian Kidd —ayudante de Ferguson— aceptó una ufierta pa entrenar al [[Blackburn Rovers Football Club|Blackburn Rovers]] y el téunicu escocés nomó a [[Steve McClaren]] como'l so socesor. Na temporada [[1998-99 nel fútbol d'Inglaterra|1998-99]] —marcada por dramáticos alcuentros— l'equipu llograría los triplete dempués d'imponese en [[Premier League|lliga]], [[FA Cup|copa]] y [[UEFA Champions League|Champions]]. Na vuelta de les semifinales de la Champions l'equipu concedió dos tantos a la [[Juventus Football Club|Juventus]] nos primeros minutos, anque por cuenta de un inspiráu [[Roy Keane]] remontaron el marcador (3-2) y algamaron la final y na FA Cup el United cuasi cayó derrotáu ante'l [[Arsenal Football Club|Arsenal]] cuando, dempués d'un apostáu alcuentru, l'árbitru espulsó a Keane y concedió un penalti al equipu londinense; sicasí [[Peter Schmeichel]] detuvo'l llanzamientu y [[Ryan Giggs]] marcó'l tantu de la victoria nel tiempu extra. Nel últimu alcuentru de la FA Cup l'equipu imponer al [[Newcastle United Football Club|Newcastle United]] (2-0) con tantos de Teddy Sheringham y [[Paul Scholes]]. La victoria en Champions sería entá más increíble; nel últimu alcuentru —apostáu nel [[Camp Nou]] ([[Barcelona]])— el United foi perdiendo por 1-0 ante'l [[FC Bayern München]] hasta que [[Teddy Sheringham]] anotó nel descuentu, y, cuando tou apuntaba a que s'apostaría los tiempu extra, [[Ole Gunnar Solskjær]] marcó'l tantu de la victoria.<ref>{{cita publicación |url=http://hemeroteca-paginas.mundodeportivo.com/EMD03/HEM/1999/05/27/MD19990527-004.pdf|títulu=Dos goles d'oro|publicación=[[Mundo Deportivo]]|autor=Aguilar, Francesc|páxina=4|formatu=PDF|fecha=27 de mayu de 1999}}</ref> Nel branu de [[1999]] la reina Sabela II armó caballeru a Alex en reconocencia a la so contribución al mundu del fútbol.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/special_report/1999/06/99/queens_birthday_honours/366834.stm |títulu=Arise Sir Alex |fechaaccesu=18 de xunu de 2007 |autor= |enllaceautor= |coautores= |fecha=12 de xunu de 1999 |publicación=[[BBC News]] |editorial=[[British Broadcasting Corporation|BBC]] |páxines= |urlarchivu= |fechaarchivu= |cita= }}</ref> ==== Dominiu d'Inglaterra (1999-01) ==== Na temporada [[1999-2000 nel fútbol d'Inglaterra|1999-2000]] el United proclamóse campeón de la Premier con 18 puntos más que l'[[Arsenal Football Club|Arsenal]]. La insultante autoridá de los ''red devils'' fizo que los medios británicos declararen que'l dominiu económicu del equipu podía debilitar al fútbol inglés. N'abril de [[2000]] el United contrató al delanteru [[Países Baxos|neerlandés]] [[Ruud van Nistelrooy]], del [[PSV Eindhoven]], en cuenta de 18 millones de llibres;<ref>[https://www.elmundo.es/2000/04/24/deportes/24N0059.html «El récor del home sele».]</ref> sicasí, l'holandés tuvo una mancadura importante antes d'incorporase a la disciplina del equipu que lu caltuvo estremáu cerca d'un añu. Pal [[2000-01 nel fútbol d'Inglaterra|nuevu añu]] l'equipu realizó otra importante adquisición - el porteru [[Fabien Barthez]], del que l'[[Association Sportive de Monaco Football Club|AS Monaco]] desfíxose en cuenta de 7.8 millones de llibres.<ref>[http://www.eldia.es/2000-06-01/deportes/deportes40.htm «La meta Barthez dexó'l Mónaco pol Manchester United inglés.»]</ref> La Premier 2000-01 constituyó un nuevu ésitu pal United, que llogró'l campeonatu con 10 puntos más que l'Arsenal. L'equipu siguió cola so política económica y adquirió al centrocampista [[Juan Sebastián Verón]], del [[Società Sportiva Lazio|SS Lazio]], en cuenta de 28.1 millones de llibres;<ref>{{Enllaz rotu|1=[http://www2.eluniversal.com.mx/pls/impreso/noticia.html?id_nota=34024&tabla=deportes «Firma Verón con Manchester».] |2=http://www2.eluniversal.com.mx/pls/impreso/noticia.html?id_nota=34024&tabla=deportes |bot=InternetArchiveBot }}</ref> un añu dempués el Chelsea contratar por 15 millones.<ref>{{Cita web |url=http://www.clarin.com/diario/2003/07/14/um/m-589182.htm |títulu=«N'Inglaterra acusen de "fracasáu" a Verón y dan por zarráu'l so pase al Chelsea.» |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20210410154614/https://www.clarin.com/diario/2003/07/14/um/m-589182.htm |fechaarchivu=2021-04-10 }}</ref> ==== Transición (2001-06) ==== En [[2001]] el [[Società Sportiva Lazio|Lazio]] contrató al central [[Jaap Stam]] en cuenta de 16 millones de llibres. Numberosos medios declararon que la causa d'esta salida mora en que Stam escribió na so autobiografía, ''Head to Head'', que faló con Ferguson de la so marcha al Manchester United primero qu'ésti axustara col [[PSV Eindhoven]]. Pa reemplazar al central holandés el United adquirió a [[Laurent Blanc]], veteranu defensa del [[FC Inter de Milán|Inter de Milán]]. Primero que empezara l'añu l'entrenador del United nomó como'l so asistente a [[Jim Ryan]], una y bones el [[Middlesbrough Football Club|Middlesbrough]] nomó a [[Steve McClaren]] como nuevu téunicu. El [[8 d'avientu]] de [[2001]] el Manchester United yera novenu na Premier a once puntos del [[Liverpool Football Club|Liverpool]], que lideraba la tabla. Nesi momentu l'equipu reaccionó imponiéndose n'ocho alcuentros de manera consecutiva, que lu llevaron lo más alto de la tabla. Sicasí, l'[[Arsenal Football Club|Arsenal]] llogró la competición y l'equipu acabó'l terceru dempués de cayer derrotaos nel penúltimu alcuentru del añu ante la escuadra de [[Arsène Wenger|Wenger]] (1-0).<ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/2002/05/09/deportes/1141115.html|títulu=L'Arsenal coronar nel meyor llugar|periódicu=[[El Mundo (periódicu)|El Mundo]]|fecha=9 de mayu de 2002}}</ref> N'[[Europa]] l'equipu cayó esaniciáu ante'l [[Bayer 04 Leverkusen|Bayer Leverkusen]] en semifinales.<ref>[http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=392971 «Bayer Leverkusen empató col Manchester y avanzó a la final».]</ref> Ferguson achacó la mediocre temporada del United al fechu d'anunciar el so retiru; l'entrenador escocés declaró que fuera un error qu'había desmoralizado al equipu. En [[2002]] aportó a siguir nel banquín siquier trés años más. Pa reconquistar el campeonatu contrataron a [[Rio Ferdinand]] - central del [[Leeds United Football Club|Leeds United]] - en cuenta de 30 millones de llibres.<ref>[http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=415667 «Ferdinand y el pase récor pa Inglaterra.»]</ref> Esi mesmu branu Ferguson nomó a [[Carlos Queiroz]] como'l so nuevu asistente. En xineru de 2002 solicitó contratar al xugador uruguayu Diego Forlán, nesi entós xugando n'Independiente d'Arxentina. Depués d'un entamu irregular na so primer media temporada, onde nun pudo anotar goles, Forlán ayudó a ganar la Premier League na temporada 2002-03 y la FA Cup en 2003-04. Nel so pasu por esti famosu club inglés anotó 17 goles. Dos meses primero qu'acabara la Premier [[2002-03 nel fútbol d'Inglaterra|2002-03]] el United taba a ocho puntos del Arsenal; sicasí, una serie de bones resultaos de los ''red devils'' llevaron el campeonatu a Manchester.<ref>{{cita web |url=http://deportes.elpais.com/deportes/2003/05/04/actualidad/1052032914_850215.html|títulu=El Manchester United gana la Lliga inglesa tres la derrota del Arsenal contra'l Leeds|periódicu=[[El País (España)|El País]]|fecha=4 de mayu de 2003}}</ref> Ferguson describe esti títulu como'l más satisfactoriu de la so carrera, por causa de la recuperación del equipu dempués d'un añu complicáu. De nuevu l'entrenador escocés daba muestres de la so impresionante capacidá pa espolear al equipu. Un añu dempués l'equipu llogró la so novena [[FA Cup]] dempués d'imponese nel últimu alcuentru al [[Millwall FC]] (3-0). Quitando'l campeonatu coperu l'equipu realizó una temporada descuayante, quedando terceru na Premier y cayendo esaniciáu de la Champions ante'l [[Fútbol Club Porto|Porto]],<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/champions_league/3542643.stm «Man Utd 1-1 Porto».]</ref> qu'a lo postrero llogró la competición.<ref>[http://es.uefa.com/competitions/UCL/history/Season=2003/intro.html «2003/04: El Porto da la sorpresa».]</ref> Amás l'[[The Football Association|asociación de fútbol inglés]] impunxo una sanción d'ocho meses a Rio Ferdinand por non realizar un test de drogues.<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/misc/la vida_ye_xuegu/newsid_3337000/3337351.stm «Nel país del suañu del fútbol.»]</ref> Les nueves alquisiciones —[[Eric Djemba-Djemba]] y [[José Kléberson]]— resultaron decepcionantes sacante un [[delanteru|estremu]] de diecisiete años llamáu [[Cristiano Ronaldo]].<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/teams/m/man_utd/3142959.stm «Man Utd sign Ronaldo.»]</ref> Na temporada [[2004-05 nel fútbol d'Inglaterra|2004-05]] el United realizó dos importantes contrataciones, el delanteru [[Wayne Rooney]]<ref>[http://www.terra.com/deportes/articulo/html/fox128150.htm «Van Nistelrooy sorraya "talentu sorprendente" de Wayne Rooney.»]</ref> y el central [[Gabriel Heinze]].<ref>[http://www.as.com/futbol/articulo/heinze-psg-reforzara-maltrecha-zaga/dasftb/20040610dasdasftb_16/Tes «Heinze, del PSG, va reforzar la maltrecha zaga del Manchester United.»]</ref> Sicasí, l'ausencia de Van Nistelrooy por mancadura fizo que l'equipu quedara terceru per tercer vegada en cuatro años. Algamaron la final de la [[FA Cup]], onde cayeron derrotaos ante l'Arsenal na tanda de penaltis.<ref>[http://www.as.com/futbol/articulo/arsenal-gana-primer-final-cup/daiftb/20050522dasdaiftb_35/Tes «L'Arsenal gana la primer final de la Cup con penaltis.»]</ref> Los preparativos del escocés pa la nueva temporada viéronse atayaos por un contenciosu col accionista mayoritariu del equipu - [[John Magnier]] - relativu a la propiedá del caballu de carreres [[Rock of Gibraltar (caballu)|Rock of Gibraltar]];<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/misc/la vida_ye_xuegu/newsid_3448000/3448543.stm «Una historia de xente rico.»]</ref> sicasí, la situación esclarióse cuando Magnier y el so sociu J. P. McManus alcordaron vender les sos aiciones al multimillonariu americanu [[Malcolm Glazer]], que se fixo col control total del club.<ref>[https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2005/05/12/futbol_internacional/1115910696.html «Malcolm Glazer facer col control del Manchester United ».]</ref> A pesar d'ello'l United adquirió al cancerbero holandés [[Edwin van der Sar]]<ref>[http://www.as.com/futbol/articulo/van-der-sar-ficha-manchester/dasftb/20050605dasdasftb_7/Tes «Van der Sar ficha pol Manchester United».]</ref> ([[Fulham Football Club|Fulham]]) y a la mediapunta surcoreanu [[Park Ji-Sung]]<ref>[http://www.as.com/futbol/articulo/manchester-ficha-surcoreanu-psv-park-ji-sung/dasftb/20050622dasdasftb_1/Tes «El Manchester ficha al surcoreanu del PSV Park-Ji-Sung».]</ref> ([[PSV Eindhoven|PSV]]). El [[18 de payares]] de [[2005]] l'equipu rescindió'l contratu de [[Roy Keane]] dempués d'algamar un alcuerdu col mediocampista irlandés.<ref>[https://www.abc.es/hemeroteca/historico-18-11-2005/abc/Deportes/roy-keane-yá-nun ye-xugador-del-manchester-united_712380183285.html «Roy Keane yá nun ye xugador del Manchester United.»]</ref> L'añu constituyiría una nueva decepción, pos en Champions l'equipu cayó esaniciáu na fase de grupos,<ref>[http://es.uefa.com/competitions/ucl/history/season=2005/round=2201/match=1100337/index.html «El Manchester, esaniciáu.»]</ref> y, anque nel mercáu d'iviernu realizó dos nueves alquisiciones, el central [[Nemanja Vidić]]<ref>[http://www.terra.es/deportes/articulo/html/dpo171448.htm «El Manchester United confirma'l fichaxe del defensa francés Patrice Evra hasta xunu de 2009.»]</ref> y el llateral [[Patrice Evra]].<ref>{{Enllaz rotu|1=[http://tiempolibre.eluniversal.com/2006/01/06/futb_ava_06A651665.shtml «El Manchester United ficha al francés Patrice Evra.»] |2=http://tiempolibre.eluniversal.com/2006/01/06/futb_ava_06A651665.shtml |bot=InternetArchiveBot }}</ref> acabó l'añu como subcampeón de la Premier, detrás d'un [[Chelsea Football Club|Chelsea]] que revalidaba'l títulu.<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/deportes/newsid_4960000/4960708.stm «Chelsea dueñu de la Lliga Premier».]</ref> El trunfu na [[Football League Cup|Copa de la Lliga]] convertir nun meru premiu de consolación qu'apenás azorronó la crisis na que se topaba desapaecíu l'equipu, que paecía acabar un ciclu.<ref>[http://www.as.com/futbol/articulo/rooney-da-united-primer-titulo/daiftb/20060227dasdaiftb_44/Tes «Rooney da al United el so primer títulu en dos años.»]</ref> Per otru llau una de les estrelles del equipu, [[Ruud van Nistelrooy]], colar al [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] esi mesmu añu dempués de perder la titularidá.<ref>[https://www.elpais.com/articulo/deportes/Van/Nistelrooy/ficha/Real/Madrid/elppordep/20060727elpepudep_1/Tes «Van Nistelrooy ficha pol Real Madrid.»]</ref> ==== Reconquista d'Europa (2006-2013) ==== Nel branu de [[2006]] l'equipu contrató a [[Michael Carrick]] como sustitutu de [[Roy Keane]] en cuenta de 14 millones de llibres, anque dicha cantidá podía xubir a los 18.6 millones dependiendo de los resultaos.<ref>[https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2006/07/31/futbol/1154363442.html «El Manchester United cierra'l fichaxe de Michael Carrick».]</ref> El United empezó perbién l'añu imponiéndose nos primeros cuatro alcuentros de la temporada. Detentaron el lideralgu tol añu y llograron la Premier con una enorme autoridá.<ref>[http://archivo.marca.com/edicion/marca/futbol/internacional/es/desarrollo/989391.html «El Manchester United, campeón de la Premier gracies al empate del Chelsea».]</ref> Les contrataciones realizaes pel iviernu del añu anterior - Evra y Vídic - resultaron determinantes y constituyeron una pimpana llinia defensiva con [[Rio Ferdinand]] y [[Gary Neville]]. L'adquisición de Carrick - duramente criticada pelos medios - apurrió orde y creatividá al mediocentro mancuniano nel que tamién destacó [[Paul Scholes]]. Coles mesmes [[Park Ji-Sung]] y [[Ryan Giggs]] demostraron la so calidá nun ataque tarrecible con [[Wayne Rooney]] y [[Cristiano Ronaldo]]. [[Ficheru:Ferguson and Queiroz.jpg|thumb|upright|Ferguson col so ex-asistente [[Carlos Queiroz]].]] El [[3 de payares]] de [[2006]] Ferguson celebró'l ventenu aniversariu del so nomamientu como entrenador del United.<ref>[http://www.lahora.com.ec/frontEnd/main.php?idSeccion=495875 «Ferguson cumple 20 años al frente del Mancheste».]</ref> Tanto l'equipu como ex-futbolistes que tuvieren en Mánchester rindiéron-y un homenaxe,<ref name="Robbins">{{cita web|títulu=Saviour Robins: Fergie just cannot let go|editorial=ESPN Soccernet, 3 November 2006|url=http://soccernet.espn.go.com/news/story?id=389632&cc=5739|fechaaccesu=11 de xineru de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111127114910/http://soccernet.espn.go.com/news/story?id=389632&cc=5739|fechaarchivu=2011-11-27}}</ref> al que tamién asistieron [[Arsène Wenger]],<ref name="Wenger">{{cita web|títulu=Wenger: Managers should emulate Ferguson|editorial=ESPN Soccernet, 4 November 2006|url=http://soccernet.espn.go.com/news/story?id=389800&cc=4716|fechaaccesu=11 de xineru de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110604030949/http://soccernet.espn.go.com/news/story?id=389800&cc=4716|fechaarchivu=2011-06-04}}</ref> y l'ex-capitán [[Roy Keane]]. El [[1 d'avientu]] l'equipu anunció que llograra la cesión del veteranu delanteru [[Henrik Larsson]],<ref name="Larsson">{{cita publicación |títulu=Man Utd prinde Larsson on loan| editorial = [[BBC Sport]] |fecha=1 d'avientu de 2006|url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/m/man_utd/6198464.stm | fechaaccesu=11 de xineru de 2007}}</ref> a quien l'escocés almiraba y que la so adquisición intentara con anterioridá.<ref>[http://archivo.marca.com/edicion/marca/futbol/internacional/es/desarrollo/715563.html «Ferguson: "Larsson puede ayudanos a ganar títulos"».]</ref> El [[23 d'avientu]] de [[2006]] Cristiano Ronaldo anotó ante'l [[Aston Villa Football Club|Aston Villa]] el tantu númberu 2000 del equipu desque Ferguson taba nel banquín.<ref>{{cita web |url=http://www.manutd.com/default.sps?pagegid=%7BF9Y570Y6-407Y-44BC-800F-4A3110258114%7D&newsid=389318 |títulu=Report: Villa 0 United 3 |fechaaccesu=18 de xunu de 2007 |apellíu=Bostock |nome=Adam |fecha=23 d'avientu de 2006 |editorial=Manutd.com }}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2006/12/23/futbol/1166901860.html|títulu=El United de Cristiano Ronaldo, campeón d'iviernu periódicu=[[El Mundo (periódicu)|El Mundo]]|fecha=23 d'avientu de 2006}}</ref> El United llogró la so novena Premier pero nun pudo alzase col doblete en cayendo derrotáu nel últimu alcuentru de la [[FA Cup]] por cuenta d'un tanto de [[Didier Drogba]].<ref>[http://www.as.com/futbol/articulo/drogba-sentencio-united-prorroga/dasftb/20070520dasdaiftb_47/Tes «Drogba sentenció al United na prórroga.»]</ref> Si'l United impunxérase a los ''blues'' sería los primer equipu en llograr el doblete en cuatro causes. En Champions algamaron les semifinales n'humildando (7-1) a la [[AS Roma|Roma]] na vuelta de los cuartos de final.<ref>[https://www.elpais.com/articulo/deportes/Manchester/humilda/Roma/elpepudep/20070410elpepudep_14/Tes «El Manchester humilda a la Roma.»]</ref> pero cayeron esaniciaos ante'l [[Associazione Calcio Milan|Milan]] dempués de ser derrotaos (3-0) en [[Estadiu Giuseppe Meazza|San Siro]].<ref>[https://www.elpais.com/articulo/deportes/Milan/diabolico/taramia/Manchester/elpepuinteur/20070503elpepidep_3/Tes «Un Milan diabólicu taramia al Manchester.»]</ref> Pal [[2007-08 nel fútbol d'Inglaterra|nuevu añu]] l'equipu realizó importantes contrataciones como'l mediocentro [[Owen Hargreaves]], qu'abandonaba'l [[FC Bayern München|Bayern]] dempués de siete años.<ref>[http://archivo.marca.com/edicion/marca/futbol/internacional/es/desarrollo/996289.html «El Manchester United ficha a Hargreaves».]</ref> El United reforzaría entá más el centru del campu coles alquisiciones del estremu [[Luís Carlos Almeida da Cunha|Nani]] y del mediocentro [[Anderson Luís de Abreu Oliveira|Anderson]].<ref>[https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2007/05/31/futbol/1180603043.html «El Manchester gástase 55 millones en dos 'promeses'».]</ref> La última adquisición del branu sería los delanteru [[Carlos Tévez]] - artilleru del [[West Ham United Football Club|West Ham United]] y de la [[Seleición de fútbol d'Arxentina|seleición albiceleste]] - dempués d'unes percomplicaes negociaciones.<ref>[https://www.elpais.com/articulo/deportes/Tevez/Diañu/elpepudep/20070810elpepudep_9/Tes «Tévez yá ye un 'Diañu'».]</ref> Les nueves alquisiciones nun evitaron que l'equipu realizara un bien mal arranque de temporada dempués d'empatar en dos alcuentros consecutivos y cayer derrotaos (1-0) ante'l [[Manchester City Football Club|Manchester City]]. Sicasí'l United ameyoró notablemente estos resultaos y apostó el campeonatu al [[Arsenal Football Club|Arsenal]]. L'escocés declaró ante los medios que de tolos años que llevaba al frente del United, ésti yera'l meyor equipu qu'axuntara nunca.<ref name="BestSquad">{{cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/sport/main.jhtml?xml=/sport/2007/11/12/sfnfro112.xml |títulu=Ferguson: This is the best squad I've ever had |fechaaccesu=27 de payares de 2007 |fecha=12 de payares de 2007 |periódicu=Daily Telegraph }}</ref> El [[16 de febreru]] de [[2008]] el United entartalló al Arsenal (4-0) na quinta ronda de la FA Cup;<ref>{{Cita web |url=http://www.clarin.com/diario/2008/02/16/um/m-01608919.htm |títulu=«Manchester esanició al Arsenal na FA Cup.» |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20210410160351/https://www.clarin.com/diario/2008/02/16/um/m-01608919.htm |fechaarchivu=2021-04-10 }}</ref> sicasí, el [[8 de marzu]] los ''red devils'' cayeron derrotaos (1-0) na sesta ronda ante'l [[Portsmouth Football Club|Portsmouth]],<ref>[http://espndeportes.espn.go.com/futbol/report?id=237461&league=ENG.FA «Contra tolos pronósticos».]</ref> qu'a lo postrero llograría la competición.<ref>[http://www.goal.com/es-la/news/704/inglaterra/2008/05/17/699988/fa-cup-el-portsmouth-toca-gloriar-siete-d%C3%A9cadas-despu%C3%A9s-1 «FA Cup: El Portsmouth toca gloriar siete décades dempués (1-0)».]</ref> Termináu l'alcuentru Ferguson declaró que nun esistiera penalti y que [[Keith Hackett]], presidente d'una [[Professional Game Match Officials Board|asociación arbitral]] responsable de los alcuentros apostaos na FA Cup, «nun taba faciendo'l so llabor correutamente». La FA Cup denunció al escocés por conducta impropia. Nun yera la primer denuncia que recibía esi añu, yá que enantes cuestionara l'actuación arbitral nel alcuentru nel que'l so equipu cayó derrotáu (1-0) ante'l [[Bolton Wanderers Football Club|Bolton Wanderers]]. El [[11 de mayu]] de [[2008]] el United llogró'l so décimu campeonatu de lliga,<ref>[https://www.elpais.com/articulo/deportes/Manchester/falla/revalida/titulo/elpepudep/20080511elpepudep_10/Tes «El Manchester nun falla y revalida el títulu»]</ref> esautamente 25 años dempués de que Ferguson llevara al [[Aberdeen Football Club|Aberdeen]] a ganar al [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] nel últimu alcuentru de la [[Recopa d'Europa]]. El Chelsea, máximu competidor del United, acabó l'añu a dos puntos de los ''red devils'' dempués d'empatar ante'l Bolton (1-1) nel últimu alcuentru del añu.<ref>[https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2008/05/11/futbol/1210530201.html «John Terry va tar na final de la Champions»]</ref> El [[21 de mayu]] de [[2008]] Ferguson llogró de nuevu la [[Lliga de Campeones de la UEFA 2007-08|Champions]] ganando al [[Chelsea Football Club|Chelsea]] na tanda de penaltis (6-5) nun alcuentru apostáu nel [[Estadiu Olímpicu Luzhnikí]] ([[Moscú]]). Un penalti que nun convirtió Cristiano Ronaldo dio a los ''blues'' la opción de llograr la competición si [[John Terry]] marcaba; sicasí, el central del Chelsea tampocó anotó y [[Edwin van der Sar]] detuvo'l llanzamientu de [[Nicolas Anelka]] dando la victoria a los ''red devils''.<ref>[https://web.archive.org/web/20080907135549/https://www.rtve.es/deportes/20080521/manchester-united-proclama-campeon-champions-league/60330.shtml «El Manchester United proclámase campeón de la Champions League».]</ref> En llogrando'l títulu los medios especularon con que l'escocés tenía cuenta de retirase en trés años, anque él mesmu desmintió diches informaciones.<ref>[http://archivo.marca.com/edicion/marca/futbol/internacional/es/desarrollo/1098153.html «Ferguson: "Nun puedo afitar la mio retirada"».]</ref> Na temporada [[2008-09 nel fútbol d'Inglaterra|2008-09]] l'equipu revalidó'l campeonatu lligueru,<ref>[https://www.marca.com/2009/05/16/futbol/futbol_internacional/premier_league/1242481720.html «El Manchester, campeón de la Premier.»]</ref> lo que convirtió al escocés nel primer entrenador de la historia del fútbol inglés en llograr la Premier League tres veces consecutives en dos causes.<ref>[https://www.marca.com/reportajes/2009/05/el_united_allarga_el so_hegemonia/index.html «El United allarga la so hexemonía.»]</ref> Con Ferguson el Manchester United llogró once títulos lligueros; coles mesmes, cola victoria na Premier 2008-09 l'equipu algama'l récor del [[Liverpool Football Club|Liverpool]] con 18 títulos. El [[27 de mayu]] de [[2009]] l'equipu apostó la [[Lliga de Campeones de la UEFA 2008-09|Champions]] al [[Futbol Club Barcelona|Barcelona]], cayendo derrotáu ante l'equipu español por (2-0).<ref>[https://web.archive.org/web/20100207195556/https://www.elpais.com/deportes/futbol/partíu/Barcelona-M.United-0298_01_01_0003_0254 «Nel visu del mundu.»]</ref> Tres la ceremonia de celebración el téunicu escocés declaró que taría nel United hasta que la so salú dexar y que taba contentu de celebrar un nuevu títulu. De llograr nuevamente'l campeonatu los mancunianos van degolar el récor del Liverpool y van convertise nel equipu británicu con más victories na Premier.<ref>{{cita publicación |url=http://www.dailymail.co.uk/sport/article-1021832/Fergie-wont-retiring-insists-Manchester-United-chief-Gill.html |títulu=Fergie won't be retiring for some while yet, insists Manchester United chief Gill |editorial=Mail Online (UK)|fechaaccesu=27 de mayu de 2008 |fecha=25 de mayu de 2008 }}</ref> Na temporada [[2009-10 nel fútbol d'Inglaterra|2009-10]] el United namái llogró [[Copa de la Lliga d'Inglaterra|Carling Cup]] en ganando (2-1) al Aston Villa en Wembley, nun alcuentru celebráu'l [[28 de febreru]] de [[2010]].<ref>[https://www.marca.com/2010/02/28/futbol/futbol_internacional/premier_league/1267376461.html «El 'Villa' de Cuéllar nun puede col United.»]</ref> N'Europa'l [[FC Bayern München]] quitó-y d'algamar un tercer entorcháu esaniciándo-y en cuartos en ganándo-yos n'Alemaña (2-1),<ref>[https://www.marca.com/marcador/futbol/2009_10/champions/cuartos/ida/bay_man/ «Olic fai un chisgo a la historia.»]</ref> faciendo inútil la victoria de los mancunianos en Old Trafford (3-2).<ref>[https://www.marca.com/marcador/futbol/2009_10/champions/cuartos/vuelta/man_bay/ «El puñal de Robben remata la vengación.»]</ref> N'Inglaterra los ''red devils'' caltuvieron hasta'l final un emocionante pulsu col [[Chelsea Football Club|Chelsea]] d'[[Carlo Ancelotti|Ancelotti]], qu'a lo postrero se fadría col campeonatu lligueru en ganando nel últimu alcuentru (8-0) al [[Wigan Athletic Football Club|Wigan]].<ref>[https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2010/05/09/futbol/1273416405.html «Un 8-0 pa la cuarta Premier del Chelsea».]</ref> Na temporada 2010-2011 consigue otra Premier League pal Manchester, y ye ganáu nes finales de la [[FA Cup 2010-11|copa inglesa]], y de la [[Final de la Lliga de Campeones de la UEFA 2010-11|Lliga de Campeones]]. El 8 de mayu de 2013, en ganando la [[Premier League 2012/13]],<ref>{{cita web |url=http://deportes.elpais.com/deportes/2013/04/22/actualidad/1366650890_763559.html|títulu=El Manchester United gana ensin pasión|autor=Ros, Cayetano|obra=[[El País (España)|El País]]|fecha=22 d'abril de 2013}}</ref> el Manchester United anuncia que Ferguson va retirar a final de temporada y va poner fin a la so trayeutoria como entrenador.<ref>{{cita web |url=http://www.sport.es/es/noticias/inglaterra/alex-ferguson-dexa-manchester-united-2385154|títulu=Alex Ferguson dexa'l Manchester United|autor=Vera, Sergio|obra=[[Diariu Sport]]|fecha=8 de mayu de 2013}}</ref> Ferguson retirar nel [[Manchester United]] a los 71 años y termina con una racha de 26 temporaes y 38 títulos, siendo asina l'únicu entrenador de la historia con más temporaes y más títulos na so carrera. == Clubes == === Clubes como xugador === {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="200"|Club !width="160"|País !width="150"|Añu !width="60"|Partíos !width="60"|Goles |-align=center |[[Queen's Park Football Club|Queen's Park]] |{{bandera|Escocia}} [[Escocia]] |[[1957]] - [[1960]] |31 |15 |-align=center |[[St. Johnstone Football Club|St. Johnstone]] |{{bandera|Escocia}} [[Escocia]] |[[1960]] - [[1964]] |37 |19 |-align=center |[[Dunfermline Athletic Football Club|Dunfermline Athletic]] |{{bandera|Escocia}} [[Escocia]] |[[1964]] - [[1967]] |89 |66 |-align=center |[[Rangers Football Club|Rangers]] |{{bandera|Escocia}} [[Escocia]] |[[1967]] - [[1969]] |57 |44 |-align=center |[[Falkirk Football Club|Falkirk]] |{{bandera|Escocia}} [[Escocia]] |[[1969]] - [[1973]] |95 |37 |-align=center |[[Ayr United Football Club|Ayr United]] |{{bandera|Escocia}} [[Escocia]] |[[1973]] - [[1974]] |28 |10 |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" |colspan="3" | '''Total na so carrera''' |'''338''' |'''191''' |} === Clubes como entrenador === {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="190"|Club !width="170"|País !width="140"|Añu !P !PG !PE !PP !{{abreviatura|% v.|Porcentaxe de victories}} |-align=center |[[Saint Mirren Football Club|Saint Mirren]] |rowspan=3|{{bandera|Escocia}} [[Escocia]] |[[1975]]-[[1978]] |151 |63 |39 |49 |{{#expr: 63/151 * 100 round 2}} |-align=center |[[Aberdeen Football Club|Aberdeen]] |[[1978]]-[[1986]] |453 |268 |105 |80 |{{#expr: 268/453 * 100 round 2}} |-align=center |[[Seleición de fútbol d'Escocia]] |[[1985]]-[[1986]] |10 |3 |4 |3 |{{#expr: 3/10 * 100 round 2}} |-align=center |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{bandera|Inglaterra}} [[Inglaterra]] |[[1986]]-[[2013]] |1500 |895 |338 |267 |{{#expr: 895/1500 * 100 round 2}} |} == Estadístiques == === Como xugador === {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !rowspan="2"|Club !rowspan="2"|Temporada !colspan="2"|Lliga !colspan="2" |Copa !colspan="2" |Copa de la lliga !colspan="2" |[[UEFA#Club|Europa]] !colspan="2"|Total |- !Part.!!Goles!!Part.!!Goles!!Part.!!Goles!!Part.!!Goles!!Part.!!Goles |- |rowspan="4"|[[Queen's Park F.C.|Queen's Park]] |1957–58 | || || || || || ||colspan=2|–|| || |- |1958–59 | || || || || || ||colspan=2|–|| || |- |1959–60 | || || || || || ||colspan=2|–|| || |- !Total !31!!15!! !! !! !! !!colspan=2|–!! !! |- |rowspan="5"|[[St. Johnstone F.C.|St. Johnstone]] |1960–61 | || || || || || ||colspan=2|–|| || |- |1961–62 | || || || || || ||colspan=2|–|| || |- |1962–63 | || || || || || ||colspan=2|–|| || |- |1963–64 | || || || || || ||colspan=2|–|| || |- !Total !37 !! 19 !! !! !! !! !!colspan=2|–!! !! |- |rowspan="4"|[[Dunfermline Athletic F.C.|Dunfermline Athletic]] |1964–65 | || || || || || || || || || |- |1965–66 | || || || || || || || || || |- |1966–67 | || || || || || || || || || |- !Total !89 !! 66 !! !! !! !! !! !! !! !! |- |rowspan="3"|[[Rangers F.C.|Rangers]] |1967–68 | || || || || || || || || || |- |1968–69 | || || || || || || || || || |- !Total !41 !! 25 !! 6 !! 10 !! 4 !! 9 !! 6 !! 0 !! 57 !! 44 |- |rowspan="5"|[[Falkirk F.C.|Falkirk]] |1969–70<ref>''Rothmans Football Yearbook 1970–71'', p. 724, 740–741. Queen Anne Press, London.</ref> |21||15||3||3|| || ||colspan=2|–|| || |- |1970–71<ref>''Rothmans Football Yearbook 1971–72'', p. 563, 537. Queen Anne Press, London.</ref> |28||13||0||0||||||colspan=2|–|| || |- |1971–72<ref>''Rothmans Football Yearbook 1972–73'', p. 648–649, 683–684, 688. Queen Anne Press, London.</ref> |28||9||2||1||9||4||colspan=2|–||39||14 |- |1972–73<ref>''Rothmans Football Yearbook 1973–74'', p. 572–573, 626–628. Queen Anne Press, London.</ref> |18||0||2||1||0||0||colspan=2|–||20||1 |- !Total !95!!37!!7!!5!! !! !!colspan=2|–!! !! |- |rowspan="2"|[[Ayr United F.C.|Ayr United]] |1973–74<ref>''Rothmans Football Yearbook 1974–75'', p. 570–571, 642–644. Queen Anne Press, London.</ref> |24||9||4||1||0||0||colspan=2|–||28||10 |- !Total !24!!9!!4!!1!!0!!0!!colspan=2|–!!28!!10 |- !colspan="2"|Total !317!!171!! !! !! !! !!6!!0!! !! |} === Como entrenador === {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" ! rowspan="2" |Equipu !rowspan="2" |País ! rowspan="2" |Dende !rowspan="2" |Hasta !colspan=8|Historial |- ! bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" | PX ! bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" | PG ! bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" | PE !bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" | PP ! bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" | GF ! bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" | GC ! bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" | DG ! bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" | % Victoria |-align=center |align=left|East Stirlingshire |{{SCO}} |align=left|1 de xunu de 1974 |align=left|20 d'ochobre de 1974 |17 |10 |3 |4 |36 |27 |9 |58.82 |-align=center |align=left|[[St. Mirren F.C.|St. Mirren]] |{{SCO}} |align=left|21 d'ochobre de 1974 |align=left|31 de mayu de 1978 |151 |63 |39 |49 |252 |207 |45 |41.72 |-align=center |align=left|[[Aberdeen F.C.|Aberdeen]] |{{SCO}} |align=left|1 de xunu de 1978 |align=left|5 de payares de 1986 |453 |268 |105 |80 |898 |364 |534 |59.16 |-align=center |align=left|{{sel|Escocia}} |{{SCO}} |align=left|10 de setiembre de 1985 |align=left|13 de xunu de 1986 |10 |3 |4 |3 |8 |5 |3 |30 |-align=center |align=left|[[Manchester United F.C.|Manchester United]] |{{ENG}} |align=left|6 de payares de 1986 |align=left|19 de mayu de 2013 |1500 |895 |338 |267 |2769 |1365 |1404 |59.67 |-align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !colspan="4"|Total !2131 !1239 !489 !403 !3963 !1968 !1995 !58.14 |} == Palmarés == === Como entrenador === ==== Campeonatos nacionales ==== {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="180"|Títulu !width="160"|Club !width="140"|País !width="95"|Añu |-align=center |[[Scottish First Division|Primer División d'Escocia]] |[[Saint Mirren Football Club|Saint Mirren]] |{{ESC}} |[[1977]] |-align=center |[[Scottish Premiership|Lliga d'Escocia]] |[[Aberdeen Football Club|Aberdeen F. C.]] |{{ESC}} |[[1980]] |-align=center |[[Copa d'Escocia]] |[[Aberdeen Football Club|Aberdeen F. C.]] |{{ESC}} |[[Copa d'Escocia 1981-82|1982]] |-align=center |[[Copa d'Escocia]] |[[Aberdeen Football Club|Aberdeen F. C.]] |{{ESC}} |[[Copa d'Escocia 1982-83|1983]] |-align=center |[[Scottish Premiership|Lliga d'Escocia]] |[[Aberdeen Football Club|Aberdeen F. C.]] |{{ESC}} |[[1984]] |-align=center |[[Copa d'Escocia]] |[[Aberdeen Football Club|Aberdeen F. C.]] |{{ESC}} |[[Copa d'Escocia 1983-84|1984]] |-align=center |[[Scottish Premiership|Lliga d'Escocia]] |[[Aberdeen Football Club|Aberdeen F. C.]] |{{ESC}} |[[1985]] |-align=center |[[Copa de la Lliga d'Escocia|Copa de la Lliga]] |[[Aberdeen Football Club|Aberdeen F. C.]] |{{ESC}} |[[1986]] |-align=center |[[Copa d'Escocia]] |[[Aberdeen Football Club|Aberdeen F. C.]] |{{ESC}} |[[Copa d'Escocia 1985-86|1986]] |-align=center |[[FA Cup]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[1990]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[1990]] |-align=center |[[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[1992]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Premier League 1992-93|1993]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[1993]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Premier League 1993-94|1994]] |-align=center |[[FA Cup]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[1994]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[1994]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Premier League 1995-96|1996]] |-align=center |[[FA Cup]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[1996]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[1996]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Premier League 1996-97|1997]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[1997]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Premier League 1998-99|1999]] |-align=center |[[FA Cup]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[1999]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Premier League 1999-2000|2000]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Premier League 2000-01|2001]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[2003]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[2003]] |-align=center |[[FA Cup]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[2004]] |-align=center |[[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[2006]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Premier League 2006-07|2007]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Community Shield 2007|2007]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Premier League 2007-08|2008]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[2008]] |-align=center |[[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[2009]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Premier League 2008-09|2009]] |-align=center |[[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Copa de la Lliga]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[2010]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Community Shield 2010|2010]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Premier League 2010-11|2011]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Community Shield 2011|2011]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ING}} |[[Premier League 2012-13|2013]] |} ==== Campeonatos Internacionales ==== {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="180"|Títulu !width="160"|Club !width="140"|Sede !width="95"|Añu |-align=center |[[Recopa d'Europa]] |[[Aberdeen Football Club|Aberdeen F. C.]] |{{bandera|Suecia}} [[Gotemburgu]] |[[Recopa d'Europa 1982-83|1983]] |-align=center |[[Supercopa d'Europa]] |[[Aberdeen Football Club|Aberdeen F. C.]] |{{bandera|Escocia}} [[Aberdeen]] |[[Supercopa d'Europa 1983|1983]] |-align=center |[[Recopa d'Europa]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{bandera|Países Baxos}} [[Rotterdam]] |[[Recopa d'Europa 1990-91|1991]] |-align=center |[[Supercopa d'Europa]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{bandera|Inglaterra}} [[Mánchester]] |[[1991]] |-align=center |[[Lliga de Campeones de la UEFA|UEFA Champions League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{bandera|España}} [[Barcelona]] |[[Lliga de Campeones de la UEFA 1998-99|1999]] |-align=center |[[Copa Intercontinental]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{JAP}} |[[Copa Intercontinental 1999|1999]] |-align=center |[[Lliga de Campeones de la UEFA|UEFA Champions League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{bandera|Rusia}} [[Moscú]] |[[Lliga de Campeones de la UEFA 2007-08|2008]] |-align=center |[[Copa Mundial de Clubes de la FIFA|Copa Mundial de Clubes]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{JAP}} |[[Copa Mundial de Clubes de la FIFA 2008|2008]] |} ==== Distinciones individuales ==== {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="400"|Distinción !width="130"|Años |-align=center |Football Writers' Association Tribute Award |[[1996]] |-align=center |Mussabini Medal |[[1999]] |-align=center |Entrenador del añu de la UEFA |[[1998]]/[[1999]] |-align=center |Entrenador del añu de la IFFHS |[[1999]] |-align=center |Professional Footballers' Association Merit Award |[[2007]] |-align=center |Premiu UEFA al equipu del añu |[[2007]], [[2008]] |-align=center |[[Entrenador del Añu de la Premier League]] |1993–94, 1996–97, 1998–99, 2002–03, 2006–07, 2007–08, 2008-09, 2010-11, 2012-13 |-align=center |Entrenador del añu de la LMA |1998–99, 2007–08 |-align=center |World Soccer Magacín World Manager of the Year |[[1993]], [[1999]], [[2007]], [[2008]] |-align=center |Meyor Entrenador de Fútbol de la Historia según la [[IFFHS]] |[[2010]] |-align=center |Distinción Presidencial de la FIFA |[[2011]] |} == Vida privada == Ye fíu de Alexander Beaton Ferguson, un ayudante de chapista na industria naútica, y la so esposa Elizabeth Hardie.<ref>[http://www.telegraph.co.uk/portal/main.jhtml?xml=/portal/2007/05/05/nosplit/ftdet05.xml Family detective - Telegraph<!-- Bot generated title -->]</ref> Na actualidá mora en [[Wilmslow]] ([[Cheshire]]) cola so esposa Cathy Ferguson, cola que se casó en [[1966]]; frutu d'esti matrimoniu nacieron Mark Ferguson (n. [[1968]]), Darren Ferguson (n. [[1972]]) —mánager del [[Peterborough United F.C.|Peterborough United]]— y Jason Ferguson (n. [[1972]]), empresariu. == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{enllaces deportista}} {{NF|1941||Ferguson, Alex}} {{Tradubot|Alex Ferguson}} [[Categoría:Futbolistes d'Escocia]] [[Categoría:Entrenadores de fútbol d'Escocia]] [[Categoría:Entrenadores na Copa Mundial de Fútbol de 1986]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] mlwrufx6ll1bq10ypynuoqzite0hb47 0 138275 4379620 4365942 2025-06-26T10:12:16Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379620 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|The National Gallery}} {{edificiu}} '''National Gallery''' ye'l principal muséu d'arte de [[Londres]], asitiáu na llende norte de la plaza [[Trafalgar Square]] perteneciente al [[ciudá de Westminster|conceyu de Westminster]], nel centru del [[Gran Londres]]. Inaugurada en 1824, tien una coleición de más de 2300 pintures, mayormente europees, d'un ampliu periodu históricu ente [[1250]] y [[1900]]. Pol so conteníu ye una [[pinacoteca]] y non un muséu xeneralista, pos nun exhibe escultures nin otres artes, que amuésense n'otros importantes museos de la capital. Les escultures y artes decoratives tán nel [[Victoria and Albert Museum]]; el [[Muséu Británicu]] alluga arqueoloxía y dibuxos, principalmente; y l'arte posterior a 1900 exhibir en [[Tate Modern]]. Delles pintures d'autores británicos exhibir na Galería Nacional, pero la Coleición Nacional d'Arte Británico concéntrase principalmente nel muséu [[Tate Britain]], específicamente dedicáu al arte del país. La Galería Nacional ye una ''exempt charity'' (entidá ensin ánimu d'arriquecimientu) y un departamentu públicu del Departamentu de Cultura, Media y Deporte.<ref>{{cita web |url=http://www.nationalgallery.org.uk/about-us/organisation/constitution/ |títulu=Constitution |publicación=The National Gallery |fechaaccesu=14 de marzu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100406213015/http://www.nationalgallery.org.uk/about-us/organisation/constitution/ |fechaarchivu=6 d'abril de 2010}}</ref> La so coleición pertenez al pueblu inglés y l'accesu ye gratuitu, magar pa delles esposiciones temporales sí se riquir el pagu d'una entrada. La Galería Nacional considérase como unu de los museos d'arte más visitaos del mundu dempués del [[Muséu del Louvre]] de París, el [[British Museum]] en Londres, y el [[Metropolitan Museum of Art]] de Nueva York.<ref name="worldrank">[http://www.museus.gov.br/wp-content/uploads/2014/04/TheArtNewspaper2013_ranking.pdf Top 100 Art Museum Attendance], ''[[The Art Newspaper]]'', 2014. Retrieved on 10 July 2014.</ref> A diferencia de museos comparables nel continente européu, como'l [[Louvre]] parisín o'l [[Muséu del Prado|Prau]] de Madrid, la Galería Nacional nun se formó nacionalizando una coleición real d'arte. La coleición de los monarques ingleses subsiste a día de güei como ente independiente ([[Royal Collection]]). La Galería Nacional crear con una finalidá didáctica, pa faer accesible l'arte a toles clases sociales, y dio los sos primeros pasos en 1824 cuando'l gobiernu británicu mercó 38 pintures de los herederos de John Julius Angerstein, un corredor de seguros y patronu de les artes. Dempués d'esta compra fundacional, la galería arriquecióse principalmente con alquisiciones efectuaes polos sos primeros direutores (destaca Sir Charles Lock Eastlake) y por donaciones privaes, que inclúin alredor de dos tercios de la coleición.<ref>{{Harvnb|Gentili|2000|p=7}}</ref> El repertoriu actual ye pequeñu en cifres comparáu con munchos museos nacionales europeos, pero ye enciclopédicu n'algame; munchos de los mayores llogros de la pintura occidental "''dende Giotto hasta Cézanne''"<ref>Chilvers, Ian (2003). ''The Concise Oxford Dictionary of Art and Artists''. Oxford [[Oxford University Press]], p. 413. The formula was used by [[Michael Levey]], later the Gallery's eleventh director, for the title of a popular survey of European painting: Levey, Michael (1972). ''From Giotto to Cézanne: A Concise History of Painting''. London: Thames and Hudson</ref> tópense representaos con importantes exemplos. Solíase dicir qu'esti muséu yera unu de los pocos con rangu nacional que tien espuestes toles sos obres, dada la so alta calidá<ref>{{Harvnb|Potterton|1977|p=8}}</ref> pero anguaño nun asocede asina: el muséu sí tien obres almacenaes, debíu a la constante crecedera numbérica de la coleición y a una exhibición de los cuadros más folgosa. L'actual edificiu de la Galería Nacional, foi diseñáu por [[William Wilkins (arquiteutu)|William Wilkins]] ente 1832 y 1838. Solo la fachada en Trafalgar Square permanez esencialmente ensin cambeos dende'l so orixe, pos l'edificiu foise espandiendo poles sos fachaes a lo llargo de la historia. L'edificiu primitivu de Wilkins foi munches vegaes criticáu pol so diseñu impersonal y pola so falta d'espaciu; el segundu problema solliviar col establecimientu de la Tate Gallery pal arte británico en 1897. Con tou, el muséu siguió riquiendo más espaciu y a finales del sieglu XX sumó l'ala Sainsbury, una estensión nel llau oeste del muséu diseñada por [[Robert Venturi]] y [[Denise Scott Brown]] que ye un notable exemplu de l'arquiteutura Posmodernista n'Inglaterra. == Historia == === La demanda de la Galería Nacional === [[Ficheru:Sebastiano del Piombo, The Raising of Lazarus.jpg|alt=Realistic painting of a robed figure, arms extended, standing outside on a small platform among people doing various things such as talking to each other, but most of whom are looking at him.|thumb|upright|''La resurrección de Lázaro'' de [[Sebastiano del Piombo]]. Procedente de la coleición de John Julius Angerstein, que convirtióse na coleición fundadora de la Galería Nacional en 1824. La pintura tien el númberu d'accesu NG1, polo que ye oficialmente la primer pintura n'ingresar nel muséu.]] El final del sieglu XVIII vio la nacionalización de les coleiciones reales de media Europa. La coleición real de Bavaria foi abierta al públicu en 1779 (ye l'actual [[Alte Pinakothek]] de Múnich); la de los Médicis en Florencia en 1789 ([[Galería de los Uffizi]]); y el muséu francés del Louvre foi inauguráu cola coleición real francesa en 1793.<ref name="Taylor1">{{Harvnb|Taylor|1999|pp=29–30}}</ref> N'España, el [[Muséu del Prado]] abrió les sos puertes en 1819. Otra manera, [[Reinu Xuníu|Gran Bretaña]] nun secundó'l modelu continental y la coleición real británica permanez en posesión de los soberanos anguaño. Sicasí, l'alarma social ante la dispersión d'importantes coleiciones privaes (que na so mayor parte salieron del país) y el deséu d'instruyir al públicu xeneral fixeron patente la necesidá de crear un gran muséu gratuitu y de perfil didácticu, con exemplos representativos de los estilos entós más valoraos. En 1777, el gobiernu británicu tuvo la oportunidá de mercar una coleición d'arte de categoría internacional, que los descendientes del políticu Sir [[Robert Walpole]] punxeron en venta. El parllamentariu [[John Wilkes]] propunxo ante'l gobiernu la compra d'esti "''incalculable ayalga''" y suxirió que fuera agospiáu en "''una galería noble... que tenía de ser construyida nun xardín espaciosu del Muséu Británicu''"<ref>{{cita publicación |nome=Andrew |apellíu=Moore |títulu=Sir Robert Walpole's pictures in Russia |work=Magacín Antiques |fecha=2 d'ochobre de 1996 |url=http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m1026/is_n4_v150/ai_18850830/pg_2 |fechaaccesu=14 d'ochobre de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071016151632/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1026/is_n4_v150/ai_18850830/pg_2 |fechaarchivu=16 d'ochobre de 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071016151632/http://findarticles.com/p/articles/la |archivedate=2007-10-16 }}</ref> Nun se tomó nenguna midida magar l'apelación de Wilkes, y venti años dempués la coleición Walpole foi mercada na so totalidá por [[Catalina la Grande]]; agora caltiénse nel [[Hermitage]] de [[San Petersburgu]]. Un plan p'adquirir 150 pintures de la [[Coleición Orleans]] de París (la cual foi traida a Londres pa vendese en 1798) fracasó, a pesar del interés del Rei y el primer ministru, William Pitt el Mozu.<ref>{{Harvnb|Penny|2008|p=466}}</ref> La Galería Nacional exhibe anguaño venticinco pintures procedentes d'esta coleición, incluyendo la primera del so inventariu ("NG1"; ''La resurrección de Lázaro'', de [[Sebastiano del Piombo]]), pero llegaron años dempués y por calces diversos. En 1799 el comerciante Noel Desenfans ufiertó una coleición completa al gobiernu británicu; él y el so sociu Sir Francis Bourgeois axuntar por encargu del rei de [[Polonia]], pero nun pudieron rematar la venta pos Polonia foi eslleida como país en aboliéndose la so independencia en 1795.<ref name="Taylor1"/> Esta coleición foi ufiertada en donación a les autoridaes britániques, que la refugaron, y Bourgeois mandar nel so testamentu a la so antigua escuela, [[Dulwich College]], xunto con 2.000 llibres (cantidá entós considerable) pa la construcción d'una see. La coleición abrir en 1817 como la primer pinacoteca pública d'Inglaterra: la [[Dulwich Picture Gallery]]. Tamién el comerciante escocés William Buchanan y otru coleicionista, Joseph Count Truchsess, formaron coleiciones d'arte como base pa una futura coleición nacional, pero les sos ufiertes respeutives (feches el mesmu añu, 1803) fueron refugaes.<ref name="Taylor1"/> Tres la venta de la coleición Walpole, artistes como James Barry y [[John Flaxman]] reclamaron l'establecimientu d'una Galería Nacional. Argumentaron qu'una escuela británica de grandes pintores solo podía floriar si los artistes nuevos conocíen el ''canon'' européu de pintura, los grandes estilos del pasáu. L'Institutu Británicu , foi fundáu en 1805 por un grupu d'aficionaos británicos, trató de correxir esta situación: dellos socios emprestaron obres pa exhibiciones que camudaben cada añu, y una escuela d'arte celebrar nos meses de branu. Sicasí, como les pintures emprestaes yeren munches vegaes mediocres,<ref>Fullerton, Peter (1979). ''Some aspects of the early years of the British Institution for Promoting the Fine Arts in the United Kingdom 1805–1825''. MA dissertation, Courtauld Institute of Art., p. 37</ref> dellos artistes criticaron la institución y ver como una manera comenenciosa de que la nobleza espunxera los sos vieyos cuadros pa xubir el valor d'estos.<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|p=45}}</ref> Unu de los miembros fundadores de la institución, Sir George Beaumont, Bt, xugaría más tarde un rol clave na fundación de la Galería Nacional, ufiertando como regalo 16 pintures. En 1823 otra gran coleición d'arte salió al mercáu: la del apocayá fináu John Julius Angerstein. Angerstein yera un banqueru nacíu en Rusia residente en Londres; la so coleición constaba de 38 pintures, incluyendo obres de [[Rafael Sanzio|Rafael]] y la serie de cuadros ''[[Casoriu a la moda]]'' d'[[William Hogarth|Hogarth]]. El 1 de xunetu de 1823 George Agar Ellis, un políticu lliberal, propunxo a la Cámara de los Comunes (House of Commons) que mercara la coleición.<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|p=51}}</ref> La idea foi sofitada pola ufierta de donación de los 16 cuadros de Beaumont, que marcaba dos condiciones: que'l gobiernu mercara la coleición de Angerstein y que dambes s'espunxeren nun edificiu fayadizu. L'inesperáu cobru d'una delda paga per Austria dotó al gobiernu de dineru pa mercar finalmente la coleición por 57,000 llibres. === Fundación y entamos === [[Ficheru:National Gallery at 100 Pall Mall.jpg|alt=Drawing of a three storied building, seen from the street. Women in long dresses date the picture.|thumb|left|upright|El númberu 100 de la cai [[Pall Mall]], sede de National Gallery de 1824 a 1834.]] La Galería Nacional abrir al públicu'l 10 de mayu de 1824, tomando como sede l'antigua casa de Angerstein nel númberu 100 de la cai [[Pall Mall]]. A les pintures de Angerstein xunir en 1826 les donaes de la coleición Beaumont, y en 1831 sumóse'l legáu de 35 pintures del reverendu William Holwell Carr.<ref>{{Harvnb|Crookham|2009|p=43}}</ref> Primeramente l'espertu encargáu del caltenimientu de les pintures, William Seguier, llevó él solo tola xera de xestionar el muséu, pero en xunetu de 1824 parte de la so responsabilidá recayó nel acabante crear ''Board of Trustees'' (grupu de fideicomisarios o patronatu). La Galería Nacional en Pall Mall taba frecuentemente atarraquitada de públicu, les sales yeren caloroses y el so diminutu tamañu en comparanza col Louvre de París yera una causa de vergüenza nacional. Pero Agar Ellis, agora un patronu de la galería, valoraba la cortil por tar "''na mesma arteria de Londres''", nun llugar bien céntricu; esto yera vistu como necesariu pa la Galería pa cumplir el so propósitu social.<ref name="Taylor2"/> Un esbarrumbamientu nel edificiu causó que la Galería camudárase de volao al númberu 105 de Pall Mall, un llugar que'l novelista [[Anthony Trollope]] describi como "''lúgubre, ensin rellumu, angostu, mal afechu pa la exhibición de les ayalgues que tenía''".<ref name="Taylor2">{{Harvnb|Taylor|1999|pp=36–7}}</ref> Darréu esti bloque foi baltáu p'abrir un camín a la Terraza Carlton House.<ref name="Survey">[http://www.british-history.ac.uk/report.aspx?compid=68408 'Trafalgar Square and the National Gallery', ''Survey of London: volume 20: St Martin-in-the-Fields, pt III: Trafalgar Square & Neighbourhood''] (1940), pp. 15–18. Date accessed: 15 December 2009.</ref> En 1832 empezó la construcción del actual edificiu (diseñáu por William Wilkins) nel sitiu de les antigües Caballerizas Reales en [[Charing Cross]], nun área que fuera tresformada na década de 1820 en [[Trafalgar Square]]. L'allugamientu yera estratéxica, ente la zona adinerada de [[West End (Londres)|West End]] y les parceles más probes al este.<ref>{{Harvnb|MacGregor|2004|p=30}}</ref> Na década de 1850 aldericóse la oportunidá de camudar el muséu a [[South Kensington]], pero tal propuesta nun espolletó. En Trafalgar Square la coleición podía ser visitada por persones de toles clases sociales nun llugar bien transitáu, lo que restó importancia a otres cuestiones, como la contaminación del centru de Londres o los defectos del edificiu de Wilkins. Acordies cola Comisión Parllamentaria de 1857, "''La esistencia (o acumuladura) de los cuadros nun ye'l propósitu final de la coleición, sinón solo'l mediu pa dar a les persones un esfrute ennoblecedor''".<ref>Quoted in {{Harvnb|Langmuir|2005|p=11}}</ref> De 1837 hasta 1868 l'Academia Real taba allugada na ala este del edificiu. === Crecedera so Eastlake y los sos socesores === {| {{tablaguapa}} align="right" style="margin:auto; margin:0 0 1em 1em; font-size:95%;" !colspan="2"|Direutores de la Galería Nacional |- |Sir Charles Lock Eastlake||1855–1865 |- |Sir William Boxall||1866–1874 |- |Sir [[Frederic William Burton]]||1874–1894 |- |Sir [[Edward Poynter]]||1894–1904 |- |Sir Charles Holroyd||1906–1916 |- |Sir Charles Holmes||1916–1928 |- |Sir Augustus Daniel||1929–1933 |- |Sir [[Kenneth Clark]]||1934–1945 |- |Sir Philip Hendy||1946–1967 |- |Sir Martin Davies||1968–1973 |- |Sir Michael Levey||1973–1986 |- |Neil MacGregor||1987–2002 |- |Charles Saumarez Smith||2002–2007 |- |Sir [[Nicholas Penny]]||2008–2015 |- |Gabriele Finaldi||2015– |- |} Nesa dómina les pintures de los sieglos XV y XVI atropaben l'interés de la National Gallery, y mientres los primeres 30 años del muséu les alquisiciones feches pol patronatu (''Board of Trustees'') fueron principalmente obres del [[Alta Renacencia|alta renacencia]], un criteriu que refugaba les pintures d'otres dómines y estilos. Esti gustu conservador causó que s'esbardiaren delles oportunidaes de compra, y la xestión de la galería cayó dempués en completu desorde, con nenguna alquisición ente 1847 y 1850.<ref>Robertson, David (2004). "Eastlake, Sir Charles Lock (1793–1865)", ''[[Oxford Dictionary of National Biography]]'', Oxford: Oxford University Press.</ref> Un informe críticu de la Cámara de los Comunes en 1851 reclamó'l nomamientu d'un direutor, con autoridá cimera a la de los patronos. Munchos creyeron que'l cargu de direutor dar al historiador d'arte Gustav Friedrich Waagen, a quien la Galería consultaba sobre cuestiones téuniques como la lluz y la presentación de la coleición. Sicasí, l'home preferíu por [[Victoria d'Inglaterra|la reina Victoria]], el so home'l [[Alberto de Saxonia-Coburgu-Gotha|príncipe Alberto]] y el primer ministru, Lord Russell, yera'l conservador de les pintures del muséu: Sir Charles Lock Eastlake, quien yera presidente de la Royal Academy, xugara un rol esencial na fundación de la ''Arundel Society'' y conocía a la mayoría de los espertos n'arte de Londres. [[Ficheru:Piero, battesimo di cristo 04.jpg|thumb|left|upright|''[[El bautismu de Cristu (Piero della Francesca)|El bautismu de Cristu]]'' de [[Piero della Francesca]], una de les compres de Eastlake.]] El nuevu direutor almiraba a los [[primitivos italianos|pintores primitivos]] del norte d'Italia, de la dómina medieval, un tipu d'arte que fuera ignoráu pola Galería pero empezaba a ganar estimación amodo gracies al interés de los entendíos. Eastlake fixo ''tours'' añales pol continente y per Italia particularmente, buscando pintures apropiaes pa la Galería. Asina, mercó 148 obres nel estranxeru y 46 n'Inglaterra,<ref>''Grove Dictionary of Art'', Vol. 9, p. 683</ref> de les cualos munches yeren trabayos esenciales como una de les trés tables de la ''[[Batalla de San Romanu]]'' de [[Paolo Uccello]]. Eastlake tamién axuntó pa sigo mesmu una coleición distinta mientres el so periodu como direutor, que consistía en pintures que sabía que nun interesaben a los patronos del muséu. La so última meta, sicasí, yera qu'estes entraren a la National Gallery; ello foi fechu realidá tres la so muerte pola so vilba Lady Eastlake y el so amigu y socesor nel muséu, William Boxall. La falta d'espaciu na National Gallery siguió siendo un grave problema nesti periodu. En 1845, un estensu legáu de pintures britániques foi efectuáu por Robert Vernon; la cual nun había abondu espaciu nel edificiu de Wilkins asina que fueron espuestes primero na casa del propiu Vernon nel númberu 50 de Pall Mall y dempués na [[Marlborough House]].<ref name="BakerHenry">Baker, Christopher and Henry, Tom (2001). "A short history of the National Gallery" in ''The National Gallery: Complete Illustrated Catalogue''. London: National Gallery Company, pp. x–xix</ref> La Galería entró nun estáu entá más forfugáu pol so siguiente gran donación: el pintor [[J. M. W. Turner]] diba mandar el conteníu entero del so estudiu, quitando delles obres ensin terminar, a la nación dempués de la so muerte, asocedida en 1851. Les primeres 20 d'estes fueron espuestes en Marlborough House en 1856.<ref>{{Harvnb|Crookham|2012|p=56}}</ref> El testamentu de Turner axustó que dos de les sos pintures teníen de ser espuestes a llau de les del so almiráu [[Claude Lorrain|Claudio de Lorena]];<ref>{{Harvnb|Smith|2009|pp=72–3}}</ref> una condición qu'entá se cumple na sala 15 de la Galería. Pero'l legáu Turner nun foi espuestu afechiscamente na so totalidá; güei les sos obres tán estremaes ente Trafalgar Square y la Clore Gallery, una pequeña estensión construyida a la Tate Gallery completada en 1985. El tercer direutor del muséu, Sir Frederick William Burton, abrió nel repertoriu la seición del arte del sieglu XVIII y llogró delles merques sobresalientes de les coleiciones privaes ingleses. L'alquisición en 1885 de dos pintures del [[Blenheim Palace|Palaciu de Blenheim]], la ''[[Madona de los Ansidei]]'' de Rafael y la semeya de Van Dyck ''Carlos I a caballu'', con un pagu récor de 87,500 llibres, llevó a la Galería a la fin de la so "''dómina oro d'alquisiciones''", pos el presupuestu añal de compres foi suspendíu pa dellos años.<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|pp=87–9}}</ref> Cuando la Galería mercó ''[[Los embaxadores (Holbein)|Los embaxadores]]'' de Holbein al 5º [[Earl]] of Radnor en 1890, facer cola ayuda de donativos particulares per primer vegada na so hestoria.<ref>{{Harvnb|Smith|2009|p=93}}</ref> En 1897 la formación de la Galería Nacional del Arte Británico, conocida informalmente dende l'entamu na so hestoria como la [[Tate|Galería Tate]], dexó que delles obres britániques camudar de muséu, siguiendo'l precedente impuestu pola coleición de Vernon y el legáu de Turner. Obres d'artistes nacíos dempués de 1790 fueron llevaes a la nueva galería allugada en [[Millbank]], lo que dexó que pintores anteriores como [[William Hogarth|Hogarth]], [[J. M. W. Turner|Turner]] y [[John Constable|Constable]] permanecieren en Trafalgar Square. === Principios del sieglu XX === [[Ficheru:Diego Velázquez - Rokeby Venus.jpg|alt=Realistic painting of a nude woman seen from behind, reclining on a couch. She is looking at her reflection in a mirror held by a winged child.|thumb|''[[La Venus del espeyu]]'' por [[Diego Velázquez]].]] La crisis agrícola qu'a principios del sieglu XX afectó al Reinu Xuníu causó que munches families aristócrates, [[terrateniente]]s, vieren menguar los sos ingresos y tuvieren que vender les sos pintures; pero los museos nacionales británicos nun podíen pagar los altos precios del mercáu del arte, alzaos pola demanda de los coleicionistes norteamericanos.<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|p=107}}</ref> Esto provocó la creación de la Fundación Nacional de Coleiciones d'Arte, una sociedá de donantes dedicada a detener el fluxu d'obres d'arte fuera del país. La so primer alquisición pa la Galería Nacional foi ''[[La Venus del espeyu]]'' (''Rokeby Venus'') de [[Diego Velázquez|Velázquez]] en 1906, siguida del ''Semeya de Christina de Dinamarca'' de Holbein en 1909. Sicasí, a pesar de la crisis que sufrieron les fortunes aristocrátiques, la siguiente década quedó marcada por dellos legaos importantes de coleicionistes privaos. En 1909 l'industrial [[Ludwig Mond]] dio a la National Gallery 42 pintures italianes renacentistes, incluyendo la ''[[Crucifixón Mond]]'' de Rafael.<ref>[http://www.nationalgallery.org.uk/exhibitions/mond_bequest/default.htm The Mond Bequest] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090507135517/http://www.nationalgallery.org.uk/exhibitions/mond_bequest/default.htm |date=2009-05-07 }} (Official NG website)</ref> Otros legaos importantes fueron los de George Salting en 1910, [[Austen Henry Layard]] en 1916 y Sir Hugh Lane en 1917; esti postreru foi unu de los legaos más revesosos de la Galería porque incluyía pintures [[impresionista|impresionistes]], inda entós pocu envaloraes. Un dramáticu incidente de protesta política asocedió na Galería Nacional el 10 de marzu de 1914: la ''Venus del espeyu'' de Velázquez foi corada por Mary Richardson, una [[sufraxista]] que con esta aición quixo protestar pol arrestu de l'activista feminista [[Emmeline Pankhurst]] el día anterior. Díes dempués otra sufraxista atacó cinco cuadros de [[Giovanni Bellini]], causando que'l muséu cerrara hasta l'entamu de la Primer Guerra Mundial, cuando l'asociación ''Women's Social and Political Union'' llamó a que cesaren los actos violentos como manera de llamar l'atención poles sos causes.<ref>{{Harvnb|Spalding|1998|p=39}}</ref> La receición del arte impresionista na Galería tuvo un entamu escepcionalmente tormentosu. En 1906, Sir Hugh Lane prometió 39 pintures, incluyendo ''[[Los paragües (1883)|Los paragües]]'' (1883) de [[Pierre-Auguste Renoir|Renoir]], que s'apurriríen a la Galería Nacional tres la so muerte, nun siendo que un edificiu fayadizu construyir en [[Dublín]]. Anque ansiosamente aceptaos pol direutor Charles Holroyd, los cuadros fueron recibíos con estrema hostilidá polos miembros del patronatu; Lord Redesdale escribió: "''Yo espero escuchar antes una misa mormona na Catedral de San Pablo, que ver la exhibición de les obres de los rebeldes del arte moderno francés nes cortiles sagraes de Trafalgar Square''".<ref>Quoted in {{Harvnb|Conlin|2006|p=131}}</ref> Seique como resultáu de tales actitúes, Lane modificó'l so testamentu con un codecildu de que les obres solo teníen de dir a Irlanda, pero crucialmente esto nunca se contempló.<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|p=132}}</ref> Lane morrió a bordu del barcu ''[[RMS Lusitania]]'' en 1915, y el destín de los sos cuadros xeneró una disputa que nun se resolvió hasta 1959. Parte de la coleición ta agora en permanente préstamu na [[Hugh Lane Municipal Gallery]] de Dublín y otres obres rotan ente Londres y Dublín cada pocos años. Hubo una coleuta pa la compra de pintures modernistes establecida por Samuel Courtauld en 1923 mercó ''[[Un bañu en Asnieres]]'' de [[Georges-Pierre Seurat|Seurat]] y otres notables obres modernes pa la nación;<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|p=131}}</ref> en 1934 estes tresfiriéronse de la Galería Nacional a la Tate. === Segunda Guerra Mundial === [[Ficheru:The Evacuation of Paintings From London during the Second World War HU36302.jpg|thumbnail|left|Pintures siendo sacupaes de la Galería Nacional mientres la Segunda Guerra Mundial.]] Pocu tiempu antes del entamu de la Segunda Guerra Mundial, les pintures fueron evacuaes a dellos allugamientos en [[Gales]], incluyendo Penrhyn Castle y los colexos universitarios de Bangor y Aberystwyth.<ref>{{Harvnb|Bosman|2008|p=25}}</ref> En 1940, mientres la Batalla de Francia bramaba, buscóse un almacén más seguru y hubo discutinios sobre treslladar les pintures a Canadá. Esta idea foi firmemente negada por [[Winston Churchill]], quien escribió nuna telegrama al direutor [[Kenneth Clark]], “''sotiérreles en cueves o suétanos, pero nenguna pintura tien de dexar estes islles''”.<ref>{{Harvnb|MacGregor|2004|p=43}}</ref> Una cantera de cayuela en Manod, cerca de [[Blaenau Ffestiniog]] nel Norte de Gales, foi requisada pal usu de la Galería. Mientres la reclusión de les pintures nel so nuevu allugamientu, l'encargáu (y futuru direutor) Martin Davies empezó a ellaborar catálogos científicos sobre la coleición, consultando la biblioteca del muséu que tamién taba guardada ellí. La mudanza a Manod causó alteraciones a delles obres, lo cual confirmó la importancia de calteneles con una temperatura y mugor constante; daqué que los espertos de la Galería supunxeren pero nun pudieren probar.<ref>{{Harvnb|Bosman|2008|p=79}}</ref> Esto eventualmente resultó na apertura de la primer galería fornida con aire acondicionáu en 1949.<ref name="BakerHenry"/> Mientres l'intre de la guerra, [[Myra Hess]] y otros músicos como Moura Lympany, dieron recitales nel muséu vacíu, pa llevantar la moral ente que toles sales de conciertu de Londres taben cerraes.<ref>{{Harvnb|Bosman|2008|p=35}}</ref> Delles exhibiciones d'arte fueron puestes na Galería como complementu de los recitales. La primera foi ''Pintura británica dende Whistler'' en 1940, entamada por Lillian Browse,<ref name=farr>Farr, Dennis (2006). [https://web.archive.org/web/20131007045136/http://www.courtauld.ac.uk/newsletter/spring_2006/p04browse.shtml "Empathy for Art and Artists: Lillian Browse, 1906–2005"]. ''Newsletter'' of the Courtauld Institute of Art, Issue 21: Spring 2006. Accessed March 2012.</ref> quien tamién montó la más grande retrospectiva conxunta ''Exhibición de Pintures por Sir William Nicholson y Jack B. Yeats'' asitiada dende'l primeru de xineru – 15 de marzu de 1942, que foi vista por 10,518 visitantes.<ref name=1942cat>Clark, Sir Kenneth (1942). ''Exhibition of Paintings by Sir William Nicholson and Jack B. Yeats'', exhibition catalogue. London: National Gallery.</ref><ref name="reed">Reed, Patricia (2011). ''William Nicholson: Catalogue raisonné of the Oil Paintings''. London; New Haven: Modern Art Press, [[Yale University Press]]. ISBN 978 0 300 17054 2. pp. 636–638</ref> Exhibiciones d'obres d'artistes de guerra, incluyendo a Paul Nash, [[Henry Moore]] y [[Stanley Spencer]], fueron tamién colgaes; el Comité del Conseyu d'Artistes de Guerra collaboró col direutor del muséu Kenneth Clark pa "''caltener los artistes n'activu, trabayando con cualquier sida''".<ref>{{Harvnb|Bosman|2008|pp=91–3}}</ref> En 1941 la solicitú d'un artista pa ver el ''Semeya de Margaretha de Geer'' de [[Rembrandt]] (una nueva alquisición) dio orixe a la iniciativa "Pintura del Mes", onde una sola obra yera traida de la cantera de Manod y exhibida al públicu na Galería Nacional. El críticu d'arte [[Herbert Read]], escribió anguaño: "''La Galería Nacional ye un puestu griespu de la cultura na metá d'una metrópolis bombardiada y en ruines''".<ref>{{Harvnb|Bosman|2008|p=99}}</ref> Terminada la guerra, les pintures tornaron a la so sede de Trafalgar Square en 1945. === Desenvolvimientu dende 1950 === {{multiple image | direction = vertical | width = 200 |align=right |image1=Titian - Diana and Actaeon - 1556-1559.jpg |alt1=Painting of a man happening upon a group of nude women, bathing in a grotto-like space. |image2=TitianDianaCallistoEdinburgh.jpg |alt2=Painting of two groups of mostly nude women; on the right, the goddess Diana points accusingly at a woman in the left group who lies on the floor in a state of distress. |caption2=''[[Diana y Calisto]]'' de Tiziano, pintura que fai pareya cola anterior. Mercada pola National Gallery en 2012 a dúu cola National Gallery of Scotland. }} Nos años posteriores a la guerra, les alquisiciones convirtiéronse increíblemente difíciles pa la Galería Nacional por cuenta de que los precios poles pintures antigües –y entá más poles impresionistes y posmodernistas – xubieren más allá del presupuestu del muséu. Dos de les compres más significatives de la Galería nesti periodu seríen imposibles ensin la contribución económica de los ciudadanos: el gran [[Cartón de Burlington House]] (''La Virxe y el Neñu con santa Ana y san Xuan Bautista'') de [[Leonardo da Vinci]], mercáu en 1962 por 800.000 llibres, en parte gracies a les donaciones del públicu qu'allegó a velo (250.000 persones); y el cuadru de [[Tiziano]] ''La muerte de Acteón'' (en 1972). Les compres de la Galería garantizaes pol gobiernu fueron conxelaes en 1985, pero dempués esi añu'l muséu recibió una dotación de 50 millones de llibres del magnate Sir [[Paul Getty]], lo que dexó grandes compres.<ref name="BakerHenry"/> N'abril de 1985 Lord Sainsbury of Preston Candover y los sos hermanos, el Hon. Simon Sainsbury y Sir Timothy Sainsbury, fixeron una donación que pudo dexar la construcción de l'ala Sainsbury.<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|p=429}}</ref> El nomamientu como direutor de Neil MacGregor dio pie a una gran reordenación de les pintures nel muséu, que se dixebró un tanto de la ríxida clasificación por escueles nacionales que fuera introducida por Eastlake. Un nuevu allugamientu cronolóxicu buscaba enfatizar la interacción ente cultures en llugar de carauterístiques fixes nacionales, afigurando'l cambéu vivíu dende'l sieglu XIX na manera de valorar los distintos estilos.<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|p=435}}</ref> Sicasí, nun ''chisgo'' al pasáu, la estética victoriana del edificiu foi rehabilitada: los interiores colorista y afatar yá nun yeren consideraos una estobisa y fueron recuperaos. Amás, en 1999 la National Gallery aceptó un legáu de 26 pintures italianes barroques de Sir [[Denis Mahon]]. A principios del sieglu XX munchos consideraren que l'estilu barrocu tenía de permanecer fora de les llendes del muséu: en 1945 los patronos tornaron mercar un cuadru de [[Guercino]] de la coleición Mahon por 200 llibres. La mesma pintura foi valorada en 4 millones en 2003.<ref>{{cita web |url=http://www.cronaca.com/archives/000503.html |títulu=Sir Denis Mahon |publicación=Cronaca |fecha=23 de febreru de 2003 |fechaaccesu=8 de febreru de 2009 |deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081207042707/http://www.cronaca.com/archives/000503.html |fechaarchivu=7 d'avientu de 2008 }}</ref> El legáu de Mahon fíxose efectivu cola condición de que la Galería enxamás quitaría nenguna de les pintures o cobraría entrada.<ref name="Gaskell">{{Harvnb|Gaskell|2000|pp=179–82}}</ref> {| {{tablaguapa}} align="left" style="margin:auto; margin:1em 1em 2em 0; font-size:95%;" !colspan="2"|Artistes asociaos |- |[[Paula Rego]]||1989–1990 |- |Ken Kiff||1991–1993 |- |Peter Blake||1994–1996 |- |Ana Maria Pacheco||1997–1999 |- |[[Ron Mueck]]||2000–2002 |- |John Virtue||2003–2005 |- |Alison Watt||2006–2008 |- |Michael Landy||2009–2013 |- |} Dende 1989, la galería tien un programa nel que da un taller a artistes contemporáneos pa crear un trabayu basáu na coleición permanente. Usualmente el puestu d'artista asociáu dura dos años, y al concluyilo cada artista exhibe nel muséu la resultancia de la so collaboración. Les respeutives competencies de la National Galllery y de la Tate, que fueren cuestionaes poles dos instituciones, fueron más claramente definíes en 1996. L'añu 1900 foi establecíu como'l puntu final de les pintures na National Gallery, de cuenta qu'en 1997 más de 60 pintures de la coleición dataes dempués de 1900 fueron apurríes a la Tate nun préstamu de llargu tiempu, en cuenta de obres un pocu más antigües de [[Paul Gauguin|Gauguin]] y otros artistes. Sicasí, la futura espansión de la Galería Nacional podría suponer el regresu de les pintures del sieglu XX a les sos parés.<ref>{{cita publicación |nome=Martin |apellíu=Bailey |títulu=National Gallery may start acquiring 20th-century art |publicación=[[The Art Newspaper]] |fecha=2 de payares de 2005 | url =http://www.theartnewspaper.com/article01.asp?id=55 |fechaaccesu=14 d'ochobre de 2007 }}</ref> Nel sieglu XXI, activáronse trés grandes campañes de recaldación na Galería Nacional: en 2004, pa mercar por 22 millones de llibres la ''[[Virxe de los claveles]]'' de Rafael, procedente del [[Castiellu de Alnwick]]; en 2008, por ''Diana y Acteón'' de Tiziano; y en 2012 pola so pareya, ''Diana y Calisto'' igualmente pintada pol maestru venecianu. Dambes obres de Tiziano fueron mercaes a dúu pola National Gallery y la [[National Gallery of Scotland|Galería Nacional d'Escocia]] por 95 millones de llibres. Estos dos obres maestres fueron vendíes pola famosa coleición del Duque de Sutherland. Como tolos museos europeos, la Galería Nacional quedóse fora del mercáu de pintures antigües de primera calidá, demasiao caru, y solo puede llograr eses alquisiciones con donaciones del públicu y d'empreses; el direutor saliente Charles Saumarez Smith espresó la so frustración ante esta situación en 2007.<ref name=gayford> {{cita publicación |nome=Martin |apellíu=Gayford |títulu=Wanted – National Gallery Chief to Muster Cash |publicación=Bloomberg |fecha=23 d'abril de 2007 | url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601088&sid=alG6uNHZGr3M&refer=muse |fechaaccesu=21 de marzu de 2009 }}</ref> En 2014, la Galería Nacional foi la tema d'un documental por [[Frederick Wiseman]]. La película amuesa l'alministración de la galería y los trabayadores, el llaboratoriu de caltenimientu, tours docentes y cómo se montaben les exhibiciones de [[Leonardo Da Vinci]], [[J. M. W. Turner]] y [[Tiziano]] en 2011–2012.<ref name=dargis> {{cita publicación |nome=Manohla |apellíu=Dargis |títulu=Framing the Viewers, and the Viewed |publicación=New York Times |fecha=4 de payares de 2014 | url=http://www.nytimes.com/2014/11/05/movies/in-national-gallery-frederick-wiseman-plies-his-art.html?_r=0 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014 }}</ref> == Arquiteutura == === Edificio de William Wilkins === La primer suxerencia de la Galería Nacional en Trafalgar Square vieno de John Nash, quien proyeutó esto nel sitiu de King's Mews, mientres un edificiu paecíu al [[Parthenon]] pa la Real Academia ocupaba'l centru de la plaza.<ref name=Liscombe>{{Harvnb|Liscombe|1980|pp=180–2}}</ref> La recesión económica previeno qu'esta idea construyera pero una competencia pol sitiu de Mews tenía llugar en 1831, onde Nash publicó un diseñu con [[Charles Robert Cockerell|C. R. Cockerell]] como'l so co-arquiteutu. La popularidá de Nash yera grande nesa dómina, sicasí, la comisión foi dada a William Wilkins, quien s'arreyó na seleición del sitiu y subío dellos dibuxos nel últimu momentu.<ref name="Summerson">{{Harvnb|Summerson|1962|pp=208–9}}. Summerson's "mantelpiece" comparison inspired the title of Conlin's 2006 history of the Gallery, ''The Nation's Mantelpiece'' (op. cit.).</ref> Wilkins esperaba construyir un "Templu de les Artes, nutriendo l'arte contemporáneo al traviés d'un históricu exemplu",<ref>''Grove Dictionary of Art'', Vol. 33, p. 192</ref> pero la comisión foi opacada pol parsimonio y compromisu resultando una construcción destinada al fracasu en toles sos árees. [[Ficheru:National Gallery1836.jpg|thumb|left|250px|El pianu <em>nobile</em> y el pisu del edificiu Wilkins's , Antes de la espansión .]] El sitiu solo dexaba por una construcción que fora una fonda sala, y un taller y un cuartel fueron puestos detrás.<ref group="nota">St Martin's Workhouse (nel este) foi balerada pa la construcción de la estensión de Y. M. Barry, onde les Barraques de St George quedar hasta 1911, supuestamente pola necesidá de tropes y apangar disturbios en Trafalgar Square. ({{Harvnb|Conlin|2006|p=401}}) Wilkins esperaba más espaciu escontra'l sur, pero foi negáu porque un edificiu ahi escureciera [[St Martin-in-the-Fields]].</ref>Pa exacerbar los asuntos, esistía un derechu públicu al traviés del sitiu d'estos edificios, lo cual dexaba accesu por pórticos nel llau este y oeste de la fachada. Esto tuvo qu'incorporar columnes de la baltada Casa Carlton y la resultancia curtia na elevación que foi descomanadamente baxa, y un alloñáu intentu del puntu focal que se deseyaba a la fin del llau norte. Tamién reciclaos yeren les escultures de la fachada, orixinalmente pal arcu de mármol de Nasch pero abandonáu por cuenta de los sos problemes financieros.<ref group="nota">Son los siguientes: sobre la entrada principal, un redondel vacíu (orixinalmente tenía la cara del [[Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington|Duque de Wellington]]) flanqueado por dos figures femenines (personificaciones d'Europa y Asia/India, sitios de les sos campañes) y un resalte na fachada esti, [[Minerva]] de [[John Flaxman]] .</ref> La metá del este del edificiu allugaba l'Academia Real hasta 1868, que menguó l'espaciu dau a la Galería. L'edificiu yera oxetu del ridículu público primero que fuera completu, según una versión del diseñu que fuera publicáu pola Gaceta Lliteraria en 1833.<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|p=60}}</ref> Dos años antes del so completación, el so infama elevación n'olla apaeció na pieza frontera de ''Contrasts'' (1836), un tratáu influencial por [[Augustus Pugin|A. W. N. Pugin]], como un exemplu de la dexeneración del estilu clásicu.<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|p=367}}</ref> Hasta William IV (na so última espresión grabada) pensó que l'edificiu yera un "fuexu horrible",<ref name="Smith 50">{{Harvnb|Smith|2009|p=50}}</ref> mientres [[William Makepeace Thackeray]] llamar "una pequeña tienda de xinebra d'un edificiu".<ref name="Smith 50"/> L'historiador arquiteutónicu del sieglu XX, Sir [[John Summerson]], fixo incapie nestes crítiques tempranes cuando comparó l'arreglu de la cúpula y dos diminutivas torretas na llinia de techu a "el reló y vasos d'un mantel, solo menos útiles".<ref name="Summerson"/> El paisaxismu de Trafalgar Square de 1840 de Sir [[Charles Barry]], incluyía una terraza al norte por que el edificiu paeciera llevantase, respondiendo a unu de los puntos de quexa.<ref name="Survey" /> Opiniones nel edificiu camudaron considerablemente por 1984, cuando'l [[Charles, Prince of Wales|Príncipe de Wales]] llamando la fachada de Wilkins una "amada y elegante amiga", en contraste a la espuesta estensión (''[[#Ala Sainsbury y amiestes posteriores|vease más embaxo]]''). === Alteración y espansión (Pennethorne, Barry y Taylor) === [[Ficheru:Galería Nacional, Londres, Inglaterra, 2014-08-11, DD 178.JPG|thumb|upright|The Barry Rooms (1872–76), diseñáu por Edward Middleton Barry.]] [[Ficheru:Bóveda de la sala 36, Galería Nacional, Londres, Inglaterra, 2014-08-11, DD 165-167 HDR.JPG|thumbnail|left|Cúpula de la sala 36 (Barry Rooms).]] La primer alteración significante fecha al edificiu foi una gran galería amestada por Sir James Pennethorne en 1860–1. Decorada ornamentalmente en comparanza coles sales de Wilkins, sicasí rompió les condiciones de hacinamiento dientro del edificiu yá que foi construyida sobre'l pasiellu de la entrada orixinal.<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|pp=384–5}}</ref> Non sorprendentemente, munchos intentos fueron fechu pa remocicar dafechu la Galería Nacional (como suxerida por Sir [[Charles Barry]] en 1853) o pa movela a espacios más capacidá en [[Kensington]], onde l'aire yera tamién más llimpiu. En 1867 el fíu de Barry Edward Middleton Barry propunxo reemplazar l'edificiu de Wilkins con un edificiu masivu clásicu con cuatro cúpules. La tema yera un fracasu y crítiques contemporánees denunciaben l'esterior "como un fuerte plaxu a la [[Catedral de San Pablo de Londres|Catedral de San Pablo]]".<ref>{{Harvnb|Barker|1982|pp=116–7}}</ref> Cola baltadera del taller, sicasí, Barry foi capaz de construyir la primer secuencia de la Galería de grandes espacios arquiteutónicos de 1872 a 1876. Construyida como un policromu neo renasentista, les sales de Barry taben ordenaes nun planu de cruz griegarodeando un octágono central. Anque compensaba l'arquiteutura del edifcio de Wilkin, la nueva ala de Barry nun yera del presto de los trbajadores de la Galeríam, quien consideraben que'l so monumental aspeutu taba en conflictu cola función del espaciu d'exhibición. Tamién, el programa decorativu de les sales nun tomaba los conteníos de la galería; por casu, el techu de la galería italiana del sieglu XV y XVI, taba inscritu colos nomes d'artistes británicos del sieglu XIX.<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|p=396}}</ref> Anque tenía eses falles, les sales de Barry aprovíen una Galería con una fuerte planta baxa. Esto foi toomado para amestar subsecuentes a la galería, resultando na creación d'un edificiu con clara simetría. [[Ficheru:Staircase hall of the National Gallery, London.jpg|thumb|left|220px|The Staircase Hall, diseñáu por Sir John Taylor en 1884.]] La galería de Pennethorne foi baltada pa la siguiente fase del edificiu, una tema de Sir John Taylor estendió salar norte de la entrada principal. L'antepar con cúpula de vidriu tenía pintaes decoraciones nel techu pola firma de la familia Crace quien trabayaren nes sales de Barry. Un frescu destináu a una paré sur nunca foi realizada y l'espaciu ye agora tomáu pola pintura de Frederic, Lord Leighton: ''[[Cimabue]]'s Celebrated Madonna carried in Procession through the Streets of [[Florence]]'' (1853–55), emprestada pola Real Coleición nos 1990s.<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|p=399}}</ref> === Sieglu XX: modernización versus restauración === [[Ficheru:Bóveda de la sala de entrada, Galería Nacional, Londres, Inglaterra, 2014-08-11, DD 170-172 HDR.JPG|thumbnail|Domo de la entrada]] [[Ficheru:Boris Anrep mosaic, The National Gallery - The Awakening of the Muses.jpg|thumb|upright|''The Awakening of the Muses'' (1933), un mosaicu por Boris Anrep.]] Amiestes posteriores al oeste llegaron más rectes pero calteníen coherencia col edificiu, poniendo con simetría'l planu de Barry al este. L'usu de mármol negro pa los marcos de les puertes, siguieron, dando a les estensiones un grau de consistencia coles sales antigües. L'estilu clásicu foi usáu na galería Nacional en 1929, cuando l'estilu Beaux-Arts yera construyíu, fundáu pol comerciante d'arte y encargáu Lord Duveen. Sicasí, nun fuera antes de la llegada del sieglu XX qu'empezaron reacciones escontra la acitud de Vicoria, manifestándose na Galería. Dende 1928 a 1952, el pisu de la entrada taben pegaos con una nueva serie de mosaicos por Boris Anrep, quien yera amigu del grupu Bloomsbury. Estos mosaicos pueden lleese como una sátira del sieglu XIX pola decoración de los edificios públicos, como dichu pol memorial de Alberti ''Frieze of Parnassus'' .<ref>{{Harvnb|Conlin|2006|pp=404–5}}</ref> El mosaicu central amuesa El despetar de Los Museos incluyendo semeyes de [[Virginia Woolf]] y [[Greta Garbo]], subvirtiendo el tonu de l'alta moral polos victorianos antepasaos, En llugar de los siete virtúes del cristianismu, Anrep ufiertó'l so propiu set de virtúes Modernes, incluyendo "Humor" y "Mente Abierta"; les figures alegóriques son retrataes nes sos contemporarios, incluyendo a Winston Churchill, [[Bertrand Russell]] y [[T. S. Eliot]].<ref>{{Harvnb|Oliver|2004|p=54}}</ref> Nel sieglu XX los interiores de la Galería victoriana cayeron fora de la moda.<ref>See for example National Gallery (corporate author) (1974). ''The Working of the National Gallery''. London: National Gallery Publishing, p. 8: "the National Gallery has suffered from the visual pretentiousness of its 19th century buildings". The modernist North Galleries opened the following year.</ref> Les decoraciones del techu nel pasiellu de la entrada nun yeren del gustu del direutor Charles Holmes, y foi obliterado por pintura blanca.<ref name=Jury2007>They were restored only in 2005. {{cita publicación |nome=Louise |apellíu=Jury |títulu=A Victorian masterpiece remaneces from beneath the whitewash |work = The Independent |fecha=14 de xunu de 2004 |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20040614/ai_n12791111 |fechaaccesu=14 d'ochobre de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071016152941/http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20040614/ai_n12791111 |fechaarchivu=16 d'ochobre de 2007 }}</ref>Les galeríes del Norte, qu'abrieron al públicu en 1975, marcaron la llegada de la arcquitectura modernista na Galería Nacional. Nes habitaciones más vieyes, los detalles clásicos principales fueron enfrentaos por particiones y techos suspendíos, teniendo como oxetivu crear arreglos neutrales que nun distrayxeren la vista de les pintures. Pero'l compromisu de la Galería col modernismu vivió pocu; l'estilu victoriano de 1980 yá nun yera consideráu anathema y el programa de restauración empezó a almacenar los interiores del sieglu XIX y XX a o apariencia orixinal. sto empezó con reamoblar les sales Barry en 1985–6. De 1996 a 1999 les Galeríes del Norte, consideraes nesi momentu carecedoras de carauterístiques arquiteutóniques, fueron remocicaes n'estilu clásicu, un estilu más simplificáu.<ref name="Gaskell"/> === Ala Sainsbury y amiestes posteriores === [[Ficheru:National Gallery London Sainsbury Wing 2006-04-17.jpg|left|alt=See adjacent text.|thumb|250px|The Sainsbury Wing, como se construyó, vista dende Trafalgar Square]] La más importante adición al edificiu n'años recién foi l'ala de Sainsbury, diseñada pol postmodernista arquiteutu [[Robert Venturi]] y [[Denise Scott Brown]] qu'allugaba la coleición d'arte renacentista construyida en 1991. L'edificiu ocupa'l sitiu "Hampton" ta al oeste del edificiu, onde una tienda departamental del mesmu nome taba hasta la so destrucción pol [[The Blitz|Blitz]]. a galería buscó espansión n'espaciu y en 1982 una competencia tomó llugar p'atopar l'arquiteutu fayadizu; la llista incluyía propuestes radicales d'alta teunoloxía de [[Richard Rogers]], ente otres. El diseñu que ganó foi'l más votáu, de la firma Ahrends, Burton and Koralek, quien modificaron propuesta pa incluyir una torre, similar a la propuesta de Roger. La propuesta dexóse dempués de que'l [[Charles, Prince of Wales|Príncipe de Wales]] comparara'l diseñu con un "monstruosu granu na cara d'un queríu y elegante amigu",<ref>{{cita web |url=http://www.princeofwales.gov.uk/speechesandarticles/a_speech_by_hrh_the_prince_of_wales_at_the_150th_anniversary_1876801621.html |títulu=A speech by HRH The Prince of Wales at the 150th anniversary of the Royal Institute of British Architects (RIBA), Royal Gala Evening at Hampton Court Palace |fechaaccesu=16 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927213205/http://www.princeofwales.gov.uk/speechesandarticles/a_speech_by_hrh_the_prince_of_wales_at_the_150th_anniversary_1876801621.html |fechaarchivu=27 de setiembre de 2007}}</ref> El términu "granu monstruosu", pa un edificiu modernu que llega a una redolada , convirtióse de mancomún.<ref>{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/4285069.stm |títulu=Prince's new architecture blast |fechaaccesu=16 de xunu de 2007 |fecha=21 de febreru de 2005 |work=BBC News}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/wales/1162818.stm |títulu=Non cash for 'highest slum' |fechaaccesu=16 de xunu de 2007 |fecha=9 de febreru de 2001 |work=BBC News}}</ref> Una de les condiciones de la competencia de 1982 yera que la nueva ala tuviera incluyida oficines comerciales al igual qu'espaciu públicu de galería. Sicasí, en 1985 fíxose posible dedicar l'ampliación dafechu a los usos de la Galería, por cuenta de una donación de casi £50 millones de Lord Sainsbury y los sos hermanos Simon y Sir Tim Sainsbury. Una competencia zarrada tomó llugar y les temes producíes fueron más acutaos que la competencia pasada. [[Ficheru:Galería Nacional, Londres, Inglaterra, 2014-08-11, DD 173.JPG|thumb|Principal entrada de l'ala Sainsbury]] En contraste cola rica ornamentación del edificiu principal, les galeríes na ala Sainsbury Wing tán empareyaes y son íntimes, pa oldear cola pequeña escala de munches pintures. Les principales inspiraciones pa estes sales yeren les galeríes de Sir [[John Soane]] pa la [[Dulwich Picture Gallery]] y l'interior de la ilesia de [[Filippo Brunelleschi]] (el revestimiento de piedra ta en ''pietra sele'', la piedra gris llocal de Florencia). Les galeríes norte alliniaes cola exa central de Barry, por qu'esistiera una sola vista nel interior de la Galería. Esta exa ye esaxeráu pol usu de la perspeutiva falsa, una y bones les columnes flanqueando l'espaciu abríense gradualmente en tamañu hasta que'l visitante algamaba'l puntu focal (en 2009), una pieza de [[Visu da Conegliano|Visu]] de''The Incredulity of St Thomas''. L'acercamientu posmodernista de Venturi a l'arquiteutura ta dafechu evidenciado na ala Sainsbury Wing, coles carauterístiques d'estilu d'edificios como nel club de cases en Pall Mall, la ''[[Scala Regia]]'' nel [[Palaciu Apostólicu Vaticanu|Palaciu Apostólicu]] de la [[Ciudá del Vaticanu]], les cases victorianes y los templos Antiguos d'Exiptu. Siguiendo la peatonalización de Trafalgar Square, la Galería atópase comprometida con un plan pa convertir les oficines sacupaes na planta baxa n'espaciu públicu. Esti plan tamién enllenaría'l desusu de los xardinos y fadría usu de la tierra adquirida de l'axunta Galería Nacional de Portarretratos en St Martin's Place, que dio a la Galería Nacional n'intercambiu pela tierra de la so 2000 estensión. La primer fase, el proyeutu de l'ala este diseñáu por Jeremy Dixon y Edward Jones, abiertu al públicu en 2004. Esto favoreció un nuevu nivel d'entrada en Trafalgar Square, llamáu n'honor a Sir [[Paul Getty]]. La entrada principal tamién foi reamueblada y abrió en setiembre de 2005. Los posibles futuros proyeutos incluyíen un "Proyeutu de l'Ala Oeste" relativamente simétricu col Proyeutu de l'Ala Este, que dexaría una futura entrada en planta baxa y abrir espaciu públicu en delles de les pequeñes sales y el llonxanu final este del edificiu. Esto podría incluyir una nueva escalera pública nel final de la fachada esti. Entá nun s'anunciaron feches pa los proyeutos adicionales. == Discutinios == [[Ficheru:Titian Bacchus and Ariadne.jpg|thumb|left|Restauración de ''Bacchus and Ariadne'' de 1967 a 1968 Tuvó una controversial restauración debíu la tonalidá de la pintura, que nun tenía balance.<ref>{{Harvnb|Bomford|1997|p=72}}</ref>]] Una de les crítiques más persistentes de la Galería Nacional, amás de aquellos que la criticaben pol so mal funcionamientu arquiteutónicu, ye'l de la so política de caltenimientu. Los detractores de la Galería acusar de tener un acercamientu erróneu a la restauración. La primer operación de llimpieza na Galería Nacional empezó en 1844 dempués de que Eastlake fuera cuidador, y foi la tema d'ataques de la prensa dempués de que tres pintures recibieren el tratamientu – una de [[Peter Paul Rubens|Rubens]], un [[Aelbert Cuyp|Cuyp]] y un [[Diego Velázquez|Velázquez]] – fueron revelaos al públicu en 1846.<ref>{{Harvnb|Bomford|1997|p=7}}</ref> La más bederre crítica a la Galería foi la de Twas J. Morris Moore, quien escribió una serie de cartes a ''[[The Times]]'' sol pseudónimu "Verax" saboteando la llimpieza de la institución. Mientres un comité parllamentariu de 1853 tomó llugar pa investigar a la Galería d'actividaes errónees. [[Ficheru:Vignetta-Punch-Restauro.gif|thumb|250px|Un dibuxu de ''[[Punch (revista)|Punch]]'' de 1847 por John Leech amosando'l discutiniu de la restauración. ]] El más grande reclamu en contra de les téuniques radicales conservadores na Galería Nacional foi hai 66 años nos inmediatos años posguerra, siguiendo una campaña de restauración pol Xefe de Restauración Helmut Ruhemann mientres les pintures taben en Manod Quarry. Cuando les imáxenes llimpiaes fueron exhibíes al públicu en 1946 siguieron un raxón con circunstancies asemeyaes a les del sieglu pasáu. La crítica principal foi la refecha disipación del barniz, que foi usáu nel sieglu XIX pa protexer la superficie de les pintures que s'escurecieron y escoloraron nel momentu, lo cual resultó na perda de l'harmonía de les pintures, amestada polos artistes. La oposición a les téuniques de Ruhemann empezaron por [[Ernst Gombrich]], un profesor nel [[Warburg Institute|Institutu de Warburg]] quien dempués en correspondenciacon un restaurador describió'l tratamientu como ofensivu sobeyosu.<ref>{{Harvnb|Walden|2004|p=176}}</ref> Una comisión de 1947 concluyó que nengún dañu fuera fechu nos recién tratamientos de llimpieza. [[Ficheru:George Bellows - Men of the Docks - 1912 - The National Gallery.jpg|thumb|250px|left|[[George Bellows]]: Homes de los muelles(1912)]] La Galería Nacional tamién foi criticada poles pintures atribuyíes equivocadamente. La decisión de Kenneth Clark en 1939 de renombrar un grupu de pintures por artistes anónimos de la escuela de Veneciana según obres de [[Giorgione]] (un artista con poco ensame por cuenta de la rareza de les sos pintures) facer pocu popular ente los sos trabayadores. Apocayá, l'atribución d'una pintura del sieglu XVII de ''Samson and Delilah'' (mercada en 1980) a Rubens foi contestada por un grupu d'historiadores d'arte, que creíen que la Galería Nacional nun almitiera l'error d'evitar pena a los arreyaos na compra, que entá trabayen na galería.<ref>{{cita web |url=http://www.afterrubens.org/home.asp |títulu=AfterRubens.org: The Strange Story of the Samson and Delilah |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060211004735/http://afterrubens.org/home.asp |fechaarchivu=2006-02-11 }}</ref> En febreru de 2014, ''Men of the Docks'', pol artista estauxunidense [[George Bellows]], foi mercáu pola Galería Nacional por $25.5&nbsp;millones (£15.6&nbsp;millones). Foi la primer pintura mayor Americana mercada pola Galería. El direutor [[Nicholas Penny]] dio a la pintura una nueva direición pa la galería – una pintura non Europea n'estilu européu. La so venta foi revesosa en E.U.A..<ref>Jaschik, Scott (12 February 2014). "Randolph sale of art to National Gallery sparks criticism". Inside Higher Ed. Archived from the original on 28 December 2014. Retrieved 28 December 2014.</ref> == Coleiciones sobresalientes == <gallery mode=packed heights=150> Van Eyck - Arnolfini Portrait.jpg|Jan van Eyck,<br>''El matrimoniu Arnolfini'' Leonardo da Vinci - Virgin of the Rocks (National Gallery London).png|Leonardo da&nbsp;Vinci,<br>''La virxe de les roques'' Hans Holbein the Younger - The Ambassadors - Google Art Project.jpg|Hans Holbein,<br>''Los embaxadores'' The Fighting Temeraire, JMW Turner, National Gallery.jpg|[[Joseph Mallord William Turner|J. M. W. Turner]],<br>''[[El «Temerariu» arremolcáu al so últimu atraque pal esguace]]'' Vincent Willem van Gogh 127.jpg|Vincent van Gogh,<br>''[[Los xirasoles]]'' </gallery> * Inglés o medieval francés: ''[[Dípticu de Wilton]]'' * [[Jan van Eyck]]: ''[[Semeya de Giovanni Arnolfini y la so esposa]]'' * [[Pisanello]]: ''[[La visión de san Eustaquio (Pisanello)]]'' * [[Paolo Uccello]]: ''[[Batalla de San Romanu]]'', ''[[San Jorge y el dragón (Paolo Uccello, París)]]'' * [[Rogier van der Weyden]]: ''[[La Madalena lleendo]]'' * [[Masaccio]]: ''[[Virxe y el Neñu (Masaccio)]]'' * [[Dieric Bouts]]: ''L'entierru'' * [[Piero della Francesca]]: ''[[El bautismu de Cristu (Piero della Francesca)]]'' * [[Antonello da Messina]]: ''[[Semeya d'home (Antonello da Messina)]]'', ''[[San Jerónimo nel so estudiu (Antonello da Messina)]]'' * [[Giovanni Bellini]]: ''[[Cristu nel monte de les Olivares (Bellini)]]'', ''Madonna del Prato'', ''[[El dux Leonardo Loredan]]'' * [[Piero Pollaiuolo|Piero Pollaiolo]]: ''[[El martiriu de san Sebastián (Pollaiuolo)]]'' * [[Sandro Botticelli]]: ''[[Venus y Marte (Botticelli)]]'' * [[Hieronymus Bosch]]: ''[[La coronación d'escayos (Bosco, Londres)]]'' * [[Leonardo da Vinci]]: ''[[La Virxe de les Roques]]'', ''[[Cartón de Burlington House]]'' * [[Albrecht Dürer]], ''St Jerome na esquiciadura'' * [[Michelangelo]]: ''[[Santu Entierru (Miguel Ángel)]]'', ''Madonna de Mánchester'' * [[Giambattista Pittoni]], ''The Sacrifice of Polyxena'' * [[Jan Mabuse|Jan Gossaert]]: ''L'adoración de los reis'' * [[Rafael Sanzio|Raphael]]: ''[[Virxe Aldobrandini]]'', ''[[Madona de los Ansidei]]'', ''[[Semeya de Julio II]]'', ''[[Virxe de los claveles]]'', ''[[Crucifixón Mond]]'', ''[[El suañu del caballeru]]'' * [[Tiziano]]: ''[[Alegoría de la Prudencia]]'', ''[[Baco y Ariadna]]'', ''Diana and Actaeon'', ''[[Diana y Calisto]]'', ''The Death of Actaeon'', ''[[Semeya de Ariosto]]'', ''Portrait of the Vendramin Family'' * [[Hans Holbein el Mozu]]: ''[[Los embaxadores (Holbein)|The Ambassadors]]'' * [[Parmigianino]]: ''Portrait of a Collector'', ''The Vision of Saint Jerome'' * [[Agnolo Bronzino]]: ''[[Alegoría del trunfu de Venus]]'' * [[Tintoretto]]: ''[[L'orixe de la Vía Láctea (Tintoretto)]]'' * [[Paolo Veronese]]: ''La familia de Darío antes de Alexander'' * [[El Greco]]: ''[[La espulsión de los mercaderes (El Greco, Londres)]]'' * [[Caravaggio]]: ''[[Mozu mordíu por una llagartesa]]'', ''[[Los discípulos de Emaús (Caravaggio, Londres)]]'', ''[[Salomé cola cabeza de Xuan el Bautista (Caravaggio, Londres)]]'' * [[Peter Paul Rubens]]: ''El xuiciu de Paris'' * [[Nicolas Poussin]]: ''[[L'adoración del magüetu d'oru]]'' * [[Diego Velázquez]]: ''[[Cristu en casa de Marta y María (Velázquez)]]'', ''[[Venus del espeyu]]'' * [[Anthony van Dyck]]: ''Semeya de Carlos I'' * [[Claude Lorrain]]: ''[[Puertu col embarque de la Reina de Saba]]'' * [[Rembrandt]]: ''[[La llacuada de Baltasar (Rembrandt)]]'', ''[[Autorretratu a la edá de 63 años]]'' * [[Johannes Vermeer]]: ''[[Muyer sentada tocando la espineta]]'' * [[William Hogarth]]: ''[[Semeya de los neños Graham]]'', * [[George Stubbs]]: ''Whistlejacket'' * [[Thomas Gainsborough]]: ''[[El Señor y la Señora Andrews]]'' * [[Joseph Wright of Derby]]: ''[[Esperimentu con un páxaru nuna bomba d'aire]]'' * [[Francisco Goya]]: ''Semeya del duque de Wellington'' * [[J. M. W. Turner]]: ''Agua , Vapor y Velocidá'' * [[John Constable]]: ''[[El maizal]]'', ''[[La carreta de segáu]]'' * [[Jean Auguste Dominique Ingres]]: ''[[Madame Moitessier]]'' * [[Edgar Degas]]: ''Miss La La nel circu Fernando'', ''Mozos Espartanos risonderos'' * [[Paul Cézanne]]: ''[[Les grandes bañistas (Cézanne, Filadelfia)]]'' * [[Claude Monet]]'': Nieve en Argenteuil'' * [[Pierre-Auguste Renoir]]: ''[[Los paragües (1883)]]'' * [[Henri Rousseau]]: ''[[Tigre nuna nube tropical]]'' * [[Vincent van Gogh]]: ''[[Los xirasoles]]'' * [[Georges Seurat]]: ''[[Un bañu en Asnieres]]'' == Conexones de tresporte == {| {{tablaguapa}} |- ! Servicios !! Estaciones y paraes !! Llinies y rutes !! Distancia de la Galería Nacional |- | rowspan="4" | London Buses {{rail-interchange|london|bus}} | Trafalgar Square / Charing Cross Station {{access icon}} || 24, 29, 176 || |- | Trafalgar Square {{access icon}} || 6, 9, 13, 15, 23, 139 || |- | Trafalgar Square / Charing Cross Station {{access icon}} || 3, 12, 88, 159, 453 || |- | Trafalgar Square {{access icon}} || 3, 6, 12, 13, 15, 23, 88, 139, 159, 453 || |- | rowspan="2"|London Underground {{Rail-interchange|london|underground}} | Charing Cross || [[Ficheru:London flag boxes - Underground Bakerloo line.svg|100px|link=w:Bakerloo line|alt=Bakerloo line]]<br />[[Ficheru:Northern line flag box.svg|100px|link=w:Northern line|alt=Northern line]] || |- | Embankment || [[Ficheru:London flag boxes - Underground Bakerloo line.svg|100px|link=w:Bakerloo line|alt=Bakerloo line]]<br />[[Ficheru:London flag boxes - Underground Circle line.svg|100px|link=w:Circle line (London Underground)|alt=Circle line]]<br />[[Ficheru:District line flag box.svg|100px|link=w:District line|alt=District line]]<br />[[Ficheru:Northern line flag box.svg|100px|link=w:Northern line|alt=Northern line]] || 0.3-mile walk<ref>[https://maps.google.co.uk/maps?f=d&source=s_d&saddr=goodge+street+tube+station&daddr=Great+Russell+St&geocode=FakjEgMd-vH9_ym7qz2nLht2SDGl7AsxfljwMw%3BFZsbEgMdfRT-_w&hl=en&mra=dme&mrsp=1&sz=17&dirflg=w&sll=51.518584,-0.129787&sspn=0.003538,0.010568&ie=UTF8&z=17 Walking directions to the '''National Gallery''' from '''Embankment tube station''']</ref> |- | National Rail {{rail-interchange|gb|rail}} || Charing Cross {{access icon}}|||| 0.2-mile walk<ref>[https://maps.google.co.uk/maps?f=d&source=s_d&saddr=Strand%2FA4&daddr=National+Gallery&geocode=FYX2EQMdXRj-_w%3BFYD1EQMdowr-_yHj1aQdNS1MQw&hl=en&mra=dme&mrsp=0&sz=17&dirflg=w&sll=51.508742,-0.126193&sspn=0.003539,0.010568&ie=UTF8&z=17 Walking directions to the '''National Gallery''' from '''Charing Cross station''']</ref> |} == Galería == <gallery> Galería Nacional, Londres, Inglaterra, 2014-08-07, DD 035.JPG|Entrada. National gallery interior 1.jpg|Interior de la National Gallery dende la so entrada principal. Bóveda de la sala de entrada, Galería Nacional, Londres, Inglaterra, 2014-08-11, DD 170-172 HDR.JPG|Bóveda de la sala d'entrada. Silla de Vincent Van Gogh, Galería Nacional, Londres, Inglaterra, 2014-08-11, DD 168.JPG|Siella de [[Vincent van Gogh]]. Girasoles de Vincent Van Gogh, Galería Nacional, Londres, Inglaterra, 2014-08-11, DD 169.JPG|Xirasol de Vincent van Gogh. Juicio de París de Rubens, Galería Nacional, Londres, Inglaterra, 2014-08-11, DD 175.JPG|Xuiciu de París de Rubens. </gallery> == Ver tamién == * [[:Categoría:National Gallery de Londres|Obres de la National Gallery de Londres]] * [[Coleición de la National Gallery de Londres]] == Notes == {{llistaref|group="nota"}} == Bibliografía == : {{citation |last1=Barker |first1= Felix |last2= Hyde |first2= Ralph |añu= 1982 |títulu=London As It Might Have Been |place= London |publicación=John Murray}} : {{citation |apellíu=Bomford |nome=David|añu= 1997 |títulu=Conservation of Paintings|place= London |publicación=National Gallery Company}} : {{citation |apellíu=Bosman |nome=Suzanne|añu= 2008 |títulu=The National Gallery in Wartime|place= London |publicación=National Gallery Company}} : {{citation |apellíu=Conlin |nome=Jonathan|añu= 2006 |títulu=The Nation's Mantelpiece: A History of the National Gallery|place= London |publicación=Pallas Athene}} : {{citation |apellíu=Crookham |nome=Alan|añu= 2009 |títulu=The National Gallery. An Illustrated History|place= London |publicación=National Gallery Company}} : {{citation |apellíu=Crookham |nome=Alan |añu=2012 |chapter=The Turner Bequest at the National Gallery |páxinas=51–65 |editor-last= Warrell |editor-first= Ian |títulu=Turner Inspired: In the light of Claude |ubicación=New Haven and London |publicación=Yale University Press}} : {{citation |apellíu=Gaskell |nome=Ivan|añu= 2000 |títulu=Vermeer's Wager: Speculations on Art History, Theory and Art Museums|place= London |publicación=Reaktion}} : {{citation |last1= Gentili |first1= Augusto|last2= Barcham|first2= William|last3= Whiteley|first3= Linda|añu= 2000 |títulu=Paintings in the National Gallery|place= London |publicación=Little, Brown & Co.}} : {{citation |apellíu=Jencks |nome=Charles|author-link= Charles Jencks|añu= 1991 |títulu=Post-Modern Triumphs in London|place= London and New York |publicación=Academy Editions, St. Martin's Press}} : {{citation |apellíu=Langmuir |nome=Erika|añu= 2005 |títulu=The National Gallery Companion Guide|place= London and New Haven |publicación=Yale University Press}} : {{citation |apellíu=Liscombe |nome=R. W.|añu= 1980 |títulu=William Wilkins, 1778–1839|place= Cambridge |publicación=[[Cambridge University Press]]}} : {{citation |apellíu=MacGregor |nome=Neil |authorlink= Neil MacGregor |añu= 2004 |chapter= A Pentecost in Trafalgar Square |páxinas=27–49 |editor-last= Cuno |editor-first= James |títulu=Whose Muse? Art Museums and the Public Trust |ubicación=Princeton and Cambridge |publicación=[[Princeton University Press]] and Harvard University Art Museums}} : {{citation |apellíu=Oliver |nome=Lois|añu= 2004 |títulu=Boris Anrep: The National Gallery Mosaics|place= London |publicación=National Gallery Company}} : {{citation |apellíu=Penny |nome=Nicholas|author-link= Nicholas Penny|añu= 2008 |títulu=National Gallery Catalogues (new series): The Sixteenth Century Italian Paintings, Volume II, Venice 1540–1600|place= London |publicación=National Gallery Publications Ltd|isbn= 1-85709-913-3}} : {{citation |last1= Pevsner |nome=Nikolaus|author-link= Nikolaus Pevsner|last2= Bradley|first2= Simon|añu= 2003 |títulu=The Buildings of England London 6: Westminster|place= London and New Haven |publicación=Yale University Press}} : {{citation |apellíu=Potterton |nome=Homan|añu= 1977 |títulu=The National Gallery, London|place= London |publicación=Thames & Hudson}} : {{citation |apellíu=Smith |nome=Charles Saumarez|author-link= Charles Saumarez Smith|añu= 2009 |títulu=The National Gallery: A Short History|place= London |publicación=Frances Lincoln Limited}} : {{citation |apellíu=Spalding |nome=Frances|añu= 1998 |títulu=The Tate: A History|place= London |publicación=Tate Gallery Publishing}} : {{citation |apellíu=Summerson |nome=John|author-link= John Summerson|añu= 1962 |títulu=Georgian London|place= London |publicación=Penguin}} : {{citation |apellíu=Taylor |nome=Brandon|añu= 1999 |títulu=Art for the Nation: Exhibitions and the London Public, 1747–2001|place= Manchester |publicación=Manchester University Press}} : {{citation |apellíu=Walden |nome=Sarah|añu= 2004 |títulu=The Ravished Image: An Introduction to the Art of Picture Restoration & Its Risks|place= London |publicación=Gibson Square}} : {{citation |apellíu=Whitehead |nome=Christopher|añu= 2005 |títulu=The Public Art Museum in Nineteenth Century Britain|place= Farnham |publicación=Ashgate Publishing}} == Referencies == {{llistaref|30em}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{Official website|http://www.nationalgallery.org.uk/}} * [https://web.archive.org/web/20080204140842/http://www.insecula.com/us/musee/M0243.html 360° panorames of 17 rooms in the National Gallery] * [http://www.british-history.ac.uk/report.asp?compid=40588 The National Gallery at Pall Mall] from ''[[Survey of London|The Survey of London]]'' * [http://www.nationalgallery.org.uk/ Páxina oficial de la National Gallery] * [http://www.nationalgallery.org.uk/plan/information/gettinghere.htm Mapa llocalización] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090529050221/http://www.nationalgallery.org.uk/plan/information/gettinghere.htm |date=2009-05-29 }} * [https://web.archive.org/web/19980526130359/http://www.speel.demon.co.uk/other/natgall1.htm L'edificiu de la National Gallery] (n'inglés) * [http://www.googleartproject.com/museums/nationalgallery Visita virtual al muséu] en [[Google Art Project]] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:National Gallery de Londres|National Gallery de Londres]] [[Categoría:Museos de Londres]] a9i9olkqpfcgy5lqbgl5u196ijfe7dm 828 139307 4379506 4137265 2025-06-25T18:54:33Z 76.53.254.138 4379506 Scribunto text/plain return { name = 'Paquistán', top = 37.3, bottom = 23.4, left = 60.5, right = 80.5, image = 'Pakistan location map2.svg', image1 = 'Pakistan relief location map.jpg' } d9rphsnglu3yu8u9qzdgt2b6g5olmd7 4379520 4379506 2025-06-26T05:41:04Z YoaR 37624 Revertíes les ediciones de [[Special:Contributions/76.53.254.138|76.53.254.138]] ([[User talk:76.53.254.138|alderique]]) hasta la cabera versión de [[User:YoaR|YoaR]] 1572353 Scribunto text/plain return { name = 'Paquistán', top = 37.3, bottom = 23.4, left = 60.5, right = 80.5, image = 'Pakistan location map.svg', image1 = 'Pakistan relief location map.jpg' } 6sx5zokztoe02jccvm8mwwql740avwc 0 139926 4379557 4371810 2025-06-26T10:00:44Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379557 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Kosovare Asllani''' {{nym}} ye una [[fútbol femenín|futbolista]] [[Suecia|sueca]] d'orixe [[Albania|albanu]]-[[Kosovo|kosovar]] que xuega como [[Delanteru|delantera]] nel [[Linköpings Fotboll Club|Linköping FC]]. == Trayeutoria == === Entamos === Asllani ye d'orixe [[Albania|albanu]]-[[Kosovo|kosovar]], nació en [[Kristianstad]] de padres kosovares qu'emigraren a [[Suecia]]. Asllani creció xugando fútbol americano y ḥoquei sobre xelu, pero optó por enfocar el so talentu nel fútbol. A la edá de 15 años, Asllani empezó la so carrera nel equipu de segunda división Vimmerby IF. Mientres el so tiempu en Vimmerby, anotó 49 goles en 48 partíos,<ref>{{cita web |títulu=Bittert att missa guldet 2008 - nu tar "Kosse" och LFC ny fart!|url=http://www.svenskdamfotboll.se/index_new.php?news_id=1134&start=0&category_id=0&parent_id=0&arcyear=&arcmonth=|editor=svenskdamfotboll.se|idioma=suecu|fecha=10 de marzu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120402094344/http://www.svenskdamfotboll.se/index_new.php?news_id=1134&start=0&category_id=0&parent_id=0&arcyear=&arcmonth=|fechaarchivu=2 d'abril de 2012}}</ref> y establecióse asina mesma como una maravía del fútbol femenín. La ex entrenadora Cecilia Wilhelmsson. allabó la téunica de fútbol de Asllani. Dempués de recibir les ufiertes de munchos clubes, Asllani optó por emigrar al equipu Linköpings FC de la lliga [[Damallsvenskan]] en 2007,<ref>{{cita web |títulu=Damallsvenskan 2007|url=http://www.svd.se/sport/damallsvenskan-2007_216789.svd|editor=svd.se|idioma=suecu|fecha=10 d'abril de 2007}}</ref> onde amosó una rápida adautación.<ref>{{cita web|títulu=Allsvensk debú för Asllani|url=http://www.kindaposten.se/article/articleview/22910/1/57|editor=kindaposten.se|idioma=suecu|fecha=12 d'abril de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140312212349/http://www.kindaposten.se/article/articleview/22910/1/57|fechaarchivu=2014-03-12}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Kosovare siktar högt|url=http://www.vimmerbytidning.se/article/view/30490/|editor=vimmerbytidning.se|idioma=suecu|fecha=24 d'avientu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111008185448/http://www.vimmerbytidning.se/article/view/30490/|fechaarchivu=2011-10-08}}</ref> === Linköpings FC === Mientres la primer temporada de Asllani, esprendióse rápido del banquín de suplentes a principiu de temporada, lo que lu ayudar a establecese dientro de la [[Damallsvenskan]]. La temporada siguiente, Asllani establecióse como titular habitual y foi un miembru cada vez más pervalible de la plantía. En 2009 ayudó al club Linköping a ganar tantu la [[Copa de Suecia|Svenska Cupen]] y el primer títulu de la [[Damallsvenskan]] del club. El 4 d'avientu 2009, el club [[Chicago Red Stars]] de la [[Women's Professional Soccer|WPS]] confirmó'l trespasu de Asllani de Linköpings FC a manera de préstamu. === Chicago Red Stars === Asllani pasó una temporada na [[Women's Professional Soccer|WPS]]. Establecióse como favorita de los fans, na séptima selmana de la temporada, Asllani recibió'l premiu "xugador de la selmana" de la [[Women's Professional Soccer|WPS]]<ref>{{cita web|títulu=Red Stars Kosovare Asllani is Player of the Week|url=http://blogs.suntimes.com/chicagosports/2010/06/red_stars_kosovare_asllani_is_player_of_the_week.html|editor=suntimes.com|idioma=inglés|fecha=1 de xunu de 2010}}</ref> dempués de la derrota del [[Chicago Red Stars]] contra'l [[FC Gold Pride]]. Dempués de la so temporada coles "estrelles coloraes", Asllani tornó a Suecia col [[Linköpings Fotboll Club|Linköping FC]]. === Vuelta al Linköping === La presencia de Asllani impulsar nel [[Linköpings Fotboll Club|Linköping FC]], sobremanera na [[Lliga de Campeones de la UEFA femenina]]. Anotó goles en contra'l [[Athletic Club Sparta Praga|Sparta Praha]] y l'[[Arsenal Football Club|Arsenal]]. Sicasí, la so temporada foi atayada por una mancadura na zanca y ella salió del [[Linköpings Fotboll Club|Linköping FC]] a la fin de la campaña. === Kristianstad DFF === N'avientu de 2011, camudar a la so ciudá natal pa xugar col [[Kristianstads DFF]] el cual terminara séptimu na [[Damallsvenskan]] del añu anterior. === Paris Saint-Germain === Cuando Asllani tenía un mes nel so contratu col [[Kristianstads DFF]], el [[Paris Saint-Germain FC (femenín)|Paris Saint-Germain]] intentó fichala pero los clubes taben en disputa sobre'l preciu de tresferencia. En setiembre de 2012, Asllani voló a [[París]] y robló un contratu de dos años col club.<ref>{{cita web |títulu=Asllani slumpas till PSG för fyndpris|url=http://www.expressen.se/sport/fotboll/damallsvenskan/asllani-slumpas-till-psg-for-fyndpris/|editor=expressen.se|idioma=suecu|fecha=22 de setiembre de 2012}}</ref> Asllani foi presentada col [[Paris Saint-Germain FC (femenín)|Paris Saint-Germain]] a los medios de comunicación pol direutor deportivu Leonardo y el xugador [[Zlatan Ibrahimović]], que declaró: "Si esperes ganar, precises a un delanteru suecu."<ref>{{cita web |títulu=Här presenteras Asllani för Leonardo av Zlatan|url=http://www.aftonbladet.se/sportbladet/fotboll/internationell/frankrike/zlatan/article15505054.ab|editor=aftonbladet.se|idioma=suecu|fecha=26 de setiembre de 2012}}</ref><ref>{{cita web |títulu=PSG: Kosovare Asllani, la Zlatan au féminin|url=http://www.20minutes.fr/sport/football/1010203-psg-kosovare-asllani-zlatan-feminin|editor=20minutes.fr|idioma=francés|fecha=25 de setiembre de 2012}}</ref> Asllani anotó 17 goles nos sos 19 partíos na temporada 2012-13 de la primer división femenina, onde'l PSG terminó en segundu llugar de la tabla de posiciones detrás del [[Olympique Lyonnais]]. === Manchester City === El 22 de Xineru de 2016 ficha pol [[Manchester City LFC|Manchester City]] inglés por 2 años. Nel so tiempu en Manchester consiguió tres títulos la [[FA Women's Super League|Women's Super League]] , [[FA WSL Continental Cup]] y [[FA Women's Cup]]. === Linköpings FC === El 10 d'Agostu de 2017 vuelve per tercer vegada al club onde se formo [[Linköpings Fotboll Club|Linköping FC]]. == Seleición nacional == [[Ficheru:09 Kosovare Asllani 111023 Sverige-Schweiz 3-0 8283.jpg|thumb|200px|derecha|Kosovare Asllani, xugando cola seleición sueca en 2012 {{bandera|Suecia}} ]] En setiembre de 2008, Asllani fixo'l so debú cola [[Seleición de fútbol de Suecia|seleición sueca]] contra {{sel|Rumanía}}<ref name="Enkel svensk_1">{{cita web |títulu=Enkel svensk kvalseger mot Rumänien|url=http://www.dn.se/sport/fotboll/enkel-svensk-kvalseger-mot-rumanien/|editor=dn.se|idioma=suecu|fecha=27 de setiembre de 2008}}</ref> y en 2009 foi llamada a representar a {{sel|Suecia}} na [[Eurocopa Femenina]] de 2009.<ref name="Enkel svensk_1"/> Asllani foi un parte importante del equipu nacional mientres les rondes de clasificación de la [[Copa Mundial Femenina de Fútbol|Copa Mundial Femenina de la FIFA 2011]], pero l'entrenador Thomas Dennerby nun la convocó nel equipu qu'apostaría'l Mundial n'Alemaña. Espertos en fútbol, como la entrenadora sueca de la [[Seleición de fútbol d'Estaos Xuníos|seleición de fútbol femenín estauxunidense]] [[Pia Sundhage]] espresaron la so sorpresa pola ausencia de Asllani.<ref>{{cita web |títulu=Petningen av Asllani förvånar Sundhage|url=http://www.expressen.se/sport/fotboll/damallsvenskan/petningen-av-asllani-forvanar-sundhage/|editor=expressen.se|idioma=suecu|fecha=31 de mayu de 2011}}</ref> Dennerby convocó a Asllani na seleición nacional p'apostar partíos de los [[Xuegos Olímpicos de Londres 2012]].<ref>{{cita web |títulu=Women's Olympic Football Tournament London 2012 – List of Players Sweden|url=http://www.fifa.com/mm/document/tournament/competition/01/66/36/85/woft-final-lop-2012-07-24.pdf|editor=[[FIFA|fifa.com]]|idioma=inglés|fecha=24 de xunetu de 2012}}</ref> Consiguió la medaya de plata nos [[Xuegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016]]. == Clubes == {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="170"|Club !width="150"|País !width="120"|Añu |-align=center |[[Linköpings Fotboll Club|Linköping FC]] |{{SWE}} |[[2007]]-[[2009]] |-align=center |[[Chicago Red Stars]] |{{EUA}} |[[2010]] |-align=center |[[Linköpings Fotboll Club|Linköping FC]] |{{SWE}} |[[2010]]-[[2011]] |-align=center |[[Kristianstads DFF]] |{{SWE}} |[[2012]] |-align=center |[[Paris Saint-Germain FC (femenín)|Paris Saint-Germain]] |{{FRA}} |[[2012]]-[[2016]] |-align=center |[[Manchester City LFC|Manchester City]] |{{ENG}} |[[2016]]-[[2017]] |-align=center |[[Linköpings Fotboll Club|Linköping FC]] |{{SWE}} |[[2017]]- |} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{enllaces deportista}} {{NF|1989||Asllani, Kosovare}} {{Tradubot|Kosovare Asllani}} [[Categoría:Futbolistes de la seleición femenina de Suecia]] [[Categoría:Deportistes nos Xuegos Olímpicos de Londres 2012]] [[Categoría:Futbolistes de Suecia]] ekbms4n7z6o2rlz6u5pj7jn5xkgzsg8 0 140810 4379527 4375797 2025-06-26T08:19:20Z XabatuBot 43102 iguo testu: Campeonos => Campeones 4379527 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Javier Hernández Balcázar''' {{nym}}, conocíu deportivamente pol so llamatu '''Chicharito''',<ref name=MOTEYO/> ye un [[xugador de fútbol|futbolista]] [[Méxicu|mexicanu]], xuega como [[delanteru]] y el so equipu actual ye'l [[West Ham United Football Club|West Ham]] de la [[Premier League]] d'[[Inglaterra]].<ref name=":0">{{cita publicación |títulu=Oficial: El West Ham ficha a Chicharito - MARCA Claro Méxicu|url=https://www.marca.com/claro-mx/futbol/mexicanos-mundu/2017/07/20/5970dc52y2704y806d8b45cb.html|fechaaccesu=20 de xunetu de 2017|periódicu=MARCA Claro Méxicu|idioma=es-MX}}</ref> [[Internacional (deporte)|Xugador internacional]] absolutu con {{sel|Méxicu}}, la so meyor actuación producir na [[Copa d'Oru de la Concacaf 2011|Copa d'Oru de 2011]], onde foi nomáu meyor xugador y Bota d'Oru del campeonatu n'anotando siete goles en seis partíos que-y dexaron salir campeón del tornéu, siendo'l so mayor llogró cola [[Seleición de fútbol de Méxicu|seleición mexicana]]. Ye'l máximu goliador históricu de la [[Seleición de fútbol de Méxicu|seleición mexicana]] con 50 goles.<ref>http://miseleccion.mx/la-imagentricolor-de-la selmana-ch14_-con-la-seleccion-mayor/</ref> A nivel de clubes, la so meyor actuación dar col [[Manchester United Football Club|Manchester United]] na [[Premier League 2010/11|temporada 2010/2011]] onde foi campeón de la [[Premier League]] y la [[Community Shield]], siendo unu de los goliadores del equipu y superando a grandes figures como [[Wayne Rooney]] y [[Michael Owen]]. Foi nomáu [[Xugador del añu Sir Matt Busby]].<ref>{{cita web |url=http://www.mediotiempo.com/futbol/internacional/noticias/2011/05/18/javier-hernandez-gano-el premiu-sir-matt-busby |títulu=Chicharito gana'l premiu Sir Matt Busby |fechaaccesu=1 d'avientu de 2014 |editor=Portal dixital Mediutiempu}}</ref> Na mesma temporada llegó a la [[Final de la Lliga de Campeones de la UEFA 2010-11|final de la Champions League]], onde'l so equipu cayó frente al [[Futbol Club Barcelona|F.C. Barcelona]], quedando subcampeón del tornéu.<ref>{{cita web |url=http://www.quien.com/espectaculos/2011/05/28/el-chicharito-pierde-la-champions-league |títulu=Chicharito pierde la Champions |fechaaccesu=1 d'avientu de 2014 |editor=Diariu Quien}}</ref> == Trayeutoria == === Club Deportivo Guadalajara === [[Ficheru:Chicharito Laredo Heat SC 2006.jpg|220px|miniatura|''Chicharito'' nes inferiores [[Club Deportivo Guadalajara|Guadalajara]] en [[2006]].]] Javier xunir a les categoríes inferiores del [[Club Deportivo Guadalajara|Guadalajara]] a los nueve años d'edá. <ref>{{cita web |url=http://www.goal.com/es/news/21/fichajes/2010/04/08/1869576/mercáu-ye-oficial-el-manchester-united-alcuerda-el-fichaxe |títulu=Ye oficial, el Manchester United alcuerda'l fichaxe del 'Chicharito' Hernández |autor=goal.com |fechaaccesu=13 de xineru de 2011}}</ref> Na temporada [[2005]]-[[2006]], Javier xugó col [[Chivas Coras]], un equipu filial de [[Tepic]], [[Nayarit]]. El ''Chicharito'' sobresalió de tala forma que nel [[Tornéu Apertura 2006 (Méxicu)|Tornéu Apertura 2006]] debutó col primer equipu'l [[9 de setiembre]] de [[2006]] cola victoria del so equipu por 4-0 sobre'l [[Club Necaxa]], onde Javier anotó l'últimu gol al minutu 83.<ref>{{cita web |url=http://www.esmas.com/deportes/futbol/565288.html |títulu=Golia Chivas a Necaxa nel Jalisco |autor=esmas.com |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100412023900/http://www.esmas.com/deportes/futbol/565288.html |fechaarchivu=12 d'abril de 2010 }}</ref> Esi foi'l so únicu gol n'ocho partíos apostaos ente [[2006]] y [[2007]]. Tamién xugó 6 partíos ente [[2007]] y [[2008]] col [[Club Deportivo Guadalajara|Guadalajara]], anque ensin nenguna anotación. Nel [[Tornéu Apertura 2008 (Méxicu)|Tornéu Apertura 2008]] apostó 7 partíos anque nun tuvo nenguna anotación, y nel [[Tornéu Clausura 2009 (Méxicu)|Clausura 2009]] anotó 4 goles en 15 partíos col Guadalajara. Nun foi sinón hasta'l [[Tornéu Apertura 2009 (Méxicu)|Tornéu Apertura 2009]] cuando Javier empezó a sobresalir nel so equipu, terminando como'l tercer máximu goliador del tornéu, al anotar 11 goles en 17 partíos, convirtiéndose nun xugador titular del Guadalajara. Nel [[Tornéu Bicentenariu 2010 (Méxicu)|Tornéu Bicentenariu 2010]] aportó a el goliador del Guadalajara. Javier empezó'l tornéu anotando 2 goles en cada unu de los 3 primeros partíos del tornéu, ante [[Deportivo Toluca|Toluca]],<ref>{{cita web |url=http://laaficion.milenio.com/node/34439 |títulu=Chivo venció a Toluca 3-1 |autor=Mileniu |fechaaccesu=13 de xineru de 2011}}</ref> ante [[Club de Fútbol Tigres de la Universidad Autónoma de Nuevo León|Tigres]],<ref>{{cita web |url=http://mxm.televisadeportes.esmas.com/futbol/partidos/bicentenariu-2010/4605/tigres-vs-guadalajara/ |títulu=Con dos goles de Javier 'Chichu' Hernández y unu d'Héctor Reynoso, Chivas gana 3-1 nel Universitariu |autor=Televisa Deportes |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 }}</ref> y ante [[Club Deportivo Estudiantes Tecos|Estudiantes]].<ref name="Chivas 3-2 Tecos">{{cita web |url=http://www.mediotiempo.com.mx/futbol/mexico/cronicas/2010/01/30/chives-3-2-estudiantes-chicharito-esta-imparable_27264 |títulu=Chivo 3-2 Estudiantes..... 'Chicharito' ta imparable |autor=Mediu Tiempu |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100203035314/http://www.mediotiempo.com.mx/futbol/mexico/cronicas/2010/01/30/chives-3-2-estudiantes-chicharito-esta-imparable_27264 |fechaarchivu=3 de febreru de 2010 }}</ref> Esti postreru foi vistu como unu de los meyores partíos de Javier col [[Club Deportivo Guadalajara|Guadalajara]], yá que, amás de dar una asistencia y d'anotar 2 goles, dirixó un cucurrabucu cuando Chivas diba perdiendo por 0-2.<ref name="Chivas 3-2 Tecos" /> Depués d'anotar goles ante [[Querétaro Fútbol Club|Querétaro]]<ref>{{cita web |url=http://www.mediotiempo.com.mx/futbol/mexico/cronicas/2010/02/05/queretaro-0-2-chives-rebano-perfectu_27275 |títulu=Querétaro 0-2 Chivas... Fatáu perfectu |autor=Mediu Tiempu |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100209094220/http://www.mediotiempo.com.mx/futbol/mexico/cronicas/2010/02/05/queretaro-0-2-chives-rebano-perfectu_27275 |fechaarchivu=9 de febreru de 2010 }}</ref> y ante [[Club de Fútbol Atlante|Atlante]],<ref>{{cita web |url=http://www.mediotiempo.com/futbol/mexico/cronicas/2010/02/13/chives-2-0-atlante-guadalajara-lluz-imparable-cinco-y-cuntando_27289 |títulu=Chivo 2-0 Atlante... Guadalajara lluz imparable; cinco y cuntando |autor=Mediu Tiempor |fechaaccesu=13 de xineru de 2011}}</ref> Por cuenta de una mancadura, Javier nun anotó un solu gol mientres 5 xornaes, razón pola que nun figuraba dientro de l'alliniación del so equipu. Sicasí, siguía siendo'l goliador del tornéu, con 8 anotaciones. Na xornada 11 Javier volvió meter goles, al anotar un gol na derrota del so equipu por 2-1 ante'l [[Club de Fútbol Monterrey|Monterrey]].<ref>[http://www.durangoaldia.com/monterrey-2-1-chives-arrampuño-rayaos-superliderato-a-chives/2010/03/ Monterrey 2-1 Chivas… Arrampuñó Rayaos Súperliderato a Chivas]</ref> El so bon desempeñu a curtia edá col Guadalajara llamó l'atención de dellos clubes europeos, como'l [[PSV Eindhoven]] de los [[Países Baxos]],<ref>{{Cita web |url=http://www.oem.com.mx/esto/notas/n1505848.htm |títulu=¿PSV detrás del "Chicharito"? |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131203014627/http://www.oem.com.mx/esto/notas/n1505848.htm |fechaarchivu=2013-12-03 }}</ref> el [[VfL Wolfsburgu]] d'[[Alemaña]],<ref>[http://ar.sports.yahoo.com/noticias/d-sport-39-chicharito-39-feliz-llamáu-30032010-75.html 'Chicharito' ta feliz por llamáu al Tri]</ref> o'l [[Valencia Club de Fútbol|Valencia CF]] d'[[España]].<ref>[http://www.mediotiempo.com/futbol/internacional/noticias/2010/04/10/a-valencia-ganáron-y al-chicharito A Valencia ganáron-y al 'Chicharito']</ref> Sicasí, el [[8 d'abril]] de [[2010]], Javier robló un contratu de 5 años<ref>[http://www.mediotiempo.com/futbol/mexico/noticias/2010/04/10/chicharito-roblo-por cinco-anos-con-manu 'Chicharito' robló por cinco años con ManU]</ref> col [[Manchester United Football Club|Manchester United]] d'[[Inglaterra]],<ref name="Chicharito">[http://www.manutd.com/default.sps?pagegid={F9Y570Y6-407Y-44BC-800F-4A3110258114}&newsid=6647972 Reds agree Hernández deal]</ref> col cual xunióse'l [[1 de xunetu]] del mesmu añu.<ref name="Chicharito" /> Pero Javier taba suxetu a un permisu de trabayu,<ref name="Chicharito" /> el cual foi-y otorgáu'l [[27 de marzu]] de [[2010]].<ref name=mu>{{cita publicación |nome=James |apellíu=Tuck |títulu=Chicharito granted work permit |url=http://www.manutd.com/default.sps?pagegid={F9Y570Y6-407Y-44BC-800F-4A3110258114}&newsid=6649362 |work=ManUtd.com |publicación=Manchester United |fecha=27 de mayu de 2010 |fechaaccesu=27 de mayu de 2010 }}</ref> Amás, como parte del tratu alcordáu ente'l Manchester y el Guadalajara, les red devils» xugaron un partíu amistosu ante les Chivas na inauguración del [[Estadiu Omnilife]] el [[30 de xunetu]],<ref name="Javier al Man O">[http://www.mediotiempo.com/futbol/mexico/noticias/2010/04/08/chicharito-nuevo-jugador-del-manchester-united 'Chicharito', nuevu xugador del Manchester United]</ref>onde Javier xugó 45 minutos col Guadalajara y otros 20 minutos col Manchester United. El [[30 de xunetu]] de [[2010]], Javier Hernández xugó los sos postreros 45' minutos coles Chivas. Nel primer partíu celebráu nel [[Estadiu Omnilife]] marcó un gol a favor de les Chivas al minutu ''8''', siendo este'l primer gol del partíu y de la hestoria del estadiu, onde'l marcador quedó 3-2 a favor del [[Club Deportivo Guadalajara|Guadalajara]].<ref>{{cita web |url=http://www.terra.com.mx/Futbol/articulo/933380/Javier+Hernandez+despidir de+Chivas+con+gol.htm |títulu=Javier Hernández marca'l primer gol del Estadiu Omnilife. |fechaaccesu=30 de xunetu de 2010 |autor=Terra }}</ref> === Manchester United === [[Ficheru:Chicharito.ogv|miniatura|Javier Hernández en Manchester United.]] ==== Temporada 2010-2011 ==== El [[28 de xunetu]] del [[2010]] fai'l so debú col equipu de fútbol del [[Manchester United Football Club|Manchester United]]. Nel xuegu de pretemporada contra [[Partíu de les Estrelles de la Major League Soccer|Les Estrelles de la MLS]] nos Estaos Xuníos de Norteamérica, entrando al minutu 61 pa sustituyir a [[Luís Carlos Almeida da Cunha|Nani]], tocando'l so primer balón al minutu 64. Al minutu 83' anota'l so primer gol como Red Devil, el quintu gol del equipu, faciendo d'esta forma'l so debú esperáu. El [[Manchester United Football Club|Manchester United]] impúnxose ante [[Partíu de les Estrelles de la Major League Soccer|Les Estrelles de la MLS]] 5-2.<ref>{{cita web |autor=cooperativa.cl |títulu=Manchester United golió a la Estrelles de la MLS en debú triunfal del mexicanu Hernández |url=http://www.cooperativa.cl/manchester-united-golio-a-la estrelles-de-la-mls-en debú triunfal-del mexicanu-hernandez/prontus_nots/2010-07-29/075045.html |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2012 |fecha=29 de xunetu de 2010}}</ref> Hernández anotó nel partíu de pretemporada del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] ante [[Lliga Irlandesa de Fútbol|League of Ireland XI]]. Hernández Balcázar anotó'l so gol al minutu 47, dempués de qu'ingresara de cambéu na parte complementaria en llugar de [[Wayne Rooney]]. Este foi'l tercer gol de los "Red Devils" na victoria 7-1 a les Estrelles d'Irlanda, nel recién construyíu [[Estadiu Aviva]] de [[Dublín]] el [[4 d'agostu]] de [[2010]].<ref>{{cita web |url=http://www.cronica.com.mx/nota.php?id_nota=523423 |títulu= el Machester United derrota a les Estrelles d'Irlanda. |fechaaccesu=4 d'agostu de 2010 |autor= La Crónica}}</ref> El [[8 d'agostu]] de [[2010]], Chicharito Hernández anotó'l so primer gol col [[Manchester United Football Club|Manchester United]] nuna competición oficial, siendo este'l segundu gol del equipu na victoria del Manchester Unided ante'l [[Chelsea Football Club|Chelsea]]. Hernández entró nel segundu tiempu y al minutu 76 consiguió l'anotación. El [[Manchester United Football Club|Manchester United]] ganó al [[Chelsea Football Club|Chelsea]] 3-1, ganando la [[Community Shield]].<ref>{{cita web |url=http://mx.sports.yahoo.com/columnes/blog-deportes-602.html |títulu=el Machester United vense al Chelsea. |fechaaccesu=8 d'agostu de 2010 |autor=Yahoo sports }}</ref>El [[16 d'agostu]] de [[2010]], Hernández fixo'l so debú na [[Premier League]], reemüplazando a [[Wayne Rooney]] nel minutu 63, na victoria en casa de 3-0 sobre'l [[Newcastle United Football Club|Newcastle United]] nel partíu inaugural de la nueva temporada.<ref>{{cita web |url=http://futbol.univision.com/europa/inglaterra/article/2010-08-16/el-chicharito-hernandez-debuto-en |títulu= Debú de Javier na Premier League. |fechaaccesu=16 d'agostu de 2010 |autor= Univision Futbol}}</ref> El [[29 de setiembre]] de [[2010]], Hernández anotó'l so primer gol na [[Lliga de Campeones de la UEFA|Champions League]], anotando l'únicu gol de la victoria del Manchester United 0-1 sobre'l [[Valencia Club de Fútbol|Valencia]] nel so segundu partíu del [[Lliga de Campeones de la UEFA 2010-11#Grupu C|Grupu C]] de la [[Lliga de Campeones de la UEFA 2010-11|Lliga de Campeones de la UEFA 2010-2011]].<ref>{{cita web |url=http://www.zocalo.com.mx/seccion/articulo/manu-gana-con-gol-de-javier-chicharito-hernandez-en-champions |títulu= Primer gol de Javier na UEFA. |fechaaccesu=29 de setiembre de 2010 |autor= Zócalo}}</ref>El [[16 d'ochobre]] de [[2010]], Hernández anotó'l so primer gol na [[Premier League]] pal Manchester United, yá que abrió'l marcador en casa al minutu 5. L'alcuentru ente'l Manchester United y [[West Bromwich Albion Football Club|West Bromwich Albion]] quedó n'empate 2-2.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9085639.stm |títulu= primer gol de Javier na Premier League. |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2010 |autor= bbc}}</ref>Ocho díes dempués, el [[24 d'ochobre]], Javier convertir nel primer mexicanu n'anotar dos goles nun mesmu partíu de la [[Premier League]] contra'l [[Stoke City Football Club|Stoke City]] con una victoria de 1-2 siendo l'equipu visitante.<ref>{{cita web |url=http://www.prensa-latina.cu/index.php?option=com_content&task=view&id=231706&Itemid=1 |títulu= gol de Javier na Premier League. |fechaaccesu=24 d'ochobre de 2010 }}</ref>El [[26 d'ochobre]] marcó de nueva cuenta al minutu 89 ante'l [[Wolverhampton Wanderers Football Club|Wolverhampton Wanderers]] nun partíu de la [[Copa de la Lliga de Fútbol (Inglaterra)|Copa de la Lliga]] pa da-y el trunfu al Manchester por marcador de 3-2, siendo este'l so primer gol en Copa de la Lliga nos cuartos de final.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/league_cup/9059505.stm |títulu= gol de Javier na Copa de la Lliga d'Inglaterra. |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2010 }}</ref>El [[20 de payares]] llogra'l so cuartu gol na lliga, marcando'l 2-0 a favor del so equipu, na victoria del Manchester ante'l [[Wigan Athletic Football Club|Wigan Athletic]].<ref>{{cita web |url=http://elcomercio.pe/deportes/671947/noticia-chicharito-hernandez-llevo-visu-al-manchester-united |títulu= Manchester vence a Wigan |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2010 }}</ref> [[José Mourinho]], entrenador del [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] d'[[España]], a finales de [[2010]] y principios de [[2011]] dexó ver el so interés por adquirir a Javier Hernández; pa dichu equipu. Y asina cubrir l'espaciu que dexó [[Gonzalo Higuaín]] en sufriendo una mancadura nel llombu,<ref>{{cita web |url=http://mx.sports.yahoo.com/noticias/d-sport-real-madrid-ofreceria-25-millones-17122010-75.html |títulu=Real Madrid interesar en Javier Hernández |fechaaccesu=18 d'avientu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101220095416/http://mx.sports.yahoo.com/noticias/d-sport-real-madrid-ofreceria-25-millones-17122010-75.html |fechaarchivu=2010-12-20 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.informador.com.mx/deportes/2010/259882/6/chicharito-respeta-suplencia.htm |títulu= Javier Hernández esta dispuestu a emigrar a otru equipu européu pa tener actividá |fechaaccesu=29 d'avientu de 2010 }}</ref>pero a la fin nada se concretó yá que Javier tien una clausa de contratu por 50 millones d'[[euros]].<ref>{{cita web |url=http://www.radioformula.com.mx/notes.asp?Idn=150688 |títulu=Javier nun va dir al Real Madrid |fechaaccesu=16 de marzu de 2011 }}</ref> El [[1 de xineru]] de [[2011]]; Hernández salió de la banca en [[The Hawthorns]] anotando'l gol del trunfu na victoria del Manchester United, 1-2 sobre'l [[West Bromwich Albion Football Club|West Bromwich Albion]].<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9327941.stm |títulu= West Bromwich 1-2 Manchester United |fechaaccesu=1 de xineru de 2011 }}</ref>Trés díes depués, el [[4 de xineru]] de [[2011]]; Hernández convertir nel máximu goliador mexicanu na hestoria de la [[Premier League]]<ref>{{cita web |url=http://mx.sports.yahoo.com/noticias/d-sport-chicharito-meyor-goliador-mexicanu-premier-04012011-75.html |títulu=Javier máximu goliador mexicanu na premier league |fechaaccesu=5 de xineru de 2011 }}</ref>dempués d'abrir el marcador na victoria por 2-1 sobre'l [[Stoke City Football Club|Stoke City]]. Siendo este'l so segundu gol del añu, con un pase per parte del so compañeru [[Luís Carlos Almeida da Cunha|Nani]] al minutu 27.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9334445.stm |títulu= Manchester United 2-1 Stoke City |fechaaccesu=4 de xineru de 2011 }}</ref>El [[25 de xineru]] de [[2011]] Hernández anotó'l segundu gol de Mánchester United na victoria 2-3 sobre [[Blackpool Football Club|Blackpool]].<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9371173.stm |títulu= Manchester United 2-3 Blackpool |fechaaccesu=25 de xineru de 2011 }}</ref>Cuatro díes dempués el [[29 de xineru]], Hernández anotó'l so primer gol de la [[FA Cup]] pal Manchester United, cuando anotó'l gol ganador nuna victoria 1-2 sobre'l [[Southampton Football Club|Southampton]].<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/fa_cup/9379065.stm |títulu= Manchester United 2-1 Southampton |fechaaccesu=29 de xineru de 2011 }}</ref>Hernández anotó dos veces na victoria del Manchester 0-4 sobre'l [[Wigan Athletic Football Club|Wigan Athletic]] el [[26 de febreru]] de [[2011]].<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9404501.stm |títulu= Manchester United 4-0 Wigan |fechaaccesu=26 de febreru de 2011 }}</ref>Ocho díes dempués el [[6 de marzu]] de [[2011]], Hernández anotó l'únicu gol del so equipu. A la fin d'una derrota del Manchester, 3-1 onde ganó [[Liverpool Football Club|Liverpool]].<ref>{{cita web |url=http://mx.sports.yahoo.com/noticias/d-sport-liverpool-3-1-manchester-united-06032011-89.html |títulu=Manchester United 1-3 Liverpool |fechaaccesu=6 de marzu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110309210104/http://mx.sports.yahoo.com/noticias/d-sport-liverpool-3-1-manchester-united-06032011-89.html |fechaarchivu=2011-03-09 }}</ref>El [[15 de marzu]] de [[2011]] anota un doblete na vuelta de los octavos de final de la [[Lliga de Campeones de la UEFA|Champions League]] contra'l [[Olympique de Marseille]] quedando'l marcador del partíu 2-1, pasando asina'l [[Manchester United Football Club|Manchester United]] a cuartos de final de dicha competición dempués del empate a cero na ida.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/europe/9424108.stm |títulu= Manchester United 2-1 Marsella |fechaaccesu=15 de marzu de 2011 }}</ref>El [[2 d'abril]], Hernández anotó'l gol final d'una victoria fora de casa 2-4 sobre'l [[West Ham United Football Club|West Ham United]], el Manchester United empezara perdiendo 2-0.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9439820.stm |títulu= Manchester United 4-2 West Ham |fechaaccesu=2 d'abril de 2011 }}</ref>El [[8 d'abril]], Hernández revelóse como un contendente pal [[Premiu PFA al xugador nuevu del añu]] al pie del so compañeru d'equipu [[Luís Carlos Almeida da Cunha|Nani]].<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/13012491.stm |títulu= Hernández nomáu al premiu PFA |fechaaccesu=9 d'abril de 2011 }}</ref>El [[12 d'abril]], Hernández abrió'l marcador pal ''Manchester'' na victoria 2-1 contra'l [[Chelsea Football Club|Chelsea]] en cuartos de final na [[Lliga de Campeones de la UEFA|Champions League]], el xuegu términu 3-1 nel global.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/europe/9454028.stm |títulu= Manchester 2-1 Chelsea |fechaaccesu=12 d'abril de 2011 }}</ref>El [[23 d'abril]], Javier Hernández anotó'l gol de la victoria con una cabezada nel trunfu del Manchester United 1-0 sobre'l [[Everton Football Club|Everton]].<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/eng_prem/9462505.stm |títulu= Manchester 1-0 Everton |fechaaccesu=23 d'abril de 2011 }}</ref>El [[8 de mayu]] de 2011, Hernández anota'l gol más rápidu de la temporada de la [[Premier League]], a los 35 segundos de xuegu ante'l [[Chelsea Football Club|Chelsea]], xuegu que términu 2-1 favor Manchester United.<ref>{{cita web |url=http://www.aeronoticias.com.pe/noticiero/index.php?option=com_content&view=article&id=17941:manchester-united-vs-chelsea-con-gol-del-chicharito-el-united-gana-el partíu-y-afalaga-la gloria&catid=51:51&Itemid=44 |títulu=Manchester 2-1 Chelsea |fechaaccesu=8 de mayu de 2011 }}</ref>El gol contra'l «Chelsea», convertir nel primer xugador dende [[Ruud van Nistelrooy]] na temporada 2001-02 n'anotar 20 goles pal club nel so debú na temporada.<ref>{{cita web |url=http://www.guardian.co.uk/football/2011/may/09/sir-alex-ferguson-manchester-united-liverpool-titles |títulu= Javier el primer xugador n'anotar 20 goles colos sos club |fechaaccesu=15 de mayu de 2011 }}</ref>Hernández coronó la so temporada de debú col ''Manchester United'' al ganar el premiu [[Xugador del añu Sir Matt Busby]] el [[18 de mayu]], que foi votáu polos fanes.<ref name = "ManUtd" /> ==== Temporada 2011-2012 ==== [[Ficheru:Javier_%22Chicharito%22_Hernandez_vs_MLS_All_Stars.jpg|220px|miniatura|''Chicharito'' col [[Manchester United Football Club|Manchester]] en [[2011]].]] Dempués de participar na [[Copa d'Oru de la Concacaf 2011]] con Méxicu, Hernández tornó al [[Manchester United Football Club|Manchester United]] pa empezar los entrenamientos de pretemporada en [[Nueva York]] pal [[Partíu de les Estrelles de la Major League Soccer 2011]]. Foi hospitalizáu'l [[26 de xunetu]] de [[2011]] previu a dichu partíu, entá que foi dau d'alta a otru día<ref>{{cita web |url=http://espndeportes.espn.go.com/news/story?id=1345211&s=eng&type=story |títulu= Chicharito sufrió conmoción leve |autor=[[ESPN Deportes]] |fecha=27 de xunetu |fechaaccesu=22 d'agostu }}</ref>perdióse'l restu de la pretemporada y la primer xornada de la temporada. El [[28 de xunetu]] de [[2011]], Rafael Ortega, el médicu de Chivas, informó al Manchester United qu'Hernández sufría d'una enfermedá neurolóxica presistente. Ortega tamién esplicó qu'Hernández sufriera de "migrañas agudes" y dolores de cabeza cuando yera adolescente.<ref>{{cita web |url=http://www.guardian.co.uk/football/2011/jul/28/javier-hernandez-head-concussion |títulu= Informe del médicu de chives |fecha=12 de payares }}</ref><ref>{{cita web |url=http://soccernet.espn.go.com/news/story/_/id/938204/doctor-suggests-javier-hernandez-may-have-neurological-condition?cc=3888 |títulu=Hernández carez enfermedá dende l'adolescencia |fecha=12 de payares |urlarchivu=https://archive.today/20120629135215/http://soccernet.espn.go.com/news/story/_/id/938204/doctor-suggests-javier-hernandez-may-have-neurological-condition?cc=3888 |fechaarchivu=2012-06-29 }}</ref> Tornó'l [[22 d'agostu]] pa entrar de cambéu al minutu 79 de la segunda xornada en contra del [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]].<ref>{{cita web |url=http://mxm.televisadeportes.esmas.com/futbol/partidos/lliga-premier-inglesa-2011-2012/12097/manchester-utd--vs-tottenham/alineacion.html |títulu=Alineación Manchester United vs Tottenham |autor=[[Televisa Deportes]] |fecha=22 d'agostu |fechaaccesu=22 d'agostu }}</ref>El [[10 de setiembre]] de [[2011]] tornó a l'alliniación titular nun alcuentru contra'l [[Bolton Wanderers Football Club|Bolton Wanderers]], anotando dos veces, na victoria del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] 5-0.<ref>{{cita web |url=http://www.mediotiempo.com/futbol/internacional/cronicas/2011/09/10/bolton-0-5-manchester-united-doblete-de-chicharito-y-hat-trick-de-rooney_35912 |títulu= Manchester United vs Bolton Wanderers |fecha=10 de setiembre }}</ref>El [[15 d'ochobre]] de [[2011]], Hernández salió del banquín nun partíu crucial contra'l [[Liverpool Football Club|Liverpool]] en [[Anfield]] onde'l partíu quedó nun empate 1-1. Nel minutu 81 Hernández anotó'l gol nun saque d'esquina cobráu por Danny Welbeck.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/15225853.stm |títulu= Manchester United vs Liverpool |fecha=12 de payares}}</ref>Hernández robló un nuevu contratu de cinco años'l [[24 d'ochobre]] pa tar col Manchester United hasta'l 2016.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/15432395.stm |títulu= renovación de contratu col Manchester United |fecha=12 de payares}}</ref>Hernández anotó'l so cuartu gol na lliga de la temporada nun partíu contra'l [[Everton Football Club|Everton]] en [[Goodison Park]], nuna victoria de 1-0 el [[29 d'ochobre]] de [[2011]].<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/15413579.stm |títulu= Manchester United vs Everton |fecha=12 de payares}}</ref>Hernández volvió anotar nel siguiente xuegu en casa del [[Newcastle United Football Club|Newcastle United]], cuando un disparu de [[Wayne Rooney]] foi bloquiáu por un defensa y rebotando contra'l so cuerpu faciendo asina'l so sestu gol.<ref>{{cita web |url=http://america.infobae.com/notas/38850-El gol-de-Chicharito-nun-y algamo al-United |títulu=Manchester United vs Newcastle United |fecha=9 d'avientu }}</ref>Nel xuegu ante'l [[Aston Villa Football Club|Aston Villa]] sufre una mancadura, nel minutu seis del primer tiempu cuando ensin tener contautu con nengún oponente'l so todíu esquierdu dóblase y cai al suelu con un intensu dolor evidente, dempués del partíu, [[Alex Ferguson|Sir Alex Ferguson]] dixo que sufriera daños nel lligamentu del todíu y va ser baxa mientres cuatro selmanes.<ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/813542.html |títulu=Hernández máncase y va ser baxa mientres 4 selmanes |fecha=9 d'avientu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131211085640/http://www.eluniversal.com.mx/notas/813542.html |fechaarchivu=2013-12-11 }}</ref> Volvería anotar hasta la fecha 23 na Premier league, contra Stoke City de penaltis cerrando'l marcador de 2-0. Nel siguiente partíu marca l'agónicu gol que-y daría'l parcial de 3-3 vs Chelsea en Stamford bridge, con una cabezada a pase de Ryan Giggs cerrando l'empate nun polémicu partíu. Marca'l so primer gol en UEFA Europa league ante'l [[Ajax d'Ámsterdam|Ajax]] nel [[Amsterdam Arena]] ganando 0-2 y volviendo marcar na vuelta en Old trafford (cayen 1-2) pa sellar la clasificación del Manchester united con marcador global de 2-3. Na xornada 29 ante Wolverhampton marca'l so 5º doblete dende la so llegada a Manchester, cerrando col 4º y el 5º gol d'esi partíu ganáu polos "Red Devils" 0-5. ==== Temporada 2012-2013 ==== [[Ficheru:Javier Hernandez praying.jpg|miniatura|250px|Chicharito nun partíu col [[Manchester United Football Club|Mancheter United]] en [[2013]].]] El sábadu [[11 d'agostu]] del [[2012]], anotó un gol na victoria del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] ante'l [[Hannover 96]] nel zarru de la pretemporada del equipu inglés de la [[Premier League|Lliga Premier]].<ref>{{cita web |url=http://deportes.starmedia.com/futbol/liga-premier/gol-chicharito-hernandez-en-manchester-united-vs-hannover-96.html |títulu=Gol de Chicharito frente a Hannover 96 |fecha=12 d'agostu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120818132535/http://deportes.starmedia.com/futbol/liga-premier/gol-chicharito-hernandez-en-manchester-united-vs-hannover-96.html |fechaarchivu=2012-08-18 }}</ref> El 15 de setiembre, día en que se celebra la [[independencia de Méxicu]], tornó a la titularidá col equipu de Mánchester United na xornada cuatro de la Lliga Premier y facer con un gol y asistencia nel estadiu d'[[Old Trafford]], na victoria 4-0 sobre [[Wigan Athletic Football Club|Wigan Athletic]].<ref>{{cita web |url=http://www.milenio.com/cdb/doc/noticias2011/6c9650bb786019d76873c60aa14151c5 |títulu= Da gol el “Chicharito” al ManU; terminen 4-0 vs Wigan |fecha=15 de setiembre de 2012}}</ref> El martes 23 d'ochobre de 2012, vuelve a la titularidá na xornada 3 de la [[Lliga de Campeones de la UEFA|Champions League]] enfrentando al [[Sporting Clube de Braga|SC Braga]] de Portugal, anotando en 2 ocasiones y dándo-y el trunfu de 3-2.<ref>[http://msn.mediotiempo.com/futbol/champions-league/cronicas/2012/10/23/manchester-united-3-2-braga-ch14-sigue-vivito-y-goliáu_44228 Manchester United 3-2 Braga.]</ref> El domingu 28 d'ochobre de 2012, robló'l gol que selló la remontada del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] ante'l [[Chelsea Football Club|Chelsea]] ganando 2-3 en [[Stamford Bridge (estadiu)|Stamford Bridge]] en partíu correspondiente a la fecha 9 de la [[Premier League]]<ref>[http://msn.mediotiempo.com/futbol/internacional/cronicas/2012/10/28/chelsea-2-3-manchester-united-vuelve-el-salvador-ch14_43492 Chelsea 2-3 Manchester United... Vuelve'l salvador 'CH14']</ref> El miércoles 31 d'ochobre de 2012, marcó'l segundu gol del Manchester nos octavos de final de la [[Copa de la Lliga de Fútbol (Inglaterra)|Copa de la Lliga]] (Capital One Cup), partíu que perdieron ante'l [[Chelsea Football Club|Chelsea]] por marcador de 5-4, quedando, con esta resultancia; esaniciaos de dicha [[Copa de la Lliga de Fútbol (Inglaterra)|copa]].<ref>[http://msn.mediotiempo.com/futbol/internacional/cronicas/2012/10/31/chelsea-5-4-manchester-united-nueche-de-bruxes_44453 Chelsea 5-4 Manchester United... Nueche de Bruxes]</ref> El miércoles 7 de payares de 2012, anotó'l tercer gol na victoria 1-3 de visita ante'l [[Sporting Clube de Braga|SC Braga]] de Portugal, llogrando'l pase a los Octavos de Final de la [[Lliga de Campeones de la UEFA|Champions League]].<ref>[http://msn.mediotiempo.com/futbol/champions-league/cronicas/2012/11/07/braga-1-3-manchester-united-endiabláu-cucurrabucu-y-a-octavos-ch14-fíxose-presente_44244 Braga 1-3 Manchester United]</ref> Esti día foi nomáu xugador del mes d'ochobre del Manchester United, depués de que los aficionaos diérenlu 60 per cientu de los votos.<ref>[http://msn.mediotiempo.com/futbol/internacional/noticias/2012/11/07/chicharito-el-meyor-red-devil-en-el mes-de-ochobre Chicharito, el meyor 'Red Devil' nel mes d'ochobre]</ref> El sábadu 10 de payares de 2012 el mexicanu anota ante'l [[Aston Villa Football Club|Aston Villa]] otru doblete más y un terceru que quedó a discutiniu arbitral: si foi gol de Javier o autogol del defensor del Aston Villa. Los xugadores del so club apurrieron el balón del partíu a Javier Hernández al rematar l'alcuentru como suel faese cuando se llogra un ''[[hat-trick]]''. El sábadu 24 de payares de 2012 entró de cambéu al minutu 58 y 13 minutos más tarde encargóse de cerrar el marcador 3-1 en [[Old Trafford]], que-y dio los tres puntos al [[Manchester United Football Club|Manchester United]] sobre'l [[Queens Park Rangers Football Club|Queens Park Rangers]].<ref>[http://msn.mediotiempo.com/futbol/internacional/noticias/2012/11/24/manchester-united-3-1-qpr-ch14-entro-de-cambéu-y-cuetu-la cuenta Manchester United 3-1 Queens Park Rangers]</ref> El 23 d'avientu ante'l [[Swansea City Association Football Club|Swansea City]] cumple 100 partíos como Red Devil. El 26 d'avientu anota'l gol que-y dio los tres puntos al Manchester United sobre'l [[Newcastle United Football Club|Newcastle United]] nel minutu final del partíu. El 1 de xineru de 2013, el mexicanu estrenar n'añu nuevu marcando un doblete y asistiendo con un pase de gol na victoria 0-4 contra'l Wigan. El 12 de mayu anota contra'l Swansea poniendo'l marcador 1-0 na despidida del téunicu Alex Ferguson. El domingu 19 de mayu, el mexicanu anota nel postreru partíu como entrenador del escocés Alex Ferguson al frente del United, quedando 5-5 vs el West Bromwich. ==== Temporada 2013-2014 ==== [[Ficheru:Javier Hernández in 2012.jpg|200px|miniatura|''Chicharito'' nun entrenamientu col [[Manchester United Football Club|Manchester United]].]] El [[25 de setiembre]] del [[2013]] anotó'l primer gol de la temporada 2013-14 dientro de la [[Capital One Cup]] venciendo 1-0 al [[Liverpool]] en [[Old Trafford]]. El 26 d'ochobre anotó'l so segundu de la temporada, primero de la [[Premier League]] venciendo 3-2 al [[Stoke City]]. El 29 d'ochobre anotó 2 goles na [[Capital One Cup]], venciendo 4-0 al [[Norwich City]]. El 5 de xineru de 2014 anotó un gol na derrota del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] 1-2 en [[Old Trafford|casa]] frente al [[Swansea City]], quedando esaniciaos de la [[FA Cup]]. El 19 de xineru anotó'l so segundu gol na [[Premier League]] perdiendo 3-1 frente al [[Chelsea Football Club|Chelsea]] en [[Stamford Bridge (estadiu)|Stamford Bridge]]. El 22 de xineru nuna xugada dientro del área llogró igualar el marcador a 2 al 120' y mandó el duelu a los penaltis, partíu que perdieron por 1-2 dende los 11 pasos en contra del [[Sunderland]], quedando esaniciaos de la [[Capital One Cup]]. El 29 de marzu volvió anotar lo que seria'l so tercer gol de la [[Premier League]] venciendo 4-1 al [[Aston Villa]]. El 5 d'abril anotó'l cuartu gol de la [[Premier League]] ganándo-y al [[Newcastle]] 0-4 de visita nel [[St James' Park]].<ref>{{cita web |url=http://espndeportes.espn.go.com/futbol/cronica?id=367186 |títulu= Newcastle 0-4 Manchester United |fecha=5 d'abril de 2014}}</ref> Seria confirmáu'l so regresu de la cesión pol mesmu téunicu [[Van Gaal]] pa llevalo a la xira por [[América]]. El 18 d'agostu de 2015 volvería a [[Old Trafford]] pal xuegu d'ida de los plays-off contra'l [[Club Brujo]] entrando nos postreros 18 minutos na victoria 3 a 1 del so equipu. === Real Madrid C. F. === El [[1 de setiembre]] del [[2014]], a falta d'un día pa cerrar el mercáu de fichaxes n'España, «Chicharito» foi cedíu mientres una temporada al [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]], acutar el club blancu una opción de compra del xugador.<ref>{{cita web |url=http://www.realmadrid.com/noticias/2014/09/comunicado-oficial-javier-hernandez-chicharito |títulu=Comunicáu oficial: Javier Hernández 'Chicharito' |obra=Real Madrid Club de Fútbol |fecha=1 de setiembre de 2014 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2014}}</ref> El so primer gol cola camiseta del Real Madrid anotar en La Coruña nun partíu ante'l [[Deportivo de La Coruña]] el día 20 de setiembre, esi día non solo marcó'l so primer gol, sinón que marcó'l so primer doblete cola camiseta blanca. Tamién ganó la [[Copa Mundial de Clubes de la FIFA]] en [[Marruecos]] contra'l [[San Lorenzo de Almagro]] ganando'l Real Madrid 2-0 y conquistando el so primer títulu cola camiseta ''merengue''. El [[22 d'abril]] del [[2015]] foi titular col [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] tres les mancadures de [[Benzema]] y [[Gareth Bale]] pelos cuartos de final de la [[Lliga de Campeones de la UEFA]] nel ''derby'' madrilanu frente al [[Atlético de Madrid]] marcando'l gol de la victoria al minutu 88 con pase de [[Cristiano Ronaldo]] vistiéndose como l'héroe y dando la clasificación a semifinales al so equipu.<ref>{{cita web |url=http://deportes.elpais.com/deportes/2015/04/22/champions/1429695881_399390.html |títulu=El Madrid supera al Atléticu con un gol de Chicharito y apuerta a semifinales |fecha=22 d'abril de 2015 |fechaaccesu=22 d'abril de 2015}}</ref> Terminaría la so primer temporada n'[[España]] con 9 goles y 5 asistencies en 31 partíos xugaos, siendo'l quintu goliador de los ''merengues'' na temporada. === Bayer 04 Leverkusen === ==== Temporada 2015/16 ==== [[Ficheru:Eintracht Frankfurt - Bayer Leverkusen 17.09.2016.jpg|290px|miniatura|Chicharito xugando col [[Bayer 04 Leverkusen]] en [[2016]].]] El [[31 d'agostu]] del [[2015]] faise oficial el trespasu de ''Chicharito'' pol [[Bayer 04 Leverkusen]] nun contratu por 4 años.<ref>{{cita publicación |url=http://m.espn.go.com/deportes/nota?storyId=2461415&src=desktop&cc=5200 |títulu=Chicharito ye nuevu xugador del Bayern 04 Leverkusen |fecha=[[31 d'agostu]] del [[2015]] |páxines=[[ESPN]] |formatu=PDF}}</ref> El [[2 de setiembre]] del [[2015]] ''Chicharito'' debuta nun partíu amistosu como titular xugando 72 minutos, na derrota 2-0 ante'l [[SC Paderborn 07|Paderborn]].<ref>{{cita publicación |url=http://m.espn.go.com/deportes/nota?storyId=2463193&src=desktop&cc=5200 |títulu=Chicharito debuta nun partíu amistosu col Bayer Leverkusen |fecha=[[2 de setiembre]] del [[2015]] |páxines=[[ESPN]] |formatu=PDF}}</ref> Hernández fixo'l so debú na [[1. Bundesliga]] xugando 58 minutos na derrota 1-0 ante [[SV Darmstadt 98|Darmstadt]] el 12 de setiembre. Cuatro díes más tarde, marcó'l so primer gol nel partíu de la fase de grupos de la [[Lliga de Campeones de la UEFA]] ante'l [[BATE Borisov]] anotando'l tercer gol na victoria 4-1. El 23 de setiembre anotó'l so primer gol na [[Bundesliga (Alemaña)|Bundesliga]] na victoria por 1-0 sobre'l [[FSV Mainz|Mainz]], tamién foi nomáu'l ''Xugador del Partíu''. Marcaría'l so primer doblete'l 20 d'ochobre pola tercer fecha de la [[Lliga de Campeones de la UEFA]] nel empate 4-4 contra la [[Associazione Sportiva Roma|Roma]], amás de devasar los 100 goles como profesional a nivel de clubes.<ref>{{cita publicación |url=http://www.excelsior.com.mx/adrenalina/2015/10/20/1052330 |títulu=‘Chicharito’ marca doblete en partidazu del Bayer y Roma |fecha=20 d'ochobre de 2015}}</ref> El so segundu doblete sería'l 21 de payares na victoria 3-1 visitando al [[Eintracht Frankfurt]]. <br />Anotaría'l so primer hat-trick en 15 minutos pola [[Bundesliga (Alemaña)|Bundesliga]] el 12 d'avientu na goliada 5-0 frente al [[Borussia Mönchengladbach]] llegando a 15 goles en 12 partíos.<ref>{{cita publicación |url=http://www.univision.com/deportes/futbol/bundesliga/javier-chicharito-hernandez-fai-hat-trick-y-leverkusen-golia-al-monchengladbach |títulu=Javier Chicharito Hernandez fai hat-trick y Leverkusen golia al Monchengladbach |fecha=12 d'avientu de 2015}}</ref> El 30 de xineru de 2016, nel segundu partíu de Bayer dempués de la posa d'iviernu, anotaría doblete na victoria por 3-0 frente al [[Hannover 96]] pa rexistrar los sos 21 goles de la temporada. Dos díes más tarde, foi nomáu xugador de la Bundesliga del Mes per tercer vegada na temporada. <br>Terminaría la so primer temporada n'[[Alemaña]] con 26 goles en 40 partíos xugaos, siendo la so meyor temporada na hestoria terminando nel cuartu llugar de goliadores con 17 goles. ==== Temporada 2016/17 ==== Nel primer partíu de la temporada marcó y dio una asistencia na victoria del del so equipu 2-1 sobre'l [[SC Hauenstein]] na primer ronda de la [[DFB-Pokal]] el 21 d'agostu de 2016. Dos díes más tarde, informóse qu'Hernández se perdería'l primer partíu de Bayer de la temporada contra'l [[Borussia Mönchengladbach]] dempués sufrir una quebra na mano. El 17 de setiembre, anotaría'l so primer gol de la temporada de la [[Bundesliga]] nel [[Eintracht Frankfurt]], sicasí, perdióse la oportunidá d'empatar el partíu dende'l puntu de penalti polo que perderíen 2-1. <br>El 24 de setiembre ''Chicharito'' marcaría'l so segundu ''hat-trick'' col Bayer dándo-y la victoria al so equipu al postreru 3 a 2 como visitantes del [[Mainz 05]].<ref>{{cita publicación |url=https://www.marca.com/futbol/mexico/2016/09/24/57y69eac268y3y53768b464d.html |títulu=Hat-trick de 'Chicharito' robla la victoria del Leverkusen sobre'l Mainz |fecha=24 de setiembre de 2016}}</ref> El 11 de febreru vuelve marcar doblete na goliada del so club 3 a 0 sobre'l [[Eintracht Frankfurt]], ocho díes dempués el 17 de nuevu marca dos goles na victoria 3 a 1 como visitantes en casa del [[F. C. Augsburgu]].{{ensin referencies}} === West Ham United === El 20 de xunetu de 2017, anuncióse'l fichaxe de Javier Hernández col [[West Ham United Football Club|West Ham United]], convirtiéndose nel tercer mexicanu en militar en dichu equipu, dempués de [[Guillermo Franco (futbolista)|Guillermo Franco]] y [[Pablo Barrera]]. Debuta'l 13 d'agostu na cayida 4 por 0 en casa del so ex-equipu'l [[Manchester United]], seis díes dempués el 19 d'agostu marca los sos primeros dos goles col club na derrota 3-2 frente al [[Southampton FC]]. == Seleición nacional == === Categoríes inferiores === Javier formaba parte del procesu de la [[Seleición de fútbol de Méxicu|Seleición de Méxicu Sub-17]] pa la [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 2005]] en [[Perú]], pero nun foi convocáu na llista final, pocu dempués foi convidáu por [[Jorge Vergara]] pa guardar la [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 2005#Final|final del tornéu]].<ref>{{cita web |url= http://www.youtube.com/watch?v=3LKkKRjLUTY |títulu= Javier Hernández La Hestoria |fechaaccesu=3 de xunu de 2011 |autor= ''Reportaxe d'Alonso Cabral - [[Televisa|Televisa Deportes]]'' |fecha=2010|cita= min. 3:44}}</ref> Formó parte del plantel qu'apostó la [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2007]] en [[Canadá]]. Nel primer partíu de la seleición mexicana ante {{sel|Gambia}} el [[2 de xunetu]] de [[2007]], Javier entró de cambéu al minutu 85 por [[Giovani do Santos]], contribuyendo col 3-0 definitivu al minutu 89.<ref name="Méxicu 3-0 Gambia">{{Cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/434628.html |títulu=Golien xuveniles de Méxicu 3-0 a Gambia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131224083840/http://www.eluniversal.com.mx/notas/434628.html |fechaarchivu=2013-12-24 }}</ref> Tamién xugó ante {{sel|Nueva Zelanda}}<ref>[https://web.archive.org/web/20100115093517/http://thefutblog.com/2007/07/mexico-2-nueva-zelanda-1-mundial-sub-20.html Mexico 2 Nueva Zelanda 1 (Mundial sub 20 World Cup O20)]</ref> y ante el [[Seleición de fútbol del Congo|Congo]].<ref>[https://web.archive.org/web/20100115093357/http://thefutblog.com/2007/07/mexico-3-congo-0-mundial-sub-20-world.html Mexico 3 Congo 0 Mundial sub 20 World cup O20 octavos]</ref> Javier atropó solamente un gol en 5 partíos cola Sub-20. === Seleición absoluta === [[Ficheru:Chicharito.JPG|260px|miniatura|derecha|Chicharito con [[Seleición de fútbol de Méxicu|«El Tri»]]]] El [[30 de setiembre]] de [[2009]], Javier debutó cola [[Seleición de fútbol de Méxicu]] ante {{sel|Colombia}}. Anque'l so equipu foi ganáu por 2-1, Javier dio una asistencia a [[Paul Aguilar]] pa l'anotación del únicu gol de la seleición mexicana.<ref>[http://www.eltiempo.com/deportes/eliminatories/colombia-gano-2-1-a-mexico-en partíu amistosu-apostáu-en-dallas-eu_6247248-1 Colombia ganó 2-1 a Méxicu en partíu amistosu apostáu en Dallas (Y.O.)]</ref> El so segundu partíu cola seleición foi ante {{sel|Bolivia}} el [[24 de febreru]] de [[2010]], onde'l «chicharito» debutó como goliador, al contribuyir con un doblete na goliada de la seleición mexicana por 5-0.<ref>{{Cita web |url=http://www.cronica.com.mx/nota.php?id_nota=490334 |títulu=Nun tuvo chiste: Méxicu 5 - Bolivia 0 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20200815160257/http://www.cronica.com.mx/nota.php?id_nota=490334 |fechaarchivu=2020-08-15 }}</ref> El so tercer gol col «Tri» foi'l [[3 de marzu]] de [[2010]] ante {{sel|Nueva Zelanda}}, onde anotó'l primer gol del alcuentru al minutu 53.<ref name="Méxicu 2-0 Nueva Zelanda">[http://www.mediotiempo.com/futbol/seleccion-mexicana/cronicas/2010/03/04/mexico-2-0-nueva-zelanda-tricolores-empiecen-a-estenar-duldes-de-aguirre_28392 Méxicu 2-0 Nueva Zelanda... Tricolores empiecen a estenar duldes d'Aguirre]</ref> A la fin, {{sel|Méxicu}} imponer por 2-0.<ref name="Méxicu 2-0 Nueva Zelanda" /> El so cuartu gol cola seleición mexicana asocedió'l [[17 de marzu]] de [[2010]] ante {{sel|Corea del Norte}}, al anotar al minutu 68 el gol que-y dio la victoria a {{sel|Méxicu}} por 2-1.<ref>[http://www.mediotiempo.com/futbol/mexico/cronicas/2010/03/17/mexico-2-1-corea-del norte-gana-y-a-corea-a-mexico-púnxose-y-en-chinu_28391 Méxicu 2-1 Corea del Norte... Gana-y a Corea, a Méxicu púnxose-y en chinu]</ref> El [[26 de mayu]] de [[2010]], nun partíu amistosu ante Holanda, anotó'l gol de Méxicu, depués d'entrar de cambéu, nel que s'impunxo [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Holanda]] 3-1.<ref>{{cita web |url=http://soccernet.espn.go.com/report?id=289197&cc=3888 |títulu=Méxicu 1 vs Holanda 3 |fechaaccesu=14 d'agostu |añu=2010 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100528125724/http://soccernet.espn.go.com/report?id=289197&cc=3888 |fechaarchivu=28 de mayu de 2010 }}</ref> El [[30 de marzu]] de [[2010]], Javier foi incluyíu por [[Javier Aguirre]] na llista de xugadores convocaos a la [[Copa Mundial de Fútbol de 2010]],<ref>[http://www.mediotiempo.com/futbol/seleccion-mexicana/noticias/2010/03/30/convocatoria-del-tri-pa-pretemporada-mundialista-coneyu-y-bofo-ente-los-17 Convocatoria del Tri pa Pretemporada mundialista... 'Coneyu' y 'Bofo' ente los 17]</ref> siguiendo col legáu del so padre y del so güelu, quien tamién participaron en copes mundiales.<ref>[https://web.archive.org/web/20100420000703/http://www.vefutbol.com.mx/notes/24468.html Chicharito esmolez a Francia]</ref> El so segundu doblete cola seleición foi'l [[30 de mayu]] de [[2010]] n'otru partíu amistosu ante {{sel|Gambia}}, onde anotó los 2 primeros goles na victoria de la so seleición por 5-1.<ref>[http://www.mediotiempo.com/futbol/seleccion-mexicana/cronicas/2010/05/30/mexico-5-1-gambia-el-tri-volvio-a-la sienda-del gol-y-entartallo-a-gambia_28722 Méxicu 5-1 Gambia... El Tri volvió a la sienda del gol y entartalló a Gambia]</ref> El [[17 de xunu]] de [[2010]], na [[Copa Mundial de Fútbol de 2010#Grupu A Copa Mundial de Fútbol de 2010]], Javier anotó un gol ante {{sel|Francia}},<ref name="Méxicu 2-0 Francia">[https://web.archive.org/web/20100619090940/http://www.mediotiempo.com/vivomt.php?id_partíu=27212 Francia 0-2 Méxicu]</ref> al igual que'l so güelu [[Tomás Balcázar]], quien tamién anotó un gol ante Francia na [[Copa Mundial de Fútbol de 1954#Grupu A Copa Mundial de Fútbol de 1954]].<ref>[http://espndeportes.espn.go.com/futbol/cronica?id=264034 Octavos cerca pa Méxicu]</ref> Nesi partíu, {{sel|Méxicu}} imponer por 2-0.<ref name="Méxicu 2-0 Francia" />El [[27 de xunu]] del [[2010]] nel partíu d'octavos de final Arxentina vs Méxicu, anotó'l gol de Méxicu nel que perdió contra {{sel|Arxentina}} 3-1. El [[11 d'agostu]] de [[2010]], nel partíu amistosu con motivu del [[Bicentenariu de la Independencia de Méxicu]] xugáu contra {{sel|España}}, Javier Hernández anotó'l primer gol del alcuentru al minutu 12 rompiendo asina una racha de 445 minutos d'[[Iker Casillas]] ensin recibir gol,<ref>{{cita web |url= https://www.marca.com/2010/08/11/futbol/seleccion/1281560714.html |títulu= La racha de Casillas duró 445 minutos |fechaaccesu=4 de setiembre de 2011 |autor= [[Diariu Marca]] |fecha=2010}}</ref> terminando l'alcuentru n'empate.<ref>{{cita web |url= http://es.fifa.com/worldfootball/news/newsid=1284057.html |títulu= España salva l'honor (1-1) |fechaaccesu= 7 de setiembre de 2011 |autor= ''[[FIFA]]'' |fecha= 11 d'agostu de 2011 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100815120938/http://es.fifa.com/worldfootball/news/newsid=1284057.html |fechaarchivu= 15 d'agostu de 2010 }}</ref> El [[12 d'ochobre]] de [[2010]], Javier Hernández anotó'l segundu gol del alcuentru nun partíu amistosu contra {{sel|Venezuela}}, con un pase d'[[Elías Hernández]] al minutu 34 que significó l'empate momentaneu, el partíu quedó 2-2.<ref>{{cita web |url=http://www.pamboleros.net/mexico-apenes-saca-l'empate-a-dos-goles-con-venezuela/ |títulu=partíu amistosu ente Méxicu y Venezuela. |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2010 |autor=pamboleros }}</ref>El [[9 de febreru]] de [[2011]], nun partíu amistosu contra [[Seleición de fútbol de Bosnia y Herzegovina|Bosnia-Herzegovina]], Javier Hernández anotó'l primer gol del alcuentru al minutu 48. Siendo este un gol controversial una y bones de primeres, y dempués de fallar un penalti al ser bloquiáu pol porteru, [[Kenan Hasagić]]. Creíase que fuera marcáu cómo [[autogol]] per parte de [[Miralem Pjanić]], l'arbitraxe final concediólu a Hernández l'autoría del gol.<ref>{{cita web |url=http://www.mediotiempo.com/futbol/seleccion-mexicana/noticias/2011/02/09/sospriende-al-chicharito-el so-gol |títulu= partíu amistosu ente Méxicu y Bosnia. |fechaaccesu=9 de febreru de 2011 |autor= pamboleros}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.informador.com.mx/primer/2011/269970/6/el-chepu-debuta-con-trunfu.htm |títulu= -y conseden a Javier el primer gol del alcuentru |fechaaccesu=9 de febreru de 2011 |autor= pamboleros}}</ref>El [[26 de marzu]] del [[2011]], Hernández abrió'l marcador contra {{sel|Paraguái}} nun amistosu de {{sel|Méxicu}} al minutu 7, y anotó nuevamente al minutu 33 marcando'l 3-0. El partíu quedó 3-1.<ref>{{cita web |url=http://www.sportimes.com.mx/portal/futbol/3-futbol-internacional/11350-chicharito-hernandez-anota-gol-a-paraguay |títulu=partíu amistosu ente Méxicu y Paraguay. |fechaaccesu=26 de marzu de 2011 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.sportimes.com.mx/portal/futbol-mexicanu/11352-mexico-golia-3-0-a-paraguay-con-dos-del-chicharito-hernandez |títulu=doblete de Javier |fechaaccesu=26 de marzu de 2011 }}</ref> {{cita|''"They’ve got perhaps the hottest striker in the world on their team right now."''<br />''"Tienen, seique, al meyor delanteru del mundu nel so equipu nesti momentu".''|[[Landon Donovan]]. Mes de xunu de 2011.<ref>{{cita publicación |url=http://www.fifa.com/worldfootball/news/newsid=1460317.html |títulu=The Week in Quotes |autor=[[FIFA]] |fecha=25 de xunu de 2011 |fechaaccesu=30 de xunu de 2011 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://www.goal.com/en-gb/news/2896/premier-league/2011/06/23/2544139/chicharito-is-the-hottest-striker-in-the-world-right-now |títulu='Chicharito is the hottest striker in the world right now' - Landon Donovan hails in-form Manchester United & Mexico star |autor=goal.com |fecha=23 de xunu de 2011 |fechaaccesu=30 de xunu de 2011 |idioma=inglés}}</ref>}} El [[5 de xunu]] de 2011, marcó un ''hat-trick'', el primeru de la so carrera, na victoria de {{sel|Méxicu}} 5-0 contra [[Seleición de fútbol d'El Salvador|El Salvador]], na [[Copa d'Oru de la Concacaf 2011|Copa Oro 2011]].<ref>{{cita web |url=http://www.guardian.co.uk/football/2011/jun/06/javier-hernandez-hat-trick-mexico |títulu= Javier Hernández hat-trick earns Mexico Gold Cup win over El Salvador |fechaaccesu=6 de xunu de 2011 |autor= ''[[The Guardian]]''}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.mediotiempo.com/futbol/seleccion-mexicana/noticias/2011/06/06/en-todo-el-mundo-falar del-hat-trick-de-chicharito |títulu= hat-trick d'Hernández |fechaaccesu=6 de xunu de 2011 |autor= ''mediotiempo.com''}}</ref>El 9 de xunu, Hernández marca un doblete ante {{sel|Cuba}}, abriendo'l marcador al minutu 36 y descontando al 76. {{sel|Méxicu}} ganó 5-0.<ref>{{cita web |url=http://www.manutd.com/en/News-And-Features/Football-News/2011/Jun/Hernandez-strikes-again.aspx |títulu= doblete d'Hernández |fechaaccesu=12 de xunu de 2011 }}</ref>El [[18 de xunu]] de 2011, Hernández anotó'l gol de la victoria por 2-1 sobre {{sel|Guatemala}} pa unviar a {{sel|Méxicu}} a les semifinales.<ref>{{cita web |url=http://www.deporgoo.es/futbol/noticia/goles-del-mexico-vs-guatemala_19565.html |títulu=Méxicu vs Guatemala |fechaaccesu=18 de xunu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20210227071417/http://www.deporgoo.es/futbol/noticia/goles-del-mexico-vs-guatemala_19565.html |fechaarchivu=2021-02-27 }}</ref>El [[22 de xunu]] de 2011, Javier Hernández marcó'l gol de la victoria de {{sel|Méxicu}} sobre {{sel|Hondures}} de 2-0, nel tiempu extra al minutu 99, llegando asina a la final de la Copa Oro.<ref>{{cita web |url=http://mx.deportes.yahoo.com/noticias/2-0-m%c3%a9xico-gan%c3%b3-suspense-xugar%c3%a1-final-estaos-050000886.html |títulu=Méxicu vs Honduras |fechaaccesu=22 de xunu de 2011 }}</ref>El [[25 de xunu]] de [[2011]]. Dempués de que {{sel|Méxicu}} ganara la [[Copa d'Oru de la Concacaf 2011|Copa Oro 2011]], Hernández foi nomáu'l máximu goliador de la [[Copa d'Oru de la Concacaf|Copa d'Oru]] con 7 goles, ganando asina la [[bota d'oru]]<ref>{{cita web |url=http://excelsior.com.mx/index.php?m=nota&id_nota=747675 |títulu= bato d'oru pa Javier na Copa d'Oru 2011 |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 }}</ref>y tamién foi nomáu'l xugador más pervalible del tornéu.<ref>{{cita web |url=http://excelsior.com.mx/index.php?m=nota&id_nota=747682 |títulu= xugador más pervalible de la Copa d'Oru 2011 |fechaaccesu=25 de xunu de 2011 }}</ref> El [[2 de setiembre]] de [[2011]], Hernández marco l'únicu gol de {{sel|Méxicu}} contra {{sel|Polonia}} al minutu 34, el partíu quedó empate 1-1 calteniendo l'invictu de [[José Manuel de la Torre]] cola seleición.<ref>{{cita web |url=https://www.elpais.com.co/elpais/deportes/chicharito-hernandez-da-empate-mexico-contra-polonia |títulu= partíu contra Polonia |fechaaccesu=12 de payares de 2011}}</ref>El [[11 de payares]] de [[2011]], Javier Hernández anota'l segundu gol de {{sel|Méxicu}} nun partíu contra {{sel|Serbia}} que'l so partíu foi polémicu yá que se creía que'l primer gol anotar él sicasí'l primer gol foi fechu por [[Carlos Salcido]], el partíu términu na última victoria pa Méxicu en 2011 con un 2-0.<ref>{{cita web |url=http://futbol.univision.com/seleccion-nacional/semeyes/slideshow/2011-11-12/partíu-amistosu-mexico-vs-serbia-fotosa |títulu= partíu contra serbia |fechaaccesu=12 de payares de 2011}}</ref> El 8 de mayu de 2014, Hernández foi incluyíu pol entrenador [[Miguel Herrera]] na llista final de 23 xugadores que van representar a Méxicu na [[Copa Mundial de Fútbol de 2014]].<ref>{{cita web |url=http://www.aztecadeportes.com/notas/seleccion-azteca/2014-05-07-02-18/esclusiva--los-23-convocados-de-mexico-para-el-mundial/ |títulu=Esclusiva: Los 23 convocaos de Méxicu al Mundial |obra=Azteca Deportes |fecha=8 de mayu de 2014 |fechaaccesu=9 de mayu de 2014 |autor=Rafael Alcivia Peña }}</ref> ==== Resume de partíos internacionales absolutos ==== Javier Hernández atropa un total de 86 partíos cola so seleición, asitiándose ente los trenta xugadores que más vegaes fueron [[Internacional (deporte)|internacionales]] por [[Méxicu]]. D'ellos 40 son en competiciones oficiales, ente que'l restu son de calter amistosu,<ref name=GOLPARTINT>{{cita web |editor=The Rec. Sports Soccer Statistics Foundation |títulu=Partíos y goles internacionales de Chicharito |url=http://www.rsssf.com/miscellaneous/jhernandez-intlg.html |fechaaccesu=10 de setiembre de 2014}}</ref> llogrando tales rexistros desque debutara como [[internacional (deporte)|internacional absolutu]] el 30 de setiembre de 2009. Tocantes a la faceta anotadora, el xugador ye'l máximu goliador históricu de la seleición mexicana con un total de 48 goles,<ref name=GOLPARTINT/> superando a [[Jared Borgetti]] con 46 goles anotaos. El so primer gol como internacional foi'l 24 de febreru de 2010, fecha na qu'anotó un doblete, ente que el 5 de xunu de 2011 anotó l'hasta la fecha'l so primera y únicu triplete cola seleición na victoria por 5-0 frente a la [[Seleición de fútbol d'El Salvador|seleición salvadoriana]] nel partíu inaugural de Méxicu na [[Copa d'Oru de la Concacaf 2011]]. En competición oficial el xugador debutó'l 11 de xunu de 2010 y el 17 del mesmu mes anotó'l so primer gol. Los alcuentros correspondíen a la [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|Copa Mundial de 2010]] celebrada en [[Sudáfrica]], na que los dos goles qu'anotó nel tornéu valieron por que la so seleición algamara los octavos de final. {{VT|Goles internacionales de Javier Hernández}} {|class="wikitable collapsible collapsed" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 1em 0.5em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; width:100%;" |- align=center !colspan="9"| Partíos y goles internacionales |- align=left |- ! colspan="47" | Detalle de los partíos internacionales absolutos<ref>{{cita web |editor=Páxina oficial de la FIFA |títulu=Estadístiques FIFA de Chicharito |url=http://es.fifa.com/worldcup/players/player=228599/index.html |fechaaccesu=9 d'ochobre de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141006100118/http://es.fifa.com/worldcup/players/player=228599/index.html |fechaarchivu=2014-10-06 }}</ref> |- | <center> {| {{tablaguapa}} style="margin:0 auto" width="100%" |- style="background:beige" bgcolor="#DDDDDD" ! Nᵘ ! Fecha!! Estadiu!! Local!!!! width=5%|{{abreviatura|Res.|Resultáu}}!!!! Visitante!! Goles!! Competición |- style="text-align: center;" | 1. || [[30 de setiembre]] de 2009 || [[Estadiu Cotton Bowl]], [[Dallas]], [[Estaos Xuníos]] || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=Lightsalmon|1 - 2 || {{bandera|Colombia}} || {{sel|Colombia}} || ||[[Partíu amistosu|Amistosu]] |- style="text-align: center;" | 2. || [[24 de febreru]] de 2010 || [[Candlestick Park]], [[San Francisco (California)|San Francisco]], Estaos Xuníos ||align="center"|{{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=Palegreen|5 - 0 || {{bandera|Bolivia}} || {{sel|Bolivia}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 3. || [[3 de marzu]] de 2010 || [[Estadiu Rose Bowl]], [[Pasadena (California)|Pasadena]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=Palegreen| 2 - 0 || {{bandera|Nueva Zelanda}} || {{sel|Nueva Zelanda}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 4. || [[17 de marzu]] de 2010 || [[Estadiu TSM Corona]], [[Torreón (Coahuila de Zaragoza)|Torreón]], [[Méxicu]] || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=Palegreen| 2 - 1 || {{bandera|Corea del Norte}} || {{sel|Corea del Norte}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 5. || [[7 de mayu]] de 2010 || [[Meadowlands Stadium]], [[East Rutherford]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=Lemonchiffon| 0 - 0 || {{bandera|Ecuador}} || {{sel|Ecuador}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 6. || [[10 de mayu]] de 2010 || [[Soldier Field]], [[Chicago]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=Palegreen| 1 - 0 || {{bandera|Senegal}} || {{sel|Senegal}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 7. || [[13 de marzu]] de 2010 || [[Reliant Stadium]], [[Houston]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=Palegreen| 1 - 0 || {{bandera|Angola}} || {{sel|Angola}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 8. || [[16 de mayu]] de 2010 || [[Estadiu Azteca]], [[Ciudá de Méxicu]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=Palegreen| 1 - 0 || {{bandera|Chile}} || {{sel|Chile}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 9. || [[24 de mayu]] de 2010 || [[Estadiu de Wembley (2007)|Estadiu de Wembley]], [[Londres]], [[Inglaterra]] || {{sel|Inglaterra}} || {{bandera|Inglaterra}} || bgcolor=Lightsalmon| 3 - 1 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 10. || [[26 de mayu]] de 2010 || [[Dreisamstadion]], [[Friburgu de Brisgovia|Friburgu]], [[Alemaña]] || {{sel|Países Baxos}} || {{bandera|Países Baxos}} || bgcolor=lightsalmon|2 - 1 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 11. || [[30 de mayu]] de 2010 || [[Hans-Walter Wild Stadion]], [[Bayreuth]], Alemaña || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=Palegreen|5 - 1 || {{bandera|Gambia}} || {{sel|Gambia}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]]|| Amistosu |-style="text-align: center;" | 12. || [[3 de xunu]] de 2010 || [[Estadiu Rei Balduino]], [[Bruxeles]], [[Bélxica]] || {{sel|Italia}} || {{bandera|Italia}} || bgcolor=Palegreen|1 - 2 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 13. || [[11 de xunu]] de 2010 || [[Estadiu Soccer City|Soccer City]], [[Johannesburgu]], [[Sudáfrica]] || {{sel|Sudáfrica}} || {{bandera|Sudáfrica}} || bgcolor=lemonchiffon|1 - 1 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || [[Copa Mundial de Fútbol de 2010#Grupu A|Mundial 2010]] |- style="text-align: center;" | 14. || [[17 de xunu]] de 2010 || [[Estadiu Peter Mokaba|Peter Mokaba]], [[Polokwane]], Sudáfrica || {{sel|Francia}} || {{bandera|Francia}} || bgcolor=Palegreen|0 - 2 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || [[Copa Mundial de Fútbol de 2010#Grupu A|Mundial 2010]] |- style="text-align: center;" | 15. || [[22 de xunu]] de 2010 || [[Estadiu Royal Bafokeng|Royal Bafokeng]], [[Rustenburg]], Sudáfrica || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=lightsalmon|0 - 1 || {{bandera|Uruguái}} || {{sel|Uruguái}} || || [[Copa Mundial de Fútbol de 2010#Grupu A|Mundial 2010]] |- style="text-align: center;" | 16. || [[27 de xunu]] de 2010 || [[Soccer City]], [[Johannesburgu]], Sudáfrica || {{sel|Arxentina}} || {{bandera|Arxentina}} || bgcolor=lightsalmon|3 - 1 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|Mundial 2010]] |- style="text-align: center;" | 17. || [[11 d'agostu]] de 2010 || Estadiu Azteca, Ciudá de Méxicu, Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=lemonchiffon|1 - 1 || {{bandera|España}} || {{sel|España}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 18. || [[4 de setiembre]] de 2010 || [[Estadiu Omnilife]], [[Zona Metropolitana de Guadalajara|Guadalajara]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LightSalmon|1 - 2 || {{bandera|Ecuador}} || {{sel|Ecuador}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 19. || [[7 de setiembre]] de 2010 || [[Estadiu Universitariu (UANL)|Estadiu Universitariu]], [[Zona Metropolitana de Monterrey|Monterrey]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen|1 - 0 || {{bandera|Colombia}} || {{sel|Colombia}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 20. || [[12 d'ochobre]] de 2010 || [[Estadiu Olímpicu Benito Juárez]], [[Ciudad Juárez]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LemonChiffon| 1 - 1 || {{bandera|Venezuela}} || {{sel|Venezuela}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 21. || [[09 de febreru]] de [[2011]] || [[Georgia Dome]], [[Atlanta]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 0 || {{bandera|Bosnia y Herzegovina}} || [[Seleición de fútbol de Bosnia y Herzegovina|Bosnia-Herz.]] || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 22. || [[26 de marzu]] de 2011 || [[Oakland-Alamea County Coliseum]], [[Oakland (California)|Oakland]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 3 - 1 || {{bandera|Paraguái}} || {{sel|Paraguái}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 23. || [[29 de marzu]] de 2011 || ''Desconocíu'', [[San Diego (California)|San Diego]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LemonChiffon| 1 - 1 || {{bandera|Venezuela}} || {{sel|Venezuela}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 24. || [[5 de xunu]] de 2011 || [[AT&T Stadium|Cowboys Stadium]], [[Arlington (Texas)|Arlington]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 5 - 0 || {{bandera|El Salvador}} || {{sel|El Salvador}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || [[Copa d'Oru de la Concacaf 2011|Copa Oro 2011]] |- style="text-align: center;" | 25. || [[9 de xunu]] de 2011 || [[Bank of America Stadium]], [[Charlotte]], Estaos Xuníos || {{sel|Cuba}} || {{bandera|Cuba}} || bgcolor=PaleGreen|0 - 5 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Copa Oru 2011 |- style="text-align: center;" | 26. || [[12 de xunu]] de 2011 || [[Soldier Field]], [[Chicago]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 4 - 1 || {{bandera|Costa Rica}} || {{sel|Costa Rica}} || || Copa Oro 2011 |- style="text-align: center;" | 27. || [[18 de xunu]] de 2011 || [[New Meadowlands Stadium|New Meadowlands]], [[Nueva Jersey]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 1 || {{bandera|Guatemala}} || {{sel|Guatemala}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Copa Oru 2011 |- style="text-align: center;" | 28. || [[22 de xunu]] de 2011 || [[Reliant Stadium]], [[Houston]], Estaos Xuníos || {{sel|Hondures}} || {{bandera|Hondures}} || bgcolor=PaleGreen| 0 - 2 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Copa Oru 2011 |- style="text-align: center;" | 29. || [[25 de xunu]] de 2011 || [[Estadiu Rose Bowl]], [[Pasadena (California)|Pasadena]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 4 - 2 || {{bandera|Estaos Xuníos}} || {{sel|Estaos Xuníos}} || || Copa Oru 2011 |- style="text-align: center;" | 30. || [[2 de setiembre]] de 2011 || [[Estadiu del Exércitu Polacu]], [[Varsovia]], [[Polonia]] || {{sel|Polonia}} || {{bandera|Polonia}} || bgcolor=LemonChiffon| 1 - 1 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 31. || [[4 de setiembre]] de 2011 || [[Estadiu Cornellà-El Prat]], [[El Prat de Llobregat|El Prat]], [[España]] || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 0 || {{bandera|Chile}} || {{sel|Chile}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 32. || [[11 d'ochobre]] de 2011 || Estadiu TSM Corona, Torreón, Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LightSalmon| 1 - 2 || {{bandera|Brasil}} || {{sel|Brasil}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 33. || [[11 de payares]] de 2011 || [[Estadiu Corregidor]], [[Querétaro]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 0 || {{bandera|Serbia}} || {{sel|Serbia}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 34. || [[29 de febreru]] de 2012 || [[Estadiu Sun Life]], [[Miami Gardens]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LightSalmon| 0 - 2 || {{bandera|Colombia}} || {{sel|Colombia}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 35. || [[31 de mayu]] de 2012 || [[Soldier Field]], [[Chicago]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 1 || {{bandera|Bosnia y Herzegovina}} || [[Seleición de fútbol de Bosnia y Herzegovina|Bosnia-Herz.]] || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 36. || [[3 de xunu]] de 2012 || Cowboys Stadium, Arlington, Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 0 || {{bandera|Brasil}} || {{sel|Brasil}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 37. || [[8 de xunu]] de 2012 || Estadiu Azteca, Ciudá de Méxicu, Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 3 - 1 || {{bandera|Guyana}} || {{sel|Guyana}} || || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2014|Clasif. Mundial 2014]] |- style="text-align: center;" | 38. || [[12 de xunu]] de 2012 || [[Estadiu Cuscatlán]], [[San Salvador]], [[El Salvador]] || {{sel|El Salvador}} || {{bandera|El Salvador}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 2 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 39. || [[15 d'agostu]] de 2012 || Estadiu Azteca, Ciudá de Méxicu, Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LightSalmon| 0 - 1 || {{bandera|Estaos Xuníos}} || {{sel|Estaos Xuníos}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 40. || [[7 de setiembre]] de 2012 || [[Estadiu Nacional de Costa Rica (2011)|Estadiu Nacional]], [[San Xosé (Costa Rica)|San Xosé]], [[Costa Rica]] || {{sel|Costa Rica}} || {{bandera|Costa Rica}} || bgcolor=PaleGreen| 0 - 2 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 41. || [[11 de setiembre]] de 2012 || Estadiu Azteca, Ciudá de Méxicu, Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 0 || {{bandera|Costa Rica}} || {{sel|Costa Rica}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 42. || [[12 d'ochobre]] de 2012 || [[BBVA Compass Stadium]], [[Houston]], Estaos Xuníos || {{sel|Guyana}} || {{bandera|Guyana}} || bgcolor=PaleGreen| 0 - 5 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 43. || [[16 d'ochobre]] de 2012 || Estadiu TSM Corona, Torreón, Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 0 || {{bandera|El Salvador}} || {{sel|El Salvador}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 44. || [[6 de febreru]] de 2013 || Estadiu Azteca, Ciudá de Méxicu, Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LemonChiffon| 0 - 0 || {{bandera|Xamaica}} || {{sel|Xamaica}} || || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 45. || [[22 de marzu]] de 2013 || [[Estadiu Olímpicu Metropolitanu|Metropolitanu]], [[San Pedro Sula]], [[Hondures]] || {{sel|Hondures}} || {{bandera|Hondures}} || bgcolor=LemonChiffon| 2 - 2 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 46. || [[26 de marzu]] de 2013 || Estadiu Azteca, Ciudá de Méxicu, Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LemonChiffon| 0 - 0 || {{bandera|Estaos Xuníos}} || {{sel|Estaos Xuníos}} || || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 47. || [[31 de mayu]] de 2013 || [[Reliant Stadium]], Houston, Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LemonChiffon| 2 - 2 || {{bandera|Nixeria}} || {{sel|Nixeria}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 48. || [[4 de xunu]] de 2013 || [[Independence Park]], [[Kingston]], [[Xamaica]] || {{sel|Xamaica}} || {{bandera|Xamaica}} || bgcolor=PaleGreen| 0 - 1 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 49. || [[7 de xunu]] de 2013 || [[Estadiu Rommel Fernández]], [[Panamá (ciudá)|Panamá]], [[Panamá]] || {{sel|Panamá}} || {{bandera|Panamá}} || bgcolor=LemonChiffon| 0 - 0 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 50. || [[11 de xunu]] de 2013 || Estadiu Azteca, Ciudá de Méxicu, Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LemonChiffon| 0 - 0 || {{bandera|Costa Rica}} || {{sel|Costa Rica}} || || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 51. || [[16 de xunu]] de 2013 || [[Estadiu Maracaná]], [[Rio de Janeiro]], [[Brasil]] || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LightSalmon| 1 - 2 || {{bandera|Italia}} || {{sel|Italia}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || [[Copa FIFA Confederaciones 2013|ConfeCup 2013]] |- style="text-align: center;" | 52. || [[19 de xunu]] de 2013 || [[Estadiu Aderaldo Plácido Castelo|Estadiu Castelão]], [[Fortaleza (Ceará)|Fortaleza]], Brasil || {{sel|Brasil}} || {{bandera|Brasil}} || bgcolor=LightSalmon| 2 - 0 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || ConfeCup 2013 |- style="text-align: center;" | 53. || [[22 de xunu]] de 2013 || [[Estadiu Mineirão]], [[Belo Horizonte]], Brasil || {{sel|Xapón}} || {{bandera|Xapón}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 2 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || ConfeCup 2013 |- style="text-align: center;" | 54. || [[6 de setiembre]] de 2013 || Estadiu Azteca, Ciudá de Méxicu, Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LightSalmon| 1 - 2 || {{bandera|Hondures}} || {{sel|Hondures}} || || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 55. || [[10 de setiembre]] de 2013 || [[Columbus Crew Stadium]], [[Columbus (Ohio)|Columbus]], Estaos Xuníos || {{sel|Estaos Xuníos}} || {{bandera|Estaos Xuníos}} || bgcolor=LightSalmon| 2 - 0 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 56. || [[11 d'ochobre]] de 2013 || Estadiu Azteca, Ciudá de Méxicu, Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 1 || {{bandera|Panamá}} || {{sel|Panamá}} || || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 57. || [[10 de setiembre]] de 2013 || Estadiu Nacional, San José, Costa Rica || {{sel|Costa Rica}} || {{bandera|Costa Rica}} || bgcolor=LightSalmon| 2 - 1 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || Clasif. Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 58. || [[5 de marzu]] de 2014 || [[Georgia Dome]], [[Atlanta]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LemonChiffon| 0 - 0 || {{bandera|Nixeria}} || {{sel|Nixeria}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 59. || [[28 de mayu]] de 2014 || Estadiu Azteca, Ciudá de Méxicu, Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 3 - 0 || {{bandera|Israel}} || {{sel|Israel}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 60. || [[31 de mayu]] de 2014 || Cowboys Stadium, Arlington, Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 3 - 1 || {{bandera|Ecuador}} || {{sel|Ecuador}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 61. || [[3 de xunu]] de 2014 || Soldier Field, Chicago, Estaos Xuníos || [[Seleición de fútbol de Bosnia y Herzegovina|Bosnia-Herz.]] || {{bandera|Bosnia y Herzegovina}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 0 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 62. || [[6 de xunu]] de 2014 || [[Foxboro Stadium]], [[Foxborough]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LightSalmon| 0 - 1 || {{bandera|Portugal}} || {{sel|Portugal}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 63. || [[13 de xunu]] de [[2014]] ||[[Sable das Dunes]], [[Copa Mundial de Fútbol de 2018|Natal]], Brasil || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 0 || {{bandera|Camerún}} || {{sel|Camerún}} || || [[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Mundial 2014]] |- style="text-align: center;" | 64. || [[17 de xunu]] de 2014 || Estadiu Castelão, Fortaleza, Brasil || {{sel|Brasil}} || {{bandera|Brasil}} || bgcolor=LemonChiffon| 0 - 0 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 65. || [[23 de xunu]] de 2014 || [[Estadiu Itaipava Arena Pernambuco|Arena Pernambuco]], [[Recife]], Brasil || {{sel|Croacia}} || {{bandera|Croacia}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 3 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 66. || [[29 de xunu]] de 2014 || Estadiu Castelão, Fortaleza, Brasil || {{nowrap|{{sel|Países Baxos}}}} || {{bandera|Países Baxos}} || bgcolor=LightSalmon| 2 - 1 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || Mundial 2014 |- style="text-align: center;" | 67. || [[9 d'ochobre]] de [[2014]] ||[[Estadiu Víctor Manuel Reyna|Estadiu Zoque]], [[Chiapas]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 0 || {{bandera|Hondures}} || {{sel|Hondures}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 68. || [[12 d'ochobre]] de [[2014]] ||[[Estadiu Corregidor]], [[Santiago de Querétaro|Querétaro]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 0 || {{bandera|Panamá}} || {{sel|Panamá}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 69. || [[12 de payares]] de [[2014]] ||[[Amsterdam Arena]], [[Ámsterdam]], Países Baxos || {{sel|Países Baxos}} || {{bandera|Países Baxos}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 3 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 70. || [[28 de marzu]] de [[2015]] ||[[Los Angeles Memorial Coliseum]], [[Los Angeles]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 0 || {{bandera|ECU}} || {{sel|Ecuador}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 71. || [[31 de marzu]] de [[2015]] ||[[Los Angeles Memorial Coliseum]], [[Los Angeles]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 0 || {{bandera|PAR}} || {{sel|Paraguái}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 72. || [[27 de xunu]] de [[2015]] ||[[Estadiu Citrus Bowl]], [[Kansas City]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=Lemonchiffon| 2 - 2 || {{bandera|Costa Rica}} || {{sel|Costa Rica}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 73. || [[1 de xunetu]] de [[2015]] ||[[Orlando Citrus]], [[Houston]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=Lemonchiffon| 0 - 0 || {{bandera|HON}} || {{sel|Hondures}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 74. || [[8 de setiembre]] de 2015 || [[AT&T Stadium]], [[Arlington (Texas)|Arlington]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LemonChiffon| 2 - 2 || {{bandera|Arxentina}} || {{sel|Arxentina}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 75. || [[10 d'ochobre]] de [[2015]] ||[[Estadiu Rose Bowl|Rose Bowl]], [[Pasadena (California)|Pasadena]], Estaos Xuníos || {{sel|Estaos Xuníos}} || {{bandera|USA}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 3 || {{bandera|MEX}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Clasificación Copa Confederaciones |- style="text-align: center;" | 76. || [[13 d'ochobre]] de [[2015]] ||[[Estadiu Nemesio Díez|Nemesio Diez]], [[Toluca de Lerdo]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 0 || {{bandera|PAN}} || {{sel|Panamá}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 77. || [[13 de payares]] de [[2015]] ||[[Estadiu Azteca]], [[Ciudá de Méxicu]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 3 - 0 || {{bandera|El Salvador}} || {{sel|El Salvador}} || || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasif. Mundial 2018]] |- style="text-align: center;" | 78. || [[17 de payares]] de [[2015]] ||[[Estadiu Olímpicu Metropolitanu|Olímpicu Metropolitanu]], [[San Pedro Sula]], Honduras || {{sel|Hondures}} || {{bandera|HON}} || bgcolor=PaleGreen| 0 - 2 || {{bandera|MEX}} || {{sel|Méxicu}} || || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasif. Mundial 2018]] |- style="text-align: center;" | 79. || [[25 de marzu]] de [[2016]] ||[[Estadiu BC Place|BC Place]], [[Vancouver]], Canada || {{sel|Canadá}} || {{bandera|CAN}} || bgcolor=PaleGreen| 0 - 3 || {{bandera|MEX}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasif. Mundial 2018]] |- style="text-align: center;" | 80. || [[29 de marzu]] de [[2016]] ||[[Estadiu Azteca]], [[Ciudá de Méxicu]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 0 || {{bandera|Canadá}} || {{sel|Canadá}} || || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasif. Mundial 2018]] |- style="text-align: center;" | 81. || [[28 de mayu]] de [[2016]] ||[[Estadiu Azteca]], [[Ciudá de Méxicu]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 0 || {{bandera|Paraguái}} || {{sel|Paraguái}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 82. || [[1 de xunu]] de [[2016]] ||[[Estadiu Azteca]], [[Ciudá de Méxicu]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 0 || {{bandera|Chile}} || {{sel|Chile}} || || Amistosu |-style="text-align: center;" | 83. || [[5 de xunu]] de [[2016]] ||[[Estadiu de la Universidá de Phoenix]], [[Glendale (Arizona)|Arizona]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 3 - 1 || {{bandera|Uruguái}} || {{sel|Uruguái}} || || [[Copa América Centenariu]] |- style="text-align: center;" | 84. || [[9 de xunu]] de [[2016]] ||[[Estadiu Rose Bowl]], [[Pasadena (California)|Pasadena]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 0 || {{bandera|Xamaica}} || {{sel|Xamaica}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || [[Copa América Centenariu]] |- style="text-align: center;" | 85. || [[13 de xunu]] de [[2016]] ||[[Estadiu NRG]], [[Houston]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LemonChiffon| 1 - 1 || {{bandera|Venezuela}} || {{sel|Venezuela}} || || [[Copa América Centenariu]] |- style="text-align: center;" | 86. || [[18 de xunu]] de [[2016]] ||[[Levi's Stadium]], [[Santa Clara (California)|Santa Clara]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LightSalmon| 0 - 7 || {{bandera|Chile}} || {{sel|Chile}} || || [[Copa América Centenariu]] |- style="text-align: center;" | 87. || [[11 de payares]] de [[2016]] ||[[Mapfre Stadium]], [[Columbus (Ohio)|Columbus]], Estaos Xuníos || {{sel|Estaos Xuníos}} || {{bandera|USA}} || bgcolor=PaleGreen| 1 - 2 || {{bandera|MEX}} || {{sel|Méxicu}} || || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasif. Mundial 2018]] |- style="text-align: center;" | 88. || [[15 de payares]] de [[2016]] || [[Estadiu Rommel Fernández]], [[Panamá (ciudá)|Panamá]] || {{sel|Panamá}} || {{bandera|Panamá}} || bgcolor=lemonchiffon| 0 - 0 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasif. Mundial 2018]] |- style="text-align: center;" | 89. || [[24 de marzu]] de [[2017]] ||[[Estadiu Azteca]], [[Ciudá de Méxicu]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=PaleGreen| 2 - 0 || {{bandera|Costa Rica}} || {{sel|Costa Rica}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasif. Mundial 2018]] |- style="text-align: center;" | 90. || [[28 de marzu]] de [[2017]] ||[[Estadiu Hasely Crawford]], [[Puertu España]] || {{sel|Trinidá y Tobagu}} || {{bandera|Trinidá y Tobagu}} || bgcolor=PaleGreen| 0 - 1 || {{bandera|MEX}} || {{sel|Méxicu}} || || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasif. Mundial 2018]] |- style="text-align: center;" | 91. || [[27 de mayu]] de [[2017]] ||[[Los Angeles Memorial Coliseum]], [[Los Angeles]], Estaos Xuníos || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=LightSalmon| 1 - 2 || {{bandera|Croacia}} || {{sel|Croacia}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || Amistosu |-style="text-align: center;" | 92. || [[11 de xunu]] de [[2017]] ||[[Estadiu Azteca]], [[Ciudá de Méxicu]], Méxicu || {{sel|Méxicu}} || {{bandera|Méxicu}} || bgcolor=lemonchiffon| 1 - 1 || {{bandera|USA}} || {{sel|Estaos Xuníos}} || || [[Clasificación de Concacaf pa la Copa Mundial de Fútbol de 2018|Clasif. Mundial 2018]] |- style="text-align: center;" | 93. || [[18 de xunu]] de [[2017]] ||[[Kazán Arena]], [[Kazán]], Rusia || {{sel|Portugal}} || {{bandera|Portugal}} || bgcolor=lemonchiffon| 2 - 2 || {{bandera|Méxicu}} || {{sel|Méxicu}} || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || [[Copa FIFA Confederaciones 2017]] |} <small>''Fuentes: [http://www.espndeportes.com/futbol/equipu/_/equipu/203/m%C3%A9xico ESPN Deportes], {{Enllaz rotu|1=Historial de partido Méxicu |2=http://www.ceroacero.es/forne.php?id=831&search=1 |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} y [http://www.national-football-teams.com/player/33654/Javier_Chicharito_Hernandez.html Estadístiques National Football]''</small> |} ==== Participaciones en fases finales ==== Nes sos participaciones na [[Copa d'Oru de la CONCACAF|Copa d'Oru]], la [[Copa América]], la [[Copa FIFA Confederaciones|Copa Confederaciones]] y la [[Copa Mundial de Fútbol|Copa Mundial]] anotó un total de catorce goles en ventiún partíos: trés n'ocho partíos mundialistas y otros ocho en diez partíos continentales. El xugador consiguió anotar siquier un gol en tou eventu oficial internacional nel que participó. A ellos súmase un gol en trés partíos cola [[Seleición de fútbol sub-20 de Méxicu|seleición sub-20]] na [[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2007|Copa Mundial de 2007]]. Los sos rexistros ayudaron que la so seleición llograra conquistar un títulu continental de la Copa d'Oru, siendo hasta la fecha'l so mayor llogru deportivu. {| style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" align="center" bgcolor="#f7f8ff" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" |- style="color:black;" align="center" bgcolor="#DDDDDD" ! width="200" |Competición ! width="130" |Categoría !width="200" |Sede !width="140" |Resultáu !width="75" |Partíos<ref name="DatosFIFA">{{cita web |url=http://es.fifa.com/worldfootball/statisticsandrecords/players/player=228599/ |títulu=Estadístiques FIFA de Javier Hernández |autor=FIFA.com |fechaaccesu=1 d'agostu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140901215538/http://es.fifa.com/worldfootball/statisticsandrecords/players/player=228599/ |fechaarchivu=2014-09-01 }}</ref> !width="75"|Goles<ref name="DatosFIFA"/> |-align=center |[[Copa Mundial de Fútbol Sub-20 de 2007|Copa Mundial de 2007]] |[[Seleición de fútbol sub-20 de Méxicu|Sub-20]] |{{CAN}} |[[Cuartos de final]] |3 |1 |-align=center |[[Copa Mundial de Fútbol de 2010|Copa Mundial de 2010]] |[[Seleición de fútbol de Méxicu|Absoluta]] |{{RSA}} |[[Méxicu na Copa Mundial de Fútbol de 2010|Octavos de final]] |4 |2 |-align=center |[[Copa d'Oru de la Concacaf 2011|Copa d'Oru 2011]] |[[Seleición de fútbol de Méxicu|Absoluta]] |{{USA}} |bgcolor=gold|[[Méxicu na Copa d'Oru de la Concacaf 2011|'''Campeón''']] |6 |7 |-align=center |[[Copa FIFA Confederaciones 2013|Copa Confederaciones 2013]] |[[Seleición de fútbol de Méxicu|Absoluta]] |{{BRA}} |[[Méxicu en la Copa FIFA Confederaciones 2013|Primer fase]] | 3 | 3 |-align=center |[[Copa Mundial de Fútbol de 2014|Copa Mundial de 2014]] |[[Seleición de fútbol de Méxicu|Absoluta]] |{{BRA}} |[[Méxicu na Copa Mundial de Fútbol de 2014|Octavos de final]] |4 |1 |-align=center |[[Copa Concacaf 2015]] |[[Seleición de fútbol de Méxicu|Absoluta]] |{{USA}} |bgcolor=gold|'''[[Copa Concacaf 2015|Campeón]]''' |1 |1 |-align=center |[[Copa América Centenariu]] |[[Seleición de fútbol de Méxicu|Absoluta]] |{{USA}} |[[Méxicu na Copa América Centenariu|Cuartos de final]] |4 |1 |-align=center |[[Copa FIFA Confederaciones 2017|Copa Confederaciones 2017]] |[[Seleición de fútbol de Méxicu|Absoluta]] |{{Rusia}} |[[Méxicu en la Copa FIFA Confederaciones 2017|Cuartu llugar]] | 4 | 1 |-align=center |[[Copa Mundial de Fútbol de 2018|Copa Mundial de 2018]] |[[Seleición de fútbol de Méxicu|Absoluta]] |{{Rusia}} |[[Méxicu na Copa Mundial de Fútbol de 2018|''Apostándose'']] | 2 | 1 |- align="center" bgcolor=#DDEEFF !colspan=4|Total !31 !18 |} <br /> == Estadístiques == === Clubes === [[Ficheru:Soccerball current event.svg|20px]] ''Actualizáu al postreru partíu xugáu'l [[29 d'abril]] del [[2018]]'' {| style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse;" align="center" border="1" cellpadding="4" cellspacing="2" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan=2 width=150px|Club !rowspan=2 width=30px|Div !rowspan=2 width=80px|Temporada !colspan=3 width=115px|Lliga !colspan=3 width=115px|Copes<br />nacionales<sup>([[#1|1]])</sup> !colspan=3 width=115px|Torneos<br />internacionales<sup>([[#2|2]])</sup> !colspan=3 width=100px|Total<sup>([[#3|3]])</sup> !rowspan=3 width=60px|Media<br />goliadora |-style="background:#DDDDDD" ! align="center" | [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] ! align="center" | [[Gol#Fútbol|Goles]] ! align="center" | [[Gol#Asistencia|Asist.]] ! align="center" | [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] ! align="center" | [[Gol#Fútbol|Goles]] ! align="center" | [[Gol#Asistencia|Asist.]] ! align="center" | [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] ! align="center" | [[Gol#Fútbol|Goles]] ! align="center" | [[Gol#Asistencia|Asist.]] ! align="center" | [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] ! align="center" | [[Gol#Fútbol|Goles]] ! align="center" | [[Gol#Asistencia|Asist.]] |- style="text-align: center;" |rowspan="6" align=center valign=center|'''[[Club Deportivo Guadalajara|C. D. Guadalajara]]'''<br /><small>{{bandera|Méxicu}} [[Méxicu]]</small> |- style="text-align: center;" | rowspan="4" valign="center" |[[Primer División de Méxicu|1ª]] | [[Tornéu Apertura 2006 (Méxicu)|2006]]-[[Tornéu Clausura 2007 (Méxicu)|07]] | 8 || 1 || 0 || - || - || - || - || - || - ! 8 || 1 || 0 || 0,12 |-align=center | [[Tornéu Apertura 2007 (Méxicu)|2007]]-[[Tornéu Clausura 2008 (Méxicu)|08]] | 6 || 0 || 0 || - || - || - || 4 || 0 || 0 ! 10 || 0 || 0 || 0,00 |-align=center | [[Tornéu Apertura 2008 (Méxicu)|2008]]-[[Tornéu Clausura 2009 (Méxicu)|09]] | 22 || 4 || 2 || 3 || - || - || 6 || 3 || 0 ! 32 || 7 || 2 || 0,25 |-align=center | [[Tornéu Apertura 2009 (Méxicu)|2009]]-[[Tornéu Bicentenariu 2010 (Méxicu)|10]] | 28 || 21 || 9 || - || - || - || - || - || - ! 28 || 21 || 9 || 0,75 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" | Total club !64!!26!!11!!-!!-!!-!!10!!3!!0!!78!!29!!11!!0,39 |- |rowspan="8" align=center valign=center|{{nowrap|'''[[Manchester United Football Club|Manchester United F. C.]]'''}}<br /><small>{{ENG}}</small> |- style="text-align: center;" | rowspan="6" valign="center" |[[Premier League|1ª]] | [[Premier League 2010-11|2010-11]] | 27 || 13 || 2 || 9 || 3 || 2 || 9 || 4 || 1 ! 45 || 20 || 5 || 0,44 |-align=center | [[Premier League 2011-12|2011-12]] | 28 || 10 || 2 || 1 || 0 || 0 || 7 || 2 || 1 ! 36 || 12 || 3 || 0,33 |-align=center | [[Premier League 2012-13|2012-13]] | 22 || 10 || 5 || 8 || 5 || 3 || 6 || 3 || 0 ! 36 || 18 || 8 || 0,50 |-align=center | [[Premier League 2013-14|2013-14]] | 24 || 4 || 3 || 6 || 5 || 1 || 5 || 0 || 0 ! 35 || 9 || 4 || 0,25 |-align=center | [[Premier League 2014-15|2014-15]] | 1 || 0 || 0 || 1 || 0 || 0 || - || - || - ! 2 || 0 || 0 || 0,00 |-align=center | [[Premier League 2015-16|2015-16]] | 1 || 0 || 0 || 0 || 0 || 0 || 2 || 0 || 0 ! 3 || 0 || 0 || 0,00 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" | Total club !103!!37!!12!!25!!13!!6!!29!!9!!2!!157!!59!!20!!0,37 |- style="text-align: center;" | rowspan="3" align="center" |'''[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]]''' <br /><small>{{ESP}}</small> |- style="text-align: center;" | rowspan="1" valign="center" |[[Primer División d'España|1ª]] |[[Temporada 2014-15 del Real Madrid Club de Fútbol|2014-15]] |23||7||7||2||1||2||8||1||0 ! align="center" |33 ! align="center" |9 ! align="center" |9 ! align="center" |0,27 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" | Total club!!23!!7!!7!!2!!1!!2!!8!!1!!0!!33!!9!!9!!0,27 |- style="text-align: center;" | rowspan="4" align="center" |'''[[Bayer 04 Leverkusen]]'''<br /><small>{{ALE}}</small> |- style="text-align: center;" | rowspan="2" valign="center" |[[Bundesliga (Alemaña)|1ª]] |[[1. Bundesliga 2015-16|2015-16]] |28||17||3||3||4||1||9||5||1 ! align="center" |40 ! align="center" |26 ! align="center" |5 ! align="center" |0,65 |- style="text-align: center;" |[[1. Bundesliga 2016-17|2016-17]] |26||11||3||2||1||1||8||1||0 ! align="center" |36 ! align="center" |13 ! align="center" |4 ! align="center" |0,41 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" | Total club!!54!!28!!6!!5!!5!!2!!17!!6!!1!!76!!39!!9!!0,55 |- style="text-align: center;" | rowspan="3" align="center" |'''[[West Ham United Football Club|West Ham United F. C.]]''' <br /><small>{{ENG}}</small> |- style="text-align: center;" | rowspan="1" valign="center" |[[Premier League|1ª]] |[[Premier League 2017-18|2017-18]] |28||8||1||5||0||0||-||-||- ! align="center" |33 ! align="center" |8 ! align="center" |1 ! align="center" |0,26 |- style="background:#DDDDDD" ! colspan="2" | Total club!!28!!8!!1!!5!!0!!0!!0!!0!!0!!33!!8!!1!!0,26 |- style="color: white;" align="center" bgcolor="000000" ! colspan="3" valign="center" | Total carrera !272!!106!!36!!36!!19!!10!!64!!19!!3!!376!!144!!49!!0,38 |- | colspan="16" | <div id="1"><sup>'''(1)'''</sup><small> Inclúi datos de la [[FA Cup]], [[Copa de la Lliga (Inglaterra)|Capital One Cup]], [[Community Shield]] (2010-16); [[Copa del Rei de fútbol|Copa del Rei]], [[Supercopa d'España]] (2014-15); [[Copa d'Alemaña]] (2015-Act.).</small> <div id="1"><sup>'''(2)'''</sup><small> Inclúi datos de la [[Copa Libertadores d'América|Copa Libertadores]], [[Copa Suramericana]] (2007-09); [[Lliga de Campeones de la UEFA|UEFA Champions League]] (2010-Act.); [[Lliga Europa de la UEFA|UEFA Europa League]] (2011-Act.); [[Copa Mundial de Clubes de la FIFA|Mundial de Clubes]] (2014).</small> <div id="1"><sup>'''(3)'''</sup><small> Nun inclúi goles en partíos amistosos.</small> |} <center><small>''Fonte: [http://www.transfermarkt.es/chicharito/leistungsdaten/spieler/50935 Transfermarkt] - [http://www.espndeportes.com/futbol/jugador/_/id/146419/javier-hern%C3%A1ndez ESPN Deportes.] - [http://www.soccerway.com/players/javier-hernandez/53937/ SoccerWay]''</small></center> === Seleición === [[Ficheru:Soccerball current event.svg|20px]] Actualizáu'l [[18 de xunu]] de [[2017]]. {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #f7f8ff; font-size: 90%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse;" |-style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Seleición !rowspan="2" width=50px|Añu !colspan="2" width=100px|Amistosos !colspan="2" width=100px|Copa Oru !colspan="2" width=100px|Mundial !colspan="2" width=100px|Eliminatories !colspan="2" width=100px|Confederaciones !colspan="2" width=100px|Total !rowspan=2 width=60px|Media<br />goliadora |-style="background:#DDDDDD" ! align="center" | [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] ! align="center" | [[Gol#Fútbol|Goles]] ! align="center" | [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] ! align="center" | [[Gol#Fútbol|Goles]] ! align="center" | [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] ! align="center" | [[Gol#Fútbol|Goles]] ! align="center" | [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] ! align="center" | [[Gol#Fútbol|Goles]] ! align="center" | [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] ! align="center" | [[Gol#Fútbol|Goles]] ! align="center" | [[Competición (xuegu)#Partíos a dos|Part.]] ! align="center" | [[Gol#Fútbol|Goles]] |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Seleición de fútbol sub-20 de Méxicu|Sub-20]]'''<br /><small>{{MEX}}</small> |- style="text-align: center;" |[[2007]]||0||0||colspan=2|—||3||1|| colspan=2|—||colspan=2|— !align=center|3 !align=center|1 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=1| Total!!0!!0!!0!!0!!3!!1!!0!!0!!0!!0!!3!! 1 |-style="text-align: center;" |rowspan="11" align=center valign=center|'''[[Seleición de fútbol de Méxicu|Absoluta]]'''<br /><small>{{Méxicu}}</small> |-style="text-align: center;" |[[2009]] |1 || 0 || colspan=2|— || colspan=2|— || colspan=2|— || colspan=2|— ! 1 || 0 |-style="text-align: center;" |[[2010]] |15 || 9 || colspan=2|— || 4 || 2 || colspan=2|— || colspan=2|— ! 19 || 11 |-style="text-align: center;" |[[2011]] |7 || 5 || 6 || 7 || colspan=2|— || colspan=2|— || colspan=2|— ! 13 || 12 |-style="text-align: center;" |[[2012]] |4 || 2 || colspan=2|— || colspan=2|— || 6 || 3 || colspan=2|— ! 10 || 5 |-style="text-align: center;" |[[2013]] |1 || 2 || colspan=2|— || colspan=2|— || 10 || 2 || 3 || 3 ! 14 || 7 |-style="text-align: center;" |[[2014]] |9 || 2 || colspan=2|— || 4 || 1 || colspan=2|— || colspan=2|— ! 13 || 3 |-style="text-align: center;" |[[2015]] |5 || 3 || 1 || 1 || colspan=2|— || 2 || 0 || colspan=2|— ! 8 || 4 |-style="text-align: center;" |[[2016]] |2 || 1 || 4 || 1 || colspan=2|— || 4 || 1 || colspan=2|— ! 10 || 3 |-style="text-align: center;" |[[2017]] |1 || 1 || - || - || colspan=2|— || 3 || 1 || 1 || 1 ! 4 || 2 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=1| Total ! 45!! 26!! 11!! 9!! 8!! 3!! 25!! 7!! 4!! 4!! 93!! 48 |- align=center bgcolor=000000 style="color: white;" !colspan="2" valign="center"| Total !! 45!! 26!! 11!! 9!! 11!! 4!! 25!! 7!! 4!! 4!! 96!! 49 |} <center><small>''Fuentes: [http://www.espndeportes.com/futbol/equipu/_/equipu/203/m%C3%A9xico ESPN Deportes], {{Enllaz rotu|1=Ceroacero - Historial de partido Méxicu |2=http://www.ceroacero.es/forne.php?id=831&search=1 |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} y [http://www.rsssf.com/miscellaneous/jhernandez-intlg.html Rsssf]''</small> </center> === Hat-tricks === Partíos nos qu'anotó trés o más goles: <small>''[[Ficheru:Soccerball current event.svg|20px]] Actualizáu d'alcuerdu al postreru partíu xugáu'l [[24 de setiembre]] de [[2016]].''</small> <center> {|class="wikitable collapsible collapsed" style="font-size:95%; text-align: center; width: 101%;" !colspan="12" style="with: 104%;" align=center | Hat-tricks |- style="text-align: center;" !width="16"| Nᵘ !width="100"| Fecha !width="100"| Estadiu !width="180"| Partíu !width="70"| Goles !width="50"| Resultáu !width="150"| Competición |- style="text-align: center;" | 1 || [[5 de xunu]] de [[2011]] || [[AT&T Stadium]], [[Arlington (Texas)|Arlington]] || align=left| {{bandera|MEX}} '''Méxicu''' - {{bandera|El Salvador}} [[Seleición de fútbol d'El Salvador|El Salvador]] || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || '''5''' - 0 || [[Copa Oru 2011]] |- style="text-align: center;" | 2 || [[10 de payares]] de [[2012]] || [[Villa Park]], [[Birmingham]] || align=left| {{bandera|ENG}} [[Aston Villa Football Club|Aston Villa]] - {{bandera|ENG}} '''Manchester United''' || [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || 2 - '''3''' || [[Premier League 2012/13]] |- style="text-align: center;" | 3 || [[12 d'avientu]] de [[2015]] || [[BayArena]], [[Leverkusen]] || align=left| {{bandera|GER}} '''Bayer Leverkusen''' - {{bandera|GER}} [[Borussia Mönchengladbach|Borussia Mön.]]|| [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || '''5''' - 0 || [[1. Bundesliga 2015-16]] |- style="text-align: center;" | 4 || [[24 de setiembre]] de [[2016]] || [[Coface Arena]], [[Mainz]] || align=left| {{bandera|GER}} [[1. FSV Mainz 05|Mainz 05]] - {{bandera|GER}} '''Bayer Leverkusen'''|| [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] [[Ficheru:Soccer ball.svg|15px]] || 2 - '''3'''|| [[1. Bundesliga 2016-17]] |} </center> == Habilidaes == Dellos compañeros d'oficiu calificáronlu de xugador rápidu y contundente, lo mesmo que de tener bon tiru de cabeza, disparu con dambos pies y de media distancia, caracterizándo-y como unu de los xugadores más habilidosos del mundu dientro del área. Ye coles mesmes unu de los xugadores con rexistru goliador por partíu apostáu.<ref>{{cita web |url=http://msn.foxsports.com/fsla/futbol/story/analisis-de-los delanteros mexicanos-pa-el-tricolor |títulu=Analís de los delanteros mexicanos pal Tricolor |autor=Fox Sports Latin America |fecha=25 de febreru de 2010 |fechaaccesu=18 de xineru de 2011}}</ref> {{cita|''"Cada vez qu'él entra al terrén de xuegu, l'únicu pensamientu que tien ye'l d'anotar goles, ye un problema pa los defenses. Tol mundu sabe que ye bien rápido y si das-y espaciu y tiempu ye peligrosu".''|''[[Dimitar Berbatov]]. Xineru de 2011. Manchester.''<ref>{{cita publicación |url=http://espndeportes.espn.go.com/news/story?id=1209419&s=eng&type=story&campaign=rss&source=ESPNdeportesPortada |títulu=Empondera Berbatov llabor de Chicharito |autor=[[ESPN]] |fecha=18 de xineru de 2011 |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 }}</ref>}} {{cita|''"Puede vese que tien un olfatu natural pal gol, pero lo que sorprendió a munchos de nós ye lo bono que ye nel aire. Él pasa tiempu practicando dempués del entrenamientu".'' |''[[Wayne Rooney]]. Mes de marzu de 2011. Manchester.''<ref>{{cita publicación |url=http://www.mediotiempo.com/futbol/internacional/noticias/2011/03/24/xuegu-aereo-del-chicharito-ye-lo-que-mas-sospriende-a-rooney |títulu=Empondera Rooney xuegu aereu de Chicharito |autor= Portal dixital Mediutiempu |fecha=25 de marzu de 2011 |fechaaccesu=25 de marzu de 2011 }}</ref>}} Ente les cualidaes de Javier Hernández, destaca tamién la so velocidá y aceleración, como demuestra'l rexistru de ser el xugador más rápidu del [[Copa Mundial de Fútbol de 2010|Mundial de Sudáfrica]], algamando una velocidá permediu de 32,15 quilómetros per hora.<ref>{{cita web |url=http://www.futboltotal.com.mx/sudafrica2010/index.php?option=com_content&task=view&id=2754&Itemid=0 |títulu=El 'Chicharito' ye xugador más rápidu del Mundial |autor=futboltotal.com.mx |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |fecha=9 de xunetu de 2010 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.co.terra.com/futbol/mundial/2010/semeyes/0,,OI131649-EI14432,00-Los xugadores+mas+rapidos+del Mundial.html |títulu=Los 10 xugadores más rápidos del Mundial 2010 |autor=Terra |fechaaccesu=18 de xineru de 2011 |fecha=15 de xunetu de 2010}}</ref> Un estudiu d'[[ESPN]] - Sports Science reflexó que la so aceleración algama los 34,6 quilómetros per hora en tan solo 2 segundos y mediu.<ref>{{cita web |url=http://www.goal.com/es-mx/news/4783/mexicanos-pel mundu/2013/06/26/4076423/l'habilidá innata-rematadora-de-chicharito-puesta-a-prueba-per- |títulu=Estudio de les habilidaes de Chicharito |autor= Portal dixital Goal |fecha=26 de xunu de 2013 |fechaaccesu=26 d'agostu de 2014}}</ref> == Vida privada == Javier ye fíu de [[Javier Hernández Gutiérrez|Javier "Chichu" Hernández]], futbolista que foi figura de [[Club Deportivo Estudiantes Tecos|Tecos de la UAG]] y qu'apostó la [[Copa Mundial de Fútbol de 1986]]. Tamién ye'l nietu de [[Tomás Balcázar]], lleenda del [[Club Deportivo Guadalajara|Guadalajara]] y qu'apostó la [[Copa Mundial de Fútbol de 1954]]. Javier apodera na so mayoría l'idioma [[idioma inglés|Inglés]], daqué que lu ayudar a trabayar y convivir col so equipu anterior, el [[Manchester United Football Club|Manchester United]]. El periódicu inglés [[The Sun]] comparar con [[Ole Gunnar Solskjær]], pola so forma de xuegu.<ref>[http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/sport/football/2982841/Ole-Javier-is-the-new-Solskjaer.html Ole! Javier is the new Solskjaer]</ref>Tamién foi comparáu en munches ocasiones con [[Hugo Sánchez]] y espertos afirmen que va superar les sos marques.<ref>{{cita publicación |títulu=Javier Hernández ye comparáu con Hugo Sánchez |url=http://mexico.cnn.com/deportes/2010/11/04/espanoles-comparen-a-chicharito-con-hugo-sanchez |fechaaccesu=12 de febreru de 2011 }}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=Javier Hernández comparances |url=http://www.elheraldo.hn/Ediciones/2010/11/06/Noticias/Comparen-al-Chicarito-con-Hugo-Sanchez |fechaaccesu=12 de febreru de 2011 }}</ref>El [[3 de payares]] de 2010 la [[Federación Internacional d'Historia y Estadística de Fútbol|IFFHS]] nomó a Javier el 3ᵉʳ meyor goliador del mundu, solo [[David Villa]] y [[Samuel Eto'o]] superar.<ref>[http://www.iffhs.de/?388d85ff0y003c4f05f68y05b85fdcdc3bfcdc0aec28d6edb8a217 Páxina IFFHS]</ref>Javier Hernández foi inspiración d'una melodía, el cantar que lleva'l nome de ''Chicu Is The Man'' y foi creada pol grupu ''[[The World Red Army]]'', nel cantar falagar al xugador describiendo les sos cualidaes téuniques y faciendo referencia del llugar de la so nacencia, l'estáu de [[Jalisco]]; el grupu ''The World Red Army'' tamién creó la cantarada del [[Manchester United Football Club|Manchester united]], ''Glory Glory Man United''.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=ibnLirCfW7w cantar pa Javier Hernández]</ref> El 26 de mayu de 2012 foi nomáu embaxador de bona voluntá en Méxicu d'[[Unicef]].<ref>{{cita web |autor=mediotiempo.com |títulu=Nomaron a 'Chicharito' embaxador de la UNICEF |url=http://msn.mediotiempo.com/futbol/mexico/noticias/2012/05/26/nomaron-a-chicharito-embaxador-de-la-unicef |fechaaccesu=12 de payares de 2012 |fecha=26 de mayu de 2012}}</ref> == Palmarés == === Campeonatos nacionales === {| style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" align="center" bgcolor="#f7f8ff" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" |- style="color:black;" align="center" bgcolor="#DDDDDD" ! width="180" |Títulu !width="160" |Equipu !width="140" |País ! width="95" |Añu |-align=center |-align=center |[[Primer División de Méxicu|Lliga MX]] |[[Club Deportivo Guadalajara|C.D. Guadalajara]] |{{bandera|Méxicu}} [[Méxicu]] |[[Tornéu Apertura 2006 (Méxicu)|2006]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ENG}} |[[Community Shield 2010|2010]] |-align=center |[[Premier League]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ENG}} |[[Premier League 2010/11|2011]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ENG}} |[[Community Shield 2011|2011]] |-align=center |[[Premier League]] | [[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ENG}} |[[Premier League 2012/13|2013]] |-align=center |[[Community Shield]] |[[Manchester United Football Club|Manchester United]] |{{ENG}} |[[Community Shield 2013|2013]] |} === Campeonatos internacionales === {| style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" align="center" bgcolor="#f7f8ff" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" |- style="color:black;" align="center" bgcolor="#DDDDDD" ! width="180" |Títulu !width="160" |Club ! width="140" |Sede !width="95" |Añu |-align=center |[[InterLiga]] |[[Club Deportivo Guadalajara|C.D. Guadalajara]] |{{Estaos Xuníos}} |[[InterLiga 2009|2009]] |-align=center |[[Copa Mundial de Clubes de la FIFA|Copa Mundial de Clubes]] |[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] |{{MAR}} |[[Copa Mundial de Clubes de la FIFA 2014|2014]] |} === Distinciones individuales === {| style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" align="center" bgcolor="#f7f8ff" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" |- style="color:black;" align="center" bgcolor="#DDDDDD" ! width="380" |Distinción ! width="95" |Añu |-align="center" |[[Primer_División_de_Méxicu#Campeones_de_golio_individual|Campeón de golio individual de la Primer División de Méxicu]] |[[Tornéu Bicentenariu 2010 (Méxicu)|2010]] |-align=center |Meyor Delanteru de la Primer División de Méxicu<ref>{{cita web |url=http://www.informador.com.mx/deportes/2010/229807/6/chicharito-llévase-dos-premios-balon-de-oro.htm |títulu= Balón d'oru pa Hernández. |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2010 |autor= informador}}</ref> |[[Tornéu Bicentenariu 2010 (Méxicu)|2010]] |-align=center |Xugador del mes del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] ([[payares]])<ref>{{cita web |url=http://conexiontotal.mx/2010/11/05/chicharito-xugador-del mes-del-manchester-united/ |títulu=Xugador del mes pa Hernández. |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 }}</ref> |[[2010]] |-align=center |Xugador del mes del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] ([[xineru]])<ref>{{cita web |url=http://www.elgolfo.info/0/vnc/nota.vnc?id=56232 |títulu= Xugador del mes pa Hernández 2011 |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 }}</ref> |[[2011]] |-align=center |Xugador del mes del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] ([[abril]])<ref>{{cita web |url=http://futbol.univision.com/europa/inglaterra/article/2011-05-04/chicharito-meyor-xugador-del-manchester?refPath=/deportes/ |títulu= Chicharito meyor xugador del Manchester United nel mes d'abril |fechaaccesu=4 de mayu de 2011 }}</ref> |[[2011]] |-align=center |[[Xugador del añu Sir Matt Busby]]<ref name = "ManUtd" > {{cita web |url= http://www.manutd.com/en/News-And-Features/Football-News/2011/May/Hernandez-wins-Player-of-the-Year-award.aspx |títulu= Fans honour Hernández |fechaaccesu=3 de xunu de 2011 |autor= ManUtd.com ([[Manchester United]]). |fecha=18 de mayu de 2011 |idioma=Inglés}}</ref> |[[2011]] |-align=center |Bota d'Oru de la [[Copa d'Oru de la Concacaf]] |[[Copa d'Oru de la Concacaf 2011|2011]] |-align=center |Xugador más pervalible de la [[Copa d'Oru de la Concacaf]] |[[2011]] |-align=center |Xugador del mes del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] ([[ochobre]]) |[[2011]] |-align=center |Xugador del mes del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] ([[ochobre]])<ref name = "jugadormesoctnov"/> |[[2012]] |-align=center |Xugador del mes del [[Manchester United Football Club|Manchester United]] ([[payares]])<ref name = "jugadormesoctnov">{{cita web |autor=manutd.com |títulu=Javier Hernandez November Player of the Month |url=http://www.manutd.com/en/News-And-Features/Football-News/2012/Dec/javier-chicharito-hernandez-player-of-the-month-november-2012.aspx |fechaaccesu=6 d'avientu de 2012 |fecha=5 de payares de 2012}}</ref> |[[2012]] |-align=center |Meyor xugador de la Xornada IV de la [[Lliga BBVA]]<ref>https://www.youtube.com/watch?v=Oht7uf-7kmc</ref> |[[2014]] |-align=center |Meyor gol del mes de la [[Lliga BBVA]] ([[setiembre]])<ref>https://www.marca.com/2014/10/03/futbol/futbol_internacional/mexico/1412358510.html</ref> |[[2014]] |-align=center |Xugador del mes de la [[Bundesliga (Alemaña)|Bundesliga]] ([[payares]])<ref>http://www.mediotiempo.com/futbol/internacional/noticias/2015/12/03/chicharito-el xugador-del mes-de-la-bundesliga</ref> |[[2015]] |-align=center |Xugador del mes de la [[Bundesliga (Alemaña)|Bundesliga]] ([[avientu]])<ref>http://www.laopinion.com/2015/12/30/chicharito-vuelve ser-nomáu-xugador-del mes-de-la-bundesliga/</ref> |[[2015]] |-align=center |Meyor gol de la [[Bundesliga (Alemaña)|Bundesliga]] (primer semestre)<ref>http://laaficion.milenio.com/futbolinternacional/Javier_Chicharito_Hernandez-bayer_leverkusen-gol-bundesliga-primer_vuelta_0_664133736.html</ref> |[[2015]] |-align=center |Meyor xugador del añu de la [[Concacaf]]<ref>http://www.mediotiempo.com/futbol/internacional/noticias/2016/01/22/chicharito-jugador-del-ano-pa-concacaf</ref> |[[2015]] |} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{enllaces deportista}} {{NF|1988||Hernandez, Javier}} {{Tradubot|Javier Hernández Balcázar}} [[Categoría:Futbolistes del Manchester United Football Club]] [[Categoría:Futbolistes del West Ham United Football Club]] [[Categoría:Futbolistes na Copa Mundial de 2010]] [[Categoría:Futbolistes internacionales de Méxicu]] [[Categoría:Futbolistes na Copa Mundial de 2018]] [[Categoría:Futbolistes de Méxicu]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] [[Categoría:Persones de Guadalajara (Méxicu)]] 7dcvpvvglztrnkbytj6d7avn9qvy01z 0 140834 4379605 4299457 2025-06-26T10:10:27Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379605 wikitext text/x-wiki {{ficha de grupu musical}} '''Linkin Park''' ye una banda d'[[Estaos Xuníos]] de [[rock alternativu|''rock'' alternativu]] procedente d'[[Agoura Hills]], [[California]]. Formada en 1996, el grupu tuvo primeramente integráu por [[Mike Shinoda]], [[Dave Farrell]], [[Joe Hahn]], [[Brad Delson]], [[Rob Bourdon]] y [[Mark Wakefield]], esti postreru como voz principal. La banda empecipió nesi mesmu añu los sos primeros trabayos musicales de manera independiente y posterior a esto grabaron el so primer material llamao ''[[Xero (demo)|Xero]]''; sicasí nun tuvieron gran ésitu na busca d'un sellu discográficu yá que naide amosó interés pol so trabayu, lo que causó l'arrenunciu de Mark Wakefield.<ref name="genreuos" /> Poco dempués, [[Chester Bennington]] incorporar a la banda como vocalista; el grupu realizó la so primer presentación nun club de [[Los Angeles]] y siendo sofitaos por Jeff Blue, entós daquella vicepresidente de [[Warner Bros. Records]], llograron roblar col sellu en 1999. El nome del grupu ye un xuegu de pallabres que fai referencia al [[Lincoln Park]] en [[Santa Monica (California)|Santa Monica]].<ref name="genreuos"/><ref name="ibiotun">{{cita web |títulu=Linkin Park Biography |url=http://itunes.apple.com/us/artist/linkin-park/id148662 |editorial=iTunes |idioma=inglés |fechaaccesu=21 de payares de 2011}}</ref> Nel 2000 el grupu llanzó'l so álbum debú tituláu ''[[Hybrid Theory]]'';<ref name="alprh" /> d'esti estrayxeron los senciellos «[[Crawling]]», «[[Papercut]]», «[[In the End]]» y «[[One Step Closer (cantar de Linkin Park)|One Step Closer]]»; los últimos dos, llograron certificación de discu d'oru n'Australia.<ref name="ARIA-S">Certificaciones de los senciellos de Linkin Park n'Australia: * {{cita web |url=http://www.aria.com.au/pages/aria-charts-accreditations-singles-2001.htm |títulu=ARIA Accreditations 2001 Singles |editorial=Australian Recording Industry Association |fechaaccesu=24 de marzu de 2012 |idioma=inglés }} * {{cita web |url=http://www.aria.com.au/issue566.PDF |títulu=ARIA Chart Report > Week Commencing 4th&nbsp;February 2002 |editorial=Australian Recording Industry Association via Pandora Archive |fechaaccesu=24 de marzu de 2012 |formatu=PDF |idioma=inglés |urlarchivu=http://pandora.nla.gov.au/pan/23790/20020221-0000/www.aria.com.au/issue566.PDF |fechaarchivu=21 de febreru de 2002 }} * {{cita web |url=http://www.aria.com.au/pages/aria-charts-accreditations-singles-2003.htm |títulu=ARIA Accreditations 2003 Singles |editorial=Australian Recording Industry Association |fechaaccesu=24 de marzu de 2012 |idioma=inglés }} * {{cita web |url=http://www.aria.com.au/pages/aria-charts-accreditations-singles-2005.htm |títulu=ARIA Accreditations 2005 Singles |editorial=Australian Recording Industry Association |fechaaccesu=24 de marzu de 2012 |idioma=inglés }} * {{cita web |url= http://www.aria.com.au/pages/httpwww.aria.com.aupageshttpwww.aria.com.aupageshttpwww.aria.com.aupagesARIACharts-Accr.htm |títulu= ARIA Accreditations 2009 Singles |editorial= Australian Recording Industry Association |fechaaccesu= 24 de marzu de 2012 |idioma= inglés }}</ref> ''Hybrid Theory'' algamó'l puestu númberu dos n'el'' [[Billboard 200]]'', foi'l séptimu álbum más vendíu de la década del 2000,<ref name="people">{{cita web |url=http://www.people.com/people/archive/article/0,,20335406,00.html |títulu=Top Ten |editorial=[[Time Warner]] |obra=[[People (magacín)|People]] |fecha=28 d'avientu de 2009 |fechaaccesu=20 de payares de 2011 |idioma=inglés}}</ref> y certificar con discu de diamante nos [[Estaos Xuníos]] y múltiple discu de platín n'Europa.<ref name="alprh2">{{cita web |títulu= Hybrid Theory |url=http://www.sputnikmusic.com/review/8981/Linkin-Park-Hybrid-Theory/ |editorial=Sputnikmusic |apellíu=Fisher |nome=Tyler |idioma=inglés |fecha=2 de setiembre de 2006 |fechaaccesu=16 de setiembre de 2011}}</ref><ref name="bioamg">{{cita web |url= http://www.puntoencuentrocomplutense.es/2010/11/el discu-de-la selmana-hybrid-theory-de-linkin-park/ |títulu= El Discu de la Selmana: 'Hybrid Theory' |editorial=Puntu d'alcuentru |apellíu= Mamen |nome= Hidalgo |fecha=7 de payares de 2010 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2011}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.ifpi.org/content/section_news/plat2009.html |títulu=IFPI Platinum Europe Awards – 2009 |fechaaccesu=20 de payares de 2011 |editorial=[[International Federation of the Phonographic Industry]] |idioma=inglés}}</ref> El cuartu senciellu del álbum, «[[In the End]]», algamó la so meyor posición nel segundu puestu de la llista'' [[Billboard Hot 100]]'', y quedóse nella por trenta y ocho selmanes.<ref>{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/linkin-park/bio/411805#/song/linkin-park/in-the-end/2755594 |títulu=In the End – Linkin Park |fechaaccesu=20 de payares de 2011 |obra=Billboard |editorial=Prometheus Global Media |idioma=inglés}}</ref> En 2003, la banda llanzó'l so primer álbum en direutu tituláu ''[[Live in Texas]]'', grabáu nel Reliant Stadium, en [[Houston]], [[Texas]].<ref name="braddisc">{{cita web |títulu=Brad Delson: Brad Delson Discography of CDs |url=http://www.cduniverse.com/search/xx/music/artist/Brad+Delson/a/albums.htm |editorial=Cd Universe |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de marzu de 2012}}</ref> El discu llogró múltiples certificaciones d'oru n'Alemaña, Nueva Zelanda, [[Reinu Xuníu]] y [[Austria]].<ref name="3xGold">{{cita web |títulu=Gold-/Platin-Datenbank |url=http://www.musikindustrie.de/gold_platin_datenbank/?action=suche&strTitel=&strInterpret=Linkin+Park&strTtArt=alle&strAwards=checked |editorial=Musik industrie |idioma=alemán |fechaaccesu=24 de marzu de 2012}}</ref><ref name=" Chart Entries ">{{cita web |títulu=Album artist 161 - Linkin Park |url=http://tsort.info/music/xnm20x.htm |editorial=tsort |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de marzu de 2012}}</ref> <ref name="RIANZ NZL">{{cita web |url=http://www.rianz.org.nz/rianz/chart.asp?ChartNum=1403&ChartKind=A&go.x=12&go.y=6 |títulu=RIANZ Top 50 Albums Chart. Chart #1403 Sunday 18&nbsp;April 2004 |editorial=Media Sauce Limited. Recording Industry Association of New Zealand |fechaaccesu=24 de marzu de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120305095058/http://www.rianz.org.nz/rianz/chart.asp?ChartNum=1403&ChartKind=A&go.x=12&go.y=6 |fechaarchivu=5 de marzu de 2012 }}</ref><ref name="BPI">{{cita web |url= http://www.bpi.co.uk/certifiedawards/search.aspx?__EVENTTARGET=&__EVENTARGUMENT=&__VIEWSTATE=%2FwEPDwULLTE0MDY1ODk3MjAPZBYCZg9kFgICAQ9kFgICAw9kFgYCBg8PFgIeBFRleHQFIDUgcmVjb3JkcyBmb3VuZCBmb3IgTGlua2luIFBhcmsuFgIeDEN1cnJlbnRTdGF0ZQUKTUFJTlNFQVJDSGQCCA8UKwACDxYGHgpEYXRhTWVtYmVyZB4LXyFEYXRhQm91bmRnHgtfIUl0ZW1Db3VudAIFZGQWAmYPZBYKAgEPZBYEAgEPFgIfAAULTElOS0lOIFBBUktkAgIPFQgPQSBUSE9VU0FORCBTVU5TBEdvbGQFQWxidW0aRnJpZGF5LCBTZXB0ZW1iZXIgMTAsIDIwMTAMV0FSTkVSIE1VU0lDC1dBUk5FUiBCUk9TGk1vbmRheSwgU2VwdGVtYmVyIDEzLCAyMDEwAGQCAg9kFgQCAQ8WAh8ABQtMSU5LSU4gUEFSS2QCAg8VCAdNRVRFT1JBDDIgeCBQbGF0aW51bQVBbGJ1bRRGcmlkYXksIE1heSAyMywgMjAwOANXRUELV0FSTkVSIEJST1MWTW9uZGF5LCBNYXJjaCAyNCwgMjAwM5ABUGxhdGludW0gQ2VydGlmaWNhdGlvbiBGcmlkYXksIEFwcmlsIDI1LCAyMDAzPGJyLz5Hb2xkIENlcnRpZmljYXRpb24gRnJpZGF5LCBNYXJjaCAyMSwgMjAwMzxici8%2BU2lsdmVyIENlcnRpZmljYXRpb24gRnJpZGF5LCBNYXJjaCAyMSwgMjAwMzxici8%2BZAIDD2QWBAIBDxYCHwAFC0xJTktJTiBQQVJLZAICDxUIDUhZQlJJRCBUSEVPUlkMNCB4IFBsYXRpbnVtBUFsYnVtGUZyaWRheSwgRmVicnVhcnkgMjksIDIwMDgGV0FSTkVSA1dFQRhNb25kYXksIE9jdG9iZXIgMzAsIDIwMDCHAjMgeCBQbGF0aW51bSBDZXJ0aWZpY2F0aW9uIEZyaWRheSwgRmVicnVhcnkgMTUsIDIwMDI8YnIvPjIgeCBQbGF0aW51bSBDZXJ0aWZpY2F0aW9uIEZyaWRheSwgTm92ZW1iZXIgMDksIDIwMDE8YnIvPlBsYXRpbnVtIENlcnRpZmljYXRpb24gRnJpZGF5LCBKdW5lIDIyLCAyMDAxPGJyLz5Hb2xkIENlcnRpZmljYXRpb24gRnJpZGF5LCBGZWJydWFyeSAxNiwgMjAwMTxici8%2BU2lsdmVyIENlcnRpZmljYXRpb24gRnJpZGF5LCBGZWJydWFyeSAwMiwgMjAwMTxici8%2BZAIED2QWBAIBDxYCHwAFC0xJTktJTiBQQVJLZAICDxUIE01JTlVURVMgVE8gTUlETklHSFQIUGxhdGludW0FQWxidW0aVHVlc2RheSwgRGVjZW1iZXIgMTgsIDIwMDcLV0FSTkVSIEJST1MLV0FSTkVSIEJST1MUTW9uZGF5LCBNYXkgMTQsIDIwMDdgR29sZCBDZXJ0aWZpY2F0aW9uIEZyaWRheSwgQXVndXN0IDAzLCAyMDA3PGJyLz5TaWx2ZXIgQ2VydGlmaWNhdGlvbiBGcmlkYXksIEF1Z3VzdCAwMywgMjAwNzxici8%2BZAIFD2QWBAIBDxYCHwAFC0xJTktJTiBQQVJLZAICDxUIDUxJVkUgSU4gVEVYQVMER29sZAVBbGJ1bRlGcmlkYXksIERlY2VtYmVyIDE5LCAyMDAzA1dFQQtXQVJORVIgQlJPUxlNb25kYXksIE5vdmVtYmVyIDI0LCAyMDAzM1NpbHZlciBDZXJ0aWZpY2F0aW9uIEZyaWRheSwgRGVjZW1iZXIgMDUsIDIwMDM8YnIvPmQCCg8UKwACZGRkGAIFF2N0bDAwJE1haW5Db250ZW50JFBhZ2VyDzwrAAQBAwIFZAUdY3RsMDAkTWFpbkNvbnRlbnQkbHN0VndTZWFyY2gPPCsACgIHPCsABQAIAgVklDKJ63F28Brw0ZbxaNlRl3ary00%3D&__PREVIOUSPAGE=wdLsOaEM_mc7Mnm3WhBjhIwtwKodWl2xIcZc6oOsUhQ1&__EVENTVALIDATION=%2FwEWEAKF%2F7aFBQKklK7JCQK8oLPQCwKdxbTkCwKsxIF7Aq3EgXsCrsSBewKan7fRDQKbn7fRDQKYn7fRDQKZn7fRDQKOvruTDwKPvruTDwKMvruTDwKNvruTDwL10LHnCh9j8vaYl7Kq3y9xhMIaViutcBIZ&searchfield=Search&ctl00%24cphLeftMenu%24tb_searchfield=Linkin+Park&ctl00%24cphLeftMenu%24ddl_textfilter=1&ctl00%24cphLeftMenu%24ddl_awardfilter=1&ctl00%24cphLeftMenu%24ddl_formatfilter=1&ctl00%24cphLeftMenu%24btn_search=Go |títulu= BPI Certifications |editorial= [[British Phonographic Industry]] |fechaaccesu=1 de marzu de 2012 |idioma=inglés }}</ref> Darréu, en 2008, llanzaron otru álbum en direuto tituláu ''[[Road to Revolution: Live at Milton Keynes]]''.<ref name="roadtr">{{cita web |títulu=Road to Revolution: Live at Milton Keynes Lyrics Road to Revolution: Live at Milton Keynes |url=http://www.linkinpark.com/page/road-to-revolution-live-at |editorial=linkinpark.com |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de marzu de 2012}}</ref> El so siguiente álbum d'estudiu, ''[[Meteora (álbum)|Meteora]]'', foi publicáu en 2003. Con unes ventes na primer selmana de 810&nbsp;000 unidaes,<ref name="mtv-sales">{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1649068/20100930/linkin_park.jhtml |fechaaccesu=24 de marzu de 2012 |editorial= MTV Networks |títulu=Linkin Park's Chester Bennington Talks Album Sales, U.S. Tour |fecha=30 de setiembre de 2010 |nome=James |apellíu=Montgomery |idioma=inglés}}</ref> l'álbum entró nel ''Billboard 200'' nel puestu númberu unu, y convirtióse nel tercer discu más vendíu del añu.<ref>{{cita publicación |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_2003_Dec_31/ai_111776584/ |títulu=Nielsen SoundScan and Nielsen BDS 2003 Year End Music Industry Report |editorial=Business Wire/Find Articles |fecha=31 d'avientu de 2003 |fechaaccesu=20 de payares de 2011 |idioma=inglés |urlarchivu=https://archive.today/20120524152557/http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_2003_Dec_31/ai_111776584/ |fechaarchivu=24 de mayu de 2012 }}</ref> Del discu estrayxeron seis senciellos, ente los que se cunten «[[Somewhere I Belong]]» y «[[Numb (cantar de Linkin Park)|Numb]]»; esti postreru, recibió certificaciones d'oru nos Estaos Xuníos y Australia.<ref name="ARIA-S" /><ref name="RIAA">{{cita web |url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?resultpage=1&table=SEARCH_RESULTS&action=&title=&artist=Linkin%20Park&format=&debutLP=&category=&sex=&releaseDate=&requestNo=&type=&level=&label=&company=&certificationDate=&awardDescription=&catalogNo=&aSex=&rec_id=&charField=&gold=&platinum=&multiPlat=&level2=&certDate=&album=&id=&after=&before=&startMonth=1&endMonth=1&startYear=1958&endYear=2010&sort=Artist&perPage=25 |títulu=RIAA Certifications |editorial=[[Recording Industry Association of America]] |fechaaccesu=24 de marzu de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://www.webcitation.org/68EwnrgwP?url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?resultpage=1 |fechaarchivu=7 de xunu de 2012 }}</ref><ref name="biller">{{cita web |títulu=Linkin Park's 'Meteora' Has Lasting Chart Impact |url=http://www.billboard.com/news/linkin-park-s-meteora-has-lasting-chart-1861486.story#/news/linkin-park-s-meteora-has-lasting-chart-1861486.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011}}</ref><ref name="alprh4"/> Esi mesmu añu, [[MTV2]] nomó a Linkin Park como la sesta «meyor banda na era del videu musical» y la tercera meyor banda del nuevu mileniu», detrás d'[[Oasis (banda)|Oasis]] y [[Coldplay]].<ref name="alprh4">{{cita web |títulu=MTV Linkin Park |url=http://www.mtv.co.uk/artists/linkin-park |editorial=MTV |idioma=inglés |fechaaccesu=16 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110903094950/http://www.mtv.co.uk/artists/linkin-park |fechaarchivu=3 de setiembre de 2011 }}</ref><ref name="biooget">{{cita web |títulu=Linkin Park |url=http://www.goodreads.com/author/show/135079.Linkin_Park |editorial=Good reads |idioma=inglés |fechaaccesu=23 de setiembre de 2011}}</ref><ref name="bigert">{{cita web |títulu=Linkin Park Tickets: Linkin Park Will Perform At Verizon Center |url=http://www.articlesnatch.com/Article/Linkin-Park-Tickets--Linkin-Park-Will-Perform-At-Verizon-Center/2070800 |editorial= Articles natch |apellíu=Harrison |nome=Amanda |idioma=inglés |fechaaccesu=20 de payares de 2011}}</ref> Coles mesmes, ''Billboard'' allugó al grupu nel puestu diecinueve de los meyores artistes de la década.<ref name="sofu">{{cita web |títulu=Best of the 2000s Artists Of The Decade |url=http://www.billboard.com/#/charts-decade-end/artists-of-the-decade?year=2009&begin=11&order=position |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=1 de xineru de 2012}}</ref> Dempués de ''Meteora'', la banda retardó pa un par d'años más palantre el so próximu material discográfico; nesi ralu dalgunos integrantes entamaron proyeutos alternos.<ref name="outashes" /><ref name="worth" /><ref name="fortt" /> La banda tamién llanzó dos álbumes de remezcla certificaos ente esi par d'años, ''[[Reanimation]]'' (2002) y ''[[Collision Course]]'' (2004), esti postreru con collaboraciones del raperu [[Jay-Z]] nel cantar «[[Numb/Encore]]». Dichu senciellu recibió certificaciones d'oru y platino en numberosos países, y dambos álbumes fueron certificaos con platino.<ref name="RIAA"/><ref name="ARIA-S" /><ref name="IFPI Austria" >{{cita web |url=http://www.ifpi.at/?section=goldplatin |títulu=IFPI Austria |idioma=alemán |fechaaccesu=24 de marzu de 2012 |editorial= [[International Federation of the Phonographic Industry]]}}</ref><ref name="CRIA Canada">{{cita web |url=http://www.musiccanada.com/GPSearchResult.aspx?st=&ica=False&sa=Linkin%20Park&sl=&smt=9&sat=-1&ssb=Artist |títulu=Gold Platinum Database: Numb/Encore |editorial=[[Canadian Recording Industry Association]] |fechaaccesu=24 de marzu de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120405134845/http://www.musiccanada.com/GPSearchResult.aspx?st=&ica=False&sa=Linkin%20Park&sl=&smt=9&sat=-1&ssb=Artist |fechaarchivu=5 d'abril de 2012 }}</ref><ref name="IFPI Germany">{{cita web |url= http://www.musikindustrie.de/gold_platin_datenbank/?action=suche&strTitel=&strInterpret=Linkin%2BPark&strTtArt=alle&strAwards=checked |idioma=alemán |fechaaccesu=24 de marzu de 2012 |títulu= Gold-/Platin-Datenbank}}</ref> El grupu ye conocíu por el so estilu musical carauterísticu qu'entemez ''rock'', ''[[rap]]'' y soníos electrónicos,<ref name="alprh"/> magar dende los sos entamos consideróse-y como ''nu metal'', hasta lo que foi'l so segundu álbum ''Meteora'', nesi entós optando por esti xéneru y pol'' [[rap metal]]'', sicasí nel so tercer discu ''[[Minutes to Midnight]]'' decidieron esplorar n'otros xéneros, camudando a un estilu más «nidiu», empobináu al [[rock alternativu|''rock'' alternativu]].<ref name="fivou">{{cita web |títulu= Linkin Park Minutes to Midnight |url= http://www.sputnikmusic.com/review/30185/Linkin-Park-Minutes-to-Midnight/ |editorial=Sputnik music |apellíu=Thomas |nome=Freddy |idioma=inglés |fecha=11 d'abril de 2009 |fechaaccesu=1 de payares de 2012}}</ref> <ref name="sackr"/> Darréu col so discu ''[[A Thousand Suns]]'' rexistraron un estilu muncho más esperimental, dicha producción convertir nel cuartu [[Álbum d'estudiu|álbum]] consecutivu de la banda n'algamar el númberu unu nes llistes de popularidá na so primer selmana de ventes.<ref name="lpreinv">{{cita web |títulu=Linkin Park reinventar en nuevu discu |url=http://www.abc.com.py/nota/160971-linkin-park-reinventar en-nuevu-discu/ |editorial=abc.com |fechaaccesu=17 de febreru de 2012}}</ref><ref name="atopp">{{cita web |títulu=Linkin Park Debúes Atop Euru Albums Chart |url=http://www.billboard.com/news/linkin-park-debúes-atop-euru-albums-chart-1004116641.story#/news/linkin-park-debúes-atop-euru-albums-chart-1004116641.story |editorial=Billboard |apellíu=Sexton |nome=Paul |idioma=inglés |fecha=24 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2011}}</ref><ref name="alprh9">{{cita web |títulu=Linkin Park – A Thousand Suns |url=http://eldisco.net/linkin-park-a-thousand-suns/# |editorial=Eldisco.net |fechaaccesu=17 de setiembre de 2011}}</ref> La banda vendió 80 millones de discos y ganó dos premios [[Grammy]].<ref name="alprh6">{{cita web |títulu=Linkin Park and UN Secretary-General Ban Ki-Moon partner in “Sustainable Energy for All Initiative” |url=http://www.observer.com/2011/11/linkin-park-and-un-secretary-general-ban-ki-moon-partner-in-sustainable-energry-for-all-initiative/ |apellíu=Pellot |nome=Emerald |editorial=New York observer |idioma=inglés |fecha=11 d'agostu de 2011 |fechaaccesu=30 de xineru de 2012}}</ref><ref name="newjzn"/><ref name="hell">{{cita web |títulu= Linkin Park Tickets are on sale now!! |editorial=The ticket factory |url=https://www.theticketfactory.com/default/online/default.asp?doWork::WScontent::loadArticle=Aponderái&BOparam::WScontent::loadArticle::article_id=11522611-4473-4DC2-8935-48224F861372 |idioma=inglés |fechaaccesu=23 de setiembre de 2011}}</ref><ref name="hplem">{{cita web |títulu=Best hard rock performance |url= http://www.rockonthenet.com/grammy/hardrock.htm |editorial=Rock on the net |idioma=inglés |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2011}}</ref> == Historia == === Formación y primeros años (1996-1999) === [[Ficheru:LPlogos copia1.png|miniaturadeimagen|378x378px|Logotipos emplegaos pela banda en cada trabayu discográficu: <br />''Meteora''<br />''Minutes to Midnight''<br />''A Thousand Suns,'' <br />''The Hunting Party'' y ''One More Light'' respeutivamente.]] [[Ficheru:Lincoln Park Chicago 040124.jpg|thumb|287x287px|left|[[Lincoln Park]], llugar nel que'l grupu inspirar pal nome.]] Fundada orixinalmente por trés compañeros d'escuela, l'agrupación empecipió alredor de 1996 en Los Angeles un amiestu de ''[[nu metal]]'', [[Hardcore punk|''hardcore'']] y ''[[hip hop]]''.<ref name="linter">{{cita web |títulu= Biography Linkin Park |url= http://www.musicmight.com/artist/united+states/california/los+angeles/linkin+park |editorial= Music might |idioma= inglés |fechaaccesu= 19 de setiembre de 2011 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100527005054/http://www.musicmight.com/artist/united+states/california/los+angeles/linkin+park |fechaarchivu= 27 de mayu de 2010 }}</ref> Dempués d'habese graduáu de la secundaria, los mozos californianos Mike Shinoda, Rob Bourdon y Brad Delson tomaron de manera más seria los sos intereses musicales, y pocu dempués a la banda xuniéronse [[Joe Hahn]] y [[Dave Farrell]] (moteyáu «Phoenix»).<ref name="ibiotun" /><ref name="wentt">{{cita web |títulu=Celebs biography Linkin park |url=http://www.askmen.com/celebs/men/entertainment_150/196_linkin_park.html |editorial=Askmen |idioma=inglés |fechaaccesu=18 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/6DpWgNoeh?url=http://www.askmen.com/celebs/men/entertainment_150/196_linkin_park.html |fechaarchivu=21 de xineru de 2013 }}</ref> Yá habiendo cinco integrantes y pa completar la formación, apuntaron a [[Mark Wakefield]] como vocalista principal y anque llindaos financieramente, grabaron el so primer material en 1996 nun estudiu improvisáu propiedá de Mike Shinoda sol nome «Xero».<ref name="alprh5">{{cita web |títulu=Biografía de Linkin Park |url=http://www.wopvideos.com/Linkin%20Park/biografia/ |editorial=Wop videos |fechaaccesu=16 de setiembre de 2011}}</ref> Sicasí nun llograron llograr un contratu, por consiguiente'l proyeutu nun espolletó, y Wakefield, atayáu, decidió abandonar definitivamente la formación pa prosiguir colos sos estudios.<ref name="genreuos" /><ref>{{cita web |títulu=Mark Wakefield Fans!!! About Mark Wakefield Information |url=http://www.linkinpark.com/group/markwakefield |editorial=Linkinpark.com |idioma=inglés |fechaaccesu=19 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111016180714/http://www.linkinpark.com/group/markwakefield |fechaarchivu=16 d'ochobre de 2011 }}</ref> Por cuenta de que Wakefield tornó'l proyeutu, Shinoda ver na necesidá de contratar un nuevu vocalista, d'ente los solicitantes destacó [[Chester Bennington]], un mozu orixinariu de [[Phoenix]], [[Arizona]], quien hasta 1998 perteneció a una banda llamada [[Grey Daze]] con quien yá adquiriera esperiencia grabando discos dende los 16 años.<ref name="rollbio">{{cita web |títulu= Linkin Park Biography |url=http://www.rollingstone.com/music/artists/linkin-park/biography |editorial=Rolling Stone |idioma=inglés |fechaaccesu=16 de payares de 2011}}</ref><ref name="chestt">{{cita web |títulu=Chester Bennington |url=http://www.linkinparkarg.com/main/linkin-park/chester-bennington/ |editorial=linkinparkarg.com |fechaaccesu=19 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111207164448/http://www.linkinparkarg.com/main/linkin-park/chester-bennington/ |fechaarchivu=7 d'avientu de 2011 }}</ref> Shinoda fíxo-y llegar dellos cantares interpretaos pol vocalista anterior y versiones instrumentales, por que Chester grabara la so voz sobre les postreres, una vegada termináu'l trabayu, Chester contautó a Shinoda vía telefónica p'amosa-y la so propia grabación, los integrantes quedaron impresionaos pola so voz, polo que decidieron convocalo a una xunta darréu.<ref name="willer" /> Tres la integración de Chester, el grupu pasó a llamase «Hybrid Theory» y trabayando sol so sellu independiente la banda grabó l'álbum ''[[Hybrid Theory EP]]''.<ref name="genreuos" /> Pero por cuenta de problemes llegales con un grupu européu llamáu «Hybrid», viéronse forzaos a camudar de nome nuevamente, Chester suxirió «Lincoln Park» (n'honor al parque de [[Lincoln Park]], asitiáu en [[Chicago]]), sicasí debíu al dominiu «lincolnpark.com» modificaron la ortografía a Linkin Park, el so actual nome.<ref name="wentt" /> El baxista Dave Farrell tuvo que dexar la formación de manera temporal una y bones primeramente tenía un compromisu pa realizar una serie de presentaciones con otra banda llamada [[The Snax]],<ref name="davdarr">{{cita web |títulu= Dave "Phoenix" Farrell Biography |url=http://music.aol.com/artist/dave-phoenix-farrell/biography |editorial=Aol music |idioma=inglés |fechaaccesu=16 de payares de 2011}}</ref><ref name="linter" /> polo que contrataron a Kyle Christener, Scott Koziol y Ian Hornbeck como baxistes mientres el tiempu que tuvo ausente.<ref name="willer" /> Magar toos estos cambeos el grupu nun llograba atopar cabida en dalgún sellu discográficu, asina que Jeff Blue, entós daquella vicepresidente de [[Warner Bros. Records]], sofitó a la nueva banda y dempués d'habese engarráu a repitíos refugos, llograron roblar contratu en 1999.<ref name="genreuos" /><ref name="bigert" /> === ''Hybrid Theory'' (2000-2002) === {{AP|Hybrid Theory}} El primer álbum de Linkin Park, llamáu ''[[Hybrid Theory]],'' foi publicáu'l 24 d'ochobre de 2000,<ref name="htrlsfe">{{cita web |títulu=Linkin Park › Album › Hybrid Theory |url=http://www.mtv.com/music/artist/linkin_park/albums.jhtml?albumId=262582 |editorial=MTV |idioma=inglés |fechaaccesu=1 de xineru de 2012}}</ref><ref name="alprh">{{cita web |títulu=Linkin Park: Un estilu únicu |url=http://mundomusica.portalmundos.com/linkin-park-un estilu-unico/ |editorial=Mundu Música |fechaaccesu=16 de setiembre de 2011}}</ref> productu de mediu añu de trabayu,<ref name="wentt"/> l'álbum foi editáu por Don Gilmore.<ref name="hbdt">{{cita web |títulu=George Don Gilmore discography |url=http://www.discogs.com/artist/Don+Gilmore#p=5&t=Credits_All |editorial=Discogs |idioma=inglés |fechaaccesu=18 de setiembre de 2011}}</ref> ''Hybrid Theory'' tuvo una receición comercial positiva, vendiendo 5 millones de copies mientres el so añu debú polo que pudo axudicase'l estatus del álbum más vendíu de 2001.<ref name="sell2001a">{{cita web |títulu=Linkin Park Have Year's Top Album |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-have-years-top-album-20020104 |editorial=Rolling Stone |apellíu=Saraceno |nome=Christina |idioma=inglés |fecha=4 de xineru de 2002 |fechaaccesu=19 d'avientu de 2011}}</ref><ref name="NewIdeas">{{cita web |títulu=MUSIC; New Idees From the Top of the Charts |url=http://www.nytimes.com/2002/03/31/arts/music-new-idees-from-the-top-of-the-charts.html |editorial=Ny Times |apellíu=Sanneh |nome=Kelefa |idioma=inglés |fecha=31 de marzu de 2002 |fechaaccesu=12 de payares de 2011}}</ref><ref name="selling">{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1451664/got-charts-analyzing-2001s-topsellers.jhtml |títulu= Got Charts? Linkin Park, Shaggy, 'NSYNC Are 2001's Top-Sellers |editorial=MTV |apellíu= Basham |nome= David |idioma=inglés |fecha=4 de xineru de 2005 |fechaaccesu=5 de payares de 2011}}</ref> Foi'l discu más vendíu n'Estaos Xuníos y [[Nueva Zelanda]] mientres esi añu, polos ésitos «[[Crawling]]», «[[Papercut]]», «[[In the end|In the End]]», «[[One Step Closer (cantar de Linkin Park)|One Step Closer]]» y «[[Points of authority|Points of Authority]]».<ref name="ibiotun"/><ref name="linter"/> Estos dos últimos fueron utilizaos como fondu de les películes ''[[Drácula 2001]]'', ''[[Little Nicky]]'' y ''[[Valentine (película)|Valentine]]''.<ref name="soundbnd">{{cita web |títulu= Dracula 2000 Ost - Dracula 2000 Soundtrack CD |url= http://www.cduniverse.com/search/xx/music/pid/1088102/a/Dracula+2000.htm |editorial=Cd universe |idioma=inglés |fechaaccesu=17 de payares de 2011}}</ref><ref name="littlebsolp">{{cita web |títulu=Little Nicky tracklist |url=http://www.soundtrack.net/albums/database/?id=2556 |editorial=Soundtrack.net |apellíu=Sheby |nome=Matthew |idioma=inglés |fecha=2 d'avientu de 2004 |fechaaccesu=17 de payares de 2011}}</ref> L'álbum ta compuestu na so mayoría por temes llíriques que traten los problemes polos que travesó [[Chester Bennington]] mientres el so [[adolescencia]], como'l divorciu de los sos padres, y problemes col alcohol y les drogues.<ref name="bosgor">{{cita web |títulu=Chester Bennington Full Biography |url=http://www.mtv.com/music/artist/bennington_chester/artist.jhtml |editorial=MTV |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2011}}</ref><ref name="willer"/> El discu foi número dos nel ''Billboard 200'', algamando posiciones importantes nel restu del mundu.<ref name="bioleg"/> El discu vendió más de 30 millones de copies mundialmente a día de güei, de los cualos 10 millones de copies vendiéronse namái n'[[Estaos Xuníos]], convirtiéndolo nel álbum de meyor venta nel sieglu XXI.<ref name="willer"/><ref name="topchart">{{cita web |url=http://www.nytimes.com/2002/03/31/arts/music-new-idees-from-the-top-of-the-charts.html |títulu= MUSIC; New Idees From the Top of the Charts |editorial=Ny Times |apellíu=Sanneh |nome= Kelefa |idioma=inglés |fecha=31 de marzu de 2002 |fechaaccesu=6 de payares de 2011}}</ref><ref name="bioamg"/> Nesi entós el grupu recibió invitaciones a festivales de música de sonadía, ente ellos pa formar parte del [[Ozzfest]], el [[Family Values Tour]] de [[Korn]] y [[KROQ]] Almost Acoustic Christmas.<ref name="blacks">{{cita web |títulu= Black Sabath to headline 2001Ozzeft |url=http://www.billboard.com/news/black-sabbath-to-headline-2001-ozzfest-474572.story#/news/black-sabbath-to-headline-2001-ozzfest-474572.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2011}}</ref><ref name="hedderr">{{cita web |títulu=Initial Family Values Tour Dates Unveiled |url=http://www.billboard.com/news/initial-family-values-tour-dates-unveiled-1051658.story#/news/initial-family-values-tour-dates-unveiled-1051658.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2011}}</ref><ref name="redio">{{cita web |títulu=Top Rockers Sign On For KROQ Xmas Shows |url=http://www.billboard.com/news/top-rockers-sign-on-for-kroq-xmas-shows-1127481.story#/news/top-rockers-sign-on-for-kroq-xmas-shows-1127481.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2011}}</ref> Ellos decidieron empecipiar la so propia xira llamada [[Projekt Revolution]], na que participaron artistes convidaos como [[Cypress Hill]], [[Adema]], DJ Z-Trip, [[Xzibit]], [[Mudvayne]], [[Blindside]] y [[Snoop Dogg]].<ref name="kornsno"/> Un añu más tarde, Linkin Park realizara más de 320 conciertos.<ref name="wentt"/> En payares de 2001, la banda dio a conocer el so primer DVD tituláu ''[[Frat Party at the Pankake Festival]]'' nel cual fueron documentaes actuaciones del grupu nos sos conciertos.<ref name="pankake">{{cita web |títulu= Watch Frat Party At The Pankake Festival Free Online |url=http://www.ovguide.com/frat-party-at-the-pankake-festival-9202a8c04000641f8000000000918bb3 |editorial=Ovguide |idioma=inglés |fechaaccesu=19 de payares de 2011}}</ref> Dave Farrel se reintegró a la banda y asina trabayar nel álbum de remezclas ''[[Reanimation]]'',<ref name="reanimation" /> grabáu mientres la so xira en 2001 y puestu nel mercáu'l 30 de xunetu de 2002, contién cantares modificaos de ''Hybrid Theory EP'' y ''Hybrid Theory''.<ref name="beogeret">{{cita web |títulu=Linkin Park Master Reanimation But Kant Spell |url=http://www.mtv.com/news/articles/1455335/linkin-park-talk-remix-disc.jhtml |editorial=MTV |idioma=inglés |fecha=21 de xunu de 2002 |fechaaccesu=20 de payares de 2011}}</ref><ref name="hentr">{{cita web |títulu=Linkin Park - Reanimation CD |url=http://www.cduniverse.com/search/xx/music/pid/4859256/a/Reanimation.htmhttp://www.cduniverse.com/search/xx/music/pid/1102451/a/Hybrid+Theory.htm |editorial=Cd universe |fechaaccesu=19 de setiembre de 2011}}</ref> L'álbum cuntó cola participación de numberosos artistes ente los que sobresalen [[Black Thought]], [[Jonathan Davis]] y [[Aaron Lewis]].<ref name="shrevd">{{cita web |títulu=Linkin Park: Reanimation Editorial Reviews |url=http://www.amazon.com/Linkin-Park-Reanimation/dp/B00006L7MV |editorial=Amazon |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2012}}</ref> <ref name="aaroundlp">{{cita web |títulu=Staind's Aaron Lewis Joins Linkin Park On 'Crawling' Remix |url= http://www.mtv.com/news/articles/1451933/aaron-lewis-joins-linkin-park-on-remix.jhtml |editorial=MTV |apellíu= Moss |nome= Corey |idioma=inglés |fecha=25 de xineru de 2002 |fechaaccesu=19 de payares de 2011}}</ref> A pesar de qu'esti discu facer de material vieyo del grupu, foi discu de platín n'[[Estaos Xuníos]] onde vendió un millón de copies. Na so primer selmana ''Reanimation'' vendió casi 270 000 copies y algamó el númberu dos nel ''Billboard 200''.<ref name="willer"/><ref name="sosfivio">{{cita web |títulu= Reanimation Linkin Park Billboard Albums |url=http://www.allmusic.com/album/reanimation-r597977/charts-awards |editorial=Allmusic |idioma=inglés |fechaaccesu=1 de xineru de 2012}}</ref><ref name="warnerrean">{{cita web |títulu='Reanimation' Debuts at #2; Sales of 270,000 Mark Biggest Opening Week for a Remix Album |url=http://www.prnewswire.com/news-releases/warner-bros-records-rocks-the-charts-as-linkin-parks-reanimation-debuts-at-2-sales-of-270000-mark-biggest-opening-week-for-a-remix-album-76639872.html |editorial=Prnewswire |idioma=inglés |fechaaccesu=9 de payares de 2011}}</ref> Linkin Park llanzó una edición especial del so discu ''Hybrid Theory'' el 11 de marzu de 2002,<ref name="cool">{{cita web |títulu=Hybrid Theory Mp3 Album |url=http://4ump3.com/linkin-park-hybrid-theory |editorial=4ump3.com |idioma=inglés |fecha=5 de xunu de 2011 |fechaaccesu=26 de setiembre de 2011}}</ref> esti discu contién tol discu ''Hybrid Theory'', amás de tres canciones («Papercut», «Points of authority» y «A place for my head») en direuto dende Docklands Arena, [[Londres]]. ''Hybrid Theory'', recibió un Grammy en 2002, a la [[Premiu Grammy a la meyor interpretación de hard rock|meyor interpretación de'' hard rock'']] pol cantar «Crawling».<ref>{{cita web |títulu= Linkin Park Hybrid Theory CD |url=http://www.cduniverse.com/search/xx/music/pid/1102451/a/Hybrid+Theory.htm |editorial=Cd universe |idioma=inglés |fechaaccesu=19 de setiembre de 2011}}</ref><ref name="wentt"/> Igualmente foi nomáu a otros dos premios Grammy por [[Premiu Grammy por meyor artista nuevu|meyor artista nuevu]] y [[Premiu Grammy al meyor álbum de rock|meyor álbum de ''rock'']].<ref name="nuckk">{{cita web |títulu=Grammy Noms Are Icing On The Cake |url=http://new.music.yahoo.com/linkin-park/news/artist-name-linkin-parks-id-1053507-grammy-noms-are-icing-on-the-cake--12026293 |editorial=Yahoo! Music |idioma=inglés |fecha=7 de xineru de 2002 |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110812193237/http://new.music.yahoo.com/linkin-park/news/artist-name-linkin-parks-id-1053507-grammy-noms-are-icing-on-the-cake--12026293 |fechaarchivu=12 d'agostu de 2011 }}</ref> Amás el discu atopar na ''RIAA's Top 100 Álbumes'',<ref name="riaalistt">{{cita web |títulu=Top 100 Albums |url=http://www.riaa.com/goldandplatinum.php?content_selector=top-100-albums |editorial=Recording Industry Association of America |idioma=inglés |fechaaccesu=5 de payares de 2011}}</ref> per otru llau la revista ''Billboard'' allugar nel puestu númberu once na llista de los 200 álbumes más grandes de la década.<ref name="listalbd">{{cita web |títulu=Best of the 2000 Billboard 200 Albums |url= http://www.billboard.com/#/charts-decade-end/billboard-200-albums?year=2009&begin=1&order=position |editorial=MTV |idioma=inglés |fechaaccesu=20 de payares de 2011}}</ref> === ''Meteora'' (2002-2004) === {{AP|Meteora (álbum)}} [[Ficheru:Linkinparkmarysville.JPG|thumb|262x262px|Linkin Park en conciertu del Projekt Revolution en Marysville [[California]].|left]] Tres ''Hybrid Theory'' y ''Reanimaton'', Linkin Park siguió realizando conciertos n'Estaos Xuníos, y coles mesmes empezaron a trabayar nel so próximu material nel autobús de la so xira nun horariu afechu y tamién nel so tiempu llibre.<ref name="Incospico3">{{cita web |títulu=Linkin Park Incospicously Huge (cont.) |url=http://www.mtv.com/bands/l/linkin_park/news_feature_030404/index3.jhtml |editorial=MTV |apellíu=Wiederhorn |nome=Jon |idioma=inglés |fechaaccesu=7 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130516135930/http://www.mtv.com/bands/l/linkin_park/news_feature_030404/index3.jhtml |fechaarchivu=16 de mayu de 2013 }}</ref><ref name="willer">{{cita web |títulu=Linkin Park Biografía completa |url=http://www.mtvla.com/musica/artistes/linkin-park/#bio |editorial=MTV |fechaaccesu=20 de setiembre de 2011}}</ref> La banda trabayó casi tol añu 2002 y finalmente n'avientu d'esi añu anuncióse oficialmente la producción del so nuevu discu d'estudiu: ''[[Meteora (álbum)|Meteora]]''.<ref name="willer"/> Acordies cola banda, pal nome del mesmu inspiráronse na rexón predresa de [[Meteora]], en [[Grecia]], onde tán construyíos numberosos monesterios enriba de les piedres.<ref name="inishing">{{cita web |títulu=Linkin Park Finishing Up Sophomore Album |url=http://www.billboard.com/news/linkin-park-finishing-up-sophomore-album-1750083.story#/news/linkin-park-finishing-up-sophomore-album-1750083.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=17 d'avientu de 2011}}</ref><ref name="greek">{{cita web |títulu=Linkin Park Get Their Tempers Under Control To Complete New LP |url=http://www.mtv.com/news/articles/1459710/linkin-park-get-tempers-under-control.jhtml |editorial=MTV |apellíu=Wiederhorn |nome=Jon |idioma=inglés |fecha=28 de xineru de 2003 |fechaaccesu=9 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=9 de payares de 2011}}</ref> Musicalmente esti álbum asemeyar al so anterior trabayu, ''Hybrid Theory'', sicasí esti discu estremar pola incorporación de novedosos preseos como l'usu d'un [[shakuhachi]] (una flauta xaponesa fecha de bambú), y nuevos efeutos de soníu.<ref name="wentt"/><ref name="beomg">{{cita web |títulu=Linkin Park's new album heralds change |url=http://www.usatoday.com/life/music/news/2007-05-17-linkin-park_N.htm |editorial=USA today |apellíu= Mansfield |nome=Brian |idioma=inglés |fecha=18 de mayu de 2007 |fechaaccesu=2 de payares de 2011}}</ref> El productor de ''Meteora'' foi una vegada más [[Don Gilmore]].<ref name="recordp">{{cita web |títulu=Linkin Park - Meteora CD Linkin Park Discography of CDs |url=http://www.cduniverse.com/search/xx/music/pid/5688543/a/Meteora.htm |editorial=Cd universe |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de payares de 2011}}</ref> El segundu álbum llanzóse mundialmente el 25 de marzu de 2003.<ref name="pulle">{{cita web |títulu=Linkin Park to Drop "Meteora" |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-to-drop-meteora-20030115 |apellíu=Miller |nome=Kirk |editorial=Rolling Stone |fecha=15 de xineru de 2003 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2011}}</ref> El día de la so publicación ganó reconocencia mundial, siendo númberu unu n'[[Estaos Xuníos]] y [[Reinu Xuníu]] y número dos n'[[Australia]].<ref name="lesser">{{cita web |títulu=The History of Linkin Park |url= http://www.popstarsplus.com/music_linkinpark_history.htm |editorial=Pop stars plus |idioma=inglés |fechaaccesu=20 de setiembre de 2011}}</ref> La banda vendió 810 000 copies na so primer selmana d'alcuerdu a [[SoundScan]] y ta consideráu como l'álbum más vendíu na llista ''[[Billboard]]'' nesi momentu.<ref name="numomto">{{cita web |títulu= Linkin Park at Number One |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-at-number-one-20030402 |editorial=Rolling Stone |apellíu=Dansby |nome=Andrew |idioma=inglés |fecha=2 d'abril de 2003 |fechaaccesu=19 d'avientu de 2011}}</ref><ref name="Incospico"/><ref name="geoger">{{cita web |títulu=Linkin Park 'Meteora' Debuts At Number One, Sets Aside Tix For Military |url=http://new.music.yahoo.com/linkin-park/news/linkin-park-meteora-debuts-at-number-one-sets-aside-tix-for-military--12038512 |editorial=Yahoo! music |idioma=inglés |fecha=3 d'abril de 2003 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110812193306/http://new.music.yahoo.com/linkin-park/news/linkin-park-meteora-debuts-at-number-one-sets-aside-tix-for-military--12038512 |fechaarchivu=12 d'agostu de 2011 }}</ref> «[[Somewhere I Belong]]», primer senciellu de ''Meteora,'' ocupó'l primer puestu de la llista ''[[Alternative Songs]]'' y nel conteo ''[[Mainstream Rock Tracks]]'' de ''Billboard''.<ref name="surreeal">{{cita web |títulu=Linkin Park Discuss Meteora, Plan Surreal Video |url= http://www.mtv.com/news/articles/1459532/linkin-park-talk-meteora.jhtml |editorial=MTV |apellíu=Moss |nome=Corey |idioma=inglés |fecha=15 de xineru de 2003 |fechaaccesu=13 d'avientu de 2011}}</ref><ref name="biller"/> Los senciellos «[[Breaking the Habit]]», «[[Faint]]» y «[[Numb (cantar de Linkin Park)|Numb]]» recibieron una importante atención per parte de la radio.<ref name="rollbio"/> Pa ochobre del 2003, ''Meteora'' llogró vender 3 millones de copies.<ref name="wooed">{{cita web |títulu=Album Certified Triple Platinum |url=http://new.music.yahoo.com/linkin-park/news/linkin-park-album-certified-triple-platinum--12043299 |editorial=Yahoo! music |idioma=inglés |fecha=6 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110812193335/http://new.music.yahoo.com/linkin-park/news/linkin-park-album-certified-triple-platinum--12043299 |fechaarchivu=12 d'agostu de 2011 }}</ref> L'ésitu consiguíu dexó-y a Linkin Park el llevar a cabu un segundu [[Projekt Revolution]], xira que cuntó con artistes, como [[Mudvayne]], [[Blindside]] y [[Xzibit]],<ref name="kornsno">{{cita web |títulu=Linkin Park, Korn, Snoop Team For Tour |url=http://www.billboard.com/#/news/linkin-park-korn-snoop-team-for-tour-2094174.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=15 de payares de 2011}}</ref><ref name="willer"/> en xunetu d'esi añu Chester foi hospitalizáu por causa de dolores abdominales polo que la banda viose obligada a atayar dolce feches de la so xira per Europa,<ref name="nixedd">{{cita web |títulu=Linkin Park Vocalist Hospitalized; Euru Dates Nixed |url=http://www.billboard.com/news/linkin-park-vocalist-hospitalized-euru-dates-1900866.story#/news/linkin-park-vocalist-hospitalized-euru-dates-1900866.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=15 de payares de 2011}}</ref> al mes siguiente, la banda [[Metallica]] convidó a Linkin Park al [[Summer Sanitarium Tour]] en 2003.<ref name="summmers">{{cita web |títulu=Linkin Park, Limp Bizkit, Metallica To Launch Joint Tour |url= http://www.mtv.com/news/articles/1469774/linkin-park-bizkit-metallica-tour.jhtml |editorial=MTV |idioma=inglés |nome= Joe |apellíu= D'Angelo |fecha=5 de febreru de 2003 |fechaaccesu=9 de payares de 2011}}</ref><ref name="Incospico"/> A finales d'esi añu publicaron el so álbum en direutu tituláu ''[[Live in Texas]]'', que contién les actuaciones en direuto de la banda en [[Texas]] mientres esta xira.<ref name="livetex">{{cita web |títulu=Concert DVDs Receive Regal Premieres |url=http://www.billboard.com/news/concert-dvds-receive-regal-premieres-2016167.story#/news/concert-dvds-receive-regal-premieres-2016167.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=7 de payares de 2011}}</ref><ref name="liveintex">{{cita web |url= http://www.allmusic.com/album/live-in-texas-r666101/review |títulu= Linkin Park Live In Texas Review |editorial= All music |apellíu= Loftus |nome= Johnny |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de marzu de 2012}}</ref> A principios de 2004, Linkin Park empecipió una xira mundial titulada Meteora World Tour qu'incluyó a [[Hoobastank]], [[POD]] y [[Story of the Year]] como grupos de sofitu.<ref name="sosveou">{{cita web |títulu=Biography for Chester Bennington |url=https://www.imdb.com/name/nm1057933/bio |editorial=Internet Movie Database |idioma=inglés |fechaaccesu=1 de xineru de 2012}}</ref> El 29 de xunu d'esi mesmu añu llanzaron un nuevu discu: ''Meteora Tour Edition'', que contién los cantares de ''Meteora'' xunto con versiones en direuto que fueron rexistraes mientres el Meteora World Tour y amás el DVD ''Meteora: The Making Of''.<ref name="upper">{{cita web |títulu=Meteora Tour Edition Linkin Park |url=http://music.barnesandnoble.com/Meteora/Linkin-Park/y/93624884224 |editorial=Barnesandnoble |idioma=inglés |fechaaccesu=9 de payares de 2011}}</ref><ref name="bioleg">{{cita web |títulu=The Apocalypse Linkin Park |url=http://www.iniciodelfin.es.tl/Linkin-Park.htm |autor= Paraguay web |editorial=Iniciodelfin |fechaaccesu=20 de setiembre de 2011}}</ref> La so segunda producción d'estudiu dio-y a la banda múltiples reconocencies ente los cualos tán el premiu [[MTV]] a meyor video ''rock ''por «Somewhere I Belong» y un premiu [[Viewer Choice]] a «[[Breaking the Habit]]»,<ref name="woon">{{cita web |títulu=Awards & Honors |url=http://bennodabliss.tumblr.com/awards&honors |editorial=Bennodabliss |idioma=inglés |fechaaccesu=27 de setiembre de 2011}}</ref> tamién recibieron importantes premios en 2004 nos [[Radio Music Awards]] onde fueron gallardoniaos col premiu artista del añu y cantar del añu por «[[Numb (cantar de Linkin Park)|Numb]]».<ref name="geone">{{cita web |títulu=Hybrid Theory and Meteora Albums |url=http://www.sweetpreserve.com/category/linkin-park |editorial=Sweet caltenga |idioma=inglés |fechaaccesu=27 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110813125059/http://www.sweetpreserve.com/category/linkin-park |fechaarchivu=13 d'agostu de 2011 }}</ref> La banda pasó los primeros meses de 2004 en conciertos alredor del globu con motivu del Meteora World Tour antes de llevar a cabu'l tercer Projekt Revolution a finales de xunetu y hasta principios de setiembre, pa ello cuntóse cola presencia de bandes y solistes como Korn, Snoop Team y [[The Used]].<ref name="projfre">{{cita web |títulu=Linkin Park Biographie |url=http://www.mtv.fr/musique/artistes/linkin-park/ |editorial=MTV |idioma=francés |fechaaccesu=17 de payares de 2011}}</ref> Cabo señalar qu'anque ''Meteora'' nun foi igualmente esitosu como'l so predecesor, foi'l tercer álbum más vendíu n'Estaos Xuníos mientres l'añu 2003.<ref name="selling2003a">{{cita web |títulu=Nielsen SoundScan and Nielsen BDS 2003 Year End Music Industry Report |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_2003_Dec_31/ai_111776584/ |editorial=Find articles |idioma=inglés |fechaaccesu=29 de payares de 2011 |urlarchivu=http://archive.today/7sPn|fechaarchivu=24 de mayu de 2012}}</ref> === Trabayos alternos (2004-2006) === [[Ficheru:Mike Shinoda 4.jpg|thumb|269x269px|Mike Shinoda, quien en 2004 forma'l so propiu proyeutu musical: [[Fort Minor]].]] Dempués de ''Meteora'', la banda decidió dexar pa un par d'años más palantre el so siguiente material discográfico, nesi ralu dalgunos integrantes entamaron distintos proyeutos. Chester collaboró con [[DJ Lethal]] ya integró el so propiu proyeutu: [[Dead By Sunrise]], banda que publicó'l so álbum debú llamáu, ''[[Out of Ashes]],'' n'ochobre de 2009.<ref name="outashes">{{cita web |títulu=Linkin Park's Bennington Readies Side Project Dead By Sunrise |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-parks-bennington-readies-side-project-dead-by-sunrise-20090709 |editorial=Rolling Stone |apellíu=Kreps |nome=Daniel |idioma=inglés |fecha=9 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=19 d'avientu de 2011}}</ref><ref name="rotllpmt">{{cita web |títulu=Linkin Park On New Album 'A Thousand Suns,' Tour |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-on-new-album-a-thousand-suns-tour-20100709 |editorial=Rolling Stone |apellíu=Wood |nome=Mikael |idioma=inglés |fecha=9 de xunetu de 2010 |fechaaccesu=17 d'avientu de 2011}}</ref> Pela so parte, Shinoda trabayó cola banda británica [[Depeche Mode]].<ref name="worth">{{cita web |títulu=Shinoda Goldfrapp Rework Depeche Mode |url=http://www.billboard.com/news/shinoda-goldfrapp-rework-depeche-mode-1000614875.story#/news/shinoda-goldfrapp-rework-depeche-mode-1000614875.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=28 de setiembre de 2011}}</ref> Nesi mesmu añu Linkin Park empezó a trabayar n'otru álbum de remezclas, ''[[Collision Course]],'' xunto col raperu [[Jay-Z]],<ref name="ibiotun"/> l'álbum foi estrenáu en payares de 2004,<ref name="Collision">{{cita web |títulu=Ask Billboard: Steve Vai, Jay-Z, Radiohead, charts |url=http://www.billboard.com/column/chartbeat/ask-billboard-steve-vai-jay-z-radiohead-1003999123.story#/column/chartbeat/ask-billboard-steve-vai-jay-z-radiohead-1003999123.story |editorial=Billboard |apellíu=Trust |nome=Gary |idioma=inglés |fecha=7 d'agostu de 2009 |fechaaccesu=18 de setiembre de 2011}}</ref><ref name="shtrgm">{{cita web |títulu=Collision Course (with DVD) Editorial Reviews |url=http://www.amazon.com/Collision-Course-Jay-Z-Linkin-Park/dp/B00069A6P4/ |editorial=Amazon |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2012}}</ref> ocupó'l primer llugar del ''Billboard 200'' al vender 368 000 copies n'Estaos Xuníos.<ref name="Jaylpc">{{cita web |títulu=Jay-Z, Linkin Park 'Mash-Up' Tops Album Chart |url=http://www.billboard.com/#/news/jay-z-linkin-park-mash-up-tops-album-chart-1000733310.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=16 de payares de 2011}}</ref> Shinoda tamién integró la so propia banda de ''[[rap]]'' llamada [[Fort Minor]] como trabayu alternu y xunto con [[Jay-Z]], llanzaron el so álbum d'estudiu, ''[[The Rising Tied]]'' en payares de 2005, recibiendo comentarios positivos per parte de la crítica.<ref name="fortt">{{cita web |títulu=Linkin Park's Shinoda Rears Fort Minor |url=http://www.billboard.com/#/news/linkin-park-s-shinoda-rears-fort-minor-1001140149.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=28 de setiembre de 2011}}</ref><ref name="fort">{{cita web |títulu=Mike Shinoda's Fort Minor Rise To The Occasion |url=http://www.chartattack.com/news/40464/mike-shinodas-fort-minor-rise-to-the-occasion |editorial=Chart attack |idioma=inglés |fecha=13 de febreru de 2006 |fechaaccesu=7 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081207085702/http://www.chartattack.com/news/40464/mike-shinodas-fort-minor-rise-to-the-occasion |fechaarchivu=7 d'avientu de 2008 }}</ref> Coles mesmes nesos años la rellación de la banda con Warner Music Group taba deteriorándose considerablemente por cuenta de disputes financieres y decisiones presupuestaries de los direutivos de la compañía, polo que'l grupu pretendió abandonar Warner Music Group. Nun comunicáu la banda declaró: «Sentimos la responsabilidá de tener bona música pa los nuesos siguidores, desafortunadamente nun creemos que podamos llogralo efeutivamente cola actual Warner Music».<ref name="nuomuy">{{cita web |títulu=Linkin Park Want Out of Contract |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-want-out-of-contract-20050502 |editorial=Rolling Stone |apellíu=Mar |nome=Alex |idioma=inglés |fecha=2 de mayu de 2005 |fechaaccesu=19 d'avientu de 2011}}</ref> Dempués de meses de disputes, la banda finalmente llegó a un alcuerdu n'avientu de 2005.<ref name="outwar">{{cita web |títulu=Linkin Park Wants Out Of Warner Bros. Contract |url=http://www.billboard.com/#/news/linkin-park-wants-out-of-warner-bros-contract-1000904551.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de payares de 2011}}</ref> Linkin Park tamién collaboró en distintos eventos de caridá, en gran parte pa recaldar fondos en beneficiu de les víctimes del [[Furacán Charley]] en 2004 y dempués del [[Furacán Katrina]] en 2005.<ref name="lette">{{cita web |url=http://identitejuive.com/linkin-park-en-concert-en-israel/ |títulu=Linkin Park en Concert en Israël |editorial=Identitejuive |apellíu=Ftouh |nome=Souhail |idioma=francés |fechaaccesu=1 de payares de 2011}}</ref> El grupu donó 75 000 dólares a la Fundación [[Special Operations Warrior Foundation]] en marzu de 2004.<ref name="wentrt">{{cita web |títulu=Linkin Park tickets us airways center |url=http://www.ticketsinventory.com/concert/linkin-park-tickets/us-airways-center.php |editorial=Tickets inventory |idioma=inglés |fechaaccesu=28 de setiembre de 2011}}</ref> Tamién collaboraron nos esfuercios por ayudar tres el terremotu de 2004 nel [[Océanu Índicu]] y la creación d'una nueva organización, [[Music for Relief]], responsable de recaldar fondos pa les víctimes.<ref name="hensr">{{cita web |títulu=Linkin Park Ringtones The Catalyst Ringtone |url=http://www.prlog.org/10954891-linkin-park-ringtones-the-catalyst-ringtone.html |editorial=Prlog |idioma=inglés |fecha=28 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=28 de setiembre de 2011}}</ref> A lo último, participaron en [[Live 8]], una serie de conciertos a beneficiu de la caridá pa crear conciencia mundial.<ref name="concer">{{cita web |títulu=Live 8 Philadelphia |url=http://www.lptimes.com/news2005/july/live8live.html |editorial=Lp times |idioma=inglés |fechaaccesu=29 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151016005425/http://www.lptimes.com/news2005/july/live8live.html |fechaarchivu=16 d'ochobre de 2015 }}</ref> Xunto con Jay-Z, la banda presentar en [[Filadelfia]] y [[Pennsylvania]] ante una audiencia global.<ref name="liveeight">{{cita web |títulu=Live 8 Expands Again, Adds Acts For Philly |url=http://www.billboard.com/#/news/live-8-expands-again-adds-acts-for-philly-1000963214.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=16 de payares de 2011}}</ref> Darréu la banda axuntaríase nuevamente col raperu na entrega de [[premios Grammy]] 2006, mientres la cual «[[Numb/Encore]]», ganó'l Grammy por [[Premiu Grammy a la meyor collaboración de rap/cantada|meyor collaboración de ''rap''/cantada]].<ref name="lbtrg">{{cita web |url= http://top40.about.com/b/2006/02/07/jay-z-and-linkin-park-to-mash-up-onstage-at-the-grammys.htm |títulu=Jay-Z and Linkin Park to Mash-Up Onstage at the Grammys |editorial=Top 40 |apellíu=Lamb |nome=Bill |idioma=inglés |fecha=7 de febreru de 2006 |fechaaccesu=29 de setiembre de 2011}}</ref> === ''Minutes to Midnight'' (2006-2008) === {{AP|Minutes to Midnight}} [[Ficheru:LinkiPark.JPG|thumb|262x262px|Linkin Park mientres un conciertu en [[Praga]] en 2007.|left]] La banda tornó a los estudios de grabación en 2006 pa presentar el so nuevu material discográfico. Pa la producción del álbum la banda escoyó al productor [[Rick Rubin]],<ref name="newnot">{{cita web |títulu=Linkin Park Hits iTunes, New Album Not Quite Ready |url=http://www.billboard.com/news/linkin-park-hits-itunes-new-album-not-quite-1003054345.story#/news/linkin-park-hits-itunes-new-album-not-quite-1003054345.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=13 de payares de 2011}}</ref><ref>{{cita web |títulu=LINKIN PARK "Minutes to Midnight" (Warner Brothers) |url=http://www.nytimes.com/2007/05/14/arts/music/14choi.html?_r=1&ref=music&pagewanted=all&oref=slogin |editorial=Ny Times |idioma=inglés |fecha=14 de mayu de 2007 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2011}}</ref> y anque l'álbum foi confirmáu pa esi mesmu añu foi retardáu pa 2007.<ref name="mtmnposr">{{cita web |títulu= Linkin Park torna de la mano del Gurú Rubín |url= http://www.mtvla.com/noticias/0c419664-c748-4718-9f53-90af3y040705/ |editorial=MTV |fecha=15 de febreru de 2006 |fechaaccesu=8 d'avientu de 2011}}</ref><ref>{{cita web |títulu=MTV: Mike Shinoda Says 'Non New Linkin Park Album In 2006 After All. |url=http://www.mtv.com/news/articles/1539802/non-new-linkin-park-lp-2006-after-all.jhtml |editorial=MTV |apellíu=Montgomery |nome=James |idioma=inglés |fecha=30 d'agostu de 2006 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2011}}</ref> Darréu [[Chester Bennington|Chester]] declaró que la so nueva producción estremar del so anterior estilu de ''nu metal''.<ref name="sackr">{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1541846/linkin-park-non-numetal-on-next-lp.jhtml?headlines=true |títulu= Nu-Metal Sound Is 'Completely Gone' On Next LP |editorial=MTV |apellíu= Moss |nome= Corey |idioma=inglés |fecha=28 de setiembre de 2006 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2011}}</ref> [[Warner Bros. Records]] anunció de manera oficial el tercer álbum d'estudiu de la banda, tituláu ''[[Minutes to Midnight]],'' el cual salió al mercáu'l 14 de mayu de 2007 n'[[Estaos Xuníos]].<ref name="clockm">{{cita web |títulu=Linkin Clock Strikes 'Midnight' For New Linkin Park Album |url=http://www.billboard.com/news/clock-strikes-midnight-for-new-linkin-park-1003554313.story#/news/clock-strikes-midnight-for-new-linkin-park-1003554313.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=13 de payares de 2011}}</ref> Dempués de catorce meses de trabayu nel álbum, los miembros del grupu optaron por siguir perfeccionando'l so trabayu por aciu la eliminación de cinco de los diecisiete pistes que se teníen entamaes.<ref name="fivesong">{{cita web |títulu=Linkin Park – Minutes To Midnight track list out |url=http://www.harshj.com/2007/03/28/linkin-park-minutes-to-midnight-track-list-out/ |editorial=Harsh |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111026085057/http://www.harshj.com/2007/03/28/linkin-park-minutes-to-midnight-track-list-out/ |fechaarchivu=26 d'ochobre de 2011 }}</ref> El nome del álbum ye una referencia fecha al [[Reló del Apocalipsis|reló del xuiciu final]].<ref name=" clock_s ">{{cita web |url=http://www.spinner.com/2011/05/20/end-of-the-world-judgement-day-songs/ |títulu=It's the End of the World as We Know It: 25 Songs for Judgment Day |editorial=Spinner |apellíu=Pemberton |nome=Pat |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de payares de 2011 |urlarchivu=https://archive.today/20130411215725/http://www.spinner.com/2011/05/20/end-of-the-world-judgement-day-songs/ |fechaarchivu=11 d'abril de 2013 }}</ref> Esti discu vendió más de 624 000 copies na so primer selmana, llegó al primer puestu de les llistes de popularidá en 32 países, incluyendo Francia, [[Bélxica]] y Estaos Xuníos,<ref name="wooke"/><ref name="nourtyh">{{cita web |títulu=Linkin Park Dominate Billboard Charts, Set New Record for 2007 |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-dominate-billboard-charts-set-new-record-for-2007-20070523 |editorial=Rolling Stone |apellíu=Kreps |nome=Daniel |idioma=inglés |fecha=23 de mayu de 2007 |fechaaccesu=19 d'avientu de 2011}}</ref> nesti postreru siendo certificáu platino pola RIAA dempués de vender un millón d'exemplares en cuatro selmanes, convirtiéndose n'unu de los álbumes más esitosos na so selmana debú nos últimos años.<ref name="goesplatinum">{{cita web |títulu=Linkin Park Goes Platinum |url=http://uk.music.ign.com/articles/797/797965p1.html |editorial=music.ign |idioma=inglés |fecha=20 de xunu de 2007 |fechaaccesu=6 de payares de 2011}}</ref> L'álbum tamién llegó al primer puestu nes llistes de ''Billboard''.<ref name="wooke">{{cita web |títulu=Linkin Park Scores Year's Best Debú With 'Midnight' |url= http://www.billboard.com/bbcom/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1003589114#/bbcom/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1003589114 |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2011}}</ref> El primer senciellu, «[[What I've Done]]», foi llanzáu'l 2 d'abril de 2007 y estrenáu la mesma selmana en [[MTV]] y en Fuse TV.<ref>{{cita web |títulu=MTV Adds for the Week of 4/2/07 |url=http://www.videostatic.com/vs/2007/week13/index.html#entry-32223480 |editorial=Video static |idioma=inglés |fechaaccesu=17 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110926232550/http://www.videostatic.com/vs/2007/week13/index.html#entry-32223480 |fechaarchivu=26 de setiembre de 2011 }}</ref> El cantar foi usada tamién como tema principal pa la banda sonora de la película ''[[Transformers (película)|Transformers]]''.<ref>{{cita web |títulu=What I've done – transformers |url= http://www.planeta.com.pe/especiales/soundtrack/what-ive-done-transformers |editorial=Planeta.com |fechaaccesu=18 de setiembre de 2011}}</ref> El senciellu tuvo un bon recibimientu, convirtiéndose nel cantar meyor clasificada na llista ''Alternative Songs'' y nel conteo ''Mainstream Rock Tracks'' de ''Billboard''.<ref name="mchart">{{cita web |títulu=Linkin Park: Minutes To Midnight |url=http://observerzparadise.com/2011/06/all/linkin-park-minutes-to-midnight/ |editorial=Observerzparadise |idioma=inglés |fecha=8 de xunu de 2011 |fechaaccesu=7 de payares de 2011}}</ref> A finales d'añu, la banda ganó'l premiu artista alternativu favoritu nel [[American Music Awards]].<ref name="awardwon">{{cita web |títulu=Linkin Park |url=http://www.rockonthenet.com/artists-l/linkinpark.htm |editorial=Rock on the net |idioma=inglés |fechaaccesu=20 de payares de 2011}}</ref> L'álbum amuesa un [[rock alternativu|''rock'' alternativu]] más «nidiu» en comparanza colos álbumes anteriores amestando una evolución nel so soníu.<ref name="LIENK">{{cita web |títulu=LINKIN PARK Minutes To Midnight 2007. Warner Bros |url= http://www.rockaxis.com/rock/cdaxi/linkin-park-minutes-to-midnight/ |editorial=Rockaxis |fechaaccesu=3 de payares de 2011}}</ref> Los siguientes senciellos del discu llanzaos en 2007 y a principios de 2008 tamién tuvieron un bon recibimientu, la tema «[[Bleed It Out]]», una de los pocos cantares del discu que contienen ''[[rap]]'', «[[Shadow of the Day]]» y «[[Given up]]», d'últimes el quintu senciellu foi «[[Leave Out All The Rest|Leave Out All the Rest]]», una de les tantes balaes melódiques incluyíes nel discu,<ref name="sosfied">{{cita web |títulu=Leave Out All the Rest Editorial Reviews |url=http://www.amazon.com/Leave-Out-Rest-Linkin-Park/dp/B001BN1UZO |editorial=Amazon |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2012}}</ref> asina tamién esti últimu cantar pertenez al [[BSO]] de la película de 2008 ''[[Twilight (película de 2008)|Twilight]]''.<ref name="twinn">{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1596357/twilight-soundtrack-track-listing-announced.jhtml |títulu='Twilight' Soundtrack To Include Muse, Linkin Park And, Of Course, Robert Pattinson |editorial=MTV |apellíu= Montgomery |nome=James |idioma=inglés |fechaaccesu=4 de payares de 2011}}</ref> ''Minutes to Midnight'' foi númberu unu en trenta y dos países, y hasta la fecha vendió más de 12 millones de copies, de les cualos 2 millones vender n'Estaos Xuníos, llogrando doble discu de platín,<ref name="alprh"/> ''Billboard'' tamién lo allugó nel puestu 154 de los 200 meyores álbumes de la década.<ref name="albumbill">{{cita web |títulu=Best of the 2000s ''Billboard 200 albums'' |url=http://www.billboard.com/#/charts-decade-end/billboard-200-albums?year=2009&begin=141&order=position |editorial=Billboard |apellíu=Soundscan |nome=Nielsen |idioma=inglés |fechaaccesu=12 de payares de 2011}}</ref> Linkin Park empecipió una serie de conciertos, ente los cualos incluyó una actuación nel [[Live Earth]] en [[Xapón]] en xunetu de 2007, tamién encabezó'l [[Download Festival]] en [[Donington Park]] n'[[Inglaterra]] y [[Edgefest]] en [[Toronto]], [[Canadá]].<ref name="livearthjap">{{cita web |títulu=Linkin Park, Local Stars Kickstart Live Earth Japan |url=http://www.billboard.com/bbcom/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1003608605#/bbcom/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1003608605 |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=25 de payares de 2011}}</ref><ref name="livdownfs">{{cita web |títulu=Downloadfestival Donington Park |url=http://2007.downloadfestival.co.uk/lineup/ |editorial=Download festival |idioma=inglés |fechaaccesu=25 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111127145600/http://2007.downloadfestival.co.uk/lineup/ |fechaarchivu=27 de payares de 2011 }}</ref> El 25 de payares de 2008 la banda llanzó la so CD/DVD ''[[Road To Revolution: Live at Milton Keynes]]'' que contién los cantares interpretaos el 29 de xunu de 2008 nel [[National Bowl]] de [[Milton Keynes]] n'[[Inglaterra]] como parte de la xira [[Projekt Revolution]] de 2008 n'[[Europa]], nel cual tuvo'l raperu [[Jay-Z]] pa interpretar los cantares «[[Numb/Encore]]» y «Jigga What/Faint», del álbum ''[[Collision Course]]''.<ref name="ssfibu">{{cita web |títulu=Jay-Z Joins Linkin Park On Stage for Encore Jam |url=http://www.rollingstone.com/music/news/jay-z-joins-linkin-park-on-stage-for-encore-jam-20080222 |editorial=Rolling Stone |apellíu=Zfat |nome=Natalie |idioma=inglés |fecha=22 de febreru de 2008 |fechaaccesu=3 de xineru de 2012}}</ref> === ''Transformers'', filantropía y otros proyeutos (2009-2010) === Paralelamente al trabayu col nuevu álbum d'estudiu, en mayu del 2009, la banda formó parte nuevamente de la banda sonora de la película de la saga ''Transformers''.<ref name="together">{{cita web |títulu=Linkin Park y Transformers: otra vegada xuntos |url=http://www.mtvla.com/noticias/db361906-254d-465d-811b-d35y9eeda649/ |editorial=MTV |fecha=13 de mayu de 2009 |fechaaccesu=7 de payares de 2011}}</ref> Por ello diose a conocer anticipadamente el senciellu «[[New Estrema]]» llanzáu'l 28 de mayu de 2009, tema central pal filme ''[[Transformers: Revenge of the Fallen]]'', con un soníu más electrónicu, amosando una faceta un tanto más comercial comparada colos sos anteriores trabayos.<ref name="UpGenre">{{cita web |títulu=Linkin Park Cooking Up Genre-Busting Album for 2010 |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-cooking-up-genre-busting-album-for-2010-20090526 |editorial=Rolling stone |apellíu=kreps |nome=Daniel |idioma=inglés |fecha=26 de mayu de 2009 |fechaaccesu=10 de payares de 2011}}</ref><ref name="bsot">{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1610868/transformers-revenge-fallen-soundtrack-feature-linkin-park.jhtml |títulu= Transformers: Revenge Of The Fallen' Soundtrack To Feature Linkin Park |editorial=MTV |apellíu=Ditzian |nome=Eric |idioma=inglés |fecha=7 de mayu de 2009 |fechaaccesu=4 de payares de 2011}}</ref><ref name="flexer">{{cita web |títulu=Linkin Park otru ésitu colos transformers |url=http://www.mtvla.com/noticias/2c69384c-77c0-4821-9f53-7a36df0y5f25/ |editorial=MTV |fecha=22 de xunu de 2009 |fechaaccesu=7 de payares de 2011}}</ref> Dempués de completar el trabayu pa la película, l'agrupación volvió al estudiu pa rematar el so álbum. El xineru de 2010, dar a conocer el cantar «[[Not Alone]]», tema que forma parte del álbum ''[[Download to Donate to Haiti]]'' xunto con otros artistes como [[Dave Matthews Band]], [[Peter Gabriel]], [[Alanis Morissette]], [[Slash (músicu)|Slash]], [[The All-American Rejects]], [[Hoobastank]], ente otros; producíu pola organización [[Music For Relief]], que donó tol dineru recaldáu a les víctimes del [[Terremotu d'Haití de 2010]].<ref name="LPFHI">{{cita web |url=http://www.actualidadmusica.com/2010/02/15/linkin-park-not-alone-por-haiti/ |títulu=Linkin Park "Not Alone" por Haiti |editorial=Actualidá música |apellíu=Socco |nome=Alex |fecha=15 de febreru de 2010 |fechaaccesu=19 de setiembre de 2011}}</ref><ref name="LeadMulp">{{cita web |títulu=Linkin Park Lead Music For Relief Project To Benefit Haiti |url=http://www.mtv.com/news/articles/1629979/linkin-park-lead-music-relief-project-benefit-haiti.jhtml |editorial=MTV |apellíu=Reid |nome=Shaheem |idioma=inglés |fecha=19 de xineru de 2010 |fechaaccesu=4 de payares de 2011}}</ref> Per otra parte, Shinoda diseñó dos camisetes, que les sos ventes de les mesmes fueron destinaes d'igual manera a la fundación, col fin de brindar sofitu a les sobrevivientes del [[Terremotu y tsunami de Xapón de 2011|Terremotu y tsunami de Xapón]] asocedíu a principios de 2011.<ref name="mikedowm">{{cita web |títulu=T-shirts designed by Mike Shinoda To Benefit Tsunami Relief |url=http://www.musicforrelief.org/profilesblogstshirts-designed-by-mike |editorial=Music for Relief |idioma=inglés |fecha=14 de marzu de 2011 |fechaaccesu=21 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111013111656/http://www.musicforrelief.org/profilesblogstshirts-designed-by-mike |fechaarchivu=13 d'ochobre de 2011 }}</ref><ref name="tsunhelp">{{cita web |títulu=Lady Gaga, Linkin Park Urge Fans To Help Japan Earthquake Victims |url=http://www.mtv.com/news/articles/1659807/lady-gaga-japan-earthquake.jhtml |editorial=MTV |apellíu=Kaufman |nome= Gil |idioma=inglés |fecha=14 de marzu de 2011 |fechaaccesu=21 de payares de 2011}}</ref> La fundación publicó ''Download to Donate: Tsunami Relief Japan'', un recopilatorio de cantares que los sos beneficios son destinaos a la organización [[Save the Children]].<ref name="japmusc">{{cita web |títulu=Found Raised For Japan Relief Effort To Support Save The Children |url=http://www.musicforrelief.org/profilesblogsfunds-raised-for-japan-relief |editorial=Music For Relief |idioma=inglés |fecha=16 de marzu de 2011 |fechaaccesu=21 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111014015355/http://www.musicforrelief.org/profilesblogsfunds-raised-for-japan-relief |fechaarchivu=14 d'ochobre de 2011 }}</ref> El 27 de marzu, salió a la lluz un tráiler d'un videoxuegu sol títulu de ''[[Linkin Park: 8 Bit Rebellion!]]'', pol cual, dar a conocer un nuevu cantar llamáu «[[Blackbirds]]», darréu la tema foi puestu como pista adicional pa ''iTunes Deluxe Edition bonus tracks''.<ref name="8bitreb">{{cita web |títulu=Linkin Park Set to Debú New Song in "8-Bit Rebellion" iPhone Game |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-set-to-debut-new-song-in-8-bit-rebellion-iphone-game-20100107 |editorial=Rolling Stone |apellíu=Kreps |nome=Daniel |idioma=inglés |fecha=7 de xineru de 2010 |fechaaccesu=19 d'avientu de 2011}}</ref><ref name="blackz">{{cita web |títulu=A Thousand Suns + Enhanced Bonus - Sealed |url=http://www.amazon.com/Thousand-Suns-Enhanced-Bonus-Sealed/dp/B0042YT8WG |editorial=Amazon |idioma=inglés |fechaaccesu=7 de payares de 2011}}</ref> ''Linkin Park: 8 Bit Rebellion!'' ye un [[multixugador masivu en llinia]] basáu na banda, diseñáu por ellos mesmos y tando disponible para [[iPod Touch]], [[iPhone]] y [[iPad]],<ref name="revellion">{{cita web |títulu=Linkin Park: 8-Bit Rebellion's Page |url=http://www.linkinpark.com/profile/LinkinPark8BitRebellion |editorial=Linkinpark.com |idioma=inglés |fecha=9 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=10 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121121011527/http://www.linkinpark.com/profile/LinkinPark8BitRebellion |fechaarchivu=21 de payares de 2012 }}</ref><ref name="soldoerr">{{cita web |títulu=Linkin Park 8-Bit Rebellion! |url=http://itunes.apple.com/mx/app/linkin-park-8-bit-rebellion!/id362709717?mt=8 |editorial=iTunes |idioma=inglés |fechaaccesu=25 de payares de 2011}}</ref> nél puédese apreciar a los seis integrantes de la banda diseñaos nuna manera [[8 bits]].<ref name="lprevellion">{{cita web |títulu=Linkin Park 8 Bit Rebellion Announcement |url=http://mikeshinoda.com/2010/03/29/linkin-park-8-bit-rebellion-announcement/ |editorial=Mike Shinoda |idioma=inglés |fecha=29 de marzu de 2010 |fechaaccesu=10 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121007220457/http://mikeshinoda.com/2010/03/29/linkin-park-8-bit-rebellion-announcement/ |fechaarchivu=7 d'ochobre de 2012 }}</ref> Cada nivel ta basáu n'unu de los miembros del grupu.<ref name="gamemv">{{cita web |títulu=Linkin Park to Release New Song Through Mobile Game App |url=http://www.billboard.com/news/linkin-park-to-release-new-song-through-1004079336.story#/news/linkin-park-to-release-new-song-through-1004079336.story |editorial=Billboard |apellíu=Fortier |nome=Lindsey |idioma=inglés |fecha=30 de mayu de 2010 |fechaaccesu=17 de payares de 2011}}</ref> Nél tán incluyíos dalgunos de les sos principales temes, tomaos de tola so discografía.<ref name="playlpsg">{{cita web |títulu=Linkin Park 8-bit Rebellion Announcement From Mike |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogslinkin-park-8bit-rebellion |editorial=Linkinpark.com |idioma=inglés |fecha=30 de marzu de 2010 |fechaaccesu=24 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120823233116/http://www.linkinpark.com/profilesblogslinkin-park-8bit-rebellion |fechaarchivu=23 d'agostu de 2012 }}</ref> El videoxuegu salió al mercáu'l 26 d'abril de 2010, debutando en iTunes nel puestu númberu trés na categoría de xuegos d'aición más vendíos.<ref name="hult">{{cita web |títulu=Linkin Park 8-Bit Rebellion! |url=http://wireless.ign.com/articles/108/1086148p1.html |editorial=Wireless |idioma=inglés |fecha=30 d'abril de 2010 |fechaaccesu=21 de setiembre de 2011}}</ref><ref name="i'cell">{{cita web |url=http://www.techulous.com/news/linkin-park-8-bit-rebellion-for-iphone-ipod-touch-and-ipad-out-now.html |títulu=Bit Rebellion for iPhone, iPod Touch, and iPad out now! |editorial=Techulous |apellíu=Hinson |nome=Byron |idioma=inglés |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011}}</ref> === ''A Thousand Suns'' (2010) === {{AP|A Thousand Suns}} [[Ficheru:Linkin Park at the Maquinaria Festival 2010.jpg|thumb|256x256px|Linkin Park en mientres la Maquinaria Festival, 2010]]Nel 2008, Chester anunció nuna entrevista pa [[MTV]] que'l cuartu trabayu d'estudiu sería un álbum conceptual».<ref name="steet ">{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1647836/linkin-parks-thousand-suns-leaves-past-behind.jhtml |títulu=A Thousand Suns Leaves The Past Behind |editorial=MTV |apellíu=Montgomery |nome= James |idioma=inglés |fecha=14 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=19 de setiembre de 2011}}</ref> La banda volvió a los estudios de grabación nel añu 2009, a partir d'entós y como prueba d'ello empezaron a publicar de manera frecuente información a manera de acertijo d'una forma non bien clara nos cualos revelaba daqué sobre'l nuevu álbum de la banda.<ref name="Hitper">{{cita web |títulu=In Studio: March 2009 |url=http://mikeshinoda.com/2009/03/24/in-studio-march-2009/ |editorial=Mike shinoda |idioma=inglés |fechaaccesu=21 de setiembre de 2011}}</ref> Shinoda dixo a la revista [[IGN (sitiu web)|IGN]] que'l nuevu álbum sería d'un xéneru qu'españa», tamién mentó que sería más esperimental y de vanguardia.<ref name="frontmm">{{cita web |títulu=Linkin Park's Mike Shinoda LP's frontman talks Tranformers 2, fan reaction, and the future of the band |url=http://music.ign.com/articles/996/996814p1.html |editorial=ING |idioma=inglés |fecha=22 de xunu de 2009 |fechaaccesu=5 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090625015122/http://music.ign.com/articles/996/996814p1.html |fechaarchivu=25 de xunu de 2009 }}</ref> El 7 de xunetu de 2009, Chester confirmó que [[Rick Rubin]] tornaría como productor nel nuevu álbum.<ref name="alprh8">{{cita web |títulu=Linkin Park writing follow-up to 'A Thousand Suns' |url=http://www.nme.com/news/linkin-park/57460 |editorial=NME |idioma=inglés |fecha=21 de xunu de 2011 |fechaaccesu=4 de febreru de 2012}}</ref> Nel Festival MTV Ululame, MTV entrevistó a Chester y comentó que'l nuevu discu de Linkin Park posiblemente taría nel mercáu pa xunu de 2010.<ref name="inter">{{cita web |títulu=Entrevista a Chester |url=http://www.lpspain.com/web/2009/10/27/entrevista-a-chester-en-mtv/ |editorial=Lp spain |fechaaccesu=19 de setiembre de 2011}}</ref> ''A Thousand Suns'' foi confirmáu'l 8 de xunetu, anuncióse que saldría'l 14 de setiembre de 2010 n'Estaos Xuníos na páxina oficial de la banda, que'l so primer senciellu foi «The Catalyst», que llanzóse oficialmente al mercáu'l 2 d'agostu del mesmu añu.<ref name="non_ensin">{{cita web |títulu=Linkin Park - The Catalyst (New Song!) |url=http://www.direutlyrics.com/linkin-park--the-catalyst-new-song-news.html |editorial=Direct lyrics |idioma=inglés |fechaaccesu=2 de payares de 2011}}</ref> En xunetu de 2010, la empresa desarrolladora de videoxuegos [[Electronic Arts]] anunció qu'esti senciellu formaría parte de la banda sonora del xuegu ''[[Medal of Honor]]''.<ref name="logsfirt">{{cita web |títulu=Linkin Park Logs First Non. 1 Debut On Rock Songs |url=http://www.billboard.com/news/linkin-park-logs-first-non-1-debut-on-rock-1004108287.story#/news/linkin-park-logs-first-non-1-debut-on-rock-1004108287.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fecha=9 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=9 de payares de 2011}}</ref><ref name="frtsingo">{{cita web |títulu="The Catalyst", corte d'adelantu del nuevu discu de los californianos, va sonar nel trailer de Medal of Honor |url=http://www.mtvla.com/noticias/79a53917-24a4-4b72-ab3y-de6ee4f0cd04/ |editorial=MTV |fecha=30 de xunetu de 2010 |fechaaccesu=11 d'avientu de 2011}}</ref> Al yá tar disponible nel mercáu, ''A Thousand Suns'' encabezó los gráficos en dellos países, incluyendo'l ''Billboard 200,'' yá que vendió más de 241 000 copies na so primer selmana.<ref name="bill2010t">{{cita web |títulu=Linkin Park Edges Out Trey Songz for Number One |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-edges-out-trey-songz-for-number-one-20100922 |editorial=Rolling Stone |apellíu=Kreps |nome=Daniel |idioma=inglés |fecha=22 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=19 d'avientu de 2011}}</ref><ref name="salethous">{{cita web |títulu=Linkin Park's Chester Bennington Talks Album Sales, U.S. Tour |url= http://www.mtv.com/news/articles/1649068/linkin-parks-chester-bennington-talks-album-sales-us-tour.jhtml |editorial=MTV |apellíu=Montgomery |nome=James |idioma=inglés |fecha=20 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011}}</ref><ref name="lpntrey">{{cita web |títulu=Linkin Park and Trey Songz Debú At Nos. 1 & 2 on Billboard 200 |url=http://www.billboard.com/#/news/linkin-park-and-trey-songz-debut-at-nos-1004115895.story/ |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=16 de payares de 2011}}</ref><ref name="blooker">{{cita web |títulu=A Thousands Suns Debú – Tank you |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousands-suns-debut-thank |editorial=Linkinpark.com |idioma=inglés |fecha=22 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120309224008/http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousands-suns-debut-thank |fechaarchivu=9 de marzu de 2012 }}</ref> L'álbum debutó nel númberu dos en [[Reinu Xuníu]] vendiendo 46 711, copies siendo superáu pol álbum ''[[Science & Faith (álbum)|Science & Faith]]'' de la banda [[The Script]].<ref name="sciencefa">{{cita web |títulu=Science & Faith get The Script to number one |url=http://www.musicweek.com/story.asp?sectioncode=22&storycode=1042571&c=2 |editorial=Music week |apellíu=Jones |nome=Alan |idioma=inglés |fecha=20 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=6 d'avientu de 2011}}</ref> Pa la promoción del discu, la banda empecipió una xira de conciertos qu'empezó en Los Angeles el 7 de setiembre.<ref name="ath">{{cita web |títulu=New album, “A Thousand Suns,” Out September 14 |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsnew-album-a-thousand-suns-out |editorial=Linkinpark.com |idioma=inglés |fecha=8 de xunetu de 2010 |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110930174815/http://www.linkinpark.com/profilesblogsnew-album-a-thousand-suns-out |fechaarchivu=30 de setiembre de 2011 }}</ref><ref name="datetour">{{cita web |títulu=First 2010 Linkin Park Tour Dates |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsfirst-2010-linkin-park-tour |editorial=Linkinpark.com |idioma=inglés |fecha=5 de xunu de 2010 |fechaaccesu=19 d'ochobre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110930175341/http://www.linkinpark.com/profilesblogsfirst-2010-linkin-park-tour |fechaarchivu=30 de setiembre de 2011 }}</ref> El 5 d'ochobre de 2010 foi publicáu en iTunes el segundu senciellu, «[[Waiting for the End]]».<ref name="secsing">{{cita web |títulu=Waiting For The End" Dixital Single |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogswaiting-for-the-end-dixital |editorial=Linkinpark.com |idioma=inglés |fecha=5 d'ochobre de 2010 |fechaaccesu=17 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110703021837/http://www.linkinpark.com/profilesblogswaiting-for-the-end-dixital |fechaarchivu=3 de xunetu de 2011 }}</ref> Amás, un documental llamáu ''A Thousand Suns: the full experience'' alrodiu de la publicación del álbum, que tuvo disponible nel MySpace de la banda.<ref name="thefull">{{cita web |títulu=A Thousand Suns: The Full Experience MySpace Premiere |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousand-suns-the-full |editorial=Linkinpark.com |idioma=inglés |fecha=10 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=7 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110930175016/http://www.linkinpark.com/profilesblogsa-thousand-suns-the-full |fechaarchivu=30 de setiembre de 2011 }}</ref> En Francia, l'álbum llegó a la cuarta posición, que ye sicasí inferior a los dos anteriores álbumes. El tercer senciellu del álbum, «[[Burning in the Skies]]», foi llanzáu'l 24 de febreru de 2011. El videu musical estrenar en MTV el 21 de marzu de 2011 y foi dirixíu por Joe Hahn.<ref name="release">{{cita web |títulu=Linkin Park - Burning In The Skies |url=http://www.femalefirst.co.uk/music/rockmusic/Linkin+Park-14805.html |editorial=Female first |idioma=inglés |fecha=20 de xineru de 2011 |fechaaccesu=4 de payares de 2011}}</ref> El 13 d'abril de 2011, Shinoda confirmó'l cuartu senciellu del álbum, «[[Iridescent]]». Tamién dixo qu'habría otra versión llixeramente más curtia del cantar pa la banda sonora de la película ''Transformers: Dark of the Moon''.<ref name="pruserr">{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1665088/linkin-park-iridescent-video.jhtml |títulu=Linkin Park's 'Iridescent' Video Premieres |editorial=MTV |apellíu=Warner |nome=Kara |idioma=inglés |fecha=3 de xunu de 2001 |fechaaccesu=8 de payares de 2011}}</ref> El videu musical foi tamién dirixíu por Joe Hahn y estrenóse el 3 de xunu de 2011 na páxina web de MTV y pocu más tarde en [[YouTube]].<ref name="couldrr">{{cita web |títulu='Iridescent' ye'l nuevu single de Linkin Park y la tema principal de Transformers 3 |url=http://pause.es/iridescent-es-el-nuevo-single-de-linkin-park-y-la tema central-de-transformers-3/ |editorial=Pause.es |fecha=27 d'abril de 2011 |fechaaccesu=21 de payares de 2011}}</ref><ref name="muve">{{cita web |títulu=Iridiscent: Transformers 3 Single |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsiridescent-transformers-3 |editorial=Linkinpark.com |idioma=inglés |fecha=13 d'abril de 2011 |fechaaccesu=25 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110930180322/http://www.linkinpark.com/profilesblogsiridescent-transformers-3 |fechaarchivu=30 de setiembre de 2011 }}</ref> Linkin Park llegó al númberu ocho nel ''Billboard Social 50'', una llista de los artistes más activos nes principales redes sociales del mundu.<ref name="sosfiveou">{{cita web |títulu=Billboard Social 50 Roundup: Lady Gaga, Rihanna, Linkin Park Top Social 50 Chart |url=http://www.custocelebrity.com/celebrity-gossip/billboard-social-50-roundup-lady-gaga-rihanna-linkin-park-top-social-50-chart |editorial=Custo celebrity |apellíu=Mawby |nome=Sienna |idioma=inglés |fecha=11 de xunu de 2011 |fechaaccesu=21 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110921001616/http://www.custocelebrity.com/celebrity-gossip/billboard-social-50-roundup-lady-gaga-rihanna-linkin-park-top-social-50-chart |fechaarchivu=21 de setiembre de 2011 }}</ref> Nos gráficos de fin d'añu, la banda llegó a númberu noventa y dos na llista d'artistes principales, según tamién algamó'l númberu cincuenta y tres na llista ''Billboard 200 ''y el númberu siete na llista d'álbumes de ''rock'', sicasí, «The Catalyst» llogró la posición númberu cuarenta na llista de cantares de ''rock'', toes pertenecientes a la revista ''Billboard.''<ref name="artisttopbill">{{cita web |títulu=Best Of 2010 Top Artist |url=http://www.billboard.com/charts-year-end/top-artists?year=2010#/charts-year-end/top-artists?year=2010&begin=91&order=position |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=21 de payares de 2011 |urlarchivu=https://archive.today/20120722161507/http://www.billboard.com/charts-year-end/top-artists?year=2010%23/charts-year-end/top-artists?year=2010&begin=91&order=position#/charts-year-end/top-artists?year=2010&begin=91&order=position |fechaarchivu=22 de xunetu de 2012 }}</ref><ref name="alltopbill">{{cita web |títulu=Best Of 2010 Top Billboard 200 |url=http://www.billboard.com/charts-year-end/the-billboard-200?year=2010#/charts-year-end/the-billboard-200?year=2010&begin=41&order=position |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=21 de payares de 2011 |urlarchivu=https://archive.today/20120630060803/http://www.billboard.com/charts-year-end/the-billboard-200?year=2010%23/charts-year-end/the-billboard-200?year=2010&begin=41&order=position#/charts-year-end/the-billboard-200?year=2010&begin=41&order=position |fechaarchivu=30 de xunu de 2012 }}</ref><ref name="songrockbill">{{cita web |títulu=Best Of 2010 Rock songs |url=http://www.billboard.com/charts-year-end/hot-rock-songs?year=2010#/charts-year-end/hot-rock-songs?year=2010&begin=31&order=position |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=21 de payares de 2011 |urlarchivu=https://archive.today/20121216044030/http://www.billboard.com/charts-year-end/hot-rock-songs?year=2010%23/charts-year-end/hot-rock-songs?year=2010&begin=31&order=position#/charts-year-end/hot-rock-songs?year=2010&begin=31&order=position |fechaarchivu=16 d'avientu de 2012 }}</ref> En 2010, empecipiaron la so xira [[A Thousand Suns Tour]], empecipiando conciertos per primer vegada en [[Suramérica]], onde visitaron [[Arxentina]] y [[Chile]] el 7 y 9 d'ochobre respeutivamente.<ref name="southtourr">{{cita web |títulu=Axenda Linkin Park |url=http://www.mtvla.com/eventos/linkin-park-octubre-agenda/ |editorial=MTV |fechaaccesu=29 d'avientu de 2011}}</ref> Tamién tuvieron el 11 d'ochobre en [[Brasil]], onde yá tocaren per única vegada en 2004, mientres la xira de ''Meteora''.<ref name="southt">{{cita web |títulu=Linkin Park: ¡Shows en Sudamerica¡ |url=http://www.mtvla.com/noticias/8y30636d-4417-4745-b5c1-y1c2y02ff5fb/ |editorial=MTV |fecha=27 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=7 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131018004212/http://www.mtvla.com/noticias/8y30636d-4417-4745-b5c1-y1c2y02ff5fb/ |fechaarchivu=18 d'ochobre de 2013 }}</ref> Igualmente realizaron actuaciones per Europa, Asia y Oceanía. En 2011 el grupu foi nomáu en seis categoríes nos premios ''Billboard'', que fueron: top dúu/grupu, álbum de ''rock'', artista ''rock'', artista alternativu, cantar alternativu por «Waiting for the End» y álbum alternativu, pero nun ganó nengún premiu.<ref name="listwin">{{cita web |títulu=See the complete list of finalists for the 2011 Billboard Music Awards below |url=http://www.billboard.com/features/bb-1005122862.story#/features/maf-1005127722.story |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=7 de payares de 2011}}</ref> === ''Living Things'' (2011-2012) === {{AP|Living Things}} [[Ficheru:Linkin Park PROMO ALBUM.jpg|thumb|273x273px|Imaxe promocional de ''[[Living Things]]''.|left]]En xunu de 2011, Chester reveló a la revista ''[[Kerrang!]]'' que Linkin Park empezara a trabayar en nuevu material pal so próximu álbum. Esplicó: «Tuvimos trabayando nun nuevu discu. La música ye xenial y tamos muncho más avanzaos de lo qu'esperábamos tar. Nun hai munchos ruios, pero hai munchos bonos cantares. Probablemente xenere una reaición polarizada. Lo cual complazme. Como artista espero una reaición».<ref name="CHAR">{{cita web |títulu=Entrevista a Chester |url=http://entretenimiento.starmedia.com/musica/linkin-park-trabaya-en-un-nuevu-discu.html |autor=Revista Kerrang! |editorial=linkinpark.mx |fechaaccesu=17 de setiembre de 2011}}</ref><ref name="Bionet">{{cita web |títulu=Linkin Park: "El nuesu próximu discu va a polarizar a la xente" |url=http://www.lt24online.com.ar/2011news/06/16d.html |editorial=lt 24 online |fecha=16 de xunu de 2011 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111207162139/http://www.lt24online.com.ar/2011news/06/16d.html |fechaarchivu=7 d'avientu de 2011 }}</ref> El cantante amestó que lo que buscaben nel discu yera faer frente a temes controversiales, en llugar de [tratar] los asuntos personales que se tocaben nos sos primeros álbumes d'estudiu. «Nós aprendimos a escribir cantares y lletres series, aprendimos a tratar cola política, fe y otres coses».<ref name="blocker">{{cita web |títulu=Linkin Park: 'Our next album will polarize people' |url=http://www.nme.com/news/linkin-park/57334 |editorial=NME |idioma=inglés |fecha=15 de xunu de 2011 |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2011}}</ref> [[Rick Rubin]] foi nuevamente'l productor del material.<ref name="Plning">{{cita web |títulu= Linkin Park Planning Album for Early Next Year |url=http://www.rollingstone.com/music/news/linkin-park-planning-album-for-early-next-year-20110726 |editorial=Rolling Stone |apellíu= Baltin |nome=Steve |idioma=inglés |fecha=26 de xunetu de 2011 |fechaaccesu=4 de xineru de 2012}}</ref> Este dixo: «Una vegada a la selmana axuntaremos a escuchar tol material que tengamos y vamos aldericar sobre ello, esto pa nun cometer dellos errores que se cometieron nel procesu de grabación de los últimos dos álbumes».<ref name="willnewal">{{cita web |títulu= Rick Rubin on New Chili Peppers & Metallica Albums, Why Adele's Hot Streak Is 'Just Beginning' |url=http://www.billboard.com/#/news/rick-rubin-on-new-chili-peppers-metallica-1005242142.story |editorial=Billboard |apellíu=Graff Detroit |nome=Gary |idioma=inglés |fecha=20 de xunu de 2011 |fechaaccesu=2 d'avientu de 2011}}</ref> En xunetu de 2011, Chester díxo-y a la ''[[Rolling Stone]]'' que Linkin Park apuntaba pa producir un nuevu álbum cada dieciocho meses, y que él se sorprendería si'l nuevu álbum nun tuviera llistu pal 2012. La banda siguió grabando y produciendo el material inclusive mientres s'atopaben de xira, daqué similar a lo socedío nel procesu de grabación del so álbum ''Meteora''.<ref name="Plning" /> En marzu de 2012 el vocalista de la banda faló pa la revista ''Kerrang!'' sobre'l nuevu álbum diciendo: «Volvimos llocos nel nuesu anterior discu, ''A Thousand Suns,'' foi un discu esperimental que por enforma tiempu polarizó a los siguidores de Linkin Park, pero'l grupu ye consciente de les sos aiciones». Esta producción nun tuvo esos elementos musicales carauterísticos de la banda, lo que condució a una serie de desencantos pa dalgunos. Nel nuevu discu vamos incorporar enforma trabayu coles guitarres, munchos coros y un soníu electrónicu más pesáu. La banda reveló'l día 28 de marzu na so páxina oficial, que'l primer senciellu del álbum llamaríase «[[Burn It Down (cantar de Linkin Park)|Burn It Down]]»; el cual foi llanzáu'l 16 d'abril de 2012.<ref>{{cita web |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsburn-it-down-coming-april-16 |títulu="Burn It Down" Coming April 16 |fechaaccesu=31 de marzu de 2012 |editorial=''linkinpark.com'' |autor=Mike Shinoda |fecha=28 de marzu de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120330221517/http://www.linkinpark.com/profilesblogsburn-it-down-coming-april-16 |fechaarchivu=30 de marzu de 2012 }}</ref> Mike Shinoda confirmó'l 15 d'abril nel so blogue oficial que'l quintu discu llamaríase ''Living Things,'' el cual foi resultáu del amiestu de tolos soníos y gustos de cada unu de los miembros de l'agrupación, faciendo referencia a que ye la vuelta al «auténticu ''Hybrid Theory''», refiriéndose al gustu de la banda a la d'entemecer soníos.<ref name="burnitdown">{{cita web |títulu=Monday News: Burn It Down, Release Dates, The Album, and a Toolbox. |url=http://mikeshinoda.com/2012/04/15/monday-news-burn-it-down-release-dates-the-album-and-a-toolbox/ |editorial=Mikeshinoda |idioma=inglés |fecha=15 d'abril de 2012 |fechaaccesu=18 d'abril de 2012 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/6AlKexP42?url=http://mikeshinoda.com/2012/04/15/monday-news-burn-it-down-release-dates-the-album-and-a-toolbox/ |fechaarchivu=18 de setiembre de 2012 }}</ref> Esti álbum llanzóse'l 26 de xunu del 2012. El primer videoclip del álbum foi'l del senciellu «Burn It Down». El segundu videu foi del segundu senciellu, «[[Lost in the Echo]]», que s'estrenó'l 29 d'agostu de 2012, ente que'l terceru foi'l de «[[Castle of Glass]]» en xunto col videoxuegu ''[[Medal of Honor: Warfighter]]'', estrenáu'l 10 d'ochobre. === ''Recharged'' y ''The Hunting Party'' (2013-2015) === {{AP|Recharged}} {{AP|The Hunting Party (álbum)}} En mayu de 2013 Bennington confirmó la so collaboración cola banda [[Stone Temple Pilots]] nuna serie de presentaciones, amás de grabar el EP ''High Rise'' fungiendo como nuevu integrante de la mesma; sicasí aseguró que Linkin Park «sigue siendo la so prioridá»,<ref name="weiland">{{cita web |url=http://www.starpulse.com/news/Dave_Simpson/2013/05/26/scott_weiland_chester_bennington_joini |títulu=Scott Weiland: 'Chester Bennington Joining Stone Temple Pilots hurt' |editorial=starpulse |apellíu=Simpson |nome=David |idioma=inglés |fecha=26 de mayu de 2013 |fechaaccesu=8 de xineru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131012061221/http://www.starpulse.com/news/Dave_Simpson/2013/05/26/scott_weiland_chester_bennington_joini |fechaarchivu=12 d'ochobre de 2013 }}</ref><ref name="chestertemp">{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/news/5748100/chester-bennington-releases-first-ep-with-stone-temple-pilots-plots-future |títulu=Chester Bennington Releases First EP With Stone Temple Pilots, Plots Future With Linkin Park |editorial= Billboard |apellíu=Graff |nome=Gary |idioma=inglés |fecha=7 d'ochobre de 2013 |fechaaccesu=8 de xineru de 2014}}</ref> dichu álbum foi llanzáu'l 8 d'ochobre de 2013 sol nome de «Stone Temple Pilots con Chester Bennington»,<ref name="highrrise">{{cita web |url=http://rollingstone.es/noticias/view/high-rise-nuevu-ep-de-stone-temple-pilots |títulu='High rise', nuevu EP de Stone Temple Pilots |editorial=Rollingstone |fechaaccesu=9 de xineru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140110033118/http://rollingstone.es/noticias/view/high-rise-nuevu-ep-de-stone-temple-pilots |fechaarchivu=10 de xineru de 2014 }}</ref> dichu álbum contién los senciellos «Out of Time» y «Black Heart».<ref name="stonebio">{{cita web |url=https://itunes.apple.com/us/artist/stone-temple-pilots/id889772 |títulu=Stone Temple Pilots Biography |editorial=iTunes |idioma=inglés |fechaaccesu=13 de xineru de 2014}}</ref> El 29 d'ochobre de 2013 Linkin Park publicó'l so segundu álbum remix, ''Recharged'', nel cual inclúyense versiones del so predecesor ''Living Things'',<ref name="highrriseall">{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/recharged-mw0002582373 |títulu=Review by Stephen Thomas Erlewine |editorial=Allmusic |apellíu= Thomas Erlewine |nome=Stephen |idioma=inglés |fechaaccesu=9 de xineru de 2014}}</ref> esti material foi llanzáu en distintos formatos; discu compactu, discu de vinilu y descarga dixital.<ref name="PLAYLPRECHARGE">{{cita web |url=http://www.linkinpark.com/profilesblogsplay-lp-recharge-to-unlock-a-light-that-never-comes-recharged-alb |títulu=PLAY LP RECHARGE TO UNLOCK A LIGHT THAT NEVER COMES, RECHARGED ALBUM ANNOUNCED |editorial=linkinpark.com |idioma=inglés |fechaaccesu=13 de xineru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131103062443/http://www.linkinpark.com/profilesblogsplay-lp-recharge-to-unlock-a-light-that-never-comes-recharged-alb |fechaarchivu=3 de payares de 2013 }}</ref> En marzu de 2014, Linkin Park llanzó un nuevu senciellu tituláu «[[Guilty All the Same]]». La tema cunta cola collaboración de [[Rakim]] y ye'l primer senciellu del so sestu álbum d'estudiu, ''[[The Hunting Party (álbum)|The Hunting Party]]'', que s'estrenó'l 17 de xunu.<ref>{{cita web |títulu=Linkin Park llanza'l senciellu Guilty all the same |url=http://www.eluniversal.com.mx/espectaculos/2014/linkin-park-guilty-all-the-same-994015.html |fechaaccesu=13 de marzu de 2014 |obra=L'Universal |fecha=10 de marzu de 2014}}</ref> El 30 de mayu, Linkin Park mientres un conciertu en Rock in Rio, llanzó dellos CD de ''The Hunting Party'' y con esto, los asistentes que fueron al conciertu publicaron n'internet el senciellu tituláu «[[Wastelands]]», que depués la banda na so páxina oficial publicaría, convirtiéndose en tercer senciellu del álbum.<ref>{{cita web |títulu=Linkin Park penera intencionalmente "Wastelands" |url=http://www.wretchesandkings.net/2014/05/31/linkin-park-penera-intencionalmente-wastelands/ |fechaaccesu=31 de mayu de 2014 |obra=Wretches And Kings |fecha=31 de maayo de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140531232040/http://www.wretchesandkings.net/2014/05/31/linkin-park-penera-intencionalmente-wastelands/ |fechaarchivu=31 de mayu de 2014 }}</ref> [[Blizzard Entertainment]] anunció'l 20 d'ochobre que Linkin Park va tar presentándose na ceremonia de clausura [[Blizzcon]] 2015, convención Blizzard's video xuego .<ref>{{cita web |url=http://us.battle.net/blizzcon/en/blogue/19928359/linkin-park-live-at-blizzcon%C2%AE-2015-10-20-2015 |títulu= Linkin Park LIVE at BlizzCon® 2015! |fecha=20 d'ochobre de 2015 |fechaaccesu=27 d'ochobre de 2015}}</ref> Namái unos díes dempués, el 3 de xunu, la banda llanzó al traviés de la so canal de YouTube el cantar "Rebellion", que cunta cola collaboración de [[Daron Malakian]] (guitarrista de la banda [[System of a Down]]).<ref>{{cita web |títulu=LINKIN PARK - REBELLION feat. Daron Malakian |url=https://www.youtube.com/watch?v=OCy5461BtTg |fechaaccesu=3 de xunu de 2014}}</ref> Nuna intervención con AltWire el 4 de mayu , Shinoda comentó de ''The Hunting Party'' y sobre el futuru de Linkin Park , dixo; "toi realmente feliz , cola reaición de ''The Hunting Party'', y pienso que tamos llistos pa movenos a un nuevu llugar nel siguiente álbum, que esperamos pal [[2016]]".<ref>{{cita publicación |apellíu=Oswald |nome=Derek |url=http://www.altwire.net/2015/05/04/qa-with-mike-shinoda/ |títulu="Darker Than Blood" A Quick Q&A With Mike Shinoda |obra=AltWire |fecha=4 de mayu de 2015 |fechaaccesu=27 de xunu de 2015 }}</ref> === ''One More Light'', muerte de Bennington y conciertu tributo (2015-presente) === {{AP|One More Light}} Linkin Park empezó a trabayar en material pa un nuevu álbum en payares de 2015.<ref>{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/columns/rock/7325484/linkin-park-2016-album-charity-poker-tournament-interview |títulu=Linkin Park Talk 2016 Album at Charity Poker Tournament: 'We Have a Mountain of Material' |autor=Baltin, Steve |fecha=6 d'abril de 2016 |obra=[[Billboard]] |fechaaccesu=15 de febreru de 2017 |idioma=inglés}}</ref> En setiembre de 2016, el cantante Chester Bennington declaró: «Tenemos un montón de bon material qu'espero que desafíe a la nuesa base de fanes, según que los inspire tanto como nos inspira a nós».<ref>{{cita web |url=http://loudwire.com/chester-bennington-upcoming-linkin-park-album-new-songs-amazing/ |títulu=Chester Bennington on Upcoming Linkin Park Album: 'The New Songs Are Amazing' |autor=Childers, Chad |fecha=2 de setiembre de 2016 |obra=[[Loudwire]] |fechaaccesu=15 de febreru de 2017 |idioma=inglés}}</ref> A principios de 2017, y mientres una sesión d'entrugues y respuestes, el cantante Mike Shinoda reveló que l'álbum va sonar distintu a trabayos anteriores de la banda: «Tienen qu'esperar lo inesperao».<ref>{{cita web |url=https://handsupmedia.com/2017/01/18/mike-shinoda-talks-new-linkin-park-album-in-live-youtube-q-a/ |títulu=Mike Shinoda Talks New Linkin Park Album In Live YouTube Q & A |fecha=18 de xineru de 2017 |obra=Hands Up Media |fechaaccesu=15 de febreru de 2017 |idioma=inglés}}</ref> El guitarrista Brad Delson opinó sobre l'álbum: «Fiximos tantos álbumes que sabemos con claridá cómo faer unu, y definitivamente nun tomamos el camín fácil con este».<ref>{{cita web |url=http://www.blabbermouth.net/news/linkin-park-is-trying-to-make-an-album-with-stellar-songs/ |títulu=Linkin Park Is Trying To Make An Album With 'Stellar Songs' |fecha=7 de febreru de 2017 |obra=[[Blabbermouth.net]] |fechaaccesu=15 de febreru de 2017 |idioma=inglés}}</ref> En febreru de 2017, la banda publicó videos promocionales nes sos cuentes de redes sociales, nos que-y los amosaba preparando nuevu material pal álbum.<ref>{{cita web |url=http://kroq.cbslocal.com/2017/02/08/linkin-park-tease-lyrics-for-new-single/ |títulu=Linkin Park Tease Lyrics for New Single |autor=Wicks, Amanda |fecha=8 de febreru de 2017 |obra=[[KROQ]] |fechaaccesu=15 de febreru de 2017 |idioma=inglés}}</ref> El primer senciellu del nuevu álbum, que se publicar el 16 de febreru de 2017, llámase «Heavy» y cuenta cola collaboración de la cantante de pop [[Kiiara]].<ref>{{cita web |url=https://genius.com/a/linkin-park-premieres-the-lyrics-to-new-single-heavy-featuring-kiiara |títulu=Linkin Park Premieres the Lyrics to New Single "Heavy" Featuring Kiiara |autor=Mench, Chris |fecha=13 de febreru de 2017 |obra=Genius.com |fechaaccesu=16 de febreru de 2017 |idioma=inglés}}</ref><ref name="album2017">{{cita web |url=http://www.blabbermouth.net/news/linkin-park-unveils-new-album-art-heavy-single-lyrics/ |títulu=Linkin Park Unveils New Album Art, 'Heavy' Single Lyrics |fecha=13 de febreru de 2017 |obra=[[Blabbermouth.net]] |fechaaccesu=15 de febreru de 2017 |idioma=inglés}}</ref> Como yá fixo nel pasáu, la banda publicó mensaxes enigmáticos sobre la publicación del nuevu discu; la portada del álbum foi revelada al traviés de puzles dixitales nes redes sociales.<ref name="album2017"/> La imaxe que se desveló ye la de seis chicos xugando na sablera.<ref name="album2017"/> El [[20 de xunetu]] de [[2017]], Chester Bennington suicidóse aforcándose, na so casa en [[Palos Verdes]], [[Los Angeles]].<ref name="rsdeath">{{cita web |apellíu=Grow |nome=Cory |títulu=Chester Bennington, Linkin Park Singer, Dead at 41 |url=http://www.rollingstone.com/music/news/chester-bennington-linkin-park-singer-dead-at-41-w493387 |obra=Rolling Stone |fechaaccesu=20 de xunetu de 2017 |idioma=inglés}}</ref><ref name="bbcdeath">{{cita publicación |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-40676530 |títulu=Linkin Park's Chester Bennington dies |fecha=20 de xunetu de 2017 |obra=BBC News |fechaaccesu=20 de xunetu de 2017 |idioma=inglés}}</ref> El [[22 d'agostu]] de [[2017]], per mediu de les redes sociales, la banda confirmó que se va realizar un actu públicu especial na ciudá de [[Los Angeles]] col motivu d'honrar a [[Chester Bennington]].<ref>{{cita web |url=https://www.instagram.com/p/BYG2WIzjqJF/?taken-by=linkinpark|títulu=Publicación de Instagram de LINKIN PARK • 22 de Ago de 2017 a la(s) 7:00 UTC|fechaaccesu=25 d'agostu de 2017|sitiuweb=Instagram|idioma=es}}</ref> ;Conciertu tributo [[Ficheru:Hollywood bowl and sign.jpg|200px|thumb|[[Hollywood Bowl]], [[Los Angeles (California)|Los Angeles]], [[Estaos Xuníos]].]] El [[Conciertu homenaxe a Chester Bennington|conciertu tributo a Chester Bennington]] realizóse'l [[27 d'ochobre]] de [[2017]], nel [[Hollywood Bowl]], [[Los Angeles]]. Ente los artistes invitaos tuvieron [[Jonathan Davis]], [[Ryan Key]], [[M. Shadows]], [[Synyster Gates]], [[Oliver Sykes]], [[Blink-182]], [[Daron Malakian]], [[Shavo Odadjian]], [[Non Doubt]] (ensin [[Gwen Stefani]]), [[Kiiara]], [[Takahiro Morita]], [[Alanis Morissette]], [[Steve Aoki]], [[Jeremy McKinnon]], [[Zedd]], [[Machine Gun Kelly]], [[Gavin Rossdale]], [[Bebi Rexha]], [[Julia Michaels]], [[Civil Twilight|Steven McKellar]] y [[Echosmith]], xunto a los cinco miembros restantes de Linkin Park, interpretando dellos de los ésitos más grandes de la banda. == Estilu y composición == === Estilu musical === Dempués de la so publicación, ''Hybrid Theory'' foi bien apreciáu por el so estilu innovador y siendo pieza clave pa marcar la popularidá de ''[[nu metal]]''.<ref name="innov">{{cita web |url= http://www.popmatters.com/pm/review/linkinpark-hybrid |títulu=Linkin Park: Hybrid Theory |editorial=Pop matters |apellíu= Dickison |nome=Stephanie |idioma=inglés |fecha=23 d'ochobre de 2001 |fechaaccesu=6 de payares de 2011}}</ref> El so socesor, ''Meteora'', cuenta con un estilu similar, por ello foi descritu como la continuación del primer discu.<ref name="review_m">{{cita web |url= http://www.allmusic.com/album/meteora-r631089/review |títulu=Meteora Linkin Park Review |editorial=Allmusic |apellíu=Stephen Thomas |nome=Erlewine |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de payares de 2011}}</ref> Tanto ''[[Hybrid Theory]]'' como ''Meteora'' tuvieron un soníu [[metal alternativo|''metal'' alternativu]] y ''[[rap metal]]'', con pequeñes influencies del [[rock industrial|''rock'' industrial]], elementos de ''[[hip hop]]'' y [[rock alternativu|''rock'' alternativu]], utilizando programadores y sintetizadores.<ref name="allowed">{{cita web |títulu=Hybrid Theory - Linkin Park review |url=http://www.billboard.com/#/album/linkin-park/hybrid-theory/448046/review |editorial=Billboard |idioma=inglés |fechaaccesu=6 d'ochobre de 2011}}</ref><ref name="wiill">{{cita web |url= http://www.allmusic.com/artist/linkin-park-p447095/biography |títulu=Biography Linkin Park |editorial=Allmusic |apellíu=Leahey |nome=Andrew |idioma=inglés |fechaaccesu=22 de setiembre de 2011}}</ref><ref name="innov" /> Nesti postreru la revista ''Rolling Stone'' describió al cantar «Breaking the Habit» como «venturera y formosa».<ref name="reusers">{{cita web |títulu=Meteora Linkin Park |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/meteora-20030404?print=true |editorial=Rolling Stone |apellíu=Walters |nome=Barry |idioma=inglés |fechaaccesu=21 de payares de 2011}}</ref> Nel álbum de remezclas ''[[Reanimation]]'' la banda amuesa un soníu de [[rap alternativu|''rap'' alternativu]], utilizando munchos más soníos electrónicos y menos guitarres, conviertiendo munchos cantares en temes íntegres de'' hip hop''.<ref name="reanimation">{{cita web |url= http://www.allmusic.com/album/r597977 |títulu=Reanimation-Linkin park album |obra=Almusic |apellíu= Thomas Erlewine |nome=Stephen |idioma=inglés |fechaaccesu=17 de setiembre de 2011}}</ref> En ''[[Collision Course]]'' puede escuchase un soníu de [[hardcore rap|''hardcore'']] y ''[[pop rap]]'', por cuenta de que grabar xunto col raperu [[Jay Z]].<ref name="numbb">{{cita web |títulu=Collision Course |url= http://www.allmusic.com/album/r718671 |editorial=Allmusic |apellíu=Jeffries |nome=David |idioma=inglés |fechaaccesu=17 de setiembre de 2011}}</ref> Nel álbum ''[[Minutes to Midnight]]'', la banda esperimentó un cambéu radical nel so soníu representando un alloñamientu del ''rap rock'', yá que nesti álbum solu dos canciones cunten con ''rap'' y la mayoría del álbum considérense como [[rock alternativu|''rock'' alternativu]].<ref name="louke">{{cita web |títulu=Linkin Park Diz Que "New Metal" TA Fora Do Próximu Discu |url=http://g1.globo.com/Noticias/Musica/0,,AA1289869-7085,00.html |editorial=g1.globo.com |idioma=portugués |fecha=28 d'agostu de 2006 |fechaaccesu=25 de payares de 2011}}</ref><ref name="rianer">{{cita web |títulu=Minutes To Midnight- Linkin Park |url=http://www.metacritic.com/music/minutes-to-midnight |editorial=Metacritic |idioma=inglés |fecha=15 de mayu de 2007 |fechaaccesu=14 de payares de 2011}}</ref><ref name="UpGenr">{{cita web |títulu=Linkin Park - Minutes To Midnight |url=http://music.ign.com/articles/788/788496p1.html |editorial=ING |idioma=inglés |fecha=15 de mayu de 2007 |fechaaccesu=13 de payares de 2011 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/65y6ev8jj?url=http://music.ign.com/articles/788/788496p1.html |fechaarchivu=22 de febreru de 2012 }}</ref> Per otru llau la revista ''NME'' criticó l'enfoque de la banda diciendo que ''Minutes to Midnight'' ye «el soníu d'una banda con intentos y fracasos por forxar una nueva identidá».<ref name="nmecrt">{{cita web |títulu=Linkin Park Minutes to Midnight |url= http://www.nme.com/reviews/linkin-park/8533 |editorial=NME |apellíu=Silver |nome=Dan |idioma=inglés |fecha=16 de mayu de 2007 |fechaaccesu=13 de payares de 2011}}</ref> En reseñar del discu en ''[[Allmusic]]'', [[Stephen Thomas Erlewine]] comenta que la banda suena tirante y nerviosa, faciendo un ''rap rock'' ensin la malicia de [[Limp Bizkit]],<ref name="mtmn ">{{cita web |url= http://www.allmusic.com/album/r1041376 |títulu=Review Minutes to Midnight |editorial=Allmusic |apellíu=Stephen Thomas |nome=Erlewine |idioma=inglés |fechaaccesu=17 de setiembre de 2011}}</ref> el periódicu ''[[Los Angeles Times]]'' comparar colos trabayos d'[[U2]].<ref name="bent ">{{cita web |url= http://articles.latimes.com/2007/may/15/entertainment/et-linkin15 |títulu=Los Angeles Times Remember where you're from |editorial=Los Angeles Times |apellíu=Powers |nome=Ann |idioma=inglés |fecha=15 de mayu de 2007 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2011}}</ref> L'usu de dos tipos de cantar de Linkin Park fixo carauterística la música de l'agrupación. La interpretación de la voz ente Chester Bennington quien funge como voz principal y Mike Shinoda (vocalista ''rap'') son parte importante dientro de la música de Linkin Park, sicasí nel tercer discu, Shinoda canta como voz principal nel cantar «In Between», «Hands Held High» y «Non Roads Left», per otru llau nel so siguiente discu ''A Thousand Suns'' en cuatro canciones del mesmu tanto Bennington como Shinoda canten.<ref name="ckouks"/> Na so mayoría les temes del discu la banda utiliza principalmente tambores electrónicos y un soníu más industrial.<ref name="fewsow">{{cita web |títulu=Linkin Park retorna às origens y aposta em sonoridade industrial em nova música |url=http://virgula.uol.com.br/ver/noticia/musica/2010/09/03/257575-linkin-park-retorna-as-origens-y-aposta-em-sonoridade-industrial-em-nova-musica |editorial=Virgula.uol |idioma=portugués |fecha=3 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=27 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120127183237/http://virgula.uol.com.br/ver/noticia/musica/2010/09/03/257575-linkin-park-retorna-as-origens-y-aposta-em-sonoridade-industrial-em-nova-musica |fechaarchivu=27 de xineru de 2012 }}</ref> A diferencia de les sos producciones anteriores l'álbum foi consideráu como un puntu d'inflexón na carrera musical de la banda d'alcuerdu a los críticos.<ref name="ckouks">{{cita web |títulu=Linkin Park (lp) |url=http://zulkernaintasin9.wordpress.com/linkin-park-lp/ |editorial=Zulkernaintasin9 |idioma=inglés |fechaaccesu=7 de payares de 2011}}</ref> James Mongomery de ''MTV'' comparó esti discu con ''[[Kid A]]'' de [[Radiohead]].<ref name="kide">{{cita web |url= http://www.mtv.com/news/articles/1646930/linkin-parks-thousand-suns-kid-all-grown-up.jhtml |títulu=Linkin Park's A Thousand Suns: Kid A, All Grown Up? |editorial=MTV |apellíu= Montgomery |nome=James |idioma=inglés |fecha=1 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2011}}</ref> Musicalmente la banda recibió influencies d'otros grupos y cantantes. Mike Shinoda nuna ocasión esplicó qu'él y otros miembros del grupu recibieron gran influencia per parte de [[Chuck D]] y de la banda [[Public Enemy]], Shinoda declaró: «[[Public Enemy]] ta bien en tres dimensiones y a pesar de que paecíen políticos, hubo tamién un montón de coses perhí que tamién me fixo pensar no tridimensional y asina quixímos que fuera'l nuesu rexistru, ensin asonsañalos, poques gracies, y demostrar que tamos en forma creativa».<ref name="pubch">{{cita web |títulu=Mike Shinoda Says Linkin Park's New Album Pays Homage to Chuck D |url= http://abovegroundmagazine.com/news/culture-news/09/14/mike-shinoda-says-linkin-parks-new-album-pays-homage-to-chuck-d/ |editorial=Above Ground Magacín |apellíu=Hakes |nome=Tyler |idioma=inglés |fecha=14 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=13 de payares de 2011}}</ref> === Temes === Linkin Park caracterizóse dende los sos entamos por interpretar nos sos cantares diversos temes que tomen distintos aspeutos dende lo personal hasta lo social. Na so mayor parte temes llíriques que se refieren a los sentimientos, y conflictos sociales. La banda faló alrodiu de diverses cuestiones, camudando a lo llargo de la so discografía. ''Hybrid Theory'' y ''Meteora'' falen principalmente alrodiu de conflictos nes rellaciones, desórdenes internos y problemes personales.<ref name="whosse">{{cita web |url= http://www.ew.com/ew/article/0,,435104~4~0~meteora,00.html |títulu=Meteora (2003)Linkin Park |editorial=EW |apellíu=Sinclair |nome=Tom |idioma=inglés |fecha=25 de marzu de 2003 |fechaaccesu=6 d'ochobre de 2011}}</ref> L'álbum ''Minutes to Midnight'' ye xeneralmente muncho más «escuru», tal que lo indica'l nome del mesmu. De primeres, enceta l'ámbitu políticu: Mike Shinoda espresar de manera personal sobre la guerra n'[[Iraq]] col cantar «Hands held high», y el cantar de zarru, «The Little Things Give You Away», fai referencia al [[furacán Katrina]] que cutió a [[Nueva Orleans]] nel añu 2005.<ref name="rolllpmt">{{cita web |títulu=Linkin Park Minutes To Midnight |url=http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/minutes-to-midnight-20070530 |editorial=Rolling Stone |apellíu=Fricke |nome=David |idioma=inglés |fecha=30 de mayu de 2007 |fechaaccesu=17 d'avientu de 2011}}</ref> De la mesma, el video musical del cantar «What I've Done» amuesa imáxenes de [[Gandhi]], [[Adolf Hitler|Hitler]], [[Mao Tse Tung]], [[Fidel Castro]] , ente otres personalidaes destacaes de la hestoria, nél enceta'l tema de guerres, motinos, les pruebes la destrucción nuclear, mediu ambiente y la fame. «Shadow of the Day» básase tamién nos disturbios públicos y la muerte d'inocentes, igualmente la tema de la separación ye tocáu nos cantares «In Pieces» y «Valentine's Day».<ref name="publick">{{cita web |títulu=Linkin Park - A Thousand Suns |url= http://www.reviewrinserepeat.com/artist/linkin-park/album/a-thousand-suns/review |editorial=Reviewrinserepeat |apellíu=Kasko |nome=Jordy |idioma=inglés |fecha=9 d'ochobre de 2010 |fechaaccesu=6 d'ochobre de 2011}}</ref> El so discu ''A Thousand Suns'' trata temes que tienen que ver cola [[guerra nuclear]], «el conceutu d'esti álbum ye alrodiu de una guerra nuclear y polo xeneral cualquier tipu de guerra. Nesta producción, entemezse'l conceutu de les idees humanes cola teunoloxía, esto ye, los mieos que tienen los humanos con imaxinar lo que va asoceder col mundu nel futuru».<ref name="steet" /> declaró Mike Shinoda nuna entrevista en MTV. El nome del discu ye una referencia a la esplosión d'una [[bomba atómica]].<ref name="sprin">{{cita web |títulu=Linkin Park Premiere 'The catalyst' on MTV! |url=http://www.mtv.com.au/news/d6502690-linkin-park-premiere-the-catalyst/ |editorial=MTV |idioma=inglés |fecha=16 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=6 d'ochobre de 2011}}</ref> Cabo citar que'l grupu destaca pola razón de qu'hai pocos insultos nes sos lletres. Sicasí ''Minutes To Midnight'' y ''A Thousand Suns'' siguen siendo marcaos cola etiqueta de [[Parental Advisory]] por pallabres que son consideraes como desaparentes.<ref name="lette" /><ref name="prlay">{{cita web |títulu=A Thousand Suns will have the "Parental Advisory" label. |url= http://www.lpamerican.com/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=2634:a-thousand-suns-will-have-the-qparental-advisoryq-label&catid=16:news&Itemid=2&lang=en |editorial=Lpamerican |idioma=inglés |fecha=30 de xunetu de 2010 |fechaaccesu=8 de payares de 2011}}</ref> == Miembros == ;Miembros actuales <center> <gallery> Ficheru:Mike Shinoda, Linkin Park @ Sonisphere 2009.jpg|<center>[[Mike Shinoda]]<br />1996-presente<br /></center> Ficheru:Brad Delson, Linkin Park @ Sonisphere 2009.jpg|<center>[[Brad Delson]]<br />1996-presente<br /></center> Ficheru:Dave phoenix farrell cropped.jpg|<center>[[Dave Farrell]]<br />1996-1998, 2001-presente<br /></center> Ficheru:Joe Hahn.jpg|<center>[[Joe Hahn]]<br />1996-presente<br /></center> Ficheru:Rob Bourdon.jpg|<center>[[Rob Bourdon]]<br />1996-presente<br /></center> </gallery> </center> * Mike Shinoda: [[voz (música)|voz]], [[guitarra rítmica]], [[Tecláu electrónicu|tecláu]], [[sintetizador]], [[sampler]]s y [[programación]]. * Brad Delson: [[guitarra líder]], [[pianu]], [[Instrumentu de percusión|percusiones]] y coros. * Dave «Phoenix» Farrel: [[Baxu eléctricu|baxu]] y coros. * Joe Hahn: [[Tecláu electrónicu|tecláu]], [[sintetizador]], [[sampler]], [[programación]], [[Disc jockey|DJ]], [[tornamesa]] y coros. * Rob Bourdon: [[Batería (instrumentu musical)|batería]] y [[Instrumentu de percusión|percusión]]. [[Ficheru:Assinatura LP.jpg|centre|thumb|326x326px|D'esquierda a derecha les firmes de los miembros de la banda.]] Fuentes: [[IMDb]].,<ref name="bioimd">{{cita web |títulu=Biography for Linkin Park |url=https://www.imdb.com/name/nm1245493/bio |editorial=Internet Movie Database |idioma=inglés |fechaaccesu=17 de payares de 2011}}</ref> [[About.com|About]].<ref name="lpmember's">{{cita web |títulu=Linkin Park, Current Linkin Park Members |url= http://rock.about.com/od/linkinpark/p/LinkinPark.htm |editorial=About.com |idioma=inglés |apellíu=Grierson |nome=Tim |fechaaccesu=18 de payares de 2011}}</ref> {{columnes}} ;Antiguos miembros <center> <gallery> Ficheru:Chester bennington.jpg|<center>[[Chester Bennington]]<br />1999-2017<br /></center> </gallery> </center> * Kyle Christener: baxu (1998-1999) * [[Mark Wakefield]]: vocalista (1996-1998) * [[Chester Bennington]]: [[voz (música)|voz]], [[guitarra rítmica]] y [[Instrumentu de percusión|percusiones]] (1999-2017) {{nueva columna}} ;Miembros non oficiales * Scott Koziol: baxu (1999-2000) * Ian Hornbeck: baxu (2000-2001) * Benjamin Chandler: guitarra (2014, 2015) * Warren Willis: turntables y tecláu (2015) {{final columnes}} === Llinia de tiempu === <div class="left"> <timeline> ImageSize = width:1000 height:auto barincrement:30 PlotArea = left:100 bottom:120 top:0 right:10 Alignbars = justify DateFormat = mm/dd/yyyy Period = from:01/01/1996 till:04/04/2019 TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy Legend = orientation:vertical position:bottom columns:3 ScaleMajor = increment:2 start:1996 ScaleMinor = increment:1 start:1997 Colors = id:vocals value:red legend:Voz id:backing value:pink legend:Coros id:lead value:blue legend:Guitarra_líder id:rhythm value:skyblue legend:Guitarra_rítmica id:keyboards value:yellow legend:Teclaos,_sintetizadores,_samplers id:bass value:green legend:Baxu id:turntables value:orange legend:Turntables id:drums value:purple legend:Batería,_percusión id:lines value:black legend:Albums_de_estudiu LineData = at:10/24/2000 color:black layer:back at:03/25/2003 color:black layer:back at:05/14/2007 color:black layer:back at:09/08/2010 color:black layer:back at:06/20/2012 color:black layer:back at:06/17/2014 color:black layer:back at:05/19/2017 color:black layer:back BarData = bar:Shinoda text:"Mike Shinoda" bar:Wakefield text:"Mark Wakefield" bar:Bennington text:"Chester Bennington" bar:Delson text:"Brad Delson" bar:Farrell text:"Dave Farrell" bar:Christener text:"Kyle Chirstener" bar:Hahn text:"Joe Hahn" bar:Bourdon text:"Rob Bourdon" PlotData = width:13 textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) bar:Shinoda from:01/01/1996 till:end color:vocals bar:Shinoda from:01/01/1996 till:06/30/1998 color:backing width:9 bar:Shinoda from:07/01/1999 till:07/20/2017 color:backing width:9 bar:Shinoda from:01/01/1996 till:end color:rhythm width:7 bar:Shinoda from:01/01/1996 till:end color:keyboards width:3 bar:Shinoda from:07/01/1999 till:end color:lead width:5 bar:Wakefield from:01/01/1996 till:06/30/1998 color:vocals bar:Wakefield from:01/01/1996 till:06/30/1998 color:backing width:3 bar:Bennington from:07/01/1999 till:07/20/2017 color:vocals bar:Bennington from:07/01/1999 till:07/20/2017 color:backing width:7 bar:Bennington from:07/01/1999 till:07/20/2017 color:rhythm width:3 bar:Delson from:01/01/1996 till:end color:lead bar:Delson from:12/31/1999 till:11/16/2000 color:bass width:5 bar:Delson from:09/08/2010 till:end color:bass width:5 bar:Delson from:09/08/2010 till:end color:keyboards width:7 bar:Delson from:01/01/1996 till:end color:backing width:3 bar:Delson from:07/20/2017 till:end color:rhythm width:9 bar:Farrell from:01/01/1996 till:06/30/1998 color:bass bar:Farrell from:01/01/1996 till:06/30/1998 color:backing width:3 bar:Farrell from:11/16/2000 till:end color:bass bar:Farrell from:11/16/2000 till:end color:backing width:3 bar:Farrell from:09/08/2010 till:end color:keyboards width:5 bar:Christener from:06/30/1998 till:12/31/1999 color:bass bar:Hahn from:01/01/1996 till:end color:turntables bar:Hahn from:01/01/1996 till:end color:keyboards width:7 bar:Hahn from:01/01/1996 till:end color:backing width:3 bar:Bourdon from:01/01/1996 till:end color:drums </timeline> </div> == Discografía == {{AP|Discografía de Linkin Park}} ;Álbumes d'estudiu * 2000: ''[[Hybrid Theory]]'' * 2003: ''[[Meteora (álbum)|Meteora]]'' * 2007: ''[[Minutes to Midnight]]'' * 2010: ''[[A Thousand Suns]]'' * 2012: ''[[Living Things]]'' * 2014: ''[[The Hunting Party (álbum)|The Hunting Party]]'' * 2017: ''[[One More Light]]'' * 2024: ''From Zero'' == Xires musicales == * [[Projekt Revolution]] (2002, 2003, 2004, 2007) * [[Meteora World Tour]] (2004) * [[Projekt Revolution]] (2008, [[Europa]]) y (2008, [[Estaos Xuníos]]) * [[A Thousand Suns Tour]] (2010) * [[Projekt Revolution]] (2011) * [[Honda Civic Tour]] (2012) <small>(xunto con [[Incubus (banda)|Incubus]])</small> * [[Living Things World Tour]] (2012) * [[Carnivores Tour]] (2014) <small>(xunto con [[30 Seconds to Mars]] y [[AFI (banda)|AFI]])</small> * [[The Hunting Party Tour]] (2015) <small>(xunto con [[Of Mice & Men]] y [[Rise Against]])</small> * [[One More Light World Tour]] (2017) * [[Conciertu homenaxe a Chester Bennington|Linkin Park and Friends – Celebrate Life in Honor of Chester Bennington]] (2017) == Premios y nominaciones == {{ap|Premios y nominaciones de Linkin Park}} L'ésitu comercial de Linkin Park llegó posterior al llanzamientu de ''Hybrid Theory,'' publicáu'l 24 d'ochobre de 2000.<ref name="htpoof">{{cita web |títulu=Hybrid Theory |url= http://rateyourmusic.com/release/album/linkin_park/hybrid_theory/ |editorial=Rate your music |idioma=inglés |fechaaccesu=23 de payares de 2011}}</ref> Con esto'l grupu ganó reconocencia internacional al faese acreedor a los premios más importantes de la industria musical, ganando'l so primer premiu Grammy en 2002 pola [[Premiu Grammy a la meyor interpretación de hard rock|meyor interpretación ''hard rock'']]'' ''gracies al senciellu «Crawling».<ref name="crwonwa">{{cita web |títulu=Top 40 Pop Albums of the 2000s |url=http://top40.about.com/od/top10lists/tp/top40albums2000s.htm |editorial=Top 40 pop |apellíu=Lamb |nome=Bill |idioma=inglés |fechaaccesu=23 de payares de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120306133848/http://top40.about.com/od/top10lists/tp/top40albums2000s.htm |fechaarchivu=6 de marzu de 2012 }}</ref><ref name="hplem"/> L'agrupación llanzó'l so segundu álbum, ''Meteora,'' que vendió más de 810 000 copies na so primer selmana nel mercáu, y asina llogró allugase nos primeros puestos de les llistes de popularidá de la revista ''Billboard.'' «Breaking the Habit», sestu senciellu d'esti discu ganó na categoría video de música favoritu nos [[Premios MTV Asia|MTV Asia Award]], «Somewhere I Belong», tamién perteneciente a esi discu llevó un gallardón nos [[MTV Video Music Awards]] de 2003 na categoría meyor video musical de ''rock''. Al añu siguiente'l grupu axuntar con Jay-Z pa la producción del álbum ''Collision Course'' del cual la tema «Numb/Encore» fíxose acreedor al premiu Grammy na categoría [[Premiu Grammy a la meyor collaboración de rap/cantada|meyor collaboración de rap/cantada]] nel añu 2006.<ref name="newjzn">{{cita web |títulu=Grammy Award: Best Rap/Sung Colaboration |url=http://www.rockonthenet.com/grammy/rapcollab.htm |editorial=Rock on the net |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de payares de 2011}}</ref> En 2007, llanzaron ''Minutes to Midnight,'' álbum que foi nomáu al premiu [[TMF]] nesi añu, ente que'l cantar «What I've Done» foi nomada nos MTV Video Music Award. Linkin Park tamién ganó'l premiu al artista favoritu internacional nos MTV Asia Awards en 2008. El 7 de payares de 2010, la banda presentar nel [[MTV Europe Music Awards]] interpretando'l cantar «Waiting for the End», en dicha ceremonia'l grupu foi nomáu al premiu meyor banda de rock, ganando na categoría meyor actuación en direuto y al añu siguiente recibió'l premiu a meyor banda de ''rock''.<ref name="euwinliv">{{cita web |títulu=Linkin Park Perform 'Waiting For The End' At EMA Show |url= http://www.mtv.com/news/articles/1651706/linkin-park-perform-waiting-end-at-ema-show.jhtml |editorial=MTV |apellíu= Ziegbe |nome= Mawuse |idioma=inglés |fecha=7 de payares de 2010 |fechaaccesu=24 de payares de 2011}}</ref><ref name="bstrwonl">{{cita web |títulu=Lady Gaga Triumphs at MTV Europe Music Awards |url=http://www.rollingstoneme.com/index.php?option=com_content&view=article&id=844 |editorial=Rolling Stone |apellíu= Ashcroft |nome=Adam |idioma=inglés |fecha=8 de payares de 2011 |fechaaccesu=24 de payares de 2011}}</ref> == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Linkin Park}} * [http://www.linkinpark.com/ Sitiu web oficial de Linkin Park] (n'inglés). * [https://www.facebook.com/linkinPark Linkin Park] en [[Facebook]]. * {{Twitter|linkinpark}} en [[Twitter]]. * [http://www.billboard.com/artist/307438/linkin-park Linkin Park] en ''[[Billboard]]''. * [http://www.allmusic.com/artist/linkin-park-p447095 Linkin Park] en [[Allmusic]]. * [https://www.imdb.com/name/nm1245493/bio Linkin Park] en [[IMDb]]. * [http://www.musicforrelief.org/ Music For Relief] {{Traducíu ref|en|Linkin Park|451002232|automática parcial}} {{Tradubot|Linkin Park}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ganadores del premiu Grammy]] [[Categoría:Grupos de música de California]] [[Categoría:Grupos de rock de California]] [[Categoría:Grupos de nu metal]] [[Categoría:Grupos de rap rock]] [[Categoría:Grupos de rock d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Grupos de metal alternativu]] [[Categoría:Grupos de rock electrónicu]] kmfzmubu3u3bvy6d1iq6v2i5l8m80hm 0 142777 4379585 4344166 2025-06-26T10:08:09Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379585 wikitext text/x-wiki {{Avisu médicu}} {{Ficha xenérica}} [[Ficheru:Map-world-teenage-biological-mothers2002.svg|thumb|550px|'''Númberu de nacencies n'adolescentes''' por cada 1000 [[muyer|muyeres]] ente 14 y 19 años en [[2002]]. En cuasi tolos países del mundu les tases de nacencies n'adolescentes van baxando.<ref name="Fertilidá_adolescentes"/><br/> Pa la prevención y correuta [[asistencia médica]] la [[OMS]] considera fundamental la promoción de la [[educación sexual]], la [[planificación familiar]], l'accesu a los [[métodos anticonceutivos]] y l'[[asistencia sanitaria universal]] nel marcu de la [[salú pública]] y los [[derechos reproductivos]].<ref name="EmbarazoCultural"/>]] '''Embaranzu adolescente''' o '''embaranzu precoz''' ye aquel embaranzu que se produz nuna muyer [[adolescencia|adolescente]], ente l'[[adolescencia inicial]] o [[pubertá]] –empiezu de la edá fértil– y el final de l'[[adolescencia]]. La [[OMS]] establez l'adolescencia ente los 10 y los 19 años.<ref name="ref name=jovenesOMS">{{Cita publicación |nome=Grupu d'Estudiu de la OMS alrodiu de los Mozos y la Salú pa toos nel añu 2000 |títulu=La salú de los mozos: un desafíu pa la sociedá |publicación=Informe OMS-Páx.12 |añu=2000 |númberu=ISBN 92 4 310731 0 |url=http://whqlibdoc.who.int/tr/WHO_TRS_731_spa.pdf |fechaaccesu=28 de marzu de 2014}}</ref><ref>{{enllaz rotu|1={{Cita publicación |apellíu=Lucas Abá |nome=María Luisa |títulu=¿Cómo va camudar el so cuerpu cola pubertá? |publicación=Pediatría. Centru de Salú de Xàbia. Alicante. España |url=http://www.fundacionsaludinfantil.org/documentos/C098.pdf |fechaaccesu=28 de marzu de 2014}} |2=http://www.fundacionsaludinfantil.org/documentos/C098.pdf |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref name="UnidadesAdolescencia">{{Cita publicación |apellíu=Rodríguez Rigual |nome=M. |títulu=Necesidad de creación d'unidaes d'adolescencia |publicación=Añales de Pediatría |fecha=Xunu de 2003 |añu=2003 |volume=58 |url=http://zl.elsevier.es/es/revista/añales-pediatria-37/necesidá-creacion-unidad-adolescencia-13048412-mesa-redonda-adolescencia-2003 |fechaaccesu=28 de marzu de 2014}}</ref> El términu tamién se refier a les [[muyer|muyeres]] [[Embaranzu|embarazaes]] que nun algamaron la [[Mayoría d'edá|mayoría d'edá xurídica]], variable según los distintos [[Mayoría d'edá #Mayoría d'edá según cada país|países del mundu]], según a les muyeres [[Adolescencia|adolescentes]] embarazaes que tán en [[Patria potestá|situación de dependencia]] de la [[familia]] d'orixe.<ref name="EdadAdolescencia">{{Cita publicación |apellíu=Issler |nome=Juan R. |publicación=Revista de posgráu de la Cátedra VIa Medicina |fecha=agostu de 2001 |añu=2001 |númberu=107 |páxines=11-23 |url=http://www.med.unne.edu.ar/revista/revista107/emb_adolescencia.html}}</ref> La mayoría de los embaranzos n'adolescentes son [[embaranzu ensin deseyar|embaranzos ensin deseyar]].<ref name="Campaña">{{cita noticia |títulu=Sanidad llanza una campaña pa evitar los embaranzos n'adolescentes |url=https://www.rtve.es/noticias/20081209/sanidá-llanza-una campana-pa-evitar-los embaranzos adolescentes/204455.shtml |editorial=RTVE |fecha=9 d'avientu de 2008 |fechaaccesu=28 de marzu de 2014}}</ref><ref name="Historic"/> Anque la [[OMS]] considera l'embaranzu adolescente un problema culturalmente complexu, afala a retrasar la [[embarazo|maternidá]] y el [[matrimoniu forzáu|matrimoniu]] pa evitar los altos índices de [[mortalidá materna]] y [[mortalidá de naciellos]] según otros entueyos sanitarios –[[partu prematuru]], so pesu, [[preeclampsia]], anemia–, acomuñaes al embaranzu en mozos adolescentes.<ref name="Historic">{{Cita web |url=http://www.cdc.gov/nchs/data/databriefs/db89.htm |títulu=Birth Rates for U.S. Teenagers Reach Historic Lows for All Age and Ethnic Groups |fechaaccesu=18 d'abril de 2012 |autor=Hamilton, Brady Y. and Ventura, Stephanie J. |fecha=10 d'abril de 2012 |editorial=[[Centers for Disease Control and Prevention]]}}</ref> En 2009 envalorábase que 16 millones d'adolescentes, con edaes entendíes ente los 15 y 19 años, daben a lluz cada añu, un 95&nbsp;% d'eses nacencies producir en [[países en desenvolvimientu]], lo que representa'l 11&nbsp;% de toles nacencies nel mundu. La OMS considera fundamental la promoción de la [[educación sexual]], la [[planificación familiar]], l'accesu a los [[métodos anticonceutivos]] y l'[[asistencia sanitaria universal]] nel marcu de la [[salú pública]] y los [[derechos reproductivos]] pa evitar los problemes acomuñaos al embaranzu adolescente.<ref name="EmbarazoCultural">{{Cita web |autor=[[OMS]] |títulu=Embarazo n'adolescentes: un problema culturalmente complexu |url=http://www.who.int/bulletin/volumes/87/6/09-020609/es/ |fechaaccesu=28 de marzu de 2014 |obra=Boletín de la Organización Mundial de la Salú. Vol 87: 2009 , 405-48 |fecha=2009}}</ref> Tamién se constató que les películes que traten la temática del embaranzu adolescente, dende distintos puntos de vista, pueden ser una poderosa ferramienta xunto cola familia y la escuela pa xenerar ciertos valores y actitúes nos adolescentes.<ref>{{Cita publicación|url=https://doi.org/10.3916/C36-2011-03-02|títulu=Teenagers and Motherhood in the Cinema: «Juno», «Precious» and «The Greatest»|apellíu=Marín-Murillo|nome=Flora|fecha=1 de marzu de 2011|publicación=Comunicar|volume=18|númberu=36|páxines=115–122|fechaaccesu=17 de mayu de 2018|idioma=es|issn=1134-3478|doi=10.3916/c36-2011-03-02}}</ref> L'embaranzu nuna [[muyer]] adolescente puede llegar a términu, produciéndose'l [[nacencia]], o atayase por [[albuertu]], yá seya ésti [[albuertu bonal|bonal]], [[albuertu inducíu|inducíu]] ([[albuertu con melecines]] o [[albuertu quirúrxicu]]) o [[albuertu indireutu]]. Nel casu del albuertu inducíu, este puede llevase a cabu de manera llegal o illegal, dependiendo de les [[lexislación del albuerto|lleis sobre l'albuertu de cada país]].<ref name="Atencion_adolescente">{{cita llibru |títulu=Atención al adolescente. Embaranzu na adolescencia editorial=Universidá de Cantabria |editor=Carlos G. Redondo F,Gabriel Galdó Muñoz, Miguel García Fuentes |isbn=978-84-8102-476-0 |páxines=339 y ss. |allugamientu=[https://books.google.es/books?id=uqJt5tN3sDYC&pg=PA339&dq=embaranzu+adolescente+y+albuertu&hl=es&ei=LBmPTtHyFoes8gOu5LAO&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&q=embarazo%20adolescente%20y%20albuertu&f=false]}}</ref> == Determinación nel embaranzu adolescente == [[Ficheru:Cambios en una adolescente.JPG|thumb|Figura d'una adolescente embarazada]] La edá media del periodu de la [[menarquía]] (primer [[menstruación]]) asítiase nos 11 años,<ref name="CattaniPubertad">{{Cita web |autor=Andreina Cattani O. |títulu=Pubertad normal |url=http://escuela.med.puc.cl/paginas/publicaciones/manualped/Pubertá.html |fechaaccesu=15 de xunu de 2014 |obra=escuela.med.puc.cl |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150213004853/http://escuela.med.puc.cl/paginas/publicaciones/manualped/Pubertá.html |fechaarchivu=13 de febreru de 2015 }}</ref> anque esta cifra varia según l'orixe étnicu<ref name="earlypubertygirls">{{Cita web |autor=Diana Zuckerman |títulu=Early Puberty in Girls |url=http://center4research.org/child-teen-health/early-puberty-and-problems-in-sexual-development/girls-to-women/ |fechaaccesu=15 de xunu de 2014 |obra=National Center for Health Research |fecha=mayu de 2009 |idioma=inglés}}</ref> y el pesu. El permediu d'edá de la [[menarquía]] menguó y sigue faciéndolo.<ref name="SobrepesoRegla">{{cita noticia |nome=Mayka|apellíu=Sánchez |títulu=El sobrepesu adelantra hasta en cuatro años la regla de les neñes |url=https://elpais.com/diario/2010/02/23/salud/1266879602_850215.html |editorial=El País - España |fecha=23 de febreru de 2010 |fechaaccesu=15 de xunu de 2014}}</ref> L'adelantu de la fecundidá dexa l'apaición d'embaranzos a edaes más tempranes y depende por tanto non solo de factores biolóxicos sinón de factores sociales y personales. Les tases d'adolescentes embarazaes amás d'atopase na mesma situación que cualesquier otra muyer embarazada tienen d'enfrentase a una mayor desprotección, mayores esmoliciones sobre la so salú y la so situación socioeconómica, de manera especial les menores de 15 años y les adolescentes de países con escasa atención médica y nula proteición social a l'adolescente embarazada dacuando por falta d'información. La perceición social del embaranzu adolescente varia d'unes sociedaes a otres ya implica un alderique fondu sobre aspeutos del [[ecoloxía del comportamientu|comportamientu]], tantu [[bioloxía|biolóxicos]] como [[cultura]]rellacionar col embaranzu:<ref>Population Council (2006)[https://web.archive.org/web/20070814074110/http://www.popcouncil.org/publications/popbriefs/pb12(1)_1.html «Unexplored Elements of Adolescence in the Developing World»] ''Population Briefs'', January 2006, Vol. 12, Non. 1. Retrieved April 18, 2007.</ref> * Nos países [[País desenvueltu|desenvueltos]]<ref name="savethechildren">{{Cita publicación |autor=Mayor S |títulu=Pregnancy and childbirth are leading causes of death in teenage girls in developing countries |publicación=BMJ |volume=328 |númberu=7449 |páxina=1152|añu=2004|fecha=mayu de 2004|pmid=15142897|pmc=411126 |doi=10.1136/bmj.328.7449.1152-a |url=http://bmj.bmjjournals.com/cgi/content/full/328/7449/1152-a}}</ref> los datos d'embaranzos na adolescencia confirmen una rellación colos niveles educativos más baxos, les mayores [[Índiz de probeza|tases de probeza]], y otres situaciones d'inestabilidá familiar y social.<ref name="makinson">{{Cita publicación |autor=Makinson C |títulu=The health consequences of teenage fertility |publicación=Fam Plann Perspect |volume=17 |númberu=3 |páxines=132-9 |añu=1985|pmid=2431924 |doi=10.2307/2135024}}</ref> Polo xeneral, produzse fora del [[matrimoniu]] y trai un [[estigma social]] en munches comunidaes y cultures. Por estes razones realícense estudios y campañes al envís de conocer les causes y llindar el númberu d'embaranzos d'adolescentes.<ref name="natcamp">The National Campaign to Prevent Teen Pregnancy. (2002). {{PDFlink|[https://web.archive.org/web/http://www.teenpregnancy.org/resources/data/pdf/notjust.pdf «Not Just Another Single Issue: Teen Pregnancy Prevention's Link to Other Critical Social Issues»]|147&nbsp;KB}}. Consultáu'l 27 de mayu de 2007.</ref> * En [[País en víes de desarrollo|países consideraos en desenvolvimientu o subdesendolcaos]], y particularmente en ciertes cultures, l'embaranzu adolescente produzse xeneralmente dientro del [[matrimoniu]] y nun implica un [[estigma social]]. == Tases de nacencies n'adolescentes nel mundu == Les cifres nos distintos países del mundu varien dende les máximes de [[Níxer]] y [[El Congu (rexón)|Congo]] (con más de 200 embaranzos por cada 500 muyeres adolescentes) a tases de 1 a 3 por 1000 en [[Corea del Norte]], [[Corea del Sur]] y [[Xapón]].<ref name="ratesbirth2005">{{Cita web |autor=NationMaster |títulu=dolescent fertility rate is the number of births per 1,000 women ages 15-19. |url=http://www.nationmaster.com/country-info/stats/Health/Adolescent-fertility-rate/Births-per-1%2C000-women-ages-15--19 |fechaaccesu=15 de xunu de 2014 |obra=Adolescent fertility rate |fecha=2005 |idioma=inglés}}</ref><ref name="AdolescentfertilityrateUNdata">{{Cita web |autor=UNdata |títulu=Adolescent fertility rate (births per 1,000 women ages 15-19)Go to |url=http://data.un.org/Data.aspx?d=WDI&f=Indicator_Code%3ASP.ADO.TFRT |fechaaccesu=15 de xunu de 2014 |obra=UNdata |idioma=inglés}}</ref><ref name="ncbi">{{Cita publicación |autor=Treffers PE |títulu=[Teenage pregnancy, a worldwide problem] |idioma=neerlandés |publicación=Ned Tijdschr Geneeskd |volume=147 |númberu=47 |páxines=2320-5 |añu=2003|fecha=payares de 2003|pmid=14669537}}</ref><ref name="oecd">UNICEF. (2001). {{PDFlink|[http://www.unicef-icdc.org/publications/pdf/repcard3y.pdf A League Table of Teenage Births in Rich Nations]|888&nbsp;KB}}. Consultáu'l 24 de xunetu de 2014</ref> Ye reseñable qu'ente los países desenvueltos de la [[OCDE]], [[Estaos Xuníos]] y [[Reinu Xuníu]] tienen el nivel más altu d'embaranzos n'adolescentes, ente que [[Xapón]] y [[Corea del Sur]] tienen los más baxos.<ref name="Teenagebirthratecompared">{{Cita web |títulu=Teenage birth rate: Countries Compared (1995-1998) |url=http://www.nationmaster.com/country-info/stats/People/Teenage-birth-rate |obra=NationMaster |idioma=inglés}}</ref> Según la organización [[Save the Children]] cada añu nacen 13 millones de neños de muyeres menores de 20 años d'edá en tol mundu; más del 90&nbsp;% (11,7 millones) nos países denominaos en desenvolvimientu y nos países desenvueltos el restante 10&nbsp;% (1,3 millones). Les [[CIE-10 Capítulu XV: Embaranzu, partu y puerperio#.28O60-O75.29 Entueyos del embaranzu y el partu|entueyos del embaranzu y el partu]] son la principal causa de [[muerte|mortalidá]] ente les muyeres ente les edaes de 15 y 19 en diches zones.<ref name="savethechildren" /> La mayor tasa d'embaranzos d'adolescentes nel mundu ta nel [[África subsaḥariana]], onde les muyeres tienden a [[matrimoniu|casase]] a una edá temprana.<ref name="ncbi" /> En [[Níxer]], por casu, el 87&nbsp;% de les muyeres encuestaes taben casaes y el 53&nbsp;% diera a lluz a un neñu antes de la edá de 18 años.<ref name="subsahara">{{Cita publicación |apellíu=Locoh |nome=Therese |títulu=Early Marriage and Motherhood in Sub-Saharan Africa&#124;publicación=Women's International Network News |añu=2000 |volume=26 |númberu=Issue 1 |páxina=53 |url=http://connection.ebscohost.com/c/articles/2742369/early-marriage-motherhood-sub-saharan-africa |fechaaccesu=6 de xunetu de 2014}}</ref> Nel [[subcontinente indiu]], el [[matrimoniu]] precoz o ceo significa en numberoses ocasiones l'embaranzu de la muyer adolescente, especialmente nes zones [[mediu rural|rurales]], onde la tasa ye enforma mayor que nel [[espaciu urbanu|mediu urbanu]]. La tasa de matrimonios y embaranzos n'adolescentes o precoces menguó considerablemente en países como [[Indonesia]] y [[Arxentina]], anque sigue siendo alta. Nes naciones industrializaes d'[[Asia]], como [[Corea del Sur]] y [[Singapur]], les tases de nacencies n'adolescentes atopar ente los más baxos del mundu.<ref name="escap">Mehta, Suman, Groenen, Riet, & Roque, Francisco. United Nations Social and Economic Commission for Asia and the Pacific. (1998). [https://web.archive.org/web/20060822081146/http://www.unescap.org/esid/psis/population/icpd/sec7.asp Adolescents in Changing Times: Issues and Perspectives for Adolescent Reproductive Health in The ESCAP Region]. Consultáu'l 7 de xunetu de 2006</ref><ref name="FactSheet">{{Cita publicación |títulu=Fact Sheet on the Reproductive Health Situation of Asian Adolescents |publicación=joicfp.or.jp |url=http://www.joicfp.or.jp/eng/approach/movah/asia_pdf/o_fact_sheet.pdf |fechaaccesu=6 de xunetu de 204}}</ref> === Tases de nacencies o fecundidá n'adolescentes del mundu === Na tabla indiquen les [[Tasa bruta de natalidá|tases de nacencies]] por cada 1000 muyeres ente 15 y 19 años d'edá en [[América|países americanos]] nos años [[1997]], [[2002]], [[2005]] y [[2011]]. Inclúyense, como indicador global y marcu de referencia, los datos de los dos países con tases más estremes, [[Níxer]] y [[Corea del Norte]], quien tienen el mayor y menor porcentaxe de nacencies n'adolescentes del mundu según los datos, pola so proximidá cultural, d'[[España]] y [[Portugal]]. Tán ordenaos de mayor a menor tasa según les cifres del añu 2007.<ref name="WorldBankFertilityRate">{{Cita web |autor=TheWorld Bank - Data |títulu=Adolescent fertility rate (births per 1,000 women ages 15-19) |url=http://data.worldbank.org/indicator/SP.ADO.TFRT |fechaaccesu=11 de xunetu de 2014 |idioma=inglés}}</ref><ref name="fertilityrate2002">[http://data.un.org/Data.aspx?d=WDI&f=Indicator_Code%3ASP.ADO.TFRT Adolescent fertility rate (births per 1,000 women ages 15-19)], -by year-, UNdata, Consultáu'l 24 de xunetu de 2014</ref><ref name="births15_19">{{Cita web |autor=NationMaster |títulu=Adolescent fertility rate is the number of births per 1,000 women ages 15-19. |url=http://www.nationmaster.com/country-info/stats/Health/Adolescent-fertility-rate/Births-per-1%2C000-women-ages-15--19 |fechaaccesu=11 de xunetu de 2014 |idioma=inglés}}</ref> {| class="wikitable sortable" border="1" !País !Tasa de<br />nacencies<br />1997<ref name="births15_19"/> !Tasa de<br />nacencies<br />2002<ref name="fertilityrate2002" /> !Tasa de<br />nacencies<br />2005<ref name="births15_19"/> !Tasa de<br />nacencies<br />2011<ref name="Fertilidá_adolescentes">{{Cita web |autor=Bancu Mundial |títulu=Tasa de fertilidá n'adolescentes (nacencies por cada 1.000 muyeres ente 15 y 19 años d'edá) |url=http://datos.bancomundial.org/indicador/SP.ADO.TFRT?order=wbapi_data_value_2011+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=desc |fechaaccesu=28 de marzu de 2014 |obra=Indicadores del desenvolvimientu mundial WID |fecha=2013}}</ref><ref name="WorldBankFertilityRate"/> |- |'''[[Níxer]]''' ''([[África]])'' |290 |270 |257 |'''206''' |- |[[Nicaragua]] |143,7 |124,8 |117,7 |'''103''' |- |[[República Dominicana]] |96,9 |93,2 |90,6 |'''101''' |- |[[Guatemala]] |106 |103 |101 |'''99''' |- |[[Hondures]] |114,6 |102,5 |99,8 |'''86''' |- |[[Venezuela]] |94,1 |92,1 |90,78 |'''85''' |- |[[Brasil]] |76 |74 |72 |'''74''' |- |[[Panamá]] |93,2 |89 |85,16 |'''80''' |- |[[Ecuador]] |85,4 |84,5 |83,48 |'''78''' |- |[[El Salvador]] |95,2 |87,1 |83,4 |'''77''' |- |[[Belize]] |102,1 |87 |80,2 |'''73''' |- |[[Bolivia]] |86,9 |84,4 |80,6 |'''73''' |- |[[Xamaica]] |93,4 |82,1 |77,5 |'''72''' |- |[[Colombia]] |87,6 |79,5 |75,4 |'''70''' |- |[[Paraguái]] |76 |68,3 |63,3 |'''68''' |- |[[Costa Rica]] |86,9 |77,5 |73,8 |'''62''' |- |[[Guyana]] |76,7 |66,7 |60,7 |'''63''' |- |[[Uruguái]] |70,1 |69,6 |69,23 |'''59''' |- |[[Chile]] |66,9 |61,6 |60,4 |'''56''' |- |[[Perú]] |82,6 |54,6 |52,7 |'''52''' |- |[[Arxentina]] |69,8 |60,7 |58,4 |'''55''' |- |[[Puertu Ricu]] |75,9 |61,5 |53,5 |'''48''' |- |[[Cuba]] |65,4 |49,7 |50,06 |'''44''' |- |[[Haití]] |70,1 |64,1 |60,62 |'''43''' |- |[[Estaos Xuníos]] |52,72 |51,33 |49,83 |'''33''' |- |[[Canadá]] |20,11 |15,04 |13,23 |'''14''' |- |'''[[Portugal]]''' ''([[Europa]])'' |20,5 |20,4 |18,1 |'''13''' |- |'''[[España]]''' ''([[Europa]])'' |7,82 |9,76 |9,08 |'''11''' |- |'''[[Corea del Norte]]''' ''([[Asia]])'' |1,6 |1,56 |1,53 |'''1''' |} [[Ficheru:Preventing Teen Pregnancy in the US-CDC Vital Signs-April 2011.pdf|thumb|'''Prevención del embaranzu adolescente'''. Un cartelu del [[Gobiernu de los Estaos Xuníos]] sobre l'embaranzu adolescente. Más de 1.100 adolescentes, na so mayoría de 18 y 19 años d'edá<ref name="Historic"/> dan a lluz acaldía nos [[Estaos Xuníos]]. Les [[madres adolescentes]] son el 10% del total.]] ;Estaos Xuníos N'Estaos Xuníos la [[tasa de natalidá]] n'adolescentes ye la más alta del mundu desarrolláu, siendo tamién bien alta la tasa d'albuertos na adolescencia.<ref name="oecd" /> La tasa d'embaranzu adolescente atopábase extraordinariamente alta na década de 1950 y menguó de magar, anque al empar producióse un aumentu nes nacencies fuera del matrimoniu.<ref name="TeenPregnancyGI">{{Cita publicación |apellíu=Boonstra |nome=Heather |títulu=Teen Pregnancy: Trends And Lessons Learned |publicación=The Guttmacher Report on Public Policy |añu=2002|fecha=febreru de 2002|volume=5 |númberu=1 |url=http://www.guttmacher.org/pubs/tgr/05/1/gr050107.html |fechaaccesu=11 de xunetu de 2014}}</ref> Nel deceniu de 1990 la tasa d'embaranzu d'adolescentes menguó significativamente en tolos grupos étnicos, anque con menor incidencia nos afroamericanos ya hispanos. L'[[Institutu Guttmacher]]<ref>Nel [http://www.guttmacher.org/sections/adolescents.php Institutu Guttmacher] puede consultase variada información sobre la salú reproductiva n'adolescentes</ref> atribúi'l 75&nbsp;% pal usu efectivu de [[métodos anticonceutivos]] y el 25&nbsp;% del amenorgamientu a les práutiques d'[[astinencia|astinencia sexual]].<ref name="guttermacher">{{Cita web |autor=Rebecca Wind |títulu=U.S. Teenage Pregnancy Rate Drops For 10th Straight Year |url=http://www.guttmacher.org/media/nr/2004/02/19/index.html |fechaaccesu=11 de xunetu de 2014 |fecha=19 de febreru de 2004 |idioma=inglés}}</ref> Sicasí, en 2006 la tasa aumentó per primer vegada nos postreros 40 años.<ref name="Births2006">{{Cita web |autor=Joyce A. Martin y cols. |títulu=Births: Final Data for 2006 |url=http://www.cdc.gov/nchs/data/nvsr/nvsr57/nvsr57_07.pdf |fechaaccesu=24 de xunetu de 2014 |obra=National Vital Statistics Reports Vol 57, n 7 |fecha=7 de xineru de 2009 |idioma=inglés}}</ref> Sía que non, como señala [[Soledad Díaz Fernández]], del [[Institutu Chilenu de Medicina Reproductiva]], y en llinia cola información del [[Institutu Guttmacher]], n'Estaos Xuníos esiste una mayor dificultá p'aportar a servicios de [[planificación familiar]] y por tanto a [[métodos anticonceutivos]] en comparanza a países europeos que, polo xeneral, promueven conductes sexuales apropiaes (usu de [[condón]] y otros [[métodos anticonceutivos]] según facilidá pal so accesu), imparten [[educación sexual]] comprensiva, non solo promoción de l'astinencia, y los medios de comunicación ufierten una visión más positiva de los y les adolescentes como persones responsables y pervalibles.<ref name="EmbarazosICMER">{{Cita web |autor=Ximena Luengo, Ana Zepeda, Soledad Díaz |títulu=Embarazo adolescentes 2006 |url=http://www.icmer.org/documento/adolescencia/embaranzos_adolescentes_2011.pdf |fechaaccesu=24 de xunetu de 2014 |obra=ICMER |fecha=2006}}</ref><ref>{{Cita publicación |apellíu=Molina |nome=Ramiro|autor2=Temístocles Molina, Electra González |títulu=Madres neñes-adolescentes de 14 años y menos. Un grave problema de salú pública ensin resolver en Chile |publicación=Rev Med Chile |fecha=2007 |añu=2007 |volume=135 |páxines=79-86 |url=http://207.58.191.15:8180/xmlui/bitstream/handle/123456789/180/78_EMBARANZU_MENORES.pdf?sequence=1}}</ref> ;Canadá En [[Canadá]] el númberu de nacencies n'adolescentes nel periodu 1992-2002 menguó de forma constante tantu pa los más nuevos (15-17 años) como pa los adolescentes más mayores (18-19 años).<ref name="teenpregna">Dryburgh, H. (2002). Teenage pregnancy. Health Reports, 12 (1), 9–18; Statistics Canada. (2005). Health Indicators, 2005, 2. Retrieved from [http://www.sexualityandu.ca/teachers/data-6.aspx Facts and Statistics: Sexual Health and Canadian Youth – Teen Pregnancy Rates]</ref> ;Perú En Perú, el 13&nbsp;% d'adolescentes ente los 15 y 19 años tuvo embarazada, de los cualos solo'l 32&nbsp;% deseyaba l'embaranzu. La mayor vulnerabilidá a quedar embarazada reparar nes muyeres más probes algamando un 26&nbsp;%, ente que les menos probes solo lleguen al 3&nbsp;%. Con éses nel [[Area rural|área rural]] 1 de cada 5 adolescentes quedó embarazada siquier una vegada, y de estes el 38&nbsp;% fala [[Llingües indíxenes d'América|idiomes nativos]]. Ente los peligros atópase que 7 de cada 100 muertes son productu de causes maternes en madres de 17 años o menos. Por cuenta de que l'altu porcentaxe d'embaranzos adolescentes nun variaron a lo llargo de los años, propunxéronse planes por que se incluya la [[Educación sexual|educación sexual integral]] nel currículu oficial, asegurar que los adolescentes concluyan la [[educación secundaria]], retardar l'entamu de l'[[actividá sexual]], prevenir la [[violencia sexual]] contra les adolescentes y promover l'accesu a la información, según al usu de métodos anticonceutivos modernos..<ref>{{Cita web |autor=Fondu de Población de les Naciones Xuníes |títulu=Embarazo adolescente nel Perú |url=http://www.unfpa.org.pe/publicaciones/publicacionesperu/UNFPA-Embarazo-Adolescente-Peru.pdf |fechaaccesu=21 de payares de 2014}}</ref> ;Méxicu La Estratexa Nacional pa la Prevención del Embaranzu n'Adolescentes (ENAPEA) Informe 2017, reporta qu'en Méxicu vivíen 22.4 millones d'adolescentes que tienen ente 10 y 19 años, práuticamente la metá (11.3 millones) tien de 10 a 14 años y 11.1 millones ente 15 y 19. 1 L'adolescencia ye una etapa clave nel desenvolvimientu de les persones y espérase que se transite escontra un desenvolvimientu dignu y autónomu, con gran capacidá de decisión sobre'l so destín. Conocer les barreres a les que s'enfrenta esti sector de la población, lleva a entender, que se riquir aiciones precises pa tresformar rezagos estructurales en materia d'educación, salú, salú sexual, emplegu, uniones tempranes, violencia y otros, que ponen a esta población en situación vulnerable y en riesgu de tener llimitaciones na so condición de vida, tal ye'l casu del embaranzu adolescente.En Méxicu, datos de la Encuesta Nacional de Salú y Nutrición 2012 (ENSANUT) señalen que la proporción de población de 12 a 19 años qu'empecipió la so vida sexual 12.5% en 2012. D'esti 12.5%, el 17% de los homes y el 32.7% de les muyeres nun utilizó dalgún métodu anticonceutivu na so primer rellación sexual.Una adolescente embarazada tien dos veces más riesgu de morrer por causes rellacionaes al partu o al embaranzu; tien tres veces más riesgu de que les sos fíes y fíos muerran mientres los primeres 28 díes.<ref>{{Cita publicación|url=https://www.gob.mx/cms/uploads/attachment/file/328094/Informe_Executivu_2017_ENAPEA.pdf|títulu=Estrategia Nacional pa la Prevención del Embaranzu n'Adolescentes (ENAPEA). Informe 2017|apellíos=Gobierno de la República|nome=Méxicu|fecha=2017|publicación=Gobierno de la República. Méxicu|fechaaccesu=|doi=|pmid=}}</ref> Según informes del 2016 del Fondu de les Naciones Xuníes pa la Infancia (UNICEF), Méxicu convertir nel primer llugar de nacencies nes adolescentes d'ente 15 y 19 años, d'ente los 34 países integrantes de la OCDE (Organización pa la Cooperación y Desarrollu Económicu), contabilizando alredor de 77 allumamientos por cada mil muyeres mexicanes.<ref>Vicenteño David, n'http://www.excelsior.com.mx/nacional/2016/10/11/1121773, consultáu'l 7 xunetu 2017.</ref> === Incidencia n'Europa === [[Europa]], especialmente [[Suiza]], [[Holanda]] y [[Suecia]], xunto a dellos países asiáticos, [[Corea del Sur]] y [[Xapón]], tien, de media, el menor númberu de nacencies n'adolescentes. Dende 1970 l'enclín xeneral nos países d'[[Europa]] foi l'amenorgamientu de la [[tasa global de fecundidá]] xunto con un aumentu na edá en que les muyeres tien el so primer partu, y un amenorgamientu nel númberu de nacencies ente los adolescentes.<ref name="oecd" /> Esisten trés razones básiques qu'espliquen estos datos: * Una bona [[educación sexual]] a adolescentes y mozos tantu institucional, social y en la mesma familia. * Facilidá y asequibilidad nel accesu a los [[métodos anticonceutivos]] * Sociedaes que nun consideren afecha la maternidá prematura ya inclusive tienen [[valores tradicionales]] qu'estigmaticen socialmente esti tipu de maternidá.<ref name="oecd" /> ==== España ==== N'[[España]], nel añu [[2008]] producióse una medría en rellación col añu anterior, asina 11&nbsp;000 adolescentes menores de 18 años quedaron embarazaes. Nel añu [[2007]] produciéronse 10&nbsp;673 embaranzos adolescentes, de los cualos hubo 4400 [[nacencia|nacencies]] y 6273 [[Albuertu inducíu|interrupciones voluntaries del embaranzu]].<ref>{{Cita web |url=https://www.rtve.es/noticias/20081209/sanidá-llanza-una campana-pa-evitar-los embaranzos adolescentes/204455.shtml |títulu=España, Campaña 2008 - Sanidá llanza una campaña pa evitar los embaranzos n'adolescentes, en rtve, 9/12/2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090208030235/https://www.rtve.es/noticias/20081209/sanidá-llanza-una campana-pa-evitar-los embaranzos adolescentes/204455.shtml |fechaarchivu=8 de febreru de 2009 }}</ref> ==== Tabla d'incidencia n'Europa y países anglófonos ==== {| class="wikitable sortable" border="1" |+ Tases de natalidá y albuertos n'adolescentes,<ref name="UNICEF-2001">{{Cita publicación |url=http://www.unicef-irc.org/publications/pdf/repcard3y.pdf |títulu=A league table of teenage births in rich nations |editorial=UNICEF Innocenti Research Centre, Florence |fecha=xunetu de 2001 |autor=UNICEF|version=Innocenti Report Card Non.3 |formatu=PDF}}</ref><br /> <small>Nacencies por 1000, muyeres ente 15 y 19 años</small> |-right !País !Tasa de<br />natalidá !Tasa de<br />albuertos !Tasa<br />combinada |- |[[Países Baxos]] || 7.8 || 3.9 || 11.6 |- |[[España]] || 7.5 || 4.9 || 12.4 |- |[[Italia]] || 6.6 || 6.7 || 13.3 |- |[[Grecia]] || 12.2 || 1.3 || 13.5 |- |[[Bélxica]] || 9.9 || 5.2 || 15.1 |- |[[Alemaña]] || 13.0 || 5.3 || 18.3 |- |[[Finlandia]] || 9.8 || 9.6 || 19.4 |- |[[Francia]] || 9.4 || 13.2 || 22.6 |- |[[Dinamarca]] || 8.2 || 15.4 || 23.6 |- |[[Suecia]] || 7.7 || 17.7 || 25.4 |- |[[Noruega]] || 13.6 || 18.3 || 31.9 |- |[[República Checa]] || 20.1 || 12.4 || 32.5 |- |[[Islandia]] || 21.5 || 20.6 || 42.1 |- |[[Eslovaquia]] || 30.5 || 13.1 || 43.6 |- |[[Australia]] || 20.1 || 23.9 || 44.0 |- |[[Canadá]] || 22.3 || 22.1 || 44.4 |- |[[Reinu Xuníu]] || 29.6 || 21.3 || 50.9 |- |[[Nueva Zelanda]] || 33.4 || 22.5 || 55.9 |- |[[Hungría]] || 29.9 || 30.2 || 60.1 |- |[[Estaos Xuníos]] || 55.6 || 30.2 || 85.8 |} == Causes del embaranzu na adolescencia == En delles sociedaes, el [[matrimoniu]] a edaes tempranes y el [[rol de xéneru]] que tradicionalmente asignar a la [[muyer]], son factores importantes nes altes tases d'embaranzu na adolescencia. Asina, en dellos países d'[[África subsaḥariana]], l'embaranzu adolescente celébrase porque ye la prueba de [[fertilidá]] de la muyer nueva.<ref name="subsahara" /> Nel [[subcontinente indiu]], el matrimoniu n'adolescentes y l'[[embaranzu]] ye más común nes comunidaes rurales tradicionales, onde ye apreciada una numberosa descendencia, en comparanza cola tases de les ciudaes. Nes sociedaes onde'l matrimoniu con muyeres adolescentes ye pocu frecuente, la causa fundamental de los embaranzos n'adolescentes ye la práutica de les [[rellaciones sexuales]] de les moces ensin [[métodos anticonceutivos]] polo qu'estos embaranzos pueden considerase como [[embaranzu ensin deseyar|embaranzos ensin planiar]] o [[embaranzu ensin deseyar|embaranzos ensin deseyar]].<ref name="oecd" /><ref name="psi">[http://www.psi.org.uk/news/pressrelease.asp?news_item_id=37 Teenage Mothers: Decisions and Outcomes – Provides a unique review of how teenage mothers think] Policy Studies Institute, University of Westminster, 30 Oct 1998</ref> === Comportamientu sexual adolescente === {{VT|Sexualidá humana}} L'Universal en 2017 resalto la información de la OCDE "... les cifres de la Encuesta Nacional de la Dinámica Demográfica (ENADID) 2014 destaca qu'ente los adolescentes de 15 a 19 años, 44.5% de les pareyes nun utilizaron dalgún métodu anticonceutivu na so primer rellación sexual lo que significa un riesgu. L'investigador del INP dixo qu'esta población entá nun ta preparada pa ser ma, una y bones les adolescentes inda tán na etapa de crecedera, polo que'l riesgu d'albuertu, partu pre-términu y bebes con baxu pesu al nacer representa la principal causa de desenllaz perinatal adversu.<ref>{{Cita noticia|apellíu=Miranda|nome=Perla|títulu=OCDE: Méxicu, primer llugar d'embaranzu n'adolescente.|url=http://www.eluniversal.com.mx/nacion/sociedad/ocde-mexico-primer-llugar-de-embaranzu-en-adolescentes|fecha=02/09/2017|fechaaccesu=|periódicu=L'Universal|allugamientu=|páxina=|número=}}</ref> Según la información disponible nel ''[[Institutu Guttmacher|Guttmacher Institute]]'', tener práutiques sexuales a los 20 años considérase un vezu normal en tol mundu. Nos países con baxos niveles d'embaranzu na adolescencia nun se considera afecha la maternidá prematura, pero, sí les [[Sexualidá humana|rellaciones sexuales]] ente adolescentes polo que s'apurre información completa y permediada sobre la [[sexualidá]] y facilítase l'accesibilidá a los [[métodos anticonceutivos]].<ref name="guttmacher2">[[Institutu Guttmacher|Guttmacher Institute]] (2005) (n'inglés) [http://www.guttmacher.org/sections/sexandrelationships.php «Sex and Relationships»]. Consultáu'l 8 d'agostu de 2006.</ref> Amás de la práutica sexual deseyada y consentida pero practicada ensin [[métodos anticonceutivos]] tamién esisten comportamientos sexuales non deseyaos polos adolescentes que pueden contribuyir a amontar los embaranzos ensin deseyar. Asina, un estudiu de la ''Kaiser Family Foundation'' n'adolescentes d'[[EE. XX.]] concluyó que'l 29&nbsp;% de los adolescentes sintiéronse primíos a tener rellaciones sexuales, el 33&nbsp;% de los adolescentes sexualmente activos creíen que calteníen una rellación nes que ''les coses movíen demasiao rápidu nel aspeutu sexual'' y el 24&nbsp;% declaraba qu'había 'fechu daqué sexual que realmente nun quieren faer.<ref name="kaiser">{{PDFlink|[https://web.archive.org/web/http://www.kff.org/youthhivstds/upload/O-S-Teen-Sexual-Activity-Fact-Sheet.pdf U.S.Teen Sexual Activity]|147&nbsp;KB}} Kaiser Family Foundation, January 2005. Consultáu'l 23 de xineru de 2007</ref> Encuestes de 1977 y 2003 indicaben que la presión de los compañeros ye un factor qu'afala, tanto a les [[adolescentes]] como a los adolescentes, a tener rellaciones sexuales.<ref name=" pollingdata">The National Campaign to Prevent Teen Pregnancy. (April 1997). [https://web.archive.org/web/20070223214706/http://www.teenpregnancy.org/resources/data/polling97.asp What the Polling Data Tell Us: A Summary of Past Surveys on Teen Pregnancy]. Consultáu'l 24 de xunetu de 2014, webarchive</ref><ref name="psychologytoday">Allen, Colin. (May 22, 2003). "{{enllaz rotu|1=[http://www.psychologytoday.com/articles/pto-20030522-000002.html Peer Pressure and Teen Sex] |2=http://www.psychologytoday.com/articles/pto-20030522-000002.html |bot=InternetArchiveBot }}." ''Psychology Today.'' Consultáu'l 24 de xunetu de 2014.</ref> === Consumu de drogues y alcohol === El consumu de [[Bébora alcohólico|bébores alcohóliques]] y otres [[drogodependencia|drogues]] producen un amenorgamientu na inhibición que tamién puede aguiyar l'actividá sexual non deseyada. Anque esto fuera asina, nun se sabe si les drogues mesmes inflúin direutamente nos adolescentes en comportamientos sexuales más ventureros, o si los adolescentes que davezu peracaben drogues son más propensos a tener [[rellaciones sexuales]]. Tien De alvertise que la [[correlación]] nun implica [[Causalidá (física)|causalidá]]. El consumu de drogues y melecines qu'amosaron evidencies na so vinculación col embaranzu d'adolescentes son: [[alcohol]], y [[anfetamina|anfetamines]], (incluyendo [[MDMA]] –éxtasis–). Otres drogues y melecines que nun tienen correlación –o ye bien escasa– son los [[opiu|opiáceos]], como [[heroína]], [[morfina]], y [[oxicodona]], de los que ye conocíu l'efectu direutu nel amenorgamientu significativu de la [[libido]]. Paez que na adolescencia'l consumu de delles d'éstes últimes amenorgó significativamente les tases de concepción frente a les drogues como'l [[alcohol]] y l'[[anfetamina]]. Les anfetaminas son llargamente prescritos pal tratamientu de [[TDAH]]. Los países coles tases más altes de prescripción de les anfetaminas a los adolescentes tamién tienen les tases más altes d'embaranzu na adolescencia.<ref name="oecd" /><ref name="kaiser" /><ref name="Besharov" /><ref>[http://www.whygendermatters.com/ Why Gender Matters], Leonard Sax, M.D., Ph.D., 2005, Doubleday books, p. 128. See also comments made by Dr. [[Drew Pinsky]] on NPR's Fresh Air, September 23, 2003.</ref> === Falta d'información sobre métodos anticonceutivos === {{VT|Métodos anticonceutivos|Educación sexual}} Los adolescentes pueden nun recibir [[educación sexual]], escarecer d'[[información]] y conocencies abondes sobre los [[métodos anticonceutivos]] o nun tener un fácil accesu a la so adquisición. Tamién pueden sentise avergoñaos tantu pa preguntar como pa mercar [[anticonceutivos]].<ref name=" pollingdata" /><ref name=" britsexed ">Slater, Jon. (2000). "[http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001201/120152s.pdf#120158 Sex Education Under Fire - Los dilemes de la educación sexual]." ''The UNESCO Courier'', vol 5, páx. 17, Consultáu'l 27 de xunetu de 2014.</ref> N'Estaos Xuníos les muyeres adolescentes sexualmente actives que deseyen nun evitar l'embaranzu tienen menos posibilidaes que les d'otres edaes pal usu d'anticonceutivos. Asina, un 18&nbsp;% de les adolescentes ente 15 y 19 años nun utilicen métodos anticonceutivos, frente a 10,7&nbsp;% de muyeres de 15 a 44 años.<ref name="trusell&Wynn">National Surveys of Family Growth{{Cita publicación |publicación=Contraception |títulu=Reducing unintended pregnancy in the United States |url=http://www.arhp.org/publications-and-resources/contraception-journal/january-2008 |autor=[[James Trussell]] and L.L. Wynn |fecha=xineru de 2008}}</ref> Nes adolescentes más del 80&nbsp;% de los [[embaranzu ensin deseyar|embaranzos nun son deseyaos]].<ref name="speidel">{{Cita publicación |publicación=Contraception |añu=2008|fecha=setiembre de 2008|títulu=The Potential of Long-acting Reversible Contraception to Decrease Unintended Pregnancy |autor=J. Joseph Speidel, Cynthia C. Harper, and Wayne C. Shields |url=http://www.arhp.org/publications-and-resources/contraception-journal/september-2008}}</ref> Y más de la metá de los [[embaranzos ensin deseyar]] producir en muyeres que nun usen [[anticonceutivos]]<ref name="trusell&Wynn" /> y la mayor parte del restu d'embaranzos ensin deseyar deber al usu incorreutu de los anticonceutivos.<ref name="speidel" /> El 23% de les muyeres nueves sexualmente actives<ref>Ver encuesta de la revista Seventeen, añu 1996</ref> almitió tener [[rellaciones sexuales]] ensin proteición con una pareya que nun utilizó un [[preservativu]], ente que el 70% de les adolescentes<ref>Ver encuesta de la revista ''Parade'', añu 1997</ref> manifestaron que-yos daba vergüenza mercar preservativos o cualesquier otru anticonceutivu y tamién solicitar información a un médicu.<ref name=" pollingdata" /> En munchos casos l'usu de métodos anticonceutivos ye desaparente. Munchos adolescentes ensin esperiencia puede usar el [[preservativu|condón]] incorreutamente y les adolescentes escaecer con frecuencia de tomar los [[Píldora anticonceutiva|anticonceutivos orales]]. La [[tasa de fracasu anticonceutivu]] ([[índiz de Pearl]]) ye mayor nes muyeres adolescentes, especialmente nes [[probeza|probes]], qu'en muyeres de más edá.<ref name="Besharov">Besharov, Douglas J. & Gardiner, Karen N. (January 01, 1997). [https://web.archive.org/web/20090716175929/http://www.aei.org/paper/17757 Trends in Teen Sexual Behavior]. ''Children and Youth Services Review, 19 (5/6),'' 341–67. Consultáu'l 24 de xunetu de 2014.</ref> Los métodos reversibles al llargu plazu como'l [[dispositivu intrauterino]], el [[anticonceutivu subdérmico]], el [[parche anticonceutivu]], el [[aniellu vaxinal]] o inyeiciones d'[[anticonceutivos inyectables combinaos]] ([[Depo Provera]]), riquen la intervención del usuariu con menos frecuencia –una vegada al mes a cada varios años–, y puede [[prevenir l'embaranzu]] con mayor eficacia en muyeres que tienen problemes pa siguir les rutines, incluyíes les nueves. L'usu simultáneu de más d'un métodu anticonceutivu mengua'l riesgu d'[[embaranzos ensin deseyar]], y si unu de los métodos ye de barrera ([[preservativu|condón]]), tamién s'amenorga la tresmisión d'[[enfermedaes de tresmisión sexual]].<ref name="healthychilfrensexuallyTeens">{{Cita web |títulu=Birth Control for Sexually Active Teens |url=http://www.healthychildren.org/English/ages-stages/teen/dating-sex/Pages/Birth-Control-for-Sexually-Active-Teens.aspx |fechaaccesu=24 de xunetu de 2014 |obra=healthychildren.org |idioma=inglés}}</ref><ref name="EducatingTeenBirthControl">{{Cita web |títulu=Educating Your Teen About Birth Control |url=http://www.healthychildren.org/English/ages-stages/teen/dating-sex/Pages/Educating-Your-Teen-About-Birth-Control.aspx |fechaaccesu=24 de xunetu de 2014 |obra=healthychildren.org |idioma=inglés}}</ref> L'aprobación, poles autoridaes sanitaries de numberosos países, d'[[anticonceutivos d'emerxencia]] como [[Píldora del día dempués]] o [[píldora del día siguiente]] incide de manera específica nel amenorgamientu de les tases d'embaranzos n'adolescentes. Amás de la denominada [[píldora del día dempués]] tamién apaeció nel mercáu la denominada ''[[píldora de los cinco díes dempués]]'' (''[[ellaOne]]'' ([[acetato de ulipristal]]).<ref name="PíldoraemergenciaEspaña2009">{{cita noticia |nome=María R.|apellíos=Sahuquillo |títulu=Llega a España la 'píldora de los cinco díes dempués' |url=https://elpais.com/diario/2009/12/18/sociedad/1261090805_850215.html |editorial=El País |fecha=18 d'avientu de 2009 |fechaaccesu=24 de xunetu de 2014}}</ref> Tas píldores anticonceutives d'usu d'emerxencia, que pueden riquir o non receta médica –dependiendo de los países–, nun tienen de confundir se cola denominada [[píldora albortiva]] ''[[RU-486]]'' o [[mifepristona]], pa la que se riquir prescripción y receta médica y solamente puede usase dientro de los 49 díes siguientes a la concepción.<ref name="MarcasAntinconcepcion">{{Cita web |autor=James Trussell |títulu=L'Anticoncepción d'Emerxencia Alredor del Mundu |url=http://ec.princeton.edu/mundial/ |fechaaccesu=24 de xunetu de 2014 |obra=The Emergency Contraception Website |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080223151228/http://ec.princeton.edu/mundial/ |fechaarchivu=23 de febreru de 2008 }}</ref><ref name="EmergencyContraception">{{Cita publicación |apellíu=Trussell |nome=James|autor2=Elizabeth G. Raymond, Kelly Cleland |títulu=Emergency Contraception: A Last Chance to Prevent Unintended Pregnancy |publicación=princeton.edu-ec-review |fecha=xunetu de 2014|páxina=33 |url=http://ec.princeton.edu/questions/ec-review.pdf#page=1 |fechaaccesu=24 de xunetu de 2014}}</ref> Los padres tienen de falar de sexualidá a los sos fíos yá que ye la meyor manera de prevenir conductes desaparentes y n'última instancia [[embaranzos ensin deseyar]]. La [[educación sexual]] tamién ta incluyida, en numberosos países, nel currículum escolar. Puede llevase a cabu por profesores o otros profesionales de la sanidá. Tamién los adolescentes informar por otros medios, compañeros, llibros ya internet.{{ensin referencies}} === Diferencia d'edaes nes rellaciones sexuales === Según la organización conservadora [[Family Research Council]], estudios n'[[EE. XX.]] indiquen que la diferencia d'edá ente les adolescentes y los homes que les embaracen ye un factor a tener en cuenta. Les adolescentes que tienen rellaciones con mozos mayores qu'elles, y en particular con homes adultos, tienen más probabilidaes de quedase embarazaes que les adolescentes que tienen rellaciones sexuales con mozos de la so edá quien son tamién más gustantes a llevar l'[[embaranzu a términu]] en llugar de tener un [[albuertu]]. Un estudiu de [[1992]] del estáu de [[Washington (estáu)|Washington]] de 535 madres adolescentes atopó que'l 62 per cientu de les madres sufrieren [[abusu sexual|abusos]] o fueren [[violación|violaes]] por homes d'una edá permediu de 27 años. Esti estudiu atopó que les madres adolescentes sufrieren abusos inclusive antes del entamu de l'actividá sexual y tuvieren [[rellaciones sexuales]] con numberoses pareyes de más edá, polo qu'habíen estáu espuestes a más riesgos y de forma más frecuente. Estudios realizaos pol ''Population Reference Bureau'' y el ''Centru Nacional pa Estadístiques de Salú'' (''National Center for Health Statistics'') revelaron que cerca de dos tercios de los neños nacíos de muyeres adolescentes nos Estaos Xuníos son niciaos por homes adultos de 20 años o más.<ref name="DirtySecret">{{Cita web |autor=Gracie Hsu |títulu=The Dirty Secret Behind Teen Sex Numbers |url=http://jkalb.freeshell.org/misc/statutory.html |fechaaccesu=24 de xunetu de 2014 |obra=Statutory Tosquile: A Look at Laws State by State, USA Today |fecha=28 de marzu de 1996 |idioma=Inglés}}</ref> === Abusos sexuales === {{AP|Abusu sexual a menores|Abusu sexual|Edá de consentimientu sexual}} Ente'l 11 y el 20 per cientu de los embaranzos n'adolescentes son un resultáu direuta de la [[violación]], ente que un 60 per cientu de les madres adolescentes teníen esperiencies sexuales non deseyaes anteriores al so embaranzu. Antes de los 15 años, la mayoría de les esperiencies de la primer rellación sexual en muyeres son de calter non voluntariu, l'[[Institutu Guttmacher]] atopó que'l 60 per cientu de les rapaces que tuvieron [[rellaciones sexuales]] antes de los 15 años fueron obligaes por homes qu'en permediu fueron seis años mayores qu'elles. Unu de cada cinco padres de fíos de madres adolescentes almite que forzó a les moces adolescentes a tener rellaciones sexuales con ellos.{{ensin referencies}} Numberosos estudios en países industrializaos indiquen un fuerte venceyu ente [[abusos sexuales a menores|abusos sexuales na infancia]] y embaranzos na adolescencia. Hasta'l 70 per cientu de les muyeres que dieron a lluz na so adolescencia sufrieron abusos siendo neñes; otra manera, solamente'l 25 per cientu de les muyeres que nun dan a lluz sufrieron abusos siendo neñes.<ref>{{Cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0NNR/is_3_36/ai_n6121836 |títulu=Saewyc, Y.M., Lara Leanne Magee, L.M., Pettingell, S.Y., (2004), «Teenage pregnancy and associated risk behaviors among sexually abused adolescents.» ''Perspectives on Sexual and Reproductive Health'', May–June, at findarticles.com |fechaaccesu=30 de marzu de 2017 |urlarchivu=https://archive.today/20120629082935/findarticles.com/p/articles/mi_m0NNR/is_3_36/ai_n6121836 |fechaarchivu=29 de xunu de 2012 }}</ref><ref>Elizabeth M. Saewyc, Lara Leanne Magee and Sandra Y. Pettingell (2004) [http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3609804.html Teenage Pregnancy and Associated Risk Behaviors Among Sexually Abused Adolescents]</ref><ref>Perspectives on Sexual and Reproductive Health, Volume 36, Number 3, May/June 2004</ref><ref>[http://www.scienceblog.com/community/older/1998/D/199803609.html «Study Links Childhood Sexual Abuse, Teen Pregnancy.»] University of Southern California, Science Blogue, 2004</ref> Na mayoría de países, les rellaciones sexuales ente un menor y un adultu nun tán toleraes por llei, asina un [[menor d'edá]] créese qu'escarez del maduror y la competencia pa tomar una decisión informada pa tener rellaciones sexuales totalmente consentíes con un adultu. Nesos países, les rellaciones sexuales con un menor d'edá considérense [[abusu sexual a menores]]. Una vegada l'adolescente llegó a la [[edá de consentimientu sexual]], él o ella pue llegalmente tener [[rellaciones sexuales]] consentíes con quien a lo menos tenga la edá de consentimientu y, por tanto, tamién con adultos siempres de manera voluntaria, en casu contrariu considérase violación.{{ensin referencies}} === Violencia sobre la muyer === ==== Violencia mientres el novialgu ==== Diversos estudios de 2004 y 2006 indiquen que les adolescentes son de cutiu víctimes de maltratu pol [[noviu]] y específicamente nes [[rellaciones sexuales]] que pueden provocar un embaranzu.<ref name="Rosen">{{Cita publicación |autor=Rosen D |títulu="I Just Let Him Have His Way" Partner Violence in the Lives of Low-Income, Teenage Mothers |publicación=Violence Against Women |volume=10 |númberu=1 |páxines=6-28 |añu=2004 |doi=10.1177/1077801203256069 |url=http://vaw.sagepub.com/cgi/content/abstract/10/1/6 |fechaaccesu=24 de xunetu de 2014}}</ref><ref name="Quinlivan">{{Cita publicación |apellíu=Quinlivan |nome=Julie A. |títulu=A Prospective Cohort Study of the Impact of Domestic Violence on Young Teenage Pregnancy Outcomes |publicación=Journal of Pediatric and Adolescent Gynecology Volume |añu=2001|fecha=febreru de 2001|volume=14 |númberu=1 |páxines=17-23 |url=http://www.jpagonline.org/article/S1083-3188%2800%2900078-4/abstract}}</ref><ref>{{Cita publicación |autor=Quinlivan J |títulu=Teenage pregnancy |publicación=O & G |volume=8 |númberu=2 |páxines=25-6 |formatu=PDF |fecha=Winter 2006 |url=http://www.ranzcog.edu.au/publications/o-g_pdfs/OG-Winter-2006/teenage-pregnancy.pdf |fechaaccesu=22 de xunu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://www.ranzcog.edu.au/publications/o-g_pdfs/OG-Winter-2006/teenage-pregnancy.pdf|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}</ref><ref name="DomesticViolence2004">[http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20081021231249/http%3A//www.safersouthwark.org.uk/Documents/DV_young_people_report__2006_2.doc Domestic violence in adolescent relationships. Young people in Southwark and their experiences with unhealthy relationships], 2004-2005, safersouthwark.org.uk]</ref> Tamién los estudios señalen que la conocencia del embaranzu per parte del padre de cutiu intensifica'l comportamientu violentu per parte del [[noviu]].<ref>{{Cita web |url=https://translate.google.es/translate?hl=es&sl=en&o=http://www.avaproject.org.uk/media/15636/policy%2520briefing%2520on%2520the%2520gender%2520equality%2520duty.doc&prev=/search%3Fq%3DPolicy%2BBriefing%2BGender%2BEquality%2BDuty.doc%2Bteenage%2Bmothers%2Bdomestic%2Bviolence%2BTeenage%2Bmothers-domestic%2Bviolence%26client%3Dfirefox-a%26hs%3D9rf%26sa%3DX%26rls%3Dorg.mozilla:es-ES:official%26channel%3Dsb%26biw%3D1536%26bih%3D731 |títulu=Trabayar pa erradicar la violencia doméstica nel Gran Londres sofitando ers Provid de serviciu direutu y la promoción de trabayu conxuntu (Policy Briefing on the Gender Equality Duty - AVA.doc), gldvp.org: Teenage mothers-domestic violence |fechaaccesu=30 de marzu de 2017 }}</ref> Les menores de 18 años tienen el doble de probabilidaes de ser cutíes y maltrataes pol padre de los sos fíos que les muyeres mayores de 18 años.<ref name="TeenViolenceEpidemic2001">{{Cita web |autor=LeAnna M. Gutierrez |títulu=Teen Dating Violence: An Ignored Epidemic |url=http://www2.edc.org/gdi/publications_SR/publications/CRicaPub/GutierrezEnglish.pdf |fechaaccesu=24 de xunetu de 2014 |obra=Gender & Diversities Institute & Centru d'Investigación n'Estudios dela Muyer Universidá de Costa Rica |fecha=2001 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20040210051720/http://www2.edc.org/gdi/publications_SR/publications/CRicaPub/GutierrezEnglish.pdf |fechaarchivu=10 de febreru de 2004 }}</ref> ==== Violencia doméstica ==== Un estudiu del [[Reinu Xuníu]] de 2011 amosó que más de dos tercios de les muyeres que dieron a lluz na so adolescencia sufriera [[violencia doméstica|violencia nel llar]] de los adolescentes.<ref name="ViolenceNSPCC">{{Cita publicación |apellíu=Wood |nome=Marsha|autor2=Christine Barter, David Berridge |títulu='Standing on my own two feet': Disadvantaged Teenagers, Intimate Partner Violence and Coercive Control |publicación=Research Report NSPCC |añu=2011 |url=http://www.nspcc.org.uk/Inform/research/findings/standing_own_two_feet_PDF_wdf84557.pdf}}</ref> Resultaos similares atopáronse nos estudios nos Estaos Xuníos. Un estudiu del estáu de [[Washington (estáu)|Washington]] qu'un 70% de les madres adolescentes fueren cutíes polos sos noviu, el 51% esperimentara intentos de sabotaxe pa usar el [[control de la natalidá]] nel últimu añu, y la escuela esperimentó un 21% o sabotear el trabayu.<ref name="DomesticViolence2004"/> Nun estudiu en 379 adolescentes embarazaes y los respeutivos padres y 95 adolescentes ensin fíos, amosó que'l 62% de les neñes de 11-15 años y el 56% de les moces de 16-19 años almitieron sufrir [[violencia doméstica]] a manes de les sos pareyes. Per otra parte, el 51% de les moces indicaron sufrir siquier un casu en que'l so noviu intentó sabotear los sos esfuercios por usar métodos anticonceutivos.<ref name="ViolenceAdolescent1997">{{Cita web |autor=Stock, J., Bell, M., Boyer, K., & Connell, F. |títulu=Violence, Abuse and Adolescent Childbearing |url=http://www.cpeip.fsu.edu/resourceFiles/resourceFile_73.pdf |fechaaccesu=24 de xunetu de 2014 |obra=Adolescent pregnancy and sexual risk-taking among sexually abused girls. Family Planning Perspectives, 29 (5), 200-203, 227. |fecha=1997 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130927202303/http://www.cpeip.fsu.edu/resourceFiles/resourceFile_73.pdf |fechaarchivu=27 de setiembre de 2013 }}</ref> === Factores socioeconómicos === [[Ficheru:The Child Mother.jpg|thumb|225px|Una nueva madre adolescente (1884).]] La [[probeza]] acomuñar con altes tases d'embaranzu na adolescencia. Asina, países económicamente probes, como [[Nicaragua]] en [[América]], [[Níxer]] n'[[África]] y [[Bangladesh]] n'[[Asia]], tienen un númberu mayor de madres adolescentes en comparanza con países económicamente más ricos.<ref Name=Besharov /> Nel [[Reinu Xuníu]] alredor de la metá de tolos embaranzos de menores de 18 años producir nel 30&nbsp;% más probe de la población.<ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17373381 «Teenage Conceptions By Small Area Deprivation In England and Wales 2001-2.»] (Spring 2007)''Health Statistics Quarterly Volume 33''</ref> N'[[Italia]], la tasa de natalidá n'adolescentes de clases riques y acomodaes –zones de la rexón central d'Italia– ye namái'l 3,3 por 1000, ente que nes más probes [[Mezzogiorno]] ye de 10 por 1000.<ref name="oecd" /> === Abusu, violencia, abandonu na infancia y families disfuncionales === Les muyeres que mientres la so infancia fueron víctimes d'[[abusu sexual a menores|abusu]], [[violencia doméstica]] y otros conflictos familiares tienen más probabilidaes de quedar embarazaes na adolescencia, y el riesgu de quedar embarazada aumenta col númberu d'esperiencies adverses na infancia. Según un estudiu realizáu en 2004, un terciu de los embaranzos d'adolescentes podríen evitase por aciu la eliminación de la esposición al abusu, la violencia y los conflictos familiares. Los investigadores señalen que ''la disfunción familiar tien consecuencies duraderes y desfavorables pa la salú de les muyeres mientres l'adolescencia, la edá fértil, y más allá''.<ref>[http://www.pathfinder.org/publications-tools/pdfs/Sexual-Abuse-and-Young-Adult-Reproductive-Health-Spanish.pdf Abusu Sexual y Salú Reproductiva del Adolescente], 1998, FOCUS on Young Adults.</ref> Diversos estudios tamién atoparon qu'aquellos neños criaos en llares con una madre que fuera maltratada o que sufriera violencia física direuta, yera más propensos a dexar embarazada a una moza.<ref>{{Cita publicación |autor=Anda RF, Felitti VJ, Chapman DP, ''et al.'' |títulu=Abused boys, battered mothers, and male involvement in teen pregnancy |publicación=Pediatrics |volume=107 |númberu=2 |páxines=Y19 |añu=2001|fecha=febreru de 2001|pmid=11158493 |url=http://pediatrics.aappublications.org/content/107/2/y19.full}}</ref> Tamién s'indicó que les neñes que los sos padres abandonaron a la familia cuando elles yeren pequeñes tuvieron mayor tasa d'actividá sexual temprana y d'embaranzu adolescente. Les neñes que los sos padres abandonaron a la familia más tarde tuvieron menor tasa d'actividá sexual temprana. Les tases más baxes d'actividá sexual y embaranzu atopar nes neñes que los sos padres tuvieron presentes mientres tola so infancia.<ref>Ellis, Bruce J. et al. (2003) [http://eric.ed.gov/ERICWebPortal/custom/portlets/recordDetails/detailmini.jsp?_nfpb=true&_&ERICExtSearch_SearchValue_0=EJ676626&ERICExtSearch_SearchType_0=eric_accno&accno=EJ676626 Does Father Absence Place Daughters at Special Risk for Early Sexual Activity and Teenage Pregnancy?] Child Development, v74 n3 p801-21 May–Jun 2003</ref><ref>Quigley, Ann (2003) [http://mentalhealth.about.com/cs/familyresources/a/teensex503_2.htm «Father's Absence Increases Daughter's Risk of Teen Pregnancy.»] Health Behavior News Service, May 27, 2003</ref> Les families disfuncionales son otru factor de riesgu pal embaranzu na adolescencia. Según Woodward, Fergusson & Horwood (2001), les muyeres que vivieron dientro de families con una redolada social, familiar, individual y de rellaciones complicaes mientres la so niñez y adolescencia tienen un riesgu más alto a salir embarazaes mientres la so adolescencia.<ref name="Woodward_1"> Woodward, L., Fergusson, D., Horwood, L., Risk factors and life processes associated with teenage pregnancy: results of a prospective study from Barth to 20 years. Journal of Marriage and Family, 63 (4) 1170 – 1184</ref> El perfil de les adolescentes con más riesgu d'embaranzu ye'l de la muyer con problemes de conducta que creció y vive dientro d'una redolada familiar que se caracteriza por padres inestables.<ref name="Woodward_1"> Woodward, L., Fergusson, D., Horwood, L., Risk factors and life processes associated with teenage pregnancy: results of a prospective study from Barth to 20 years. Journal of Marriage and Family, 63 (4) 1170 – 1184</ref> Ella tamién tien a delles madres solteres na so redolada. Nel casu d'estes adolescentes, elles teníen a una madre con un grau baxu d'educación. La educación de la madre influyía fuertemente como un factor de riesgu pal embaranzu adolescentes por que la madre nun tenía la capacidá pa educar a la so fía en rellación a los anticonceutivos nin tampoco tenía l'habilidá de pone-y ciertes llendes a la so fía.<ref name="Haldre_1"> Haldre, K., Kaja, R., Mati, K. Individual and familial factors associated with teenage pregnancy: an interview study. European Journal of Public Health, 19 (3) páxs. 266 – 270</ref> Otru factor de riesgu pal embaranzu adolescente yera'l acoholismo d'un miembru de la familia yá que esto podía causar que la muyer busque l'amor y estabilidá fora de casa. Finalmente, el riesgu d'un embaranzu adolescente amóntase cuando los padres tienen conocencia y acepten el fechu de que'l so fíu o fía adolescente ta teniendo rellaciones sexuales<ref name="Haldre_1"> Haldre, K., Kaja, R., Mati, K. Individual and familial factors associated with teenage pregnancy: an interview study. European Journal of Public Health, 19 (3) páxs. 266 – 270</ref> Esto amonta'l riesgu por que el adolescente siente que tien el poder de faer lo que quier, sicasí, nun tien el maduror emocional pa faelo, por esto, en munchos casos non solamente tienen comportamientos riesgosos sexuales si non que tamién amonten la cantidá de vegaes que tienen rellaciones sexuales. Les neñes [[tutela]]das, criaes en [[orfanatos]], [[hospiciu|hospicios]] y centros d'acoyida son más propenses a quedar embarazaes na adolescencia que los criaos en nucleos familiares. L'estudiu nacional de ''Antiguos Alumnos Casey'', nel que s'entrevistó a alumnos d'orfanatos de 23 comunidaes en tou [[Estaos Xuníos]], atopó que la [[tasa de natalidá]] de les neñes n'orfanatos ye más del doble que la tasa de los sos compañeros fuera del sistema d'estos centros. Un estudiu de la Universidá de [[Chicago]] en centros d'[[Illinois]], [[Iowa]] y [[Wisconsin]] atopó que cuasi la metá de les muyeres sufrió un embaranzu antes de los 19 años d'edá.<ref>{{PDFlink|[https://web.archive.org/web/http://www.teenpregnancy.org/fostercare/Foster_Care_Project_FactSheet2.pdf «Fostering Hope: Preventing Teen Pregnancy Among Youth in Foster Care»]|42.1&nbsp;KB}} A Joint Project of The National Campaign to Prevent Teen Pregnancy and UCAN (Uhlich Children's Advantage Network) 16 Feb 2006</ref> == Consecuencies del embaranzu n'adolescentes == Les consecuencies médiques del embaranzu son múltiples ya importantes:<ref name="consecuencies">{{Cita web |títulu=Consecuencies d'un embaranzu na adolescencia |url=http://www.peques.com.mx/consecuencies_de_un embaranzu_en_l'adolescencia.htm |fechaaccesu=15 de xunu de 2014}}</ref> * Falta d'atención médica dende l'entamu del embaranzu por non comunicar la so situación. * Les muyeres más moces –16 años o menos– cuerren riesgu de [[preeclampsia]] y [[eclampsia]]. * So pesu al nacer de los naciellos por causes orgániques tales como anomalíes placentaries, nutrición deficiente, [[tabaquismu]] y [[consumu de drogues]]. * Alta [[mortalidá materna]] na adolescencia aportando a, en países en víes de desenvolvimientu, una de causes más frecuentes de muerte nes adolescentes (por [[embolia]], [[Hipertensión|enfermedá hipertensiva]] y [[embaranzos ectópicos]]). * Frecuentemente decide ponese fin al embaranzu por aciu [[albuertu inducíu]] dacuando [[albuertu clandestín|clandestín]] que pon la so vida en peligru por cuenta de [[sepsis]] y [[hemorraxes]]. * Ye habitual l'[[anemia]] nes nueves embarazaes. * Dacuando l'embaranzu produzse esistiendo [[enfermedaes de tresmisión sexual]] * L'embaranzu adolescente tamién ye un factor de riesgu pa los naciellos (pueden presentar enfermedaes como la [[Escayu bífidu]] y el [[Síndrome de muerte súbita del lactante]]). Tamién esisten riesgos nel aspeutu psicolóxico y social, una y bones la muyer nueva enfréntase, polo xeneral, a una situación pa la que nun ta preparada emocionalmente. Si lleva l'embaranzu a términu va tener qu'aceptar el so nuevu rol de madre, faciéndose cargu de los cuidos, atención y educación del so fíu, a pesar de qu'ella entá nun consolidó la so formación y desenvolvimientu. Dende l'aspeutu psicosocial les consecuencies son les siguientes:<ref name="consecuencies"/> * N'ocasiones les nueves madres opten por dar al so fíu en [[adopción]] lo que-yos crea una gran culpa y arrepentimientu, sobremanera n'etapes más madures de la so vida. * Si decide tenese al fíu ensin la esistencia de pareya va convertir en [[madre soltera]], [[familia monoparental]], enfrentándose, dependiendo de los países, a grandes faltes y dificultaes. El so proyeutu de vida vese alteriáu y frenáu, llegando a sufrir agresiones per parte de la so familia y de la redolada y menguando les oportunidaes pa consiguir un emplegu (cuando lo llogren ye mal remunerado), ensin escaecer que tienen d'educar al so fíu metanes un ambiente desfavorable. * Otres nueves madres deciden, si'l padre biolóxicu acepta la so paternidá y responsabilidá, formar un [[matrimoniu]]. Sicasí esisten altes probabilidaes de que dichu matrimoniu nun perdure una y bones el padre precoz enfrentar a un eventu inesperáu, sorpresivu; nun son capaces nesos momentos de llevar una vida de pareya independiente económicamente, nun tán lo suficientemente maduros por que la so rellación perdure, nin tán preparaos pa recibir un fíu y muncho menos curialo. == Prevención de los embaranzos d'adolescentes == La OMS y la mayoría de profesionales de la [[educación]] y la [[salú]] señalen que p'amenorgar el númberu d'embaranzos n'adolescentes ye necesaria una completa [[educación sexual]], l'accesu a los [[métodos anticonceutivos]] (tantu [[Anticonceutivos|precoitales, coitales]] como [[Anticonceutivu d'emerxencia|postcoitales]]) según a los servicios de [[planificación familiar]]<ref name="EmbarazoCultural"/> Tamién ye necesaria la información y el sofitu per parte de los padres de los [[adolescentes]] en cuestiones relatives al [[sexu]], [[rellaciones sexuales|rellaciones]] y [[métodos anticonceutivos]]. Los sistemes de prevención d'embaranzu na adolescencia vixentes en [[Holanda]] sirvieron de modelu pa munchos países europeos y ser pa otros munchos. Nos estudios obligatoriu y especificar nos programes y planes d'estudios inclúyense valor, actitúes, habilidaes de comunicación y negociación, según los aspeutos biolóxicos de la [[reproducción]]. Los [[medios de comunicación]] afalaron el diálogu abierto y claro sobre les rellaciones sexuales y el [[sistema de salú]] garantiza l'accesu a los métodos anticonceutivos según l'absoluta confidencialidad.<ref name="dutchmodel">Valk, Guus. (2000). [https://web.archive.org/web/20090930154742/http://www.unesco.org/courier/2000_07/uk/apprend2.htm «The Dutch Model»]. ''The UNESCO Courier''. Consultáu'l 7 de xunetu de 2006.</ref> N'[[España]], el Grupu PrevInfad fixo encamientos de manexu del problema y ayuda a adolescentes basaes na identificación d'actitúes, conocencies y habilidaes, y nel conseyu, col focu d'interés na prevención del embaranzu ensin deseyar y les infeiciones de tresmisión sexual.<ref>{{Cita web |url=http://www.pap.es/FrontOffice/PAP/front/Articulos/Articulo/_IXus5l_LjPqmzmYUJVNzPaYH-s25k-hb |títulu=Colomer Revuelta J, Grupu PrevInfad/PAPPS Infancia y Adolescencia. «Prevención del embaranzu na adolescencia.» ''Rev Pediatr Arreyen Primaria''. 2013;15:261-9 |fechaaccesu=30 de marzu de 2017 }}</ref> Nos [[países en desarrollo|países denominaos en desenvolvimientu]], los programes de [[salú sexual]] empiecen a enllantase. Dellos países como [[Indonesia]] y [[Sri Lanka]] han aprobaos un marcu normativu sistemáticu pa la [[educación sexual]] nes escueles. Munches [[organizaciones non gubernamentales]] como la [[International Planned Parenthood Federation]] ([[Federación Internacional de Planificación Familiar]]) empresten asesoramientu sobre [[métodos anticonceutivos]] pa les muyeres nueves en tol mundu. Les lleis contra'l [[matrimoniu de neños]] amenorgaron pero ensin esaniciar estes práutiques. La meyora social de la muyer, por aciu l'[[alfabetización]], la educación y la proteición llegal de los sos derechos n'igualdá al home dieron llugar a un aumentu na edá del primer partu n'árees como la [[Irán]], [[Indonesia]], y l'estáu [[India|indiu]] de [[Kerala]].{{ensin referencies}} == Perfil Obstétrico d'Adolescentes Embarazaes == L'estudiu d'Hugo Tapia, nun hospital públicu, atopó resultaos relevantes al respeutive de l'atención del so partu (tema poca encetáu) resaltando qué "...El riesgu nel posparto foi: 50% riesgu baxo, 25% riesgu medio y 25% riesgu alto. De 85 partos atendíos na sala d'espulsión, 98% foi en presentación cefálica y solamente 2% foi en presentación coxal. De los indicadores de la variable nacencia, atopamos que 74% fueron nacíos por partu normal y 26% por cesárea, de les cualos 23% fueron d'urxencia y 2% programaes. Avera del trauma Obstétrico, en 97% tuvo ausente y 3% presentar. Ye oportunu destacar que'l riesgu medio nel posparto, les variables pesu del neñu, edá gestacional y sufrimientu fetal fueron claves pa esta resultancia. Del pesu rexistráu a la nacencia, 10% fueren de 2000 a 2499 gms. Acordies cola escala de Capurro pal cálculu de la edá gestacional per selmanes, 13% de 33 a 42 selmanes o más. De los signos de sufrimientu fetal, 8% fueron moderaos o severos."<ref>{{Cita publicación|url=http://www.scielo.br/pdf/rlae/v23n5/ye_0104-1169-rlae-23-05-00829.pdf|títulu=Perfil obstétrico d'adolescentes embarazaes nun hospital públicu: riesgu al entamu del trabayu de partu, partu, posparto y puerperio|apellíu=Tapia Martínez|nome=Hugo y cols.|fecha=sept.-oct. 2015|publicación=Rev. Latino-Am. Enfermagem|fechaaccesu=|doi=DOI: 10.1590/0104-1169.0316.2621|pmid=}}</ref> == Sofitu a la maternidá adolescente == Considérase que ye necesariu un mayor sofitu a la [[maternidá adolescente]], incluyida l'ayuda pa poder volver integrase na educación obligatoria, asesoramientu y sofitu psicolóxicu y económicu, collaboración colos padres nuevos, meyor curiáu de los neños según esistencia de viviendes específiques, de proteición oficial o subvencionaes pa les situaciones que la rican.{{ensin referencies}} === Familia === Una de les fontes de sofitu más importantes ye la familia, por cuenta de qu'en la mayor parte de los casos la madre adolescente vive colos sos padres o parientes. Y entá nel casu tenga la posibilidá de camudase y sostenese económicamente, el papel de la güela sigue siendo relevante por ser fonte d'información, ayuda y sofitu pa la madre inesperta. Cuando la familia sofita tantu col cuidu como económicamente, les adolescentes tienen mayores posibilidaes de completar los sos estudios. D'ésta forma, al llargu plazu pueden llegar a consiguir meyores emplegos, y ameyorar el so nivel socioeconómico, especialmente cuando decidan independizase. Les madres adolescentes son vulnerables a cuadros de depresión y estrés, especialmente cuando nun cunten col sofitu del padre, lo que repercute nel tratu col ñácaru, pudiendo llegar a neglixencia o maltratu. Sicasí, la familia puede brindar soporte, direición y sofitu menguando los riesgos tantu pa la madre como pal ñácaru.<ref>Rickel, A. (1989). Teen pregnancy and parenting. Michigan: EBEB</ref> L'aceptación y sofitu, per parte de los güelos, inflúi positivamente na esperiencia de l'adolescente, amonta'l sentimientu de bienestar y mengua les probabilidaes d'esperimentar congoxa. Pero, usualmente preséntense dificultaes na dinámica madre-güelos, especialmente en rellación a la crianza. Per un sitiu, cuando se depositen les responsabilidaes nos güelos, especialmente mientres los dos primeros años, la madre alloñar del so rol, menguando'l so interés pol cuidu del neñu. N'investigaciones sobre la escesiva dependencia de la madre na familia, reparóse qu'ésta afectaba negativamente, tantu nel comportamientu del neñu como na rellación madre-fíu. N'adolescentes mayores, de 18 años a más, haise evidenciado que ye beneficiosu pal ñácaru que la madre independizar de los padres. L'estremu involucramiento na crianza puede ser percibíu pola madre como señal d'incompetencia, xenerando rensíes y conflictos na familia. Poro, ye importante qu'esista un sistema de sofitu moderáu y adaptativu per parte de la familia, p'ayudar a l'adolescente na transición al rol de madre.<ref name="Borkowski">Borkowski, J., Landesma S., Bristol-Powe M. (2001).Parenting and the Child's World: Influences on Academic, Intelectual, and Social-emotional Development. New Jersey: Monograph in parenting</ref> === Pareya y amigos === La presencia y sofitu de la pareya amuesa ser beneficiosu pa la madre. Sicasí, nos embaranzos adolescentes el nivel de compromisu de la pareya suel ser bien inestable, amás, les probabilidaes de que tean casaes, o por casase, son poques, y na mayor parte de los matrimonios daos por embaranzu, divórciense y caltienen poques rellaciones estables. Poro, l'ausencia d'una pareya arreyada na crianza, quita a la madre d'un sofitu emocional, económicu ya instrumental. Siendo ésti'l casu más presentáu nos embaranzos adolescentes.<ref>Whitman, T., Borkowski, J., Keogh, D. (2001).Interwoven Lives: Adolescent Mothers and Their Children. RMA</ref> Dientro del grupu de pares, ye bien importante'l ser aceptáu especialmente mientres la etapa de l'adolescencia, por ello'l sofitu y comprensión per parte d'amigos contribúi positivamente col bienestar de la madre. El tipu de sofitu brindáu ye significativamente distintu al de los padres, por cuenta de que esti postreru puede ser vistu como controlador, ente que los pares, al ser similares a la madre, comparten puntos de vista y dexen a la madre esperimentar el so papel d'adolescente, non yá el de madre. Cuntar con una rede de sofitu qu'aprova apropiaos modelos a siguir, aguiya cognitiva y socialmente a la madre; tanto al apurrir espaciu pa contener inseguridaes y frustraciones de la madre, como tamién, al dar oportunidaes d'aprendizaxe y retroalimentación. == Ver tamién == * [[Albuertu (dixebra)]] * [[Abusu sexual]] * [[Métodos anticonceutivos]] * [[Planificación familiar]] * [[Salú sexual]] * [[Mortalidá materna]] * [[Educación sexual]] * [[Violencia doméstica]] * [[Edá de consentimientu sexual]] * [[Emancipación de la muyer]] * [[Infanticidiu]] * [[Derechos reproductivos]] * [[Control de la población]] * [[Sobrepoblación]] * [[Optimum Population Trust]] === Polítiques === *[[Organización pa la Cooperación y el Desarrollu Económicos]] *[http://www.oecd.org/mexico/presentacion-del estudiu-ocde-sobre-politicas-de-xenero-en-mexico.htm Presentación del Estudiu OCDE sobre Polítiques de Xéneru en Méxicu] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == ;Organizaciones ya Instituciones * [http://apps.who.int/rhl/adolescent/cd005215_ramoss_com/es/index.html Embaranzos n'adolescentes, un problema culturalmente compleo, OMS]. * [http://www.ippfwhr.org/ye IPPF Federación Internacional de Planificación Familiar -español-]. * [http://sec.es/ Sociedá Española de Contracepción - SEC] * [http://www.planandinopea.org/ Plan Andín pa la prevención del embaranzu n'adolescentes - Entama] * [http://www.minsa.gob.pe/portada/Especiales/2010/embarazoadolescente/default.asp Prevención del embaranzu n'adolescentes, Ministeriu de Salú, Perú] * [http://www.guttmacher.org/ Páxina del ''Guttmacher Institute'' Advancing sexual and reproductive health in the United States and worldwide -n'inglés-]. ** [http://www.guttmacher.org/pubs/IB_AWW-Latin-America-YE.pdf Documentu ''Datos sobre l'albuertu y l'embaranzu ensin entamar n'América Llatina y el Caribe, en ''Singh S. et al., Abortion Worldwide: A Decade of Uneven Progress, Nueva York: Guttmacher Institute, 2009'' - n'español-]. * [http://www.aepap.org/previnfad/rec_endits.htm Prevención del embaranzu ensin deseyar y de les infeiciones de tresmisión sexual n'adolescentes, PrevInfad/PAPPS]. * [https://www.ippfwhr.org/ye IPPF - Rexón del hemisferiu occidental] - [http://www.ippf.org/ International Planned Parenthood Federation] - * [http://www.teenpregnancy.org National Campaign to Prevent Teen Pregnancy]. * [http://www.family-focus.org Family Focus]. *[http://www.cucs.udg.mx/investigacion/irisp Institutu Rexonal d'Investigación en Salú Pública.] ;ArtículosEn español * [http://infogen.org.mx/factores-de-riesgu-de-embaranzu-en-l'adolescencia/ Factores de riesgu d'embaranzu na adolescencia, Infogen] * [http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/spanish/ency/article/001516.htm Embaranzu na adolescencia, MedlinePlus] * [http://med.unne.edu.ar/revista/revista107/emb_adolescencia.html Embaranzu na adolescencia, Juan R. Issler, 2001]. :;N'inglés * [https://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=wN-nXmH4FooC&oi=fnd&pg=PA81&dq=complications+of+teenage+pregnancy&ots=rKL6vZZU-0&sig=zb8-D1ITCwnRAAvL5RSWabmbnEU Teenage Pregnancy and Reproductive Health] Philip Baker, RCOG. * [http://www.unizar.es/gine/adol.pdf Present problems and controversies concerning pregnant adolescents. Open Access Journal of Contraception 2011.]. {{DEFAULTSORT:Embaranzu Adolescente}} {{Tradubot|Embarazo adolescente}} [[Categoría:Adolescencia]] [[Categoría:Embaranzu]] [[Categoría:Educación sexual]] [[Categoría:Maternidá]] iv53i2rqwnx2fgm5vee106t7sbydio3 0 143440 4379563 4313597 2025-06-26T10:05:12Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379563 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|A-mei}} {{persona}} '''A-Mei''' ([[chinu simplificáu]]: 阿妹, [[chinu tradicional]]: 阿妹, [[pinyin]]: Ā Mèi), {{nym}} tamién conocida pol so nome de nacencia Chang Hui-mei (chinu simplificáu: 张惠妹, chinu tradicional: 张惠妹, pinyin: Zhāng Huìmèi), ye una cantante de pop y compositora [[Taiwán|taiwanesa]] nacida'l [[9 d'agostu]] de [[1972]] en [[Taitung]]. Tamién ye conocida pol so nome aborixe '''Kulilay Amit''' (en chinu tradicional: 古历来 阿蜜特). Nació nos serrapatosos montes del este de Taiwán y ye la tercera más nueva de nueve hermanos. El so debú nel mundu de la música foi en 1996, algamando rápido un gran ésitu comercial. Ella con frecuencia ye llamada "la diva de la escena musical pop en [[Chinu mandarín|mandarín]]", según el "arguyu de Taiwán". Ganó numberosos premios y ye bien popular dientro del mundu de fala mandarín. ==Discografía== ===Álbumes=== *姊妹 ("Sisters" ; 1996) *Bad Boy ("Bad Boy" ;1997) *妹力四射1998演唱會提前先聽版 ("A-mei Live in Concert 1998 Prelude" ; 1998) *牽手 ("Holding Hands" ; 1998) *Feel A*Mei 感覺張惠妹 (EP 1998) *我可以抱你嗎愛人 ("Can I Hug You, Lover" ; 1999) *妹力新世紀 ("A*Mei New Century Collection" ; 1999) *歌聲妹影 ("A*Mei with Hong Kong Philharmonic Orchestra" ; 2000) *不顧一切 ("Regardless" ; 2000) *旅程 ("Journey" ; 2001) *真實 ("Truth" ; 2001) *發燒 ("Fever" ; 2002) *勇敢 ("Brave" ; 2003) *也許明天 ("Maybe Tomorrow" ; 2004) *我要快樂? ("I Want Happiness!? ; 2006) *愛的力量 10年情歌最精選 ("A Mei The Power Of Love 1996-2006" ; 2007) *[[STAR (A-mei album)|Star]] ([[EMI]]; August 3, 2007) *阿密特 AMIT ("āmìtè" is her aboriginal name; Label: [[Gold Typhoon]]; June 26, 2009) *阿密特2 (AMIT2 2015) ===Singles=== *紅色熱情 "最愛的人傷我最深" (Duet with Chang Yu-Sheng) [1996] *讓心勇敢飛 "讓心勇敢飛" (All Stars) [1998] *給雨生的歌"聽你'聽我" (Chang Yu-Sheng, All Star Tribute Concert) [1999] *手牽手 "手牽手" (All Stars Hand in Hand Against SARS) [2003] *雨生歡禧城 "哭泣與耳語" (City of Joy - Chang Yu-Sheng, All Star Tribute Concert) [2003] *(愛Love) 南亞賑災"We are the world"(Love For Tsunami Victims Concert) [2005] *戰舞 "巴冷公主" (Duet with Biung Wang) [2006] * "起初的愛" (Jeff Ma, All Star Tribute Concert) [2007] *"永遠的朋友" & "Forever Friends" (Beijing Olympic) [2008] * "快樂暢開" (Coca-cola theme song) [2010]* * "渴了" (Coca-cola theme song) [2011]* * "High咖" (Master Kong's Iced Rede Tea in Greater China 2011 Theme Song) [2011] * "裂痕" (RIFT Game Theme Song) [2012] * "星火燎原" (Theme Song of Zhu Cai Zhong Guo Ren, 出彩中國人) [2014] * "靈魂盡頭" (Tiny Times 4 Theme Song) [2015] * "不該" (Duet with [[Jay Chou]]) [2016] * "姊妹 2016"(Sisters 2016, Parallel Universe Version) [2016]* * "我想帶妳回家" (Collaboration with BOXING Band and [[Power Station (Taiwanese band)|Power Station]]) [2016] * "We Are One" (Collaborations with [[Tanya Chua]], [[Sandy Lam]], [[Na Ying]], [[Elva Hsiao]], [[Rainie Yang]], Dee Hsu, [[A-Lin]] [2017] == Referencies == {{llistaref}} *[https://web.archive.org/web/20080210183758/http://sport.guardian.co.uk/breakingnews/feedstory/0%2C%2C-7273740%2C00.html Once banned Taiwán singer eyes Beijing Games] - Guardian Unlimited, UK *[https://web.archive.org/web/20070609092458/https://afp.google.com/article/ALeqM5gs0mO5Y70aUT2I3IITrODuEKblhQ Thousands march in Taipei for gay rights] - AFP *[http://www.earthtimes.org/articles/show/124033.html# Taiwán pop singer A-mei to sing in Japanese version of Turandot] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180929034406/http://www.earthtimes.org/articles/show/124033.html |date=2018-09-29 }} - Earthtimes, UK *[http://in.reuters.com/article/entertainmentNews/idINIndia-29509320070913?sp=true Once banned Taiwán pop star re-remaneces in China] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090110231311/http://in.reuters.com/article/entertainmentNews/idINIndia-29509320070913?sp=true |date=2009-01-10 }} - Reuters *{{enllaz rotu|1=[http://money.cnn.com/news/newsfeeds/articles/prnewswire/LAW09405092007-1.htm The Venetian Macao Establishes Itself as the Region's Top Must-See Destination] |2=http://money.cnn.com/news/newsfeeds/articles/prnewswire/LAW09405092007-1.htm |bot=InternetArchiveBot }} - PR Newswire *[https://web.archive.org/web/20071006142434/http://www.jeffma.gocccm.com/article.php?BlogId=26 Shining Like A Star Tribute Concert] - Jeff Ma Official Website (Language: Chinese) *[https://web.archive.org/web/20090731130556/http://www.mtvasia.com/News/200609/04013752.html A*Mei, S.H.Y. And More Rocked MTV Mandarin Awards at Taiwán] - MTVasia *{{enllaz rotu|1=[http://www.todayonline.com/articles/140350.asp# The right to be a Diva] |2=http://www.todayonline.com/articles/140350.asp |bot=InternetArchiveBot }} - TODAYonline {{enllaz rotu|1=[http://72.14.235.104/search?q=cache:oFBZr9O-SdMJ:hosted.ap.org/dynamic/galleries/307-1.html%3FSITE%3DLYCOS%26SECTION%3DHOME%26TEMPLATE%3DDEFAULT+diva+a-mei+lycos&hl=en&gl=sg&ct=clnk&cd=1&client=firefox-a The Columbus Dispatch] |2=http://72.14.235.104/search?q=cache%3AoFBZr9O-SdMJ%3Ahosted.ap.org%2Fdynamic%2Fgalleries%2F307-1.html%3FSITE%3DLYCOS%26SECTION%3DHOME%26TEMPLATE%3DDEFAULT+diva+a-mei+lycos&hl=en&gl=sg&ct=clnk&cd=1&client=firefox-a |bot=InternetArchiveBot }}(Photo) *[https://web.archive.org/web/20060628090900/http://workspace.discovery-asiapac.com/zhanghuimei/fm/tw/ Portraits: Taiwán: A-mei] - Discovery Channel *[https://web.archive.org/web/20080119035737/http://www.roc-taiwan.org.uk/press/20060111/2006011101.html Discovery Channel, GIO team up to spotlight Taiwanese icons] - TRO of United Kingdom *{{enllaz rotu|1=[http://www.sino.gov.tw/en/print_issue.php3?id=200028902034y.txt&mag=past From Little Teng to A-Mei: Marking Time in Music] |2=http://www.sino.gov.tw/en/print_issue.php3?id=200028902034y.txt&mag=past |bot=InternetArchiveBot }} - SINORAMA Magacín *{{Enllaz rotu|1=Taiwán targets Hong Kong, Singapore and Malaysia markets |2=http://www.asiatraveltips.com/news05/2710-Taiw%C3%A1n.shtml |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} - ASIATravelTips.com *{{enllaz rotu|1=[http://www.chinadaily.com.cn/english/doc/2004-07/23/content_351113.html A-Mei plans benefit concert for Taiwán storm victims] |2=http://www.chinadaily.com.cn/english/doc/2004-07/23/content_351113.html |bot=InternetArchiveBot }} - ChinaDaily *[https://web.archive.org/web/20020522133946/http://www.time.com/time/asia/features/heroes/amei.html Asian Heroes 2002 - A-mei] - TIMEasia.com *{{enllaz rotu|1=[http://www.chinataiwan.org/web/webportal/W5180042/Uadmin/A5386756.html Chinese Pop's Big Sister A-mei Gets Ready to Rock] |2=http://www.chinataiwan.org/web/webportal/W5180042/Uadmin/A5386756.html |bot=InternetArchiveBot }} - Chinataiwan.org *[http://www.taipeitimes.com/News/taiwan/archives/2005/07/02/2003261867 World Vision Taiwán launches annual `30 Hour Famine' drive] - Taipei Times *[http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0WDP/is_2004_July_6/ai_n6280477 China extends welcome to Taiwán singer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120119094049/http://findarticles.com/p/articles/mi_m0WDP/is_2004_July_6/ai_n6280477/ |date=2012-01-19 }} - Asian Economic News *[http://www.findarticles.com/p/articles/mi_kmafp/is_200406/ai_n6844311 Taiwán pop princess A-mei gets go ahead for Beijing concert] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050321091219/http://www.findarticles.com/p/articles/la |date=2005-03-21 }} - Agence France-Presse *[http://www.taipeitimes.com/News/front/archives/2004/06/14/2003174980 'Radical' A-mei cancels show in China] - Taipei Times *[http://www.taipeitimes.com/News/front/archives/2004/08/07/2003182025 A-mei blasted for not taking a stand] - Taipei Times *[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/3802859.stm Taiwán star silenced by China row] - BBC News *{{Enllaz rotu|1=[http://www.highbeam.com/doc/1G1:68744389/Back+In+The+Spotlight~R~(Taiwanese+singer+A-mei+banned+in+China).html?refid=SEO Back In The Spotlight] |2=http://www.highbeam.com/doc/1G1:68744389/Back+In+The+Spotlight~R~(Taiwanese+singer+A-mei+banned+in+China).html?refid=SEO |bot=InternetArchiveBot }} - Newsweek *[http://www.asiaweek.com/asiaweek/magacín/2000/0317/people.html People: A*Mei Touched By Señardá] - Newsweek *[http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0WDP/is_2000_August_7/ai_63946786 Jackie Chan, A-mei among influential cross-strait figures] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050321091219/http://www.findarticles.com/p/articles/la |date=2005-03-21 }} - Asian Economic News *[http://www.findarticles.com/p/articles/mi_kmnew/is_200101/ai_kepm314378 The Muzzling of A-mei] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120119070632/http://findarticles.com/p/articles/mi_kmnew/is_200101/ai_kepm314378/ |date=2012-01-19 }} - Newsweek *[http://www.asiaweek.com/asiaweek/magacín/2000/1229/yearend_people.html Amazing A-mei] - Asiaweek *{{enllaz rotu|1=[http://www.isop.ucla.edu/eas/newsfile/chnyouth/990807-nyt.htm What Crisis? A Taiwán Temptress Seduces China] |2=http://www.isop.ucla.edu/eas/newsfile/chnyouth/990807-nyt.htm |bot=InternetArchiveBot }} - NY Times *[https://www.cnn.com/SHOWBIZ/Music/9910/04/wb.hongkong/ Hong Kong, Taiwán battle for music dominance in Asia] - CNN *[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/761908.stm China bans Taiwán's Madonna] - BBC News *[https://web.archive.org/web/20081210085704/http://robots.cnn.com/ASIANOW/time/asiabuzz/9909/13.2/ The Star Has Landed!] - CNN *[https://web.archive.org/web/20060815204556/https://www.cnn.com/WORLD/asiapcf/9908/10/china.taiwan.pop/index.html Taiwanese pop star becomes Chinese sensation] - CNN {{llistaref}} == Enllaces esternos == ===Sitios Oficiales=== *[https://web.archive.org/web/20090510125429/http://www.starmei.com/ A*mei's International Official Website] *[https://web.archive.org/web/20080420221733/http://www.ilovesuper.com/stars2/blog/amei/ A Mei's Blog] Chinese *[https://web.archive.org/web/20090831043859/http://www.emimusic.com.tw/artist/info/548 EMI Taiwán] *[http://www.myspace.com/zhanghuimei A-mei's MySpace] *[https://www.facebook.com/home.php?ref=home#/group.php?gid=116436319432 AMEI's FANS GROUP ON FACEBOOK] *[https://www.facebook.com/home.php?#/pages/Zhang-Hui-Mei/105986538411?ref=ts BECOME A FAN OF ZHANG HUI MEI on FACEBOOK] ===Otros=== *[http://www.geniv.com/ako888/list.php?id=359 AMW168: A-Mei's Lyrics, English Translation, Midis, Videos] *[https://web.archive.org/web/20080222195402/http://www.mtvasia.com/Feature/Special/MTVLiveAMei/index.html MTV Live with A-mei 2004] - MTVasia *[https://web.archive.org/web/20080418093249/http://www.hitoradio.com/music/1a_3_1_1_1.php?artist_id=511 About A-mei on Hitoradio] - Hitoradio Taiwán *[https://web.archive.org/web/20060831090852/http://www.askmen.com/women/singer_60/96_a_mei.html Askmen.com: A-mei] *Singers/Musicians mentioned: [https://web.archive.org/web/20120208050840/http://www.doms.com.tw/ DOMS] [https://web.archive.org/web/20060209161017/http://sonicsanctuary.net/ Sonic Sanctuary] [https://web.archive.org/web/20100111080701/http://yu-sheng.org/homepage/2.php Yu-sheng Chang] [https://web.archive.org/web/20081222012822/http://www.biung.idv.tw/ Biung Wang] *[https://web.archive.org/web/20070202032121/http://www.2007fusion.com/ Fusion2007.com 02/13/2007-Amei's Concert] {{NF|1972||Amei}} [[Categoría:Cantantes de Taiwán]] gibkbiy3urzluqnooqgtq1lj138jl9u 0 143826 4379556 4231888 2025-06-26T10:00:08Z YoaR 37624 4379556 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Adriana Martín}} {{persona}} '''Adriana Martín Santamaría''' {{nym}} ye una [[xugadora de fútbol|futbolista]] profesional [[España|española]]. Anguaño xuega nel [[Málaga Club de Fútbol Femenino|Málaga CF Femenín]].<ref name="ref_1"/> == Biografía == Nació en [[La Puebla de Valverde]], na [[provincia de Teruel]], pero a los cuatro años treslladar cola so familia a la llocalidá barcelonesa de [[Vilasar de Mar]], empezando a xugar al fútbol con mozos nel equipu llocal, la [[Unió Esportiva Vilassar de Mar|UE Vilassar de Mar]]. A los trelce años ingresó nes categoríes inferiores del FC Barcelona.<ref>[https://www.marca.com/2011/10/13/futbol/mas_futbol/1318529028.html Adriana Martín, una máquina de faer goles]</ref> === Trayeutoria deportiva === Xugó cuatro temporaes siguíes nel RCD Espanyol (2005-2009), onde conquistó la Copa de la Reina en 2009, el club pericu venció por 1-5 al Prainsa de Zaragoza, que xugaba como llocal nel estadiu de La Romareda. Naquella final, marcó cuatro goles. Na primavera de 2012, colar al [[Western New York Flash]] d'[[Estaos Xuníos]].<ref>[https://www.marca.com/2012/05/21/futbol/mas_futbol/1337596342.html Adriana Martín esfruta de la so segunda etapa n'Estaos Xuníos]</ref> Col equipu norteamericanu ganó la Lliga Women's Premier Soccer League (WPSL) al impornerse na final del tornéu al Chicago Red Stars por 4-2 na tanda de penaltis, n'acabando'l choque n'empate a unu. Adriana, amás, acabó como la máxima goliadora, 15 tantos en 11 partíos, y acabó siendo escoyida la meyor xugadora del tornéu.<ref>[http://www.as.com/futbol/articulo/adriana-martin-gano-liga-estadounidense/20120803dasdaiftb_28/Te Adriana Martín ganó la lliga d'Estaos Xuníos]</ref> Tres el so pasu polos Estaos Xuníos, fichó pol Chelsea de la FA Women's Super League (WSL). Nel conxuntu inglés, xugó col dorsal númberu 21, n'homenaxe al xugador pericu trágicamente fináu [[Dani Jarque]].<ref>[http://www.as.com/futbol/articulo/adriana-debuto-chelsea-titular-victoria/20120821dasdaiftb_42/Te Adriana debutó nel Chelsea como titular y con victoria]</ref><ref>[http://www.as.com/futbol/articulo/adriana-siempres-afité--torres/20121005dasdaiftb_48/Te Adriana: "Siempres m'afité en Torres"]</ref> N'ochobre d'esi mesmu añu, acabó la so esperiencia n'Inglaterra y volvió a España.<ref>[https://www.marca.com/2012/10/16/futbol/futbol_femenino/1350375572.html Adriana Martín ta de vuelta]</ref><ref>[https://www.marca.com/2012/11/02/futbol/futbol_femenino/1351857711.html Adriana Martín, otra vegada de roxiblanca]</ref> [[Club Atlético de Madrid Femenín]] En febreru de 2013, anunció que volvería xugar nel New York Flash, pero nesta ocasión na nueva Lliga profesional d'Estaos Xuníos, la NWSL. Compartiría vestuariu cola actual [[FIFA Balón d'Oru|Balón d'Oru femenino]], [[Abby Wambach]].<ref>[https://www.marca.com/2013/02/04/futbol/futbol_femenino/1359993838.html Adriana Martín torna al New York Flash]</ref><ref>[http://futbol.as.com/futbol/2013/05/09/mas_futbol/1368134367_752625.html Adriana: “La nueva lliga de EE UU ta más igualada que nunca”]</ref><ref>[https://www.marca.com/2013/09/01/futbol/futbol_femenino/1378034866.html Portland, campeón de la NWSL]</ref><ref>[https://www.marca.com/2013/10/04/futbol/futbol_femenino/1380872508.html De xugar na meyor Lliga del mundu a partir xelu per Teruel]</ref> Nel branu de [[2014]] ficha pol [[Levante Unión Deportiva (femenín)|Levante UD]].<ref name="ref_1"/> == Distinciones individuales == El 8 de marzu de 2013,<ref>{{Enllaz rotu|1=[http://www.diariodeteruel.es/deportes/29963-francesc-llenes-y-adriana-martin-los-meyores-deportistes-turolenses-de-2012.html Francesc Llenes y Adriana Martín, los meyores deportistes turolenses de 2012] |2=http://www.diariodeteruel.es/deportes/29963-francesc-llenes-y-adriana-martin-los-meyores-deportistes-turolenses-de-2012.html |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Clubes == {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="190"|Club !width="170"|País !width="120"|Añu |-align=center |[[Futbol Club Barcelona (fútbol femenín)|FC Barcelona]] |[[España]] |[[2002]] - [[2003]] |-align=center |[[CE Sabadell (femenín)|CE Sabadell]] |[[España]] |[[2003]] - [[2004]] |-align=center |[[Futbol Club Barcelona (fútbol femenín)|FC Barcelona]] |[[España]] |[[2004]] - [[2005]] |-align=center |[[Real Club Deportivo Español (femenín)|RCD Español]] |[[España]] |[[2005]] - [[2009]] |-align=center |[[Rayo Vallecano de Madrid (femenín)|Rayo Vallecano]] |[[España]] |[[2009]] - [[2011]] |-align=center |[[Club de Fútbol Pozuelo de Alarcón (femenín)|CF Pozuelo de Alarcón]] |[[España]] |[[2011]] |-align=center |[[Sky Blue FC]] |[[Estaos Xuníos]] |[[2011]] |-align=center |[[Atlético de Madrid Femenín]] |[[España]] |[[2011]] - [[2012]] |-align=center |[[Western New York Flash]] |[[Estaos Xuníos]] |[[2012]] |-align=center |Chelsea |[[Inglaterra]] |[[2012]] |-align=center |Atlético de Madrid Femenín |España |[[2012]] |-align=center |[[Western New York Flash]] |[[Estaos Xuníos]] |[[2013]] |-align=center |[[Levante Unión Deportiva (femenín)|Levante UD]] |España |[[2014]] - 2017 |-align=center |[[Málaga Club de Fútbol Femenino|Málaga CF Femenín]] |España |[[2017]] - |} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{enllaces deportista}} {{NF|1986||Martin, Adriana}} [[Categoría:Futbolistes d'Aragón]] nb5cw34v4f74gfqkew34at7fwqcfw33 0 145567 4379611 4368940 2025-06-26T10:11:10Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379611 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María África Gracia Vidal''' {{nym}}, conocida como '''María Montez''', foi una [[actriz]] de cine [[República Dominicana|dominicana]] que ganó fama y popularidá na década de 1940 como una ''guapura exótica'' protagonizando una serie de [[Cine d'aventures|películes d'aventures]] filmaes en [[Technicolor]]. El so imaxe na pantalla foi de la típica [[engañadora]] qu'usaba vistíos con traxes de fantasía y [[xoyes]] brilloses. ''Montez'' yera conocida como ''"La Reina del Tecnicolor"''. {{ensin referencies}} A lo llargo de la so carrera ''Maria Montez'' participó n'alredor de 26 películes, 21 de les cualos fueron rodaes n'[[Estaos Xuníos]] y cinco n'[[Europa]]. L'apellíu ''Montez'' tomar n'homenaxe a la baillarina [[Lola Montez]]. == Primeros años == María África Gracia Vidal nació na provincia de Barahona, República Dominicana, siendo la segunda de diez fíos del español Isidoro Gracia y la dominicana Teresa Vidal. El so padre dedicar a la esportación de madera y a la venta de texíos. A temprana edá, ''Montez'' aprendió a falar [[Idioma inglés|inglés]] y foi educada nun conventu católicu de [[Santa Cruz de Tenerife]]. A mediaos de la década de 1930, el so padre foi nomáu cónsul español en [[Belfast]], [[Irlanda del Norte]], onde la familia camudóse. Foi ellí onde Montez conoció al so primer home, William G. McFeeters, con quien se casó a los 17 años. Nel llibru ''Maria Montez, La so Vida''<ref>http://www.mariamontez.org/mmsuvida100.html</ref> de Margarita Vicens de Morales, edición de 2003, na páxina 26, puede vese una copia del certificáu de nacencia de María Montez, probando que'l so nome orixinal yera María Africa Gracia Vidal. El nome del so padre yera Isidoro Gracia y el de la so madre yera Teresa Vidal. == Carrera == [[Nueva York]], onde'l so primer trabayu foi posar pa la portada d'una revista pola suma de US$50. [[Ficheru:Maria_Montez_Argentinean_Magazine_AD_2.jpg|thumb|left|210px|María Montez posando pa una revista arxentina n'abril de 1944]] Decidida a convertise nuna ''actriz de teatru'', contrató a un axente y creó una [[fueya de vida]] que la faía dellos años más nuevu, poniendo na fecha de nacencia "1917" en dellos casos y "1918" n'otros. Finalmente, aceptó una ufierta d'[[Universal Pictures]], faciendo'l so debú cinematográficu na [[Clase B (cine)|película B]] ''Boss of Bullion City'' empobinada por ''Ray Taylor'' y protagonizada por [[Johnny Mack Brown]]. [[Ficheru:Maria Montez cropped.JPG|thumb|Montez nel [[Tráiler (cine)|tráiler]] de la película ''[[Cobra Woman]]'' (1944)]] El so guapura llueu la convirtió na pieza central de les películes d'aventures en [[Technicolor]] de la Universalsobremanera los seis películes nes qu'actuó xunto a Jon Hall, como son ''[[Arabian Nights]]'', ''[[White Savage]]'', ''[[Ali Baba and the Forty Thieves]]'', ''[[Cobra Woman]]'', ''Gypsy Wildcat'' y ''Sudan''. Montez amás apaeció na película [[Western]] ''Pirates of Monterey'' xunto a [[Rod Cameron]] y en ''[[The Exile]]'', esta postrera empobinada por [[Max Ophüls]] y protagonizada por [[Douglas Fairbanks, Jr.]] La identificación con esta imaxe cinematográfica foi tal que María Montez yera conocida como "The Queen of Technicolor" (La Reina del Technicolor). En xineru de 1951, Montez apaeció na obra ''l'Ile Heureuse'' ( La isla feliz) escrita pol so home. Tamién escribió tres llibros: ''Forever Is A Long Time'', ''Hollywood Wolves I Have Tamed'' y ''Reunion In Lilith''. D'estos llibros, namái fueron publicaos los dos primeros. Coles mesmes dedicóse a escribir una serie de [[poesíes]], ente elles ''Tapecer'', que ganó'l 'Asociación The Manuscriters''. == Vida personal == El 28 de payares de 1932 casóse col banqueru irlandés William McFeeters, quien yera'l representante del [[First National City Bank of New York]] na provincia de Barahona y con quien tuvo casada casi siete años, hasta la so partida a Nueva York. Mientres trabayaba en [[Hollywood]], conoció al actor francés Jean-Pierre Aumont, con quien se casó'l 13 de xunetu de 1943, pero ésti tuvo que colase unos díes dempués de la so boda pa sirvir nes [[Fuercies Franceses Llibres]] y lluchar contra l'[[Alemaña nazi]] nel [[teatru européu na Segunda Guerra Mundial]]. A la fin de la [[Segunda Guerra Mundial]], la pareya tuvo una fía, María Cristina (conocida como [[Tina Aumont]]). Depués camudáronse a una casa en [[Suresnes]], nel suburbiu oeste de [[París]], mientres la [[Cuarta República Francesa]]. == Muerte == Montez morrió a los 39 años d'edá, el 7 de setiembre de 1951, aparentemente por cuenta de un [[ataque al corazón]] y foi atopada afogada nel bañu de la so residencia en [[Suresnes]]. Foi soterrada nel [[Campusantu de Montparnasse]]. Na so tumba amuésase 1918 como la so fecha de nacencia, siendo 1912 la real. == Nome == {{referencies}} Na so acta de nacencia figura como '''María África Gracia Vidal'''. Sicasí, al consultar la bibliografía del so nome orixinal, la mayoría de les vegaes modificáu, apaez de les siguientes maneres: *María África Vidal de Santos Silas *María África Vidal de Santos Siles Y Gracia *María Antonia Vidal de Santos Silas Y Gracia *África María Gracia Vidal *María Gracia Van Dahi de Santos Siles MacFeeters *María Van Dahi de Santo Sillas y Gracia *María América Gracia Vidal de Stu. Silas *María Teresa Vidal de Santo Silas y Gracia *María Teresa de Santo Silas Salomons *María África Antonia Gracia Vidal de Santo Silas *María Theresa Gracia de Santo Silas == Filmografía == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#FF69B4" align="center" ! Añu !! Película !! Rol |- |rowspan="2"| [[Cine en 1940|1940]] || ''Boss of Bullion City'' || Linda Calhoun |- | ''The Invisible Woman'' || Marie |- |rowspan="5"| [[Cine en 1941|1941]] || ''Lucky Devils'' || Bathing Beauty (Non acreditada) |- | ''[[That Night in Rio]]'' || Inez |- | ''Raiders of the Desert'' || Zuleika |- | ''South of Tahiti'' || Melahi |- | ''Moonlight in Hawaii'' || Ilani |- |rowspan="4"| [[Cine en 1942|1942]] || ''Bombay Clipper'' || Sonya Dietrich Landers |- | ''[[Mystery of Marie Roget]]'' || Marie Roget |- | ''[[Pardon My Sarong]]'' || Escenes esaniciaes |- | ''[[Arabian Nights]]'' || [[Scheherezade]] |- |rowspan="1"| [[Cine en 1943|1943]] || ''[[White Savage]]'' || Princesa Tahia |- |rowspan="5"| [[Cine en 1944|1944]] || ''[[Ali Baba and the Forty Thieves]]'' || Amara |- | ''Follow the Boys'' || Maria Montez |- | ''[[Cobra Woman]]'' || Tollea / Naja |- | ''[[Gypsy Wildcat]]'' || Carla |- | ''[[Bowery to Broadway]]'' || Marina |- |rowspan="1"| [[Cine en 1945|1945]] || ''[[Sudan (película)|Sudan]]'' || Naila |- |rowspan="1"| [[Cine en 1946|1946]]|| ''[[Tangier (película)|Tangier]]'' || Rita |- |rowspan="2"| [[Cine en 1947|1944]] || ''[[The Exile]]'' || Condesa |- | ''[[Pirates of Monterey]]'' || Marguerita Novarro |- |rowspan="3"| [[Cine en 1949|1949]] || ''[[Siren of Atlantis]]'' || Reina Antinea |- | ''[[Hans -y marin]]'' || Dolores, la prostituta |- | ''[[Portrait d'un assassin]]'' || Christina de Rinck |- |rowspan="1"| [[Cine en 1950|1950]] || ''[[The Thief of Venice]]'' || Tina |- |rowspan="2"| [[Cine en 1951|1951]] || ''[[Amore y sangue]]'' || Dolores |- | ''[[La vendetta del corsaro]]'' || Consuelo |} == Legáu == [[Ficheru:Maria Montez Argentinean Magazine AD.jpg|thumb|220px|Fotografía publicitaria de María Montez por una revista arxentina]] * Na ''República Dominicana'' recibió la condecoración cola [[Orde de Juan Pablo Duarte]] nel Grau d'Oficial y la [[Orde de Trujillo]] nel mesmu grau, que-y otorgó'l dictador [[Rafael Leónidas Trujillo]] en payares de 1943. * En 1944 foi promovida como ''Embaxadora de Bona Voluntá de los países llatinoamericanos ante los Estaos Xuníos'' dientro de la denominada política del bon vecín. * Poco dempués de la so muerte, una cai na ciudá de ''Barahona'', llugar de la so nacencia, foi nomada nel so honor. * Los autores [[Terenci Moix]] y [[Antonio Pérez Arnay]] escribieron un llibru onde rellaten la so vida y repasen la so filmografía, col títulu de ''Maria Montez. La reina del Tecnicolor'' * Los [[Estudiu de televisión|estudio]] de [[CERTV]], canal de televisión dominicanu, lleven el so nome, según una cai na ciudá de Barahona, el so llugar de nacencia.<ref name="llatines">{{cita llibru |apellíos=Ruíz|nome=Vicki |coautor=Sánchez Korrol, Virginia |títulu=Llatines in the United States|editorial=Indiana University Press|páxines=486–487|isbn=0-253-34680-0}}</ref> * El direutor de cine underground ''Jack Smith'' idealizó a ''Montez'' como un iconu del estilu [[camp]]. Ente los sos actos de devoción, escribió un [[manifiestu]] estéticu tituláu ''"The Perfect Filmic Appositeness of Maria Montez"'', refiriéndose a ella como "The Wonderful One" o "The Marvelous One", y fixo ellaboraos homenaxes a les películes de ''Montez'' nes sos propies películes, incluyendo la famosa ''Flaming Creatures''. * El [[pintor]] dominicanu ''Ángel Haché'' incluyó na so coleición ''Homenaxe al Cine'' una triloxía de ''Maria Montez'', y otru pintor dominicanu, ''Adolfo Piantini'', dedicó en 1983 una esposición a l'actriz qu'incluyía 26 cuadros, que fueron realizaos en distintos téuniques. * El 27 d'abril de 1996, el presidente [[Joaquín Balaguer]] inauguró'l [[Aeropuertu Internacional María Montez]].<ref>{{cita publicación |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20000527/ai_n14316461|títulu=I'm Maria, fly me!|apellíu=Ferguson |nome=James |fecha=27 de mayu de 2000|editorial=''The Independent'' |fechaaccesu=3 d'agostu de 2008}}</ref> * N'abril de 1998, el programa de televisión, MYSTERIES AND SCANDALS, realizó un episodiu sobre María Montez.<ref>https://www.youtube.com/watch?v=EvGxWJbHBOU&list=PLDxjbD154YBj5zcKtTyvbK4tbive4PT3M&index=37</ref> *En mayu de 1998, punxeron una ''estrella de bronce'' nel ''Bulevar de les Estrelles'' de [[Santu Domingu]] nel so nome. *Una cai allugada nel popular sector de Villa Juana, Distritu Nacional, lleva'l so nome. *En 2012, dáse-y el so nome a una estación de la Llinia 2 del [[Metro de Santu Domingu]]. En marzu celebróse-y un homenaxe nos [[Premios Casandra 2012]] pol centenariu de la so nacencia. *Elizabeth Ovalle, dramaturga y direutora de teatru dominicana, realizó nel añu 2012 una obra teatral titulada "La reina del Technicolor Maria Montez", escrita y empobinada pola Ovalle y actuada por Fifi Almonte. *La comunicadora y actriz dominicana [[Celinés Toribio]] representa a Montez na película "María Montez: La película", de la que tamién ye productora executiva. * Un pequeñu montaxe en YouTube de delles escenes de Montez, inclúi'l baille de la culiebra de COBRA WOMAN. <REF>https://www.youtube.com/watch?v=nmb949c9fHU</REF> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{IMDb nome|id=0599688|name=Maria Montez}} * [http://www.mariamontez.net Maríamontez.net] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181103234229/http://mariamontez.net/ |date=2018-11-03 }} {{NF|1912|1951|Montez, Maria}} {{Tradubot|María Montez}} [[Categoría:Actores y actrices de cine de la República Dominicana]] [[Categoría:Actores y actrices de teatru de la República Dominicana]] [[Categoría:Modelos de la República Dominicana]] [[Categoría:Escritores de la República Dominicana]] [[Categoría:Poetes de la República Dominicana]] [[Categoría:Escritores n'inglés]] tft3s58p81i9ofbq73zrn3x4ustlmo6 0 146362 4379455 4320864 2025-06-25T16:00:40Z YoaR 37624 4379455 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Maria Kristina Cassandra Cuneta Concepcion''' {{nym}}, conocida artísticamente como '''KC Concepcion'''. Ye una actriz y cantante [[Filipines|filipina]] qu'anguaño ye Embaxadora Nacional contra la Fame del Programa Mundial d'Alimentos de la [[ONX]]. == Biografía == === Familia === Concepcion ye fía de dos famosos, [[Gabby Concepcion]] y [[Sharon Cuneta]]. Ella foi dixebrada del so padre mientres trece años dempués de la so anulación de que padres y la so inmigración a los Estaos Xuníos en 1995. Concepcion foi adoptada llegalmente pol senador [[Kiko Pangilinan]] tres el matrimoniu de Pangilinan y Cuneta. Ella ye la más nueva de les mediu-hermanes, dos son fíos la so madre y les rellaciones posteriores del so padre: Simone Francesca Emmanuelle y Mariel Daniella Sophia y del matrimoniu de la so madre con Pangilinan, y otres rellaciones anteriores del so padre: Gabrielle Julia Marie (con Grace Ibuna), Cloie Helena (con Jenny citación Syquia-Skarne) y Samantha Alexis (con Genevieve Yatco Gonzales). == Educación == En 2003, graduóse na Escuela Internacional de Manila, y en 2007, graduóse na llicenciatura de Comunicación Corporativa Internacional cola especialización n'Artes Teatrales de la Universidá Americana de París. == Remanes == === Teatru === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; " |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu ! Títulu ! Personaxe ! Producción |- | 2003 | [[The Little Mermaid (musical)|The Little Mermaid]] | Princess Sapphire<ref name="mtvasia.com">[https://web.archive.org/web/20090413124255/http://www.mtvasia.com/News/200507/08012196.html]</ref> | Trumpets<ref>[https://web.archive.org/web/20100529041100/http://oldsite.trumpetsinc.org/productions_mermaid.html]</ref> |- | 2005 | [[Beauty and the Beast (musical)|Beauty and the Beast]] | Belle<ref name="mtvasia.com"/> | Atlantis<ref>{{Cita web |url=http://atlantisproductionsinc.com/pastshows/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120224053308/http://atlantisproductionsinc.com/pastshows/ |fechaarchivu=2012-02-24 }}</ref> |- | 2008 | Katy, the Musical Concert<ref>[http://www.pep.ph/news/20227/KC-Concepcion-returns-to-the-stage-via-multi-media-musical-Katy]</ref> | [[Katy de la Cruz]] | Celeste Legaspi |} === Televisión === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; " |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu ! Títulu ! Personaxe ! |- | 2003–2005 | [[MTV Philippines]] | Herself / VJ |[[MTV Philippines]] |- | 2006–present | [[Sharon]] | Guest Co-Host / Herself |[[ABS-CBN]] |- | 2008 | [[I am KC]] | Host / Herself |[[ABS-CBN]] |- | 2008 | [[Maalaala Mo Kaya]]: "Mansyon" | Darlene |[[ABS-CBN]] |- | 2009 | [[May Bukas Pa]] | Abby | [[ABS-CBN]] |- | 2009 | [[Lovers in Paris (Philippine TV series)|Lovers in Paris]] | Vivian Vizcarra | [[ABS-CBN]] |- | 2010–present | [[The Buzz (talk show)|The Buzz]]<ref>[http://www.pep.ph/news/25221/KC-Concepcion-accepts---The-Buzz--hosting-job KC accepts 'The Buzz']</ref> | Host/Herself | [[ABS-CBN]] |- | 2010–Present | [[ASAP (programa de televisión)|ASAP XV]] | herself/host | [[ABS-CBN]] |- | 2010 | [[Wowowee]] | herself/guest co-host | [[ABS-CBN]] |- | 2010 | [[Simply KC (talk show)|Simply KC]] | herself/host | [[ABS-CBN]] |- |} === Películes === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; " |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu ! Títulu ! Personaxe ! Producción ! Direutor ! Awards |- | 27 d'agostu de 2008 | [[For The First Time]] | Pia / Sophia Carmina Sandoval | [[Star Cinema]] | [[Joyce Bernal]] | |- | 11 de febreru de 2009 | [[When I Met O]] | Jenny | [[GMA Films]] and [[Regal Films]] | [[Joel Lamangan]] | |- | 16 de xunu de 2010 | [[I'll Be There (película de 2010)|I'll Be There]] | Kristina Concepción | [[Star Cinema]] | [[Maryo J. delos Reyes]] | |} == Premiu == === Film (Actuaciones) === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; " |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Mes / Día / Añu ! Película ! Categoría ! Organización |- | Ochobre, 2008 | For The First Time | She Supreme Awardee | 1st Supreme to the Extreme Awards |- |30 d'abril de 2009 | For The First Time | Breakthrough Performance by an Actress | 6th EnPresS Golden Screen Awards |- |28 de mayu de 2009 | For The First Time | New Movie Actress of the Year | 25th PMPC Star Awards for Movies |- |4 de febreru de 2010 | For The First Time | Best Film Debú Performer | [[3rd Gawad Xeniu Awards]] |} === Entretenimientu === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; " |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Mes / Día / Añu ! Película ! Categoría ! Organization |- | Ochobre, 2008 | For The First Time | Collaboration of the Year (with Richard Gutierrez) | 1st Supreme to the Extreme Awards |- | Payares, 2008 | | Pinoy Wannabe 2008 | 1st Nickelodeon Kids Choice Awards |- | Marzu, 2009 | For The First Time | Princess of Philippine Movies | 40th Box-Office Entertainment Awards |- | Marzu, 2009 | For The First Time | Most Promising Female Star of Movies and TV | 40th Box-Office Entertainment Awards |- | 16 de mayu de 2009 | | Pasadong Kabataan | 11th Gawad Pasáu Awards |} === Música === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; " |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Mes / Día / Añu ! Álbum ! Categoría ! Organización |- | Marzu, 2009 | a.k.a. Cassandra | New Female Recording Artist of the Year (Promising Singer) | 40th Box-Office Entertainment Awards |} == Nominaciones == === Entretenimiento === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; " |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Mes / Día / Añu ! Categoría ! Organización |- | Avientu, 2008 | POP Movie - [[For The First Time]] | ASAP Pop Viewers’ Choice Awards 2008 |- | Avientu, 2008 | POP Movie Theme Song - [[For The First Time]] | ASAP Pop Viewers’ Choice Awards 2008 |- | Avientu, 2008 | POP Love Team (with [[Richard Gutierrez]]) - [[For The First Time]] | ASAP Pop Viewers’ Choice Awards 2008 |- | Avientu, 2009 | POP Female Fashionista | ASAP Pop Viewers’ Choice Awards 2009 |- | Avientu, 2009 | POP Covergirl | ASAP Pop Viewers’ Choice Awards 2009 |} === Música === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; " |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Mes / Día / Añu ! Música ! Categoría ! Organización |- | Avientu, 2008 | For The First Time | POP Female Performance | ASAP POP Viewers' Choice 2008 |- | 26 de febreru de 2009 | a.k.a. Cassandra | Favorite New Artist | 4th Myx Music Awards |- | 25 d'abril de 2009 | a.k.a. Cassandra | Female Vocalist of 2008 | 1st Waki OPM Awards |- | 25 d'abril de 2009 | a.k.a. Cassandra | Breakout Star of 2008 | 1st Waki OPM Awards |- | 25 d'abril de 2009 | a.k.a. Cassandra | Listeners' Choice for Favorite Female Artist | 1st Waki OPM Awards |} == Discografía == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; " |-bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Añu''' || '''Álbum''' |- | 2008 || a.k.a. Cassandra |- | 2010 || KC |} === Singles === *: Imposible *: For The First Time (OST - [[For The First Time]]) *: Sía Doo Doo *: Cuando te conocí (OST - [[Cuando conocí a O]]) *: Wag Wag Na Mong Sasabihin (OST - Los amantes [[en París]]) *: Nun-yos gusta'l cine (escrita y producida por Muller y Patton) == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1985||Concepcion, KC}} {{Tradubot|KC Concepción}} [[Categoría:Actores y actrices de cine de Filipines]] [[Categoría:Actores y actrices de televisión de Filipines]] [[Categoría:Cantantes de Filipines]] [[Categoría:Persones de Manila]] f91m77j81617ra7hxguua1y56wlp1hz 0 147805 4379578 4301593 2025-06-26T10:07:12Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379578 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Constance Dowling''' {{nym}} foi una actriz d'Estaos Xuníos de les décades de 1940 y 1950. == Biografía == === Primeros años y carrera === Nacida en [[Nueva York]], Dowling foi modelu y corista antes de treslladase a [[California]] en 1943. Yera la hermana mayor de l'actriz [[Doris Dowling]].<ref>{{cita publicación|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9A01Y5DD1438F93BA15755C0A9629C8B63|títulu= Doris Dowling, 81, Is Dead; Known for Classic Films of 40's|apellíu=Saxon|nome=Wolfgang|fecha=28 de xunu de 2004|editorial=''New York Times''|fechaaccesu=2 de xunetu de 2008}}</ref> Dowling empezó la so carrera nel cine actuando en ''Up in Arms (Camín d'Oriente)'' (1944) pal productor [[Samuel Goldwyn]]. Tres dicha película, actuó n'otros varios títulos, tales como'l filme de [[cine negru]] ''Black Angel'' (1946), pero la so carrera cinematográfica nun tuvo un gran algame. Dowling vivió n'[[Italia]] dende 1947 hasta 1950 y actuó en delles producciones italianes. Volvió a [[Hollywood]] na década de 1950 ya interpretó un papel nel llargumetraxe de [[ciencia ficción]] ''Gog'', el so últimu trabayu pal cine. === Vida personal === Dowling tuvo una aventura sentimental en Nueva York col direutor cinematográficu [[Elia Kazan]], que taba casáu. La rellación remató cuando Dowling foi a Hollywood a cumplir con un contratu cinematográficu.<ref>{{cita publicación|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,967348-2,00.html|títulu=Incaution on A Grand Scale Elia Kazan: A Life|apellíu=Schickel|nome=Richard|fecha=9 de mayu de 1988|editorial=''Time''|páxines=2|fechaaccesu=2 de xunetu de 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071009223338/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,967348-2,00.html|archivedate=2007-10-09}}</ref> Darréu tuvo una rellación col poeta y novelista italianu [[Cesara Pavese]], que se suicidó en 1950 en siendo refugáu por Dowling. Unu de los sos últimos poemes titulábase "Va Venir la muerte y va tener los tos güeyos ".<ref>{{cita publicación|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3692/is_199709/ai_n8778859|títulu=Pavese's late love poems|apellíu=Williamson|nome=Alan|fecha=10 de setiembre de 1997|editorial=''The American Poetry Review''|fechaaccesu=2 de xunetu de 2008}}</ref> En 1955 Dowling casóse col productor cinematográficu [[Ivan Tors]], con quien tuvo trés fíos: Steven, David, y Peter Tors, según un fíu adoptivu, Alfred Ndwego de [[Kenia]]. Dowling retirar de la interpretación tres esti matrimoniu.<ref name=glamour>{{Cita web|url=http://www.glamourgirlsofthesilverscreen.com/show/74/Constance+Dowling/index.html|títulu=The Private Life and Times of Constance Dowling|editorial=glamourgirlsofthesilverscreen.com|fechaaccesu=2 de xunetu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20190427134123/http://www.glamourgirlsofthesilverscreen.com/show/74/Constance+Dowling/index.html|fechaarchivu=2019-04-27}}</ref> Dowling finó en [[1969]], a los 49 años d'edá, por causa d'una [[parada cardiorrespiratoria]].<ref name=glamour /> == Filmografía == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !Títulu !Papel ! Notes |- |rowspan=2|1944 |''Up in Arms (Camín d'Oriente)'' |Teniente enfermera Mary Morgan | |- |''Knickerbocker Holiday (Knickerbocker Holiday)'' |Tina Tienhoven | |- |rowspan=3|1946 |''The Well-Groomed Bride'' |Rita Sloane | |- |''Black Angel'' |Mavis Marlowe | |- |''Boston Blackie and the Law'' |Dinah Moren |Otru títulu: ''Blackie and the Law'' |- |rowspan=3|1947 |''Addio Mimí!'' |Estudiante |Otru títulu: ''Her Wonderful Lie'' |- |''Blind Spot'' |Evelyn Green | |- |''The Flame'' |Helen Anderson | |- |1948 |''Città dolente'' |Lubitza |Otru títulu: ''City of Pain'' |- |rowspan=3|1949 |''Duello Senza Onore'' |Olga |Otru títulu: ''Duel Without Honor'' |- |''Follie Per l'Opera (Una nueche de llocura)'' |Margaret Jones |Otru títulu: ''Mad About Opera'' |- |''Una Voce nel tuo Cuore'' |Dolly | Otru títulu: ''A Voice in your Heart'' |- |rowspan=2|1950 |''Miss Italia'' |Lilly | |- |''La Strada finisce sul fiume'' |Barbara |Otru títulu: ''Stormbound'' |- |rowspan=4|1951 |''Nash Airflyte Theatre'' | |TV, 1 episodiu |- |''Pulitzer Prize Playhouse'' | |TV, 1 episodiu |- |''The Adventures of Ellery Queen]'' | |TV, 1 episodiu |- |''Cosmopolitan Theatre'' | |TV, 1 episodiu |- |1951-1952 |''Lights Out'' | |TV, 2 episodios |- |1953-1954 |''City Detective'' | |TV, 2 episodios |- |1954 |''Gog'' |Joanna Merritt | |- |1955 |''Fireside Theater'' |Betty |TV, 1 episodiu |} == Notes == * ''Nel so orixe, esti artículu ye resultáu de la traducción del correspondiente de la Wikipedia n'[[Idioma inglés|inglés]]''. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{IMDb nome|0235823}} *{{IBDB nome|104831}} {{NF|1920|1969|Dowling, Constance}} {{Tradubot|Constance Dowling}} [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Actores y actrices de Nueva York]] e4hrur3qd6ey5daaqf8h2rn47u0l9yl 0 148375 4379519 4368442 2025-06-26T05:39:48Z YoaR 37624 /* Delles publicaciones */ 4379519 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Cucha Carvalheiro'''{{nym}} ye una [[actriz]], [[dramaturga]], [[actor de voz|dobladora]], [[direutora de teatru]] [[portugal|portuguesa]], nomada como direutora del Teatru da Trindade (a partir de mayu de 2009),<ref>{{cita web |url=http://cinema.sapo.pt/pessoa/cucha-carvalheiro |títulu=Cucha Carvalheiro. Portugal |fechaaccesu=5 d'abril de 2013 |fecha=26 de febreru de 2010 |idioma=portugués }}</ref> y que foi dexada cesante, contractualmente, por contención de costos en {{fecha|febrero|2013}}.<ref>{{cita web |url=http://www.publico.pt/cultura/noticia/cucha-carvalheiro-substituida-na-direccao-do-teatru-da-trindade-1583387 |títulu=Cucha Carvalheiro afastada do Teatru da Trindade por contenção de custos |fechaaccesu=5 d'abril de 2013 |fecha=5 de febreru de 2013 |obra=Publico.pt |idioma=portugués }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.ionline.pt/portugal/cucha-carvalheiro-substituida-na-direcao-teatru-da-trindade |títulu=Cucha Carvalheiro substituída na direcção do Teatru da Trindade |fechaaccesu=5 d'abril de 2013 |apellíu=Agência Lusa |fecha=5 de febreru de 2013 |idioma=portugués }}</ref> Llogró la so [[llicenciatura]] en Filosofía pola Facultá de Lletres de la [[Universidá de Lisboa]], y ye actriz profesional dende 1979, siendo alumna de [[Manuela de Freitas]] y de [[Jean-Pierre Tailhade]], nel Teatru do Mundu; d'[[Adolfo Gutkin]], de la [[Fundación Calouste Gulbenkian]]; de [[Michel Mathieu]]; [[Pierre Byland]] (nel Cursu L'acteur et son clown do Centre Kyron, en París), y de Maria do Rosário Coelho (voz). Impartió clases d'[[interpretación]] na [[Escuela Cimera de Teatru y Cine]]. Participó na televisión, más apocayá, nes series Pai à Força<ref>{{cita web |url=http://www.rtp.pt/programa/tv/p23852 |títulu=Uma história apinada de emoçõye... |fechaaccesu=5 d'abril de 2013 |fecha=marzu de 2013 |obra=RTP.pt |idioma=portugués }}</ref> y na miniserie de la "TVI 37", con una participación especial. L'actriz ye hermana del [[direutor de cine realizador cinematográficu]] [[José Fonseca y Mariña]]. == Obra == === Carrera teatral === Con una actividá teatral gallardoniada, interpretó a diversos autores, de la comedia ([[Feydeau]], [[Eduardo de Filippo]], Alan Ayckburn, [[Neil Simon]],...), traxedies ([[Sófocles]], [[Eurípides]], [[Kleist]]), drames (Nicholas Wright, [[Antón Chéjov|Chéjov]], [[Tennessee Williams]], [[Brian Friel]]), farses ([[Jean Genet]], [[Richard Dérmacy]], [[Gil Vicente]]), siendo dirixida por [[Jorge Listopad]], [[Rogério de Carvalho]], [[João Mota]], [[Mário Viegas]], [[Fernanda Lapa]], Ricardo Marquez, Michel Mathieu, ente otros. === Carrera cinematográfica === Nel [[cinema|cine]] fixo la so primer apaición en ''[[Silvestre (filme)|Silvestre]]'', de [[João César Monteiro]] (1982). Trabayó dempués con [[José Fonseca y Mariña]] (''[[Balada da Praia dos Cães (filme)|Balada da Praia dos Cães]]'', ''Vos Cornos de Cronos'', ''[[Cinco Dias, Cinco Noites]]'' y en ''O Fascínio''), [[Margarida Gil]], Rita Palma y Markus Heltschl. Participó tamién en munchos doblaxes, onde por casu dio voz a Úrsula n'[[La serenita (película de 1989)|A Pequeña Sereia]], Reina de Copes n'[[Snow White and the Seven Dwarfs|Alice non País das Maravilhas]], Flora n'[[La bella durmiente (película de 1959)|A Bela Adormilitiada]], Shenzi n'[[The Lion King|O Rei Leão]], ente otres. En televisión participó en telefilmes, series, y noveles.<ref>{{cita web |url=http://cosmos.com.sapo.pt/carvalheiro.htm |títulu=Cucha Carvalheiro |fechaaccesu=5 d'abril de 2013 |fecha=marzu de 2004 |idioma=portugués |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160303211338/http://cosmos.com.sapo.pt/carvalheiro.htm |fechaarchivu=2016-03-03 }}</ref> === Delles publicaciones === * {{Versalita|acácio de Almeida, bianca Byington, cucha Carvalheiro, José e Costa, José Raposo}}. 2007. ''Viúva rica solteira não fica''. Colecção Atlanta Filmes. Ed. Atlanta Filmes * {{Versalita|cucha Carvalheiro, gabriela Morais}}. 2002. ''Aventuras e desventuras de deuses gigantes e heroi.'' 2.ª edición de ASA. 80 pp. ISBN 9724104761, ISBN 9789724104768 * -----------------------. 2002. ''Il y a quelqu'un?'', collection manuscrit. Traducción de Pierre Léglise-Costa. Editor Maison Antoine Vitez, 29 pp. * -----------------------. 1999. ''Está aí alguém?: seis personagens para uma actriz''. Colecção Teatro. Livros Cotovia: Teatro. Ed. Cotovia, 79 pp. ISBN 9728423667, ISBN 9789728423667 === Doblaxes === {|{{tablaguapa}} border="1" cellspacing="1" cellpadding="3" ! Añu !Film !Voz orixinal ! Personaxe |- |1937 |[[Snow White and the Seven Dwarfs|Branca de Nieve y vos Sete Anõye]] |Lucille La Verne |Bruxa |- |1951 |[[Alicia nel país de les maravíes (película de 1951)|Alice non País das Maravilhas]] |Verna Felton |Reina de Copes |- |1959 |[[La bella durmiente (película de 1959)|A Bela Adormilitiada]] |Verna Felton |Flora |- |1989 |[[La serenita (película de 1989)|A Pequeña Sereia]] |Pat Carroll |Úrsula |- |1994 |[[The Lion King]] |[[Whoopi Goldberg]] |Shenzi |- |1997 |[[Flubber]] |[[Edie McClurg]] |Martha George |- |1997 |[[Hércules (película de 1997)|Hércules]] |Paddi Edwards |Átropos |- |1998 |[[Mulan]] |[[Miriam Margolyes]] |Casamenteira |- |1999 |[[Toy Story 2]] |[[Estelle Harris]] |Srª Cabeça de Batata |- |2004 |[[The Lion King 1½| Rei Leão 3 - Hakuna Matata]] |[[Whoopi Goldberg]] |Shenzi |- |2007 |[[The Simpsons Movie]] |[[Tress MacNeille]] |Curandera |- |2010 |[[Toy Story 3]] |[[Estelle Harris]] |Srª Cabeza de Batata |- |2012 |[[Dance!]] |Mónica Galán |Cercu Redondo |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref|pt|Cucha Carvalheiro|34299890|5 d'abril de 2013}} * {{IMDb|0142404|Cucha Carvalheiro}} * {{link|1=YouTube|2=|3=L'autora|4= - 6.05 [[minutu|min]]}} * {{link|1=|2=https://www.facebook.com/media/set/?set=a.541569019209679.130036.104252366274682&type=1|3= La so presencia |4= - en [[Facebook]]}} * {{link|1=|2=http://www.rtp.pt/tvonline/sites/falascurtas/?post=1966|3= Biografía de l'autora|4= - en RTP.pt}} * {{link|1=L'Agence.pt|2=http://www.lagence.pt/cv/Cucha%20Carvalheiro.pdf|3= Sitiu oficial|4= - na so axencia}} * {{link|1=|2=http://ecine.info/actores/283177/cucha-carvalheiro/|3= Biografía de l'autora|4= - en ECINE.info}} * {{link|1=|2=http://www.hollywoodishere.com/celeb/23605/|3= Biografía de l'autora|4= - en Hollywoodishere.com}} * {{link|1=|2=http://www.aeiou.pt/quiosque/cucha-carvalheiro-deixa-a-direcao-do-teatru-da-trindade|3= Biografía de l'autora|4= - en AEIOU.pt}} * {{link|1=|2=http://www.rtp.pt/rtpmemoria/?t=Inesquecivel.rtp&article=2632&visual=2&layout=5&tm=8|3= Video d'una de les sos actuaciones y curtia entrevista|4=- en RTP.pt}} {{NF|1948||Carvalheiro}} {{Tradubot|Cucha Carvalheiro}} [[Categoría:Actores y actrices de Portugal]] [[Categoría:Actores y actrices de voz de Portugal]] [[Categoría:Profesores de Portugal]] [[Categoría:Direutores de teatru de Portugal]] [[Categoría:Escritores de Portugal]] [[Categoría:Dramaturgos y dramaturgues de Portugal]] [[Categoría:Escritores en portugués]] [[Categoría:Persones de Lisboa]] 4863fufiu99hpzhs8o2a95c8gg95f4m 0 148452 4379642 3844191 2025-06-26T10:58:27Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379642 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Catalina Volpicelli'''<ref>P'acotar el so nome en castelllano ver: {{cita web|títulu=Catalina (Caterina) Volpicelli, Santa|url=http://es.catholic.net/op/articulos/35768/catalina-caterina-volpicelli-santa.html|obra=ye.catholic.net|fechaaccesu=8 de setiembre de 2016}}</ref> o '''Caterina Volpicelli''' {{nym}} foi una relixosa católica italiana, fundadora de la [[Esclaves del Sagráu Corazón de Santa Catalina Volpicelli|Congregación d'Esclaves del Sagráu Corazón]], venerada como santa na [[Ilesia católica]].<ref name="Orellana">{{cita web|apellido1=Orellana Vilches|nome1=Isabel|títulu=Santa Catalina (Caterina) Volpicelli|url=https://es.zenit.org/articles/santa-catalina-caterina-volpicelli/|obra=es.zenit.org|fecha=28 d'avientu de 2012|fechaaccesu=8 de setiembre de 2016}}</ref> == Biografía == Catalina Volpicelli nació en [[Nápoles]] el 21 de xineru de 1839, nel senu d'una familia cristiano y perteneciente a l'alta burguesía napolitana. Los sos padres fueron Pietro Volpicelli y Teresa de Micheroux. Dende la so mocedá sintió'l llamáu a consagrase na vida relixosa, por ello empecipió la so esperiencia vocacional nun monesteriu de vida contemplativa, que tuvo qu'abandonar pola so delicada salú. Cola ayuda de [[Ludovico de Casoria]] decidió consagrase nel sieglu, dedicándose al apostoláu de la oración.<ref name="CN">{{cita web|títulu=Catalina (Caterina) Volpicelli, Santa|url=http://es.catholic.net/op/articulos/35768/catalina-caterina-volpicelli-santa.html|obra=ye.catholic.net|fechaaccesu=8 de setiembre de 2016}}</ref> Coles moces que lu acompañaben nes sos obres de caridá, Catalina Volpicelli empezó la institucionalización del grupu, dándo-y un marcáu énfasis relixosu. El primer pasu foi establecer contautu con una recién congregación relixosa fundada en Francia, amestada a los [[Misioneros del Sagráu Corazón]], sicasí l'arzobispu de [[Archidiócesis de Nápoles|Nápoles]], Sisto Riario Sforza, viendo que la obra de Volpicelli yera orixinal, decidió aprobar el so grupu de muyeres como congregación relixosa de derechu diocesanu ya independiente de los franceses.<ref name="Orellana"/> La fundadora encargar por tolos medios posibles, de consiguir l'aprobación pontificia del institutu, por cuenta de que ciertu ambiente contrario a la so obra penerárase nes files de la [[Curia romana]]. Dicha aprobación consiguir en xunu de 1890. Cuatro años más tarde, Volpicelli morrió en Nápoles (28 d'avientu).<ref name="CN" /> == Cultu == Catalina Volpicelli foi declarada venerable pol papa [[Pío XII]] el 25 de marzu de 1945, foi beatificada pol papa [[Xuan Pablo II]] el 29 d'abril de 2001 y canonizada por [[Benitu XVI]] el 26 d'abril de 2009.<ref name="CN" /> La fiesta de santa Catalina Volpicelli celébrase'l 22 de xineru. La so fiesta tien el rangu de memoria obligatoria na archidiócesis de Nápoles y de solemnidá na [[Esclaves del Sagráu Corazón de Santa Catalina Volpicelli|Congregación d'Esclaves del Sagráu Corazón de Santa Catalina Volpicelli]]. La ciudá de Nápoles dedicó-y una placa conmemorativa na Vía Port'Alba, nel llugar de la so nacencia, pol so trabayu en favor de la promoción de la muyer y los valores relixosos cristianos.<ref name="Borrelli">{{cita web|apellido1=Borrelli|nome1=Antonio|títulu=Santa Caterina Volpicelli Vergine, Fondatrice|url=http://www.santiebeati.it/dettaglio/90246|obra=www.santiebeati.it|idioma=italianu|fecha=3 de setiembre de 2009|fechaaccesu=8 de setiembre de 2016}}</ref> Los sos restos venerar nel Santuariu diocesanu del Sagráu Corazón de la Salú en Nápoles.<ref name="Borrelli" /> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.santacaterinavolpicelli.com/sito-web/index.htm Páxina we de la Congregación d'Esclaves del Sagráu Corazón de Santa Catalina Volpicelli] {{it}} {{NF|1839|1894|Volpicelli, Catalina}} {{Tradubot|Catalina Volpicelli}} [[Categoría:Relixosos y relixoses d'Italia]] [[Categoría:Santos y santes d'Italia]] [[Categoría:Persones de Nápoles]] 4hju0a5pgc4s99d117y5s1ojf51wojo 0 150600 4379590 4359669 2025-06-26T10:08:45Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379590 wikitext text/x-wiki ''Pal automóvil fabricáu n'Estaos Xuníos, vease [[Ford Escort (América del Norte)]]'' {{Ficha d'automóvil | nome = Ford Escort | imagen = {{montaxe fotográficu |color_borde= | foto1a = Classic Show Brno 2011 (069).jpg{{!}} Ford Escort I | semeya1b = 1978 Ford Escort 1.1L (15648512326).jpg{{!}}Ford Escort II | semeya2a = Ford Escort 1.1 Laser (14993407397).jpg{{!}}Ford Escort III | semeya2b = Ford Escort Mk5 (1990-1992).jpg{{!}} Ford Escort IV | semeya3a = Ford Escort 02 -- Autu China -- 2014-04-23.jpg{{!}}Ford Escort China (2013). | tamañu = 250 | espaciado = 2 | pie_montaxe = Xeneraciones del Ford Escort. }} | fabricante = [[Ford Motor Company]] | periodu = 1968-2000 (Europa)<br />2014-presente (namái en China) | predecesor = [[Ford Anglia]] | socesor = [[Ford Focus]] | tipu = [[Automóvil de turismu]] [[Rally]] | segmentu = [[Segmentu C]] | rellacionáu = [[Ford Orion]] | rival = [[Opel Kadett]]<br />[[Fiat 128]]<br />[[Simca 1100]]<br />[[Renault 6]] }} El '''Ford Escort''' ye un [[automóvil]] del [[segmentu C]] producíu pol fabricante d'Estaos Xuníos [[Ford Motor Company]] ente 1968 y 2000. El Escort foi desenvueltu por Ford Europa pal mercáu européu; tamién esistió una versión d'Estaos Xuníos que foi similar en delles xeneraciones al Escort européu. Foi tamién producíu n'[[América del Sur]], onde tantu n'[[Arxentina]] como en [[Brasil]] produciéronse la tercera y cuarta xeneración, ente [[1982]] y [[2000]]. Cola creación del joint-venture [[Autolatina]] en [[1986]], toles versiones del Ford Escort pasaron a fornise con impulsores [[Audi]], emplegaos pa la marca [[Volkswagen]] nel mercáu suramericanu. Esta producción duró hasta [[1995]], añu en que s'eslleiera Autolatina. En total, esistieron seis generación del modelu Escort, que fueron sometíes en distintes dómines a distintos tipos de restyling, como en [[1986]] y [[1994]]. D'estos seis versiones, la primera y la segunda producir en versión [[notchback]], ente que, de la tercera a la sesta, dambes incluyíes, solamente produciéronse en versiones [[hatchback]], [[descapotable]] y [[Familiar (automóvil)|familiar]]. Estes xeneraciones complementar con una versión sedán del vehículu que foi bautizada como [[Ford Orion]]. A partir de la reformulación de la sesta xeneración, toles versiones pasaron a denominase namái Escort. __TOC__ {{clear}} == Primer xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Primer xeneración | imaxe = [[Ficheru:Ford Escort MkI 1100 1972.JPG|250px]] Ford Escort I de 1972. | fábrica = [[Halewood Body & Assembly]], [[Inglaterra]]<br /> [[Saarlouis]], [[Alemaña]]<br /> [[Nazaré]], [[Israel]]<br /> [[Homebush (Nueva Gales del Sur)|Homebush]], [[Australia]]<br /> [[Nueva Zelanda]]<br /> [[República de China|Taiwán]] ([[Ford Lio Ho]], CKD)<ref>{{cita web|url=http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=129|títulu=Facilities &#124; Ford Motor Company Newsroom|editorial=''Media.ford.com''|fecha=|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100531005510/http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=129|fechaarchivu=31 de mayu de 2010}}</ref><br />[[Genk]], [[Bélxica]]<ref>{{cita web|url=http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=48|títulu=Facilities &#124; Ford Motor Company Newsroom|editorial=''Media.ford.com''|fecha=|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100902044554/http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=48|fechaarchivu=2 de setiembre de 2010}}</ref> | periodu = [[1968]] – [[1974]] | carrocería = [[Sedán]] 2 y 4 puertes<br />[[Familiar (automóvil)|Familiar]] 3 puertes<br />[[Furgoneta]] 2 puertes | configuración = Motor delanteru llonxitudinal, traición trasera | dimensiones = 4045 mm (familiar: 4084 mm) / 1570 mm / 1486 mm / 2400 mm | pesu = }} [[Ficheru:1972 Ford Escort (Mark I) XL 4-door sedan (2015-06-18) 02.jpg|thumb|left|200px|Ford Escort I sedán de cuatro puertes.]] Na década de 1950 Ford Motor d'Inglaterra fabricó per primer vegada un automóvil cola denominación "'''Escort'''". Trátase de la versión [[Familiar (automóvil)|familiar]] del modelu [[Ford Prefect (automóvil)|Ford Prefect]]. La llinia Ford Escort europea nació en 1968 como proyeutu paneuropéu de Ford, nel que taríen implicaes tanto la división británica (onde sustituyiría al Anglia 105Y) y l'alemana, onde crearía un nuevu nichu de mercáu. El primer Escort incorporaba faros redondos y diseñu aerodinámicu. Los sos motores yeren Ford Kent de fluxu cruzao, con cuatro cilindros en llinia. La serie Twin Cam taba fornida con un motor Lotus d'ocho válvules y doble árbol de lleves, capaz d'apurrir una potencia máxima de 120&nbsp;CV. Ésti ganó nel so debú, nel Circuitu Internacional d'Irlanda, pilotáu por Roger Clark. === Versiones RS === [[Ficheru:Fors Escort 1600RS.jpeg|thumb|left|230px|Ford Escort I RS.]] El Escort I '''RS1600''' foi'l primer modelu de Ford con denominación '''RS''' ('''R'''allye '''S'''port), y el primeru en salir de la cadena de producción de '''AVO''' ('''A'''dvanced '''V'''ehicle '''O'''perations). El RS1600 foi anunciáu nel añu 1970 como'l sustitutu del Escort Twin Cam, y en teoría incorporaría un motor BDA de 16 válvules, qu'apurría 120 CV na so versión de cai, y aproximao unos 160 na so versión de competición. A pesar d'ello, los RS1600 que ganaron la Copa del Mundu de Rally, montaben motores X-Flow 1860 en cuenta de los BDA. La única razón yera que los X-Flow taben fabricaos a prueba de bombes, y yeren ideales pa cubrir llargues distancies. Al ganar la Copa del Mundu de Rally apaeció'l Escort Méxicu, col motor X-Flow de 1598 cc y 86 CV. El 11 d'ochobre de 1973 apaeció'l Escort '''RS2000''', qu'en principiu diba llamase “Puma” pero la directiva de Ford decidió siguir cola tradición RS. Incorporaba un motor Pinto 2.0 cola única diferencia de qu'en cuenta de llevar un ventilador mecánicu, por razones d'espaciu nel vanu motor, tenía un electro ventilador controláu por termostatu. El motor producía 100CV, 2 más que'l Pinto 2.0 de les Cortina. El so preciu base yera de £1586. === Motorizaciones === * 939 cc [[Motor de 4 cilindros en llinia|I4]] [[OHV]] * 1098 cc I4 OHV * 1298 cc I4 OHV (1300 y GT), * 1558 cc I4 (Twin Cam) * 1994 cc I4 (RS2000) * 1100 cc I4 OHV {{clear}} == Segunda xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Segunda xeneración | imaxe = [[Ficheru:Ford Escort Newnham 1976.jpg|250px]] Ford Escort II. | fábrica = [[Halewood Body & Assembly]], [[Inglaterra]]<br />[[Saarlouis]], [[Alemaña]]<br />[[Cork]], [[Irlanda]]<br />[[Homebush (Nueva Gales del Sur)|Homebush]], [[Australia]]<br />[[Wiri]], [[Nueva Zelanda]] | periodu = [[1974]] – [[1980]] | carrocería = [[Sedán]] 2 y 4 puertes<br />[[Familiar (automóvil)|Familiar]] 3 puertes<br />[[Furgoneta]] 2 puertes | configuración = Motor delanteru llonxitudinal, traición trasera | dimensiones = 3975 mm (familiar: 4140 mm) / 1570 mm / 1414 mm / 2400 mm | peso = | Llamatos = N'Uruguái moteyáu como "Pamperito" }} Los primeres Escort II salieron de les cadenes de producción el 2 d'avientu de 1974, y punxéronse a la venta a principios de 1975, mientres el so desenvolvimientu'l so nome en clave foi: “''Brenda''”. A nivel mecánicu yera práuticamente idénticu al Escort I, del cual tomó toles sos mecániques, inclusive l'impopular motor de 950 cc. Les versiones familiares yeren totalmente idéntiques a les del Escort I, solamente camudaba'l so frontal. La producción de los Escort II remató adulces n'agostu de 1980, dempués d'un ampliu númberu de ventes. === Motores === * [[Motor Ford Kent]] [[OHV]] [[Motor de 4 cilindros en llinia|I4]] de 1,1 L * Motor Ford Kent OHV I4 de 1,3 L * Motor Ford Kent OHV I4 de 1,6 L * Motor Cosworth BDA [[DOHC]] I4 de 1,8 L (RS1800) * Motor Ford Pinto OHC I4 de 2,0 L (RS2000 y Australia) <gallery perrow=4 widths=180px> Archivu:Escort Mk2 (2448155059).jpg|Ford Escort II con faros cuadraos. Archivu:Nationale oldtimerdag Zandvoort 2010, 1976 FORD ESCORT 2000 RS, pic1.JPG|Ford Escort II RS Archivu:Ford Escort 1.3 GL (18421851795).jpg|Ford Escort II sedán 4 puertes. </gallery> {{clear}} == Tercer xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Tercer xeneración | imaxe = [[Ficheru:Ford Escort 3 with 5 doors.jpg|250px]] Ford Escort III. | fábrica = [[Halewood Body & Assembly]], [[Inglaterra]]<br />[[Almussafes]], [[Comunidá Valenciana]], [[España]]<ref name="autogenerated1">{{cita web|url=http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=122|títulu=Facilities &#124; Ford Motor Company Newsroom|editorial=''Media.ford.com''|fecha=|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100902044441/http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=122|fechaarchivu=2 de setiembre de 2010}}</ref><br />[[Saarlouis]], [[Alemaña]]<ref name="autogenerated2">{{cita web|url=http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=47|títulu=Facilities &#124; Ford Motor Company Newsroom|editorial=''Media.ford.com''|fecha=|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100902044549/http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=47|fechaarchivu=2 de setiembre de 2010}}</ref> | periodu = [[1980]] – [[1986]] | carrocería = [[Hatchback]] 3 y 5 puertes<br />[[Familiar (automóvil)|Familiar]] 3 y 5 puertes<br />[[Descapotable]] 2 puertes<br />[[Furgoneta]] 2 puertes | configuración = Motor delanteru tresversal, traición delantera | dimensiones = | peso = }} En setiembre de 1980 apaez la tercer xeneración del Ford Escort, que al contrariu que los dos anteriores disponía de traición delantera. Esta nueva xeneración nun yera tan solo una reestilización de les anteriores, sinón que partía d'una base dafechu distinta, incluyendo nuevos motores y una suspensión dafechu independiente nes 4 ruedes. El nome que recibió l'automóvil mientres la so etapa de desenvolvimientu foi "Erika". El so comercialización n'Europa empezó en 1980, y n'España, nel últimu trimestre de 1981. Con tal motivu, Ford aprovechó tamién pa introducir dellos cambeos na gama Fiesta, según nos modelos cimeros (Taunus y Granada), que yeren d'importación. En 1981 el Escort III foi nomáu [[Coche del Añu n'Europa]], y al añu siguiente, Coche del Añu n'España.<ref>[http://www.caroftheyear.org/previous-winners/1981_1/coty Coche del Añu n'Europa 1981] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120101121344/http://www.caroftheyear.org/previous-winners/1981_1/coty |date=2012-01-01 }}. ''Caroftheyear.org''. Consultáu'l 15-4-2011.</ref><ref>[https://www.abc.es/informacion/coche/ford_escort.asp Ford Escort, Coche del Añu 1982]. ''ABC.es''. Consultáu'l 15-4-2011.</ref> Ente les carroceríes disponibles atópense versiones de 3 puertes, de 5 puertes, familiar y una novedá al respective de la segunda xeneración: una versión descapotable. Amás, en 1983 poner a la venta una versión de 4 puertes denominada "[[Ford Orion|Orion]]". El Escort compitió col [[Talbot Horizon]], [[SEAT Ritmo]] y [[SEAT Ronda|Ronda]], y [[Renault 14]] y [[Renault 11|11]], fundamentalmente. En 1986, el Escort III foi reestilizado p'afaelo a la dura competencia nesi segmentu del mercáu (siendo vendíu como Escort IV, que yera básicamente'l mesmu automóvil). Pal mercáu español, les versiones de 5 puertes yeren fabricaes na fábrica valenciana d'[[Almussafes]]. El XR3, RS Turbo y el XR3i importábense. === Mecánica === Ente les motorizaciones de gasolina disponible nel Escort III, partir dende un 1.1 L ([[motor Valencia]]), pasando polos modernos motores CVH, de 1.3 L y 1.6/1.6i L, hasta llegar a un 1.6i L con turbo qu'apaecería a finales de 1984. En motorizaciones diésel, namái se disponía d'un 1.6 L. Taba disponible n'acabaos L (1.1 y 1.3), GL (1.1, 1.3 y 1.6) y Ghia (1.3 y 1.6). Les tresmisiones disponibles yeren una Ford BC4 manual de 4 velocidaes, una Ford BC5 manual de 5 velocidaes, o una Ford ATX automática de 3 velocidaes. <gallery perrow=4 widths=180px> Archivu:1983 Ford Escort RS1600i black.jpg|Ford Escort III RS Archivu:1982 Ford Escort 1.3L 5-d.jpg|Ford Escort III (vista posterior). </gallery> == Cuarta Xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Cuarta Xeneración | imaxe = [[Ficheru:Ford Escort MK4 front 20081215.jpg|250px]] Ford Escort de 1986. | fábrica = [[Halewood Body & Assembly]], [[Inglaterra]]<br />[[Almussafes]], [[Comunidá Valenciana]], [[España]]<ref name="autogenerated1"/><br />[[Saarlouis]], [[Alemaña]]<ref name="autogenerated2"/><br />[[Xeneral Pacheco]], [[Arxentina]], Ford Motor do Brasil | periodu = [[1986]] - [[1990]]<br />[[1988]] - [[1995]] ([[Arxentina]]) | carrocería = [[Hatchback]] 3 y 5 puertes<br />[[Familiar (automóvil)|Familiar]] 3 y 5 puertes<br />[[Descapotable]] 2 puertes<br />[[Furgoneta]] 2 puertes | configuración = Motor delanteru tresversal, traición delantera | dimensiones = | peso = }} Al empiezu del añu 1986 apaeció la Cuarta xeneración del Escort, un rediseño del Escort III, y caltenía la mayoría de les carauterístiques y motorizaciones. Sicasí, esti Escort empezó a montar un arcaicu sistema d'[[antibloqueo de frenos]], llamáu ABL. Al igual que l'anterior versión del Escort III, taba disponible con caxa de cambeos Ford BC4 manual de 4 velocidaes, Ford BC5 manual de 5 velocidaes, y Ford ATX automática de 3 velocidaes, pero agora, tamién taba disponible con una Ford CTX [[Tresmisión variable continua|CVT]] automática. Hubo versión cabrio y una RS Turbo, que tenía 133cv, plantes específiques, asientos recaro, alerón, aletines, taloneras y branquies nel capo N'[[América del Sur]], esta versión empezó a ser construyida primeramente por [[Ford Motor do Brasil]] y por Ford Motor d'Arxentina. El modelu, a diferencia d'[[Europa]], venía forníu col vieyu motor CHT, construyíu por FMB pa motorizar al [[Ford Corcel]] y que de la mesma, yera deriváu del modelu [[Renault 12]] francés. Col advenimiento d'[[Autolatina]] y la fusión con [[Volkswagen]], esti modelu de Escort pasó a fornir un motor [[Audi]] A-1000, igual al utilizáu por Volkswagen para motorizar al [[Volkswagen Golf]], anque a diferencia d'este, nel Escort venía con disposición tresversal. En materia deportivo, esti modelu foi'l primeru de la gama Escort en ser utilizáu n'[[Arxentina]] pa competir na categoría [[TC 2000]]. Per esos años, [[Ford Motor Arxentina]] desenvolviera un modelu 3 puertes de corte deportivu que foi denomináu '''Ford Escort XR3''' y foi desenvueltu pal so usu en competencies. Uno de los preparadores que fixera usu d'esti modelu, foi'l chasista [[Tuliu Crespi]], qu'en collaboración con [[Oscar Castellanu]] na parte motores, fixeron debutar na categoría y nel automovilismu grande de l'Arxentina, al futuru quíntuple campeón de [[Turismu Carretera]], [[Guillermo Ortelli]]. === Motores === * [[Motor Ford Kent|Motor Valencia]] [[OHV]] [[Motor de 4 cilindros en llinia|L4]] de 1117 cc * Motor Valencia OHV L4 de 1296 cc * [[Motor Ford Kent|Motor HCS]] OHV L4 de 1118 cc * Motor HCS OHV L4 de 1297 cc * [[Motor Ford CVH]] [[OHC]] L4 de 1392 cc * Motor Ford CVH OHC L4 de 1596 cc <gallery perrow="4" widths="180"> Archivu:Ford Escort MK4 rear 20081215.jpg|Ford Escort IV reestilizado (parte trasera). Archivu:Ford Escort 4 Cabriolet 1597cc registered March 1990.JPG|Ford Escort IV cabrio Archivu:Ford Escort Kombi rear 20080102.jpg|Ford Escort IV Kombi </gallery> {{clear}} == Quinta xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Quinta xeneración | imaxe = [[Ficheru:Ford Escort front 20080205.jpg|250px]] Ford Escort de la quinta xeneración. | fábrica = [[Halewood Body & Assembly]], [[Inglaterra]]<br />[[Almussafes]], [[Comunidá Valenciana]], [[España]]<ref name="autogenerated1"/><br />[[Saarlouis]], [[Alemaña]]<ref name="autogenerated2"/> | periodu = [[1990]] – [[1995]] | carrocería = [[Hatchback]] 3 y 5 puertes<br />[[Familiar (automóvil)|Familiar]] 5 puertes<br />[[Descapotable]] 2 puertes<br />[[Furgoneta]] 3 puertes | configuración = Motor delanteru tresversal, traición delantera | dimensiones = | peso = }} En setiembre de 1990, salió la Quinta xeneración del Escort, carrocería que sirvió como base pal "Escort RS Cosworth" utilizáu nel [[Campeonatu Mundial de Rally]]. Esti nuevu Escort presentaba un diseñu con mayores dimensiones que'l so antecesor, sicasí esto nun suponía un cambéu de segmentu pal modelu. Esta versión, nada tenía que ver cola anterior, calteniendo namái l'estilu de diseñu de lo so parte posterior con cayida tipu fastback, y presentando mayores dimensiones y nueves llinies que lo dotaben d'una figura altamente aerodinámica. Otra novedá, foi la implementación de los motores Zetec de cuatro cilindros 16v y DOHC 4 cilindros 16v, que sutituían a los veteranos CVH y OHV, con cilindraes d'ente 1.6 y 1.8 llitros y los motores Audi A-1000 implementaos n'Arxentina y Brasil de 1600 y 1800 cm3. Otra versión especial, fabricada n'[[Inglaterra]], foi'l [[Ford Escort RS Cosworth]], que fornía un motor [[Cosworth]], un 2.0 16V Turbo, y traición total. Los DOHC veníen heredaos del [[Ford Sierra]]. La versión [[sedán]] foi rebautizada como [[Ford Orion]] y comercializóse como un modelu separáu, anque yeren idénticos dende'l frontal hasta les puertes traseres. N'[[Arxentina]], la versión 3 puertes del Escort siguió comercializándose col nome '''Escort XR3''', ente que los sos motores siguíen siendo los mesmos motores [[Audi]] de la xeneración anterior y empezaben a llegar les primeres unidaes con motor [[Cosworth]] de 2 llitros y 16 válvules. Esti Escort recibió llixeros retoques estéticos en setiembre de 1992 (siendo vendíu como '''Escort Vb'''). === Motores === * 1.3 L (1297 [[Centímetru cúbicu|cc]]) HCS 60 PS (44 kW; 59 [[Caballu de vapor|CV]]) * 1.4 L CFi (1392 cc) CVH 71 PS (52 kW; 70 CV) * 1.4 L EFi (1392 cc) CVH 75 PS (55 kW; 74 CV) * 1.6 L G/H (1597 cc) CVH 90 PS (66 kW; 89 CV) * 1.6 L EFi (1597 cc) CVH 105 PS (77 kW; 104 CV) * 1.6 L EFi (1598 cc) Zetec 90 PS (66 kW; 89 CV) * 1.8 L EFi (1796 cc) Zetec 105 PS (77 kW; 104 CV) * 1.8 L EFi (1796 cc) Zetec 115 PS (85 kW; 113 CV) * 1.8 L EFi (1796 cc) Zetec 130 PS (96 kW; 128 CV) * 1.8 L D (1753 cc) Endura D 60 PS (44 kW; 59 CV) * 1.8 L TD (1753 cc) Endura D 75 PS (55 kW; 74 CV) * 1.8 L TD (1753 cc) Endura D 90 PS (66 kW; 89 CV) * 2.YBT 0 L EFi (1998 cc) 227 PS (167 kW; 224 CV) [[Cosworth]] * 2.0 L (1993 cc) I4 150 PS (110 kW; 148 CV) <gallery perrow="4" widths="180"> Archivu:Ford Escort RS Cosworth silver.jpg|Ford Escort V RS Cosworth Archivu:Ford-Escort-Limousine-2-türig-Modell-1993.jpg|Ford Escort V (primer reestilización). Archivu:Ford Escort Turnier rear 20071007.jpg|Ford Escort V familiar. </gallery> == Sesta Xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Sesta Xeneración | otros nomes = Ford Escort Classic ([[Alemaña]])<br />Ford EuroEscort ([[Chile]]) | imaxe = [[Ficheru:Escortfinesse.jpg|250px]] Ford Escort de la sesta xeneración. | fábrica = [[Halewood Body & Assembly]], [[Inglaterra]]<br />[[Saarlouis]], [[Alemaña]]<br />[[Xeneral Pacheco]], [[Arxentina]]<br />[[Ford Union]], [[Obchuk]], [[Bielorrusia]] (1997−2000)<ref>{{cita web|url=http://www.encyclopedia.com/doc/1G1-19623650.html |títulu=Hell on wheels?(Ford opening assembly plant in Belarus)(Brief Article) - The Economist (US) |editorial=''Encyclopedia.com'' |fecha= |fechaaccesu=27 de xunetu de 2010}}</ref><ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0UDO/is_2000_June_2/ai_63676737/ |títulu=Ford To Halt Assembly In Belarus July Due To Low Demand &#124; Autoparts Report &#124; Find Articles at BNET |editorial=''Findarticles.com'' |fecha=2 de xunu de 2000 |fechaaccesu=27 de xunetu de 2010 |urlarchivu=https://archive.today/20120629095531/http://findarticles.com/p/articles/mi_m0UDO/is_2000_June_2/ai_63676737/ |fechaarchivu=29 de xunu de 2012 }}</ref><br />[[Chennai]], [[India]]<ref>{{cita web|url=http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=51|títulu=Facilities &#124; Ford Motor Company Newsroom|editorial=''Media.ford.com''|fecha=|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100902044604/http://media.ford.com/plant_display.cfm?plant_id=51|fechaarchivu=2 de setiembre de 2010}}</ref><ref>{{cita web|url=http://auto.indiamart.com/cars/escort/|títulu=Ford Escort,Ford Escort 1.8,Ford Escort Diesel Car,Ford Escort Car,Ford Escort Review|editorial=''Autu.indiamart.com''|fecha=|fechaaccesu=27 de xunetu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100225130045/http://auto.indiamart.com/cars/escort/|fechaarchivu=25 de febreru de 2010}}</ref><br /> Hasanpaşa, [[Istambul]], [[Turquía]] | periodu = [[1995]] – [[2000]]<br />[[1997]]-[[2003]] ([[Arxentina]]) | carrocería = [[Hatchback]] 3 y 5 puertes<br />[[Sedán]] 4 puertes<br />[[Familiar (automóvil)|Familiar]] 5 puertes | configuración = Motor delanteru tresversal, traición delantera | dimensiones = | peso = }} En xineru de 1995 salió La Sexta xeneración del Escort, con una parrilla ovalada y más curves que'l Escort anterior. Ford dio per concluyida la producción del Escort n'Europa'l 21 de xunetu de 1999, un añu dempués de que'l so sustitutu fuera llanzáu, el [[Ford Focus]]. N'[[Arxentina]], la so versión sedán foi utilizada pa competencies d'automovilismu en distintes categoríes. Onde sobresalió de manera bultable foi nel [[TC 2000]], onde cola preparación d'[[Oreste Berta]], esta xeneración del Escort llevóse los títulos de los años [[1997]], [[2000]] y [[2001]], siendo consagraos campeones [[Henry Martin]], [[Daniel Cingolani]] y [[Gabriel Ponce de León]] respeutivamente. En tantu, n'otra categoría onde participó foi nel [[Turismu Nacional]], onde compitió coles sos versiones sedán y Coupé XR3. Por cuenta de la variedá de motores que presentaba, perfectamente podía competir tantu na Clase 2 (hasta 1600 cm3) y la Clase 3 (hasta 1800 cc). Na primera, [[Néstor Percaz]] y [[Juan Heguy]] apoderaron les aiciones dende [[2002]] a 2005, con dos campeonatos consecutivos pa cada unu, piloteando el modelu de 5 puertes, ente que na mayor, [[Ernesto Bessone&nbsp;II]] en [[2003]] col 5 puertes y [[Patriciu Di Palma]] en [[2005]] col sedán, fueron quien llevaron el so nome lo más alto del campeonatu. La so facilidá de preparación, foi motivu por qu'en [[2004]] facer incursionar nel [[Top Race]], campeonatu que foi ganáu por [[Ernesto Bessone&nbsp;II]], quien pilotó una unidá sedán de 4 puertes. === Motores === * 1.3 L CFi (1299 cc) Endura-Y 60 PS (44 kW; 59 CV) * 1.3 L CFi/H (1299 cc) Endura-Y 60 PS (44 kW; 59 CV) * 1.4 L CFi (1393 cc) CVH-PTE 71 PS (52 kW; 70 CV) * 1.4 L EFi (1393 cc) CVH-PTE 75 PS (55 kW; 74 CV) * 1.6 L CFi (1597 cc) Zetec 90 PS (66 kW; 89 CV) * 1.6 L EFi (1597 cc) Zetec 95 PS (70 kW; 94 CV) * 1.8 L D (1753 cc) Endura D 60 PS (44 kW; 59 CV) * 1.8 L DT (1753 cc) Endura D 75 PS (55 kW; 74 CV/66 kW; 89 CV) * 1.8 L EFi (1796 cc) Zetec 115 PS (85 kW; 113 CV/96 kW; 129 CV) * 1.9 L SEFI * 2.0 L EFi (1998 cc) [[Motor de 4 cilindros en llinia|L4]] 150 PS (110 kW; 148 CV) <gallery perrow="4" widths="180"> Archivu:Escort Stufenheck 2.JPG|Ford Escort VI sedán. Archivu:Ford Escort rear 20070523.jpg|Ford Escort VI reestilizado (vista posterior). </gallery> {{clear}} == Séptima xeneración == {{Ficha d'automóvil | nome = Séptima xeneración | otros_nomes = | imaxe = [[Ficheru:Ford Escort 01 -- Auto China -- 2014-04-23.jpg|250px]] Nuevu Ford Escort, presentáu nel salón de Shanghai. | fábrica = [[Shanghai]], [[China]] | periodu = [[2014]]-[[presente]] | carrocería = [[Sedán]] 4 puertes | configuración = Motor delanteru tresversal, traición delantera | dimensiones = | peso = }} [[Ficheru:Ford Escort CN 03 -- Auto China -- 2014-04-23.jpg|thumb|left|250 px|Vista trasera de la séptima xeneración del Ford Escort.]] Sobre empiezos del añu [[2013]], [[Ford]] presentó nel Salón del Automóvil de [[Shanghai]], un nuevu concept car al cual denominara col nome "Escort". Esti modelu, ye un sedán de cuatro puertes que ta categorizado dientro del segmentu C, pero que nun reemplaza al actual modelu de Ford nesa franxa, el [[Ford Focus III]]. Esti nuevu Escort, ta catalogáu más como un sedán de complementación a lo que ye la última xeneración del Focus. El so diseñu, respeta'l conceutu "Kinetic Design Atraction" llanzáu por Ford en [[2010]], siendo d'un aspeutu bien similar al Focus III, pero que caltién ciertu conservadorismu al respective del so diseñu, yá que nun presenta grandes innovaciones tocantes a les sos llinies, sacante'l so frontal, nel qu'exhibe'l nuevu conceutu de parrilles escurríu por Ford a nivel global. La idea de Ford, foi la de presentar una nueva versión pa la so producción nel mercáu chinu de automotores onde, según la casa del óvalu, el coche afacer a la preferencia del comprador chinu, que prefier vehículos con diseños non tan innovadores y más conservadores. Coles mesmes, con esta nueva unidá taría dándose-y definitivu retiru a la segunda xeneración del Focus, que convive nel mercáu cola nueva xeneración.<ref>{{Cita web |url=http://es.autoblog.com/2013/04/20/ford-resucita-el-escort-en-china-shanghai-2013/ |títulu=Ford resucita'l Escort en China. Shanghai 2013 ''Autoblog - 20-04-2013'' |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304202354/http://es.autoblog.com/2013/04/20/ford-resucita-el-escort-en-china-shanghai-2013/ |fechaarchivu=2016-03-04 }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://es.autoblog.com/2013/04/23/el-nuevu-ford-escort-mas-en-detalle/ |títulu=El nuevu Ford Escort, más en detalle ''Autoblog - 23-04-2013'' |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20210118051736/http://es.autoblog.com/2013/04/23/el-nuevu-ford-escort-mas-en-detalle/ |fechaarchivu=2021-01-18 }}</ref> Tres la presentación d'esti concept nel Salón de Shanghai, nel añu [[2014]] Ford fixo pública la so intención de producir en serie al nuevu Ford Escort. Pa ello, la versión definitiva foi presentada nel Salón de Beijing 2014, onde s'anunció la producción en serie del modelu, destináu primeramente al mercáu chinu. El modelu final del Ford Escort, nun difier enforma en cuanto al diseñu del concept. A pesar de compartir el mesmu bastidor que'l Ford Focus y de tener un aspeutu similar a esti modelu, el nuevu Escort nun ta catalogáu como reemplazante del esitosu medianu global de Ford, pero sí va allegar como una versión más económica al respective de la so "primu-hermanu". Según los responsables de Ford, el nuevu Escort ye un modelu que taría asitiáu dientro del so escalafón, ente'l Focus y el [[Ford Mondeo|Mondeo]]. Tocantes a la so motorización, esti nuevu modelu va tar forníu con dos nueves unidaes de poder, de 1.5 y 1.8 llitros, toes de 4 cilindros en llinia. Pa rematar, los precios de venta del nuevu Escort taben envaloraos ente 130.000 [[Yuan chinu|yuan]]es (15.290 [[euru|euros]]) del modelu base y los 170.000 yuanes (19.900 euros) nel so modelu atope de gama. Per otra parte, dende Ford afirmaron que magar la producción del nuevu Escort primeramente va llevase alantre nel mercáu chinu, ye bien probable la so estensión a otros mercaos, pa ser presentáu como un nuevu modelu global de la casa del óvalu.<ref>[http://www.autobild.es/noticias/ford-escort-seden-2014-pilláu-fase-pruebes-216497 El Ford Escort 2014 llega al Salón de Beixín 2014 ''AutoBild - 21-04-2014'']</ref> == Ford Escort WRC == [[Ficheru:Ford Escort (group A).jpg|thumb|Ford Escort, [[grupu A]] pa rallyes.]] {{AP|Ford Escort WRC}} Anque Ford yá utilizara'l Escort como [[grupu A]] dende 1993 pa competir nel [[Campeonatu Mundial de Rally]], decidió diseñar y construyir una versión [[World Rally Car]] que foi fecha por [[M-Sport]]. Foi'l primer WRC del equipu [[Ford World Rally Team|Ford]], compitió mientres les temporaes 1997 y 1998 en 28 pruebes y llogró 2 victories ([[Rally Acrópolis]] y [[Rally d'Indonesia|Indonesia]]) de la mano del pilotu español [[Carlos Sainz]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commonscat}} {{Tradubot|Ford Escort}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Modelos de Ford|Escort]] [[Categoría:Modelos de competición]] [[Categoría:Modelos d'automóviles del segmentu C]] [[Categoría:Automóviles de rally]] [[Categoría:Modelos d'automóviles d'Alemaña]] [[Categoría:Modelos d'automóviles d'Arxentina]] [[Categoría:Modelos d'automóviles]] [[Categoría:Páxines con errores de ficheru]] so8akrqf3gixgtyfqo14kiutty5l4ic 0 151178 4379495 4271450 2025-06-25T16:24:22Z YoaR 37624 /* Proteición llegal */ 4379495 wikitext text/x-wiki {{orde |nome= Medaya d'Honor |imagen= [[Ficheru:Medalsofhonor.jpg|300px]] |títulu apurren trés versiones distintes de la Medaya d'Honor. Na fotografía pueden vese les versiones del [[Exércitu de los Estaos Xuníos|Exércitu]] (esquierda), l'[[Armada de los Estaos Xuníos|Armada]], los [[Cuerpu de Marines d'Estaos Xuníos|Marines]] y los [[Guardacostes de los Estaos Xuníos|Guardacostes]] (centru) y la [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos|Fuercia Aérea]] (derecha). |dada= los [[Estaos Xuníos d'América]] |estáu= Apúrrese anguaño |tipu=Orde de collar de grau únicu |elegible= Solu personal militar |por= ''"Valentía y intrepidez con riesgu de la mesma vida, más allá de la llamada del deber, tando en combate contra un enemigu de los Estaos Xuníos"''<ref name="regulations">{{cita web |autor=[[United States Department of the Army|Department of the Army]] |fecha=1 de xunetu de 2002 |url=http://edocket.access.gpo.gov/cfr_2002/julqtr/32cfr578.4.htm |títulu=Section 578.4 Medal of Honor |obra=[[Code of Federal Regulations]] Title 32, Volume 2 |editorial=[[United States Government Printing Office|Government Printing Office]] |fechaaccesu=23 de xunetu de 2006}}</ref><ref>As amended by Act of July 25, 1963</ref> |primer= [[Guerra de Secesión]] |última= 12 de xunetu de 2011. |total= 3.465<ref name="currentstats">{{cita web |autor=Congressional Medal of Honor Society |url=http://www.cmohs.org/medal/medal_stats.htm |títulu=MOH Stats |fechaaccesu=24 de xunetu de 2006}}</ref> |postuma= 618 |premiaos= 3.446<ref name="currentstats" /> |mayor=- |igual=- |menor= [[Cruz per Serviciu Distinguíu (Estaos Xuníos)|Cruz per Serviciu Distinguíu]],<br />[[Cruz de l'Armada]],<br />[[Cruz de la Fuercia Aérea (Estaos Xuníos)|Cruz de la Fuercia Aérea]] |imaxe2=[[Ficheru:Medal of Honor ribbon chigre.png|105px|center]] |titulo2=Cinta de la Medaya d'Honor }} La '''Medaya d'Honor''' {{Etimoloxía|inglés|Medal of Honor}} ye la máxima [[condecoración]] apurrida nes [[Fuercies Armaes de los Estaos Xuníos d'América|Fuercies Armaes]] de los [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]]. Ye coloquialmente conocida, anque de forma incorreuta, como la Medaya d'Honor del Congresu (''Congressional Medal of Honor'') por cuenta de que ye apurrida pol [[Presidente de los Estaos Xuníos|Presidente]] quien lo presenta "en nome del [[Congresu de los Estaos Xuníos]]"."<ref>Boatner, ''Military Customs and Traditions''. and Johnson, ''The Oxford Companion to American History''.</ref><ref name=CMOHS_name>The Congressional Medal of Honor Society is so named because that is the name it was given in an act of Congress signed into law by [[Dwight D. Eisenhower|President Eisenhower]] on August 5, 1958 as [[Title 36 of the United States Code|Title 36]], Chapter 33 of the U.S. Code. (See {{cita web |url = http://www.cmohs.org/society/history.htm |títulu = The Congressional Medal of Honor Society's History |obra = Official Site |editorial = Congressional Medal of Honor Society |fechaaccesu = 1 d'ochobre de 2006}}.) The law authorizing the society has since been transferred to [http://www.law.cornell.edu/uscode/html/uscode36/usc_sup_01_36_06_II_08_B_10_405.html Title 36, Chapter 405 of the U.S. Code].</ref> El criteriu pa la so entrega ye ''"valentía y intrepidez con riesgu de la mesma vida, más allá de la llamada del deber, tando en combate contra un enemigu de los Estaos Xuníos"''. Tolos miembros de les Fuercies Armaes pueden ser condecoraos cola Medaya, y cada una de les sos cañes cunta con un diseñu propiu, a esceición del [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos|Cuerpu de Marines]] y los [[Guardacostes de los Estaos Xuníos|Guardacostes]], que reciben la mesma versión que l'[[Armada de los Estaos Xuníos|Armada]]. La Medaya suel ser apurrida personalmente pol [[Presidente de los Estaos Xuníos d'América]] al condecoráu o, nel casu de que s'apurra a títulu póstumu, a una persona que la recueye nel so nome. Debíu que ye una medaya d'altu nivel, recibe proteición especial de les lleis d'Estaos Xuníos.<ref name="law">{{Cita web |autor=[[Office of the Law Revision Counsel]] |url=http://www.law.cornell.edu/uscode/html/uscode18/usc_sec_18_00000704----000-.html |títulu=18USC704(b) |obra=US Code Collection |editorial=Cornell Law School |fechaaccesu=20 de xunetu de 2006}}</ref> La Medaya d'Honor ye una de los dos condecoraciones de collar daes poles Fuercies Armaes de los EE. XX. Y ye la única que s'apurre a los miembros de les mesmes. El grau de Comandante de la Lexón del Méritu autorizar pa dignatarios que nun son d'Estaos Xuníos, usualmente equivalentes a xefes militares del gabinete de los Estaos Xuníos. El personal del exércitu puede ser condecoráu col grau de Lexonariu de la Lexón del Méritu, que ye una medaya tradicional suspendida.<ref name="neckorderLOM">{{Cita web |url=http://www.tioh.hqda.pentagon.mil/Awards/LOM1.html |títulu=Legion of Merit |obra=Awards |editorial=Institute of Heraldry |fechaaccesu=20 d'agostu de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060820091722/http://www.tioh.hqda.pentagon.mil/Awards/LOM1.html |fechaarchivu=20 d'agostu de 2006 }}</ref> == Orixe == El primer sistema formal de premiación p'actos de valentía de parte de soldaos d'Estaos Xuníos foi establecíu por [[George Washington]] el [[7 d'agostu]] de [[1782]], cuando creó la Insiginia de Méritu Militar, diseñada pa reconocer oficialmente "cualquier aición singular meritoria." Esta condecoración foi la primera creada pa efeutos de combate, y la segunda de cualesquier otru tipu, dempués del Medallón de la Fidelidá.<ref name="merit">{{Cita web |autor=U.S. Army Center of Military History |url=http://www.army.mil/cmh-pg/reference/PurHrt.htm |títulu=The Badge Of Military Merit/The Purple Heart |fechaaccesu=23 de xunetu de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060718225026/http://www.army.mil/cmh-pg/reference/PurHrt.htm |fechaarchivu=18 de xunetu de 2006 }}</ref> Anque la Insinia del Méritu Militar cayó en desusu dempués de la [[Guerra de la Independencia de los Estaos Xuníos]], el conceutu d'una condecoración militar por un actu individual de valentía por miembros de les Fuercies Armaes atopábase establecíu. En [[1847]], dempués del entamu de la invasión d'Estaos Xuníos a [[Méxicu]], establecióse un Certificáu de Méritu.<ref name="meritmedal">{{Cita web |autor=Foxfall Medals |url=http://www.foxfall.com/fmd-army-com.htm |títulu=Certificate of Merit |fechaaccesu=25 de xunetu de 2006}}</ref> Esti certificáu foi alzáu a nivel de medaya col nome de Medaya del Certificáu al Méritu. La última medaya d'honor concedida ser, a títulu póstumu y en xunu de 2008, al soldáu Ross A. McGinnis quien finó en combate n'Iraq. === Bandera === El 23 d'ochobre de 2003 modificóse'l procedimientu de concesión, autorizando l'usu honoríficu d'una bandera a los condecoraos cola Medaya d'Honor.<ref name="flaglaw">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=23 Oct 2002|url=http://uscode.house.gov/download/pls/36C9.txt|títulu=Designation of the Medal of Honor Flag|formatu=|obra=|editorial=US Code.gov|fechaaccesu=23 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060727235236/http://uscode.house.gov/download/pls/36C9.txt|fechaarchivu=27 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref> [[Ficheru:Medal of Honor Flag with Gold Fringe.svg|thumb|La bandera de la Medaya d'Honor.]] La bandera inspirar nun esbozu d'un Sarxentu Primeru retiráu, ex-miembru de les [[Fuercies especiales]]. Bill Kendall, de Jefferson, [[Iowa]],<ref name="Kendall">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=|url=http://www4.army.mil/news/article.php?story=7244|títulu=Special Forces veteran's escurre leads to new Medal of Honor flag|formatu=|obra=|editorial=Army News Service|fechaaccesu=24 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060111151709/http://www4.army.mil/news/article.php?story=7244|fechaarchivu=11 de xineru de 2006}} (n'inglés)</ref> diseñó la bandera n'honor al Capitán condecoráu Darrell Lindsey, un pilotu tamién de Jefferson baltáu na [[2ª Guerra Mundial]] a bordu d'un [[B-26 Marauder]]. El diseñu de Kendall consistía nun campu azul celeste blasonado con 13 estrelles de cinco puntes, y yera práuticamente idénticu al que Sarah LeClerc propunxera pal Institutu [[Heráldica|Heráldicu]] del Exércitu d'Estaos Xuníos. El diseñu de LeClerc, consideráu finalmente como la bandera oficial, nun incluyía la lleenda ''Medaya d'Honor'' y taba ribeteado en doráu. El color del fondu y el de les 13 estrelles, dispuestes en tres grupos de llinies, consistentes en dos grupos de cinco y unu de trés, asonsañaba'l motivu del llazu de la Medaya d'Honor. Oficialmente, la bandera nun tien dimensiones fixes.<ref name="flag">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=|url=http://www.tioh.hqda.pentagon.mil/Flags_Guidons/MedalOfHonorFlag.htm|títulu=Medal of Honor Flag|formatu=|obra=The Institute of Heraldry|editorial=US Army|fechaaccesu=21 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060911012812/http://www.tioh.hqda.pentagon.mil/Flags_Guidons/MedalOfHonorFlag.htm|fechaarchivu=11 de setiembre de 2006}} (n'inglés)</ref> El primer soldáu distinguíu con una Bandera Medaya d'Honor foi [[Paul Ray Smith|Paul R. Smith]]. La bandera apurrir nuna caxa especial a la so familia.<ref name="smithflag">{{Cita web |apellíu= Cramer |nome= Eric W. |enllaceautor= |coautores= |fecha= 29 de marzu de 2005 |url= http://www4.army.mil/ocpa/read.php?story_id_key=7085 |títulu= First Medal of Honor flag to be presented |formatu= |obra= Army News Service |editorial= US Army |fechaaccesu= 21 de xunetu de 2006 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20060721040551/http://www4.army.mil/ocpa/read.php?story_id_key=7085 |fechaarchivu= 21 de xunetu de 2006 }} (n'inglés)</ref> Celebróse una ceremonia especial pa presentar esta bandera a 60 condecoraos a bordu del [[USS Constitution]], el 30 de setiembre de 2006.<ref name="flagpresent">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=2006|url=http://www.news.navy.mil/search/display.asp?story_id=25834|títulu="Old Ironsides" Hosts Medal of Honor Recipients|formatu=|obra=Navy Newsstand|editorial=US Navy|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061008063242/http://www.news.navy.mil/search/display.asp?story_id=25834|fechaarchivu=8 d'ochobre de 2006}} (n'inglés)</ref> == Concesión de la medaya == Hai dos protocolos distintos pa la concesión de la Medaya d'Honor. El primeru, y más común, ye la nominación d'un soldáu per parte de los sos superiores na [[Cadena de mandu]], siguida pola aprobación de los rangos cimeros. L'otru métodu ye por aciu una candidatura propuesta pol Congresu de los [[EE. XX.]] (órganu oficialmente encargáu de la so concesión); esta candidatura suel tar promovida a pidimientu del candidatu y ye eventualmente aprobada por un Acta especial del Congresu. Sía que non la Medaya d'Honor ye impuesta pol Presidente en representación del Congresu. === Evolución de los criterios Varios meses dempués de que'l Presidente [[Abraham Lincoln]] roblara'l Resolvimientu Públicu 82, del 21 d'avientu de 1861, una resolución similar foi aprobada pol exércitu. Seis soldaos de la [[Guerra de Secesión|Unión]] que participaren na captura de la llocomotora [[Xeneral]] fueron los primeros soldaos en ser honraos cola distinción. El líder del escuadrón, James J. Andrews, un civil aforcáu de xacíu espionaxe en territoriu [[Confederación|confederáu]] foi escluyíu d'esti grupu. Mientres el s. XIX, munches de les Medayes d'Honor concedíes dir por "salvar la bandera", non tantu por motivos simbólicos como pol so imprescindible función estratéxica. Mientres la [[Guerra de Secesión]] nun s'aprobó la concesión de nenguna otra medaya. Los criterios pa la so concesión fueron endurecíos a partir de la [[primer guerra mundial]], y dempués de la [[2ª Guerra Mundial]] munchos de los candidatos tuvieron que conformase cola [[Cruz per Serviciu Distinguíu (Estaos Xuníos)|Cruz per Serviciu Distinguíu]], la [[Estrella de Plata]] o la [[Estrella de Bronce]]. Mientres la Guerra de Secesión, el Secretariu de Guerra Edwin M. Stanton prometió una Medaya d'Honor a tou integrante del XXVII Reximientu de Maine qu'enllargara la so estancia más allá del periodu establecíu. Arriendes d'ello, munchos soldaos permanecieron cuatro díes más de la cuenta namái pa llograla. Por cuenta de el tracamundiu, Stanton concedió la Medaya d'Honor a los 864 homes qu'integraben esta unidá.<ref name="27thMaine">{{Cita web |apellíu=Sterner |nome=C. Douglas |enllaceautor= |coautor= |añu=2004 |url=http://www.homeofheroes.com/moh/corrections/purge_army.html |títulu= The Purge of 1917 |formatu= |obra= |editorial= homeofheroes.com |fechaaccesu= 23 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref> En 1916, decretóse qu'un comité de cinco Xenerales del Exércitu de tierra tenía de supervisar la concesión de cada Medaya d'Honor. La comisión, dirixida por Nelson Miles, suxirió que se retiraren 911 distinciones. Esta midida incluyía a los 864 miembros del XXVII Reximientu de Maine, 29 de los cualos participaren como guardia d'honor nos funerales de Lincoln, 6 civiles -ente ellos, [[Mary Edwards Walker]], la única muyer distinguida con esta condecoración- [[Buffalo Bill]] y otros 12 gallardoniaos que la comisión xulgó ''indignos'' de tan alta condecoración. La medaya concedida a la Dra. Walker foi restituyida a títulu póstumu pol presidente [[Jimmy Carter]] en 1977.<ref name="27thMaine" /> La de "Buffalo Bill", en 1989.<ref name="restorations">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=|url=http://www.cmohs.com/medal/medal_history.htm|títulu=The Medal's History|formatu=|obra=|editorial=Medal of Honor Society|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061101160900/http://www.cmohs.com/medal/medal_history.htm|fechaarchivu=1 de payares de 2006}}</ref> A principios del sieglu XX, la Marina concedió Medayes d'Honor por aiciones realizaes en tiempu de paz. Por casu, siete marineros del [[USS Iowa (BB-4)|''USS Iowa'']] recibir tres la esplosión d'una caldera, el 25 de xineru de 1904. Otru marín del [[USS Chicago (1885)|''USS Chicago'']], John Henry Helms, recibir por salvar al cocineru del barcu, Ishi Tomizi, que taba afogándose. Dempués de la I Guerra Mundial, Richard Byrd y Floyd Bennet recibir como distinción a la so esploración del [[Polu Norte]].<ref name="floyd">{{Cita web |apellíu= |nome= |enllaceautor= |coautor= |añu= |url = http://www.arlingtoncemetery.net/bennettf.htm |títulu= Floyd Bennett |formatu= |obra= |editorial= Arlington National Cemetery |fechaaccesu= 23 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref> El [[almirante]] Thomas J. Ryan recibir tres salvar la vida d'una muyer na quema del Gran Hotel de [[Yokohama]] (Xapón) de 1923, declaráu tres el gran [[Terremotu Kantō]].<ref name="ryan">{{Cita web |apellíu= |nome= |enllaceautor= |coautor= |añu= |url = http://www.army.mil/cmh-pg/mohint5.htm |títulu= Medal of Honor Recipients, Interim Awards 1920–1940 |formatu= |obra= |editorial= Center for Military History |fechaaccesu= 23 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref> [[Ficheru:Tiffany Cross Medal of Honor.jpg|thumb|La versión "Cruz Tiffany" de la Medaya d'Honor.]] Ente 1919 y 1942, la Marina consideró dos versiones distintes de la Medaya d'Honor, una por valentía n'actos de combate y la otra p'aiciones distinguíes en tiempu de paz. Los datos oficiales difieren, pero xeneralmente conocíase la distinción concedida en tiempu de paz como la "Cruz Tiffany", asina llamada pola empresa que la producía. La "Cruz Tiffany", concedida a partir de 1919, foi una distinción rara ya impopular, en parte por cuenta de la so imposición tantu por aiciones béliques como por actos notables n'otres circunstancies.<ref>{{cita llibru |títulu=Above and Beyond: The Aviation Medals of Honor |nome=Barrett |apellíos=Tillman |editorial=Smithsonian Institution Press |ubicación=Washington, D.C. |añu=2003 |páxines=3}} (n'inglés)</ref> Arriendes d'ello, en 1942 la Marina d'Estaos Xuníos volvió xunir los dos distinciones nuna sola, la Medaya d'Honor, concedida namái por heroísmu en combate.<ref name="tiffany"> {{Cita web |url = http://www.cmohs.org/medal/medal_types.htm |títulu= Types of the Medal of Honor: 1862 To Present |formatu= |obra= Navy Medal of Honor (1913) |editorial= Congressional Medal of Honor Society |fechaaccesu= 23 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref> Dende l'entamu de la 2ª Guerra Mundial, la medaya foi concedida por ''"estrema valentía más allá de la llamada del deber n'aición contra un enemigu"''. D'estos criterios esprende'l fechu de que'l 60% de les medayes concedíes mientres y dempués de la 2ª Guerra Mundial ser a títulu póstumu.<ref name="mohstats">{{Cita web |fecha = mayu de 2003 |url = http://www.army.mil/cmh/mohstats.htm |títulu= Medal of Honor Statistics |formatu= |obra= Center for Military History |editorial= US Army |fechaaccesu= 23 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref> El Capitán William McGonagle ye la esceición d'esta regla, al llograr la so medaya a raigañu del incidente del [[USS Liberty]].<ref name="Liberty1">{{Cita web|fecha=xunetu de 2003|url=http://www.nsa.gov/liberty/|títulu=USS Liberty|formatu=|obra=|editorial=National Security Agency, Central Security Service|fechaaccesu=23 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20040804210244/http://www.nsa.gov/liberty/|fechaarchivu=4 d'agostu de 2004}} audiu and transcripts</ref><ref name="Liberty2">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=|url=http://www.history.navy.mil/photos/sh-usn/usnsh-l/agtr5.htm|títulu=USS Liberty|formatu=|obra=|editorial=Naval Historical Center|fechaaccesu=23 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060724064237/http://www.history.navy.mil/photos/sh-usn/usnsh-l/agtr5.htm|fechaarchivu=24 de xunetu de 2006}} audiu and transcripts (n'inglés)</ref> === Discutiniu === Un estudiu encargáu en 1993 pol Exércitu de Tierra d'Estaos Xuníos denuncia discriminación sistemática na concesión d'esta condecoración por motivos raciales y relixosos a lo llargo de la 2ª Guerra Mundial.<ref name="African">{{Cita web |apellíu= |nome= |enllaceautor= |coautor= |añu= |url = http://www.army.mil/cmh-pg/mohb.htm |títulu= WWII African American MOH recipients |formatu= |obra= Center for Military History |editorial= US Army |fechaaccesu= 20-07-2006 (n'inglés)}}</ref> Entós daquella, nun se concedió nenguna Medaya d'Honor a soldaos de raza negra. Tres una revisión refecha de los archivos, la comisión escoyó y propunxo a dellos condecoraos cola [[Cruz per Serviciu Distinguíu (Estaos Xuníos)|Cruz per Serviciu Distinguíu]] del Exércitu que los sos actos paecíen-yos merecedores d'una distinción honorífica mayor. Asina, el 13 de febreru de 1997 el presidente [[Bill Clinton]] dio la medaya a siete [[afroamericano|afroamericanos]] veteranos de la 2ª Guerra Mundial. D'ellos, namái Vernon Baker siguía vivu.<ref name="African" /> Un estudiu similar realizáu sobre miembros asioamericanos del exércitu resultó na concesión de 21 nueves Medayes d'Honor en 2000, honrando al Senador Daniel Inouye xunto a 20 de los japoamericanos miembros del 442 Grupu de Combate de Reximientu.<ref name="Asian" /> En 2005, el presidente [[George W. Bush]] concedió la Medaya d'Honor a Tibor Rubin, sobreviviente xudíu del [[Holocaustu]] y veteranu de la 2ª Guerra Mundial, a quien comúnmente se consideraba quitáu de la medaya por causa de la so relixón.<ref name="Asian">{{Cita web |apellíu=Williams |nome= Rdui |fecha= 19 de mayu de 2000 |url = http://www.defenselink.mil/news/newsarticle.aspx?id=45192 |títulu= 21 Asian American World War II Vets to Get Medal of Honor |obra= American Forces Press Service News Articles |editorial= Department of Defense |fechaaccesu= 21 de xunetu de 2008}} (n'inglés)</ref><ref name="JewishLib">{{Cita web|url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/biography/tibor_rubin.html|títulu=Tibor Rubin|editorial=Jewish Virtual Library|fechaaccesu=21 de xunetu de 2008}} (n'inglés)</ref> == Autoridá y privilexos == [[Ficheru:Jimmie W. Monteith Jr. Gravemarker 03.jpg|thumb|250px|La tumba d'un soldáu condecoráu cola Medaya d'Honor nel complexu funerario y monumental de [[Normandía]].]] La Medaya d'Honor del Exércitu d'Estaos Xuníos foi la primera aprobada por una resolución conxunta del Congresu, el 12 de xunetu de 1862. L'estatutu d'autorización 10/3741 diz lliteralmente: {{cita|El presidente puede estremar y conceder nel nome del Congresu una Medaya d'Honor d'un diseñu apropiáu, con llazu y atributos, a la persona que siendo miembru del Exércitu estrémase notablemente pol so gallardía y intrepidez con riesgu de la so vida, más allá de la llamada del deber"<ref name="1998code">{{Cita web |apellíu= |nome= |enllaceautor= |coautor= |añu= Jan 26, 1998 |url = http://www.washingtonwatchdog.org/documents/usc/ttl10/subttlB/ptII/ch357/sec3741.html |títulu= Sec. 3741. Medal of honor: award |formatu= |obra= |editorial= Washington Watchdog |fechaaccesu= 23 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref>}} Disposiciones posteriores crearon medayes similares pa otres cañes de les fuercies armaes. La Medaya d'Honor confier privilexos especiales a los sos receptores. Por llei, los condecoraos ostenten diversos beneficios:<ref name="benefits">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=|url=http://www.tricare.osd.mil/medalofhonor/default.cfm|títulu=Medal of Honor Recipients|formatu=|obra=|editorial=Tricare|fechaaccesu=24 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061116081017/http://tricare.osd.mil/medalofhonor/default.cfm|fechaarchivu=16 de payares de 2006}} (n'inglés)</ref><ref name="benefits2"> {{Cita web |apellíu= |nome= |enllaceautor= |coautor= |añu= |url = http://usmilitary.about.com/library/milinfo/navawards/blmoh.htm |títulu= Navy & Marine Corps Awards and Decorations: Medal of Honor |formatu= |obra= |editorial= usmilitary.about.com |fechaaccesu= 24 de xunetu de 2006 }} (n'inglés)</ref><ref name="benefits3">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=|url=http://www.vba.va.gov/bln/21/Rates/special1.htm|títulu=Special Benefits and Allowances Table|formatu=|obra=|editorial=Dept. of Veterans Affairs|fechaaccesu=24 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060722172254/http://www.vba.va.gov/bln/21/Rates/special1.htm|fechaarchivu=22 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref> * Tou condecoráu cola Medaya d'Honor puede tener el so nome inscritu na Banda de la Medaya d'Honor (Códigu 38/1560). Toa persona que'l so nome apaez nel Rexistru de la Medaya d'Honor recibe un certificáu del Departamentu d'Asuntos Veteranos de los Estaos Xuníos como acreedor d'una pensión especial de 1.027 dólares añadíos a cualesquier otra pensión -militar o de cualesquier índole- de la que pueda gociar como civil. Dende'l 1 d'avientu de 2004 esta pensión ta suxeta a medríes según el costu de la vida. [[Ficheru:James H Robinson grave.jpg|thumb|250px|Balta d'un Medayista d'Honor, nel Campusantu Nacional de [[Memphis]].]] * Los receptores de la Medaya d'Honor tienen derechu a ostentala nel so uniforme. * Los receptores reciben beneficios pal tresporte aereu, gracies a la regulación DOD 4515.13-R. * Otorgar tarxetes d'identificación especiales, y concédense privilexos de cambéu a los condecoraos y persones económicamente dependientes d'ellos. * Los fíos de condecoraos que tean cualificaos pueden ser almitíos nes academies militares de los [[EE. XX.]] en condiciones d'almisión menos estrictes. * Los militares condecoraos reciben una pensión de retiru un 10% más alta, gracies al códigu 10/3991. * Los distinguíos cola Medaya d'Honor dempués del 23 d'ochobre de 2002 reciben una Bandera Medaya d'Honor. El códigu 14/505 establez qu'otros 103 militares que nun la recibieron antes d'esa fecha tamién la reciban. * Como toles medayes, el personal retirao puede ostentar la so Medaya d'Honor con ropa civil "apropiada". Les regulaciones tamién especifiquen que los Medayistes d'Honor pueden llevar l'uniforme "llibremente", siempres que sía fora d'actos políticos, comerciales o estremistes; militares retiraos distinguíos con otra medaya namái pueden faelo en determinaes ocasiones.<ref name="civilian">{{Cita web |apellíu= |nome= |enllaceautor= |coautor= |añu= |url = http://www.homeofheroes.com/moh/history/history_images.html |títulu= Ribbon and Rosette |formatu= |obra= |The Medal of Honor: 1862 to Present |editorial= homeofheroes.com |fechaaccesu= 23 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref><ref name="AR670"> {{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=|url=http://www.army.mil/symbols/Downloads/r670_1.pdf|formatu=PDF|títulu=Army Uniform Regulations AR 670-1 3 Feb 2005 Section 30-5 and 30-6 p.339|obra=|10=Chapter 30-6 p.339|editorial=Department of the Army|fechaaccesu=24 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060727035513/http://www.army.mil/symbols/Downloads/r670_1.pdf|fechaarchivu=27 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref> === Usos y costumes estraoficiales === * El saludu militar ye voluntariu pa tolos rangos del exércitu, independientemente del rangu del condecoráu.<ref>Considérase apropiáu saludar a un Medayista d'Honor cuando n'otros casos sería desaveniente, por casu el saludu d'un oficial en formación o dientro d'una formación; anque'l so usu nun ta universalmente prescritu. Sobre esto, vease que nin [http://www.apd.army.mil//pdffiles/r600_25.pdf Army Regulation 600-25] (n'inglés) nin [http://doni.daps.dla.mil/US%20Navy%20Regulations/Chapter%2012%20-%20Flags,%20Pennants,%20Honors,%20Ceremonies%20and%20Customs.pdf Navy Regulations Chapter 12] {{Wayback|url=http://doni.daps.dla.mil/US%20Navy%20Regulations/Chapter%2012%20-%20Flags,%20Pennants,%20Honors,%20Ceremonies%20and%20Customs.pdf |date=20090114210237 }} (n'inglés) menten esta esceición. Cuando se saluda ye esta circunstancia, considérase que'l superior en rangu ta saludando a la Medaya en sí mesma, y non al so portador.</ref> * Los condecoraos son saludaos primero que cualesquier otru militar, independientemente del so grau. == Proteición llegal == Hasta fines de 2006, la Medaya d'Honor yera la única condecoración por servicios militares que taba protexida pola Llei Federal de la imitación o la venta privada. El "Acta de Valor Robáu" de 2005, vixente dende'l 20 d'avientu de 2006, amplía esta proteición a otres distinciones militares.<ref name="s1998track">{{Cita web |url=http://www.govtrack.us/congress/bill.xpd?bill=s109-1998 |títulu=S. 1998: Stolen Valor Act of 2005 |obra=109th U.S. Congress (2005–2006) |editorial=GovTrak.us |fechaaccesu=8 de marzu de 2007}} (n'inglés)</ref> Na actualidá, nin el perxuriu de pallabra o testu, nin la reclamación física feches pa portar una condecoración militar autorizada pol Exércitu o miembros veteranos supón un delitu federal, por llei.<ref>18 U.S.C. 704</ref> Toles Medayes d'Honor tán concedíes a títulu personal, por reglamentu del Departamentu de Defensa de los EEXX. L'usu desaveniente de la mesma, incluyendo la fabricación o la exhibición pública ensin autorización oficial castigar con penes d'hasta 100.000 dólares y/o prisión d'hasta un añu. Dende'l rediseño de la condecoración, en 1903, rexistróse la patente númberu D37.236 pa evitar llegalmente la fabricación independiente de la medaya. Expirada la patente, el gobiernu federal decretó una llei que illegaliza la producción, exhibición pública o distribución de la Medaya d'Honor ensin autorización esplícita. Nos EEXX escorrióse a los eventuales violadores d'esta llei. Delles organizaciones de veteranos, según compañíes privaes, dedicáronse a denunciar públicamente a quien declaren falsamente recibir una Medaya d'Honor.<ref name="phony">{{Cita web |apellíu= Chozick |nome= Amy |enllaceautor= |coautor= |añu= |url = http://online.wsj.com/public/article/SB111533986173926430-K_XMqM2Fe4Gn2S_wmni1njavo2k_20060505.html?mod=blog |títulu= Veterans' Web Sites Expose Pseudo Heroes, Phony Honors |formatu= |obra= |editorial= Wall Street Journal |fechaaccesu= 20 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref> === Aplicación de la llexislación === HLI Lordship Industries Inc., una empresa que fabricara Medayes d'Honor, foi eslleida en 1996 por vender 300 Medayes d'Honor falsu, a 75 dólares caúna.<ref name="hli2">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=4 Dec 1996|url=http://www.cnn.com/US/9612/04/briefs/medal.html|títulu=Company fined for selling fake Medals of Honor|formatu=|obra=US News|editorial=CNN|fechaaccesu=21 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060203042609/http://www.cnn.com/US/9612/04/briefs/medal.html|fechaarchivu=3 de febreru de 2006}} (n'inglés)</ref> Esi mesmu añu, Jackie Stern, de Lauderdale, [[Florida]], foi xulgáu culpable por llucir una medaya que nun recibiera. En llugar de la sanción de 6 meses de cárcel, un tribunal federal sentenció-y a un añu so llibertá condicional y a escribir una carta de sida a los 171 condecoraos que viven na actualidá; la carta foi publicada nel periódicu llocal.<ref name="stern">{{Cita web |apellíu= |nome= |enllaceautor= |coautor= |añu= 4 Dec 1996 |url = http://www.cnn.com/US/9612/04/medal.without.honor/ |títulu= Florida Man wears medal without Honor |formatu= |obra= US News |editorial= CNN |fechaaccesu= 30 de setiembre de 2006}} (n'inglés)</ref> En 2003, el matrimoniu de Edward y Gisela Fedora fueron acusaos de "venta illexítima d'una Medaya d'Honor". Vendieron les medayes concedíes al marineru Robert Blume (distinguíu por aiciones mientres la [[Guerra de Cuba]]) y el Sarxentu Primeru George Washington Roosevelt (condecoráu por aiciones mientres la [[Guerra de Secesión]]) a un axente del [[FBI]].<ref name="blume">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautores=|fecha=9 de xunetu de 2003|url=http://www.fbi.gov/pressrel/pressrel03/metal070903.htm|títulu=Defendants Charged With Conspiracy to Sell Several Congressional Medals of Honor|formatu=|obra=|editorial=Federal Bureau of Investigation|fechaaccesu=23 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20030713132447/http://www.fbi.gov/pressrel/pressrel03/metal070903.htm|fechaarchivu=13 de xunetu de 2003}} (n'inglés)</ref> Edward Fedora, un empresariu canadiense,<ref name="edward2">{{Cita web |autor=Associated Press |fecha=9 de xunetu de 2003 |url=http://www.whec.com/news.asp?template=item&story_id=8204 |títulu=Man Charged With Selling Medals of Honor |editorial= WHEC-TV 10 Rochester, NY |fechaaccesu=23 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref> foi declaráu culpable y sentenciáu a prisión,<ref name="edward"> {{Cita web |apellíu= |nome= |enllaceautor= |coautores= |fecha= 28 de mayu de 2004 |url = http://www.fbi.gov/page2/may04/052804medal.htm |títulu= Honoring Our Veterans |formatu= |obra= |editorial= Federal Bureau of Investigation |fechaaccesu= 23 de xunetu de 2006}} (n'inglés)</ref> el paradoriu de Gisela Fedora ye desconocíu. == Condecoraos cola Medaya d'Honor == [[Ficheru:KY Medal of Honor.jpg|thumb|Una estatua en [[Louisville]], [[Kentucky]], n'honor a los condecoraos cola Medaya d'Honor del estáu.]] En total, concediéronse 3.496 medayes a 3.465 persones distintes.<ref name="mohshistory">{{Cita web |apellíu= |nome= |enllaceautor= |coautor= |añu= |url = http://www.cmohs.org/society/history.htm |títulu= The Congressional Medal of Honor Society's History |formatu= |obra= Official Site |editorial= Congressional Medal of Honor Society |fechaaccesu= 1 d'ochobre de 2006}} (n'inglés)</ref><ref name="usmcmoh">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=|url=http://www.usmc.mil/moh.nsf/|títulu=Marines Awarded the Medal of Honor|formatu=|obra=|editorial=US Marine Corps|fechaaccesu=20 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070714162405/http://www.usmc.mil/moh.nsf/|fechaarchivu=14 de xunetu de 2007}} (n'inglés)</ref> 19 homes recibir en dos causes: 14 d'ellos por dos remanes distintos y 5 que recibieron la Medaya d'Honor del Exércitu y la Marina por una mesma aición. Dende'l principiu de la 2ª Guerra Mundial, concediéronse 854 Medayes d'Honor, de les cualos 528 ser a títulu póstumu. En total, 618 d'estes medayes apurriéronse a families de militares cayíos.<ref name="mohstats" /> La primer Medaya d'Honor foi concedida al soldáu rasu Jacob Parrott mientres la Guerra de Secesión pol papel que desempeñó nel ataque de Andrews. La única muyer que la recibió foi Mary Walker, una ciruxana de la dómina de la Guerra Civil. La so medaya foi-y retirada en 1917 xunto a munches otres condecoraciones concedíes por aiciones non béliques, anque-y foi reintegrada en 1977 pol presidente Carter.<ref name="walker">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=|url=http://www.lkwdpl.org/wihohio/walk-mar.htm|títulu=Mary Edwards Walker|formatu=|obra=|editorial=Women in History|fechaaccesu=23 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100317023429/http://www.lkwdpl.org/wihohio/walk-mar.htm|fechaarchivu=17 de marzu de 2010}} (n'inglés)</ref> Anque la llexislación vixente (Códigu 10/6241, establecíu en 1918) establez explícitamente que los condecoraos tienen de sirvir nes Fuercies Armaes d'Estaos Xuníos nel momentu de realizar l'actu dignu de condecoración, diéronse delles esceiciones. Por casu, [[Charles Lindbergh]], reservista de les Fuercies Aérees, recibió la so Medaya d'Honor como pilotu civil. El "soldáu desconocíu" británicu tamién recibió una Medaya d'Honor impuesta pol Xeneral Pershing; más tarde (11.11.1921) los ingleses condecoraron la [[Tumba del soldáu desconocíu]] d'Estaos Xuníos cola [[Cruz Victoria]], el más altu gallardón concedíu poles Fuercies Armaes britániques. Fora d'estes rares esceiciones, la Medaya d'Honor namái ye concedida a militares de les Fuercies Armaes de los EEXX, anque ser ciudadanu norteamericanu nun ye un prerrequisito. 61 [[Canadá|canadienses]] que fueron miembros del exércitu d'Estaos Xuníos fueron estremaos cola Medaya d'Honor, la mayoría d'ellos por aiciones heroiques mientres la Guerra Civil. Dende 1900, namái s'impunxeron cuatro medayes a ciudadanos canadienses.<ref name="cbc">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=1 Jul 2005|url=http://www.cbc.ca/canada/story/2005/07/01/canadians-usmedal050701.html|títulu=Canada honours winners of top U.S. medal|formatu=|obra=|editorial=CBC News|fechaaccesu=20 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070529190113/http://www.cbc.ca/canada/story/2005/07/01/canadians-usmedal050701.html|fechaarchivu=29 de mayu de 2007}} (n'inglés)</ref> Mientres la [[Guerra de Vietnam]], Peter C. Lemon foi l'únicu canadiense distinguíu con esta condecoración.<ref name="vwam">{{Cita web|apellíu=|nome=|enllaceautor=|coautor=|añu=|url=http://www.cbc.ca/canada/story/2005/07/01/canadians-usmedal050701.html|títulu=Thousands of Canadians, including a Medal of Honor winner, served with the U.S. military in Vietnam|formatu=|obra=|editorial=Veterans With a Mission|fechaaccesu=20 de xunetu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070529190113/http://www.cbc.ca/canada/story/2005/07/01/canadians-usmedal050701.html|fechaarchivu=29 de mayu de 2007}} (n'inglés)</ref> <!-- esta tabla siguir de: http://www.army.mil/cmh/mohstats.htm --> <!-- actualizada, a payares 2006 --> === Condecoraos notables === {{llista de columnes|3| *[[Buffalo Bill]] *[[Samuel Billison]] *[[Vincent Robert Capodanno]] *[[Bruce Crandall]] *[[Daniel Daly]] *[[Desmond Doss]] *[[Gary Gordon]] *[[Adolphus Greely]] *[[Ira Hayes]] *[[Daniel Inouye]] *[[Charles Lindbergh]] *[[Arthur MacArthur, Jr.]] *[[Douglas MacArthur]] *[[Medayes d'Honor de la batalla de Iwo Jima]] *[[Nelson A. Miles]] *[[Michael A. Monsoor]] *[[Audie Murphy]] *[[Albert H. Rooks]] *[[Theodore Roosevelt]] *[[Norman Scott]] *[[Randy Shughart]] *[[Oliver Sipple]] *[[Paul Ray Smith]] *[[Alexander Vandegrift]] *[[Leonard Wood]] *[[John Basilone]] *[[Giovanni Medina]] *[[Michael Murphy]] }} == Ver tamién == [[Medal of Honor]] == Notes == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commons|Medal of Honor}} * [http://www.history.army.mil/moh.html Medal of Honor] {{Tradubot|Medalla de Honor}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Medaya d'Honor| ]] [[Categoría:Medayes y condecoraciones militares d'Estaos Xuníos]] 0zbz8h9w170xmrxufr2nmsj3nwdi3u1 0 153293 4379587 4353165 2025-06-26T10:08:23Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379587 wikitext text/x-wiki {{Vehículu}} El '''Fairchild-Republic A-10 Thunderbolt II''' ye un [[avión d'ataque a tierra]] monoplaza, [[avión de reacción|birreactor]] y d'[[ala (aeronáutica)|ala]] recta, desenvueltu n'[[Estaos Xuníos]] pola compañía [[Fairchild Aircraft|Fairchild-Republic]] a principios de los [[años 1970]]. Foi diseñáu a pidimientu de la [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]] (USAF) p'apurrir [[sofitu aereu cercanu]] (CAS) a les tropes terrestres por aciu l'ataque a [[carru de combate|carro de combate]], [[Vehículu de combate blindáu|vehículos blindaos]] y otros oxetivos terrestres con una capacidá llindada d'[[interdicción aérea]]. Ye'l primer avión de la USAF diseñáu puramente pa misiones CAS.<ref name="GAO-07-415"/> L'A-10 ta diseñáu en redol al [[GAU-8 Avenger]], un potente [[cañón rotativu]] que forma'l principal armamentu del aparatu. El fuselaje del avión incorpora unos 540 [[kg]] de [[blindaxe]] y el so diseñu ta pensáu pa dar prioridá a la sobrevivencia del avión, coles midíes de proteición necesaries pa dexar a l'aeronave permanecer nel aire inclusive dempués de sufrir daños significativos. El so nomatu oficial, ''Thunderbolt'' II ('[[rayu]]' n'[[idioma inglés|inglés]]), vien del [[Republic P-47 Thunderbolt]] de la [[Segunda Guerra Mundial]], un [[cazabombardero]] que foi especialmente efectivu na misión de sofitu aereu cercanu. Sicasí, l'A-10 ye más conocíu pol so llamatu '''''[[#Llamatos|Warthog]]''''' o a cencielles ''Hog''.<ref name="Jenkins_p4">{{cita Harvard|Jenkins|1998|p=4}}</ref> Como misión secundaria, apurre [[control aereu avanzáu]], emponiendo a otros aviones contra oxetivos terrestres. Los A-10 usaos principalmente nesa misión fueron designaos '''OA-10'''.<ref name="Jenkins_p63">{{cita Harvard|Jenkins|1998|p=63}}</ref> Participó n'operaciones de combate na [[Guerra del Golfu]], nos conflictos de [[Guerra de Bosnia|Bosnia]] y [[Guerra de Kosovu|Kosovu]], na [[Guerra d'Afganistán (2001-presente)|Guerra d'Afganistán]] y na [[Guerra d'Iraq]]. Dempués de ser modernizáu en delles ocasiones, ta previstu que'l A-10 nun seya reemplazáu pol nuevu [[F-35 Lightning II]] hasta l'añu [[2028]] o inclusive dempués.<ref name="extend life"/> == Desarrollu == === Antecedentes === [[Ficheru:Crashed Douglas A-1E Skyraider in Vietnam, circa in 1967 (051123-F-1234P-001).jpg|thumb|200px|Un [[avión d'ataque]] [[Douglas A-1 Skyraider|A-1E Skyraider]] estrelláu en [[Vietnam]] el [[10 de marzu]] de [[1966]].]] Una de les razones principales tres el desenvolvimientu del A-10 fueron les baxes aérees na [[guerra de Vietnam]]; mientres la mesma, un gran númberu d'[[Avión d'ataque a tierra|aeronaves d'ataque a tierra]] estauxunidenses fueron baltaes por [[armes llixeres]], [[misil superficie-aire|misiles superficie-aire]] y [[artillería antiaérea]] de [[Calibre (armes de fueu)|baxu calibre]]. Los [[helicópteru|helicópteros]] [[UH-1 Iroquois]] y [[AH-1 Cobra]] de la dómina, que primeramente teníen d'encargase del [[sofitu aereu cercanu]], tamién s'amosaren bien vulnerables al fueu antiaéreo.<ref name=smallwood>{{cita llibru |url=https://books.google.es/books?id=v9QykLbO5voC&dq=A-10&hl=ca&source=gbs_navlinks_s |títulu=Warthog: Flying the A-10 in the Gulf War |autor=Smallwood, William L. |editorial=Brassey's |añu=2005 |isbn=9781574888867 |páxines=241 |cita=páxina 11, ''The Apache helicopter gunship was under concurrent development. It would move with the army and attack on fronteru assaults but would be vulnerable behind the lines where the A-X could continue to attack.'' }}</ref><ref name=campbell>{{cita llibru |url=https://books.google.es/books?id=Oh9-XhDD6qgC&dq=A-10+warthog&hl=ca&source=gbs_navlinks_s |títulu=The Warthog and the close air support alderica |autor=Campbell, Douglas |editorial=Naval Institute Press |añu=2003 |isbn=9781557502322 |páxines=302 }}</ref> Amás producióse entós daquella una confrontación ente l'[[Exércitu de los Estaos Xuníos|Exércitu]] y la [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]] pol control de les fuercies d'ataque a tierra: los helicópteros taben sol control del Exércitu, los aviones, sol de la Fuercia Aérea, y dambes [[Fuercies armaes|armes]] deseyaben atropar los recursos destinaos a dicha misión.<ref name=campbell /> L'avión de héliz [[A-1 Skyraider]] yera'l principal avión de sofitu aereu cercanu de la Fuercia Aérea d'Estaos Xuníos, pos los rápidos [[avión de reacción|aviones de reacción]] como los [[F-100 Super Sabre]], [[F-105 Thunderchief]] y [[F-4 Phantom II]] resultaron ser na so mayor parte ineficaces pa esa xera, ente otros motivos porque la so elevada velocidá de cruceru y gran consumu de combustible enzancaben la so capacidá de abeyo per.<ref name=Donald_p8>{{cita Harvard|Donald|2005|p=8}}</ref> Les crítiques que dicíen que la Fuercia Aérea nun tomaba en serio el sofitu aereu cercanu ciscaben tamién que se buscara un [[avión d'ataque]] especializáu.<ref name="Boyd">{{cita Harvard|Coram|2004}}</ref><ref name=fedorchak>{{cita web |url=http://www.airpower.maxwell.af.mil/apjinternational/apj-s/1994/invier94/sfedor1.html |autor=Fedorchak, Scott A. |títulu=Sofito aereu cercanu: Repitiendo El Pasáu...¿Otra Vegada? |fechaaccesu=23 de xunu de 2010 |editorial=Air & Space Power Journal |añu=1994 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110924190441/http://www.airpower.maxwell.af.mil/apjinternational/apj-s/1994/invier94/sfedor1.html |fechaarchivu=2011-09-24 }}</ref> Nesti contestu, la Fuercia Aérea riquió'l desenvolvimientu d'un avión diseñáu específicamente pal ataque al suelu que cubriera los sos defectos n'Europa, un escenariu consideráu más contrariu que Vietnam y nel que, a diferencia d'este, predominaría l'usu de [[Vehículu blindáu de combate|vehículos blindaos de combate]] per parte del enemigu; entós los helicópteros considerábense entá poco fayadizos pal so usu contra [[vehículu blindáu de combate blindaos]], yá que forníen solamente [[ametralladora|ametralladores]] y [[cohete]]s non empuestos destinaos a oxetivos llixeros.<ref name=campbell /> Per otra parte, l'ésitu de la [[Fuercia Aérea Israelina]] n'operaciones d'ataque al suelu mientres la [[guerra de los Seis Díes]] foi l'emburrión definitivu al conceutu de que podía emplegase aeronaves d'ala fixa de forma devastadora en dichu tipu de misiones.<ref name=smallwood /><ref name=fedorchak /> Tamién s'evaluó l'ésitu n'operaciones d'ataque al suelu de la [[Luftwaffe (Wehrmacht)|Luftwaffe]] alemana mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], na que pilotos como [[Hans-Ulrich Rudel]] llograron resultaos estraordinaries, ente otres razones, gracies al emplegu refechu del [[Junkers Ju 87]] forníu con [[cañón automáticu|cañones automáticos]] [[MG 151/20]] de 20&nbsp;mm, y darréu colos [[3.7 cm FlaK 43|BK 37]] de 37&nbsp;mm.<ref name=smallwood /> === Programa A-X === A mediaos de [[1966]], con mires de buscar un nuevu avión d'ataque, la [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]] formó la oficina del programa denomináu ''Attack Esperimental'' (A-X).{{harvnp|Jenkins|1998|p=12}} L'oficial a cargu del proyeutu foi'l [[coronel]] Avery Kay. De siguío, el [[6 de marzu]] de [[1967]] la Fuercia Aérea distribuyó una [[solicitú d'información]] a 21 [[contratista de defensa|contratistes de defensa]] pal desenvolvimientu del programa A-X, coles mires de crear un estudiu de diseñu pa un [[avión d'ataque]] de baxu costu.<ref name="Boyd"/> En [[1969]], el Secretariu de la Fuercia Aérea pidió al analista de sistemes de defensa Pierre Sprey que redactara les especificaciones detallaes pal proyeutu A-X propuestu. Sicasí, la participación inicial de Sprey caltúvose de callao por cuenta del anterior discutiniu cola so participación nel programa F-X, que sirvió pa crear el [[F-15 Eagle]].<ref name="Boyd"/> Los alderiques de Sprey con pilotos d'aviones d'ataque [[A-1 Skyraider]] que taben operando en [[Vietnam]] y l'analís d'eficiencia de les aeronaves que taben siendo utilizaes nesi papel indicaron que l'avión d'ataque ideal debería de poder permanecer enforma tiempu abeyando per, ser maniobrable a baxa velocidá, disponer d'una potencia de fueu de cañón masiva, y tener una capacidá de sobrevivencia estrema;<ref name="Boyd"/> un avión que tuviera les meyores carauterístiques d'aviones como los [[Ilyushin Il-2]], [[Henschel Hs 129]] y [[Douglas A-1 Skyraider]]. Les especificaciones tamién esixíen que l'avión tuviera un costu inferior a 3 millones de [[US$|dólares]] de la dómina.<ref name="Boyd"/> [[Ficheru:Northrop YA-9 prototype.jpg|thumb|220px|[[Northrop YA-9|Northrop YA-9A]], competidor del YA-10A nel programa A-X.]] En mayu de [[1970]] la Fuercia Aérea emitió una [[solicitú de propuestes]] modificada y muncho más detallada. L'amenaza de les [[vehículu blindáu de combate|fuercies blindaes]] [[Xunión Soviética|soviétiques]] y les operaciones d'ataque [[tou tiempu]] fixéronse más importantes. Entós incluyíase nos requerimientos que l'avión tenía de ser diseñáu específicamente pal cañón de [[calibre 30 mm]]. Tamién se pidía un avión con una velocidá máxima de 740 [[km/h]], una distancia de despegue de 1.200 [[metru|m]], una carga esterna de 7.300 [[kg]], un [[radiu de combate]] de 460 [[km]], y un costu unitariu de 1,4 millones de dólares.{{harvnp|Jenkins|1998|pp=16–17}} Coles mesmes foi emitida una solicitú de propuestes pal cañón de 30&nbsp;mm del A-X pidiendo una alta [[cadencia de tiru]] (4.000 disparos/minutu) y una alta velocidá de salida.{{harvnp|Jenkins|1998|p=19}} [[Ficheru:YA-10A Thunderbolt II.jpg|thumb|220px|Fairchild YA-10A.]] Seis compañíes unviaron les sos propuestes a la USAF, siendo escoyíes [[Northrop]] y [[Fairchild Aircraft|Fairchild-Republic]] pa construyir los [[prototipu|prototipos]]: el [[Northrop YA-9|Northrop YA-9A]] y el Fairchild-Republic YA-10A respeutivamente. Per otra parte, [[General Electric]] y [[Philco-Ford]] fueron escoyíes pa fabricar y probar los prototipos del cañón [[GAU-8 Avenger]].<ref>{{cita Harvard|Jenkins|1998|pp=18, 20}}.</ref> El YA-10A realizó'l so [[primer vuelu]] el [[10 de mayu]] de [[1972]].{{harvnp|Spick|2000|p=18}} Tres les pruebes y una competición contra'l YA-9A qu'empezó'l [[10 d'ochobre]] y duró práuticamente dos meses, la Fuercia Aérea anunció'l [[18 de xineru]] de [[1973]] la eleición del YA-10A de Fairchild-Republic pa entrar en producción. El YA-10A completara 138,5 hores de vuelu en 87 salíes ente que'l so competidor 147 hores en 123 despegues. Les principales razones de la eleición del avión de Fairchild-Republic fueron que les sos ales ufiertaben una mayor capacidá de carga y meyor accesu, yera más afechiscu nel suelu y yera más senciellu de fabricar.<ref name="YA-10A">{{cita web |url = http://www.nationalmuseum.af.mil/factsheets/factsheet.asp?id=3199 |títulu = Fairchild YA-10A |autor = USAF National Museum |editorial = NationalMuseum.AG.mil |fechaaccesu = 17 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20101229110341/http://www.nationalmuseum.af.mil/factsheets/factsheet.asp?id=3199 |fechaarchivu = 29 d'avientu de 2010 }}</ref> Per otra parte, en xunu de 1973, General Electric foi escoyida pa fabricar el cañón GAU-8.{{harvnp|Jenkins|1998|p=21}} A pesar de la so victoria nel programa A-X, el YA-10 tuvo que superar una competición adicional en [[1974]] contra'l [[LTV A-7 Corsair II|LTV A-7D Corsair II]], el principal avión d'ataque de la Fuercia Aérea nesi momentu, con cuenta de demostrar la necesidá de mercar un nuevu avión d'ataque.<ref name="vectorsite_1.2">{{cita web |url = http://www.vectorsite.net/ava10_1.html#m2 |títulu = The Fairchild A-10 Warthog. 1.2 ORIGINS (2): THE YA-9A & YA-10A |autor = Greg Goebel |editorial = VectorSite.net |fecha = 1 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu = 17 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100106091656/http://www.vectorsite.net/ava10_1.html#m2 |fechaarchivu = 6 de xineru de 2010 }}</ref> === Producción === Una vegada superaes les pruebes, pa les que se construyeren dellos exemplares de preproducción, l'A-10 pasó a ser fabricáu en serie. El primer A-10A de producción voló n'ochobre de [[1975]], y les entregues a encomalo Aérea empezaron en marzu de [[1976]] a unidaes de la [[Base de la Fuercia Aérea Davis-Monthan]] ([[Arizona]]). El primer escuadrón n'usar los A-10 pasó a tar operativu n'ochobre de [[1977]]. En total, cuntando 2 prototipos y 6 exemplares de preproducción,<ref name="NAW_A-10"/> fabricáronse un total de 715 aviones, el postreru apurríu en [[1984]].<ref name="globalsecurity_history"/> === Propuesta d'una versión biplaza === [[Ficheru:Fairchild Republic A-10A and N-AW A-10A Thunderbolt II silhouettes.png|thumb|220px|Comparanza ente l''''A-10A''' y la versión biplaza ''Night Adverse Weather'' ('''N/AW''').]] De forma esperimental y por aciu la conversión del primer A-10A de preproducción que fuera usáu pa pruebes de demostración y evaluación, [[Republic Aviation|Republic]] empezó en marzu de [[1979]] la construcción d'un prototipu pa una variante biplaza del A-10. Foi denomináu A-10 ''Night Adverse Weather'' (N/AW). En siendo probáu pol [[Centru de Prueba en Vuelu de la Fuercia Aérea]] ente finales d'ochobre y principios d'avientu de 1979, y a pesar de rematar con ésitu la fase de [[prueba en vuelu]], esta variante nun interesó a encomalo Aérea y foi atayada. El cambéu N/AW incluyó un segundu asientu pa un oficial de sistemes d'armes responsable de [[contramedidas electróniques]], navegación y adquisición d'oxetivos, pero portaba menos munición de 30&nbsp;mm.<ref name="NAW_A-10">{{cita web |url = http://www.nationalmuseum.af.mil/factsheets/factsheet.asp?id=3206 |títulu = Republic Night/Adverse Weather A-10 |autor = USAF National Museum |editorial = NationalMuseum.AG.mil |fechaaccesu = 7 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100302001408/http://www.nationalmuseum.af.mil/factsheets/factsheet.asp?id=3206 |fechaarchivu = 2 de marzu de 2010 }}</ref> L'únicu exemplar biplaza construyíu del A-10 atópase anguaño na [[Base de la Fuercia Aérea Edwards]] a la espera d'un llugar nel [[muséu]] de la ''Flight Test Historical Foundation''.<ref>{{cita web |url= http://www.aircraftresourcecenter.com/AWA1/301-400/walk369_NAW-A-10/walk369.htm |títulu= N/AW A-10 Warthog |autor= Steve Bamford |editorial= AircraftResourceCenter.com |fechaaccesu= 7 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> Dempués del N/AW la USAF estudió la posibilidá de crear una versión d'[[avión d'entrenamientu|entrenamientu]] biplaza del A-10, denominada YA-10B, pero foi atayada y nun entró en producción.<ref name="NAW_A-10"/><ref name="Spick 2000, páxs. 52–55">{{cita Harvard|Spick|2000|pp=52–55}}</ref> === Actualizaciones === [[Ficheru:A-10 Thunderbolt II flies a close-air-support mission over Afghanistan .jpg|thumb|220px|Un A-10 Thunderbolt II provistu de sensor láser [[Pave Penny]] (señaláu con una flecha).]] L'A-10 recibió delles meyores a lo llargo de los años. A principios de [[1978]] incorporóse-y un sensor láser [[Pave Penny]]. El Pave Penny ye un buscador pasivu que detecta la radiación [[láser]] emitida por un [[designador láser]] sobre un oxetivu pa una identificación de los blancos más rápida y precisa.<ref name=Spick_p48>{{cita Harvard|Spick|2000|p=48}}</ref>{{harvnp|Jenkins|1998|p=652}}<ref>{{cita web |url = http://www.highbeam.com/doc/1G1-126093354.html |títulu = Ball Aerospace to Develop New Laser Spot Tracker |autor = PR Newswire |editorial = highbeam.com |fecha = 13 d'avientu de 2004 |fechaaccesu = 17 d'abril de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://archive.today/20130125040026/http://www.highbeam.com/Search?searchTerm=Ball+Aerospace+to+Develop+New+Laser+Spot+Tracker.&searchType=Article&currentPage=0&orderBy= |fechaarchivu = 25 de xineru de 2013 }}</ref> En [[1980]] l'A-10 empezó a recibir un [[sistema de navegación inercial]].<ref name=Spick_p49>{{cita Harvard|Spick| 2000|p=49}}</ref> Dempués, l'actualización ''Low-Altitude Safety and Targeting Enhancement'' (LASTE) apurrió equipamientu [[ordenador|computerizado]] pa la puntería d'armes, [[pilotu automáticu]], y un sistema d'alerta contra choque terrestre. Agora l'A-10 ye compatible con [[gafes de visión nocherniega]] pa operar con poca [[lluz]]. En [[1999]], los aviones empezaron a recibir sistemes de navegación [[Sistema d'allugamientu global|GPS]] y una nueva [[pantalla multifunción]].{{harvnp|Donald|2005|p=46}} En [[2005]] el sistema LASTE empezó a ser actualizáu con ordenadores de control de tiru y vuelu integraos IFFCC (''Integrated Flight & Fire Control Computers'').<ref>{{cita web |url= http://www.aviationtoday.com/av/categories/military/1219.html |títulu= All New Warthog |autor= David Jensen |editorial= Avionics Magacín |fecha= 1 d'avientu de 2005 |fechaaccesu= 17 de marzu de 2010 |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20081204171251/http://www.aviationtoday.com/av/categories/military/1219.html |fechaarchivu= 2008-12-04 }}</ref> En [[2005]], la flota completa d'A-10 empezó a recibir una serie d'actualizaciones so un programa denomináu ''Precision Engagement'' (PE) qu'inclúin un [[sistema de control de tiru]] (FCS) ameyoráu, más [[contramedidas electróniques]] (ECM), y la capacidá de portar [[bomba intelixente|bombes intelixentes]]. Estes meyores dieron llugar a la nueva designación de modelu A-10''C''. L'A-10 tamién va ser incluyíu nun programa d'estensión de vida de serviciu (SLEP; ''Service Life Extension Program'') nel que va recibir ales nueves.<ref name="fighter_force">{{cita web |url= http://www.airforce-magazine.com/MagazineArchive/Pages/2007/March%202007/0307force.aspx |títulu= Making the Best of the Fighter Force |autor= John A. Tirpak |editorial= AirForce-Magacín.com |fecha= marzu de 2007 |fechaaccesu= 7 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> En xunu de [[2007]] concedióse-y a [[Boeing]] un contratu pa construyir 242 nuevos conxuntos d'ales d'A-10.<ref>{{cita web |url = http://www.boeing.com/news/releases/2007/q2/070629b_nr.html |títulu = Boeing Awarded $2 Billion A-10 Wing Contract |autor = Boeing News Releases |editorial = Boeing.com |fecha = 29 de xunu de 2007 |fechaaccesu = 7 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110524144852/http://www.boeing.com/news/releases/2007/q2/070629b_nr.html |fechaarchivu = 24 de mayu de 2011 }}</ref> La ''[[Government Accounting Office]]'' (GAO) envaloró en [[2007]] el costu de los planes d'actualización, renovación, y estensión de vida de serviciu pal conxuntu d'aviones A-10 en 2.250 millones de [[US$|dólares]] hasta [[2013]].<ref name="GAO-07-415"/> Los cambeos que-y apurren capacidá pa utilizar bombes de precisión tán entá en marcha.<ref name="Higher-Tech Hog">{{cita web |url = http://www.defenseindustrydaily.com/2007/06/a-highertech-hog-the-a10c-pe-program/index.php |títulu = A Higher-Tech Hog: The A-10C PE Program |autor = Defense Industry Daily |editorial = www.defenseindustrydaily.com |fecha = 30 de xunu de 2008 |fechaaccesu = 7 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070609174508/http://www.defenseindustrydaily.com/2007/06/a-highertech-hog-the-a10c-pe-program/index.php |fechaarchivu = 9 de xunu de 2007 }}</ref> El [[Ogden Air Logistics Center|Centro de Loxística Aérea Ogden]] del [[Mandu de Material de la Fuercia Aérea]], na [[Base de la Fora Aérea Hill]] ([[Utah]]), completó'l trabayu d'esta actualización nel 100ᵘ A-10 en xineru de [[2008]].<ref>{{cita web |url = http://www.af.mil/news/story_print.asp?id=123082873 |títulu = Maintenance unit completes upgrade of 100th A-10 |autor = Bill Orndorff. U.S. Air Force |editorial = AF.mil |fecha = 18 de xineru de 2008 |fechaaccesu = 7 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090910174847/http://www.af.mil/news/story_print.asp?id=123082873 |fechaarchivu = 10 de setiembre de 2009 }}</ref><ref name="not_fade">{{cita web |url= http://www.airforce-magazine.com/MagazineArchive/Pages/2008/June%202008/0608fade.aspx |títulu= Not Fade Away |autor= Marc V. Schanz |editorial= AirForce-Magacín.com |fecha= xunu de 2008 |fechaaccesu= 7 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> == Diseñu == === Carauterístiques xenerales === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | semeya1 = A-10 Cross Section (ES).jpg | anchu1 = 300 | semeya2 = Thunderbolt.a10.fairford.arp.jpg | anchu2 = 235 | testu2 = A-10 Thunderbolt nel [[Royal International Air Tattoo]] de [[2005]], en [[RAF Fairford]], [[Inglaterra]]. }} L'A-10 ye altamente maniobrable a velocidaes y altitúes baxes gracies a les sos estenses [[ala (aeronáutica)|ales]], de gran [[superficie alar|superficie]] y [[allargamientu alar|allargamientu]] y con grandes [[alerón|alerones]]. Estes tamién dexen [[despegue]]s y [[aterrizaxe]]s curtios, pudiendo realizar operaciones dende aeródromos rudimentarios cerca del frente militar. Puede tar nel aire abeyando per mientres llargos periodos y operar a altores per debaxo de 300 metros con una visibilidá de 2,4 [[km]]. De normal vuela a velocidaes relativamente lentes, de 560&nbsp;km/h, lo que-y dexa actuar meyor nel papel d'ataque a tierra que los rabiones [[cazabombarderos]], que suelen tener dificultaes p'atacar oxetivos pequeños y en movimientu.<ref name=Donald_p8/> El Thunderbolt II pue ser calteníu y operáu dende bases con instalaciones llindaes cerca de les zones de batalla. Una carauterística inusual ye que munches de les partes d'esti avión son intercambiables ente los llaos derechu y esquierdu, incluyendo los motores, el [[tren d'aterrizaxe]] principal y los [[estabilizador vertical|estabilizadores verticales]]. El robezu tren d'aterrizaxe, les ruedes de baxa presión, y les grandes ales rectes déxen-y utilizar pistes curties y en mala traza, inclusive con una pesada carga d'armamentu, siendo capaz d'operar dende bases aérees estropiaes. Si les [[pista de despegue|pistes de despegue]] son destruyíes nun ataque, l'A-10 puede utilizar les [[cai de rodaxe|calles de rodaxe]], o seiciones de carretera rectes como pueden ser les [[Autobahn (Alemaña)|autobahn]] alemanes.<ref name="Jenkins_p58">{{cita Harvard|Jenkins|1998|p=58}}</ref> Tamién ta diseñáu pa ser recargáu, rearmado y reparáu con un equipu mínimu.{{harvnp|Spick|2000|pp=64–65}} === Estructura === [[Ficheru:Heavily armed A10 warthog ground support aircraft.jpg|thumb|250px|left|Un A-10 colos [[alerón|alerones]] aicionaos pa realizar el movimientu d'[[Exes del avión#Exa llonxitudinal|alabeo]].]] La mayor parte de les [[superficies estabilizadores]] del avión militar tán formaes por paneles con estructura de [[setu]]. La razón ye qu'apurren resistencia con un compromisu de pesu mínimu, amás con esta forma son menos propenses a deformarse en cualquier direición inclusive si parte del panel foi estropiáu. L'A-10 inclúi esti tipu de paneles nel [[cantu d'ataque]] de l'ala, la envoltura de los ''[[flap]]s'', los [[timón de profundidad|elevadores]], [[timón de direición|timones]] y otres seiciones de derivar.<ref name="AI May 74 p224">''Air International'' Mayu de 1974, p. 224.</ref> L'A-10 tien paneles de revestimiento fabricaos integralmente. Por cuenta de que los [[llargueru|llargueros]] tán integraos col revestimiento nun tien problemes d'unión o selláu. Estos paneles, fabricaos por aciu l'usu de máquines controlaes por [[ordenador]], amenorguen el tiempu y por tanto'l costu de producción. La esperiencia en combate demostró qu'esti tipu de panel ye más resistente a los daños. El revestimiento nun tien de soportar carga, por consiguiente les seición de revestimiento estropiaes pueden ser fácilmente reemplazaes nel campu d'operaciones, con materiales improvisaos si ye necesariu.{{harvnp|Drendel|1981|p=12}} [[Ficheru:A10WarthogFront.jpg|thumb|230px|Vista fronteru d'un A-10 na que se ve la boca del cañón y el [[tren d'aterrizaxe]] movíu.]] Los [[Alerón|alerones]] atopar na parte más alloñada de les ales pa llograr un mayor movimientu d'[[Exes del avión#Exa llonxitudinal|alabeo]], como na mayoría de los aviones, pero nesti casu con dos carauterístiques distintives. La primera, los alerones son más grandes de lo convencional, cuasi'l 50% de la [[cuerda (aeronáutica)|cuerda]] de l'ala, apurriendo un meyor control inclusive a velocidaes baxes. Amás, los alerones tán estremaos en dos partes, que pueden ser remanaos por separáu a manera d'[[aerofrenos]].<ref name="Stephens WAPJ 16 p64">Stephens ''World Air Power Journal'' primavera de 1994, p. 64.</ref><ref name="Janes 82 p363-4"/> Por cuenta de la proximidá ente'l tren d'aterrizaxe fronteru y el cañón, nel A-10 el tren d'aterrizaxe ta movíu escontra la parte derecha del avión y el cañón llixeramente escontra la esquierda. Mientres el rodaxe pela pista, el tren d'aterrizaxe fronteru movíu provoca que l'aparatu tenga un [[Radiu de xiru (vehículos)|radiu de xiru]] desigual: xirar escontra la derecha nel suelu llévalu menos distancia que xirar a la izquierda por cuenta de la distancia qu'esiste ente la rueda interior y la rueda de direición ye tamién menor.<ref>La esplicación del distintu radiu de xiru ye a cencielles xeométrica: a menor distancia ente la rueda interior y la rueda de direición menor radiu de xiru</ref> === Durabilidá === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | semeya1 = Damaged A-10A.JPEG | anchu1 = 160 | semeya2 = A-10 Thunderbolt II Battle Damage.JPG | anchu2 = 162 | testu = Un A-10A de la 23ª Ala de Combate Tácticu de la USAF estropiáu por un misil [[SA-16]] que-y esplotó al llau mientres la [[Operación Nube del Desiertu]], febreru de [[1991]]. }} L'A-10 Thunderbolt II ye un avión escepcionalmente resistente. El so fuerte [[estructura d'avión|estructura]] puede sobrevivir a impautos direutos de proyeutiles d'hasta 23&nbsp;[[mm]] tanto de tipu [[AP (munición)|furadora]] como d'[[HE (munición)|altu esplosivu]]. Tien triple redundancia nos sos sistemes de control de vuelu, con sistemes mecánicos pa sofitar unos sistemes [[hidráulicu|hidráulicos]] de doble redundancia. Esto dexa al pilotu siguir volando y aterrizar inda cuando pierde la potencia hidráulica o inclusive parte d'una ala. Pa pilotar ensin potencia hidráulica úsase'l ''sistema de control de vuelu de reversión manual''; ésti realiza de forma automática'l control de [[cabecio]] y [[Chisgada (navegación)|chisgada]], y dexa al pilotu'l control (cambéu a reversión manual) del [[Alabeo (navegación))|alabeo]]. Na manera de reversión manual, l'aeronave ye lo suficientemente controlable so condiciones favorables como pa tornar a base y aterrizar, anque les fuercies de control son enforma mayores de lo normal. Ta diseñáu pa poder volar con un namái motor,<ref name="af-tec"/> una cola, un elevador y la metá d'una ala arrincada.<ref>Henderson, Breck W. "A-10 'Warthogs' damaged heavily in Gulf War bug survived to fly again." ''Aviation Week and Space Technology'', 5 d'agostu de 1991.</ref> [[Ficheru:Thunderbolt II 080325.jpg|thumb|250px|left|Un Thunderbolt II dempués de realizar un aterrizaxe d'emerxencia na [[Edwards AFB]] en marzu de [[2008]], entá colos [[aerofrenos]] aicionaos.]] El tren d'aterrizaxe principal d'esti modelu de Fairchild-Republic ta diseñáu de manera que les ruedes sobresalgan parcialmente de les sos [[góndola (aeronáutica)|barquillas]] cuando s'atopen retraídas pa faer que los aterrizaxes con tren plegáu ([[aterrizaxe de banduyu]], riquíu en casu de fallu del tren d'aterrizaxe) sían más controlables y menos dañibles pa la parte inferior del aparatu. Adicionalmente, les ruedes del tren d'aterrizaxe son plegaes siempres escontra la parte delantera del avión, de manera que si pierde la potencia hidráulica'l pilotu puede a cencielles soltar el mecanismu y una combinación de gravedá y resistencia al vientu va abrir y va bloquiar el tren nel so sitiu.<ref name="Janes 82 p363-4">{{cita Harvard|Taylor|1982|pp=363–364}}</ref> [[Ficheru:Kim campbell a10.jpg|thumb|180px|El pilotu de la USAF Kim Campbell repara la so A-10 estropiáu nuna misión sobre [[Bagdag]] en [[2003]].]] La [[cabina de vuelu|cabina]] y les partes del sistema de control de vuelu tán protexíes con un [[blindaxe]] de 540 [[kg]] de [[titaniu]], denomináu 'bañera'.<ref name="Jenkins_tub">{{cita Harvard|Jenkins|1998|pp=47, 49}}</ref>{{harvnp|Spick| 2000|p=32}} Esi blindaxe ta fechu con planches d'una grosez que varia dende los 25,4 a los 38,1 milímetros (1-1,5 [[pulgada|pulgaes]]), determináu por un estudiu de posibles trayectories y ángulos de deflexión, y foi probáu p'aguantar los disparos de cañón de 23&nbsp;[[mm]] y dellos impautos de proyeutiles de 57&nbsp;mm.<ref name="Jenkins_tub"/> Sicasí, esta proteición tien un costu, el pesu de la mesma armadura supón cuasi un 6% del pesu total del avión en vacíu. Pa protexer al pilotu de la posible fragmentación producida pol impautu d'un proyeutil, toa superficie interior de la bañera que tea espuesta direutamente al pilotu ye cubierta por una proteición de múltiples capes de [[nailon]].<ref name="Stephens WAPJ 16 p42"/><ref name="AI Jun 79 p270"/> El parabrís fronteru y el restu de la cúpula de la carlinga ta realizada por aciu compuestos acrílicos a prueba de bales que pueden aguantar el fueu d'[[armes llixeres]].<ref name="vectorsite_1.6">{{cita web |url = http://www.vectorsite.net/ava10_1.html#m6 |títulu = The Fairchild A-10 Warthog. 1.6 A-10 described: Survivability Features |autor = Greg Goebel |editorial = VectorSite.net |fecha = 1 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu = 18 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100106091656/http://www.vectorsite.net/ava10_1.html#m6 |fechaarchivu = 6 de xineru de 2010 }}</ref>{{harvnp|Spick|2000|pp=30–33}} Un exemplu de la durabilidá del A-10 producióse cuando la entós [[capitán]] de la USAF [[Kim Campbell (pilotu)|Kim Campbell]], realizando una misión de sofitu a tierra sobre [[Bagdag]] mientres la [[Invasión d'Iraq de 2003]], sufrió fuertes daños nel so A-10 por [[defensa antiaérea|fueu antiaéreo]] el [[7 d'abril]]. Los proyeutiles enemigos estropiaron unu de los motores y inutilizaron el sistema hidráulicu, forzando l'usu del sistema mecánicu de reserva pa remanar los controles de vuelu y estabilizar l'avión. A pesar d'eso, Campbell consiguió siguir remanándolo cola manera de reversión manual mientres una hora y aterrizalo con seguridá na base aérea.<ref>{{cita web |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m0JCA/is_11_12/ai_n6100282/ |títulu = Wounded Warthog: an A-10 Thunderbolt II pilot safely landed her "Warthog" after it sustained significant damage from enemy fire |autor = Jason Haag |editorial = Combat Edge |fecha = abril de 2004 |fechaaccesu = 17 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://archive.today/20120709082553/http://findarticles.com/p/articles/mi_m0JCA/is_11_12/ai_n6100282/ |fechaarchivu = 9 de xunetu de 2012 }}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.stripes.com/07/jun07/heroesweb/campbell.htm |títulu = Capt. Kim Campbell |autor = Stripes |editorial = Stripes.com |fechaaccesu = 17 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100225112648/http://www.stripes.com/07/jun07/heroesweb/campbell.htm |fechaarchivu = 25 de febreru de 2010 }}</ref> === Propulsión === [[Ficheru:A-10 head-on.jpg|thumb|230px|Un A-10 mientres los exercicios [[Rede Flag]] 2009 n'[[Alaska]].]] [[Ficheru:US Air Force 071023-F-9930C-002 Bringing precision to the fight.jpg|thumb|180px|Arreglu estructural de tomar d'aire d'un motor nun A-10C Thunderbolt II. [[Base Aérea Al Asad]], [[Iraq]], [[2007]].]] Una carauterística del A-10 ye la inusual posición del so par de motores [[turbofán]] [[General Electric]] [[General Electric TF34|TF34-GUE-100]] de 40,32 [[kN]] (9.065 [[lbf]]) d'[[emburrie]] cada unu. Esisten dellos motivos pal so allugamientu:<ref name="Bell_64">{{cita Harvard|Bell|1986|p=64}}</ref> * De primeres, por cuenta de que l'avión ta pensáu pa operar dende bases cercanes a la llinia del frente, de cutiu con pistes de baxa calidá, preséntase un altu riesgu de [[dañu por oxetos estraños]] nos motores. L'altor de los motores amenorga la posibilidá de qu'ente sable o piedres na almisión. * Dexa que los motores puedan permanecer en funcionamientu ensin peligru pal personal de tierra mientres realiza'l rearmamientu y pequeñes xeres de caltenimientu ente misiones, amenorgando'l tiempu d'espera. * Tamién facilita les operaciones de caltenimientu y rearmamientu al tener les ales más cerca del suelu de lo que sería posible si los motores fueren montaos nes mesmes. * La salida de gases de los propulsores pasa percima del [[estabilizador horizontal]] y ente dambes coles menguando la [[firma infrarroxa]] del avión, que yá ye baxa por cuenta de la [[rellación de derivación]] 6:1 de los motores, amenorgando asina la probabilidá de que'l A-10 pueda ser algamáu por misiles [[empuestu por infrarroxos|empuestos por infrarroxos]] (busca de calor).<ref name="Stephens WAPJ 16 p42-3">Stephens ''World Air Power Journal'' primavera de 1994, páxs. 42–43.</ref> * La posición de los motores detrás de les ales protexer parcialmente del fueu antiaéreo.<ref name="Stephens WAPJ 16 p42-3"/> Por cuenta de la so posición elevada, los motores tán xiraos un ángulu de 9 [[Grau sexagesimal|graos]] con al respective de la llinia horizontal del avión pa conducir la llinia d'emburrie combináu escontra'l [[centru aerodinámicu]] del avión. Esto evita realizar les compensaciones pa compensar el momentu de cabecio de picáu necesaries si los motores tuvieren en paralelu col fuselaje. Los pesaos motores riquen unos soportes fuertes, asina que cada unu ta conectáu al fuselaje por cuatro pernos.<ref name="Bell_64"/> Los cuatro depósitos de combustible de los que dispón l'A-10 tán asitiaos próximos al centru del avión, amenorgando la probabilidá de que reciban un impautu o se dixebren de los motores. Estos tanques disponen de dellos métodos de proteición:<ref name="Stephens WAPJ 16 p42">Stephens ''World Air Power Journal'' primavera de 1994, p. 42.</ref><ref name="AI Jun 79 p270">''Air International'' Xunu de 1979, p. 270.</ref> * Los depósitos tán separaos del fuselaje, polo que los proyeutiles precisen enfusar el recubrimientu antes d'algamar el depósitu. * El sistema de repostaxe ye purgado dempués del so usu por que nun quede combustible ensin protexer en nengún llugar del avión.<ref name="Wilson p714">{{cita Harvard|Wilson|1976|p=714}}</ref> * Toles tuberíes son autosellantes en casu de frayatu. * La mayoría de los componentes del sistema de combustible tán dientro de los tanques, de cuenta que si produz una fuga n'unu d'esos componentes nun causaría perda de combustible. * Si un tanque resulta estropiáu, les válvules de retención aseguren que'l combustible nun fluya al tanque estropiáu. * Y lo más importante, l'aplicación d'espluma de [[poliuretano]] [[Reticulación|reticulada]] tantu nel llau interior como nel esterior de los tanques de combustible contién los cachos y acuta el derrame de combustible en casu de dañu. La otra posible fonte d'inflamación, los [[motor aeronáuticu|motores]], tán protexíos del sistema de combustible y del restu de la estructura por [[Cortafueos (arquiteutura)|cortafueos]] y equipamientu d'[[extintor|estinción de quemes]]. Inclusive nel casu de que tolos depósitos sían estropiaos y piérdase tol so conteníu, queda abonda combustible en dos tanques sumidoriu autosellantes como pa dexar al avión siguir volando hasta 370 quilómetros más.<ref name="Stephens WAPJ 16 p42"/><ref name="AI Jun 79 p270"/> === Sistemes d'armes === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | títulu= Cañón de 30 mm GAU-8 | semeya1 = GAU-8 Avenger contrast.jpg | anchu1 = 180 | testu1 = [[General Electric GAU-8/A Avenger]]. | semeya2 = GAU8-A Muendungsrohre.JPG | anchu2 = 140 | testu2 = Boca del cañón nel morru del A-10. | semeya3 = RAR2009 - GAU-8A Gatling Cannon.jpg | anchu3 = 158 | testu3 = Sistema d'alimentación del GAU-8. }} Anque l'A-10 puede portar un gran carga lanzable esterna, la so arma principal integrada ye'l [[cañón rotativu]] [[GAU-8 Avenger|GAU-8/A Avenger]], con siete cañones de [[calibre 30 mm]].<ref name="GAU-8 Avenger">{{cita web |url= http://www.fas.org/man/dod-101/sys/ac/equip/gau-8.htm |títulu= GAU-8 Avenger |autor= Federation of American Scientists (FAS) |editorial= FAS.org |fecha= 16 de xineru de 2000 |fechaaccesu= 17 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> Esta arma, unu de los cañones automáticos más potentes de los que se montaren nuna aeronave, puede disparar grandes proyeutiles de tipu [[HE (munición)|altu esplosivu]] o [[AP (munición)|furadora de blindaxe]] d'[[uraniu aprobetáu]]. Nel diseñu orixinal, el pilotu podía camudar ente dos cadencies de disparu: 2.100 o 4.200 disparu per minutu;{{harvnp|Stephens|1995|p=18}} pero esto camudóse a una cadencia de tiru afita de 3.900 disparu per minutu.<ref>TCTO 1A-10-1089, Flight manual TO 1A-10A-1 (20 de febreru de 2003, Change 8), páx. VI, 1-150A.</ref> El cañón tarda en redol a mediu segundu n'algamar la velocidá máxima, realizando 50 disparos mientres el primer segundu y ente 65 y 70 a partir d'entós. Amás, tratar d'una arma precisa, capaz d'asitiar el 80% de los sos disparos dientro d'un círculu de 12,4 [[metros]] dende una distancia de 1.220 metros (4.000 [[pie (unidá)|pies]]) mientres ta en vuelu.{{harvnp|Sweetman|1987|p=46}} El GAU-8 ta optimizáu pa funcionar col enclín creáu dende 1.220 m col A-10 nun picáu de 30 graos.<ref name="Jenkins_p64">{{cita Harvard|Jenkins|1998|pp=64–73}}</ref> [[Ficheru:GAU-8 in A-10.jpg|thumb|left|180px|Instalación del GAU-8 nel A-10.]] El [[fuselaje]] del avión ta construyíu en redol al cañón.<ref>{{cita web |url= http://www.plane-crazy.net/links/a10.htm |títulu= The A-10 Thunderbolt II |editorial= Plane-Crazy.net |fechaaccesu= 17 de marzu de 2010 |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20150918030317/http://www.plane-crazy.net/links/a10.htm |fechaarchivu= 2015-09-18 }}</ref> Por casu, el tren delanteru ta movíu a la derecha del avión pa face-y sitiu al cañón rotativu; ésti ta movíu unos centímetros al llau contrariu, de manera que la boca del cañón pola que salen los proyeutiles, que ye la que s'atopa a les 9 en puntu vistu dende la parte frontera del mesmu, queda perfectamente alliniada dientro de la exa llonxitudinal del avión ([[:Ficheru:A10WarthogFront.jpg|ver imaxe]]). La munición del cañón almacenar nun tambor de 1,82 metros de llongura que tien capacidá pa un máximu de 1.350 proyeutiles de 30&nbsp;mm,<ref name="Spick2000 p44"/> pero que xeneralmente namái se carga con 1.174.<ref name="Jenkins_p64"/> El dañu causáu pola detonación de la munición del tambor en casu de ser algamada por un proyeutil esplosivu enemigu sería catastróficu, polo que se dedicó una gran cantidá d'esfuerciu en protexer el tambor,<ref name="Spick2000 p44">{{cita Harvard|Spick|2000|p=44}}</ref> instalándo-y múltiples plaques de blindaxe de distintes groseces ente'l mesmu y el revestimiento del avión por que si dalgún proyeutil enemigu algama esa zona, ésti españe antes d'algamar el tambor.<ref name="AI Jun 79 p270"/> Adicionalmente cunta con una capa final de blindaxe alredor del propiu tambor pa protexelo de daños de fragmentación. La munición del cañón ye cargada con un carru de municionamiento GFU-7/E fechu específicamente pal A-10 y el GAU-8.<ref>{{cita web |url= http://www.designation-systems.net/usmilav/asetds/o-g.html#_GFU |títulu= GFU/GFK - Gun-Related Items |autor= Andreas Parsch |editorial= Designation-Systems.net |fecha= 2008 |fechaaccesu= 17 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> [[Ficheru:An A-10 from the 81st Fighter Squadron flies over central Germany.jpg|thumb|300px|Un A-10 con contenedor [[contramedidas electróniques|ECM]], contenedor LAU-10 (4 cohetes [[Zuni (cohete)|Zuni]]), 2 misiles [[AGM-65 Maverick]], 4 bombes ensin emponer, y 2 misiles [[AIM-9 Sidewinder]].]] En cuanto al armamentu esternu, l'A-10 usa davezu'l [[misil aire-superficie]] [[AGM-65 Maverick]], con distintes variaciones pa empuestu electro-ópticu (por [[televisión|TV]]) o por [[infrarroxos]]. El Maverick dexa atacar oxetivos a muncha más alloña que'l cañón, polo que ye más seguru en presencia de sistemes [[antiaéreos]] modernos. Mientres la [[Guerra del Golfu]], ante l'ausencia de cámares [[Infrarroxu de barríu fronteru|infrarroxes de barríu fronteru]] (FLIR) nel mesmu avión, utilizáronse les [[cámara d'infrarroxos|cámares d'infrarroxos]] del misil Maverick pa les misiones nocherniegues.<ref name="Stephens WAPJ 16 p53-4">Stephens ''World Air Power Journal'' primavera de 1994, páxs. 53–54.</ref> Otru armamentu del que dispón son les [[bomba de racimo|bombes de recímanu]] y contenedores de cohetes como'l [[Hydra 70]].<ref name="Stephens WAPJ 16 p54-6">Stephens ''World Air Power Journal'' primavera de 1994, páxs. 54–56.</ref> Anque l'A-10 ta preparáu pa llanzar [[bomba empuesta por láser|bombes empuestes por láser]], el so usu ye relativamente raru; a les baxes altitúes y velocidaes que suel operar l'A-10, les bombes ensin emponer estándar ufierten una precisión fayadiza a un costu enforma menor.<ref name="Stephens WAPJ 16 p57">Stephens ''World Air Power Journal'' primavera de 1994, p. 57.</ref> Los Thunderbolt II tamién suelen llevar un contenedor de [[contramedidas electróniques]] (ECM) ALQ-131 so una de les ales y un par de [[misiles aire-aire]] [[AIM-9 Sidewinder]] so la otra pa defensa propia.<ref name="Stephens WAPJ 16 p53">Stephens ''World Air Power Journal'' primavera de 1994, p. 53.</ref> === Modernización === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | semeya1 = Fairchild Republic A-10A Thunderbolt II cockpit 2 USAF.jpg | anchu1 = 220 | testu1 = Cabina d'un A-10A de diseñu anterior a la [[cabina de vidrio|cabina ''de cristal'']]. | semeya2 = | anchu2 = 120 }} Col programa de cambéu llamáu ''Precision Engagement'' van actualizase 356 aviones A-10/OA-10 a la versión A-10C introduciendo una serie de meyores nos aviones esistentes: un nuevu [[ordenador]] de vuelu, nuevos controles y pantalles de tipu [[cabina de cristal|cabina de ''cristal'']], con dos nueves pantalles a color de 140 [[mm]] (5,5 [[pulgada|pulgaes]]) cola función de mapa en movimientu, y un sistema de xestión d'almacenamientu dixital integráu.<ref name="GAO-07-415">{{cita web |url= http://www.gao.gov/cgi-bin/getrpt?GAO-07-415 |títulu= GAO-07-415: Tactical Aircraft, DOD Needs a Joint and Integrated Investment Strategy |autor= US Government Accountability Office (GAO) |editorial= GAO.gov |fecha= abril de 2007 |fechaaccesu= 17 de marzu de 2010 |formatu= PDF |idioma= inglés }} ([http://www.gao.gov/htext/d07415.html versión html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100614231231/http://www.gao.gov/htext/d07415.html |date=2010-06-14 }})</ref><ref name="Higher-Tech Hog"/> Otres meyores financiaes pa la flota d'A-10 inclúin un nuevu [[enllaz de datos]] (''data link''), capacidá pa emplegar [[bomba intelixente|bombes intelixentes]] con teunoloxía d'empuestu de bombes convencionales [[Joint Direct Attack Munition]] (JDAM) y d'empuestu de bombes de recímanu [[Wind Corrected Munitions Dispenser]], y la posibilidá de portar un ''pod'' de designación d'oxetivos integráu como'l [[Northrop Grumman]] [[LITENING]] o'l [[Lockheed Martin Sniper XR|Lockheed Martin Sniper ''Advanced Targeting Pod'']]. Tamién s'inclúi'l [[ROVER]] (''Remotely Operated Videu Enhanced Receiver''), un receptor de videu operáu remotamente qu'apurre datos de los sensores a personal de tierra.<ref name="not_fade" /> === Colores y camuflaje === [[Ficheru:A-10 Thunderbolt II Low-vis.JPEG|thumb|250px|A-10 Thunderbolt II con camuflaje tipu monte européu, [[1988]].]] Una y bones l'A-10 vuela baxu y a velocidaes [[vuelu subsónicu|subsóniques]], ye importante intentar despintalo a la vista por aciu [[camuflaje d'aeronave|camuflaje]]. Probáronse munchos tipos de combinaciones de pintura distintos. Los dos diseños de colores más comunes aplicaos a esti avión fueron l'esquema de camuflaje ''monte européu'' y un esquema de dos tonos de grises. El camuflaje ''monte européu'' foi pensáu pa embrivir la visibilidá del avión dende enriba, pos se consideró que los [[Avión de caza|caces]] contrarios supóníen mayor amenacia que'l [[Artillería antiaérea|fueu dende tierra]]. Esti esquema entemecía verde escuru, verde mediu y gris escuru col fin de mimetizarse nel típicu terrén montiegu européu, y foi usáu dende los [[años 1980]] hasta mediaos de los [[años 1990|1990]]. Dempués de rematar la [[Guerra Fría]] y basándose na esperiencia llograda mientres la [[Guerra del Golfu]] de [[1991]], l'amenaza aire-aire yá nun foi considerada tan importante como'l fueu dende tierra, y escoyóse un nuevu esquema de color, conocíu como ''Compass Ghost'', pa embrivir la visibilidá dende embaxo. Esti esquema de dos tonos de grises ye más escuru na parte cimera del avión y más claru na parte inferior, y empezó a ser aplicáu dende principios de los años 1990.<ref name="Stephens WAPJ 16 p47">Stephens ''World Air Power Journal'' primavera de 1994, p. 47.</ref> == Variantes == [[Ficheru:A-10C arrives in Davis-Monthan.jpg|thumb|250px|Un apocayá modificáu A-10C rodando pela pista'l día de la so presentación, [[29 de payares]] de [[2006]], na [[Davis-Monthan AFB]].]] ;YA-10A : [[Prototipu|Prototipos]] pal programa A-X, 2 fabricaos.<ref name="NAW_A-10"/> ;A-10A : Versión de producción, monoplaza d'[[avión d'ataque a tierra|ataque a tierra]] y [[sofitu aereu cercanu]]. Dempués de construyir 6 exemplares de preproducción, fabricar en serie 707 d'estos aviones.<ref name="NAW_A-10"/> ;OA-10A : Designación de los aviones A-10A usaos como plataforma aerotresportada de [[control aereu avanzáu]], ensin cambeos físicos, namái camuda'l tipu de misión que realicen. ;A-10 Night/Adverse Weather: Prototipu de versión biplaza, diseñáu pa funcionar de nueche y con condiciones meteorolóxiques adverses. Foi canceláu y nun entró en producción. L'únicu exemplar creáu foi la conversión d'un A-10A esistente.<ref name="NAW_A-10"/>{{harvnp|Jenkins|1998|pp=92-93}} ;YA-10B : Propuesta d'una versión d'[[avión d'entrenamientu|entrenamientu]] biplaza del A-10 que foi atayada, nenguna unidá construyida.<ref name="NAW_A-10"/><ref name="Spick 2000, páxs. 52–55"/> ;A-10C : Designación de los aviones A-10A actualizaos sol programa gradual ''Precision Engagement''.<ref name="not_fade" /> ;A-10 PCAS : Versión [[Vehículu aereu non tripuláu|non tripulada]] desenvuelta por [[Raytheon]], Rockwell Collins y GUE Aviation.<ref>http://www.spacedaily.com/reports/Unmanned_version_of_A-10_on_way_999.html</ref> == Operadores == ;{{bandera2|Estaos Xuníos}} * '''[[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]]'''. L'A-10 foi utilizáu puramente pola [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]] (USAF), tantu n'unidaes de serviciu activu como en componentes de reserva. A fecha de setiembre de [[2008]], la USAF dispón d'un total de 335 aviones A-10; 188 d'ellos n'unidaes de primer llinia pertenecientes al [[Mandu de Combate Aereu]] (ACC), a les [[Fuercies Aérees del Pacíficu]] (PACAF) y a les [[Fuercies Aérees d'Estaos Xuníos n'Europa]] (USAFE); y el restu n'unidaes de reserva, 96 na [[Guardia Nacional Aérea]] (ANG), y los otros 51 nel [[Mandu de Reserva de la Fuercia Aérea]] (AFRC).<ref name="USAF_Almanac">{{cita web |url= http://www.airforce-magazine.com/MagazineArchive/Magacín%20Documents/2009/May%202009/0509facts_fig.pdf |títulu= USAF 2009 Almanac, Fact and Figures (PDF) |autor= Tamar A. Mehuron Assoc. Editor |editorial= AirForce-Magacín.com |fecha= setiembre de 2008 |fechaaccesu= 18 de marzu de 2010 |formatu= PDF |idioma= inglés }}</ref> Esisten 20 escuadrones qu'operen col A-10; nueve de serviciu activu, seis de la ANG, y cinco del AFRC como s'amuesa de siguío: [[Ficheru:A-10 in flight.jpg|thumb|250px|A-10 volando sobre la [[McGuire AFB]].]] [[Ficheru:Thunderbolt - Formation.jpg|thumb|250px|Cuatro A-10 de la [[111ª Ala de Caza]], [[Guardia Nacional Aérea]] de [[Pennsylvania]], volando en formación mientres una misión de repostaxe.]] {|{{tablaguapa}} |- |rowspan="4"| [[Ficheru:ACC Shield.svg|30px]] [[Mandu de Combate Aereu]] | [[Ficheru:23d Wing.jpg|20px]] '''[[23ª Ala]]''' - [[Moody AFB]], [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]] | * 74ᵘ Escuadrón de Caza * 75ᵘ Escuadrón de Caza |- | [[Ficheru:53d Wing.png|20px]] '''[[53ª Ala]]''' - [[Eglin AFB]], [[Florida]] | * 422ᵘ Escuadrón de Prueba y Evaluación ([[Nellis AFB]], [[Nevada]]) |- | [[Ficheru:USAF 57th Wing shield.svg|20px]] '''[[57ª Ala]]''' - [[Nellis AFB]], [[Nevada]] | * 66ᵘ Escuadrón d'Armes |- |'''[[355ª Ala]]''' - [[Davis-Monthan AFB]], [[Arizona]] | * 354ᵘ Escuadrón de Caza * 357ᵘ Escuadrón de Caza * 358ᵘ Escuadrón de Caza |- | [[Ficheru:Pacific Air Forces.png|30px]] [[Fuercies Aérees del Pacíficu]] | [[Ficheru:51st Fighter Wing.png|20px]] '''[[51ª Ala de Caza]]''' - [[Base Aérea d'Osen]], [[Corea del Sur]] | * 25ᵘ Escuadrón de Caza |- | [[Ficheru:United States Air Forces in Europe.png|30px]] [[Fuercies Aérees d'Estaos Xuníos n'Europa]] | [[Ficheru:52d Fighter Wing.png|20px]] '''[[52ª Ala de Caza]]''' - [[Base Aérea de Spangdahlem]], [[Alemaña]] | * 81ᵘ Escuadrón de Caza |- |rowspan="5"| [[Ficheru:US-AirNationalGuard-2007Emblem.svg|30px]] [[Guardia Nacional Aérea]] | [[Ficheru:110th Fighter Wing.png|20px]] '''[[110ª Ala de Caza]]''' - [[W.K. Kellogg Regional Airport|Battle Creek ANGB]], [[Michigan]] | * 172ᵘ Escuadrón de Caza |- | [[Ficheru:111th Fighter Wing.png|20px]] '''[[111ª Ala de Caza]]''' - [[NAS Willow Grove|NAS JRB Willow Grove/Willow Grove ARS]], [[Pennsylvania]] | * 103ᵘ Escuadrón de Caza |- | [[Ficheru:124th Wing.png|20px]] '''[[124ª Ala]]''' - [[Aeropuertu de Boise|Terminal Aérea de Boise]], [[Idaho]] | * 190ᵘ Escuadrón de Caza |- | [[Ficheru:175th Wing.png|20px]] '''[[175ª Ala]]''' - Warfield ANGB, [[Aeropuertu Estatal Martin]], [[Maryland]] | * 104ᵘ Escuadrón de Caza |- | [[Ficheru:188th Fighter Wing.png|20px]] '''[[188ª Ala de Caza]]''' - [[Fort Smith (Arkansas)|Fort Smith]], [[Arkansas]] | |- |rowspan="2"| [[Ficheru:AFR Shield.svg|30px]] [[Mandu de Reserva de la Fuercia Aérea]] | [[Ficheru:442d Fighter Wing.png|20px]] '''[[442ª Ala de Caza]]''' -: [[Whiteman AFB]], [[Missouri]] | * 76ᵘ Escuadrón de Caza ([[Moody AFB]], Georgia) * 303ᵘ Escuadrón de Caza |- | [[Ficheru:917th Wing.png|20px]] '''[[917ª Ala]]''' - [[Barksdale AFB]], [[Louisiana]] | * 45ᵘ Escuadrón de Caza ([[Davis-Monthan AFB]], Arizona) * 47ᵘ Escuadrón de Caza |} == Historia operacional == === Entrada en serviciu === [[Ficheru:A-10 firing AGM-65.JPEG|thumb|250px|Un A-10 Thunderbolt II disparando un misil [[AGM-65 Maverick]].]] La primer unidá de la Fuercia Aérea en recibir los A-10 Thunderbolt II foi la [[355ª Ala de Caza|355ª Ala d'Entrenamientu Tácticu]], con base na [[Base de la Fuercia Aérea Davis-Monthan]] ([[Arizona]]), en marzu de [[1976]]. La primera n'algamar la completa disponibilidad pal combate foi la [[354ª Ala de Caza Táctica]] de la [[Base de la Fuercia Aérea Myrtle Beach]] ([[Carolina del Sur]]), en [[1978]]. L'esplegue de los A-10A siguió n'otres bases tantu en territoriu estauxunidense como nel esterior, incluyendo les bases [[England AFB]], en [[Louisiana]]; [[Eielson AFB]], n'[[Alaska]]; [[Base Aérea d'Osen]], [[Corea del Sur]]; y [[RAF Bentwaters]]/[[RAF Woodbridge]], [[Reinu Xuníu]].<ref name="Jenkins_p56">{{cita Harvard|Jenkins|1998|pp=56–59}}</ref> Primeramente los A-10 fueron mal acoyíos por munchos miembros de la Fuercia Aérea. La mayoría de los pilotos de caza nun queríen camudase al ''Warthog'' por cuenta de que tradicionalmente apreciaben la velocidá y apariencia de los caces.{{harvnp|Campbell|2003|pp=117, 175–183}} En [[1987]], munchos A-10 fueron pasaos a la misión de [[control aereu avanzáu]] (FAC) y redesignados OA-10.<ref name="Jenkins_p63"/> En misión FAC el OA-10 de normal ye forníu con hasta seis contenedores de cohetes [[Hydra 70|Hydra]] de 70&nbsp;mm, xeneralmente con [[cabeza de combate|cabeces de combate]] de fumu o [[fósforu blancu]], usaos pa marcar oxetivos. Sicasí los aviones OA-10 nun sufrieron nengún cambéu físicu y caltienen tola so capacidá de combate a pesar de la redesignación.<ref name="Stephens WAPJ p50,56">Stephens ''World Air Power Journal'' primavera de 1994, páxs. 50, 56.</ref> === Guerra del Golfu === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | semeya1 = A-10A Thunderbolt II Desert Storm.jpg | anchu1 = 215 | testu1 = Un A-10A Thunderbolt II mientres la [[Operación Nube del Desiertu]]. | semeya2 = A-10 Thunderbolt II Kills.JPG | anchu2 = 145 | testu2 = Oxetivos destruyíos por un A-10 na Operación Nube del Desiertu anotaos nel so fuselaje. }} {{VT|Guerra del Golfu}} L'A-10 entró en combate per primer vegada mientres la [[Guerra del Golfu]] en [[1991]], destruyendo más de 900 [[carru de combate|carro de combate]], unos 2000 vehículos militares y cerca de 1200 pieces d'artillería del [[Exércitu Iraquín]]. Tamién baltó dos helicópteros [[iraq]]uíes col cañón [[GAU-8]]. El primeru d'esos valtamientos foi realizáu por del [[capitán]] Robert Swain el [[6 de febreru]] de [[1991]] sobre [[Kuwait]] y convirtióse na primer victoria aire-aire del Thunderbolt II.<ref>{{cita web |url= http://www.airforce-magazine.com/MagazineArchive/Pages/1992/June%201992/0692total.aspx |títulu= Total Storm |autor= James P. Coyne |editorial= AirForce-Magacín.com |fecha= xunu de 1992 |fechaaccesu= 20 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> Mientres la guerra fueron baltaos cuatro aparato A-10, toos por [[misiles superficie-aire]].<ref>{{cita web |url= http://www.freerepublic.com/focus/f-news/874338/posts |títulu= Fixed-wing Combat Aircraft attrition in Desert Storm |autor= Robin Lee |editorial= FreeRepublic.com |fecha= 24 de marzu de 2003 |fechaaccesu= 20 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> L'avión d'ataque estauxunidense tuvo un porcentaxe de capacidá operativa del 95,7%, con unes 8100 salíes y llanzando'l 90% de los misiles [[AGM-65 Maverick]] utilizaos nel conflictu.<ref name="USAF_factsh">{{cita web |url = http://www.af.mil/information/factsheets/factsheet.asp?id=70 |títulu = A-10 Thunderbolt II factsheet |autor = U.S. Air Force |editorial = AF.mil |fecha = ochobre de 2007 |fechaaccesu = 20 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100409233458/http://www.af.mil/information/factsheets/factsheet.asp?id=70 |fechaarchivu = 9 d'abril de 2010 }}</ref> L'ésitu del ''Warthog'' nel conflictu fizo que poco dempués la Fuercia Aérea abandonara la idea de reemplazalo con una versión de sofitu aereu cercanu del [[F-16]].<ref name="F/A-16">{{cita web |url= http://www.f-16.net/f-16_versions_article18.html |títulu= A-16, F/A-16, F-16A (30mm gun) |autor= Lieven Dewitte y Stefaan Vanhastel |editorial= F-16.net |fechaaccesu= 20 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> === Intervenciones en Bosnia y Kosovo === [[Ficheru:A10Thunderbolt2 990422-F-7910D-517.jpg|thumb|250px|Un A-10A Thunderbolt II del 81ᵘ Escuadrón de Caza de la [[USAF]] mientres una misión de combate de la [[Operación Fuercia Aliada]] llevada a cabu dende la [[Base Aérea de Aviano]].]] {{VT|Guerra de Bosnia|Guerra de Kosovu}} Los aviones A-10 Thunderbolt II de la Fuercia Aérea estauxunidense dispararon aproximao 10.000 proyeutiles de 30&nbsp;mm d'[[uraniu aprobetáu]] en [[Bosnia y Herzegovina]] ente [[1994]] y [[1995]]. Arriendes de tomar de dellos vehículos blindaos y armes pesaes por [[serbobosnios]] nun almacén n'[[Ilidža (cantón de Sarajevo)|Ilidža]], poner en marcha una serie d'incursiones coles mires d'alcontrar y destruyir el material prindáu. El [[5 d'agostu]] de [[1994]], dos ''Warthog'' alcontraron y ametrallaron una d'estes pieces, un [[cazacarros]]. Dempués del ataque, consideráu esitosu, los serbios devolvieron los demás blindaos.<ref>{{cita web |url= http://www.nytimes.com/1994/08/06/world/us-hits-bosnian-serb-target-in-air-raid.html?pagewanted=1 |títulu= U.S. Hits Bosnian Serb Target in Air Raid |autor= Chuck Sudetic |editorial= [[New York Times]] |fecha= 6 d'agostu de 1994 |fechaaccesu= 24 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> Los A-10 entraron n'escena pocu más d'un mes dempués, cuando un OA-10 y dos [[SEPECAT Xaguar]] de la [[Royal Air Force|RAF]] atacaron un [[tanque]] serbiu asitiáu dientro de la identificada "zona d'esclusión" de 20 milles alredor de [[Sarayevu]].<ref>{{cita web |url = http://www.afsouth.nato.int/archives/operations/DenyFlight/DenyFlightFactSheet.htm |títulu = Operation Deny Flight |autor = Allied Joint Force Command Naples - OTAN |editorial = AFSouth.NATO.int |fecha = 18 de xunetu de 2003 |fechaaccesu = 18 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090530203442/http://www.afsouth.nato.int/archives/operations/DenyFlight/DenyFlightFactSheet.htm |fechaarchivu = 30 de mayu de 2009 }}</ref> N'agostu de [[1995]], la [[OTAN]] llanzó una ofensiva llamada [[Operación Fuercia Apostada]]. Los A-10 realizaron misiones de sofitu aereu cercanu, atacando a l'artillería serbio y les sos posiciones. A finales de setiembre los Thunderbolt II empezaron a realizar patrulles de nuevu.<ref name=Donald_p42-3>{{cita Harvard|Donald|2005|pp=42–43}}</ref> Los A-10 tornaron a la rexón como parte de la [[Operación Fuercia Aliada]] empecipiada en marzu de [[1999]] en [[Kosovu]].<ref name=Donald_p42-3/> El [[27 de marzu]] de 1999, un [[F-117 Nighthawk]] foi baltáu poles [[defensa antiaérea|defenses antiaéreas]] a unos 40 quilómetros de [[Belgráu]].<ref>{{cita web |url= http://www.airforcetimes.com/news/2009/04/airforce_zelko_rescuereunion_042609/ |títulu= Pilot Gets 2nd Chance to Thank Rescuer |autor= Air Force Times |editorial= airforcetimes.com |fecha= 27 d'abril de 2009 |fechaaccesu= 24 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> Asina súpose que'l pilotu saltara tres les llinies enemigues, unvióse un equipu de [[busca y rescate]] formáu por trés helicópteros [[CSAR]] [[MH-53 Pave Low]] y [[MH-60 Pave Hawk]], y [[escolta]]dos por dos A-10.<ref>{{cita web |url= http://www.airforce-magazine.com/MagazineArchive/Pages/2006/December%202006/1206vega.aspx |títulu= The Night They Saved Vega 31 |autor= Darrel Whitcomb |editorial= AirForce-Magacín.com |fecha= avientu de 2006 |fechaaccesu= 24 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> El [[6 d'abril]] de 1999, los A-10, xunto con aviones del [[portaviones]] [[USS Theodore Roosevelt (CVN-71)|USS Roosevelt]], participaron nos ataques contra cerca de 30 oxetivos na zona suroeste de Kosovo. Mientres la OTAN sentía como'l sistema de defensa antiaérea serbiu taba siendo amenorgáu, los ''Warthog'' empezaron a ver como cada vez más misiones d'ataque a tierra yéren-yos encamentaes. Permanecieron na zona d'operaciones hasta que los combates remataron a mediaos de xunu.<ref name=Donald_p42-3/> === Guerra d'Afganistán === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | semeya1 = A-10 Thunderbolt II taking off at Bagram Air Base.jpg | anchu1 = 220 | testu1 = Despegue d'un A-10 na [[Base Aérea de Bagram]], [[Afganistán]], en [[2007]]. | semeya2 = 081202-A-10 Thunderbolt II at Bagram Airfield.jpg | anchu2 = 230 | testu2 = Aviones Thunderbolt II tamién nel Aeródromu de Bagram pero en [[2008]]. }} {{VT|Guerra d'Afganistán (2001-presente)}} Los A-10 Thunderbolt II nun participaron nes etapes iniciales de la [[Guerra d'Afganistán (2001-presente)|invasión d'Afganistán]]. Esplegar escuadrones en [[Base Aérea de Bagram|Bagram]] pa la campaña contra los [[Talibán]] y [[Al Qaeda]] a partir de marzu de [[2002]]. Esos aviones participaron na [[Operación Anaconda]] y dempués permanecieron nel país lluchando contra los Talibanes y los restos d'Al Qaeda.{{harvnp|Donald|2005|p=44}} === Guerra d'Iraq === {{VT|Invasión d'Iraq de 2003|Guerra d'Iraq}} El [[20 de marzu]] de [[2003]] empezó la [[Operación Llibertá Iraquina]], y nos primeros combates participaron sesenta aviones A-10 y OA-10.{{harvnp|Donald|2005|pp=44–45}} El [[30 d'abril]] de 2003 la [[Central de Fuercies Aérees d'Estaos Xuníos]] publicó ''Operation Iraqi Freedom: By the Numbers'', un informe desclasificáu alrodiu de la campaña aérea mientres la invasión. Nél indícase que los A-10 tuvieron un porcentaxe de capacidá operativa del 85%, dispararon 311.597 proyeutiles de 30&nbsp;mm, y que foi baltáu un únicu A-10 pol fueu iraquín cerca del [[Aeropuertu Internacional de Bagdag]] escontra'l final de la campaña. Tamién realizó 32 misiones nes que llanzó folletos de propaganda sobre [[Iraq]].<ref>{{cita web |url= http://www.globalsecurity.org/military//library/report/2003/uscentaf_oif_report_30apr2003.pdf |títulu= Operation Iraqi Freedom – By The Numbers. UNCLASS doc |autor= T. Michael Mosely |editorial= GlobalSecurity.org |fecha= 30 d'abril de 2003 |fechaaccesu= 20 de marzu de 2010 |formatu= PDF |idioma= inglés }}</ref> La versión modernizada A-10C foi esplegada n'Iraq per primer vegada nel tercer trimestre de [[2007]] col 104ᵘ Escuadrón de Caza de la [[Guardia Nacional Aérea]] de [[Maryland]]. Esti modelu incluyó l'actualización ''Precision Engagement''.<ref>{{cita web |url = http://www.af.mil/news/story.asp?id=123074946 |títulu = Upgraded A-10s prove worth in Iraq |autor = Markus Maier (Staff Sgt.) - U.S. Central Command Air Forces Combat Correspondent Team |editorial = AF.mil |fecha = 7 de payares de 2007 |fechaaccesu = 20 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100304160022/http://www.af.mil/news/story.asp?id=123074946 |fechaarchivu = 4 de marzu de 2010 }}</ref> Los sistemes de comunicaciones y [[aviónica]] dixital del A-10C amenorgaron considerablemente'l tiempu necesariu p'adquirir y atacar un oxetivu en sofitu aereu cercanu.<ref>{{cita web |url = http://www.acc.af.mil/news/story_print.asp?id=123087237 |títulu = A-10C revolutionizes close air support |autor = Thomas J. Doscher (Staff Sgt.) - Air Combat Command Public Affairs |editorial = ACC.AF.mil |fecha = 21 de febreru de 2008 |fechaaccesu = 20 de marzu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081216114300/http://www.acc.af.mil/news/story_print.asp?id=123087237 |fechaarchivu = 16 d'avientu de 2008 }}</ref> === Intervención militar en Libia de 2011 === {{VT|Intervención militar en Libia de 2011}} Estaos Xuníos esplegó seis aviones A-10 pa participar na [[Operación Amanecer de la Odisea]].<ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/2011/03/29/us/29military.html?ref=africa |títulu=O.O. Gives Its Air Power Expansive Role In Libya |autor=Eric Schmitt |editorial=The New York Times |fecha=28 de marzu de 2011 |fechaaccesu=30 de marzu de 2011 |idioma=inglés }}</ref><ref name="AFPMar29">{{cita web |url = https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5ivqpxZ7v8PLAE_wbXJFCsZSVUYhQ?docId=CNG.46ed509ca7a9eeedf960f4296681ac80.y31 |títulu = New air missions attack Kadhafi troops: Pentagon |autor = [[Agence France-Presse|AFP]] |fecha = 29 de marzu de 2011 |fechaaccesu = 30 de marzu de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130217080840/https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5ivqpxZ7v8PLAE_wbXJFCsZSVUYhQ?docId=CNG.46ed509ca7a9eeedf960f4296681ac80.y31 |fechaarchivu = 17 de febreru de 2013 }}</ref> El [[26 de marzu]] de 2011 los A-10 empezaron les operaciones de combate xunto a aviones artillados [[Lockheed AC-130]], atacando fuercies terrestres.<ref name="afp gunships"/> Estos fueron los primeros aviones usaos per Estaos Xuníos contra tropes de [[Gadafi]]; los ataques previos teníen como oxetivu infraestructures antiaéreas y de mandu.<ref name="afp gunships">{{cita web |url = https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5ivqpxZ7v8PLAE_wbXJFCsZSVUYhQ?docId=CNG.46ed509ca7a9eeedf960f4296681ac80.y31 |títulu = New air missions attack Kadhafi troops: Pentagon |autor = AFP |fecha = 28 de marzu de 2011 |fechaaccesu = 29 de marzu de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu = https://www.webcitation.org/5xXAVvBmG?url=https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5ivqpxZ7v8PLAE_wbXJFCsZSVUYhQ?docId=CNG.46ed509ca7a9eeedf960f4296681ac80.y31 |fechaarchivu = 29 de marzu de 2011 }}</ref> El [[28 de marzu]] unu de los A-10, xunto a un [[P-3 Orion]] de l'[[Armada d'Estaos Xuníos]], atacaron tres embarcaciones de la Guardia Costera Libia que taben disparando contra la ciudá de [[Misrata]] y buques mercantes. El P-3 llanzó misiles [[AGM-65|AGM-65F Maverick]] contra un buque de patrulla de la clase ''Vittoria'', forzando a los sos tripulantes a abandonalo. L'A-10 ametralló dos embarcaciones más pequeñes col so cañón [[GAU-8 Avenger]] de [[30 mm]], fundiendo una y forzando a la tripulación a abandonar la otra. Los aviones recibieron información de xestión del espaciu aereu ya imaxe marítima per parte del [[destructor]] [[USS Barry (DDG-52)|USS ''Barry'' (DDG-52)]].<ref>{{cita web |url=http://www.navy.mil/search/display.asp?story_id=59406 |títulu=US Navy P-3C, USAF A-10 and USS Barry Engage Libyan Vessels |autor=Joint Task Force Odyssey Dawn Public Affairs |editorial=Navy.mil |fecha=3-29-2011 |fechaaccesu=23 de mayu de 2011 |idioma=inglés }}</ref> == Futuru == Anguaño la flota d'aviones atopar en procesu de modernización dende empiezos de 2005, cuando empezaron a ser actualizaos al modelu ''C''. Ta previstu que'l A-10 caltener en serviciu cola [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]] hasta [[2028]], y ye posible que más tiempu,<ref name="extend life">{{cita web |url= http://www.flightglobal.com/articles/2007/08/29/216249/us-air-force-may-extend-fairchild-a-10-beyond-2028.html |títulu= US Air Force may extend Fairchild A-10 life beyond 2028 |autor= Steven Trimble. Flight International |editorial= FlightGlobal.com |fecha= 29 d'agostu de 2007 |fechaaccesu= 20 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> cuando van poder ser reemplazaos pol [[Lockheed Martin F-35 Lightning II]].<ref name="fighter_force"/> L'[[Axencia d'Investigación de Proyeutos Avanzaos de Defensa]] (DARPA) estauxunidense ta estudiando la posibilidá de crear una versión [[vehículu aereu non tripuláu|non tripulada]] del A-10.<ref>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2010/02/11/338278/darpa-launches-search-for-unmanned-a-10-replacement.html |títulu = DARPA launches search for unmanned A-10 replacement |autor = Steven Trimble. Flight International |editorial = FlightGlobal.com |fecha = 11 de febreru de 2010 |fechaaccesu = 31 de mayu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100613112425/http://www.flightglobal.com/articles/2010/02/11/338278/darpa-launches-search-for-unmanned-a-10-replacement.html |fechaarchivu = 13 de xunu de 2010 }}</ref> == Especificaciones (A-10A) == {{Especificaciones d'aeronave |referencia = ''GlobalSecurity.org'',<ref name="GS_SPECS">{{cita web |url=http://www.globalsecurity.org/military/systems/aircraft/a-10-specs.htm|títulu= A-10 Specs|autor=John Pike|editorial=GlobalSecurity.org|fechaaccesu= 20 de marzu de 2010|idioma= inglés}}</ref>''Spick The Great Book of Modern Warplanes'',<ref>{{cita Harvard|Spick|2000|p=21}}</ref>''y ''Jenkins Fairchild-Republic A/OA-10''<ref name=Jenkins_p54>{{cita Harvard |Jenkins|1998| p=54}}</ref> |imaxe = Fairchild A-10 Thunderbolt.svg |descripción imaxe = Imaxe de 3 vistes del A-10. |tamañu imaxe = 400px |avión o helicópteru? = avión |reactor o hélice? = reactor |tripulación = 1 piloto |capacidá = |carga = |carga más = |llargor = 16.16 |llargor unidá = |llargor más = |altor = 4.42 |altor unidá = |altor más = |valumbu = 17.42 |valumbu unidá = |valumbu más = |superficie alar = 47 |superficie alar más = |perfil alar = <br> ** '''Raigañu:''' NACA 6716 ** '''Punta:''' NACA 6713 |pesu vacíu = 11321 |pesu vacíu unidá = |peso vacíu más = |pesu cargáu = <br> ** '''Estándar:''' 13782 kg <small>(30 375,5 [[Llibra (unidá de masa)|lb]])</small> ** '''En misión [[sofitu aereu cercanu|CAS]]:''' 21361 kg <small>(47 079,6 [[Llibra (unidá de masa)|lb]])</small> ** '''En misión contra blindaos:''' 19.083 kg <small>(42 058,9 [[Llibra (unidá de masa)|lb]])</small> |pesu cargáu unidá = |peso cargáu más = |pesu útil = 11679 |pesu útil unidá = |peso preséu más = |pesu máximu = 23000 |pesu máximu unidá = |peso máximu más = |númberu reactores = 2 |tipu reactor = [[Turbofan|Turboventiladores]] |modelu reactor = [[General Electric TF34|General Electric TF34-GUE-100A]] |emburrie = 9065 |emburrie unidá = lbf |emburrie más = |emburrie/pesu = 0.36 |emburrie/pesu más = |otros xeneral = |vnexceder = 833 |vnexceder unidá = |vnexceder más = |vnormal = 706 |vnormal unidá = |vnormal más = |vcrucero = 560 |vcrucero unidá = |vcrucero más = |vpérdida = 220 |vpérdida unidá = |vpérdida más = |vmcontrol = |vmcontrol unidá = |vmcontrol más = |autonomía = 800 |autonomía unidá = la mio |autonomía más = |autonomía combati = |autonomía combati unidá = |autonomía combati más = |autonomía ferry = 4150 |autonomía ferry unidá = |autonomía ferry más = con vientu en contra de 90 [[quilómetru per hora|quilómetros per hora]] y 20 [[minutu|minutos]] de reserva. |radiu acción = 460 |radiu acción unidá = km |radiu acción más = en misión [[Sofitu aereu cercanu|CAS]], con 1,88 [[hora|hores]] de abeyo per monomotor a 1500 [[metros]] y 10 [[minutu|minutos]] de combate. O bien 467 [[quilómetru|km]] <small>(252 [[Milla náutica|nmi]]; 290 [[Milla|mi]])</small> en misión contra blindaos, con incursión y fuxida al nivel del mar y 30 minutos de combate. |techu vuelo = 13636 |techu vuelo unidá = |techo vuelo más = |réxime ascensu = 30.48 |réxime ascensu más = |carga alar = 482 |carga alar más = |armes de proyeutil = |númberu ametralladores = |ametralladores = |número cañones = 1 |cañones = [[Cañón rotativu]] [[GAU-8 Avenger]] de 30 [[milímetru|milímetros]] con 1174 municiones. |bombes = <br> *** [[Bomba de propósitu xeneral|Bombes de propósitu xeneral]] de la serie Mark 80 ([[Mark 81]], [[Mark 82]], [[Mark 83]] y [[Mark 84]]) *** [[Bomba incendiaria|Bombes incendiaries]] [[Mark 77]] *** [[Bomba de racimo|Bombes de recímanu]] GBU-100 Rockeye II, BL-755 y CBU-52/58/71/87/89/97 *** [[Bomba empuesta por láser|Bombes empuestes por láser]] de la serie [[Paveway]] |misiles = <br> *** 2× [[misiles aire-aire]] [[AIM-9 Sidewinder]] *** 8× [[misiles aire-superficie]] [[AGM-65 Maverick]] |cohetes = <br> *** 4× contenedores LAU-61 o LAU-68 con 19× o 7× (respeutivamente) cohetes [[Hydra 70]] cada unu *** 4× contenedores LAU-5003 con 19× [[CRV7]] de 70 mm cada unu *** 6× contenedores LAU-10 con 4× [[Zuni (cohete)|Zuni]]s de 127 mm cada unu |otres armes = <br> *** Contenedor SUU-42A/A dispensador de señuelos [[chaff]] y [[bengala (contramedida)|bengalas]] *** Contenedores de [[contramedidas electróniques]] AN/ALQ-131 y AN/ALQ-184 *** Pods de designación d'oxetivos [[Lockheed Martin Sniper XR]] y [[LITENING|AN/AAQ-28(V) LITENING]] (Solo la versión ''Charlie'' tener) *** 2× [[tanque de combustible esternu|tanques de combustible esternos]] Sargent Fletcher de 2300 [[llitru|llitros]] p'ampliar l'algame. |puntos anclaje = 11 (8× pilones subalares y 3× sol fuselaje) |capacidá anclaje = 7260 kg <small>(16 001 [[Llibra (unidá de masa)|lb]])</small> |puntu cañón = |punto bomba = |puntu cohete = |puntu misil = |puntu otres armes = |armamentu = Utiliza sistemes d'[[Bomba empuesta|empuestu de bombes]] [[JDAM]] (convencionales) y [[Wind Corrected Munitions Dispenser|WCMD]] (de recímanu, esti postreru solo la versión ''Charlie'' tener). |aviónica = Pod rastreador láser [[AN/AAS-35(V) Pave Penny]] (montáu nel llau derechu debaxo de la carlinga) pa ser usáu coles bombes empuestes por láser [[Paveway]]. [[Head-up display]] (HUD) pa vuelu técnicu ameyoráu y sofitu aire-tierra. |otros datos = }} == Llamatos == L'A-10 Thunderbolt II recibió'l so popular llamatu ''[[Warthog]]'' ('[[facóquero]]' n'[[idioma|inglés]]) de los pilotos y demás miembros de los escuadrones d'ataque de la USAF que lo pilotaron y caltuvieron. L'A-10 foi l'últimu avión de combate de reacción de la compañía [[Republic Aviation]] en sirvir cola Fuercia Aérea estauxunidense, al ser ésta adquirida por [[Fairchild Aircraft]]. El llamatu en cuestión ye la continuación d'una serie empecipiada col [[Republic F-84 Thunderjet]] moteyáu como ''Hog'' ('[[gochu]]'), el [[Republic F-84F Thunderstreak]] como ''Superhog'', y el [[Republic F-105 Thunderchief]] como ''Ultra Hog''.<ref name="Jenkins_p4" /> Otru llamatu menos común que recibió l'A-10 ye'l de ''Tankbuster'' (n'[[idioma español|español]]: «estroza-tanques»).<ref name="af-tec">{{cita web |url= http://www.airforce-technology.com/projects/a-10/ |títulu= A-10 Thunderbolt (Warthog) Ground Attack Aircraft |autor= Airforce-Technology |editorial= AirForce-Technology.com |fechaaccesu= 20 de marzu de 2010 |idioma= inglés }}</ref> == Ver tamién == * [[Fairchild Aircraft]] * [[Republic Aviation]] * [[GAU-8 Avenger]] * [[Sofitu aereu cercanu]] * [[Accidente d'A-10 en Remscheid de 1988]] * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Northrop YA-9]] * {{bandera|Xunión Soviética}} [[Ilyushin Il-102]] * {{bandera|Xunión Soviética}} [[Sukhoi La so-25]] * Designaciones d'aviones d'ataque estauxunidenses: ← [[Grumman A-6 Intruder|A-6]] • [[LTV A-7 Corsair II|A-7]] • [[Northrop YA-9|YA-9]] • '''A-10''' • [[A-12 Avenger II|A-12]] * [[Bombarderos]] * [[Aeronaves de la Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita publicación |autor= Air International |títulu= The Fairchild A-10A: More Thunder for the USAF |idioma= inglés |publicación= Air International |editorial= Bromley, UK: Pilot Press |fecha= mayu de 1974 |volume= 6 |númberu= 5 |páxines= 219–225, 263 |id= ISSN 0306-5634 }} * {{cita publicación |autor= Air International |títulu= The Fairchild Can-Opener: Shturmovik of the Eighties? |idioma= inglés |publicación= Air International |editorial= Bromley, UK: Pilot Press |fecha= xunu de 1979 |volume= 16 |númberu= 6 |páxines= 267–272, 287 |id= ISSN 0306-5634 }} * {{cita llibru |apellíos= Bell |nome= Dana |títulu= A-10 Warthog in Detail & Scale |añu= 1986 |editorial= Blue Ridge Summit, Pennsylvania: TAB Books |idioma= inglés |isbn= 0-8168-5030-5 }} * {{cita llibru |apellíos= Campbell |nome= Douglas N. |títulu= The Warthog and the Close Air Support Alderica |añu= 2003 |editorial= Naval Institute Press |idioma= inglés |isbn= 1-55750-232-3 }} * {{cita llibru |apellíos= Coram |nome= Robert |títulu= Boyd: The Fighter Pilot Who Changed the Art of War |añu= 2004 |editorial= Los Angeles: Back Bay Books |idioma= inglés |isbn= 0-31679-688-3 }} * {{cita llibru |apellíos= Drendel |nome= Lou |títulu= A-10 Warthog in action. Carrollton |añu= 1981 |editorial= Texas: Squadron/Signal Publications |idioma= inglés |isbn= 0-89747-122-9 }} * {{cita llibru |apellíos= Donald |nome= David |títulu= Modern Battlefield Warplanes |añu= 2005 |editorial= Norwalk, CT: AIRtime |idioma= inglés |isbn= 1-880588-76-5 }} * {{cita llibru |apellíos= Jenkins |nome= Dennis R. |títulu= Fairchild-Republic A/OA-10 Warthog |añu= 1998 |editorial= North Branch, Minnesota: Specialty Press |idioma= inglés |isbn= 1-58007-013-2 }} * {{cita llibru |apellíos= Spick |nome= Mike |títulu= The Great Book of Modern Warplanes |añu= 2000 |editorial= Londres: Salamander Books |idioma= inglés |isbn= 1-84065-156-3 }} * {{cita llibru |apellíos= Stephens |nome= Rick |títulu= "Fairchild A-10: Fighting Warthog". World Air Power Journal. Volume 16 |añu= Primavera de 1994 |editorial= Londres: Aerospace Publishing |idioma= inglés |id= ISSN 0959-7050 |isbn= 1 874023 36 0 |páxines= 32–83 }} * {{cita llibru |apellíos= Stephens |nome= Rick |títulu= A-10 Thunderbolt II |añu= 1995 |editorial= World Air Power Journal |idioma= inglés |isbn= 1-874023-54-9 }} * {{cita llibru |apellíos= Sweetman |nome= Bill |títulu= The Great Book of Modern Warplanes |añu= 1987 |editorial= Nueva York: Portland House |idioma= inglés |isbn= 0-517-63367-1 }} * {{cita llibru |apellíos= Taylor |nome= John W. R. |títulu= Jane's All The World's Aircraft 1982-83 |añu= 1982 |editorial= Londres: Jane's Yearbooks |idioma= inglés |isbn= 0 7106-0748-2 }} * {{cita publicación |apellíu= Wilson |nome= Michael |títulu= Fairchild A-10 |url= http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1976/1976%20-%200473.html |idioma= inglés |publicación= Flight International |fecha= 20 de marzu de 1976 |páxines= 707–717 |fechaaccesu=18 de marzu de 2010 }} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Fairchild A-10 Thunderbolt II}} ; N'inglés * [https://archive.today/20120804084539/http://www.af.mil/information/factsheets/factsheet.asp?id=70 Ficha del A-10 Thunderbolt II na páxina oficial de la Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos] * [http://www.fas.org/man/dod-101/sys/ac/a-10.htm L'A-10/OA-10 Thunderbolt II na páxina de la Federation of American Scientists (FAS)] * [http://www.globalsecurity.org/military/systems/aircraft/a-10.htm L'A-10/OA-10 Thunderbolt II en GlobalSecurity.org] * [http://www.airforce-technology.com/projects/a-10/ L'A-10 Thunderbolt (Warthog) en Airforce-Technology.com] * [https://web.archive.org/web/20100115020500/http://www.vectorsite.net/ava10.html El Fairchild A-10 Warthog en VectorSite.net] * [https://web.archive.org/web/20101229110341/http://www.nationalmuseum.af.mil/factsheets/factsheet.asp?id=3199 Fairchild YA-10A], [https://web.archive.org/web/20150109013211/http://www.nationalmuseum.af.mil/factsheets/factsheet.asp?id=3203 Republic A-10A], [https://web.archive.org/web/20141022021142/http://www.nationalmuseum.af.mil/factsheets/factsheet.asp?id=3202 construcción del A-10], y [https://web.archive.org/web/20150108233959/http://www.nationalmuseum.af.mil/factsheets/factsheet.asp?id=3206 A-10 Night/Adverse Weather] na páxina oficial del Muséu Nacional de la Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos {{Tradubot|Fairchild-Republic A-10 Thunderbolt II}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Aeronaves de Fairchild|A-10]] [[Categoría:Aeronaves de Republic|A-10]] [[Categoría:Aeronaves d'ala baxa]] [[Categoría:Aviones d'ataque de los años 1970 d'Estaos Xuníos]] bgqsny4032skgii2huqsexju1tn4upr 0 153379 4379574 4379014 2025-06-26T10:06:37Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379574 wikitext text/x-wiki {{vehículu}} El '''Boeing 767''' ye un [[avión comercial]] a reacción de [[avión de fuselaxe anchu|fuselaxe anchu]] desenvueltu y construyíu pol fabricante aeronáuticu d'[[Estaos Xuníos]] [[Boeing Commercial Airplanes]], siendo'l primer aparatu bimotor de fuselaxe anchu desenvueltu pol fabricante d'Estaos Xuníos. El diseñu de l'aeronave carauterizar por disponer de dos [[turbofán|turbofanes]], un diseñu convencional de cola y un nuevu [[perfil alar]] p'amenorgar la [[resistencia aerodinámica]]. El 767 diseñóse como un avión de fuselaxe anchu de menor tamañu que los sos predecesores, como'l [[Boeing 747|747]], con una capacidá d'ente 181 a 375 pasaxeros y una autonomía de vuelu ente {{Convert|3850|nmi|km|lk=in}} y {{Convert|6385|nmi|km|lk=in}} dependiendo de la variante. El desenvolvimientu del 767 realizar de manera paralela al del [[Boeing 757|757]], otru bimotor pero de fuselaxe estrechu, lo que dio llugar a que munches de les carauterístiques de los aparatos fueren similares, dexando a los pilotos llograr una [[Llicencia de pilotu de tresporte de llinia aérea (Avión)|llicencia]] de tipu común pa operar dambes aeronaves. El 767 fabricar en tres longitud de [[fuselaxe]]. La versión orixinal, denominada 767-200 entró en serviciu nel añu 1982, siguida del 767-300 en 1986 y del 767-400ER, de mayor autonomía de vuelu, nel añu 2000. Les variantes de mayor autonomía, 767-200ER y 767-300ER, entraron en serviciu en 1984 y 1988 respeutivamente, ente que la versión de carga 767-300F, facer nel añu 1995. Tamién se llevaron a cabo modificaciones d'aeronaves de pasaxeros 767-200 y 767-300 pal so usu como aviones de carga. Del 767 tamién se crearon versiones militares, como la variante d'[[alerta temprano y control aerotresportáu]] [[Boeing E-767|E-767]], los aviones de [[reabastecimiento en vuelu]] [[Boeing KC-767|KC-767]] y [[Boeing KC-46|KC-46]], según aviones de tresporte [[VIP]]. L'aereollinia [[United Airlines]] foi la primera n'introducir el 767 en serviciu nel añu 1982. L'aeronave utilizóse primeramente pa volar rutes nacionales y vuelos transcontinentales. En 1985, el 767 convertir na primer aeronave bimotor en llograr l'aprobación pa realizar vuelos de llarga duración sobrevolando superficies marines ([[ETOPS]]); emplegándose entós en servicios ensin escales dientro de les distintes rutes intercontinentales. En 1986, Boeing empecipió los estudios d'una versión de mayor capacidá del 767, dando llugar al [[Boeing 777|777]]. A finales d'avientu de 2017, el 767 tien una cartera de pidíos por 1204 unidaes, de les cualos 1106 fueron apurríes; 769 d'estes aeronaves taben en serviciu a finales d'avientu de 2017.<ref>{{Cita web |url=https://d1fmezig7cekam.cloudfront.net/VPP/Global/Flight/Airline%20Business/AB%20home/Edit/WorldAirlinerCensus2015.pdf |títulu=World airliner census 2015, Flight Global, Boeing 767 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161227225106/https://d1fmezig7cekam.cloudfront.net/VPP/Global/Flight/Airline%20Business/AB%20home/Edit/WorldAirlinerCensus2015.pdf |fechaarchivu=2016-12-27 }}</ref> La variante más popular ye'l 767-300ER, con 583 unidaes apurríes, siendo, a mediaos de xineru de 2018, [[Delta Air Lines]] y [[United Airlines]] los principales usuarios de la versión de pasaxeros con 80 unidaes y 51 unidaes respeutivamente, y [[UPS Airlines|UPS]] el mayor usuariu de la versión de carga con 60 unidaes.<ref>[https://d1fmezig7cekam.cloudfront.net/VPP/Global/WorldAirlinerCensus2014.pdf World airliner census 2014, Flight Global, Boeing 767]</ref> Los principales competidores del 767 son d'[[Airbus]]: l'[[Airbus A300|A300]], [[Airbus A310|A310]], y l'[[Airbus A330|A330-200]]. Ta previstu que'l 767 seya sustituyíu pol Boeing [[Boeing 787 Dreamliner|787 Dreamliner]], qu'entró en serviciu n'ochobre de 2011. == Desarrollu == === Antecedentes === En 1970, el [[Boeing 747]] convertir nel primer avión comercial de fuselaxe anchu n'entrar en serviciu.<ref name=Eden_p102/> El 747 foi'l primer avión de pasaxeros a reacción lo suficientemente anchu pa disponer de cabina de doble pasiellu.<ref>{{harvnb|Sutter|2006|p=103.}}</ref> Dos años más tarde, el fabricante d'Estaos Xuníos dio empiezu a un estudiu, sol nome de 7X7, pa desenvolver una nueva aeronave de fuselaxe anchu que reemplazara al [[Boeing 707|707]] y otros aviones a reacción de fuselaxe estrechu.<ref name=n157/><ref name=saver/> Esta aeronave tamién dispondría de cabina de pasaxeros de doble pasiellu, pero con un fuselaxe de menor tamañu que'l 747, el [[Douglas DC-10]], y el [[Lockheed L-1011 TriStar]].<ref name=n157/> Pa sufragar los altos costos de desenvolvimientu d'esta nueva aeronave, Boeing robló dellos alcuerdos de riesgu compartíu cola compañía italiana [[Aeritalia]] y la ''Civil Transport Development Corporation'' (CTDC), un consorciu de compañíes aeroespaciales europees.<ref name=n156>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|p=156.}}</ref> Esti convertir nel primer gran alcuerdu de [[joint venture]] internacional de Boeing, recibiendo tanto Aeritalia como CTDC contratos de suministru n'esclusiva en cuenta de la so participación nel programa.<ref name=n156/> El proyeutu del 7X7 concibióse primeramente como un avión de pasaxeros con capacidá de [[STOL|despegue y aterrizaxe curtios]] pa vuelos de curtiu radiu, pero los veceros potenciales nun s'amosaron entusiasmaos con esti conceutu, lo que llevó a que se redefiniera'l proyeutu, pa dar llugar a un aparatu de tamañu mediu, con autonomía pa vuelos transcontinentales.<ref name=n157>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|pp=156–57.}}</ref> Nesta etapa de desenvolvimientu, l'aeronave propuesta cuntaba con una planta motriz de dos o trés motores con delles configuraciones posibles, incluyendo'l montaxe de motores sobre les ales y una [[cola en T]].<ref name=Eden_p102>{{harvnb|Eden|2008|pp=102–03.}}</ref> [[Ficheru:Delta Air Lines Boeing 767-232 Farnborough 1982 Fitzgerald.jpg|thumb|El 7X7 realizaría los so debú pal públicu polo xeneral nel [[Salón Aeronáuticu de Farnborough]] de 1982 sol nome de Boeing 767-200.]] Nel añu 1976 presentóse como configuración base como del 7X7 el diseñu d'un bimotor, similar al que s'emplegara nel desenvolvimientu del [[Airbus A300]].<ref name=non20/> La decisión d'emplegar dos motores reflexaba l'aumentu nel enfotu del sector sobre la fiabilidá y la economía operativa de les plantes motrices de nueva xeneración.<ref name=non20>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|pp=20–21.}}</ref> Anque los requisitos de les aereollinies pa los nuevos aviones de fuselaxe anchu resultaben naquellos momentos ambiguos,<ref name=non20/> el 7X7 centróse como un productu destináu a los mercaos de tamañu mediu y alta densidá.<ref name=Eden_p102/> Como tal, foi pensáu pa tresportar un númberu eleváu de pasaxeros ente ciudaes principales.<ref name=Eden_p103>{{harvnb|Eden|2008|p=103.}}</ref> Taba previstu que'l 7X7 cuntara coles principales meyores na teunoloxía aeroespacial disponible pal mercáu civil naquel momentu, ente los que destacaben los [[turbofán|motores turbofán]] d'[[altu índiz de derivación]], nuevos sistemes de vuelu, meyores aerodinámiques y materiales de construcción de mayor llixereza.<ref name=n157/><ref name=non19>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|pp=18–19.}}</ref> Munches d'estes carauterístiques tamién se tendríen en cuenta nel desenvolvimientu paralelu d'una aeronave de tamañu mediu y fuselaxe estrechu, conocida naquellos momentos pol nome de 7N7, que darréu se convertiría nel [[Boeing 757]].<ref name=non19/> El trabayu en dambes propuestes coincidió nel tiempu col repique de la industria aeronáutico a finales de los años 1970.<ref name=davies103>{{harvnb|Davies|2000|p=103.}}</ref><ref name=n143/> En xineru de 1978, Boeing anunció una importante ampliación de les sos instalaciones asitiaes nel [[aeropuertu de Paine Field]] n'[[Everett (Washington)|Everett]], [[Estáu de Washington|Washington]]—que naquellos momentos dedicar n'esclusiva a la fabricación del 747—pa dar cabida a la so nueva familia d'aviones de fuselaxe anchu.<ref>{{Harvnb|Birtles|1999|p=8.}}</ref> En febreru de 1978, el nuevu avión comercial recibió la designación 767,<ref>{{Harvnb|Becher|1999|p=24.}}</ref> cola previsión nun primer momentu de fabricar trés variantes: el 767-100 de 190 places, el 767-200 de 210 places, y una versión trimotor denominada 767MR/LR de 200 places, destinada a les rutes intercontinentales.<ref name=non20/><ref>{{harvnb|Donald|1997|page= 173.}}</ref> El 767MR/LR foi darréu renombráu como 777 col fin d'estremalo.<ref name=n159>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|pp=159–60.}}</ref> El 767 llanzóse oficialmente'l 14 de xunetu de 1978, col pidíu de 30 unidaes de la variante 767-200 por parte de l'aereollinia d'Estaos Xuníos [[United Airlines]], siguíu d'un pidíu de 50 unidaes d'[[American Airlines]] pol mesmu modelu.<ref name=n159/> El 767-100 finalmente nun s'ufiertó pa la so venta, al envalorase que la so capacidá de pasaxeros yera similar a la del 757,<ref name=n159/> ente que la versión trimotor 777 acabó tornándose en favor de la estandarización del modelu en redol a una planta motriz bimotor.<ref name=non20/> === Fase de diseñu === A finales de los años 1970, el [[costu operativu]] reemplazó a la capacidá como principal midida a la d'evaluar la compra d'un avión comercial.<ref name=saver/> Por cuenta de ello, el procesu de diseñu del 767 centrar na [[eficiencia]] del consumu de combustible dende l'entamu.<ref name=n157/> Boeing tenía como oxetivu que'l 767 apurriera un aforru nel costu operativu del 20 al 30{{esd}}% con al respective de la xeneración previa d'aviones comerciales, principalmente al traviés d'una nueva planta motriz y de meyores aerodinámiques.<ref name=saver>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1981/1981%20-%202612.html |títulu=Boeing 767: The new fuel saver |fecha=8 d'agostu de 1981 |apellíu=Velupillai |nome=David |obra=Flight International |fechaaccesu=30 de xunetu de 2011 |páxines=436-37, 439, 440-41, 445-48, 453}}</ref> A midida que avanzaba'l desenvolvimientu, los inxenieros de Boeing emplegaron el [[diseñu asistíu por ordenador]]s para más d'un terciu de los planos de diseñu del 767,<ref name=saver/> y realizaron un total de 26.000 hores de pruebes aerodinámiques en [[túnel de vientu]].<ref name=n159/> El trabayu de diseñu producióse simultáneamente col del bimotor 757, lo que llevó a Boeing a tratar dambos modelos como si tratar d'un únicu programa, col fin d'amenorgar el riesgu y el costu de desenvolvimientu.<ref name=non19/><ref name=n143>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|p=143.}}</ref> Dambes aeronaves recibiríen carauterístiques comunes nel so diseñu, ente les que s'atopaba l'[[aviónica]], el [[sistema de xestión de vuelu]], los preseos de vuelu, y les carauterístiques de maniobrabilidad.<ref name=non23/> Los costos combinaos del desenvolvimientu de dambos aparatos envalorar ente los 3.500 a 4.000 millones de [[US$|dólares americanos]].<ref name=saver/> [[Ficheru:Continental Airlines Boeing 767-400ER Wallner.jpg|thumb|left|Vista fronteru d'un 767-400ER de [[Continental Airlines]], na que puede vese el perfil del fuselaxe, el diedru alar y les góndoles qu'alluguen los motores [[General Electric CF6|CF6]].]] Los primeros veceros del Boeing 767 tuvieron la oportunidá d'escoyer ente los [[turbofán]] [[Pratt & Whitney JT9D]] o [[General Electric CF6]], siendo la primer vegada que Boeing ufiertaba más d'una opción de planta motriz mientres el llanzamientu d'una nueva aeronave.<ref name=non22/> Dambos modelos ufiertaben una potencia máxima de {{formatnum|48000}}{{esd}}lbf (210{{esd}}kN) d'emburrie.<ref name=Eden_p103/> Los motores montáronse aproximao a una distancia d'un terciu del llargor de l'ala con respectu al fuselaxe, una configuración similar a la emplegada nos trirreactores de fuselaxe anchu.<ref name=saver/> Estes ales diseñaron sobre la base d'un [[perfil alar]] de tipu [[perfil alar supercrítico|supercrítico]], que amenorgaba la resistencia aerodinámica y distribuyía la [[sustentación]] de manera más uniforme a lo llargo de la superficie alar.<ref name=saver/><ref name=n160/> Estes ales tamién ufiertaben la capacidá pa poder volar a una mayor altitú, una mayor capacidá de combustible y la posibilidá de ser modificaes de cara a les futures variantes allargaes.<ref name=n159/> La primera de les variantes, el 767-200, diseñóse con cuenta de tuviera una autonomía abonda pa realizar vuelos transcontinentales n'América del Norte o pa realizar vuelos sobre l'Atlánticu norte,<ref name=Sutter_p241>{{harvnb|Sutter|2006|pp=241–46.}}</ref> siendo capaz de realizar rutes d'hasta {{convert|3850|nmi|km}}.<ref name=h43>{{harvnb|Haenggi|2003|pp=43–44.}}</ref> [[Ficheru:Interior de boeing 767 Lan.JPG|thumb|Interior d'un Boeing 767 de Lan Airlines]] Decidióse que l'anchu de fuselaxe escoyíu pal 767 tuviera nun puntu mediu ente l'emplegáu nel 707 y el del 747, siendo finalmente escoyida la midida de {{convert|16.5|ft|m|sigfig=3}}.<ref name=n157/> A pesar de ser más estrechu qu'otros modelos d'avión de fuselaxe anchu, l'anchu de cabina del 767 dexa files de siete asiento con dos pasiellos, polo que'l diseñu beneficiar d'una configuración d'alta densidá al empar que'l menor anchu del fuselaxe minora la resistencia aerodinámica.<ref name=Eden_p103/><ref name=non22>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|pp=21–22.}}</ref> A pesar d'esos beneficios nel diseñu de la cabina de pasaxeros, el diseñu del fuselaxe nun taba optimizáu pa la carga, por cuenta de que nun dexaba dar cabida a dos [[elementu unitariu de carga|elemento unitarios de carga]] del estándar LD3 de llau a llau, como dexen otros aviones de fuselaxe anchu.<ref name=Haenggi_p29>{{harvnb|Haenggi|2003|p=29.}}</ref><ref>{{Harvnb|Birtles|1999|p=14.}}</ref> Por cuenta de ello, diseñóse un contenedor de mercancíes de tamañu más amenorgáu, el LD2,<ref name=767_airport_report>{{Cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/airports/acaps/767.pdf |títulu=767 Airplane Characteristics for Airport Planning |editorial=Boeing |fecha=xunu de 2010 |fechaaccesu=29 de xunetu de 2011 |páxines=4-5, 9-14, 23, 28, 32, 35, 37 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110629104425/http://www.boeing.com/commercial/airports/acaps/767.pdf |fechaarchivu=29 de xunu de 2011 }}</ref> creáu de manera específica pal 767.<ref name=n158>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|p=158.}}</ref> L'adopción d'un diseñu de cola convencional tamién dexó que la parte trasera del fuselaxe pudiera aprovechase pa espaciu útil,<ref name=non22/> lo que dexó que la disposición de los pasiellos fueren paralelos a lo llargo de tola seición de cabina de pasaxeros, esaniciando les files d'asientos irregulares na seición trasera que presentaben otros aparatos.<ref name=saver/><ref name=non22/> [[Ficheru:AeroMexico Boeing 767-3Q8ER cockpit.jpg|thumb|[[Cabina de cristal]] d'un 767-300ER, na que puede vese una configuración mista de preseos dixitales con preseos ya indicadores analóxicos.]] El 767 tamién foi'l primer avión de fuselaxe anchu de Boeing en ser diseñáu con una [[cabina de cristal]], pa poder xestionar l'aparatu con dos [[aviador|pilotos]]<ref name=non23>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|p=23.}}</ref> Na cabina de vuelu instaláronse pantalles a color de [[Tubu de rayos catódicos|tubos de rayos catódicos]] (CRT) y nuevos sistemes electrónicos que reemplazaron el rol desempeñáu naquellos momentos pol [[inxenieru de vuelu]], dexando al pilotu y al copilotu faer un siguimientu de l'aeronave de manera direuta.<ref name=non23/> A pesar del amenorgamientu de costos na tripulación qu'ello implicaba, [[United Airlines]] solicitó primeramente que la cabina tuviera diseñada pa una tripulación de vuelu de trés persones, refiriéndose a les sos esmoliciones sobre los riesgos que taben acomuñaos a la introducción d'un nuevu modelu d'avión.<ref name=2crew/> L'aereollinia caltuvo esta posición hasta xunetu de 1981, cuando un grupu de trabayu de la [[Presidencia de los Estaos Xuníos]] determinó que yera seguro operar aviones de fuselaxe anchu con una tripulación compuesta por dos persones.<ref name=2crew>{{Cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/767family/pf/pf_fltdeck.html |títulu=History of the 767 Two-Crew Flight Deck |editorial=Boeing |fechaaccesu=29 de xunetu de 2011}}</ref><ref>{{Harvnb|Becher|1999|p=32.}}</ref> Sicasí, la cabina pa trés tripulantes caltúvose como opción, siendo forníu d'esta miente los primeros modelos producíos.<ref name=becher33>{{Harvnb|Becher|1999|p=33.}}</ref> L'aereollinia [[Ansett Australia]] fornió a les sos 767 encargaos con cabines pa trés tripulantes por cuenta de les presiones exercíes polos sindicatos, siendo la única aereollinia n'operar el 767 con esa configuración.<ref name=becher33/><ref>{{harvnb|Wilson|2002|p= 117.}}</ref> La cabina pa dos tripulantes del 767 tamién s'aplicó al diseñu del 757, dexando a los pilotos operar los dos modelos d'avión dempués de pasar un curtiu cursu de conversión,<ref name=n160>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|p=160.}}</ref> lo que yera un incentivu por que les aereollinies decantar pola compra de dambos modelos pa les sos flotes. === Producción y pruebes === Col fin de fabricar el 767, Boeing creó una rede de subcontratistas qu'incluyíen a provisores nacionales según internaciones, como la compañía italiana [[Aeritalia]] y la xaponesa CTDC.<ref name=n156/> Les ales y el suelu de la cabina fabricar nes dependencies de Boeing, ente que Aeritalia encargar de fabricar les superficies de control, [[Boeing Vertol]] ocupar de los [[cantu d'ataque|borde d'ataque]] de les ales, y [[Spirit AeroSystems|Boeing Wichita]] fabricaría la seición delantera del fuselaxe.<ref name=saver/> La compañía CTDC apurriría diverses pieces al traviés de les compañíes que constituyíen esti conglomeráu: [[Fuji Heavy Industries]](carenado de l'ala y puertes del tren d'aterrizaxe), [[Kawasaki Heavy Industries]] (seición central del fuselaxe), y [[Mitsubishi Heavy Industries]] (seición trasera del fuselaxe, puertes y cola).<ref name=n156/> Toos estos componentes integrar pa formar l'aeronave na cadena de montaxe final asitiada na [[fábrica Boeing de Everett|fábrica de Everett]].<ref name=saver/> P'acelerar la producción de los llargueros de les ales, la pieza estructural más importante de les ales de los aviones, incorporáronse robots pa automatizar el procesu de perforación de furacos y d'insertamientu d'elementos de fixación.<ref name=saver/> Esti métodu emplegáu na fabricación de les ales constituyía una evolución con al respective de les téuniques desenvueltes pa la fabricación del 747.<ref name=saver/> L'ensamblaxe final de la primer unidá del 767 dio empiezu'l 6 de xunetu de 1979.<ref name=Eden_p102/> [[Ficheru:Boeing 767 Everett, Washington production view.jpg|thumb|left|Montaxe final d'un 767-300F na fábrica de Boeing en [[Everett (Washington)]].]] El prototipu del 767, [[Matrícula (aeronaves)|rexistráu]] cola matrícula N767BA y forníu con motores JT9D, realizó la so presentación en públicu'l 4 d'agostu de 1981.<ref name=Shaw_twins>{{harvnb|Shaw|1999|page = 64.}}</ref> P'aquella dómina, el programa del 767 rexistrara un total de 173 pidíos en firme por parte de 17 veceros, ente los que destacaben los pidíos d'[[Air Canada]], [[All Nippon Airways]], [[Britannia Airways]] y [[Trans World Airlines]] (TWA).<ref name=saver/> El 26 de setiembre de 1981, el prototipu realizó'l so [[primer vuelu]] a los mandos de los pilotos de prueba de la compañía Tommy Edmonds, Lew Wallick, y John Brit.<ref name=n161/> El primer vuelu nun sufrió d'incidentes de gravedá, anque nun foi posible retraer el [[tren d'aterrizaxe]] por cuenta de una fuga del circuitu hidráulicu.<ref name=n161/> El prototipu utilizóse darréu pa les demás pruebes de vuelu.<ref name=b17/> El programa de pruebes en vuelu del 767 estender mientres un periodu de 10 meses, nel que s'emplegaron un total de 6 aviones.<ref name=Eden_p102/><ref name=b17/> Les primer cuatro aeronaves taben forníes con motores JT9D, ente que a la quinta y a la sesta unidá instaláronse-y los motores CF6.<ref name=Eden_p103/><ref name=b50>{{Harvnb|Birtles|1999|pp=49–52.}}</ref> Les cinco primeres unidaes de les pruebes de vuelu emplegar pa la evaluación de l'[[aviónica]], los sistemes de vuelu, les carauterístiques de vuelu y el rendimientu,<ref name=b50/> ente que la sesta unidá emplegar pa les pruebes de vuelu en ruta.<ref name=testing/> Mientres les pruebes, los pilotos describieron al 767 como una aeronave senciella de controlar, con una maniobrabilidad que yera cimera a l'amosada por otros aviones de fuselaxe anchu de mayor tamañu.<ref name=testing>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1982/1982%20-%200710.html |títulu=Boeing tests the twins |apellíu=Sweetman |nome=Bill |fecha=20 de marzu de 1982 |obra=Flight International |fechaaccesu=15 de xunetu de 2011}}</ref> En rematando con ésitu'l programa de pruebes de vuelu de más de 1600 hores de vuelu, la variante del 767-200 fornida con motores JT9D recibió'l certificáu de vuelu en xunetu de 1982, por parte de l'[[Alministración Federal d'Aviación]] de los Estaos Xuníos (FAA) y de l'[[Civil Aviation Authority (Reinu Xuníu)|Autoridá d'Aviación Civil]] del Reinu Xuníu (CAA).<ref name=n161>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|pp=161–62.}}</ref><ref name=b17>{{harvnb|Birtles|1999|pp=16–18, 27.}}</ref> La entrega de la primer aeronave tuvo llugar el 19 d'agostu de 1982, destinada a l'aereollinia [[United Airlines]].<ref name=n161/> La variante del 767-200 fornida con motores CF6 recibió la so correspondiente certificación en setiembre de 1982, siguida de la primer entrega a [[Delta Air Lines]] el 25 d'ochobre de 1982.<ref name=Eden_p103/> [[Ficheru:Avion Boeing 767 Lan Airlines.JPG|thumb|Boeing 767 de [[LAN Airlines]] nel [[Aeropuertu de Santiago de Chile]] ]] === Entrada en serviciu === El 767 entró en serviciu cola aereollinia d'Estaos Xuníos [[United Airlines]] el 8 de setiembre de 1982.<ref name=Haenggi_p31-5/> El primer vuelu comercial realizáu pol 767-200 forníu con motores JT9D foi la ruta [[Chicago]] y [[Denver]].<ref name=Haenggi_p31-5>{{harvnb|Haenggi|2003|pp=31–5.}}</ref> La variante del 767-200 fornida con motores CF6 empezó la so vida operativa tres meses más tarde, cola aereollinia [[Delta Air Lines]].<ref name=Eden_p102/> Mientres los primeros meses de serviciu, los 767 emplegar en rutes pal mercáu domésticu, nes que s'incluyíen tamién les rutes transcontinentales ente les costes este y oeste de los Estaos Xuníos.<ref name=b49/> American Airlines y TWA empezaron a volar el 767-200 a finales del añu 1982, ente que [[Air Canada]], [[China Airlines]], y [[El Al]] empezaron les sos operaciones col modelu nel añu 1983.<ref>{{Harvnb|Birtles|1999|pp=55–58.}}</ref> La entrada en serviciu foi positiva y ensin grandes entueyos, con pocos fallos de caltenimientu y una meyora na fiabilidá con al respective de modelos anteriores.<ref name=smooth>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1983/1983%20-%200561.html |títulu=Boeing 767 moves smoothly into service |apellíu=Lynn |nome=Norman |fecha=2 d'abril de 1983 |obra=Flight International |fechaaccesu=20 de xineru de 2011}}</ref> Mientres el primer añu d'operaciones, el 767 rexistró un porcentaxe de puntualidá nel despegue por cuenta de problemes mecánicos del 96,1 %, una cifra que devasó'l permediu de la industria p'aeronaves de nueva construcción.<ref name=smooth/> Los operadores del 767 dieron calificaciones positives al aparatu no tocante a los niveles de ruiu, el confort interior y los costos operativos.<ref name=smooth/> Tamién se resolvieron incidencies que s'atoparon cola entrada en serviciu, qu'incluyíen el recalibrado d'unu de los sensores de cantu d'ataque pa prevenir llectures de datos errónees, el reemplazu d'un pestiellu de les [[rampla d'evacuación|rampa d'evacuación]] y l'arreglu d'un pivós del [[estabilizador horizontal]] para coincidiera coles especificaciones de producción.<ref name=smooth/> [[Ficheru:Boeing 767-231ER, N602TW, TWA - Trans World Airlines.jpg|thumb|[[Trans World Airlines|TWA]] foi la primer aereollinia n'introducir el {{nowrap|767-200}} pa vuelos [[ETOPS]] en mayu de 1985.]] Tratando d'aprovechar el potencial de crecedera del nuevu modelu, Boeing llanzó una nueva variante de mayor autonomía de vuelu conocida como 767-200ER, mientres el primer añu en serviciu de l'aeronave.<ref name=non163>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|p=163.}}</ref> L'aereollinia [[Ethiopian Airlines]] foi la primera en realizar un pidíu por esta nuevu variante n'avientu de 1982.<ref name=non163/><ref name="Boe_767_back">{{Cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/767family/background.html |títulu=Boeing 767 Program Background |editorial=Boeing |fechaaccesu=30 de xunetu de 2011}}</ref> El -200ER ufiertaba un aumentu nel pesu brutu del aparatu, y una mayor capacidá de combustible, lo que dexaba a esti modelu tresporta cargues de mayor pesu a distancies d'hasta {{convert|6385|nmi|km}},<ref name=762specs/> siendo un productu empobináu p'aereollinies internacionales.<ref name=Eden_p103/> El 767-200ER entró en serviciu cola aereollinia L'A l'el 27 de marzu de 1984.<ref name="Boe_767_back"/> Esti modelu encargar principalmente aereollinies internacionales qu'operaben rutes con una demanda media en vuelos de llarga distancia.<ref name=Eden_p103/> [[Ficheru:N657UA Boeing 767 United.jpg|miniaturadeimagen|B767 d'[[United Airlines]] ]] A mediaos de los años 1980, el 767 lideró la medría del usu d'aviones bimotores pa realizar vuelos al traviés del Atlánticu norte, en condiciones de vuelu [[ETOPS]], una normativa de seguridá de la FAA pa vuelos tresoceánicos emplegando aeronaves de dos motores.<ref name=non163/> Primero que el 767 entrara en serviciu, les trayectories de vuelu sobrevolando la superficie marina per parte d'aviones bimotores nun podíen devasar de los 90 minutos de vuelu a un [[aeropuertu alternativu]].<ref name=haenggi_p38-40>{{harvnb|Haenggi|2003|pp=38–40.}}</ref> En mayu de 1985, la FAA dio la so primer certificación pa operaciones ETOPS d'hasta 120 minutos de manera individual a los operadores del 767, siempres que l'operador cumpliera colos criterios de seguridá en vuelu.<ref name=haenggi_p38-40/> Esto dexó que l'aeronave pudiera realizar rutes ensin escales sobre la superficie del mar pudiendo tar en cualquier momentu a dos hores de distancia d'un aeropuertu.<ref name=haenggi_p38-40/> Esta ampliación nos márxenes de seguridá pudo llograse gracies a la mayor fiabilidá demostrada poles plantes motrices emplegaes nos nuevos bimotores.<ref name=haenggi_p38-40/> En 1989 la FAA realizó una aplicación de la operativa ETOPS d'hasta 180 minutos pa los 767 forníos con motores CF6, convirtiéndose nel primer modelu en ser certificáu pa estos vuelos de mayor duración,<ref name=b49>{{Harvnb|Birtles|1999|pp=49–53.}}</ref> faciéndose estensiva esta certificación pa toles plantes motrices del 767 nel añu 1993.<ref>{{Harvnb|Becher|1999|pp= 150, 154–55.}}</ref> Esti cambéu nos reglamentos operativos ayudaron a amontar la cantidá de vuelos tresoceánicos realizaos pol 767, y arriendes d'ello, estes nueves carauterístiques fixeron qu'aumentaren les ventes de l'aeronave.<ref name=non163/><ref name=haenggi_p42>{{harvnb|Haenggi|2003|p=42.}}</ref> === Variantes de mayor capacidá === Cola previsión de que les aereollinies taben interesaes en modelos de mayor capacidá, Boeing anunció una variante de mayor tamañu, denominada 767-300, nel añu 1983 xunto con una versión de mayor autonomía, denominada 767-300ER, nel añu 1984.<ref name=non163/><ref name=Eden_p104/> Dambos modelos ufiertaben un aumentu del 20{{esd}}% nel númberu de pasaxeros tresportaos,<ref name=767_airport_report/> al empar que la versión de mayor autonomía tenía la capacidá pa realizar vuelos d'hasta {{convert|5990|nmi|km}}.<ref name=763specs/> L'aereollinia xaponesa [[Japan Airlines]] realizó'l primer pidíu del modelu 767-300 en setiembre del añu 1983.<ref name=non163/> Dempués del so primer vuelu, realizáu'l 30 de xineru de 1986,<ref name=Eden_p104>{{harvnb|Eden|2008|pp=103–04.}}</ref> el modelu entró en serviciu con Japan AIrlines el 20 d'ochobre de 1986.<ref name="Boe_767_back"/> El 767-300ER completó'l so primer vuelu'l 9 d'avientu de 1986,<ref name="Boe_767_back"/> pero nun foi hasta marzu de 1987 cuando llogró'l so primer pidíu en firme, realizáu pola aereollinia d'Estaos Xuníos [[American Airlines]].<ref name=Eden_p104/> El modelu entró en serviciu cola aereollinia American Airlines el 3 de marzu de 1988.<ref name="Boe_767_back"/> Tanto'l 767-300 como'l 767-300ER convertir nun modelu popular tres la so entrada en serviciu, llegando a representar aproximao dos tercios de tolos Boeing 767 vendíos.<ref name=non163/> [[Ficheru:Osaka KIX JAL 767-346 JA8986 and ANA 767-381ER JA612A.jpg|thumb|left|Un 767-300 de [[Japan Airlines|JAL]] aterriza frente a un 767-300ER d'[[All Nippon Airways|ANA]] nel [[Aeropuertu Internacional de Kansai]]. Les variantes −300 y −300ER cunten con cuasi dos tercios de les unidaes vendíes del 767.]] Dempués del debú de la primer variante de mayor capacidá del 767, Boeing pretendía atender a les solicitúes reclamaben d'un modelu con inda más capacidá. Pa ello propunxo modelos más grandes, ente los que s'incluyía una versión de dos pisos que se denominó de manera informal como'l "Gorrumbu de Mukilteo" (recibiendo'l nome d'una llocalidá cercana a la fábrica de Boeing en Everett) na qu'una seición del fuselaxe del 757 integrar na parte cimera del 767.<ref>{{Cita web |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090601173533/http://www.aiaa.org/sections/cl/what/mckinzie.htm |fechaarchivu=1 de xunu de 2009 |url=http://www.aiaa.org/sections/cl/what/mckinzie.htm |títulu=How United Airlines Helped Design The World's Most Remarkable Airliner |editorial=American Institute of Aeronautics and Astronautics |apellíu=McKinzie |nome=Gordon |fechaaccesu=1 de xunetu de 2011 }}</ref><ref name=Norris_Wagner_777_p11-13>{{harvnb|Norris|Wagner|2001|pages= 11–13, 15.}}</ref> En 1986, el fabricante anunció'l desenvolvimientu del modelu 767-X, un modelu revisáu como ales de mayor tamañu y una cabina más ancha, anque recibió poco respaldu por parte de los potenciales veceros.<ref name=Norris_Wagner_777_p11-13/> En 1988, el proyeutu 767-X evolucionó escontra un nuevu modelu bimotor, que retomó la designación [[Boeing 777|777]].<ref name=Norris_Wagner_777_p11-13/> Hasta la llegada del 777 nel añu 1995, los 767-300 y 767-300ER caltuviéronse como la segunda aeronave de fuselaxe anchu fabricada por Boeing, por detrás del 747.<ref name=Eden_p104/> Animaos pola recuperación global de la economía y pola aprobación de los procedimientos ETOPC, les ventes del 767 aumentaron sustancialmente a partir de mediaos de los años 1980, siendo l'añu 1989 el de mayor ésitu llográu, con un total de 132 pidíos en firme.<ref name=non163/><ref name=haenggi_p42/> A empiezos de los años 1990, el 767 convirtiérase nel aparatu de mayor ésitu de la cartera de Boeing, a pesar de que se taba rexistrando un llixeru descensu nes ventes por cuenta de la recesión económica.<ref name=non163/> Mientres esti periodu, el 767 convertir nel avión de pasaxeros que con mayor frecuencia realizaba servicios tresatlánticos ente América del Norte y Europa.<ref name=airl_777>{{harvnb|Smil|1998|p= 28.}}</ref> A finales de la década, los 767 cruciaben l'Atlánticu con mayor frecuencia que tolos demás modelos xuntos.<ref name=davies89>{{harvnb|Davies|2000|pp=88–89.}}</ref> El 767 tamién impulsó la crecedera de los vuelos puntu a puntu, que dexaben de llau'l conceutu del [[centru de conexón]], favoreciendo les rutes direutes.<ref name=Sutter_p241/><ref name=p2p>{{harvnb|Norris|Wagner|2009|p=12.}}</ref> Aprovechando que los costos operativos de l'aeronave yeren baxos y que disponía d'una capacidá entemedia, les aereollinies aprovecharon el 767 pa emplegalo en vuelos ensin escales a destinos qu'enantes yeren consideraos como secundarios, esaniciando d'esa manera la necesidá de realizar vuelos de conexón.<ref name=Sutter_p241/> L'aumentu nel númberu de ciudaes que recibíen vuelos ensin escales provocaron un cambéu na industria del tresporte aeronáuticu, por cuenta de que viaxar puntu a puntu resultaben más curiosos que los vuelos tradicionales que pasaben per un centru de conexón.<ref name=Sutter_p241/><ref name=p2p/> En febreru de 1990, apurrióse'l primera 767-300 forníu con motores [[Rolls-Royce RB211]] a l'aereollinia británica [[British Airways]].<ref name=767_O_D_summ/><ref>{{Harvnb|Birtles|1999|pp=27–28.}}</ref> Seis meses más tarde, l'aereollinia tuvo que paralizar temporalmente tola so flota de 767 en afayándose resquiebros nos pilones de los motores de delles aeronaves.<ref name=b64>{{Harvnb|Birtles|1999|p=64.}}</ref> Los resquiebros taben rellacionaes col mayor pesu de los motores RB211, que pesaben {{convert|2205|lb|kg|2}} a mayores que los demás motores emplegaos nos 767.<ref name=b64/> Mientres esta paralización, realizáronse arreglos provisionales pa solliviar la presión nos pilones, ente que se rediseñaron los pilones col fin de prevenir mayores fisuras.<ref name=b64/> Boeing tamién realizó una nueva evaluación estructural, que derivó en cambeos na llinia de producción y en cambeos nos pilones de motores de tolos 767 en serviciu.<ref>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/news/articles/boeing-acts-to-solve-757767-pylon-cracks-25909/ |títulu=Boeing acts to solve 757/767 pylon cracks |nome=Guy |apellíu=Norris |obra=Flight International |fecha=24 de mayu de 1995 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011}}</ref> [[Ficheru:Boeing 767-400ER Rollout Proctor.jpg|thumb|El Boeing 767-400ER presentar en públicu'l 26 d'agostu de 1999.<ref name="Boe_767_back"/>]] En xineru de 1993, dempués d'un pidíu recibíu por parte de l'aereollinia [[UPS Airlines]],<ref name=Eden_p105>{{harvnb|Eden|2008|p=105.}}</ref> Boeing llanzó de manera oficial una variante de carga del 767, denominada 767-300F, qu'entró en serviciu con UPS el 16 d'ochobre de 1995.<ref name="Boe_767_back"/> El 767-300F estremar por dispón d'una puerta de carga llateral de gran tamañu, un tren d'aterrizaxe reforzáu y recibir refuerzu na estructura alar.<ref name=f63/> En payares de 1993, el Gobiernu de Xapón realizó un pidíu pa crear una versión militar del 767, al realizar un pidíu pol [[E-767]], una variante d'[[alerta temprano y control aerotresportáu]] (AWACS) que taba montada sobre la base del 767-200ER.<ref name=b39/> Les primeres dos unidaes del E-767, presentaben diversos cambeos col fin de dar cabida al radar de vixilancia y otru equipamientu de rastrexu. La primera de les aeronaves apurrir a la [[Fuercia Aérea de Autodefensa de Xapón]] nel añu 1998.<ref name=aw33/><ref name=poise/> En payares de 1995, dempués de que se tornara'l desenvolvimientu d'una versión de menor tamañu del 777, Boeing anunció que revisaría los sos planes col fin de desenvolver una nueva variante allargada del 767.<ref name=non117/><ref>{{Harvnb|Becher|1999|p=125.}}</ref> La variante propuesta, denominada primeramente como 767-400X, yera'l segundu allargamientu que se-y aplicaba a l'aeronave. Ufiertaba una medría de más del 12{{esd}}% en capacidá de pasaxeros con respectu al 767-300,<ref name=767_airport_report/> al qu'amás se -y aplicaba una actualización na cabina de mandu, meyores nel interior y un mayor valumbu alar.<ref name=non117>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|pp=116–21.}}</ref> La variante diseñóse específicamente según les indicaciones de Delta Air Lines, que taba pendiente d'un sustitutu pa los sos [[Lockheed L-1011 TriStar]], al empar que llantaba cara a la variante A330-200, un deriváu del A330 d'Airbus.<ref name=non117/> En marzu de 1997, el modelu 767-400ER llanzar de manera oficial, en recibiendo'l pidíu de Delta Air Lines pa reemplazar la so flota de L-1011.<ref name="Boe_767_back"/><ref name=non117/> N'ochobre de 1997, [[Continental Airlines]] tamién realizó un pidíu del modelu 767-400ER pa reemplazar la so flota de [[Douglas DC-10]].<ref>{{Harvnb|Birtles|1999|p=40.}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/news/articles/continental-goes-boeing-13833/ |títulu=Continental goes Boeing |nome=Ramon |apellíu=Lopez |obra=Flight International |fecha=18 de xunu de 1997 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2011}}</ref> Esta variante realizó'l so primer vuelu'l 9 d'ochobre de 1999, entrando en serviciu cola aereollinia Continental Airlines el 14 de setiembre de 2000.<ref name="Boe_767_back"/> === Desenvolvimientos posteriores === Al entamu de los años 2000, el total d'entregues del 767 averar a les 900 unidaes, anque les ventes menguaron por cuenta de una crisis pola que travesó'l sector.<ref name=long>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2003/04/01/163582/long-players.html |títulu=Long players |fecha=4 de xineru de 2003 |obra=Flight International |nome=Guy |apellíu=Norris |coautores=Kingsley-Jones, Max |fechaaccesu=30 de xunetu de 2011}}</ref> En 2001, Boeing abandonó los sos planes de desenvolvimientu d'un modelu de mayor algame, denomináu 767-400 ERX, a favor del proyeutu [[Boeing Sonic Cruiser|Sonic Cruiser]], un nuevu avión de pasaxeros col que pretendía consiguise un aumentu del 15{{esd}}% na velocidá de cruceru, al empar qu'ufiertaba unos costos operativos similares a los del 767.<ref name=sonic>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/2001/2001%20-%201119.html |títulu=Boeing Sonic Cruiser Ousts 747X |fecha=3 d'abril de 2001 |obra=Flight International |nome=Guy |apellíu=Norris |coautores=Kelly, Emma |fechaaccesu=15 d'agostu de 2011}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_hb3126/is_655_56/ai_n28851420/pg_3/?tag=content;col1 |títulu=Sonic Cruiser seeks mission definition |obra=Interavia Business & Technology |fecha=xunetu de 2001 |fechaaccesu=29 d'avientu de 2011}}</ref> Al añu siguiente, la compañía anunció'l desenvolvimientu del [[Boeing KC-767|KC-767]], un desenvolvimientu realizáu sobre la base del 767-200ER destináu al mercáu militar, con capacidá pa ser emplegáu como plataforma de [[reabastecimiento en vuelu]].<ref name=kc767>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2006/07/11/207660/pumped-for-action.html |títulu=Pumped for action |fecha=7 de payares de 2006 |obra=Flight International |nome=Guy |apellíu=Norris |fechaaccesu=30 d'agostu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100401082038/http://www.flightglobal.com/articles/2006/07/11/207660/pumped-for-action.html |fechaarchivu=1 d'abril de 2010 }}</ref> El KC-767 llanzóse oficialmente n'ochobre de 2002 en recibiendo un pidíu de la [[Fuercia Aérea Italiana]].<ref name=kc767/> El gobiernu xaponés convertir nel segundu veceru n'escoyer esti modelu en marzu de 2003.<ref name=kc767/> En mayu de 2003, la [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]] (USAF) anunció que tenía la intención d'arrendar el KC-767 pa reemplazar al so vetusta flota d'aviones [[Boeing KC-135 Stratotanker|KC-135]].<ref name=kcxchrono>{{Cita web |url=http://uk.reuters.com/article/2011/02/24/usa-tanker-idUKN2315169720110224 |títulu=Pentagon nears new contract in air tanker saga |editorial=Reuters |apellíu=Shalal-Esi nome=Andrea |fecha=24 de febreru de 2010 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121113153241/http://uk.reuters.com/article/2011/02/24/usa-tanker-idUKN2315169720110224 |fechaarchivu=2012-11-13 }}</ref><ref name=kc-x>McCarthy, John; Price, Wayne. (March 9, 2010). "Northrop pulls out of tanker bidding war." ''Florida Today,'' p. A1.</ref> Esti plan paralizar en marzu de 2004 debíu al escándalu deriváu del [[conflictu d'intereses]] qu'acabó desatapando,<ref name=kcxchrono/> que se saldó con numberoses investigaciones oficiales y la salida de la empresa de dellos direutivos de Boeing, ente los que s'atopaba'l [[direutor executivu]] de la compañía, [[Philip M. Condit|Philip Condit]], y el [[direutor financieru]] Michael Sears.<ref name=kcxstall>{{Cita web |url=http://www.seattlepi.com/business/article/Stalled-767-deal-may-cost-jobs-1137579.php#page-1 |títulu=Stalled 767 deal may cost jobs |obra=Seattle Post-Intelligencer |fecha=20 de febreru de 2004 |apellíu=Wallace |nome=James |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011}}</ref> El primer KC-767 apurrir nel añu 2008 a la [[Fuercia Aérea de Autodefensa de Xapón]].<ref name=kc767j/> A finales de 2002, Boeing decidió detener el desenvolvimientu del Sonic Cruiser,<ref name=n2009>{{harvnb|Norris|Wagner|2009|pp=32–35.}}</ref> dempués de que diverses aereollinies espresaren les sos reserves alrodiu de que se primara l'aumentu de la velocidá en llugar del amenorgamientu de los costos.<ref name=n2009/> Al añu siguiente, el fabricante anunció'l desenvolvimientu del 7Y7, una aeronave de tamañu mediu fabricada en [[materiales compuestos]] y que prometía un amenorgamientu de combustible del 20{{esd}}%, que se convertiría nel socesor del 767.<ref name=dream>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2007/07/07/209212/everything-about-the-boeing-787-dreamliner.html |títulu=Boeing 787 Dreamliner Aircraft Profile |obra=Flight International |añu=2011 |fechaaccesu=30 de xunetu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110906121739/http://www.flightglobal.com/articles/2007/07/07/209212/everything-about-the-boeing-787-dreamliner.html |fechaarchivu=6 de setiembre de 2011 }}</ref> El nuevu proyeutu yera'l primer pasu d'un ambiciosu programa de reemplazu de tola gama de productos civiles de Boeing, conocíu como [[Proyeutu Yellowstone]].<ref name=n2009/> La vecería de Boeing dio la so beneplácito al proyeutu 7Y7, darréu denomináu 787 Dreamliner, convirtiéndose nos dos años siguientes nel avión de Boeing con mayor númberu de ventes recibíes.<ref name=dream/> En 2005, Boeing decidió siguir cola producción del 767 a pesar del récor de ventes llográu col Dreamliner, faciendo referencia a la necesidá de brindar a los veceros qu'esperaben pol 787 d'ufierta-yos una opción d'entrega más inmediata.<ref name=reprieve>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2005/06/21/199772/767-earns-reprieve-as-787-ramp-up-considered.html |títulu=767 earns reprieve as 787 ramp-up considered |obra=Flight International |fecha=5 de xunu de 2005 |fechaaccesu=30 de xunetu de 2011}}</ref> Darréu, Boeing ufiertó'l 767-300ER a los veceros afeutaos polos retrasos del programa 787, ente ellos All Nippon Airways y Japan Airlines.<ref>{{Cita web |títulu=JAL to take 11 767s and 777s in 787-delay compensation deal |nome=Nicholes |apellíu=Ionides |obra=Flight International |fecha=17 de setiembre de 2008 |url=http://www.flightglobal.com/articles/2008/09/17/316096/jal-to-take-11-767s-and-777s-in-787-delay-compensation.html |fechaaccesu=15 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080921035755/http://www.flightglobal.com/articles/2008/09/17/316096/jal-to-take-11-767s-and-777s-in-787-delay-compensation.html |fechaarchivu=21 de setiembre de 2008 }}</ref> Dalgunos de los 767 más llonxevos, dalgunos con más de 20 años de serviciu, caltener en serviciu activu en pasando la fecha prevista de retiru tamién por cuenta de estos retrasos.<ref>{{Cita web |url=http://www.heraldsun.com.au/businessold/ageing-jets-to-fly-on-due-to-delay-in-boeing-dreamliner/story-y6frfh4f-1225991529905 |títulu=Ageing jets to fly on due to delay in Boeing Dreamliner |obra=Herald Sun |fechaaccesu=19 de xineru de 2011 |fecha=9 de setiembre de 2011}}</ref> P'ampliar la vida operativa de les aeronaves de mayor antigüedá, les aereollinies tuvieron que someter a les sos 767 a operaciones de caltenimientu fondes, ente elles les [[Revisiones de caltenimientu d'aeronaves|revisiones D]] y revisión d'[[escomiu]].<ref>{{Cita web |url=http://www.timco.aero/content/articles/checking-767-mro-management.html |títulu=Checking Up on the 767 |nome=Ian |apellíu=Goold |obra=MRO Management |fecha=xunu de 2010 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120426072500/http://www.timco.aero/content/articles/checking-767-mro-management.html |fechaarchivu=26 d'abril de 2012 }}</ref> El primeru de los 787 nun entraría en serviciu hasta ochobre de 2011, lo que supunxo un retrasu de trés años y mediu sobre'l programa previstu.<ref>{{Cita web |url=http://atwonline.com/aircraft-engines-components/news/finally-787-enters-service-1026 |títulu=Finally&nbsp;... the 787 enters service |nome=Karen |apellíu=Walker |obra=Air Transport World |fecha=27 d'ochobre de 2011 |fechaaccesu=9 d'avientu de 2011}}</ref> En 2007, la cartera de pidíos del 767 recibió un impulsu, dempués de que UPS y [[DHL Aviation]] realizaren dos talos pidíos por un total de 33 unidaes pola variante 767-300F.<ref>{{Cita web |url=http://www.seattlepi.com/business/article/UPS-order-aliques-767-line-1227427.php |títulu=UPS order aliques 767 line |obra=Seattle Post-Intelligencer |fecha=5 de febreru de 2007 |fechaaccesu=19 d'agostu de 2011}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.marketwatch.com/story/dhl-orders-6-boeing-767-freighters |títulu=DHL orders 6 Boeing 767 freighters |editorial=MarketWatch |nome=Padraic |apellíu=Cassidy |fecha=8 de marzu de 2007 |fechaaccesu=19 d'agostu de 2011}}</ref> L'anováu interés pola versión de carga llevó a Boeing a valorar la posibilidá d'ufiertar una versión ameyorada del 767-200F y 767-300F con mayores pesos brutu, forníos coles estensiones d'ala del 767-400ER y la aviónica del 777.<ref>{{Cita web |url=http://atwonline.com/aircraftenginescomponents/news/boeing-considering-new-767-freighter-counter-a330-200f-0309 |títulu=Boeing considering new 767 freighter to counter A330-200F |obra=Aviation Week & Space Technology |nome=Geoffrey |apellíu=Thomas |fecha=2 de marzu de 2007 |fechaaccesu=29 de xunetu de 2011}}</ref> Sicasí, los pidíos netos del 767 amenorgar de 24 unidaes en 2008 a tan solo 3 en 2010.<ref name=Boeing_yearly_orders>{{Cita web |url=http://active.boeing.com/commercial/orders/index.cfm?content=displaystandardreport.cfm&RequestTimeout=500&optReportType=AnnOrd&pageid=m15521 |títulu=Boeing Company Annual Orders Summary |editorial=Boeing |fechaaccesu=23 de xineru de 2011}}</ref> Mientres esi mesmu periodu, los usuarios del 767 actualizaron les sos aeronaves que taben en serviciu; en 2008, el primer 767-300ER foi afechu colos [[dispositivos de punta alar]] diseñaos por [[Aviation Partners Inc.|Aviation Partners Incorporated]] entró en serviciu con American Airlines.<ref name=winglets_debú/> Estos dispositivos de {{convert|11|ft|m|sigfig=3}} d'altor, ameyoraben el consumu de combustible nes aeronaves nun 6,5{{esd}}%.<ref name=winglets_debú>{{Cita publicación |apellíu=Ranson |nome=Lori |url=http://www.flightglobal.com/articles/2008/07/22/225951/blended-winglets-debut-on-boeing-767.html |títulu=Blended winglets debut on Boeing 767 |obra=Flight International |fecha=22 de xunetu de 2008 |fechaaccesu=19 d'agostu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090523095525/http://www.flightglobal.com/articles/2008/07/22/225951/blended-winglets-debut-on-boeing-767.html |fechaarchivu=23 de mayu de 2009 }}</ref> Otres aereollinies como All Nippon Airways y Delta Air Lines tamién instalaron estos kits a les sos aeronaves.<ref>{{Cita publicación |apellíu=Yeo |nome=Ghim-Lay |url=http://www.flightglobal.com/articles/2010/07/23/344919/farnborough-hainan-and-ana-to-equip-boeing-aircraft-with.html |títulu=Farnborough: Hainan and ANA to equip Boeing aircraft with winglets |obra=Flight Daily News |fecha=23 de xunetu de 2010 |fechaaccesu=19 d'agostu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110205155453/http://www.flightglobal.com/articles/2010/07/23/344919/farnborough-hainan-and-ana-to-equip-boeing-aircraft-with.html |fechaarchivu=5 de febreru de 2011 }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2007/06/20/214967/delta-takes-tips-from-aviation-partners.html |títulu=Delta takes tips from Aviation Partners |obra=Flight Daily News |fecha=20 de xunu de 2007 |fechaaccesu=19 d'agostu de 2011}}</ref> [[Ficheru:UPS Airlines B767-300F (N328UP) landing at San Jose International Airport.jpg|thumb|[[UPS Airlines]], el principal operador del 767-300F por númberu d'aeronaves.]] El 2 de febreru de 2011 realizóse la presentación pública de la unidá númberu 1000, que'l so destinatario yera l'aereollinia All Nippon Airways.<ref name=FG_1000th_rollout/> L'aeronave yera de la mesma la 91ª unidá del modelu 767-300ER encargada pola compañía xaponesa, y tres la so construcción, el 767 llogró convertise nel segundu avión de fuselaxe anchu en llograr esa marca, qu'enantes solo ostentaba'l 747.<ref name=FG_1000th_rollout>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2011/02/03/352770/picture-boeing-unveils-1000th-767.html |títulu=Boeing unveils 1,000th 767 |autor=Ostrower, Jon. |obra=Air Transport Intelligence |fecha=3 de febreru de 2011 |fechaaccesu=6 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110206155704/http://www.flightglobal.com/articles/2011/02/03/352770/picture-boeing-unveils-1000th-767.html |fechaarchivu=6 de febreru de 2011 }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2011/01/12/351792/thousandth-767-etches-twinjets-place-in-history.html |títulu=Thousandth 767 etches twinjet's place in history |fecha=1 d'avientu de 2010 |obra=Flight International |fechaaccesu=20 de xineru de 2011}}</ref> La unidá númberu 1000 tamién se convirtió na última aeronave en ser ensamblada na cadena de montaxe orixinal.<ref name=herald/> L'ensamblaxe de la unidá 1001 treslladar a otra seición de la fábrica de Everett, que pasó a ocupar cerca de la metá del espaciu qu'utilizara orixinalmente.<ref name=herald/> La nueva llinia d'ensamblaxe dexó llibrar espaciu pa la producción del 787, al empar que buscaba ameyorar la eficiencia na fabricación del 767 en más d'un 20{{esd}}%.<ref name=herald/> Na fecha d'inauguración de la nueva llinia de montaxe, la cartera de pidíos del 767 xubía a unes 50 unidaes, lo que dexaba tener abierta la cadena de producción hasta finales de 2013.<ref name=herald>{{Cita web |url=http://www.heraldnet.com/article/20110306/BIZ/703069951/1122/news01 |títulu=767 now built faster and in less space |nome=Michelle |apellíu=Dunlop |obra=The Weekly Herald |fecha=6 de marzu de 2011 |fechaaccesu=30 de xunetu de 2011}}</ref> A pesar de que la cartera de pidíos yera amenorgada, la direutiva de Boeing espresó'l so optimismu, por cuenta de que el 767 atopar en concursu públicu pa fornir a encomalo Aérea de los Estaos Xuníos.<ref name=herald/> El 24 de febreru de 2011, la [[USAF]] anunció que'l KC-767 Advanced Tanker, una versión actualizada del KC-767, fuera escoyíu como'l vencedor del programa de renovación de la so flota d'aviones de reabastecimiento en vuelu, denomináu [[KC-X]].<ref name=kc767at>{{Cita web |url=http://www.upi.com/Business_News/Security-Industry/2008/01/03/Boeing-presents-KC-767-proposal-to-USAF/UPI-86481199401085/ |títulu=Boeing presents KC-767 proposal to USAF |editorial=United Press International |fecha=3 de xineru de 2008 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011}}</ref> La seleición del KC-767 producir tres dos rondes nes que s'evaluaron les opciones presentaes tantu por Boeing y [[Airbus]], ocho años dempués de que la USAF anunciara n'añu 2003 el so propósitu d'arrendar esi mesmu aparatu.<ref name=kcxchrono/> El pidíu por un total de 179 unidaes, conocíes darréu como [[Boeing KC-46|KC-46]], dexaba siguir cola producción del 767 más allá del añu 2013.<ref name=herald/> N'avientu de 2011, [[FedEx Express]] realizó un pidíu por un total de 27 unidaes del 767-300F, col fin de reemplazar a los sos cargueros DC-10, faciendo referencia que la decisión de la USAF de pidir el KC-767 y la de Boeing de siguir cola producción del 767 fueron factores que motivaron la decisión.<ref>{{Cita web |url=http://www.thestreet.com/story/11350825/2/boeing-767-removed-from-life-support.html |títulu=Boeing 767 Removed From Life Support |editorial=The Street |nome=Ted |apellíu=Reed |fecha=20 d'avientu de 2011 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011}}</ref> == Variantes == El 767 fabricóse en tres longitud de fuselaxe.<ref name=767_airport_report/> Estos modelos realizaron el so debú de manera progresiva so los nomes de 767-200, 767-300, y 767-400ER, respeutivamente.<ref name=767_airport_report/><ref name=y45>{{harvnb|Eden|2008|pp=104–05.}}</ref> Tamién se construyeron variantes de mayor radiu operativu, denominaes 767-200ER y 767-300ER,<ref name=y45/> ente qu'esiste una versión de carga denominada 767-300F,<ref name=k555/> según conversiones de modelos de pasaxeros del 767-200 y 767-300 a la variante de carga.<ref name=faa/> A la de denominar les distintes variantes, tanto Boeing como les distintes aereollinies de cutiu combinen los númberos del modelu (767) y la designación de la variante (p.e. –200 o –300) nun códigu de trés cifres (p.e. "762" o "763"<ref name=aafleet>{{Cita web |url=http://www.aa.com/i18n/aboutUs/ourPlanes/ourPlanes.jsp |títulu=Our Planes |editorial=American Airlines |añu=2011 |fechaaccesu=28 d'agostu de 2011}}</ref>). Dempués del númberu referente a la variante pueden incluyise o non la denominación "ER" pa identificar la mayor autonomía.<ref name=aafleet/><ref>{{Cita web |url=http://www.continental.com/web/en-US/content/travel/inflight/aircraft/762.aspx |títulu=Boeing 767-200ER |editorial=Continental Airlines |añu=2011 |fechaaccesu=28 d'agostu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110805082240/http://www.continental.com/web/en-US/content/travel/inflight/aircraft/762.aspx |fechaarchivu=5 d'agostu de 2011 }}</ref> El sistema de designación d'aeronaves de la [[Organización d'Aviación Civil Internacional]] emplega un sistema similar pa la designación de los distintos modelos, pero añader primeramente a los trés cifres la lletra B, pa identificar al fabricante;<ref name=ICAOcode/> toles versiones basaes nel modelu 767-200 y 767-300 clasificar so les denominaciones "B762" y "B763", respeutivamente, ente que el 767-400ER recibe la designación "B764."<ref name=ICAOcode>{{Cita web |url=http://www.icao.int/publications/DOC8643/ |títulu=ICAO Document 8643 |editorial=International Civil Aviation Organization |fechaaccesu=10 d'avientu de 2011}}</ref> === 767-200 === El 767-200 foi la primera de les variantes del 767, entrando en serviciu con United Airlines en 1982.<ref name=Eden_p102/> Esti modelu diseñar col fin de satisfaer la demanda d'un avión de pasaxeros nel mercáu d'Estaos Xuníos, concretamente, pa la conexón ente los principales centros de conexón como Los Angeles o Washington.<ref name=Eden_p102/><ref name="davies89"/> El 767-200 tamién foi la primer aeronave bimotor en ser emplegada pa vuelos tresatlánticos operando so normes de vuelu [[ETOPS]], qu'empezó cola [[Trans World Airlines|TWA]] el 1 de febreru de 1985, so restricción de 90 minutos.<ref name=haenggi_p38-40/><ref name=davies89/> Les entregues d'esti modelu xubieron a un total 128 unidaes.<ref name=767_O_D_summ/> A fecha de xunetu de 2012 había un total de 63 aparatos en serviciu, tantu en versión de pasaxeros o reconvertíos a cargueros. Los principales competidores d'este modero son el Airbus A300 y el A310.<ref name=Becher_p175>{{Harvnb|Becher|1999|p=175.}}</ref> La producción del 767-200 dio al so fin a finales de los años 1980 al ser sustituyíu pola versión 767-200ER de llargu algame.<ref name=non163/> Dalgunos de los primeres 767-200 fueron actualizaos darréu a la versión de llargu algame.<ref name=davies89/> En 1998, Boeing empezó a ufiertar conversiones de los 767-200 de pasaxeros a la variante 767-200SF (Special Freighter) pal so usu como aviones de carga,<ref name=762SF>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/news/articles/boeing-enters-ups-bidding-with-767-special-freighter-36199/ |títulu=Boeing enters UPS bidding with 767 'Special Freighter&#39; |nome=Guy |apellíu=Norris |obra=Flight International |fecha=22 d'abril de 1998 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2011}}</ref> y dende 2005 [[Israel Aerospace Industries]] dispón d'una llicencia pa poder realizar les conversiones a cargueros.<ref>{{Cita web |url=http://easa.europa.eu/certification/type-certificates/docs/supplemental/EASA-TCDS-AS.00632_(IM)_IAI_B767--200SF_(Special_Freighter_Conversion)-03-23022011.pdf |títulu=Supplemental Type-Certificate Data Sheet |editorial=European Aviation Safety Agency |fecha=23 de febreru de 2011 |fechaaccesu=18 d'agostu de 2011 |páxina=4}}</ref> Esti procesu de cambéu del aparatu engloba la instalación d'una puerta llateral de carga de grandes dimensiones, refuerzu na cubierta principal de cabina y equipamientu de xestión y salvaguarda de la carga.<ref name=faa>{{Cita web |url=http://rgl.faa.gov/Regulatory_and_Guidance_Library/rgMakeModel.nsf/0/05d3a0b75a0d480086257847004ffb2f/$FILE/A1NM%20Rev%2030.pdf |editorial=Federal Aviation Administration |fecha=4 de marzu de 2011 |títulu=Federal Aviation Administration Type Certificate Data Sheet A1NM |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |páxines=6-8 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20210407042749/https://rgl.faa.gov/Regulatory_and_Guidance_Library/rgMakeModel.nsf/0/05d3a0b75a0d480086257847004ffb2f/$FILE/A1NM%20Rev%2030.pdf |fechaarchivu=2021-04-07 }}</ref> El 767-200 SF asitióse como una aeronave destinada a sustituyir a les versiones de carga del [[Douglas DC-8]].<ref name=762SF/> === 767-200ER === [[Ficheru:American Airlines 767-200 N324AA.jpg|thumb|Un 767-200ER d'[[American Airlines]] desapegando del [[Aeropuertu Internacional de Los Angeles]].]] El 767-200ER foi la primer variante de llargu algame desenvuelta, entrando en serviciu cola aereollinia [[El Al]] nel añu 1984.<ref name="Boe_767_back"/> Esti modelu aumentó la so autonomía de vuelu gracies a la instalación d'un depósitu de combustible adicional y al aumentu del so [[pesu máximu al despegue]] hasta les {{convert|395000|lb|kg|1}}.<ref name=non163/><ref name=762specs/> Esti modelu primeramente disponía de la mesma planta motriz qu'emplegaba'l 767-200, anque darréu tamién s'ufiertó la posibilidá de fornise colos motores Pratt & Whitney PW4000 y General Electric CF6, qu'ufiertaben un mayor emburrie.<ref name=non163/> El 767-200ER tamién foi'l primeru de los 767 en realizar un viaxe tresatlánticu ensin escales, llogrando bater el récor de distancia percorrida pa una aeronave bimotor el 17 d'abril de 1988, mientres un vuelu realizáu pola aereollinia [[Air Mauritius]] ente [[Halifax (Nueva Escocia)|Halifax]], en [[Canadá]] y [[Puertu Lluis]], en [[Mauriciu]], que cubrió una distancia de {{convert|8727|nmi|km|1}}.<ref name=Eden_p102/> El 767-200ER convertir nuna aeronave popular ente los operadores de vuelos internacionales que buscaben una aeronave de fuselaxe anchu pa rutes de llarga distancia.<ref name=Eden_p102/><ref name=762specs/> Boeing realizó un total de 121 entregues d'esti modelu, ensin nenguna aeronave pendiente.<ref name=767_O_D_summ/> Hasta xunetu de 2012, un total de 59 unidaes ente variantes de pasaxeros y carga permanecíen en serviciu.<ref name=Flight_2012/> Los principales rivales d'esti modelu son el Airbus A300-600R y el A310-300.<ref name=Eden_p104/> === 767-300 === El 767-300, la primera de les variantes allargaes, entró en serviciu cola aereollinia xaponesa [[Japan Airlines]] nel añu 1986.<ref name="Boe_767_back"/> Esti modelu carauterizar por tener un fuselaxe allargáu en {{convert|21.1|ft|m|2}} con respectu al 767-200, consiguíu gracies a la introducción de nueves seiciones de fuselaxe per delantre y detrás de les ales, llogrando un llargor total de {{convert|54.94|m|ft|2}}.<ref name=non163/> Les ales, los motores y la mayoría de sistemes del 767-300 cuasi nun presentaben cambeos con al respective de la versión -200, por cuenta de que el 767 foi una aeronave diseñada dende'l principiu pa disponer de variantes de mayor tamañu.<ref name=non163/> Darréu, el 767-300 tuvo la posibilidá de ser encargáu con una puerta d'embarque asitiada na metá del fuselaxe, percima de les ales,<ref name=767_airport_report/> según la opción a escoyer les plantes motrices [[Pratt & Whitney PW4000]] y [[Rolls-Royce RB211]].<ref name=Eden_p104/> La capacidá extra del 767-300 dexó que l'aeronave emplegar en rutes d'alta demanda n'Asia y Europa.<ref>{{Harvnb|Birtles|1999|pp=62, 90–95.}}</ref> Llegar a apurrir un total de 104 unidaes d'esti modelu, ensin que queda nenguna aeronave pendiente de ser apurrida.<ref name=767_O_D_summ/> A xunetu de 2012, un total de 81 aparatos permanecíen n'activu.<ref name=Flight_2012/> El principal competidor d'esti modelu ye'l Airbus A300.<ref name=Eden_p104/> === 767-300ER === [[Ficheru:MIAT Mongolian Airlines Boeing 767-300ER JU-1011 SVO Jan 2012.png|thumb|Un 767-300ER de [[MIAT Mongolian Airlines]] aterrizando nel [[Aeropuertu Internacional de Moscú-Sheremétievo]].]] El 767-300ER, la variante de llargu algame del 767-300, entró en serviciu con [[American Airlines]] nel añu 1988.<ref name="Boe_767_back"/> La medría nel radiu operativu d'esti modelu foi posible por cuenta de la so mayor capacidá de combustible y al so pesu máximu al despegue, qu'algamaba les {{convert|407000|lb|kg|2}}.<ref name=Eden_p104/> Les meyores de diseñu dexaron en 1993 qu'esti aumentu llegara a algamar les {{convert|412000|lb|kg|2}}.<ref name=Eden_p104/> Esti modelu tamién puede ser forníu coles plantes motrices Pratt & Whitney PW4000, General Electric CF6, o Rolls-Royce RB211.<ref name=Eden_p104/> La combinación del aumentu de capacidá y de rangu qu'ufierta'l 767-300ER foi un puntu a favor qu'atraxo l'interés de nuevos y antiguos usuarios del 767,<ref name=y45/> lo que-y dexó llograr ser la variante de mayor ésitu de ventes de toles fabricaes.<ref name=300ER/> Tolos pidíos recibíos d'esti modelos representen más de la metá de toles variantes construyíes del 767.<ref name=300ER>{{harvnb|Haenggi|2003|p=43.}}</ref> A payares de 2012, la cifra d'aparatos apurríos del 767-300ER asítiase en 571, con 12 unidaes pendientes de ser apurríes.<ref name=767_O_D_summ/> D'estos, permanecíen un total de 527 unidaes en serviciu a xunetu de 2012.<ref name=Flight_2012/> El principal competidor d'esti modelu ye'l Airbus A330-200.<ref name=FlugA330-200>{{Cita web |títulu=Airbus A330-200 |obra=Flug Revue |fecha=18 de xunetu de 2000 |url=http://www.flug-revue.rotor.com/frtypen/FRA33020.htm |fechaaccesu=18 d'agostu de 2011 |fechaarchivu=1 de febreru de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100201035304/http://www.flug-revue.rotor.com/FRTypen/FRA33020.htm }}</ref> === 767-300F === [[Ficheru:Federal Express (FedEx), Boeing 767-300F, N118FE - PAE (17722475603).jpg|thumb|250px|Un 767-300F de [[FedEx Express]] en [[Aeropuertu de Paine Field|Paine Field]].]] El 767-300F, la variante de carga del 767-300ER, entró en serviciu cola aereollinia [[UPS Airlines]] nel añu 1995.<ref>{{Harvnb|Becher|1999|p=178.}}</ref> El 767-300F tien capacidá pa un total de 24 [[palé]]s de 2,2 x 3,2 metros na cubierta principal y hasta 30 unidaes de carga LD2 na cubierta inferior,<ref name=767_airport_report/> con un volume de carga máximu de 438 metros cúbicos.<ref name=763Fspecs/> La versión de carga dispón d'una puerta de carga principal y una puerta de salida pa la tripulación,<ref name=k555>{{harvnb|Kane|2003|p=555.}}</ref> ente que la cubierta inferior dispón de tres compuertes de carga.<ref name=767_airport_report/> N'agostu de 1996, l'aereollinia [[Asiana Airlines]] recibió una variante ameyorada con sistemes de movimientu de carga, refrigeración, y zones de descansu pa la tripulación.<ref name=Eden_p105/> A payares de 2012, la cifra de 767-300F apurríos algamó les 76 unidaes, con un total de 50 rimaes de ser apurríos.<ref name=767_O_D_summ/> D'ellos, un total de 71 aparatos d'esta versión permanecíen en serviciu en xunetu de 2012.<ref name=Flight_2012/> En xunu de 2008, l'aereollinia [[All Nippon Airways]] recibió'l primera 767-300 BCF (Boeing Converted Freighter), a una variante qu'emplegaba aeronaves enantes operaes pal tresporte de pasaxeros, siendo modificaes pal so usu como cargueros.<ref name=bcf>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2008/06/16/224718/st-aero-delivers-worlds-first-767-300bcf-to-all-nippon.html |títulu=ST Aero delivers world's first 767-300BCF to All Nippon Airways |nome=Leithen |apellíu=Francis |obra=Flight International |fecha=16 de xunu de 2008 |fechaaccesu=19 d'agostu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080619233255/http://www.flightglobal.com/articles/2008/06/16/224718/st-aero-delivers-worlds-first-767-300bcf-to-all-nippon.html |fechaarchivu=19 de xunu de 2008 }}</ref> Los trabayos de cambéu realizar en Singapur, por parte de la empresa [[ST Aerospace|ST Aerospace Services]].<ref name=bcf/> Pa llograr convertir estes aeronaves n'aviones de carga foi necesariu reforzar el pisu de la cubierta principal, la instalación d'una puerta de gran tamañu pa introducir cargues avolumaes, ya incluyir sistemes de xestión de carga y de seguridá de la mesma.<ref name=faa/> De magar, Boeing, [[Israel Aerospace Industries]], y Wagner Aeronautical tamién ufiertaron distintos programes de conversiones d'aviones de pasaxeros a cargueros d'aeronaves de la serie 767-300.<ref>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2010/10/21/348813/wagner-plans-to-launch-767-cargu-conversion-programme.html |títulu=Wagner plans to launch 767 cargu conversion programme |obra=Air Transport Intelligence |autor=Sobie, Brendan |fecha=21 d'ochobre de 2010 |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101026180204/http://www.flightglobal.com/articles/2010/10/21/348813/wagner-plans-to-launch-767-cargu-conversion-programme.html |fechaarchivu=26 d'ochobre de 2010 }}</ref> === 767-400ER === [[Ficheru:Delta Air Lines Boeing 767-400ER N834MH FRA 2011-11-26.png|thumb|Boeing 767-400ER de [[Delta Air Lines]] aterrizando nel [[Aeropuertu de Frankfurt del Main]].]] El 767-400ER, el primer avión Boeing de fuselaxe anchu que'l so fuselaxe allargar en dos causes,<ref>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|p=114.}}</ref> entró en serviciu con [[Continental Airlines]] nel añu 2000.<ref name="Boe_767_back"/> Esti modelu carauterizar por tener un fuselaxe allargáu en {{convert|21.1|ft|m|2}} con respectu al 767-300, dando un llargor total de {{convert|201.25|ft|m|2}}.<ref>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|p=120.}}</ref> El valumbu tamién aumentó en {{convert|14.3|ft|m|2}} por cuenta de la instalación d'unos [[dispositivos de punta alar]] denominaos ''raked wingtips''.<ref name=Eden_p105/> Tamién recibió una actualización na cabina de vuelu, someter a un rediseño del tren d'aterrizaxe y aplicóse-y un diseñu interior similar al del 777.<ref>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|pp=119–22.}}</ref> Les plantes motrices disponibles pa esta variante son los Pratt & Whitney PW4000 o'l General Electric CF6.<ref name=Eden_p105/> L'[[Alministración Federal d'Aviación]] certificó al 767-400ER pa realizar operaciones [[ETOPS]] d'hasta 180 minutos antes de la so entrada en serviciu.<ref>{{Cita web |títulu=Boeing 767-400ER gets FAA clearance |obra=Flight International |url=http://www.flightglobal.com/articles/2000/07/25/68337/boeing-767-400er-gets-faa-clearance.html |fecha=25 de xunetu de 2000 |fechaaccesu=1 de febreru de 2011}}</ref> Por cuenta de que la capacidá de combustible nun s'amontó pa la variante 767-400ER, l'autonomía d'esta aeronave amenorgar hasta les {{convert|5625|nmi|km}},<ref name=764specs/> una distancia menor de les qu'ufiertaben les otres variantes ER del 767.<ref name=long/> Pa desaniciar esti problema, propúnxose una versión de mayor algame, denominada 767-400ERX, que s'empezar a ufiertar nel añu 2000 pero que s'acabaría atayando un añu más tarde,<ref name=sonic/> dexando al 767-400ER como la única versión d'esti llargu.<ref name=f63>{{harvnb|Frawley|2001|p=63.}}</ref> Los dos únicos veceros civiles qu'encargaron esti modelu fueron [[Continental Airlines]] y [[Delta Air Lines]], que recibieron un total de 37 unidaes, ensin nenguna unidá pendiente de ser apurrida.<ref name=767_O_D_summ/> A xunetu de 2012, tolos aparatos de la variante 767-400ER permanecíen en serviciu.<ref name=Flight_2012/> Llegar a fabricar una unidá a mayores como bancu de pruebes pa una variante militar, anque finalmente'l proyeutu atayóse y esta unidá venderíase como avión de tresporte de personalidaes.<ref name=vip764>{{Cita publicación |apellíu=Sarsfield |nome=Kate |url=http://www.flightglobal.com/articles/2009/01/27/321681/bahrain-acquires-767-400er-testbed-for-vip-use.html |títulu=Bahrain acquires 767-400ER testbed for VIP use |obra=Flight International |fecha=27 de xineru de 2009 |fechaaccesu=21 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110522060912/http://www.flightglobal.com/articles/2009/01/27/321681/bahrain-acquires-767-400er-testbed-for-vip-use.html |fechaarchivu=22 de mayu de 2011 }}</ref> El principal rival d'esta variante ye'l Airbus A330-200.<ref name=Flug767-400>{{Cita web |títulu=Boeing 767-400ER |obra=Flug Revue |fecha=4 de marzu de 2002 |url=http://www.flug-revue.rotor.com/Frtypen/FR767400.htm |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080513172529/https://web.archive.org/web/http%3A//www.flug-revue.rotor.com/Frtypen/FR767400.htm |fechaarchivu=13 de mayu de 2008 |fechaaccesu=18 d'agostu de 2011 }}</ref> === Variantes militares y gubernamentales === Sobre la base del 767 creáronse una serie de plataformes pal so usu militar y gubernamental, que realicen un ampliu rangu de xeres que van dende la vixilancia aérea, el reabastecimiento en vuelu o'l tresporte de personalidaes. La mayoría de los derivaos del 767 d'usu militar empleguen la base del 767-200ER,<ref>{{Harvnb|Birtles|1999|pp=39–46.}}</ref><ref name=ap_20070212/> la variante de mayor autonomía de tolos 767.<ref name=762specs/><ref name=k555/> * '''Airborne Surveillance Testbed''' – foi un programa de desenvolvimientu teunolóxicu qu'emplegó'l prototipu del 767-200 pa un proyeutu del [[Exércitu de los Estaos Xuníos]], so un contratu robláu pol [[Comandu Aereu Estratéxicu]] en xunetu de 1984.<ref name=gao>{{Cita web |url=http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADA344571 |títulu=Strategic Defense Initiative Program: Status of Airborne Optical Adjunct and Terminal Imaging Radar |fecha=xunu de 1986 |editorial=United States Government Accountability Office |fechaaccesu=28 d'avientu de 2011 |páxines=1, 9, 10}}</ref> Esti programa pretendía evaluar la viabilidá d'emplegar una plataforma aérea que detectara y realizara un siguimientu de los [[misil balísticu intercontinental|misiles balísticos intercontinentales]] llanzaos pol enemigu. L'aeronave modificada realizó'l so primer vuelu'l 21 d'agostu de 1987.<ref name="Janes89">{{harvnb|Taylor|1989|pp=373–74.}}</ref> La principal diferencia d'esta aeronave yera la instalación d'una cúpula de grandes dimensiones a lo llargo de la parte cimera del fuselaxe, dende la parte trasera de la cabina de vuelu hasta'l cantu de salida de les ales,<ref name=gao/> según un par d'aletes ventrales na parte trasera del fuselaxe.<ref name="Janes89" /> Dientro de la cúpula allugábase una serie de sensores infrarroxos pa realizar el siguimientu de los misiles balísticos.<ref name=Becher_p183-4>{{Harvnb|Becher|1999|pp=183–84.}}</ref> Esti proyeutu recibió'l nome de Airborne Surveillance Testbed (AST).<ref>{{harvnb|Norris|Wagner|1996|p=87.}}</ref> Tres la finalización del programa AST en 2002, l'aeronave retiróse, siendo darréu desguazada.<ref name=ast>Chism, Neal (March 20, 2006) "Correspondence: Save the First Boeing 767". ''Aviation Week & Space Technology'', Volume 164, Issue 12, pp. 6–8.</ref><ref>{{Cita web |url=http://registry.faa.gov/aircraftinquiry/NNum_Results.aspx?NNumbertxt=N767BA |títulu=FAA Registry – Aircraft – N767BA |obra=Federal Aviation Administration |fechaaccesu=1 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20181105132350/https://registry.faa.gov/aircraftinquiry/NNum_Results.aspx?NNumbertxt=N767BA |fechaarchivu=2018-11-05 }}</ref> [[Ficheru:E-767 Japan AWACS 112010 view.jpg|thumb|Boeing E-767 de la [[Fuercia Aérea de Autodefensa de Xapón]].]] * '''[[Boeing E-767]]''' – ye una plataforma d'[[alerta temprano y control aerotresportáu]] (AWACS) emplegáu pola [[Fuercia Aérea de Autodefensa de Xapón]]. Esta aeronave emplega los sistemes del [[Y-3 Sentry]], siendo instalaos nun 767-200ER.<ref name=b39>{{Harvnb|Birtles|1999|pp=44–45.}}</ref> Los cambeos del E-767, realizaes nes instalaciones de [[Boeing Defense, Space & Security|Boeing Integrated Defense Systems]] en Wichita, Kansas, inclúin el refuerzu estructural de l'aeronave pa poder instalate'l sistema de radar, cambeos nes góndoles de los motores según cambeos interiores y de los sistemes llétricos.<ref name=poise>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1994/1994%20-%202806.html |títulu=Boeing poised to fly first 767 AWACS |nome=Norris |apellíu=Guy |obra=Flight International |fecha=16 de payares de 1994 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2011}}</ref> Xapón opera un total de cuatro E-767, apurriéndose'l primeru d'ellos en marzu de 1998.<ref name=aw33>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1998/1998%20-%201967.html |títulu=Military Aircraft Directory: Boeing |fecha=29 de xunetu de 1998 |obra=Flight International |fechaaccesu=9 d'avientu de 2011}}</ref> * '''FACh 1''' – ye un 767-300ER de la [[Fuercia Aérea Chilena]], pa ser emplegáu como avión de tresporte del [[Presidente de Chile]].<ref name=fach1>{{Cita web |url=http://www.latercera.cl/contenido/23_45724_9.shtml |idioma=castellanu |títulu=FACh presenta nuevu avión presidencial |obra=La Tercer |fecha=9 de xineru de 2009 |fechaaccesu=2 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120126060812/http://www.latercera.cl/contenido/23_45724_9.shtml |fechaarchivu=26 de xineru de 2012 }}</ref> Esti 767-300ER mercar en xineru de 2008 pa reemplazar a l'anterior aeronave presidencial, un 707.<ref>{{Cita web |url=http://en.mercopress.com/2008/09/02/chilean-presidency-changes-ageing-707-with-boeing-767-300 |títulu=Chilean presidency changes ageing 707 with Boeing 767-300 |editorial=MercoPress |fecha=2 de setiembre de 2008 |fechaaccesu=2 de setiembre de 2011}}</ref> Esta aeronave tamién realiza misiones de tresporte estratéxicu amás de les misiones de tresporte de personalidaes.<ref name=fach1/> * '''[[Boeing KC-46]]''' – variante de reabastecimiento aereu del 767-200ER desenvuelta pal programa KC-X de la [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]].<ref name=kc-x/> Ye una versión actualizada del KC-767, escoyida primeramente pola USAF nel añu 2003, y designada nun primer momentu como KC-767A,<ref name=DoD_4120>{{Cita web |url=http://www.dtic.mil/whs/direutives/cuerres/pdf/412015l.pdf |títulu=DoD 4120-15L, Model Designation of Military Aerospace Vehicles |editorial=United States Department of Defense |fecha=12 de mayu de 2004 |páxina=30}}</ref> y darréu abandonada por cuenta de un escándalu políticu.<ref name=kc-x/> El KC-46 ye un avión de carga deriváu de la versión 767-200ER de llargu algame,<ref name=ap_20070212>{{cita noticia |apellíu=Borak |nome=Donna |url=http://seattletimes.nwsource.com/html/businesstechnology/2003568484_webtanker12.html |títulu=Boeing unveils tanker for $40&nbsp;billion deal |obra=Seattle Times |fecha=12 de febreru de 2007 |fechaaccesu=21 de xineru de 2011}}</ref><ref name=boeing_KC-767Adv>{{Cita web |url=http://www.boeing.com/news/releases/2007/q1/070212b_nr.html |títulu=Boeing Offers KC-767 Advanced Tanker to U.S. Air Force |editorial=Boeing |fecha=12 de febreru de 2007 |fechaaccesu=21 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110524133808/http://www.boeing.com/news/releases/2007/q1/070212b_nr.html |fechaarchivu=24 de mayu de 2011 }}</ref> que dispón d'una piértiga de reabastecimiento en vuelu, y les meyores aplicaes nel 767-400ER.<ref name=kc767at/> Boeing llogró finalmente'l contratu pa fabricar el KC-46A en febreru de 2011.<ref name=herald/> [[Ficheru:KC-767 Aeronautica Militare tanker refueler 2007.jpg|thumb|Un KC-767A de la [[Fuercia Aérea Italiana]].]] * '''[[Boeing KC-767|KC-767 Tanker Transport]]''' – variante de reabastecimiento aereu del 767-200ER operáu pola [[Fuercia Aérea Italiana]],<ref name=kc767a/> y la [[Fuercia Aérea de Autodefensa de Xapón]].<ref name=kc767j/> Los cambeos realizaos por Boeing Integrated Defense Systems inclúin la instalación d'una piértiga de reabastecimiento en vuelu, refuerzu de los flaps, y tanques de combustible auxiiares, según un refuerzu de la estructura de l'aeronave y meyores de la aviónica.<ref name=kc767/> Xapón recibió un total de 4 KC-767J.<ref name=kc767j>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2010/01/14/337167/picture-japan-receives-last-boeing-kc-767-tanker.html |títulu=Japan receives last Boeing KC-767 tanker |nome=Craig |apellíu=Hoyle |obra=Flight International |fecha=14 de xineru de 2010 |fechaaccesu=18 d'agostu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100118123227/http://www.flightglobal.com/articles/2010/01/14/337167/picture-japan-receives-last-boeing-kc-767-tanker.html |fechaarchivu=18 de xineru de 2010 }}</ref> Italia recibió'l primeru de los sos cuatro KC-767A en xineru de 2011.<ref name=kc767a>{{Cita web |apellíu=Kington |nome=Tom |url=http://www.defensenews.com/story.php?i=5559911&c=EUR&s=AIR |títulu=Italian Air Force Receives 1st Tanker From Boeing |obra=Defense News |fecha=27 de xineru de 2011 |fechaaccesu=28 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://wayback.archive-it.org/all/20161207155632/http://www.defensenews.com/error-404 |fechaarchivu=2016-12-07 }}</ref> * '''767 MMTT''' – Multi-Mission Tanker Transport - versión del 767-200ER emplegada pola [[Fuercia Aérea Colombiana]]. La compañía [[Israel Aerospace Industries]] encargar de realizar los cambeos al primera 767 MMTT en xunu de 2010, na que s'instaló unos pods de reabastecimiento so les ales y una compuerta de carga nel llateral.<ref name=mmtt>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2010/09/06/347025/pictures-iai-tests-colombias-new-767-tanker.html |títulu=IAI tests Colombia's new 767 tanker |nome=Arie |apellíu=Egozi |obra=Flight International |fecha=9 de xunu de 2010 |fechaaccesu=2 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100909154946/http://www.flightglobal.com/articles/2010/09/06/347025/pictures-iai-tests-colombias-new-767-tanker.html |fechaarchivu=9 de setiembre de 2010 }}</ref> === Variantes refugaes === ==== 767-400ERX ==== Nel añu 2000 Boeing llanzó al mercáu la variante 767-400ERX, un deriváu del 767-400ER de mayor autonomía de vuelu. Esti modelu presentar de manera conxunta col [[Boeing 747-8|747X]], tando previstu primeramente que dambes aeronaves utilizaren les mesmes plantes motrices, en concretu los motores [[Engine Alliance GP7000]] y los [[Rolls-Royce Trent|Rolls-Royce Trent 600]].<ref>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/2000/2000-1%20-%200364.html |títulu=R-R offers Trent 600 for 767-400ERX and 747X |obra=Flight International |nome=Julian |apellíu=Moxon |coautores=Norris, Guy |fecha=25 de xunetu de 2000 |fechaaccesu=19 d'agostu de 2011}}</ref> Pretendíase que la nueva aeronave tuviera un rangu operativu de {{convert|6492|nmi|km}}.<ref>{{Cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/2000/2000%20-%200694.html |títulu=Lauda and Kenia eye heavy 767 |apellíu=Norris |nome=Guy |obra=Flight International |fecha=20 de marzu de 2000 |fechaaccesu=19 d'agostu de 2010}}</ref> El 767-400ERX llogró recibir un pidíu por parte de l'aereollinia [[Kenia Airways]] por un total de 3 unidaes, que complementaríen a la so flota de 767.<ref>{{Cita web |autor=Flight International |títulu=Kenia Airways confirms 767-400ERX plans |url=http://www.flightglobal.com/news/articles/kenya-airways-confirms-767-400erx-plans-119583/ |fechaaccesu=4 de marzu de 2013 |fecha=29 d'agostu de 2000}}</ref> Sicasí Boeing decidió atayar el desenvolvimientu del 767-400ERX nel añu 2001, y l'aereollinia darréu solicitó camudar el so pidíu pol modelu 777-200ER.<ref name=sonic/><ref>{{cita noticia |apellíu=Wallace |nome=James |url=http://www.seattlepi.com/default/article/Kenia-Airways-sticks-to-Boeing-1083149.php |títulu=Kenia Airways sticks to Boeing |obra=Seattle Post-Intelligencer |fecha=19 de marzu de 2002 |fechaaccesu=7 de xunu de 2011}}</ref> ==== Y-10 MC2A ==== El [[Northrop Grumman Y-10 MC2A]] foi un proyeutu desenvueltu a partir del 767-400ER y que pretendía sustituyir a tres aeronaves: el [[Y-3 Sentry]], [[Y-8 Joint STARS]], y [[Boeing RC-135|RC-135]].<ref name=y10>{{Cita web |apellíu=Tirpak |nome=John |url=http://www.airforce-magazine.com/MagazineArchive/Pages/2007/October%202007/1007squeeze.aspx |títulu=The big squeeze |obra=Air Force Magacín |fecha=ochobre de 2007 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2011 }}</ref> El Y-10 MC2A presentábase como una aeronave qu'integraba toos estos sistemes, con un nuevu sistema d'alerta temprano y control aerotresportáu, un potente [[radar de barríu electrónicu activu]] que tamién sería capaz de crear interferencies en misiles y aeronaves enemigues.<ref>{{Enllaz rotu|1={{Cita web |url=http://www.aviationweek.com/aw/jsp_includes/articlePrint.jsp?storyID=news%2F05305p02.xml&headLine=Y-10+Radar+Secretly+Designed+To+Jam+Missiles |títulu=Y-10 Radar Secretly Designed To Jam Missiles |nome=David |apellíu=Fulghum |obra=Aviation Week & Space Technology |fecha=26 de xunetu de 2004 |fechaaccesu=19 d'agostu de 2011 }} |2=http://www.aviationweek.com/aw/jsp_includes/articlePrint.jsp?storyID=news%2F05305p02.xml&headLine=Y-10+Radar+Secretly+Designed+To+Jam+Missiles |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Llegar a construyir un 767-400ER destináu a ser emplegáu como bancu de pruebes d'integración de toos estos sistemes, pero'l programa concluyó en xineru de 2009 y esti prototipu vendióse finalmente a Baréin pa ser emplegáu como avión de tresporte de personalidaes.<ref name=vip764/> == Operador == {{imaxe múltiple |align=right |width= |semeya1=TWA Boeing 767-200 N610TW Proctor.jpg |anchu1=200 |testu1=767-200 de [[Trans World Airlines]] nel [[Aeropuertu Internacional Lambert|Aeropuertu Internacional de Saint Luis–Lambert]] en 1985 |alt1=TWA jetliner in red and white livery during takeoff, with landing gears still down. |semeya2=Boeing 767-316-ER, LAN Airlines AN1667933.jpg |anchu2=200 |testu2=767-300ER de [[LAN Airlines]] nel [[Aeropuertu de Madrid-Barajas]] en 2009 |alt2=Side angle view of twin-jet aircraft in flight. }} {{AP|Operadores de Boeing 767}} Los principales veceros del 767, por númberu d'aeronaves mercaes son Delta Air Lines, All Nippon Airways, y United Airlines.<ref>{{Cita web |apellíu=Staff |nome=Seat Guru |títulu=Airline Seating Charts |url=http://www.seatguru.com/ |editorial=Seat Guru by Trip Advisor |fechaaccesu=1 de payares de 2012}}</ref> A payares de 2012, Delta Air Lines caltiénse como'l principal veceru de l'aeronave, tres encargar y aceptar la entrega d'un total de 117 aeronaves.<ref name=767_O_D_summ/> Delta ye de la mesma la única aereollinia que realizó pidíos de toles versiones de pasaxeros del 767.<ref>{{Cita web |url=http://deltamuseum.org/M_ExhibitsEvents_SpiritofDelta.htm |títulu=Delta Museum – Boeing B-767 |editorial=Delta Air Lines Air Transport Heritage Museum |fechaaccesu=18 d'agostu de 2011}}</ref> Recibió la unidá númberu 100, un 767-400ER, n'ochobre del añu 2000.<ref>{{Cita web |url=http://www.boeing.com/news/releases/2000/news_release_001023b.html |títulu=Delta Takes Delivery Of Its 100th New Boeing 767 Jetliner |editorial=Boeing |fecha=23 d'ochobre de 2000 |fechaaccesu=17 d'avientu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111106183156/http://www.boeing.com/news/releases/2000/news_release_001023b.html |fechaarchivu=6 de payares de 2011 }}</ref> United Airlines ye la única aereollinia qu'opera toles aeronaves de la serie 767 ER (762ER, 763ER, y 764ER) a payares de 2012.<ref>{{Cita web |apellíu=Staff |nome=Seat Guru |títulu=United Airlines Information and Aircraft |url=http://www.seatguru.com/airlines/United_Airlines/information.php |editorial=Seat Guru by TripAdvisor |fechaaccesu=1 de payares de 2012}}</ref> La principal aereollinia operadora de la variante de carga ye UPS Airlines, con un total de 59 aeronaves encargaes, de les cualos 15 inda taben pendientes de ser apurríes a payares de 2012.<ref name=767_O_D_summ/> A xineru de 2018 permanecíen en serviciu un total de 769 unidaes de toles variantes del 767, siendo los principales usuarios: [[Delta Air Lines]] (80), [[UPS Airlines]] (60), [[United Airlines]] (51), [[FedEx Express]] (51), [[All Nippon Airways]] (47), [[LAN Airlines]] (44), [[Japan Airlines]] (36), [[ABX Air]] (27), [[Air Canada Rouge]] (24), y otres aereollinies con un númberu menor d'aparatos.<ref name=Flight_2012>{{Cita web |títulu=World Airliner Census |obra=Flight International |fecha=agostu 28–setiembre 3, 2012 |páxina=46|fechaaccesu=7 de payares de 2012}}</ref> === Pidíos y entregues === {| {{tablaguapa}} style="text-align:right; font-size:97%;" |- ! Añu!! Total !2017 !2016!! 2015!! 2014!! 2013!! 2012!! 2011!! 2010!! 2009!! 2008!! 2007!! 2006!! 2005!! 2004!! 2003!! 2002!! 2001!! 2000!! 1999!! 1998 |- ! Pidíos |'''1204''' |15 |26|| 49 || 4 || 2 || 22 || 42|| 3|| 2|| 28|| 36|| 10|| 15|| 9|| 10|| 8|| 40|| 9|| 30|| 38 |- ! Entregues |'''1106''' |10 |13|| 16 || 6 || 21 || 26 || 20|| 12|| 13|| 10|| 12|| 12|| 10|| 9|| 24|| 35|| 40|| 44|| 44|| 47 |} {| {{tablaguapa}} style="text-align:right; font-size:97%;" |- ! Añu!! 1997!! 1996 !! 1995!! 1994!! 1993!! 1992!! 1991!! 1990!! 1989!! 1988!! 1987!! 1986!! 1985!! 1984!! 1983!! 1982!! 1981!! 1980!! 1979!! 1978 |- ! Pidíos | 79||43||22||17||54||21||65||52||100||83||57||23||38||15||20||2||5||11||45||49 |- ! Entregues | 42||43||37||41||51||63||62||60||37||53||37||27||25||29||55||20||0||0||0||0 |} * Según datos de Boeing al 31 d'avientu de 2017.<ref name=767_O_D_summ>{{Cita web |url=http://active.boeing.com/commercial/orders/displaystandardreport.cfm?cboCurrentModel=767&optReportType=AllModels&cboAllModel=767&ViewReportF=View+Report |títulu=767 Model Orders and Deliveries summary |fechaaccesu=23 d'avientu de 2012 |fecha=payares de 2012 |editorial=Boeing |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151231204821/http://active.boeing.com/commercial/orders/displaystandardreport.cfm?cboCurrentModel=767&optReportType=AllModels&cboAllModel=767&ViewReportF=View+Report |fechaarchivu=2015-12-31 }}</ref><ref name=Boeing_yearly_orders/><ref name=Boeing_recent_orders>{{Cita web |url=http://active.boeing.com/commercial/orders/index.cfm |títulu=Boeing Recent Orders |fechaaccesu=23 d'avientu de 2012 |fecha=18 d'avientu de 2012 |editorial=Boeing}}</ref><ref name=Boeing_current_year_deliveries>{{Cita web |url=http://active.boeing.com/commercial/orders/index.cfm?content=displaystandardreport.cfm&RequestTimeout=20000&optReportType=CurYrDelv&pageid=m15520 |títulu=Boeing Company Current Deliveries |fechaaccesu=23 d'avientu de 2012 |fecha=payares de 2012 |editorial=Boeing}}</ref><ref name=Boe_O_D_search>{{Cita web |url=http://active.boeing.com/commercial/orders/index.cfm?content=userdefinedselection.cfm&pageid=m15527 |títulu=Orders and Deliveries search page |fechaaccesu=23 d'avientu de 2012 |fecha=payares de 2012 |editorial=Boeing}}</ref> === Pidíos y entregues según modelu === {| {{tablaguapa}} style="text-align:center; font-size:96%;" |- ! Serie!!|Códigu <br />[[Organización Internacional d'Aviación Civil|OACI]]<ref name=ICAOcode/>||Pidíos||Entregues||Pidíos <br />ensin apurrir |- !767-200 |B762 |128||128|| |- !767-200ER |B762 |121||121|| |- !767-2C |B762 |38||-||38 |- !767-300 |B763 |104||104|| |- !767-300ER |B763 |583||583|| |- !767-300F |B763 |192||132||60 |- !767-400ER |B764 |38||38|| |- !colspan=2 style="text-align:right" | Total !1204||1106||98 |- |} * Según datos de Boeing al 31 d'avientu de 2017.<ref name=767_O_D_summ/> == Accidentes ya incidentes == Hasta xunu de 2012, el 767 habíase vistu envueltu nun total de 37 [[accidente d'aviación incidentes d'aviación]],<ref name=occur>{{Cita web |url=http://aviation-safety.net/database/dblist.php?Type=106 |títulu=Boeing 767 occurrences |editorial=Aviation Safety Network |fecha=18 de marzu de 2013 |fechaaccesu=18 de marzu de 2013}}</ref> de les cualos 14 fueron [[accidente total]].<ref>{{Cita web |url=http://aviation-safety.net/database/dblist.php?field=typecode&var=106%&cat=%1&sorteer=datekey&page=1resulting |títulu=Boeing 767 hull-losses |editorial=Aviation Safety Network |fecha=27 de payares de 2011 |fechaaccesu=27 de payares de 2011}}</ref> Tamién hasta esa fecha contabilizárense un total de seis accidentes con víctimes mortales, trés d'ellos provocaos por [[secuestru aereu|secuestros aéreos]], con un total de 569 finaos.<ref name=occur/><ref name=aviation-safety_767_stats>{{Cita web |url=http://aviation-safety.net/database/type/type-stat.php?type=106 |títulu=Boeing 767 Statistics |editorial=Aviation Safety Network |fecha=27 de payares de 2011 |fechaaccesu=27 de payares de 2011}}</ref> El primer accidente, el [[vuelu 004 de Lauda Air]], tuvo llugar nes cercaníes de Bangkok el 26 de marzu de 1991, por cuenta de la activación repentina mientres el vuelu del [[emburrie inversu]] nel motor esquierdu del 767-300ER; nenguna de les 223 persones que taben a bordu llograron sobrevivir, y como resultáu d'esti accidente acutóse temporalmente l'usu de les reversas nos 767 hasta que non se rediseñasen estes.<ref>{{cita noticia |apellíu=James |nome=Barry |author-link=Barry James |títulu=U.S. Orders Thrust Reversers Deactivated on 767s |newspaper=The New York Times |fecha=17 d'agostu de 1991 |url=http://www.nytimes.com/1991/08/17/news/17iht-thru.html |fechaaccesu=19 d'agostu de 2011}}</ref> ELos inspeutores encargaos de la investigación llegaron a la conclusión de que l'accidente provocar una válvula controlada pol sistema electrónicu de l'aeronave,<ref>{{Cita web |url=http://community.seattletimes.nwsource.com/archive/?date=19910901&slug=1303053 |títulu=Air Disasters: Critics Question FAA's Response |obra=Seattle Times |nome=Byron |apellíu=Acohido |fecha=1 de setiembre de 1991 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130925162403/http://community.seattletimes.nwsource.com/archive/?date=19910901&slug=1303053 |fechaarchivu=2013-09-25 }}</ref> y en consecuencia dar# en reemplazar toes la válvules afeutaes por un nuevu sistema de zarru, non solo nos 767, sinón en toles aeronaves Boeing que-yos afectaba esti fallu.<ref>{{Cita web |url=http://community.seattletimes.nwsource.com/archive/?date=19920526&slug=1493776 |títulu=New Locks Installed For Boeing Reversers |obra=Seattle Times |nome=Polly |apellíu=Lane |fecha=26 de mayu de 1992 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130925162140/http://community.seattletimes.nwsource.com/archive/?date=19920526&slug=1493776 |fechaarchivu=2013-09-25 }}</ref> El 31 d'ochobre de 1999, un 767-300ER que realizaba'l [[vuelu 990 de Egyptair]], estrellar n'agües internacionales, cerca de la islla de [[Nantucket]], Massachusetts, finando les 217 persones que taben na aeronave.<ref>{{Cita web |url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19991031-0 |títulu=Accident description |fechaaccesu=19 de xineru de 2011 |fecha=27 de xunetu de 2004 |editorial=Aviation Safety Network}}</ref> La [[Xunta Nacional de Seguridá del Tresporte]] determinó que la causa más probable del accidente foi debida a l'acción apostada del primer oficial, anque les autoridaes exipcies nun tán acordies con esta versión.<ref>{{Cita noticies |apellíu=Ellison |nome=Michael |títulu=US and Egypt split on fatal plane crash |url=http://www.guardian.co.uk/world/2000/jun/09/egyptaircrash.usa |fechaaccesu=18 d'agostu de 2011|newspaper=The Guardian |fecha=9 de xunu de 2000}}</ref> El 15 d'abril de 2002, un 767-200ER que realizaba'l [[vuelu 129 de Air China]], [[vuelu controláu contra'l terrén|impactó contra una llomba]] en condiciones meteorolóxiques adverses mientres intentaba aterrizar nel [[Aeropuertu Internacional de Gimhae]] en [[Busan]], [[Corea del Sur]]. Nel accidente finaron 129 de les 166 persones a bordu, siendo atribuyíu l'accidente a un [[error de pilotaje]].<ref>{{Cita web |url=http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20020415-0 |títulu=Accident description |fechaaccesu=19 de xineru de 2011 |fecha=27 d'agostu de 2005 |editorial=Aviation Safety Network}}</ref> == Carauterístiques téuniques == [[Ficheru:Boeing 767 family v1.0.png|thumb|[[Xeometría descriptiva]] de la familia d'aeronaves Boeing 767.]] {| class=wikitable style="text-align: center; font-size:100%; color:black" |- ! ! 767-200 ! 767-200ER ! 767-300 ! 767-300ER ! 767-300ERF ! 767-400ER |- !Tripulación |colspan="6" | de normal 2 pilotos y 10 auxiliares de vuelu |- ! Pasaxeros | colspan="2" | 181 (3 clases)<br />224 (2 clases)<br />255, opcional 290 (1 clase) | colspan="2" | 218 (3 clases)<br />269 (2 clases)<br />351 (1 clase) | - | 245 (3 clases)<br />304 (2 clases)<br />375 (1 clase) |- !Volume de carga |colspan="2" | 81,4{{esd}}m³<br />22 LD2s || colspan="2" | 106,8{{esd}}m³<br />30 LD2s || 454{{esd}}m³<br />30 LD2s + 24 ''pallets'' | 129,6{{esd}}m³<br />38 LD2s |- !Llargor | colspan="2" | 48,5{{esd}}m || colspan="3" | 54,9{{esd}}m || 61,4{{esd}}m |- !Valumbu |colspan="5" | 47,6{{esd}}m || 51,9{{esd}}m |- ! Superficie alar |colspan="5" | 283,3{{esd}}m² || 290,7{{esd}}m² |- !Altor del fuselaxe |colspan="6" | 5,41{{esd}}m |- !Anchu del fuselaxe |colspan="6" |5,03{{esd}}m |- !Anchu de la cabina |colspan="6" |4,72{{esd}}m |- ! Altor (d'estabilizador horizontal al pisu) | || || || || 15.8{{esd}}m || 16.87{{esd}}m |- ! Pesu operativu vacíu |80.130{{esd}}kg || 82.380{{esd}}kg || 86.070{{esd}}kg || 90.010{{esd}}kg || 86.180{{esd}}kg || 103.870{{esd}}kg |- ! Pesu máximu al despegue | 142.880{{esd}}kg || 179.170{{esd}}kg || 158.760{{esd}}kg || 186.880{{esd}}kg || 186.880{{esd}}kg || 204.120{{esd}}kg |- ! Algame máximu con pesu máximu | 3.950 [[milla náutica|nmi]]<br />(7.300{{esd}}km)<br />Tresatlánticu | 6.590 nmi<br />(12.200{{esd}}km)<br />Transpacífico | 3.950 nmi<br />(10.300{{esd}}km)<br />Tresatlánticu | 5.975 nmi<br />(11.065{{esd}}km)<br />Transpacífico | 3.255 nmi<br />(6.025{{esd}}km)<br />Transcontinental | 5.625 nmi<br />(10.415{{esd}}km)<br />Tresatlánticu |- ! Velocidá de cruceru |colspan="6" | [[Númberu Mach|Mach]] 0,80 (470{{esd}}[[nuedu (unidá)|kn]], 851{{esd}}km/h a una altitú de {{formatnum|35000}}{{esd}}[[pie (unidá)|pies]], unos {{formatnum|10500}}{{esd}}m) |- ! Máxima velocidá |colspan="6" | Mach 0,86 (493{{esd}}kn, 913{{esd}}km/h a una altitú de {{formatnum|35000}}{{esd}}pies) |- ! Carrera de despegue con pesu máximu |colspan=2 | {{formatnum|1710}}{{esd}}m | colspan=3 | {{formatnum|2410}}{{esd}}m | 2.895 m |- ! Motores (x2) | Pratt & Whitney JT9D-7R4<br />[[Pratt & Whitney PW4000|P&W PW4000-94]]<br />[[General Electric CF6|General Electric CF6-80A]]<br />[[General Electric CF6|GUE CF6-80C2]] | [[Pratt & Whitney PW4000|P&W PW4000-94]]<br />[[General Electric CF6|GUE CF6-80C2]] || P&W JT9D-7R4<br />[[Pratt & Whitney PW4000|P&W PW4000-94]]<br />[[General Electric CF6|CF6-80A]]<br />[[General Electric CF6|GUE CF6-80C2]] | colspan=2 | [[Pratt & Whitney PW4000|P&W PW4000-94]]<br />[[General Electric CF6|CF6-80C2]]<br />[[Rolls-Royce RB211]] || [[Pratt & Whitney PW4000|P&W PW4000-94]]<br />[[General Electric CF6|GUE CF6-80C2]] |- ! Emburrie (x2) | GUE: 222{{esd}}kN || PW: 282{{esd}}kN<br />GUE: 276{{esd}}kN || PW: 220{{esd}}kN || colspan=2 | PW: 282{{esd}}kN<br />GUE: 276{{esd}}kN<br />RR: 265{{esd}}kN | PW: 282{{esd}}kN<br />GUE: 282{{esd}}kN |} Fuentes: Informe de compatibilidá aeroportuaria del Boeing 767,<ref name=767_airport_report/> Especificaciones del Boeing 767<ref name=762specs>{{Cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/767family/pf/pf_200prod.html |títulu=767-200ER Technical Characteristics |editorial=Boeing |añu=2011 |fechaaccesu=31 de xunetu de 2011}}</ref><ref name=763specs>{{Cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/767family/pf/pf_300prod.html |títulu=767-300ER Technical Characteristics |editorial=Boeing |añu=2011 |fechaaccesu=31 de xunetu de 2011}}</ref><ref name=763Fspecs>{{Cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/767family/pf/pf_300f_prod.html |títulu=767-300F Technical Characteristics |editorial=Boeing |añu=2011 |fechaaccesu=28 d'agostu de 2011}}</ref><ref name=764specs>{{Cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/767family/pf/pf_400prod.html |títulu=767-400ER Technical Characteristics |editorial=Boeing |añu=2011 |fechaaccesu=31 de xunetu de 2011}}</ref><ref name=767specs>{{Cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/767family/specs.html |títulu=767 Family: Technical Information |editorial=Boeing |fechaaccesu=1 de febreru de 2011}}</ref> y otres fontes<ref name=h43/> == Compra por China d'un 767 y posterior conflictu diplomáticu == En 2000, el gobiernu de [[China]] mercó un 767-300ER pa ser usáu como l'avión executivu oficial pal presidente [[Jiang Zemin]]. L'aeronave foi apurrida orixinalmente a [[Delta Air Lines]] en xunu del 2000 y foi revendida darréu a [[China United Airlines]]. Depués de ser tresferíu al gobiernu chinu, l'avión foi lleváu a [[San Antonio (Texas)|San Antonio]] pa ser redecorado con un interior personalizáu. A finales de 2001, el gobiernu de China anunció qu'había descubiertu 27 dispositivos pa espíes escondíos nel interior del avión. El gobiernu de China culpó a la [[CIA]] de los dispositivos ocultos. Los 22 militares y oficiales del gobiernu que taben al cargu de la supervisión del redecorado fueron arrestaos por barruntos de neglixencia y corrupción. La CIA y el presidente d'[[Estaos Xuníos]] [[George W. Bush]] negaron tener conocencia de los dispositivos ocultos. Espertos en diplomacia esmolecer de que l'incidente non fora a causar efeutos negativos nes rellaciones chino-americanes y na reputación de Boeing nel mercáu chinu. Sicasí, les rellaciones ente China y Estaos Xuníos caltuviéronse bien y les aereollinies chines siguieron mercando aviones a Boeing. == Ver tamién == * [[Boeing 757]] * [[Boeing KC-767]] * [[Boeing E-767]] * [[Airbus A300]] * [[Airbus A310]] * [[Airbus A330|Airbus A330-200]] * [[Boeing 787]] * [[Ilyushin Il-96]] * Aviones comerciales a reacción de [[Boeing]]: [[Boeing 707|707]] • [[Boeing 717|717]] • [[Boeing 720|720]] • [[Boeing 727|727]] • [[Boeing 737|737]] • [[Boeing 747|747]] • [[Boeing 757|757]] • '''767''' • [[Boeing 777|777]] • [[Boeing 787|787]] == Referencies == ;Notes {{llistaref|3}} ;Bibliografía * {{cita llibru |apellíos=Becher |nome=Thomas |títulu=Boeing 757 and 767 |editorial=Crowood Press |allugamientu=Marlborough, Wiltshire |añu=1999 |isbn=1-86126-197-7 |ref={{harvid|Becher|1999}}}} * {{cita llibru |apellíos=Birtles |nome=Philip |títulu=Modern Civil Aircraft: 6, Boeing 757/767/777. ''Third Edition'&#39; |editorial=Ian Allen Publishing |allugamientu=London |añu=1999 |isbn=0-7110-2665-3 |ref={{harvid|Birtles|1999}}}} * {{cita llibru |apellíos=Davies |nome=R.Y.G. |títulu=TWA: an airline and its aircraft |editorial=Paladwr Press |añu=2000 |allugamientu=McLean, Virginia |isbn=1-888962-16-X |ref={{harvid|Davies|2000}}}} * {{cita llibru |apellíu-editor1=Donald|nome-editor1=David |títulu=The Complete Encyclopedia of World Aircraft |editorial=Barnes & Noble Books |allugamientu=New York, New York |añu=1997 |isbn=0-7607-0592-5 |ref={{harvid|Donald|1997}}}} * {{cita llibru |apellíu-editor1=Eden|nome-editor1=Paul |títulu=Civil Aircraft Today: The World's Most Successful Commercial Aircraft |editorial=Amber Books Ltd |allugamientu=Silverdale, Washington |añu=2008 |isbn=1-84509-324-0 |ref={{harvid|Eden|2008}}}} * {{cita llibru |apellíos=Frawley |nome=Gerard |títulu=The International Directory of Civil Aircraft |añu=2001 |editorial=Aerospace Publications |allugamientu=Weston Creek, Australian Capital Territory |isbn=1-875671-52-8 |ref={{harvid|Frawley|2001}}}} * {{cita llibru |apellíos=Haenggi |nome=Michael |títulu=767 Transatlantic Titan. ''"Boeing Widebodies" series'&#39; |editorial=Motorbooks International |allugamientu=Osceola, Wisconsin |añu=2003 |isbn=0-7603-0842-X |ref={{harvid|Haenggi|2003}}}} * {{cita llibru |apellíos=Kane |nome=Robert M. |títulu=Air Transportation 1903-2003. ''Fourteenth Edition'&#39; |añu=2003 |editorial=Kendall Hunt Publishing |allugamientu=Dubuque, Iowa |isbn=978-0-7872-8881-5 |ref={{harvid|Kane|2003}}}} * {{cita llibru |apellíos=Norris |nome=Guy|apellíos2=Wagner |nome2=Mark |títulu=Boeing Jetliners |añu=1996 |editorial=MBI Publishing |allugamientu=Osceola, Wisconsin |isbn=0-7603-0034-8 |ref={{harvid|Norris|Wagner|1996}}}} * {{cita llibru |apellíos=Norris |nome=Guy|apellíos2=Wagner |nome2=Mark |títulu=Boeing |editorial=MBI Publishing |añu=1998 |allugamientu=Osceola, Wisconsin |isbn=0-7603-0497-1 |ref={{harvid|Norris|Wagner|1998}}}} * {{cita llibru |apellíos=Norris |nome=Guy|apellíos2=Wagner |nome2=Mark |capítulu=767: Stretching and Growing |títulu=Modern Boeing Jetliners |editorial=Zenith Imprint |allugamientu=Osceola, Wisconsin |añu=1999 |isbn=0-7603-0717-2 |ref={{harvid|Norris|Wagner|1999}}}} * {{cita llibru |apellíos=Norris |nome=Guy|apellíos2=Wagner |nome2=Mark |títulu=Boeing 777, The Technological Marvel |editorial=Zenith Press |allugamientu=Osceola, Wisconsin |añu=2001 |isbn=0-7603-0890-X |ref={{harvid|Norris|Wagner|2001}}}} * {{cita llibru |apellíos=Norris |nome=Guy|apellíos2=Wagner |nome2=Mark |títulu=Boeing 787 Dreamliner |allugamientu=Osceola, Wisconsin |editorial=Zenith Press |añu=2009 |isbn=978-0-7603-2815-6 |ref={{harvid|Norris|Wagner|2009}}}} * {{cita llibru |apellíos=Shaw |nome=Robbie |títulu=Boeing 757 & 767, Medium Twins |editorial=Osprey Publishing |allugamientu=Reading, Pennsylvania |añu=1999 |isbn=1-85532-903-4 |ref={{harvid|Shaw|1999}}}} * {{cita llibru |apellíos=Smil |nome=Vaclav |títulu=Transforming the Twentieth Century: Technical Innovations and Their Consequences |editorial=Oxford University Press |allugamientu=Oxford, Oxfordshire |añu=1998 |isbn=0-19-516875-5 |ref={{harvid|Smil|1998}}}} * {{cita llibru |apellíos=Sutter |nome=Joe |enllaceautor=Joe Sutter |títulu=747: Creating the World's First Jumbo Jet and Other Adventures from a Life in Aviation |ubicación=Washington, D.C. |editorial=Smithsonian Books |añu=2006 |isbn=0-06-088241-7 |ref={{harvid|Sutter|2006}}}} * {{cita llibru |apellíu-editor1=Taylor|nome-editor1=John W.R. |títulu=Jane's All the World's Aircraft 1989-90 |añu=1989 |editorial=Jane's Yearbooks |allugamientu=London |isbn=0-7106-0896-9 |ref={{harvid|Taylor|1989}}}} * {{cita llibru |apellíos=Wells |nome=Alexander T.|apellíos2=Rodrigues |nome2=Clarence C. |títulu=Commercial Aviation Safety |editorial=McGraw-Hill Professional |allugamientu=New York, New York |añu=2004 |isbn=0-07-141742-7 |ref={{harvid|Wells|Clarence|2004}}}} * {{cita llibru |apellíos=Wilson |nome=Stewart |títulu=Ansett: The Story of the Rise and Fall of Ansett, 1936-2002 |editorial=Aerospace Publications |añu=2002 |isbn=978-1-875671-57-1 |allugamientu=Weston Creek, Australian Capital Territory |ref={{harvid|Wilson|2002}}}} == Enllaces esternos == {{commons|Boeing 767}} * [http://www.boeing.com/commercial/767family/ Detalles sobre la familia d'aeronaves Boeing 767] {{en}}. * [http://www.airliners.net/info/stats.main?id=103 Historia ya Imáxenes del Boeing 767-200] {{en}}. * [http://www.janes.com/aerospace/civil/news/jawa/boeing_767.shtml Jane's entry with detailed specifications] {{en}}. * [https://web.archive.org/web/20050205173847/http://www.planemad.net/data/list/Boeing/767/ Planemad.net - Llista de Producción del Boeing 767] {{en}}. * {{Wayback|url=http://www.767.org.uk/ |date=20060524060550 }} {{Tradubot|Boeing 767}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Aeronaves de Boeing|767]] [[Categoría:Aeronaves d'ala baxa]] [[Categoría:Aviones bimotores a reaición]] [[Categoría:aviones d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Boeing 767]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] o2rbj370s3g47htcgla2xhtyvcwwi1z 0 153383 4379561 4364514 2025-06-26T10:03:52Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379561 wikitext text/x-wiki {{Organización}} '''Southwest Airlines Co.''' ({{nyse|LUV}}) ye una [[aereollinia de baxu costu]] d'[[Estaos Xuníos]] con sede en [[Dallas]], [[Texas]].<ref>"[https://web.archive.org/web/20100724030356/http://www.southwest.com/about_swa/press/factsheet_espanol.html#Headquarters Fueya de datos de Southwest Airlines]." Southwest Airlines. Actualizáu 16 de xunetu de 2009. Consultáu'l 19 de xunetu de 2010.</ref> Ye la mayor aereollinia de los Estaos Xuníos por númberu de pasaxeros nacionales tresportaos al añu (a 31 d'avientu de 2007)<ref>{{cita web |url=http://www.iata.org/ps/publications/Pages/wats-passenger-carried.aspx|títulu=WATS 56th edition, IATA |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110612080336/http://www.iata.org/ps/publications/Pages/wats-passenger-carried.aspx |fechaarchivu=12 de xunu de 2011}}</ref> y la sesta mayor aereollinia por ingresos,<ref>{{cita web |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,297347,00.html|títulu=FOXNews.com - Southwest va imponer l'embarque llibre - Business And Money | Business News | Financial News }}</ref> Caltién la segunda mayor flota d'aviones de pasaxeros de toles aereollinies comerciales del mundu. A abril de 2017, operaba aproximao 3900 vuelos diarios. Southwest Airlines tresportó a más pasaxeros que nenguna otra aereollinia d'Estaos Xuníos dende agostu de 2006 en pasaxeros nacionales ya internacionales según les estadístiques de tresporte del Departamentu de Tresporte de los Estaos Xuníos.<ref>Southwest caltuvo esta posición nes socesives estadístiques mensuales que se publicaron.[https://web.archive.org/web/20090510112004/http://www.bts.gov/press_releases/2006/bts013_06/html/bts013_06.html#table_03 Posición na industria de Southwest Airlines]</ref> Ye una de les aereollinies más rentables del mundu, cumpliendo 36 meses consecutivos de ganancies en xineru de 2009.<ref>{{cita web |url=http://www.etravelblackboard.com/showarticle.asp?id=87650&nav=14 |títulu=Pérdida nel 4ᵘ trimestre, pero tol añu en negru: Southwest|publicación=[[etravelblackboard.com]] |fecha=[[03-02-2009]] |fechaaccesu=3 de febreru de 2009}}</ref> Southwest practica un modelu de negociu bien rentable y inusual nes aereollinies tradicionales: vuela munchos trayectos curtios, con rápides rotaciones nos aeropuertos secundarios (más eficientes y menos costosos) de les grandes ciudaes y usando principalmente un únicu tipu d'avión, el [[Boeing 737]]. == Historia == Southwest Airlines foi creada p'atender nos sos entamos a tres ciudaes en Texas como '''Air Southwest''' el 15 de marzu de 1967, por [[Rollin King]] y [[Herb Kelleher]]. Acordies con una hestoria comúnmente mentada, King esplicó-y el proyeutu a Kelleher mientres una cena dibuxando nuna servilleta un triángulu que simbolizaba les rutes.(Dallas, Houston, San Antonio)<ref>{{cita web | autor = Gayle Sato Stodder | títulu = Faciendo cuentes de gent4: Southwest Airlines - Perfil de la Compañía | fecha = 1997 | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m0DTI/is_n9_v25/ai_19892335 |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 }}</ref> Dalgunes de les aereollinies d'esi momentu ([[Braniff]], [[Trans-Texas Airways|Trans-Texas]], y [[Continental Airlines]]) empecipiaron aiciones llegales, y embarcáronse nuna batalla llegal de trés años pa dexar en tierra a Air Southwest. Air Southwest finalmente ganó na [[Corte Suprema de Texas]], que finalmente concedió a Air Southwest derechos de vuelu en [[Texas]].<ref>Refugaes los pidimientos, ''[[Texas Aeronautical Commission]] et al. v. Braniff Airways et al.'', 454 S.W. 2d 199 (Corte Suprema de Texas, 13 de mayu de 1970)</ref> La decisión final llegó'l 13 de mayu de 1970, cuando la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos|Corte Suprema estauxunidense]] decidió refugar la so revisión ensin comentarios.<ref>Denegación de comprobación, 400 U.S. 943 (1970)</ref> Esta fecha ta considerada por munchos como'l momentu en qu'empezó ''de facto'' la [[desregularización]] de la industria aéreo. La hestoria de lluches xudiciales de Southwest foi representada nel llibru pa neños, ''Gumwrappers y Goggles'' de [[Winifred Barnum]] en 1983. Nel cuentu, TJ Love, un pequeñu avión de reacción, ye lleváu a xuiciu por dos grandes aviones de reacción pa echa-y del so hangar, ya intenten torgar que siga volando. Lleváu al xulgáu, TJ Love consigue caltener los sos derechos de vuelu gracies a la defensa de "L'Abogáu". Anque nun se menta'l nome de nenguna compañía nel llibru, los colores de TJ Love son los de Southwest Airlines, y los otros dos aviones porten l'esquema de color de Braniff y Continental. "L'Abogáu", pela so parte, guarda una gran semeyanza con Herb Kelleher. El llibru foi afechu nel musical ''Amuesa'l to espíritu'', patrocináu por Southwest Airlines, y representada namái nes poblaciones onde operara la compañía.<ref>{{cita web |url= http://www.poohbooli.com/bio.html |títulu= Winifred Barnum |fechaaccesu=9 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070928220458/http://www.poohbooli.com/bio.html |fechaarchivu=28 de setiembre de 2007 }}</ref> El fundador de Southwest Airlines, Herb Kelleher, estudió fondamente a la compañía aérea californiana [[Pacific Southwest Airlines]] y utilizó munches de les idees d'esta aereollinia pa crear la cultura corporativa de Southwest, ya inclusive nos sos primeros vuelos utilizó la temática "Llargues piernes y nueches curties" pa los tripulantes de cabina a bordu de los vuelos de Southwest Airlines. Los primeres tripulantes de cabina que trabayaron en Southwest Airlines fueron escoyíos por un comité de persones, ente les cualos taba la qu'escoyó los camareros pal avión de [[Hugh Hefner]] de Playboy. La resultancia foi un grupu de tripulantes de cabina, toes muyeres, que fueron descrites como baillarines de llargues piernes y animadores con "personalidá única". Southwest Airlines y Herb Kelleher vistir con panties calientes y botes de go-go.<ref>Freiberg, Kevin, y Jackie Freiberg. Nueces!. Austin, Texas: Bard Press, 1996.</ref> L'aereollinia adoptó'l primer plan de repartu de beneficios na industria aéreo de los Estaos Xuníos en 1973. Por aciu esti plan y otros, los emplegaos tienen cerca del 10 per cientu de les aiciones de la compañía. L'aereollinia tien sindicáu'l 87 per cientu. Los pilotos tán representaos pola Asociación de Pilotos de Southwest Airlines, un sindicatu independiente del mayor [[Asociación de Pilotos d'Aereollinia]]. === Primeros vuelos === A empiezos de 1971, Air Southwest camudó'l so nome pol de Southwest Airlines, y el primer vuelu efeutuóse'l 18 de xunu de 1971. Los sos primeros vuelos fueron dende [[Dallas Love Field|Love Field]] en [[Dallas (Texas)|Dallas]] a [[Houston (Texas)|Houston]] y [[San Antonio (Texas)|San Antonio]],<ref>{{cita web |url=http://www.southwest.com/about_swa/airborne.html |títulu=Nós nun empecemos a volar ayeri |fecha= 2 de mayu de 2007|publicación=Southwest Airlines |fechaaccesu=9 de xunu de 2007}}</ref> en vuelos curtios, ensin decoración y una estructura tarifaria única, cuestiones qu'afitaron les bases de la popularidá de Southwest y favorecieron la rápida crecedera de los años siguientes. L'empiezu de vuelos en xunu de 1971 foi realizáu con tres aviones [[Boeing 737|737-200]]; un cuartu foi añadíu en setiembre d'esi mesmu añu. Col tiempu, Southwest añadió variantes ameyoraes del 737 pero calteniéndose cola familia del [[Boeing 737]] pa caltener so control los costos d'operación. Tamién esto ayuda a simplificar l'entrenamientu de tripulaciones, el caltenimientu, y les operaciones en tierra, revolucionando les configuraciones de flotes de la industria aéreo. En xineru de 2005, Southwest retiró'l postreru 737-200, la variante más antigua de la so flota. Pa celebrar la retirada del 737-200, escoyer a dellos emplegaos de Southwest por qu'afatiaos con pijamas efectuaren un vuelu bien ceo pa celebrar l'últimu aterrizaxe en Dallas Love. === Primeres perdes y esmoliciones financieres === La resultancia de 1971 y 1972 refundió perdes operatives. Unu de los cuatro aviones foi vendíu a [[Frontier Airlines (1950-1986)|Frontier Airlines]] y los ingresos utilizar pa pagar salarios y cubrir otros gastos. Southwest siguió operando un horariu pa cuatro aviones pero utilizando namái trés, provocando la nacencia del "en diez minutos de regresu", y foi'l tiempu normal de rotación mientres munchos años.<ref>{{cita web |títulu=Por qué y como Southwest Airlines utiliza analistes |url=http://www.utsc.utoronto.ca/~bovaird/c19/SW%20Airlines.htm |autor=Libby Sartain |publicación=Journal of Management Consulting |fecha=1998 |fechaaccesu=9 de xunu de 2007}}</ref> Southwest llogró los sos primeros beneficios en 1973, y siguió en beneficios dende esi momentu; un llogru que nun consiguió igualar nenguna otra aereollinia.<ref name = "SLF">{{cita web |títulu=The Case for Repeal |url=http://www.setlovefree.com/caseforrepeal.html |autor=Southwest Airlines |fechaaccesu=9 de xunu de 2007}}</ref> Southwest utilizó téuniques financieres como la [[cobertoria de combustible]] pa reforzar el so beneficiu y compensar munches de les desventaxes fiscales d'operar una aereollinia. En 1979, Southwest volaba a toles ciudaes qu'anguaño siguen siendo operaes en Texas, incluyendo El Paso, Amarillo, Beaumont, Lubbock, y Midland/Odessa. Los vuelos interestatales empezaron con operaciones a Nueva Orleans en 1979, y Albuquerque en 1980. Oklahoma City y Tulsa fueron añadíos pocu dempués. En 1981 Southwest co-inauguró'l [[Boeing 737|737-300]] xunto con [[USAir]]. En 1982, la primer ampliación en terrén de Texas llevó a Southwest a la Mariña Oeste, añadiendo vuelos a Phoenix, Las Vegas y San Diego. A finales de 1984, el 737-300 foi puestu en serviciu. Los vuelos ente Chicago Midway y St. Louis empezaron en marzu de 1985, espandiendo los vuelos de baxu costu a los mercaos de Midwest. Southwest contrató al so primer pilotu afroamericanu, Louis Freeman, en 1980. En 1992, convertir nel primer afroamericanu en convertise en [[Comandante (militar)|comandante]] de cualesquier de les grandes aereollinies d'Estaos Xuníos.<ref>{{cita publicación |títulu=Aeropuertu BWI y Southwest Airlines saluden a los pioneros d'aviación afroamericanos - 1ᵘ comandante afroamericanu |publicación = Aeropuertu Internacional Baltimore/Washington |fecha = [[05-02-2005]] |url = http://www.bwiairport.com/press_room/press_releases/106/ |fechaaccesu=9 de xunu de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060619082653/http://bwiairport.com/press_room/press_releases/106/ |fechaarchivu=19 de xunu de 2006 }}</ref> [[Ficheru:Southwest Triple Crown.jpg|thumb|left|Un 737-300 de Southwest nel [[Aeropuertu Internacional de Portland]].]] === Contención de los costos de combustible === Southwest Airlines collechóse una reputación de ser bien agresiva y proactiva na contención de los costos de combustible como clave pa caltener los sos márxenes de beneficiu.<ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/2008/06/11/business/11air.html?_r=1&scp=1&sq=airlines+fuel+saving&st=nyt&oref=slogin|títulu=Anuncio de NY Times }}</ref> ==== Cobertoria de combustible ==== Southwest tien un programa de llargu tiempu p'asegurase una cobertoria de [[combustible]] a bonos precios. Dispón d'[[Opción (finances)|opciones]] mientres años sobre'l combustible pa contener les sos fluctuaciones de preciu. En 2000, Southwest dixo tener "afecha la so estratexa de cobertoria" pa "utilizar preseos derivativos financieros... Cuando aparenta que la compañía puede llograr una ventaya nes condiciones de mercáu." Amás, la compañía esperaba "tomar ventaya de los precios baxos históricos del combustible."<ref>{{cita web |url=http://sec.edgar-online.com/2000/03/28/13/0000950134-00-002530/Section10.asp|títulu=Balance SEC |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090111105138/http://sec.edgar-online.com/2000/03/28/13/0000950134-00-002530/Section10.asp |fechaarchivu=11 de xineru de 2009}}</ref> La decisión de Southwest demostróse un esfuerciu bien beneficiosu. Pa enllancar los baxos precios históricos, Southwest utilizó los [[mercado|intercambio]] y opciones de llamada p'asegurase'l combustible n'años futuros mientres ellos pagaron precios que creíen más baxos. La compañía tamién sostuvo que con esta nueva estratexa, nun sufriríen riesgos sustanciales si'l preciu del combustible sigue baxando. Primeramente, Southwest taba más comenenciuda n'amenorgar la "volatilidá" del preciu del combustible. Agora, ellos esperen amontar les sos ganancies cola apreciación del preciu del combustible. En 2001, Southwest volvió amontar sustancialmente les cobertories de combustible en respuesta a les proyeiciones de medría del preciu del crudu. Esti usu de cobertories de Southwest caltuvo los sos beneficios mientres les variaciones del petroleu mientres la [[Guerra d'Iraq]] y más tarde pol [[Furacán Katrina]]. Acordies con un informe añal, estes son les cobertories de combustible y el so preciu ("aproximao" por barril, a mediaos de xineru): 2007 con 95% de cobertoria a 50$/barril; 2008 col 65% de cobertoria a 49$/barril; 2009 col 50% de cobertoria a 51$/barril; 2010 col 25% de cobertoria a 63$/barril; 2011 col 15% de cobertoria a 64$/barril; 2012 col 15% de cobertoria a 63$/barril. Acordies col so Informe añal de 2006,<ref>{{cita web |url=http://www.southwest.com/investor_relations/swaar06.pdf|títulu=Informe añal 2006 |fechaaccesu=15 d'abril de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090325094321/http://www.southwest.com/investor_relations/swaar06.pdf |fechaarchivu=25 de marzu de 2009}}</ref> Southwest paga baxos precios pol so combustible gracies a los beneficios de la cobertories de combustible: * 2004 - 82.8 céntimos/galón * 2005 - 103.3 céntimos/galón * 2006 - 153.0 céntimos/galón Esto amuesa un preciu bastante más baxu que'l preciu de mercáu, que ye un factor que dexa a Southwest tener un [[costu d'operación]] baxu. Sicasí, estos precios del petroleu per debaxo del preciu de mercáu nun va siguir asina pa siempres. Los executivos dixeron que Southwest enfrentar a les variaciones del preciu del petroleu tolos años. Esto nun ye un bon signu pa l'aereollinia, que tamién se ve espuesta a la competencia con otres compañíes d'Estaos Xuníos que tienen entá menores costos operativos. El conseyeru delegáu de Southwest, Gary Kelly, decidió amenorgar la crecedera de l'aereollinia como respuesta a esti sobrecostu. Dellos analistes tienen argumentos contra l'estilu de motivación del beneficiu que tuvo Southwest ente 1999 y los primeros años del sieglu XXI. Ellos suxirieron que la tasa de riesgu de la cobertoria de combustible (como la cobertoria climatolóxica pa una granxa), yera para Southwest una simple especulación nos precios que podría tener la fonte d'enerxía, ensin una idea lóxica de como lo fadría realmente.<ref>{{cita web |autor = Carlos Blancu |coautor = J. Lehman y N. Shimoda |títulu=Estrategia de cobertoria de les aereollinies: La perspeutiva de valor |fecha = 2005 |url = http://www.commodities-now.com/content/market-areas/xeneral/ma-article-8.pdf |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070621080620/http://www.commodities-now.com/content/market-areas/xeneral/ma-article-8.pdf |fechaarchivu=21 de xunu de 2007 }}</ref> Anguaño, Southwest esfrutó d'un meyor acoyimientu de prensa (y de un fuerte impulsu financieru) nes sos formes con al respective de la cobertoria de combustible.<ref>{{cita web |url=http://www.usatoday.com/travel/flights/2007-04-19-southwest-posts-first-quarter-profit_N.htm|títulu=Les cobertories de combustible de Southwest Airlines refundien beneficios - USATODAY.com }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/10/20/AR2005102001967.html|títulu=Airlines que faen cobertories contra la baxada de preciu del combustible }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.iht.com/articles/2007/11/28/business/hedge.php|títulu=Southwest Airlines consigue ventaya cola cobertoria al llargu plazu de combustible - International Herald Tribune |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080308221002/http://www.iht.com/articles/2007/11/28/business/hedge.php |fechaarchivu=8 de marzu de 2008}}</ref> Sicasí, mientres munchos analistes tán d'alcuerdu que la volatilidá nes cobertories puede ser beneficiosa,<ref>{{cita web |autor = Carlos Blancu |coautor = J. Lehman y N. Shimoda |títulu = Les estratexes de cobertoria de les aereollinies: La perspeutiva de valor |fecha = 2005 |url = http://www.commodities-now.com/content/market-areas/xeneral/ma-article-8.pdf |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070621080620/http://www.commodities-now.com/content/market-areas/xeneral/ma-article-8.pdf |fechaarchivu=21 de xunu de 2007 }}</ref> estes cobertories nun pueden suponer una estratexa de beneficios continua.<ref>{{cita web |url=http://www.247wallst.com/2007/04/southwest_airli.html|títulu=24/7 Wall St.: Southwest Airlines: Pierde les sos ventayes competitives de la cobertoria de combustible }}</ref> Nel tercer trimestre de 2008, Southwest llogró les sos primeres perdes en 17 años por cuenta de que los sos contratos de cobertoria de combustible habíen perdíu valor col descensu del preciu del combustible.<ref>[https://web.archive.org/web/20081029021149/https://ap.google.com/article/ALeqM5ibJv1rJOP9AP7iNt5T12fJ8bxe1QD93RJTU80 Southwest Airlines rexistra primeres perdes en 17 años] Associated Press</ref> ==== Winglets combinaos ==== Tolos 737-700 de Southwest tienen [[Winglets|winglets combinaos]]. Amás, Southwest empezó a instalar winglets combinaos en más de noventa de los sos 737-300 dende mediaos de xineru de 2007, con AAR d'Indianapolis, Indiana, como encargada d'efectuar los trabayos. El primer avión modificáu, el N368SW, volvió operar el 22 de febreru de 2007. ==== Agua a presión pa los motores ==== En 2008, Southwest contautó con [[Pratt & Whitney]] pa camudar de propietariu nel sistema d'agua a presión, que dexa a Southwest llimpiar la suciedá y los contaminantes de los álabes de les turbines mientres l'avión tea aparcáu en puerta d'embarque. L'usu frecuente d'esti sistema, según Southwest, meyora d'eficiencia de combustible con al respective de los sos competidores, del 1.9%.<ref>Nota de prensa de Southwest del 11 de xunu de 2008</ref><ref>La llimpieza de motores retaya los costos de combustible, Wall Street Journal, 11 de xunu de 2008, p.B1</ref> === Presencia n'Internet === El 16 de marzu de 1995, Southwest convertir nuna de les primeres aereollinies en tener una páxina web. Primeramente llamada "La puerta d'embarque a la casa de Southwest Airlines", los veceros podíen ver los horarios, un mapa de rutes, ya información de la compañía n'http://www.iflyswa.com.<ref>{{cita web |url=http://www.blogsouthwest.com/2006/04/21/luv-and-the-blogoshpere/ |títulu=LUV y la Blogosfera |autor=Brian Lusk |fechaaccesu=24 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070607164649/http://www.blogsouthwest.com/2006/04/21/luv-and-the-blogoshpere/ |fechaarchivu=7 de xunu de 2007 }}</ref> La compañía más tarde llogró los derechos de la so páxina oficial actual, http://www.southwest.com, d'un negociu independiente. Southwest ye totalmente contraria a que les sos tarifes sían vendíes n'axencies de viaxe on-line como [[expedia.com]] o [[orbitz.com]].<ref>{{cita web |url=http://honeymoons.about.com/od/airlinessites/qt/Southwest_Air.htm |títulu=Southwest Airlines - Vuela elegante en Southwest - Air Southwest |autor=Susan Breslow Sardone |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> Southwest.com ye la páxina númberu unu n'ingresos, según PhoCusWright. [[Nielsen Ratings|Nielsen]]/Netratings tamién dixo que Southwest.com ye la mayor páxina web en conceutu de visitantes.<ref name = "FS">{{cita web |url=http://www.southwest.com/about_swa/press/factsheet.html |títulu=Dato de Southwest Airlines |autor=Southwest Airlines |fechaaccesu=30 d'avientu de 2007}}</ref> En 2006, el 70 per cientu de les reserves de vuelu y el 73 per cientu de los ingresos fueron xeneraos en southwest.com. En xunu de 2007, el 69 per cientu de los pasaxeros de Southwest facturaben los sos vuelos na páxina o nun kiosko.<ref name = "FS" /> === Violaciones de los requisitos de seguridá === El 6 de marzu de 2008, los inspeutores de l'[[Alministración Federal d'Aviación|Alministración d'Aviación Federal]] (FAA) unviaron documentos al [[Congresu de los Estaos Xuníos]], alegando que Southwest dexaba a 117 de los sos aviones tresportar pasaxeros anque estos nun cumplíen los mínimos de seguridá aérea según los investigadores.<ref>{{cita web | autor = Drew Griffin y Scott Bronstein | títulu = Históricu: Southwest Airlines volaba con aviones inseguros | fecha = 2008 | url = https://www.cnn.com/2008/US/03/06/southwest.planes/index.html |fechaaccesu=6 de marzu de 2008}}</ref> En dellos casos los aviones taben autorizaos a volar trenta meses dempués de pasada la inspeición, quedando entós inhabilitaos pa volar. L'historial indicó que miles de pasaxeros volaron n'aviones inseguros según la normativa federal. Southwest tornó faer comentarios, y un representante de los [[Estaos Xuníos]], [[James Oberstar]], anunció l'entamu d'una investigación.<ref>{{cita web | autor = Drew Griffin y Scott Bronstein | títulu = Historial: Southwest Airlines voló aviones inseguros | fecha = 2008 | url = https://www.cnn.com/2008/US/03/06/southwest.planes/index.html |fechaaccesu=6 de marzu de 2008}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.chron.com/disp/story.mpl/headline/biz/5672128.html |títulu=Inspeutores: La FAA sostién que Southwest vuela con aviones obsoletos | Chron.com - Houston Chronicle |publicación=chron.com |fechaaccesu=3 d'abril de 2008 |apellíu=Ivanovich |nome=David }} </ref> El 12 de marzu de 2008, Southwest Airlines dexó d'operar voluntariamente 44 pa comprobar si precisaben una mayor inspeición. L'[[Alministración Federal d'Aviación|Alministración d'Aviación Federal]] sostuvo que Southwest Airlines voló siquier 60.000 vuelos ensin efectuar una inspeición de fuselaje. Southwest Airlines enfrentaríase a una multa de 10.2 millones de dólares si violaren la normativa de la FAA. Tamién hubo rumores de que la FAA tenía conocencia de les violaciones de reglamentu de Southwest Airlines pero que decidieron nun impone-yos una multa porque significara la quiebra de Southwest.<ref>{{cita web |títulu=Southwest dexa en tierra aviones, abandona tres aviones|url=http://edition.cnn.com/2008/US/03/12/southwest.airlines/index.html|autor=[[CNN]] |fechaaccesu=12 de marzu de 2008}}</ref> === Presiones === Southwest lluchó contra'l desenvolvimientu d'un trazáu de [[tren d'alta velocidá]] en Texas.<ref>{{cita web |títulu=Texas TGV Corp. Llogra contratu d'alta velocidá|url=http://findarticles.com/p/articles/la mio_m1215/is_/ai_13261300|autor=[[Railway Age]] |fechaaccesu=24 d'ochobre de 2008 |urlarchivu=https://archive.today/20120629142249/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1215/is_n12_v193/ai_13261300/ |fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=| autor = Railway Age | publicación = Simmons-Boardman Publishing Corporation | fecha = Avientu de 1992 | url = |fechaaccesu=24 d'ochobre de 2008 }}</ref> === Lideralgu === Southwest Airlines ta dirixida por [[Gary C. Kelly]]. Kelly permaneció como [[conseyeru delegáu]] de l'aereollinia dende 2004, reemplazando a James F. Parker, quien fuera conseyeru delegáu los trés años anteriores. Gary C. Kelly foi nomáu [[Direutor executivu|direutor]] el 21 de mayu de 2008, reemplazando al conseyeru delegáu y cofundador de Southwest Airlines, [[Herb Kelleher]]. Kelly tamién se convirtió en [[presidente]] de Southwest Airlines esi mesmu añu, reemplazando a [[Colleen Barrett]] cuando'l so contratu expiró el 15 de xunetu de 2008. === Rotaciones rápides === Southwest Airlines tamién ye pionera nos servicios de rotación en tierra rápidos calteniendo los sos aviones en tierra non más de venti minutos pa maximizar los beneficios. === Fusión con AirTran Airways === Southwest Airlines anunció que va mercar Airtran Airways. La fusión va tar concluyida en xunetu de 2014, y la compañía resultante va caltener el nome 'Southwest Airlines'. == Enmienda Wright == {{VT|Enmienda Wright}} [[Ficheru:Approaching Lindbergh Field.jpg|thumb|Un 737-700 de Southwest preparar p'aterrizar en [[Aeropuertu Internacional de San Diego|Lindbergh Field]] en [[San Diego (California)|San Diego]]. Completa eliminación de la [[enmienda Wright]] que dexó vuelos direutos dende [[Dallas Love Field]] a aeropuertu del oeste de [[California]] Dempués de l'apertura del aeropuertu rexonal de Dallas-Fort Worth, nome inicial del [[Aeropuertu Internacional de Dallas-Fort Worth]] en 1974, Southwest foi la única aereollinia que permaneció en [[Dallas Love Field|Love Field]]. Cuando la [[desregularización]] llegó en 1978, Southwest empezó a entamar l'ufiertar vuelos interestatales dende Love Field. Esto causó qu'un bon númberu de compañíes con intereses nel aeropuertu de Dallas-Ft. Worth, incluyendo la ciudá de [[Fort Worth, Texas|Fort Worth]], punxeren la [[enmienda Wright]] por que'l congresu torgara estos vuelos.<ref name= "WAH">{{cita web |títulu=Historia de la enmienda Wright |url=http://www.setlovefree.com/historyofwright.html |autor=Southwest Airlines |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> Coles restricciones de la enmienda, Southwest, y el restu d'aereollinies, viéronse imposibilitaes operar, o vender billetes dende Love Field a destinos nos estaos darréu circundantes a Texas. N'efeutu, pa viaxar a Love Field, un pasaxeru y el so equipaxe tendría que garrar un vuelu distintu con un avión distintu pa llegar a este. Les restricciones de la enmienda Wright nun s'aplicaben a aviones configuraos con 56 o menos asientos. En 2000, [[Legend Airlines]] intentó operar vuelos de llarga distancia en clase business utilizando un vieyu [[DC-9]] con 56 asientos, pero nun tuvo los recursos pa sobrevivir a los ataques llegales y de mercáu d'[[American Airlines|American]] y atayó les sos operaciones rápido. Southwest nun recurrió a los aviones de 56 asientos, inclusive cuando la so fuercia de mercáu en Love Field y esistía disponibilidad de los aviones rexonales más modernos como'l [[Canadair Regional Jet|CRJ-700/900]] y los [[Embraer]] de la familia [[ERJ 145]]. Southwest esforciar en retirar o siquier alteriar la [[Enmienda Wright]] atopándose cola oposición d'[[American Airlines]] y del aeropuertu internacional Dallas Ft. Worth. Tanto American Airlines como DFW intentaron evitar el retiru de les restricciones de la enmienda Wright que perxudicaríen a DFW,<ref>{{cita web |títulu=Nuevos estudios amuesen que l'apertura de Dallas Love Field al llargu radiu tendría severes consecuencies |url=http://www.aa.com/content/amrcorp/pressReleases/2005_10/07_wright_impact.jhtml |autor=American Airlines |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927224835/http://www.aa.com/content/amrcorp/pressReleases/2005_10/07_wright_impact.jhtml |fechaarchivu=27 de setiembre de 2007 }}</ref> mientres Southwest sostenía que la retirada de la enmienda Wright sería beneficiosa tantu pa Love Field como para DFW.<ref name = "SLF" /> [[Continental Airlines]] tien una esitosa [[base d'operaciones]] nel [[Aeropuertu Intercontinental George Bush|aeropuertu intercontinental Houston Bush]] ensin sufrir problemes de competencia de Southwest qu'opera nel [[Aeropuertu William P. Hobby|aeropuertu Houston Hobby]]. En 1997, los esfuercios de Southwest empezaron a dar una bon resultancia cola [[Richard Shelby|enmienda Shelby]], que faía posible l'usu de los estaos d'[[Alabama]], [[Mississippi]], y [[Kansas]] al incluyilos na llista d'estaos posibles. Southwest empezó a ufiertar vuelos direutos ente Dallas Love Field y [[Birmingham (Alabama)|Birmingham]], que nun supunxo, sicasí, la supresión de la enmienda Shelby. A finales de 2004, Southwest convertir en lluchadora activa de la total supresión de les restricciones de la enmienda Wright. A finales de 2005, [[Missouri]] foi añadíu a la llista d'estaos-destino posibles. Nuevos vuelos dende Love Field a St. Louis y Kansas City empezaron n'avientu de 2005. El 15 de xunu de 2006 nuna rueda de prensa cola participación de la ciudá deDallas, la ciudá de Ft. Worth, l'aeropuertu Dallas-Ft. Worth, American Airlines, y Southwest Airlines, anuncióse que les partes llegaren a un alcuerdu sobre la supresión de la enmienda Wright. Tanto'l senáu de los Estaos Xuníos como la casa de representantes suprimieron les restricciones de la enmienda Wright el 29 de setiembre de 2006, y foi robláu como llei pol presidente [[George W. Bush]] el 13 d'ochobre de 2006. La nueva llei entró a valir el 16 d'ochobre de 2006, cuando'l direutor de la FAA notificó al congresu que l'apaición de nuevos vuelos nun tendría nengún efeutu adversu nel espaciu aereu. [[Ficheru:Arizona One at PDX.jpg|left|thumb|Tributo de Southwest a [[Arizona]] xunto al caltenimientu nel [[Aeropuertu Internacional de Portland]].]] Southwest empezó a vender billetes, cola nueva llei, el 19 d'ochobre de 2006. Los puntos más importantes del alcuerdu son la inmediat supresión de les prohibiciones de venta de billetes, y vuelos a destinos nacionales ensin restricciones, ocho años dempués. Gracies al alcuerdu, la rede de vuelos nacionales de Southwest fíxose posible; la llei tamién definió'l númberu máximu de puertes d'embarque en Love Field. Southwest controla toles puertes de Love Field sacante dos, caúna d'estes, de American y Continental. El futuru de la terminal Legend Airlines par l'usu d'aereollinies comerciales ta en suspensu, por cuenta de la llimitación del númberu de puertes. Southwest permanez como la principal aereollinia de pasaxeros en Love Field, onde tien la so base, los hangares, el centru d'entrenamientu, y un simulador de vuelu, y reflexen la so vinculación con Love Field nel símbolu de los sos billetes (LUV). == Destinos == {{VT|Destinos de Southwest Airlines}} '''Southwest Airlines''' anguaño vuela a 65 destinos a lo llargo de too Estaos Xuníos. L'aereollinia va introducir los destinos 66 y 67 en 2009, cuando va empezar a volar dende [[Nueva York]] nel [[Aeropuertu LaGuardia]], y [[Boston (Massachusetts)|Boston]] nel [[Aeropuertu Internacional Logan]].<ref name="Southwest">{{cita web |url=http://www.southwest.com/about_swa/logan_announce.html|títulu=Southwest Airlines <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009|autor=|enllaceautor=|idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090916043755/http://www.southwest.com/about_swa/logan_announce.html |fechaarchivu=16 de setiembre de 2009}}</ref> En setiembre de 2008, Southwest Airlines operaba vuelos regulares a los siguientes destinos: {| class="collapsible wikitable collapsed" style="width: 80%; border: #999 solid 1px; text-align: lcenter; margin-bottom: 0; margin: 1em auto 1em auto" ! colspan="5" style="background: #ee4000;"| '''Destinos de Southwest Airlines''' |- style="font-weight:bold; background-color:lightgrey" align=center | '''Estáu''' | '''Ciudá''' | '''Aeropuertu''' | '''Notes''' |- style="font-weight:bold; background-color:#DDDDDD" | colspan="4" style="text-align: center;"| Estaos Xuníos |- |[[Alabama]] |[[Birmingham (Alabama)|Birmingham]] |[[Aeropuertu Internacional Birmingham-Shuttlesworth]] | |- |rowspan=2| [[Arizona]] |[[Phoenix (Arizona)|Phoenix]] |[[Aeropuertu Internacional Sky Harbor]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Tucson]] |[[Aeropuertu Internacional de Tucson]] | |- |[[Arkansas]] |[[Little Rock (Arkansas)|Little Rock]] |[[Aeropuertu Nacional de Little Rock]] | |- | rowspan=9| [[California]] |[[Burbank (California)|Burbank]] |[[Aeropuertu Bob Hope]] | |- |[[Los Angeles (California)|Los Angeles]] |[[Aeropuertu Internacional de Los Angeles]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Oakland (California)|Oakland]] |[[Aeropuertu Internacional d'Oakland]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Ontario (California)|Ontario]] |[[Aeropuertu Internacional d'Ontario]] | |- |[[Sacramento (California)|Sacramento]] |[[Aeropuertu Internacional de Sacramento]] | |- |[[San Diego (California)|San Diego]] |[[Aeropuertu Internacional de San Diego]] |'''Ciudá focal''' |- |[[San Francisco (California)|San Francisco]] |[[Aeropuertu Internacional de San Francisco]] | |- |[[San José (California)|San José]] |[[Aeropuertu Internacional de San José]] | |- |[[Santa Ana (California)|Santa Ana]]/[[Orange County (California)|Orange County]] |[[Aeropuertu John Wayne]] | |- |[[Colorado]] |[[Denver (Colorado)|Denver]] |[[Aeropuertu Internacional de Denver]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Connecticut]] |[[Hartford (Connecticut)|Hartford]]/[[Springfield (Massachusetts)|Springfield]] |[[Aeropuertu Internacional Bradley]] | |- |rowspan=6| [[Florida]] |[[Fort Lauderdale (Florida)|Fort Lauderdale]] |[[Aeropuertu Internacional Fort Lauderdale-Hollywood]] | |- |[[Fort Myers (Florida)|Fort Myers]] |[[Aeropuertu Internacional Southwest Florida]] | |- |[[Jacksonville (Florida)|Jacksonville]] |[[Aeropuertu Internacional de Jacksonville]] | |- |[[Orlando (Florida)|Orlando]] |[[Aeropuertu Internacional d'Orlando]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Palm Beach (Florida)|Palm Beach]] |[[Aeropuertu Internacional de Palm Beach]] | |- |[[Tampa (Florida)|Tampa]] |[[Aeropuertu Internacional de Tampa]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Idaho]] |[[Boise (Idaho)|Boise]] |[[Aeropuertu de Boise]] | |- |[[Illinois]] |[[Chicago]] |[[Aeropuertu Internacional Chicago Midway]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Indiana]] |[[Indianapolis]] |[[Aeropuertu Internacional d'Indianapolis]] | |- |[[Kentucky]] |[[Louisville]] |[[Aeropuertu Internacional de Louisville]] | |- |[[Louisiana]] |[[Nueva Orleans]] |[[Aeropuertu Internacional Louis Armstrong New Orleans]] | |- |[[Maryland]] |[[Baltimore (Maryland)|Baltimore]] |[[Aeropuertu Internacional Baltimore-Washington Thurgood Marshall]] |'''ciudá focal''' |- |[[Massachusetts]] |[[Boston (Massachusetts)|Boston]] |[[Aeropuertu Internacional Logan]] |''Empieza na seronda de 2009'' |- |[[Michigan]] |[[Detroit (Michigan)|Detroit]] |[[Aeropuertu Detroit Metropolitan Wayne County]] | |- |[[Minnesota]] |[[Minneapolis-St. Paul, Minnesota]] |[[Aeropuertu Internacional de Minneapolis-Saint Paul]] | |- |[[Mississippi]] |[[Jackson (Mississippi)|Jackson]] |[[Aeropuertu Internacional Jackson-Evers]] | |- |rowspan=2|[[Missouri]] |[[Kansas City (Missouri)|Kansas City]] |[[Aeropuertu Internacional de Kansas City]] | |- |[[St. Louis]] |[[Aeropuertu Internacional Lambert-Saint Louis]] | |- |[[Nebraska]] |[[Omaha (Nebraska)|Omaha]] |[[Eppley Airfield]] | |- |rowspan=2| [[Nevada]] |[[Las Vegas (Nevada)|Las Vegas]] |[[Aeropuertu Internacional McCarran]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Reno (Nevada)|Reno]] |[[Aeropuertu Internacional Reno-Tahoe]] | |- |[[New Hampshire]] |[[Manchester (New Hampshire)|Manchester]] |[[Aeropuertu Rexonal Manchester-Boston]] | |- |[[Nuevu Méxicu]] |[[Albuquerque (Nuevu Méxicu)|Albuquerque]] |[[Aeropuertu Internacional de Albuquerque]] | |- |rowspan=4| [[Nueva York]] |[[Albany (Nueva York)|Albany]] |[[Aeropuertu Internacional d'Albany]] | |- |[[Buffalo (Nueva York)|Buffalo]] |[[Aeropuertu Internacional Buffalo Niagara]] | |- |[[Long Island]]/[[Islip (Nueva York)|Islip]] |[[Aeropuertu Long Island MacArthur]] | |- |[[Nueva York]] |[[Aeropuertu LaGuardia]] | |- |[[Carolina del Norte]] |[[Raleigh]]-[[Durham]] |[[Aeropuertu Internacional de Raleigh-Durham]] | |- |rowspan=2| [[Ohio]] |[[Cleveland (Ohio)|Cleveland]] |[[Aeropuertu Internacional Cleveland Hopkins]] | |- |[[Columbus (Ohio)|Columbus]] |[[Aeropuertu Internacional Port Columbus]] | |- |rowspan=2| [[Oklahoma]] |[[Oklahoma City]] |[[Aeropuertu Mundial Will Rogers]] | |- |[[Tulsa (Oklahoma)|Tulsa]] |[[Aeropuertu Internacional de Tulsa]] | |- |[[Oregón]] |[[Portland (Oregón)|Portland]] |[[Aeropuertu Internacional de Portland]] | |- |rowspan=2| [[Pennsylvania]] |[[Filadelfia]] |[[Aeropuertu Internacional de Filadelfia]] | |- |[[Pittsburgh (Pennsylvania)|Pittsburgh]] |[[Aeropuertu Internacional de Pittsburgh]] | |- |[[Rhode Island]] |[[Providence (Rhode Island)|Providence]] |[[Aeropuertu T. F. Green]] | |- |[[Tennessee]] |[[Nashville (Tennessee)|Nashville]] |[[Aeropuertu Internacional de Nashville]] |'''Ciudá Focal''' |- |rowspan=10| [[Texas]] |[[Amarillo (Texas)|Amarillo]] |[[Aeropuertu Internacional Rick Husband Amarillo]] | |- |[[Austin (Texas)|Austin]] |[[Aeropuertu Internacional Austin Bergstrom]] | |- |[[Corpus Christi (Texas)|Corpus Christi]] |[[Aeropuertu Internacional Corpus Christi]] | |- |[[Dallas (Texas)|Dallas]] |[[Dallas Love Field]] |'''Ciudá focal''' |- |[[El Paso (Texas)|El Paso]] |[[Aeropuertu Internacional d'El Paso]] | |- |[[Harlingen (Texas)|Harlingen]]/[[South Padre Island]] |[[Aeropuertu Internacional Valley]] | |- |[[Houston (Texas)|Houston]] |[[Aeropuertu William P. Hobby]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Lubbock (Texas)|Lubbock]] |[[Aeropuertu Internacional de Lubbock Preston Smith]] | |- |[[Midland (Texas)|Midland]]/[[Odessa (Texas)|Odessa]] |[[Aeropuertu Internacional de Midland]] | |- |[[San Antonio (Texas)|San Antonio]] |[[Aeropuertu Internacional de San Antonio]] | |- |[[Utah]] |[[Salt Lake City (Utah)|Salt Lake City]] |[[Aeropuertu Internacional de Salt Lake City]] | |- |rowspan=2| [[Virxinia]] |[[Norfolk (Virxinia)|Norfolk]] |[[Aeropuertu Internacional de Norfolk]] | |- |[[Washington D. C.]] |[[Aeropuertu Internacional Washington Dulles]] | |- |rowspan=2| [[Washington (estáu)|Washington]] |[[Seattle]] |[[Aeropuertu Internacional Seattle-Tacoma]] | |- |[[Spokane (Washington)|Spokane]] |[[Aeropuertu Internacional de Spokane]] | |} === Vuelos actuales === [[Ficheru:SWAirlinesramp.jpg|thumb|Operaciones en rampla nel [[Aeropuertu William P. Hobby]], con un [[Boeing 737|Boeing 737-300]] aparcáu en puerta.]] Southwest nun utiliza'l sistema tradicional de vuelos dende una base d'operaciones como si tienen munches de les aereollinies grandes, utiliza'l sistema paralelepípedu de repartu poligonal del beneficiu contractual sincronizáu colos pasaxeros en tránsitu a Pensylvania. prefiriendo nel so llugar el sistema de vuelos '''"puntu a puntu"'''. Anguaño, Southwest opera en 65 ciudaes en 32 estaos, con más de 3.300 vuelos al día. Por ello ye'l principal operador en ciertos aeropuertos. Nel [[Aeropuertu Internacional McCarran]] de Las Vegas, Southwest efectúa vuelos a tolos destinos, sacante a ocho.<ref>{{cita web |url=http://www.southwest.com/travel_center/routemap_dyn.html |títulu= Ónde volamos}}</ref> Otros aeropuertos con un bon númberu d'operaciones de Southwest son l'[[Aeropuertu Internacional Midway|Aeropuertu Internacional Chicago Midway]], l'[[Aeropuertu Internacional Sky Harbor]], l'[[Aeropuertu Internacional de Baltimore-Washington|aeropuertu internacional Baltimore-Washington]], l'[[Aeropuertu Internacional d'Orlando]], l'[[Aeropuertu Internacional de Tampa]] y el [[Aeropuertu William P. Hobby]] de Houston, onde nestos aeropuertos operar a más de la metá de destinos de la rede de vuelos de Southwest. En redol al 80 per cientu de los pasaxeros de Southwest son pasaxeros locales, polo que namái'l 20 per cientu de los pasaxeros son aquellos que tán en conexón. Esto ye significativamente superior que munches de les aereollinies, onde los pasaxeros de cutiu conecten con otros vuelos nes ciudaes que tienen como base d'operaciones.<ref>{{cita web |url=http://www.erau.edu/research/BA590/chapters/ch7.htm |títulu=Capítulu 7: Fluxu de vuelos de llegada: Southwest vs. Aereollinies tradicionales |autor=Jeremy Sickler |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070612225318/http://www.erau.edu/research/BA590/chapters/ch7.htm |fechaarchivu=12 de xunu de 2007 }}</ref> Como parte de los sos esfuercios pa contener los costos, Southwest intenta utilizar aeropuertos secundarios que, xeneralmente tienen unos costos menores; y pueden ser o non más convenientes pal pasaxeru que los grandes aeropuertos colos mesmos destinos. Por casu, Southwest vuela al [[Aeropuertu Internacional Midway|Aeropuertu Midway]] en [[Chicago]], al [[Aeropuertu Internacional Fort Lauderdale-Hollywood]] y [[Aeropuertu Internacional de Palm Beach|West Palm Beach]] nel Sur de la Florida, al Aeropuertu Love Field en [[Dallas]], al Aeropuertu Long Island MacArthur en Ronkonkoma, Nueva York, al [[Aeropuertu William P. Hobby|aeropuertu Hobby]] en [[Houston]], al Aeropuertu Rexonal Manchester-Boston en [[Manchester (New Hampshire)|Manchester]] y al Aeropuertu T. F. Green en [[Providence (Rhode Island)|Providence]], en llugar d'a'l [[Aeropuertu Internacional O'Hare]], al [[Aeropuertu Internacional de Miami]], al [[Aeropuertu Internacional de Dallas-Fort Worth|Aeropuertu Internacional DFW]], al aeropuertu de [[Aeropuertu LaGuardia|LaGuardia]] o [[Aeropuertu Internacional John F. Kennedy|JFK]] en [[Nueva York]], al [[Aeropuertu Intercontinental George Bush|aeropuertu intercontinental Bush]] en Houston, y al [[Aeropuertu Internacional Logan]] en [[Boston (Massachusetts)|Boston]], respeutivamente. En 2009, Southwest va ampliar los sos vuelos cola unión del Logan y la LaGuardia como destinos. [[Ficheru:Southwest 737 At Burbank.jpg|thumb|left|Un avión de Southwest preparáu pal so siguiente vuelu nel [[Aeropuertu Bob Hope]] en [[Burbank (California)|Burbank]].]] Southwest fai delles esceiciones na so filosofía d'operar a aeropuertos secundarios volando a los aeropuertos grandes de les grandes ciudaes, como'l [[Aeropuertu Internacional McCarran|Aeropuertu Internacional de Las Vegas]], l'[[Aeropuertu Internacional Sky Harbor]], l'[[Aeropuertu Internacional de Saint Louis-Lambert]], l'[[Aeropuertu Internacional d'Orlando]], l'[[Aeropuertu Internacional de Detroit|Aeropuertu Detroit Metropolitan Wayne County]], l'[[Aeropuertu Internacional de Filadelfia]], l'[[Aeropuertu Internacional de Denver]], l'[[Aeropuertu Internacional de Cleveland-Hopkins]], l'[[Aeropuertu Internacional de Kansas City]], l'[[Aeropuertu Internacional de Seattle-Tacoma]] y l'Aeropuertu Internacional de Pittsburgh. Nel mercáu de Baltimore-Washington, Southwest llindó los sos vuelos a un gran aeropuertu ([[Aeropuertu Internacional Washington Dulles]]) mientres caltién la so base d'operaciones de la mariña este nel otru gran aeropuertu, l'[[Aeropuertu Internacional de Baltimore-Washington]]. Nel mercáu de [[Los Angeles]] Southwest vuela a unu de los dos aeropuertos grandes de la ciudá, l'[[Aeropuertu Internacional de Los Angeles]] (LAX), y a trés de los cuatro aeropuertos, l'[[Aeropuertu Bob Hope|Aeropuertu Burbank-Bob Hope]], l'[[Aeropuertu John Wayne|Aeropuertu Santa Ana-John Wayne]], y l'[[Aeropuertu Internacional d'Ontario]] (nun opera al [[Aeropuertu Long Beach]]). Cola restauración de vuelos dende l'[[Aeropuertu Internacional de San Francisco]] el 26 d'agostu de 2007, Southwest agora opera nos trés aeropuertos de la [[badea de San Francisco]]; los otros dos son l'[[Aeropuertu Internacional d'Oakland]] y l'[[Aeropuertu Internacional de San José]]. Southwest nun opera nel [[Aeropuertu Intercontinental George Bush|Aeropuertu Intercontinental de Houston]] en favor de los aeropuertos secundarios cercanos con menos operaciones. Al pie de Houston (Intercontinental) y Denver ([[Aeropuertu Internacional Stapleton|Internacional de Stapleton]]), l'aereollinia fuxó dafechu d'aeropuertos en [[Beaumont (Texas)|Beaumont]] y [[Detroit (Michigan)|Detroit]] (Aeropuertu Detroit City). L'aereollinia operó nun tiempu nel Aeropuertu Internacional Stapleton en [[Denver (Colorado)|Denver]] pero abandonar en 1986 por cuenta de los elevaos retrasos provocaos polos ATC mientres males climatoloxíes acomuñaes a la separación mínima ente pistes. Southwest tornó a Denver en 2006 con vuelos al nuevu [[Aeropuertu Internacional de Denver]]. Southwest ta ampliando los sos vuelos en Denver más rápidu qu'en nenguna otra ciudá na qu'antes lo fixera Southwest<ref>{{cita web |url=http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/bus/stories/011008dnbussouthwest.2822y1d.html|títulu=Southwest Airlines crez rápido en Denver|3=Dallas Morning News|4=News for Dallas, Texas|5=Dallas Business News |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090218064213/http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/bus/stories/011008dnbussouthwest.2822y1d.html |fechaarchivu=18 de febreru de 2009}}</ref> debíu al costu de vuelu n'Orlando, Kansas City y Baltimore.<ref>[http://www.bizjournals.com/orlando/stories/2008/01/14/daily7.html Southwest Airlines retaya vuelos n'Orlando - Orlando Business Journal:<!-- Bot generated title -->]</ref> El 8 de marzu de 2009, Southwest Airlines empezó a volar a [[Aeropuertu Internacional de Minneapolis-Saint Paul]] con ocho vuelo diarios dende la terminal Hubert H. Humphrey al [[Aeropuertu Internacional Midway|Aeropuertu Internacional Chicago Midway]]. Southwest ye la mayor aereollinia intraestatal en California, con 694 vuelos en total, 370 de los cualos son vuelos nel mesmu estáu. ==== Mercaos onde Southwest nun opera ==== Por cuenta de la conxestión en dellos aeropuertos y a la intensa competencia d'otres aereollinies como [[Delta Air Lines|Delta]], [[Northwest Airlines|Northwest]], [[United Airlines|United]] y otres, dellos mercaos nun son beneficiosos pa Southwest. Los vuelos a la parte de Nueva York son operaos dende l'Aeropuertu Long Island MacArthur en llugar de faelo direutamente a unu de los trés aeropuertos principales d'esta área ([[Aeropuertu LaGuardia]], [[Aeropuertu Internacional John F. Kennedy]], o [[Aeropuertu Internacional Llibertá de Newark]]). Southwest anunció apocayá que pretenden operar en La Guardia con planes pa evitar los retrasos y primeramente va operar siete vuelo al día. La sobresaturación d'horarios de vuelu fai que nestos aeropuertos provóquense importantes retrasos que podríen acabar col sistema de negocios de Southwest que consiste en caltener los sos aviones nel aire la mayor cantidá de tiempu posible. Otres grandes ciudaes ensin vuelos de Southwest inclúi a [[Aeropuertu Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], a [[Aeropuertu Internacional de Charlotte-Douglas|Charlotte]], a [[Aeropuertu Internacional de Cincinnati/Kentucky Norte|Cincinnati]], a [[Aeropuertu Internacional de Memphis|Memphis]] y a [[Aeropuertu Internacional Xeneral Mitchell|Milwaukee]]. Southwest alcuerdu de [[Alcuerdu de códigu compartíu|códigu compartíu]] a Washington-Reagan el 28 de payares de 2007 y tamién a Nueva York-LaGuardia el 7 de xineru de 2008, tres la cancelación de vuelos d'ATA Airlines a estes ciudaes. Sicasí, los planes pa restaurar los vuelos a La Guardia pel branu de 2009 yá fueron anunciaos. Los planes pa volar a Boston-Logan na seronda de 2009 tamién fueron anunciaos. Antes del empiezu de los vuelos con [[Aeropuertu Internacional de Minneapolis-Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], esistía un gran vacíu de vuelos na zona centro-norte d'Estaos Xuníos que s'estendía dende Wisconsin a Montana/Wyoming y tamién a Alaska. Según el mapa de rutes de l'aereollinia, 16 estaos nun tienen anguaño vuelos de Southwest nes sos ciudaes.<ref>{{cita web |url=http://southwest.com/travel_center/routemap.html |títulu=Ciudad con Southwest Airlines }}</ref> En 2005, Southwest propunxo volar a Seattle utilizando l'aeropuertu de Boeing Field, que ye más pequeñu pero más cercanu al centru de la ciudá que l'[[Aeropuertu Internacional de Seattle-Tacoma]]. Sicasí, los líderes del condáu King negar a la construcción o operación d'una nueva terminal.<ref>{{cita web |títulu=Southwest Airlines recibe negatives a la so entrada en Boeing Field nel condáu Kingç | autor = Airline Industry Information | fecha = [[2005-10-12]] | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m0CWU/is_2005_Oct_12/ai_n15691518 |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> Mientres otres compañíes so costu como [[AirTran Airways|AirTran]], [[Frontier Airlines|Frontier]], y [[JetBlue Airways|JetBlue]] vuelen a destinos internacionales, Southwest nun volar a nengún destín fora d'Estaos Xuníos. Sicasí, Southwest nunca refugó la posibilidá de l'apertura d'un mercáu internacional nel futuru. Méxicu, Centro-América, Canadá, y el Caribe tán dientro de les 3.365&nbsp;nm d'algame de los sos aviones 737-700 aircraft, según a Inglaterra y Irland (un vuelu dende BWI a Londres-Heathrow ta a 3.158n nm), anque, nel so vuelu de regresu escontra l'oeste, ta obligáu a efectuar una parada téunica pa recargar. En xunetu de 2007, el conseyeru delegáu Gary Kelly sostuvo que por cuenta del amenorgamientu de beneficios, l'aereollinia diba amenorgar la so tasa d'espansión.<ref>{{cita web |títulu=Southwest Airlines frena la so espansión | fecha = 10 de xunu de 2007 | url = http://news.airwise.com/story/view/1181087199.html |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> ==== Los diez aeropuertos principales ==== Los siguientes aeropuertos, n'avientu de 2008, yeren los diez con más vuelos de Southwest Airlines:<ref name = "FS" /> <center> {| class="toccolours sortable" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse" |+ '''Los diez aeropuertos con más tráficu de Southwest Airlines''' |- bgcolor=#ee4000 !Ciudá !Salíes diaries !Númberu de puertes !Rutes direutes a ciudaes !Entamu de vuelos |- |[[Aeropuertu Internacional McCarran|Las Vegas]] |244 |21 |55 |1982 |- |[[Aeropuertu Internacional Midway|Chicago-Midway]] |224 |29 |47 |1985 |- |[[Aeropuertu Internacional Sky Harbor|Phoenix]] |184 |24 |42 |1982 |- |[[Aeropuertu Internacional de Baltimore-Washington|Baltimore/Washington]] |162 |26 |38 |1993 |- |[[Aeropuertu William P. Hobby|Houston-Hobby]] |144 |17 |29 |1972 |- |[[Dallas Love Field|Dallas-Love Field]] |140 |14 |15 |1971 |- |[[Aeropuertu Internacional d'Oakland|Oakland]] |129 |13 |20 |1989 |- |[[Aeropuertu Internacional de Los Angeles|Los Angeles (LAX)]] |127 |11 |18 |1982 |- |[[Aeropuertu Internacional de Denver|Denver]] |115 |10 |33 |2006 |- |[[Aeropuertu Internacional d'Orlando|Orlando]] |112 |14 |33 |1996 |} </center> === Nuevos vuelos === Southwest anunció que participaría nel programa [[Disney's Magical Express]] n'Orlando, Florida. El programa dexa a los pasaxeros facturar les sos maletes dende'l so aeropuertu más cercanu hasta les sos habitaciones en [[Walt Disney World]] resort.<ref>{{cita web | nome=Jason | apellíu=Garcia | coautor= |títulu=Disney preparar pa llanzar el so popular programa de vuelos | fecha=1 de setiembre de 2007 | publicación= | url=http://www.orlandosentinel.com/business/custom/tourism/orl-disney0107sep01,0,5259279.story?track=rss | obra= | páxines= |fechaaccesu=1 de setiembre de 2007 | idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071015051122/http://www.orlandosentinel.com/business/custom/tourism/orl-disney0107sep01,0,5259279.story?track=rss |fechaarchivu=15 d'ochobre de 2007 }}</ref> '''Dende'l 9 de mayu de 2009''' * Vuelu diariu direutu ente San Francisco, California (SFO) y Orange County, California (SNA) * Vuelu diariu direutu ente Denver, Colorado (DEAN) y Tucson, Arizona (LOS TOS) * Vuelu diariu direutu ente Nashville, Tennessee (BNA) y Oakland, California (OAK) (+) * Vuelu diariu direutu ente Nashville, Tennessee (BNA) y Seattle, WA (SÍA) (+) (+) vuelos restauraos, en siendo (temporalmente) atayaos el 11 de xineru '''Ampliación en LaGuardia (LGA) y Boston-Logan (BOS)''' Mientres payares de 2008, Southwest adquirió 14 slots (pa siete 7 ides y vueltes diaries) enantes utilizaos por [[ATA Airlines]] nel [[Aeropuertu LaGuardia]].<ref>{{cita web |url=http://www.blogsouthwest.com/blogue/southwest-and-laguardia-start-spreadin%E2%80%99-the%E2%80%A6possibility|títulu=Southwest Airlines va volar a LaGuardia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110708022250/http://www.blogsouthwest.com/blogue/southwest-and-laguardia-start-spreadin%E2%80%99-the%E2%80%A6possibility |fechaarchivu=8 de xunetu de 2011}}</ref> Cola autorización pa volar, malapenes un mes dempués, Southwest va empezar a volar dende diversos puntos anguaño, y, la so futura crecedera, permanez de callao.<ref>{{cita web |url=http://www.usatoday.com/travel/flights/item.aspx?type=blogue&ak=59440642.blogue|títulu=Crecedera futura de Southwest Airlines en LaGuardia }}</ref> Los vuelos a la ciudá de Nueva York son anguaño operaos por Southwest al Aeropuertu Long Island MacArthur, a unos {{convert|50|mi|km}} dende Manhattan.<ref>{{cita web |url=http://phx.corporate-ir.net/phoenix.zhtml?c=92562&p=irol-newsArticle&ID=1228269&highlight= |títulu=News Releases <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor= |enllaceautor= |idioma= }}</ref> LGA ta muncho más cerca qu'esti, y tamién el más centráu de los trés grandes aeropuertos de la zona metropolitana de Nueva York. L'ampliación más recién de l'aereollinia anunció'l 19 de febreru: al aeropuertu de Boston-Logan, na seronda de 2009.<ref name="Southwest" /> Anque nun se dixo nada, tou apunta a que va haber unes ocho a dolce salíes diaries. Southwest tan solo dixo que va complementar los sos vuelos a Manchester, NH y Providence, RI. El Boston Herald anunció que l'aereollinia va disponer d'operaciones en dos puertes con opción a dos puertes adicionales en Logan.<ref>{{cita web |url = http://www.bostonherald.com/business/xeneral/view/2009_02_19_Southwest_to_begin_flights_to_Boston_in_fall/srvc=home&position=3 |títulu = Southwest to begin flights to Boston in fall - BostonHerald.com <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor = |enllaceautor = |idioma = |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121006044606/http://www.bostonherald.com/business/xeneral/view/2009_02_19_Southwest_to_begin_flights_to_Boston_in_fall/srvc%3Dhome%26position%3D3 |fechaarchivu=6 d'ochobre de 2012 }}</ref> Southwest ta decidida a consiguir los viaxeros de negociu que vaigan al centru de Boston y faer posible billetes y tases más barates a estos pasaxeros.<ref>{{cita web |url=http://www.boston.com/business/articles/2009/02/19/southwest_to_serve_logan_by_fall/ |títulu=Southwest Airlines to begin service in Boston by fall - The Boston Globe <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor= |enllaceautor= |idioma= }}</ref> === Vuelos direutos cancelaos ente los siguientes aeropuertos === '''Dende'l 8 de mayu de 2009''' * Vuelu direutu diariu ente Detroit, MI (DTW) y Orlando, FL (MCO) * Vuelu diariu direutu ente Ft. Lauderdale, FL (FLL) y Manchester, NH (MHT) * Vuelu diariu direutu ente Long Island-Islip,NY (ISP) y Ft. Myers, FL (RSW) '''Notes:''' • El 11 de xineru de 2009, Southwest añadió seis vuelo diarios, y retayó 196 vuelos. Estos cambeos débense principalmente a los elevaos costos de combustible, la incertidume económica, y el fechu de que los primeros meses del añu tienen menos viaxeros qu'aquellos que-yos precieden. Al empar qu'amenorgaron vuelos ampliaron los aviones, p'amenorgar los problemes que pudiera provocar la meteoroloxía nos meses d'iviernu. • Nun esfuerciu continuu p'ameyorar los horarios de vuelos regulares, dende'l 9 de mayu de 2009, Southwest va esaniciar 32 vuelos d'ida y vuelta del so actual horariu de vuelos regulares y va añader 19 vuelos d'ida y vuelta favoreciendo un amenorgamientu de 13 vuelos d'ida y vuelta na so rede de vuelos; les ampliaciones de vuelu inclúin delles restauraciones, nomaes na seición "nuevos vuelos".<ref>{{cita web |url=http://www.usatoday.com/travel/flights/item.aspx?type=blogue&ak=59850430.blogue |títulu=Southwest to trim schedule, but Denver gets new route - Flights: Airfare, flight tracker, delays, miles tracker & airport news - Today in the Sky - USATODAY.com <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor= |enllaceautor= |idioma= }}</ref> === Vuelos internacionales === Antes de la quiebra d'ATA, Southwest Airlines tenía un esitosu códigu compartíu con ATA y con [https://web.archive.org/web/20110203060905/http://www.vueloseconomicosinternacionales.com/ vuelos internacionales] en códigu compartíu o billetes pa vuelos internacionales en 2009. Los destinos operaos por ATA incluyíen vuelos a Canadá, el Caribe, Méxicu, y Europa. En 2010, Southwest entamaba aliase con otres compañíes pa efectuar vuelos tresatlánticos y transpacíficos. El 8 de xunetu de 2008, Southwest anunció que llegara a un principiu d'alcuerdu de códigu compartíu cola segunda aereollinia más grande de Canadá, [[WestJet]]. Los términos del códigu compartíu tendríen de terminar rematando'l 2009. Southwest dixo que tien interés en volar a destinos internacionales nel futuru, a zones del Caribe, Méxicu, ya Inglaterra que tean dientro del algame de los sos aviones.<ref>{{cita web |url=http://cbs11tv.com/business/Southwest.Airlines.Canada.2.766199.html Southwest ufierta vuelos a Canadá|títulu=http://cbs11tv.com/business/Southwest.Airlines.Canada.2.766199.html Southwest ufierta vuelos a Canadá |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://cbs11tv.com/business/Southwest.Airlines.Canada.2.766199.html Southwest ufierta vuelos a Canadá |fechaarchivu=9 d'abril de 2017 }}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20080121030216/http://www.iht.com/articles/ap/2007/06/19/business/NA-FIN-COM-US-Southwest-International-Flights.php/ "Southwest Airlines trabaya pa efectuar vuelos internacionales con ATA" [[International Herald Tribune]] Artículu del 12 de payares de 2007]</ref><ref>Evolución en Southwest, Aviation Week y Space Technology, 3 de setiembre de 2007, p. 46 (entrevista con Bob Jordan, Vicepresidente executivu d'estratexa y teunoloxía)</ref> Southwest tamién anunció los sos planes de volar a Méxicu en códigu compartíu con [[Volaris]] dende 2010. Los planes tán anguaño en puntu muertu a la espera de ver qué aereollinia va ser la qu'encruz la frontera. Los planes pasen por efectuar vuelos en códigu compartíu con compañíes de Ḥawai y del Caribe. Nun futuru alloñáu, ellos entamen efectuar códigos compartíos a Europa y Asia. == Southwest Airlines Vacations == En 1989, Southwest Airlines y [[The Mark Travel Corporation]] algamaron un alcuerdu col qu'apurrir a los veceros la posibilidá d'adquirir paquetes vacacionales completos llamaos [http://www.southwestvacations.com Southwest Airlines Vacations]. Estos paquetes vacacionales incluyiríen vuelos d'ida y vuelta con Southwest Airlines, habitaciones d'hotel, tases d'hotel, tresporte terrestre, puntos Rapid Reward y asistencia al pasaxeru les 24 hores. Los pases pa zones d'interés turísticu, seguros y pistes d'esquí, tamién tán disponibles. == L'efeutu Southwest y los alcuerdos de códigu compartíu == {{VT|L'efeutu Southwest}} [[Ficheru:N626SW B737-300 Southwest Airlines @LAS, January 2007.jpg|thumb|Un avión de Southwest aterrizando en [[Las Vegas (Nevada)|Las Vegas]]. Southwest y [[US Airways]] son les principales compañíes nel [[Aeropuertu Internacional McCarran]].]] L'ésitu y beneficiu del modelu de negocios de Southwest recibió'l nome de ''Efeutu Southwest''. Dende la intención inicial de Southwest en Texas consistente n'efectuar vuelos más baratos que'l costu de conducir ente dos puntos (a empiezos de los 70, mientres la primera gran crisis enerxética nos Estaos Xuníos), desenvolviendo una rede de vuelos con márxenes de precios que dexaren a l'aereollinia ser rentable, anque a cuenta de vuelos ensin esplotar y un usu eleváu de los aviones. L'elementu clave del ''Efeutu Southwest'' ye que cuando una compañía de baxu costu (o cualquier compañía innovador y agresivo) entra nun mercáu, este camuda, y de normal crez fuertemente. Por casu, cuando les tarifes yera un 50% inferiores a les tarifes normales nesi mercáu, el númberu de veceros non yá doblábase, si non que se cuadruplicaba como pocu. Southwest foi una gran inspiradora d'otres aereollinies de baxu costu, y el so modelu de negocios copiáu munches vegaes en tol mundu. Les aereollinies europees [[EasyJet]] y [[Ryanair]] son dos de les aereollinies más conocíes que siguen la estratexa de negocios de Southwest nesti continente (anque EasyJet opera con dos modelos distintos d'aviones a día de güei). Otres aereollinies con un modelu de negocios basáu nel sistema de Southwest son la canadiense [[WestJet]], la [[Malasia]] [[AirAsia]] (la primera y mayor baxu costu n'Asia), la filial de [[Qantas]] [[Jetstar Airways|Jetstar]] (anque Jetstar vuela anguaño con tres tipos de modelos distintos), la [[Tailandia|tailandesa]] [[Nok Air]] y la mexicana [[Volaris]]. === Morris Air === Una aereollinia influyida por Southwest foi [[Morris Air]], fundada por June Morris y [[David Neeleman]], con base n'Utah y qu'operaba nel noroeste de los Estaos Xuníos. Southwest Airlines adquirió Morris Air y absorbió la so capital y rutes según el so inventariu y servicios. David Neeleman trabayó con Southwest mientres un curtiu periodu. Cuando l'alcuerdu de non competencia expiró, Neeleman fundó [[JetBlue Airways]], una aereollinia en competencia direuta que tamién incorporaba munchos principios y práutiques empecipiaos por Southwest, incluyendo'l constituyir una cultura d'empleos positiva y templada y la operación con un namái tipu d'avión.<ref name="Peterson">{{cita publicación |apellíu=Peterson | nome = Barbara | títulu = Blue Streak: Nel interior de jetBlue, l'estrenu que cute a la industria | publicación = Portfolio Hardcover | fecha=2004 | isbn = 1-59184-058-9 }}</ref> === Muse Air === Southwest Airlines dedicóse a la crecedera interior, según a l'alquisición d'otres aereollinies como fixo comúnmente. Sicasí, amás de l'alquisición de Morris Air Transport (ver enriba), Southwest mercó al so competidor [[Muse Air]] en 1985, qu'operaba con aviones McDonnell Douglas MD-80. Muse Air foi renombrada como TranStar Airlines. TranStar Airlines foi cerrada n'agostu de 1987 === Icelandair === En 1997, Southwest y [[Icelandair]] algamaron alcuerdos de mercáu ya intercambiu de pasaxeros al dexar tarifes conxuntes, horarios coordinaos, y la tresferencia d'equipaxes de pasaxeros ente dambes aereollinies en Baltimore. Icelandair efectúa vuelos ente Baltimore y l'[[Aeropuertu de Keflavik]] n'[[Islandia]]. Los vuelos en conexón ente delles ciudaes d'Estaos Xuníos y delles ciudaes d'Europa apaecen nos horarios de Southwest<ref>. {{cita web | autor = Rob Kaiser | títulu = Southwest ufierta nuevos vuelos con tresferencia n'Islandia | publicación = Baltimore Business Journal | fecha = 21 de febreru de 1997 | url = http://baltimore.bizjournals.com/baltimore/stories/1997/02/24/story6.html?page=1 |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> Los programes de viaxeros frecuentes nun s'inclúin nel alcuerdu. === ATA Airlines === [[ATA Airlines]], unu de los principales competidores de Southwest Airlines nel mercáu de Chicago, onde operaba dende l'[[Aeropuertu Internacional Chicago Midway|aeropuertu Midway]] onde tamién lo faía Southwest. ATA declarar en bancarrota, y en 2004, Southwest inyectó capital n'ATA que (al pie de otres coses) favoreció que Southwest facer col 27.5% de les aiciones d'ATA hasta la so salida cuando empezaron los procedimientos del [[Capítulu 11 de la bancarrota]]. Pa despidise de la so estratexa "Nós vamos solos", Southwest empezó'l so primer alcuerdu de códigu compartíu domésticu con ATA, que fizo posible que Southwest Airlines tuviera vuelos al mercáu d'ATA en [[Ḥawai]], a [[Aeropuertu Nacional Ronald Reagan Washington|Washington, D.C.]], y a [[Aeropuertu LaGuardia|Nueva York]]. A finales de 2005, ATA aseguróse 100 millones de dólares en financiamientu adicional de la firma [[MatlinPatterson]], y la inversión orixinal de Southwest con ATA modificar hasta'l puntu de que Southwest dexó de tener el 27.5% de les aiciones (o cualesquier otru interés financieru) n'ATA. L'alcuerdu de códigu compartíu ampliar pa incluyir los 17 destinos d'ATA y los 63 destinos de Southwest. En 2006, la unión de pilotos de Southwest aprovó un alcuerdu por contratu con llimitaciones na crecedera d'este y otros alcuerdos de códigu compartíu. Mientres estes restricciones son a día de güei mínimes, suponen un alcuerdu de crecedera nes negociaciones actuales colos sindicatos. Mientres 2006, Southwest Airlines empezó a comercializar namái vuelos d'ATA. La dependencia d'ATA de la rede de rutes de Southwest siguió creciendo en 2006, y nel momentu que ATA cesó n'abril de 2008, l'aereollinia ufiertaba más de setenta vuelos a la selmana a Ḥawai dende les bases d'operaciones de Southwest en Phoenix, Las Vegas, Los Angeles, y Oakland. Otros vuelos adicionales tuvieron disponibles en munches otres ciudaes a lo llargo de los Estaos Xuníos. Los planes que fueron anunciaos diben empuestos a qu'ATA ufiertara puramente vuelos internacionales pa Southwest en 2010, pero fueron atayaos cuando ATA atayó les sos operaciones sópito'l 3 d'abril de 2008. Nun hubo planes p'abrir un códigu compartíu ATA/Southwest coles compañíes filiales d'ATA, [[North American Airlines]] o [[World Airways]], inclusive cuando dambes son copropiedá de la empresa [[Global Aero Logistics|ATA Holdings]]. El códigu compartíu ATA/Southwest foi atayáu cuando ATA entró nel capítulu 11 de bancarrota'l 3 d'abril de 2008. A les 4:00 A.M. (hora de la mariña este) del 3 d'abril, ATA atayó toles sos operaciones.<ref>{{cita web |url=http://biz.yahoo.com/bw/080403/20080403005406.html?.v=1|títulu=ATA Airlines entra nel capítulu 11 y dexa d'operar atayando los vuelos charter del alcuerdu militar: Financial News - Yahoo! Finance |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080418213147/http://biz.yahoo.com/bw/080403/20080403005406.html?.v=1 |fechaarchivu=18 d'abril de 2008}}</ref> Escontra finales de payares de 2008, Southwest anunció que mercaría'l certificáu d'operación y los restos materiales d'ATA Airlines por que Southwest Airlines pudiera aportar a los slots del aeropuertu de Nueva York de LaGuardia enantes controlaos por ARREYAR. Según Southwest Airlines "... Esto nun inclúi nin aviones, nin instalaciones o emplegaos d'ATA."<ref>{{enllaz rotu|1={{cita web |url=http://phx.corporate-ir.net/phoenix.zhtml?c=92562&p=na048&ID=1228269&highlight= |títulu=Southwest Airlines busca los derechos pa volar al aeropuertu LaGuardia|publicación=[[swamedia.com]] |fecha=3 de febreru de 2009 |fechaaccesu=3 de febreru de 2009}} |2=http://phx.corporate-ir.net/phoenix.zhtml?c=92562&p=na048&ID=1228269&highlight= |bot=InternetArchiveBot }}</ref> === WestJet Airlines === El 8 de xunetu de 2008, Southwest Airlines anunció oficialmente la so intención d'algamar un alcuerdu de códigu compartíu con [[WestJet Airlines]] de Canadá. L'alcuerdu dexaría a los veceros adquirir billetes de caúna na páxina de la otra, según la sincronización de vuelos ente Canadá y los Estaos Xuníos. L'alcuerdu va terminar a finales de 2009.<ref>{{cita web |url=http://biz.yahoo.com/prnews/080708/latu024.html?.v=101|títulu=¿Quies viaxar fuera - Eh? Southwest Airlines va ufiertar vuelos internacionales gracies al pactu cola compañía canadiense WestJet, Vuelos regulares hasta finales de 2009: Financial News - Yahoo! Finen... }}</ref> === Volaris === Southwest anunció'l so segundu alcuerdu de códigu compartíu internacional el 10 de payares de 2008, cola compañía de baxu costu mexicana [[Volaris]]. L'alcuerdu dexaba a Southwest vender billetes en vuelos de Volaris, incluyendo vuelos internacionales dende los Estaos Xuníos que la compañía espera empezó en 2009. L'alcuerdu de códigu compartíu terminó'l 22 de febreru de 2013. == Cultura corporativa == === Esperiencia de Southwest === Los billetes nun pueden ser adquiríos dende axencies de viaxes virtuales como [[Orbitz]] o [[Travelocity]]; magar una minoría pueden adquirise al traviés d'axentes de viaxe. La mayoría de los vuelos de Southwest son vendíes direutamente pola aereollinia per teléfonu o internet na [http://www.southwest.com Páxina web de la compañía] que ye la única qu'ufierta descuentos per internet nos sos billetes. Al contrariu qu'otres grandes aereollinies, Southwest dexa a los sos pasaxeros efectuar cambeos de reserves ensin costos adicionales. Ente que esto apurre flexibilidá a los veceros, Southwest nun dexa conexones ente distintos vuelos de la compañía (de normal un serviciu gratuitu n'otres aereollinies). [[Ficheru:SWAgate.jpg|thumb|Zona d'embarque nuna puerta nel [[Aeropuertu Internacional d'Orlando]].]] Los veceros nun tienen asientos asignaos; anque, tán distribuyíos n'unu de los trés "grupos d'embarque" dependiendo del so tiempu de facturación (facturaciones tempranes suponen embarques tempranos), y son llibres d'escoyer l'asientu que más deseyen, qu'ayuda a l'aereollinia a embarcar más rápido. En mayu de 2006 mientres un alcuentru d'accionistes, la direición de Southwest anunció qu'executaría un estudiu pa evaluar les posibilidaes d'adoptar un sistema de asignación d'asientos en 2008, como parte del so nuevu camín de vuelos de llargu radiu, implementándolo na so teunoloxía de reserves de vuelu. El 8 de payares de 2007, Southwest creó una meyora del procedimientu d'embarque al asignáse-yos a los pasaxeros una lletra d'embarque (A, B o C) xunto con númberu qu'apurre un llugar exactu nel avión (Por casu: A32). La idea ye dexar a los pasaxeros nun tener qu'esperar en ringlera, evitando asina la perda de tiempu dexándo-y l'usu d'un tiempu de relaxación o siguir trabayando. Tamién introducieron tarifes Business por selección, que garantiza un pase d'embarque "A", con una mayor cantidá de puntos nel programa Rapid Rewards, y una bébora. Como resultáu de la política d'embarque, delles compañíes independientes ufierten servicios de facturación automática pa Southwest. Estes compañíes autoricen a los pasaxeros a realizar la facturación automática 24 hores antes de la salida del vuelu (cuando l'aereollinia pon como disponible pa facturación en llinia un vuelu) y tresmitía la información necesaria pa facturar con Southwest asina l'aereollinia abría la facturación en llinia d'un vuelu en concretu. La resultancia d'esti serviciu foi que la xente que lo utilizaba de normal, depués pertenecíen al grupu de los primeres n'embarcar (conocíu como grupu d'embarque "A"). Southwest nun adoptó esta práutica y de fechu presentó una demanda contra una compañía (boardfirst.com) nel xulgáu federal de distritu en Dallas por un usu comercial impermisible de la so páxina web y que tuvo como resultáu'l zarru de boardfirst.com n'ochobre de 2007. Como resultancia del pleitu o les amenaces de faelo, l'últimu serviciu de facturación temprana ceró de manera indefinida'l 15 de setiembre de 2008. [[Ficheru:BWIA-BTerminal.JPG|left|thumb|Módulos A y B apocayá (2005) construyíos y anovaos en [[Aeropuertu Internacional Baltimore-Washington Thurgood Marshall|BWI]] onde Southwest tien 26 puertes d'embarque<ref>{{cita web |url=http://www.bwiairport.com/about_bwi/bwi_timeline/ |títulu=Línea temporal de BWI: BWI d'una güeyada|publicación=BWI Airport |fechaaccesu=29 de xunetu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080730215105/http://www.bwiairport.com/about_bwi/bwi_timeline/ |fechaarchivu=30 de xunetu de 2008}}</ref>]] Southwest dexara siempres tres pieces d'equipaxe de manera totalmente gratuita n'oposición a la llende de dos que tienen munches aereollinies en [[Cabotaxe|vuelu de cabotaxe]]. Sicasí dende'l 29 de xineru de 2008, pueden facturar hasta dos maletes de manera totalmente gratuita. Un tercer bultu puede ser facturáu abonando 25 dólares. Tamién puede facturase una cuarta maleta, y asina hasta la novena bolsa, abonando 50 dólares per bultu. Cualquier pieza adicional, puede facturase abonando 110 dólares per bultu. Hasta'l 2000, Southwest sirvía comíes más pequeñes que les de les aereollinies tradicionales, onde en vuelos curtios consistía nun pequeñu aperitivo y un refrescu, y en vuelos llargos (con una duración de 3 hores o más) un "pack de aperitivos" con cómida preparada. Nel 2000, estes comíes empaquetadas entepasaben la comida sirvida por aereollinies tradicionales como [[United Airlines]] o [[American Airlines]]. Southwest tamién ufierta bebíes en vuelu de manera gratuita (escluyendo les alcohóliques). Nun hai entretenimientu en vuelu. Southwest ye conocida polos sos coloríos anuncios a bordu del avión y tripulaciones que se ponen a cantar. El cantar nun ye normal, y ye abondo popular ente los veceros, pero munchos críticos de viaxes haber consideráu ofensivu y intrusivo.<ref>{{cita web | autor = David Grossman | títulu = Yo nun voi odiar a Southwest nunca más | publicación = USA Today | fecha = 17 d'ochobre de 2005 | url = http://www.usatoday.com/travel/columnist/grossman/2005-10-14-grossman_x.htm |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> Southwest caltuvo unes escelentes cifres de prestu col veceru; en 2006, según el [[Departamentu de tresporte de los Estaos Xuníos|departamentu de tresporte]] nes estadístiques d'avientu, Southwest algamó'l númberu unu (menor númberu de quexes) de toles aereollinies de los Estaos Xuníos, con 0.18 quexes pr cada 100.000 veceros. Southwest Airlines consiguió recibir el menor númberu de quexes por pasaxeros de toles grandes compañíes de los Estaos Xuníos que treslladaren les sos estadístiques al departamentu de tresporte (DOT) dende setiembre de 1987, que ye cuando'l DOT empezó a recoyer les estadístiques de Prestu del veceru y empezaren a publicar los Informes de Veceros en Viaxes Aéreos. ==== Rapid Rewards ==== El programa de viaxeros frecuentes de Southwest llámase [http://www.southwest.com/rapid_rewards/ Rapid Rewards]. Los veceros reciben un puntu per cada vuelu que realicen (inclusive anque'l vuelu realice paraes téuniques). Un billete gratuitu, con caducidá a los once meses, otorgar automáticamente cuando un miembru atropa 16 puntos nun periodu de 24 meses. Amás, otorgar mediu puntu por acutar coches d'arriendu y/ estancies d'hotel en compañíes que tengan rellaciones empresariales cola compañía, ensin que tenga que tar venceyáu a que s'efectuara antes un vuelu con Southwest. Los miembros de Rapid Reward tamién pueden llograr un puntu por cada 1.200 dólares gastaos cola tarxeta de creitu [[Visa Inc.|Visa]] cola marca de Rapid Reward (los pagos con Southwest y los sos asociaos suponen el doble de puntos). Si los miembros rexistren la so tarxeta de creitu con [http://www.rapidrewardsdining.com Rapid Rewards Dining], van recibir 0.25 puntos por cada 100 dólares gastaos nos restoranes asociaos. A empiezos de [[2009]], Southwest anunció'l so primer asociáu de venta d'alcordances, [https://web.archive.org/web/20090515212213/http://www.rapidrewards.flowerclub.com/ TeleFlora Flower Club], en que los sos miembros pueden llograr 0.5 o 1.0 puntos per cada pidíu de flores (dependiendo del costu total del pidíu). El programa Rapid Rewards ganó numberosos [[Freddie Awards]] mientres años. Nel pasáu, axudicábense'l doble de puntos Rapid Rewards si adquiríense los billetes de viaxe per internet, pero esta política foi modificada a finales de 2003, momentu nel cual l'extra de puntos llograos por acutar los vuelos per internet amenorgar a namái mediu puntu por segmentu de vuelu (de tal manera que la compra per internet d'un viaxe d'ida y vuelta apurría tres puntos Rapid Rewards). L'extra de puntos por adquirir los billetes per internet foi atayáu dafechu n'abril de 2005. Hasta febreru de 2006, los viaxes de pagu taben suxetos a les feches festives pero non a los controles de capacidá: unu podría utilizar un viaxe de premiu siempres y cuando hubiera asientos llibres y nun fora una de los cinco feches festives. En febreru de 2006, diéronse-y la vuelta a estes polítiques: les feches festives fueron esaniciaes, pero les capacidaes de control fueron instituyíes, llindando la cantidá d'asientos disponible pa los viaxes con puntos Rapid Rewards. A empiezos de 2006, Southwest amplió'l so alcuerdu de códigu compartíu con [[ATA Airlines]] y dexó l'usu de billetes gratuitos a Ḥawai al costu de dos vuelos de premiu per vuelu. El 3 d'abril de 2008, ATA Airlines atayó tolos sos vuelos al cayer na bancarrota, incluyendo los vuelos en códigu compartíu a Ḥawai. === Anuncios === La compañía emplega humor nos sos anuncios. Los esloganes inclúin "Namái aviones elegantes", "La xente que tenemos equí puede querete" y "L'aereollinia de baxu costu". L'actual eslogan de l'aereollinia ye "Un símbolu de llibertá". Una hestoria escoyida d'imáxenes y videos de publicidá ta disponible na páxina web de la compañía.<ref>"[https://web.archive.org/web/20010161126300/http://www.southwest.com/about_swa/netads.html Galería d'imáxenes históriques de Southwest Airlines]." ''Southwest Airlines''. Comprobáu'l 11 de febreru de 2009.</ref> Dende los 90, Southwest llanzó una campaña publicitaria porr televisión basada na frase "¿Quies escapate?" La presentación comercial risible, situaciones vergonzoses nes que les persones atopar a sigo mesmes esperando a "escapase". Munchos de los anuncios tán acompañaos del estractu sonoru "[ding] El to yes agora llibre pa movete pel país"; una parodia propia del anunciu en vuelu de "yes agora llibre de movete pola cabina". [[Ficheru:Southwest 737.jpg|left|thumb|Un avión de Southwest nel [[Aeropuertu Internacional Chicago Midway]].]] ==== "Namái aviones elegantes" ==== Poco dempués de que Southwest empezara a utilizar la motivación "Namái aviones elegantes", Stevens Aviation, quien utilizara "aviones elegantes" pal so motivación, pensó n'empezar una batalla xudicial pol derechu de marca. En llugar de recurrir a la xusticia, los conseyeros delegaos de dambes compañíes anunciaron la celebración d'una batalla de llucha llibre. Celebráu nel agora baltáu [[Dallas Sportatorium]] (la más famosa instalación de llucha llibre) y celebrada al meyor de dos de trés rondes, el perdedor de cada ronda tenía que pagar 5.000 dólares a l'asociación de caridá qu'él escoyera, y col ganador faciéndose col derechu d'usu de la frase. Un video promocional amosaba a los conseyeros delegaos "entrenando" pa la llucha (col conseyeru delegáu Herb Kelleher que ye ayudáu a llevantase xunto a un puru y un vasu de güisqui (Wild Turkey 101) que-y tán esperando) y distribuyíu ente los emplegaos y como una rueda de prensa xunto col video de la llucha. Herb Kelleher perdió la engarradiella pa Southwest, con Stevens Aviation llogrando los derechos de la frase. Kurt Herwald, conseyeru delegáu de Stevens Aviation, concedió darréu l'usu de "namái aviones elegantes" a Southwest Airlines. La resultancia foi que dambes compañíes pudieron utilizar la frase, 15.000 dólares fueron a organizaciones de caridá y una magnífica campaña de [[publicidá]] pa dambes compañíes. === Emplego === El presidente y conseyeru delegáu de Southwest ye [[Gary C. Kelly]], quien reemplazó a [[Colleen Barrett]] como presidente'l 15 de xunetu de 2008. La direutora financiera de Southwest ye [[Laura Wright]]. En xunetu de 2007, [[Herb Kelleher]] dimitió como direutor. [[Colleen Barrett]] dexó'l so puestu de responsable de la secretaría direutivo y corporativo en mayu de 2008 y como presidente en xunetu de 2008. Dambos siguen siendo emplegaos activos de Southwest Airlines. === Trabayu entamáu === Anque Southwest ta considerada una aereollinia "baxu costu", ta fuertemente sindicada en comparanza con otres aereollinies.<ref>[http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4188/is_20040716/ai_n11465633 Southwest recibe nuevu CEO | Desert News (Salt Lake City) | Atopa artículu en BNET.com<!-- Bot generated title -->]</ref> L'asociación de pilotos de Southwest, un sindicatu ensin venceyar a l'Asociación de Pilotos de Llinia Aérea, representa a los pilotos de l'aereollinia.<ref>[http://www.swapa.org/ SWAPA<!-- Bot generated title -->]</ref> Los téunicos de caltenimientu d'aeronaves tán representaos pola Asociación Fraternal de Mecánicos d'Aeronaves ([[AMFA]]).<ref>[http://www.amfanatl.org/ AMFA Home<!-- Bot generated title -->]</ref> Los axentes de facturación y reserves tán representaos pola Asociación Internacional de Maquinistes y trabayadores aeroespaciales (IAM). Los axentes de vuelu, tripulantes de cabina, axentes de rampla y axentes d'operaciones tán representaos pol sindicatu de trabayadores del tresporte (TWU). === ''Airline'' === La versión estauxunidense del [[reality show]] ''[[Airline (serie de televisión)|Airline]]'' amosó a los pasaxeros y emplegaos de Southwest Airlines nun día de vida cualesquier en dalgún de los principales aeropuertos de Southwest (BWI, MDW, LAX, y HOU). El "reality" empezó'l 5 de xineru de 2004 na [[A&Y Network]], pero foi atayáu dempués de setenta episodios el 15 d'avientu de 2005. == Flota == === Flota actual === A finales d'avientu de 2017, la flota de Southwest Airlines ta compuesta de 705 aeronaves, con una edá permediu de 10,6 años, toos del modelu [[Boeing 737]].<ref name="fleet"/> <center> {| class="toccolours sortable" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse" |- style="background:orange;" |+ '''Flota de Southwest Airlines'''<ref name="fleet">{{cita web |url=http://www.planespotters.net/Airline/Southwest-Airlines |títulu=Southwest Airlines – Details and Fleet History – Planespotters.net Just Aviation |editorial=Planespotters.net |fechaaccesu=25 de xineru de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120125001617/http://www.planespotters.net/Airline/Southwest-Airlines |fechaarchivu=25 de xineru de 2012 }}</ref> |- style="background:#FE9A2e;" !Aeronave !En serviciu !Pidíos !Pasaxeros !class=unsortable|Notes |- |- |[[Boeing 737 Next Generation|Boeing 737–700]] |511 | - |143 |Primer veceru n'operar el modelu, espérase qu'en 2013 tola flota cunte con 143 sielles |- |[[Boeing 737 Next Generation|Boeing 737–800]] |181 |21 |175 |Entregues restantes previstes pa 2013<ref name="738march"/> <br />Configuráu con capacidá [[ETOPS]].<ref>{{cita publicación |url=http://www.blogsouthwest.com/blogue/southwest-airlines-gary-kelly-addresses-wings-club-new-york-city |títulu=Southwest Airlines' Gary Kelly Addresses the Wings Club in New York City |fecha=15 d'avientu de 2010 |fechaaccesu=8 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120319003843/http://www.blogsouthwest.com/blogue/southwest-airlines-gary-kelly-addresses-wings-club-new-york-city |fechaarchivu=19 de marzu de 2012 }}</ref> |- |[[Boeing 737 MAX|Boeing 737 MAX 7]] | - |30 |150 |Ta previstu que sía'l primer veceru en recibir l'aeronave. El pidíu puede intercambiase col modelu 737 MAX 8.<br /> Entrada en serviciu prevista pa 2017<ref name="boeing.mediaroom_1" /> |- |[[Boeing 737 MAX|Boeing 737 MAX 8]] |13 |197 |175 |Ta previstu que sía'l primer veceru en recibir l'aeronave. El pidíu puede intercambiase col modelu 737 MAX 7.<br /> Entrada en serviciu prevista pa 2017<ref name="boeing.mediaroom_1">{{cita publicación |url=http://boeing.mediaroom.com/index.php?s=43&item=2072|títulu=Boeing 737 MAX Logs First Firm Order from Launch Customer Southwest Airlines|fecha=13 d'avientu de 2011}}</ref> |- !Total !705 !248 ! ! |} </center> L'aereollinia cunta con más [[Boeing 737]] na so flota que nenguna otra aereollinia nel mundu; Southwest ye de cutiu mentada como aereollinia pionera n'utilizar un únicu tipu d'aeronave. Sicasí, Southwest operó dalgunos [[Boeing 727-200|727-200]] arrendaos a finales de los 70 y de nuevu a mediaos de los 80, y el so filial [[TranStar Airlines]] operó dalgunos [[DC-9]] y [[MD-80]] a mediaos de los 80. Southwest foi veceru de llanzamientu de los trés variantes de Boeing 737 qu'operen anguaño, y foi la primer aereollinia en poner xuntos en serviciu al modelu 500 y el modelu next-generation 700. Southwest tien un amiestu d'aviones nuevos y vieyos tantu de la versión "clásica" como "next generation" del 737.<ref>{{cita web | autor = [[Boeing Commercial Airplanes]] | títulu = The Boeing Next-Generation 737 Family | url = http://www.boeing.com/commercial/737family/background.html |fechaaccesu=10-06-2006-06-10 }}</ref> En febreru de 2010, Southwest tenía una flota con una media d'edá de 12,9 años,<ref>{{cita web |url=http://www.airfleets.net/ageflotte/Southwest%20Airlines.htm |títulu=Edad de la flota de Southwest Airlines |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> y efectúen una media d'unos siete vuelos al día. Los aviones percuerren una distancia media por vuelu de 633 milles (unos 1050 quilómetros) con una duración media d'una hora y 48 minutos. Esto significa que l'usu diariu de cada avión ye, de media, de doce hores y 36 minutos.<ref name = "FS" /> Los asientos de Southwest tienen el mesmu anchor que cualesquier otru operador de 737s nos Estaos Xuníos. Sicasí, los asientos tien aproximao una pulgada más d'anchor que los aviones de la familia [[Airbus A320|A320]] operaos por compañíes de baxu costu como [[Frontier Airlines]], [[JetBlue]], [[Virgin America]], [[USA 3000]], y delles otres competidores. Los asientos de Southwest tienen una distancia ente ellos d'ente 32 y pulgaes (ente 77 y 80 centímetros), en comparanza cola media de 31 a 32 pulgaes (75-77&nbsp;cm) de les aereollinies doméstiques de los Estaos Xuníos. Sicasí, la compañía de baxu costu [[JetBlue Airways]] ufierta dende 32 a 36 pulgaes (75-87&nbsp;cm).<ref>[http://www.seatguru.com/airlines/JetBlue_Airways/information.php Información xeneral de JetBlue<!-- Bot generated title -->]</ref> Los 737-300 y 737-500 de Southwest nun tán forníos con cabina electrónica, como si tienen los 737-300, 737-400, y 737-500 d'otres compañíes. Nel so llugar, el cuadru de mandos ye totalmente analóxicu, más similar a les primeres variantes del 737. Les cabines de los nuevos 737-700 y otros "Next Generation" tienen yá elementos electrónicos, y Southwest preparó los sos 737-7H4 pa emular l'apariencia de los 737-300 y 737-500 con mires de estandarizarlos. Los trés versiones del Boeing 737 qu'opera Southwest utilicen HUD nel cuadru de mandos. Esta teunoloxía consiste nun panel de cristal que se baxa del llau del capitán, y amuesa información de vuelu primaria como un holograma. Desque se terminó la producción del 737-300 y el 737-500, los pidíos más recién de Southwest fueron puramente pol modelu 737-700. Southwest empezó a retirar los sos 737-300 más antiguu, dende avientu de 2007, amenorgando la so flota de -300 dende los 194 iniciales. Sicasí, dellos -300 tán siendo remocicaos pa dotalos de nuevos preseos electrónicos. Estes remodelaciones dexen que l'avión sía compatible n'operación col -700, y va dexar a l'aereollinia llevar a cabu la so iniciativa d'igualar la configuración de la so flota; según otres meyores, estes meyores van dotar al -300 de navegación por [[GPS]]. Southwest espera importantes amenorgamientos de costos con esta iniciativa.<ref>{{cita web |url=http://www.boeing.com/news/releases/2008/q4/081222a_nr.html|títulu=Nota de prensa de Boeing Press del 22 d'avientu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110426035315/http://www.boeing.com/news/releases/2008/q4/081222a_nr.html |fechaarchivu=26 d'abril de 2011}}</ref> Southwest ye'l mayor operador mundial del 737. La so flota activa actual supera los 500 aviones. En términos del total de producción del 737 (de tolos modelos de la hestoria), les entregues de nuevos aviones de Boeing a Southwest supón aproximao un 9% del total de la producción. Southwest tien una de les mayores flotes de Norteamérica. === Flota retirada === <center> {| class="toccolours" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse" |+ '''Flota retirada de Southwest Airlines''' |- bgcolor="#ffcc99" !Avión !Añu d'introducción !Añu de retiru !Reemplazu !Notes |- |[[Boeing 727|Boeing 727-200]] |1979 |1987 |[[Boeing 737|Boeing 737-200]] | |- |[[Boeing 737|Boeing 737-200]] |1971 |2005 |[[Boeing 737 Next Generation|Boeing 737-700]] |Primer avión de Southwest |- |[[Boeing 737 Classic|Boeing 737-500]] |1990 |2016 |[[Boeing 737 Next Generation|Boeing 737-700]] |Veceru de llanzamientu |- |[[Boeing 737 Classic|Boeing 737-300]] |1984 |2017 |[[Boeing 737 MAX|Boeing 737 MAX 8]] |Veceru de llanzamientu de Norte America |} </center> == Llibrea == [[Ficheru:Southwest Airlines B-737-300 N640SW.jpg|thumb|[[Boeing 737|Boeing 737-300]] (N340SW) de Southwest cola llibrea de 1971-2000.]] [[Ficheru:SouthwestNewLivery.jpg|thumb|[[Boeing 737|Boeing 737-300]] de Southwest cola llibrea de 2001-Actual.]] La [[llibrea]] orixinal de Southwest foi [[beige]] y colloráu, con naranxa nel final de la cola, y tires de color blancu pa dixebrar cada seición de color. La pallabra ''Southwest'' apaecía en blancu na porción beige de la cola. (Anque, nos trés primeros 737-200, dende xunu de 1971, nel llau esquierdu del avión, la pallabra ''Southwest'' foi asitiada tou a lo llargo de la parte cimera de la porción trasera del fuselaje, cola pallabra ''Airlines'' pintada na cola onde anguaño ta la pallabra ''Southwest''. Nel llau derechu, la pallabra ''Southwest'' taba nel mesmu llugar qu'anguaño, pero tamién tenía la pallabra ''Airlines'' pintada na parte cimera de la porción trasera del fuselaje. Southwest introdució la flota "cañón azul" en 2001, el so primer cambéu de llibrea nos sos trenta años de vida. El ''Spirit One'' foi'l primer avión pintáu colos nuevos colores. La nueva llibrea reemplazó'l color beige como principal pol azul cañón y camudó los colores de testos y tires, pol doráu. (El final de cola naranxa ta inda n'usu.) Les tires a lo llargo del avión recibieron un diseñu más curvado, totalmente horizontales na llibrea orixinal. La llibrea orixinal ta siendo retirada, magar tres aviones van siguir cola llibrea orixinal pa conmemorar les trés ciudaes orixinales de Southwest. En payares de 2007, Southwest taba realmente cerca de completar l'actualización de flota.<ref name = "FS" /> Los diseños de les llibrees de Southwest esploten perfectamente l'aspeutu antiestético de los winglets. Los primeros aviones dotaos de winglets permanecen con estos ensin pintar (siguiendo les tires del fuselaje), pero los siguientes aviones apurríos con winglets lleven el testu "SOUTHWEST.COM" escritu nellos. Tolos aviones van ser progresivamente repintados col ".com" nos winglets. Los aviones con llibrees especiales y winglets, como'l Shamu, tienen winglets totalmente blancos.<ref name = "FS" /> Dellos aviones de Southwest amuesen temátiques especiales, en llugar de la llibrea normal. Estos aviones temáticos tienen nomes especiales, de normal terminaos en "One". Dalgunos de los más conocíos exemplos son: * '''''[[Shamu]]''''': Los trés aviones fueron pintaos pa paecese a una [[Orca]], con anuncios pa [[SeaWorld]]. **El primer avión que foi pintáu colos esquemes "Shamu" foi'l N334SW (1988), un 737-300, y foi más tarde siguíu pol N507SW (Shamu II) y el N501SW (Shamu III), dambos 737-500. Cola progresiva retirada de los 737-200 de Southwest, el 737-500 empezó a operar nun amenorgáu área xeográfica antes operáu polos 737-200, y por tanto, Sía World nun podía consiguir la correuta esposición nel ámbitu nacional con estos dos únicos aviones. Dos 737-700, el N713SW y el N715SW, fueron repintados pa convertise nos nuevos aviones Shamu, y tantu el N501SW como'l N507SW foi on repintados con coloriar Cañón Azul. Los trés aviones Shamu actuales yá nun son conocíos como Shamu I, II, o III. El trabayu de pintura yá namái consta nos morros de cada avión cola pallabra "Shamu". Los portaequipajes cimeru de los -700 amuesen anuncios de Sía World, sacante nes partes frontera y trasera del avión, onde los portaequipajes nun son uniformes, nin abondo grandes. * Unu de los portadores de la llibrea "Shamu", ye'l primer 737-500 construyíu del mundu. * '''''The Spirit of Kitty Hawk''''': (1984) Llibrea y títulu con que cunten los trés primeros Boeing 737-300 introducíos na flota de Southwest Airlines. El N300SW ye'l 737-300 más antiguu de la flota de Southwest, siguíu polos sos hermanos, el N301SW y el N302SW. * '''''Lone Star One''''': (1990) La bandera del estáu de [[Texas]] apaez a lo llargo del avión. * '''''Arizona One''''': (1994) La bandera del estáu d'[[Arizona]] apaez a lo llargo del avión. * '''''The June M. Morris''''': (1994) N'honor de June Morris, firma y logo de Morris Air nel morru. El logo foi retiráu de la llibrea "Cañón Azul" * '''''California One''''': (1995) La bandera del estáu de [[California]] apaez a lo llargo del avión. * '''''Silver One''''': (1996) Avión del 25ᵘ aniversariu. Primeramente pintáu de color metálicu brillante, foi pintáu más tarde en color plata, pa faer más fácil el so caltenimientu. Esti avión tamién cuntaba con asientos platiaos, que fueron reemplazaos p'asemeyalos a los del restu de la flota pa mayor simplicidá. Silver One tamién cuntaba con vasos platiaos. * '''''Triple Crown One''''': (1997) Llibrea dedicada a los emplegaos de Southwest, como reconocencia de Southwest por recibir el premiu Triple Crown de la industria aéreo (récor de puntualidá, meyor manexu d'equipaxes, y menos reclamaciones de pasaxeros). Los portaequipajes cimeros del Triple Crown One lleven inscritos los nomes de tolos emplegaos que trabayaben pa Southwest nesi momentu, en virtú de la so contribución nel llogru del premiu. * '''''Nolan Ryan Express''''': (1998) Pegatina conmemorativa dedicada al famosu pitcher texano [[Nolan Ryan]] que ye'l [[MLB]] de tolos tiempos con 5.714 boles mandaes fuera del campu. * '''''Nevada One''''': (1999) La bandera del estáu de [[Nevada]] apaez a lo llargo del avión. * '''''New Mexico One''''': (2000) La bandera del estáu de [[Nuevu Méxicu]] apaez a lo llargo del avión. * '''''Spirit One''''': (2001) Avión pa conmemorar el 30ᵘ aniversariu. (Primer avión pintáu col nuevu esquema "Cañón Azul". * '''''The Spirit of Hope''''': (2004) Dedicáu a la Ronald McDonald House. Los portaequipajes del techu tán cubiertos con dibuxos de neños nun Ronald McDonald House nel estáu de Washington.*'''''Maryland One''''': (2005) La bandera del estáu de [[Maryland]] apaez a lo llargo del avión. * '''''Slam Dunk One''''': (2005) Tien un logo distintu d'equipos de [[baloncestu]] de la NBA en cada portaequipajes cimera; y un gran logo de baloncestu nel fuselaje, en reconocencia del sofitu de Southwest a la [[National Basketball Association]]. *'''''Illinois One''''': (2008) La bandera del estáu d'[[Illinois]] apaez a lo llargo del avión. * Southwest recibió tanto'l 737 númberu '''5.000''' construyíu (13 de febreru de 2006) como'l '''2.000''' "Next Generation" construyíu (27 de xunetu de 2006). El 2.000ᵘ "Next Generation" ta marcáu como tal na so llibrea, anque'l 5.000ᵘ nun contién nenguna referencia a ello. Tien una placa conmemorativa del 737 5.000ᵘ na parte cimera de la puerta d'embarque. * Southwest recibió'l so 737 '''500ᵘ''' el 28 de xunu de 2007. Esti avión ta pintáu n'honor a dichu afitáu. * '''''Tinker Bell One''''': (2008) Pintures de Tinker Bell. * '''''Sports Illustrated''''': (2009) Un llargu decálogu d'ediciones ilustraes de deportes acuáticos de [[Bar Refaeli]] afata'l fuselaje del N922WN<ref>{{cita web |títulu=Southwest pinta aviones con modelos acuáticos |publicación=[[PopSci.com.au]] |fecha=12 de febreru de 2009 |url=http://www.popsci.com.au/military-aviation-amp-space/article/2009-02/southwest-paints-swimsuit-model-plane |fechaaccesu=12 de febreru de 2009}}</ref> * Anque nun ye una llibrea especial, Southwest opera'l primera 737-700 salíu de fábrica. Tolos aviones con llibrees especiales hasta'l ''Spirit One'' lleven los colores orixinales de la llibrea beige, colorada y naranxa nel estabilizador vertical y timón. Les siguientes ediciones especiales amuesen coles col esquema de color "cañón azul". == Récor medioambiental == N'abril de 2007, el puertu de Portland apurrió a Southwest Airlines el premiu a la excelencia medioambiental en reconocencia del esfuerciu exemplar na categoría d'Innovación Medioambiental.<ref>{{cita web |url=http://www.southwest.com/swamedia/factsheet.html |títulu=Dato de southwest. Reconocencies de Southwest Airlines |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090220193749/http://www.southwest.com/swamedia/factsheet.html |fechaarchivu=20 de febreru de 2009}}</ref> == Incidentes y accidentes == [[Ficheru:SWA Boeing 737 departing SFO 3-23-09.JPG|thumb|200px|Southwest en despegue y ascensu dende San Francisco.]] Southwest tuvo trés grandes incidentes notables y nunca sufrió la muerte de nengún pasaxeru por cuenta de un accidente.(Al 18 d'Abril de 2018 ésti datu quedó caducu debíu al accidente producíu'l 17 d'Abril del mesmu añu) * El 5 de marzu de 2000, el [[Vuelu 1455 de Southwest Airlines|vuelo 1455]] salir de pista cuando intentaba aterrizar nel aeropuertu de Burbank-Glendale-Pasadena, agora llamáu [[Aeropuertu Bob Hope]], [[Burbank]], [[California]], mancando a 43 persones. L'incidente provocó'l despidu de los pilotos, y que l'avión quedara inservible. * El 11 d'agostu de 2000, el pasaxeru Jonathan Burton rompió la puerta de cabina del vuelu 1763 mientres s'atopaba en ruta de [[Las Vegas]] a [[Salt Lake City]]. En defensa propia, los otros pasaxeros amenorgaron a Burton quien más tarde morrió como resultáu de les sos firíes.<ref>{{cita web |títulu=informe policial |url= http://www.thesmokinggun.com/archive/southwest1.html|autor=Policía De [[Salt Lake City]] |fechaaccesu=22 de xunu de 2007}}</ref><ref>{{cita web |títulu=Les aereollinies tienen de fortificar la cabina |url=http://www.planeinsanity.com/column2001_09a.html |autor=Elliott Hester |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070629012820/http://www.planeinsanity.com/column2001_09a.html |fechaarchivu=29 de xunu de 2007 }}</ref> * El 8 d'avientu de 2005, el [[Vuelu 1248 de Southwest Airlines|vuelo 1248]] salir de pista cuando aterrizaba nel [[Aeropuertu Internacional Chicago Midway]] mientres unes condiciones de nieve intenso. Un neñu de seis años morrió a consecuencia del accidente del coche en que diba, cuando l'avión internar nes cais de la ciudá. D'ente los pasaxeros y persones de tierra, tan solo echar# voz de mancaes leves. L'avión arreyáu, el N471WN, convertir nel N286WN en reparándose. * 1 d'abril de 2011: [[Vuelu 812 de Southwest Airlines]] * El Domingu 12 de xineru de 2014, el vuelu 4013 que yera efeutuáu con una aeronave Boeing 737-700, con 124 pasaxeros y 5 tripulantes a bordu, aterrizo nel aeropuertu equivocáu. El 737-700 desapiego del Aeropuertu Internacional Chicago-Midway con destín al Aeropuertu de Branson, en Missouri, aterrizo nel Aeropuertu M. Graham Clark, nel condáu de Taney, a solu 11 quilómetros del aeropuertu de Branson. Unes de les grandes problemátiques foi que l'Aeropuertu de Branson, onde tenía qu'aterrizar, tien una pista de 2180 metros, y l'Aeropuertu M. Graham Clark tan solo 1140 metros de llargu, y a la fin de la pista hai una cayida significativa y dempués la carretera federal 65. L'avión aterrizo'l Domingu a les 6:11 P.M. Tolos pasaxeros fueron unviaos al Aeropuertu de Branson, nel qu'un avión de la compañía llegó pa faese cargu de los pasaxeros y llevalos al Aeropuertu de Dallas-Love Field. Nun hubo nengún mancáu. * El 25 d'abril de 2016 el vuelu 225 de Chicago a Orlando tuvo que faer un aterrizaxe d'emerxencia por cuenta de una falla nun motor, nel aeropuertu internacional de Pensacola, Florida. * El 17 d'abril de 2018 el [[vuelu 1380 de Southwest Airlines|vuelo 1380]] de NYC a Dallas, un B737-700, sufre una avería y esplosión del motor 1, produciendo la rotura d'una ventana y la consiguiente parcial succión d'una pasaxera que taba sentada nesi asientu. Productu de les mancadures ésta muyer finó. L'avión aterrizó d'emerxencia nel aeropuertu de Filadelfia. == Premios y reconocencies == * Los American Brand Excellence Awards reconocen a les meyores compañíes nacionales que meyor atienden les necesidaes de los executivos d'empreses de pequeñu y medianu tamañu. En 2007, Southwest Airlines allugar ente los meyores nel segmentu de Viaxes, basándose nes resultancies d'una encuesta a nivel nacional de la Rede Nacional de los Periódicos de Negocios de les Ciudaes efectuada a 1.000 executivos qu'evaluaron unos 251 elementos de cada marca. * El programa de Southwest Airlines Rapid Rewards foi gallardoniáu na revista ''InsideFlyer'' nos Freddie Awards añales de 2006 como'l Meyor Programa del añu, el Más Premiáu, la Meyor Páxina web, y les Meyores Promociones. * En 2007, per octavu añu consecutivu, la revista ''Business Ethics'' nomó a Southwest Airlines nos sos "100 Meyores Compañíes pal Ciudadanu", una llista que califica a les compañíes públiques basándose nel so serviciu empresarial a dellos grupos de veceros.<ref name="Business Ethics">{{cita web |url=http://www.business-ethics.com/node/75|títulu=100 Meyores Compañíes al Ciudadanu 2007|publicación=Business Ethics Magacín |fechaaccesu=5 de payares de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081107060901/http://www.business-ethics.com/node/75 |fechaarchivu=7 de payares de 2008}}</ref> Southwest ye una de les once úniques que se repitieron na llista nos ocho años de vida d'esta. * En 2005 y de nuevu en 2008 L'[[American Customer Satisfaction Index]] (ACSI) reconoció a Southwest Airlines como líder de la industria en prestu del veceru. El ACSI, dirixíu pola Universidá de Michigan, trata de manera independiente los niveles de prestu del veceru basándose na esperiencia vivida polos veceros.<ref name="ACSI">{{cita web |url=http://www.theacsi.org/index.php?option=com_content&task=view&id=147&Itemid=155&i=Airlines |títulu=Puntuaciones de la Industria Aéreo|publicación=American Customer Satisfaction Index |fechaaccesu=15 de mayu de 2008}}</ref> * Dende 2000, la revista HISPANIC incluyó a Southwest Airlines na so llista Corporate 100 pol so lideralgu na proporción d'oportunidaes a los hispanos y el so programa d'empléu, formación, y sofitu a les minoríes. * La Express Delivery & Logistics Association nomó a Southwest Airlines como la "Aereollinia del Añu 2006." * En 2005, American Small Business Travelers Alliance calificó a Southwest Airlines como la "Meyor Aereollinia pa los Viaxeros de Pequeños Negocios." * La presidenta de Southwest, Colleen Barrett, foi escoyíu como ganador del premiu Tony Jannus de 2007,<ref name="Tony Jannus Award">{{cita web |url=http://www.tonyjannusaward.com/legacy.html|títulu=Antiguos Ganadores del Premiu Tony Jannus|publicación=Tony Jannus Award |fechaaccesu=5 de payares de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080720015115/http://www.tonyjannusaward.com/legacy.html |fechaarchivu=20 de xunetu de 2008}}</ref> convirtiéndose na primer muyer en ser gallardoniada nes sos 44 años d'historia d'esti premiu aeronáuticu. * La revista Professional Women incluyó a Southwest Airlines na so clasificación de 2006 de les "Compañíes Más Almiraes poles Muyeres." * Acordies cola revista ''Institutional Investor'', Southwest Airlines yera la primera na categoría de consumidores d'ente toles aereollinia como la "Compañía más prestosa pal accionista" basándose na efectividá del gobiernu de Southwest y de les rellaciones colos inversores como parte de los sos esfuercios por amontar el valor de les aiciones. * Southwest Airlines asitióse como la meyor na novena encuesta añal d'aereollinies ''Business Travel News''. * En 2006, Southwest apaeció na llista de GIjobs.nets de los cincuenta contratistes d'antiguos militares. Nel puestu 37, Southwest foi la única gran compañía qu'apaeció na llista. * Nel so artículu de xineru de 2006, Institutional Investor señaló al direutor de Southwest, Gary Kelly, como unu de los direutores más importantes d'América. Foi calificáu como'l meyor direutor aereu del sector de les aereollinies. == Referencies == {{llistaref|3}} {{Commons|Southwest Airlines}} == Enllaces esternos == * [http://espanol.southwest.com/ Southwest Airlines] * [http://www.southwest.com Southwest Airlines] (inglés) * [https://web.archive.org/*/http://www.southwest.com/vamonos/ Southwest Airlines] (español, archivu) * [https://web.archive.org/web/20170930084916/http://www.spiritmag.com/ Revista d'a bordu Spirit] (inglés) * [https://web.archive.org/web/20090501195127/http://www.helloflight.com/Airlines/SWA/Southwest_Airlines.Cfm Actuales vuelos de Southwest Airlines - HelloFlight.com] (inglés) * [http://www.blogsouthwest.com/ Nuts About Southwest - Blogue oficial de Southwest Airlines] (inglés) * [http://www.southwestvacations.com/custcare/spanish.asp Southwest Vacations] (español) * [http://www.southwestvacations.com Southwest Vacations] (inglés) * [https://web.archive.org/web/20081210130151/http://www.pw.utc.com/vgn-ext-templating/v/index.jsp?vgnextoid=2y35288d1c83c010VgnVCM1000000881000aRCRD&prid=0d7f7fac9b77a110VgnVCM100000c45a529f____ Nota de prensa de Southwest sobre operación ecolóxica del 11 de xunu de 2008] (inglés) * [http://www.seatguru.com/airlines/Southwest_Airlines/information.php Configuración d'asientos de Southwest Airlines en SeatGuru.com] (inglés) * [http://www.airfleets.net/ageflotte/?file=calcop&opp=Southwest%20Airlines Edá de la flota de Southwest Airlines] (inglés) * [http://finance.yahoo.com/q?s=LUV&d=t Perfil financieru de Southwest Airlines en Yahoo!] (inglés) * [https://web.archive.org/web/20070927004453/http://www.startupstudio.com/southwest-airlines-founder-herb-kelleher/podcasts/2007/01/19/ StartupStudio - Entrevista con Herb Kelleher na sede de Southwest Airlines] (inglés) {{Tradubot|Southwest Airlines}} {{control d'autoridaesç} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Southwest Airlines]] [[Categoría:Aereollinies d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Empreses de Texas]] [[Categoría:Aereollinies de baxu costu]] [[Categoría:Aereollinies fundaes en 1971]] 1sbvlh6mzl084u72c59hk9blm74udfs 4379625 4379561 2025-06-26T10:12:58Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379625 wikitext text/x-wiki {{Organización}} '''Southwest Airlines Co.''' ({{nyse|LUV}}) ye una [[aereollinia de baxu costu]] d'[[Estaos Xuníos]] con sede en [[Dallas]], [[Texas]].<ref>"[https://web.archive.org/web/20100724030356/http://www.southwest.com/about_swa/press/factsheet_espanol.html#Headquarters Fueya de datos de Southwest Airlines]." Southwest Airlines. Actualizáu 16 de xunetu de 2009. Consultáu'l 19 de xunetu de 2010.</ref> Ye la mayor aereollinia de los Estaos Xuníos por númberu de pasaxeros nacionales tresportaos al añu (a 31 d'avientu de 2007)<ref>{{cita web |url=http://www.iata.org/ps/publications/Pages/wats-passenger-carried.aspx|títulu=WATS 56th edition, IATA |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110612080336/http://www.iata.org/ps/publications/Pages/wats-passenger-carried.aspx |fechaarchivu=12 de xunu de 2011}}</ref> y la sesta mayor aereollinia por ingresos,<ref>{{cita web |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,297347,00.html|títulu=FOXNews.com - Southwest va imponer l'embarque llibre - Business And Money | Business News | Financial News }}</ref> Caltién la segunda mayor flota d'aviones de pasaxeros de toles aereollinies comerciales del mundu. A abril de 2017, operaba aproximao 3900 vuelos diarios. Southwest Airlines tresportó a más pasaxeros que nenguna otra aereollinia d'Estaos Xuníos dende agostu de 2006 en pasaxeros nacionales ya internacionales según les estadístiques de tresporte del Departamentu de Tresporte de los Estaos Xuníos.<ref>Southwest caltuvo esta posición nes socesives estadístiques mensuales que se publicaron.[https://web.archive.org/web/20090510112004/http://www.bts.gov/press_releases/2006/bts013_06/html/bts013_06.html#table_03 Posición na industria de Southwest Airlines]</ref> Ye una de les aereollinies más rentables del mundu, cumpliendo 36 meses consecutivos de ganancies en xineru de 2009.<ref>{{cita web |url=http://www.etravelblackboard.com/showarticle.asp?id=87650&nav=14 |títulu=Pérdida nel 4ᵘ trimestre, pero tol añu en negru: Southwest|publicación=[[etravelblackboard.com]] |fecha=[[03-02-2009]] |fechaaccesu=3 de febreru de 2009}}</ref> Southwest practica un modelu de negociu bien rentable y inusual nes aereollinies tradicionales: vuela munchos trayectos curtios, con rápides rotaciones nos aeropuertos secundarios (más eficientes y menos costosos) de les grandes ciudaes y usando principalmente un únicu tipu d'avión, el [[Boeing 737]]. == Historia == Southwest Airlines foi creada p'atender nos sos entamos a tres ciudaes en Texas como '''Air Southwest''' el 15 de marzu de 1967, por [[Rollin King]] y [[Herb Kelleher]]. Acordies con una hestoria comúnmente mentada, King esplicó-y el proyeutu a Kelleher mientres una cena dibuxando nuna servilleta un triángulu que simbolizaba les rutes.(Dallas, Houston, San Antonio)<ref>{{cita web | autor = Gayle Sato Stodder | títulu = Faciendo cuentes de gent4: Southwest Airlines - Perfil de la Compañía | fecha = 1997 | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m0DTI/is_n9_v25/ai_19892335 |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 }}</ref> Dalgunes de les aereollinies d'esi momentu ([[Braniff]], [[Trans-Texas Airways|Trans-Texas]], y [[Continental Airlines]]) empecipiaron aiciones llegales, y embarcáronse nuna batalla llegal de trés años pa dexar en tierra a Air Southwest. Air Southwest finalmente ganó na [[Corte Suprema de Texas]], que finalmente concedió a Air Southwest derechos de vuelu en [[Texas]].<ref>Refugaes los pidimientos, ''[[Texas Aeronautical Commission]] et al. v. Braniff Airways et al.'', 454 S.W. 2d 199 (Corte Suprema de Texas, 13 de mayu de 1970)</ref> La decisión final llegó'l 13 de mayu de 1970, cuando la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos|Corte Suprema estauxunidense]] decidió refugar la so revisión ensin comentarios.<ref>Denegación de comprobación, 400 U.S. 943 (1970)</ref> Esta fecha ta considerada por munchos como'l momentu en qu'empezó ''de facto'' la [[desregularización]] de la industria aéreo. La hestoria de lluches xudiciales de Southwest foi representada nel llibru pa neños, ''Gumwrappers y Goggles'' de [[Winifred Barnum]] en 1983. Nel cuentu, TJ Love, un pequeñu avión de reacción, ye lleváu a xuiciu por dos grandes aviones de reacción pa echa-y del so hangar, ya intenten torgar que siga volando. Lleváu al xulgáu, TJ Love consigue caltener los sos derechos de vuelu gracies a la defensa de "L'Abogáu". Anque nun se menta'l nome de nenguna compañía nel llibru, los colores de TJ Love son los de Southwest Airlines, y los otros dos aviones porten l'esquema de color de Braniff y Continental. "L'Abogáu", pela so parte, guarda una gran semeyanza con Herb Kelleher. El llibru foi afechu nel musical ''Amuesa'l to espíritu'', patrocináu por Southwest Airlines, y representada namái nes poblaciones onde operara la compañía.<ref>{{cita web |url= http://www.poohbooli.com/bio.html |títulu= Winifred Barnum |fechaaccesu=9 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070928220458/http://www.poohbooli.com/bio.html |fechaarchivu=28 de setiembre de 2007 }}</ref> El fundador de Southwest Airlines, Herb Kelleher, estudió fondamente a la compañía aérea californiana [[Pacific Southwest Airlines]] y utilizó munches de les idees d'esta aereollinia pa crear la cultura corporativa de Southwest, ya inclusive nos sos primeros vuelos utilizó la temática "Llargues piernes y nueches curties" pa los tripulantes de cabina a bordu de los vuelos de Southwest Airlines. Los primeres tripulantes de cabina que trabayaron en Southwest Airlines fueron escoyíos por un comité de persones, ente les cualos taba la qu'escoyó los camareros pal avión de [[Hugh Hefner]] de Playboy. La resultancia foi un grupu de tripulantes de cabina, toes muyeres, que fueron descrites como baillarines de llargues piernes y animadores con "personalidá única". Southwest Airlines y Herb Kelleher vistir con panties calientes y botes de go-go.<ref>Freiberg, Kevin, y Jackie Freiberg. Nueces!. Austin, Texas: Bard Press, 1996.</ref> L'aereollinia adoptó'l primer plan de repartu de beneficios na industria aéreo de los Estaos Xuníos en 1973. Por aciu esti plan y otros, los emplegaos tienen cerca del 10 per cientu de les aiciones de la compañía. L'aereollinia tien sindicáu'l 87 per cientu. Los pilotos tán representaos pola Asociación de Pilotos de Southwest Airlines, un sindicatu independiente del mayor [[Asociación de Pilotos d'Aereollinia]]. === Primeros vuelos === A empiezos de 1971, Air Southwest camudó'l so nome pol de Southwest Airlines, y el primer vuelu efeutuóse'l 18 de xunu de 1971. Los sos primeros vuelos fueron dende [[Dallas Love Field|Love Field]] en [[Dallas (Texas)|Dallas]] a [[Houston (Texas)|Houston]] y [[San Antonio (Texas)|San Antonio]],<ref>{{cita web |url=http://www.southwest.com/about_swa/airborne.html |títulu=Nós nun empecemos a volar ayeri |fecha= 2 de mayu de 2007|publicación=Southwest Airlines |fechaaccesu=9 de xunu de 2007}}</ref> en vuelos curtios, ensin decoración y una estructura tarifaria única, cuestiones qu'afitaron les bases de la popularidá de Southwest y favorecieron la rápida crecedera de los años siguientes. L'empiezu de vuelos en xunu de 1971 foi realizáu con tres aviones [[Boeing 737|737-200]]; un cuartu foi añadíu en setiembre d'esi mesmu añu. Col tiempu, Southwest añadió variantes ameyoraes del 737 pero calteniéndose cola familia del [[Boeing 737]] pa caltener so control los costos d'operación. Tamién esto ayuda a simplificar l'entrenamientu de tripulaciones, el caltenimientu, y les operaciones en tierra, revolucionando les configuraciones de flotes de la industria aéreo. En xineru de 2005, Southwest retiró'l postreru 737-200, la variante más antigua de la so flota. Pa celebrar la retirada del 737-200, escoyer a dellos emplegaos de Southwest por qu'afatiaos con pijamas efectuaren un vuelu bien ceo pa celebrar l'últimu aterrizaxe en Dallas Love. === Primeres perdes y esmoliciones financieres === La resultancia de 1971 y 1972 refundió perdes operatives. Unu de los cuatro aviones foi vendíu a [[Frontier Airlines (1950-1986)|Frontier Airlines]] y los ingresos utilizar pa pagar salarios y cubrir otros gastos. Southwest siguió operando un horariu pa cuatro aviones pero utilizando namái trés, provocando la nacencia del "en diez minutos de regresu", y foi'l tiempu normal de rotación mientres munchos años.<ref>{{cita web |títulu=Por qué y como Southwest Airlines utiliza analistes |url=http://www.utsc.utoronto.ca/~bovaird/c19/SW%20Airlines.htm |autor=Libby Sartain |publicación=Journal of Management Consulting |fecha=1998 |fechaaccesu=9 de xunu de 2007}}</ref> Southwest llogró los sos primeros beneficios en 1973, y siguió en beneficios dende esi momentu; un llogru que nun consiguió igualar nenguna otra aereollinia.<ref name = "SLF">{{cita web |títulu=The Case for Repeal |url=http://www.setlovefree.com/caseforrepeal.html |autor=Southwest Airlines |fechaaccesu=9 de xunu de 2007}}</ref> Southwest utilizó téuniques financieres como la [[cobertoria de combustible]] pa reforzar el so beneficiu y compensar munches de les desventaxes fiscales d'operar una aereollinia. En 1979, Southwest volaba a toles ciudaes qu'anguaño siguen siendo operaes en Texas, incluyendo El Paso, Amarillo, Beaumont, Lubbock, y Midland/Odessa. Los vuelos interestatales empezaron con operaciones a Nueva Orleans en 1979, y Albuquerque en 1980. Oklahoma City y Tulsa fueron añadíos pocu dempués. En 1981 Southwest co-inauguró'l [[Boeing 737|737-300]] xunto con [[USAir]]. En 1982, la primer ampliación en terrén de Texas llevó a Southwest a la Mariña Oeste, añadiendo vuelos a Phoenix, Las Vegas y San Diego. A finales de 1984, el 737-300 foi puestu en serviciu. Los vuelos ente Chicago Midway y St. Louis empezaron en marzu de 1985, espandiendo los vuelos de baxu costu a los mercaos de Midwest. Southwest contrató al so primer pilotu afroamericanu, Louis Freeman, en 1980. En 1992, convertir nel primer afroamericanu en convertise en [[Comandante (militar)|comandante]] de cualesquier de les grandes aereollinies d'Estaos Xuníos.<ref>{{cita publicación |títulu=Aeropuertu BWI y Southwest Airlines saluden a los pioneros d'aviación afroamericanos - 1ᵘ comandante afroamericanu |publicación = Aeropuertu Internacional Baltimore/Washington |fecha = [[05-02-2005]] |url = http://www.bwiairport.com/press_room/press_releases/106/ |fechaaccesu=9 de xunu de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060619082653/http://bwiairport.com/press_room/press_releases/106/ |fechaarchivu=19 de xunu de 2006 }}</ref> [[Ficheru:Southwest Triple Crown.jpg|thumb|left|Un 737-300 de Southwest nel [[Aeropuertu Internacional de Portland]].]] === Contención de los costos de combustible === Southwest Airlines collechóse una reputación de ser bien agresiva y proactiva na contención de los costos de combustible como clave pa caltener los sos márxenes de beneficiu.<ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/2008/06/11/business/11air.html?_r=1&scp=1&sq=airlines+fuel+saving&st=nyt&oref=slogin|títulu=Anuncio de NY Times }}</ref> ==== Cobertoria de combustible ==== Southwest tien un programa de llargu tiempu p'asegurase una cobertoria de [[combustible]] a bonos precios. Dispón d'[[Opción (finances)|opciones]] mientres años sobre'l combustible pa contener les sos fluctuaciones de preciu. En 2000, Southwest dixo tener "afecha la so estratexa de cobertoria" pa "utilizar preseos derivativos financieros... Cuando aparenta que la compañía puede llograr una ventaya nes condiciones de mercáu." Amás, la compañía esperaba "tomar ventaya de los precios baxos históricos del combustible."<ref>{{cita web |url=http://sec.edgar-online.com/2000/03/28/13/0000950134-00-002530/Section10.asp|títulu=Balance SEC |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090111105138/http://sec.edgar-online.com/2000/03/28/13/0000950134-00-002530/Section10.asp |fechaarchivu=11 de xineru de 2009}}</ref> La decisión de Southwest demostróse un esfuerciu bien beneficiosu. Pa enllancar los baxos precios históricos, Southwest utilizó los [[mercado|intercambio]] y opciones de llamada p'asegurase'l combustible n'años futuros mientres ellos pagaron precios que creíen más baxos. La compañía tamién sostuvo que con esta nueva estratexa, nun sufriríen riesgos sustanciales si'l preciu del combustible sigue baxando. Primeramente, Southwest taba más comenenciuda n'amenorgar la "volatilidá" del preciu del combustible. Agora, ellos esperen amontar les sos ganancies cola apreciación del preciu del combustible. En 2001, Southwest volvió amontar sustancialmente les cobertories de combustible en respuesta a les proyeiciones de medría del preciu del crudu. Esti usu de cobertories de Southwest caltuvo los sos beneficios mientres les variaciones del petroleu mientres la [[Guerra d'Iraq]] y más tarde pol [[Furacán Katrina]]. Acordies con un informe añal, estes son les cobertories de combustible y el so preciu ("aproximao" por barril, a mediaos de xineru): 2007 con 95% de cobertoria a 50$/barril; 2008 col 65% de cobertoria a 49$/barril; 2009 col 50% de cobertoria a 51$/barril; 2010 col 25% de cobertoria a 63$/barril; 2011 col 15% de cobertoria a 64$/barril; 2012 col 15% de cobertoria a 63$/barril. Acordies col so Informe añal de 2006,<ref>{{cita web |url=http://www.southwest.com/investor_relations/swaar06.pdf|títulu=Informe añal 2006 |fechaaccesu=15 d'abril de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090325094321/http://www.southwest.com/investor_relations/swaar06.pdf |fechaarchivu=25 de marzu de 2009}}</ref> Southwest paga baxos precios pol so combustible gracies a los beneficios de la cobertories de combustible: * 2004 - 82.8 céntimos/galón * 2005 - 103.3 céntimos/galón * 2006 - 153.0 céntimos/galón Esto amuesa un preciu bastante más baxu que'l preciu de mercáu, que ye un factor que dexa a Southwest tener un [[costu d'operación]] baxu. Sicasí, estos precios del petroleu per debaxo del preciu de mercáu nun va siguir asina pa siempres. Los executivos dixeron que Southwest enfrentar a les variaciones del preciu del petroleu tolos años. Esto nun ye un bon signu pa l'aereollinia, que tamién se ve espuesta a la competencia con otres compañíes d'Estaos Xuníos que tienen entá menores costos operativos. El conseyeru delegáu de Southwest, Gary Kelly, decidió amenorgar la crecedera de l'aereollinia como respuesta a esti sobrecostu. Dellos analistes tienen argumentos contra l'estilu de motivación del beneficiu que tuvo Southwest ente 1999 y los primeros años del sieglu XXI. Ellos suxirieron que la tasa de riesgu de la cobertoria de combustible (como la cobertoria climatolóxica pa una granxa), yera para Southwest una simple especulación nos precios que podría tener la fonte d'enerxía, ensin una idea lóxica de como lo fadría realmente.<ref>{{cita web |autor = Carlos Blancu |coautor = J. Lehman y N. Shimoda |títulu=Estrategia de cobertoria de les aereollinies: La perspeutiva de valor |fecha = 2005 |url = http://www.commodities-now.com/content/market-areas/xeneral/ma-article-8.pdf |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070621080620/http://www.commodities-now.com/content/market-areas/xeneral/ma-article-8.pdf |fechaarchivu=21 de xunu de 2007 }}</ref> Anguaño, Southwest esfrutó d'un meyor acoyimientu de prensa (y de un fuerte impulsu financieru) nes sos formes con al respective de la cobertoria de combustible.<ref>{{cita web |url=http://www.usatoday.com/travel/flights/2007-04-19-southwest-posts-first-quarter-profit_N.htm|títulu=Les cobertories de combustible de Southwest Airlines refundien beneficios - USATODAY.com }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/10/20/AR2005102001967.html|títulu=Airlines que faen cobertories contra la baxada de preciu del combustible }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.iht.com/articles/2007/11/28/business/hedge.php|títulu=Southwest Airlines consigue ventaya cola cobertoria al llargu plazu de combustible - International Herald Tribune |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080308221002/http://www.iht.com/articles/2007/11/28/business/hedge.php |fechaarchivu=8 de marzu de 2008}}</ref> Sicasí, mientres munchos analistes tán d'alcuerdu que la volatilidá nes cobertories puede ser beneficiosa,<ref>{{cita web |autor = Carlos Blancu |coautor = J. Lehman y N. Shimoda |títulu = Les estratexes de cobertoria de les aereollinies: La perspeutiva de valor |fecha = 2005 |url = http://www.commodities-now.com/content/market-areas/xeneral/ma-article-8.pdf |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070621080620/http://www.commodities-now.com/content/market-areas/xeneral/ma-article-8.pdf |fechaarchivu=21 de xunu de 2007 }}</ref> estes cobertories nun pueden suponer una estratexa de beneficios continua.<ref>{{cita web |url=http://www.247wallst.com/2007/04/southwest_airli.html|títulu=24/7 Wall St.: Southwest Airlines: Pierde les sos ventayes competitives de la cobertoria de combustible }}</ref> Nel tercer trimestre de 2008, Southwest llogró les sos primeres perdes en 17 años por cuenta de que los sos contratos de cobertoria de combustible habíen perdíu valor col descensu del preciu del combustible.<ref>[https://web.archive.org/web/20081029021149/https://ap.google.com/article/ALeqM5ibJv1rJOP9AP7iNt5T12fJ8bxe1QD93RJTU80 Southwest Airlines rexistra primeres perdes en 17 años] Associated Press</ref> ==== Winglets combinaos ==== Tolos 737-700 de Southwest tienen [[Winglets|winglets combinaos]]. Amás, Southwest empezó a instalar winglets combinaos en más de noventa de los sos 737-300 dende mediaos de xineru de 2007, con AAR d'Indianapolis, Indiana, como encargada d'efectuar los trabayos. El primer avión modificáu, el N368SW, volvió operar el 22 de febreru de 2007. ==== Agua a presión pa los motores ==== En 2008, Southwest contautó con [[Pratt & Whitney]] pa camudar de propietariu nel sistema d'agua a presión, que dexa a Southwest llimpiar la suciedá y los contaminantes de los álabes de les turbines mientres l'avión tea aparcáu en puerta d'embarque. L'usu frecuente d'esti sistema, según Southwest, meyora d'eficiencia de combustible con al respective de los sos competidores, del 1.9%.<ref>Nota de prensa de Southwest del 11 de xunu de 2008</ref><ref>La llimpieza de motores retaya los costos de combustible, Wall Street Journal, 11 de xunu de 2008, p.B1</ref> === Presencia n'Internet === El 16 de marzu de 1995, Southwest convertir nuna de les primeres aereollinies en tener una páxina web. Primeramente llamada "La puerta d'embarque a la casa de Southwest Airlines", los veceros podíen ver los horarios, un mapa de rutes, ya información de la compañía n'http://www.iflyswa.com.<ref>{{cita web |url=http://www.blogsouthwest.com/2006/04/21/luv-and-the-blogoshpere/ |títulu=LUV y la Blogosfera |autor=Brian Lusk |fechaaccesu=24 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070607164649/http://www.blogsouthwest.com/2006/04/21/luv-and-the-blogoshpere/ |fechaarchivu=7 de xunu de 2007 }}</ref> La compañía más tarde llogró los derechos de la so páxina oficial actual, http://www.southwest.com, d'un negociu independiente. Southwest ye totalmente contraria a que les sos tarifes sían vendíes n'axencies de viaxe on-line como [[expedia.com]] o [[orbitz.com]].<ref>{{cita web |url=http://honeymoons.about.com/od/airlinessites/qt/Southwest_Air.htm |títulu=Southwest Airlines - Vuela elegante en Southwest - Air Southwest |autor=Susan Breslow Sardone |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> Southwest.com ye la páxina númberu unu n'ingresos, según PhoCusWright. [[Nielsen Ratings|Nielsen]]/Netratings tamién dixo que Southwest.com ye la mayor páxina web en conceutu de visitantes.<ref name = "FS">{{cita web |url=http://www.southwest.com/about_swa/press/factsheet.html |títulu=Dato de Southwest Airlines |autor=Southwest Airlines |fechaaccesu=30 d'avientu de 2007}}</ref> En 2006, el 70 per cientu de les reserves de vuelu y el 73 per cientu de los ingresos fueron xeneraos en southwest.com. En xunu de 2007, el 69 per cientu de los pasaxeros de Southwest facturaben los sos vuelos na páxina o nun kiosko.<ref name = "FS" /> === Violaciones de los requisitos de seguridá === El 6 de marzu de 2008, los inspeutores de l'[[Alministración Federal d'Aviación|Alministración d'Aviación Federal]] (FAA) unviaron documentos al [[Congresu de los Estaos Xuníos]], alegando que Southwest dexaba a 117 de los sos aviones tresportar pasaxeros anque estos nun cumplíen los mínimos de seguridá aérea según los investigadores.<ref>{{cita web | autor = Drew Griffin y Scott Bronstein | títulu = Históricu: Southwest Airlines volaba con aviones inseguros | fecha = 2008 | url = https://www.cnn.com/2008/US/03/06/southwest.planes/index.html |fechaaccesu=6 de marzu de 2008}}</ref> En dellos casos los aviones taben autorizaos a volar trenta meses dempués de pasada la inspeición, quedando entós inhabilitaos pa volar. L'historial indicó que miles de pasaxeros volaron n'aviones inseguros según la normativa federal. Southwest tornó faer comentarios, y un representante de los [[Estaos Xuníos]], [[James Oberstar]], anunció l'entamu d'una investigación.<ref>{{cita web | autor = Drew Griffin y Scott Bronstein | títulu = Historial: Southwest Airlines voló aviones inseguros | fecha = 2008 | url = https://www.cnn.com/2008/US/03/06/southwest.planes/index.html |fechaaccesu=6 de marzu de 2008}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.chron.com/disp/story.mpl/headline/biz/5672128.html |títulu=Inspeutores: La FAA sostién que Southwest vuela con aviones obsoletos | Chron.com - Houston Chronicle |publicación=chron.com |fechaaccesu=3 d'abril de 2008 |apellíu=Ivanovich |nome=David }} </ref> El 12 de marzu de 2008, Southwest Airlines dexó d'operar voluntariamente 44 pa comprobar si precisaben una mayor inspeición. L'[[Alministración Federal d'Aviación|Alministración d'Aviación Federal]] sostuvo que Southwest Airlines voló siquier 60.000 vuelos ensin efectuar una inspeición de fuselaje. Southwest Airlines enfrentaríase a una multa de 10.2 millones de dólares si violaren la normativa de la FAA. Tamién hubo rumores de que la FAA tenía conocencia de les violaciones de reglamentu de Southwest Airlines pero que decidieron nun impone-yos una multa porque significara la quiebra de Southwest.<ref>{{cita web |títulu=Southwest dexa en tierra aviones, abandona tres aviones|url=http://edition.cnn.com/2008/US/03/12/southwest.airlines/index.html|autor=[[CNN]] |fechaaccesu=12 de marzu de 2008}}</ref> === Presiones === Southwest lluchó contra'l desenvolvimientu d'un trazáu de [[tren d'alta velocidá]] en Texas.<ref>{{cita web |títulu=Texas TGV Corp. Llogra contratu d'alta velocidá|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1215/is_/ai_13261300|autor=[[Railway Age]] |fechaaccesu=24 d'ochobre de 2008 |urlarchivu=https://archive.today/20120629142249/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1215/is_n12_v193/ai_13261300/ |fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=| autor = Railway Age | publicación = Simmons-Boardman Publishing Corporation | fecha = Avientu de 1992 | url = |fechaaccesu=24 d'ochobre de 2008 }}</ref> === Lideralgu === Southwest Airlines ta dirixida por [[Gary C. Kelly]]. Kelly permaneció como [[conseyeru delegáu]] de l'aereollinia dende 2004, reemplazando a James F. Parker, quien fuera conseyeru delegáu los trés años anteriores. Gary C. Kelly foi nomáu [[Direutor executivu|direutor]] el 21 de mayu de 2008, reemplazando al conseyeru delegáu y cofundador de Southwest Airlines, [[Herb Kelleher]]. Kelly tamién se convirtió en [[presidente]] de Southwest Airlines esi mesmu añu, reemplazando a [[Colleen Barrett]] cuando'l so contratu expiró el 15 de xunetu de 2008. === Rotaciones rápides === Southwest Airlines tamién ye pionera nos servicios de rotación en tierra rápidos calteniendo los sos aviones en tierra non más de venti minutos pa maximizar los beneficios. === Fusión con AirTran Airways === Southwest Airlines anunció que va mercar Airtran Airways. La fusión va tar concluyida en xunetu de 2014, y la compañía resultante va caltener el nome 'Southwest Airlines'. == Enmienda Wright == {{VT|Enmienda Wright}} [[Ficheru:Approaching Lindbergh Field.jpg|thumb|Un 737-700 de Southwest preparar p'aterrizar en [[Aeropuertu Internacional de San Diego|Lindbergh Field]] en [[San Diego (California)|San Diego]]. Completa eliminación de la [[enmienda Wright]] que dexó vuelos direutos dende [[Dallas Love Field]] a aeropuertu del oeste de [[California]] Dempués de l'apertura del aeropuertu rexonal de Dallas-Fort Worth, nome inicial del [[Aeropuertu Internacional de Dallas-Fort Worth]] en 1974, Southwest foi la única aereollinia que permaneció en [[Dallas Love Field|Love Field]]. Cuando la [[desregularización]] llegó en 1978, Southwest empezó a entamar l'ufiertar vuelos interestatales dende Love Field. Esto causó qu'un bon númberu de compañíes con intereses nel aeropuertu de Dallas-Ft. Worth, incluyendo la ciudá de [[Fort Worth, Texas|Fort Worth]], punxeren la [[enmienda Wright]] por que'l congresu torgara estos vuelos.<ref name= "WAH">{{cita web |títulu=Historia de la enmienda Wright |url=http://www.setlovefree.com/historyofwright.html |autor=Southwest Airlines |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> Coles restricciones de la enmienda, Southwest, y el restu d'aereollinies, viéronse imposibilitaes operar, o vender billetes dende Love Field a destinos nos estaos darréu circundantes a Texas. N'efeutu, pa viaxar a Love Field, un pasaxeru y el so equipaxe tendría que garrar un vuelu distintu con un avión distintu pa llegar a este. Les restricciones de la enmienda Wright nun s'aplicaben a aviones configuraos con 56 o menos asientos. En 2000, [[Legend Airlines]] intentó operar vuelos de llarga distancia en clase business utilizando un vieyu [[DC-9]] con 56 asientos, pero nun tuvo los recursos pa sobrevivir a los ataques llegales y de mercáu d'[[American Airlines|American]] y atayó les sos operaciones rápido. Southwest nun recurrió a los aviones de 56 asientos, inclusive cuando la so fuercia de mercáu en Love Field y esistía disponibilidad de los aviones rexonales más modernos como'l [[Canadair Regional Jet|CRJ-700/900]] y los [[Embraer]] de la familia [[ERJ 145]]. Southwest esforciar en retirar o siquier alteriar la [[Enmienda Wright]] atopándose cola oposición d'[[American Airlines]] y del aeropuertu internacional Dallas Ft. Worth. Tanto American Airlines como DFW intentaron evitar el retiru de les restricciones de la enmienda Wright que perxudicaríen a DFW,<ref>{{cita web |títulu=Nuevos estudios amuesen que l'apertura de Dallas Love Field al llargu radiu tendría severes consecuencies |url=http://www.aa.com/content/amrcorp/pressReleases/2005_10/07_wright_impact.jhtml |autor=American Airlines |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927224835/http://www.aa.com/content/amrcorp/pressReleases/2005_10/07_wright_impact.jhtml |fechaarchivu=27 de setiembre de 2007 }}</ref> mientres Southwest sostenía que la retirada de la enmienda Wright sería beneficiosa tantu pa Love Field como para DFW.<ref name = "SLF" /> [[Continental Airlines]] tien una esitosa [[base d'operaciones]] nel [[Aeropuertu Intercontinental George Bush|aeropuertu intercontinental Houston Bush]] ensin sufrir problemes de competencia de Southwest qu'opera nel [[Aeropuertu William P. Hobby|aeropuertu Houston Hobby]]. En 1997, los esfuercios de Southwest empezaron a dar una bon resultancia cola [[Richard Shelby|enmienda Shelby]], que faía posible l'usu de los estaos d'[[Alabama]], [[Mississippi]], y [[Kansas]] al incluyilos na llista d'estaos posibles. Southwest empezó a ufiertar vuelos direutos ente Dallas Love Field y [[Birmingham (Alabama)|Birmingham]], que nun supunxo, sicasí, la supresión de la enmienda Shelby. A finales de 2004, Southwest convertir en lluchadora activa de la total supresión de les restricciones de la enmienda Wright. A finales de 2005, [[Missouri]] foi añadíu a la llista d'estaos-destino posibles. Nuevos vuelos dende Love Field a St. Louis y Kansas City empezaron n'avientu de 2005. El 15 de xunu de 2006 nuna rueda de prensa cola participación de la ciudá deDallas, la ciudá de Ft. Worth, l'aeropuertu Dallas-Ft. Worth, American Airlines, y Southwest Airlines, anuncióse que les partes llegaren a un alcuerdu sobre la supresión de la enmienda Wright. Tanto'l senáu de los Estaos Xuníos como la casa de representantes suprimieron les restricciones de la enmienda Wright el 29 de setiembre de 2006, y foi robláu como llei pol presidente [[George W. Bush]] el 13 d'ochobre de 2006. La nueva llei entró a valir el 16 d'ochobre de 2006, cuando'l direutor de la FAA notificó al congresu que l'apaición de nuevos vuelos nun tendría nengún efeutu adversu nel espaciu aereu. [[Ficheru:Arizona One at PDX.jpg|left|thumb|Tributo de Southwest a [[Arizona]] xunto al caltenimientu nel [[Aeropuertu Internacional de Portland]].]] Southwest empezó a vender billetes, cola nueva llei, el 19 d'ochobre de 2006. Los puntos más importantes del alcuerdu son la inmediat supresión de les prohibiciones de venta de billetes, y vuelos a destinos nacionales ensin restricciones, ocho años dempués. Gracies al alcuerdu, la rede de vuelos nacionales de Southwest fíxose posible; la llei tamién definió'l númberu máximu de puertes d'embarque en Love Field. Southwest controla toles puertes de Love Field sacante dos, caúna d'estes, de American y Continental. El futuru de la terminal Legend Airlines par l'usu d'aereollinies comerciales ta en suspensu, por cuenta de la llimitación del númberu de puertes. Southwest permanez como la principal aereollinia de pasaxeros en Love Field, onde tien la so base, los hangares, el centru d'entrenamientu, y un simulador de vuelu, y reflexen la so vinculación con Love Field nel símbolu de los sos billetes (LUV). == Destinos == {{VT|Destinos de Southwest Airlines}} '''Southwest Airlines''' anguaño vuela a 65 destinos a lo llargo de too Estaos Xuníos. L'aereollinia va introducir los destinos 66 y 67 en 2009, cuando va empezar a volar dende [[Nueva York]] nel [[Aeropuertu LaGuardia]], y [[Boston (Massachusetts)|Boston]] nel [[Aeropuertu Internacional Logan]].<ref name="Southwest">{{cita web |url=http://www.southwest.com/about_swa/logan_announce.html|títulu=Southwest Airlines <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009|autor=|enllaceautor=|idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090916043755/http://www.southwest.com/about_swa/logan_announce.html |fechaarchivu=16 de setiembre de 2009}}</ref> En setiembre de 2008, Southwest Airlines operaba vuelos regulares a los siguientes destinos: {| class="collapsible wikitable collapsed" style="width: 80%; border: #999 solid 1px; text-align: lcenter; margin-bottom: 0; margin: 1em auto 1em auto" ! colspan="5" style="background: #ee4000;"| '''Destinos de Southwest Airlines''' |- style="font-weight:bold; background-color:lightgrey" align=center | '''Estáu''' | '''Ciudá''' | '''Aeropuertu''' | '''Notes''' |- style="font-weight:bold; background-color:#DDDDDD" | colspan="4" style="text-align: center;"| Estaos Xuníos |- |[[Alabama]] |[[Birmingham (Alabama)|Birmingham]] |[[Aeropuertu Internacional Birmingham-Shuttlesworth]] | |- |rowspan=2| [[Arizona]] |[[Phoenix (Arizona)|Phoenix]] |[[Aeropuertu Internacional Sky Harbor]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Tucson]] |[[Aeropuertu Internacional de Tucson]] | |- |[[Arkansas]] |[[Little Rock (Arkansas)|Little Rock]] |[[Aeropuertu Nacional de Little Rock]] | |- | rowspan=9| [[California]] |[[Burbank (California)|Burbank]] |[[Aeropuertu Bob Hope]] | |- |[[Los Angeles (California)|Los Angeles]] |[[Aeropuertu Internacional de Los Angeles]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Oakland (California)|Oakland]] |[[Aeropuertu Internacional d'Oakland]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Ontario (California)|Ontario]] |[[Aeropuertu Internacional d'Ontario]] | |- |[[Sacramento (California)|Sacramento]] |[[Aeropuertu Internacional de Sacramento]] | |- |[[San Diego (California)|San Diego]] |[[Aeropuertu Internacional de San Diego]] |'''Ciudá focal''' |- |[[San Francisco (California)|San Francisco]] |[[Aeropuertu Internacional de San Francisco]] | |- |[[San José (California)|San José]] |[[Aeropuertu Internacional de San José]] | |- |[[Santa Ana (California)|Santa Ana]]/[[Orange County (California)|Orange County]] |[[Aeropuertu John Wayne]] | |- |[[Colorado]] |[[Denver (Colorado)|Denver]] |[[Aeropuertu Internacional de Denver]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Connecticut]] |[[Hartford (Connecticut)|Hartford]]/[[Springfield (Massachusetts)|Springfield]] |[[Aeropuertu Internacional Bradley]] | |- |rowspan=6| [[Florida]] |[[Fort Lauderdale (Florida)|Fort Lauderdale]] |[[Aeropuertu Internacional Fort Lauderdale-Hollywood]] | |- |[[Fort Myers (Florida)|Fort Myers]] |[[Aeropuertu Internacional Southwest Florida]] | |- |[[Jacksonville (Florida)|Jacksonville]] |[[Aeropuertu Internacional de Jacksonville]] | |- |[[Orlando (Florida)|Orlando]] |[[Aeropuertu Internacional d'Orlando]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Palm Beach (Florida)|Palm Beach]] |[[Aeropuertu Internacional de Palm Beach]] | |- |[[Tampa (Florida)|Tampa]] |[[Aeropuertu Internacional de Tampa]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Idaho]] |[[Boise (Idaho)|Boise]] |[[Aeropuertu de Boise]] | |- |[[Illinois]] |[[Chicago]] |[[Aeropuertu Internacional Chicago Midway]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Indiana]] |[[Indianapolis]] |[[Aeropuertu Internacional d'Indianapolis]] | |- |[[Kentucky]] |[[Louisville]] |[[Aeropuertu Internacional de Louisville]] | |- |[[Louisiana]] |[[Nueva Orleans]] |[[Aeropuertu Internacional Louis Armstrong New Orleans]] | |- |[[Maryland]] |[[Baltimore (Maryland)|Baltimore]] |[[Aeropuertu Internacional Baltimore-Washington Thurgood Marshall]] |'''ciudá focal''' |- |[[Massachusetts]] |[[Boston (Massachusetts)|Boston]] |[[Aeropuertu Internacional Logan]] |''Empieza na seronda de 2009'' |- |[[Michigan]] |[[Detroit (Michigan)|Detroit]] |[[Aeropuertu Detroit Metropolitan Wayne County]] | |- |[[Minnesota]] |[[Minneapolis-St. Paul, Minnesota]] |[[Aeropuertu Internacional de Minneapolis-Saint Paul]] | |- |[[Mississippi]] |[[Jackson (Mississippi)|Jackson]] |[[Aeropuertu Internacional Jackson-Evers]] | |- |rowspan=2|[[Missouri]] |[[Kansas City (Missouri)|Kansas City]] |[[Aeropuertu Internacional de Kansas City]] | |- |[[St. Louis]] |[[Aeropuertu Internacional Lambert-Saint Louis]] | |- |[[Nebraska]] |[[Omaha (Nebraska)|Omaha]] |[[Eppley Airfield]] | |- |rowspan=2| [[Nevada]] |[[Las Vegas (Nevada)|Las Vegas]] |[[Aeropuertu Internacional McCarran]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Reno (Nevada)|Reno]] |[[Aeropuertu Internacional Reno-Tahoe]] | |- |[[New Hampshire]] |[[Manchester (New Hampshire)|Manchester]] |[[Aeropuertu Rexonal Manchester-Boston]] | |- |[[Nuevu Méxicu]] |[[Albuquerque (Nuevu Méxicu)|Albuquerque]] |[[Aeropuertu Internacional de Albuquerque]] | |- |rowspan=4| [[Nueva York]] |[[Albany (Nueva York)|Albany]] |[[Aeropuertu Internacional d'Albany]] | |- |[[Buffalo (Nueva York)|Buffalo]] |[[Aeropuertu Internacional Buffalo Niagara]] | |- |[[Long Island]]/[[Islip (Nueva York)|Islip]] |[[Aeropuertu Long Island MacArthur]] | |- |[[Nueva York]] |[[Aeropuertu LaGuardia]] | |- |[[Carolina del Norte]] |[[Raleigh]]-[[Durham]] |[[Aeropuertu Internacional de Raleigh-Durham]] | |- |rowspan=2| [[Ohio]] |[[Cleveland (Ohio)|Cleveland]] |[[Aeropuertu Internacional Cleveland Hopkins]] | |- |[[Columbus (Ohio)|Columbus]] |[[Aeropuertu Internacional Port Columbus]] | |- |rowspan=2| [[Oklahoma]] |[[Oklahoma City]] |[[Aeropuertu Mundial Will Rogers]] | |- |[[Tulsa (Oklahoma)|Tulsa]] |[[Aeropuertu Internacional de Tulsa]] | |- |[[Oregón]] |[[Portland (Oregón)|Portland]] |[[Aeropuertu Internacional de Portland]] | |- |rowspan=2| [[Pennsylvania]] |[[Filadelfia]] |[[Aeropuertu Internacional de Filadelfia]] | |- |[[Pittsburgh (Pennsylvania)|Pittsburgh]] |[[Aeropuertu Internacional de Pittsburgh]] | |- |[[Rhode Island]] |[[Providence (Rhode Island)|Providence]] |[[Aeropuertu T. F. Green]] | |- |[[Tennessee]] |[[Nashville (Tennessee)|Nashville]] |[[Aeropuertu Internacional de Nashville]] |'''Ciudá Focal''' |- |rowspan=10| [[Texas]] |[[Amarillo (Texas)|Amarillo]] |[[Aeropuertu Internacional Rick Husband Amarillo]] | |- |[[Austin (Texas)|Austin]] |[[Aeropuertu Internacional Austin Bergstrom]] | |- |[[Corpus Christi (Texas)|Corpus Christi]] |[[Aeropuertu Internacional Corpus Christi]] | |- |[[Dallas (Texas)|Dallas]] |[[Dallas Love Field]] |'''Ciudá focal''' |- |[[El Paso (Texas)|El Paso]] |[[Aeropuertu Internacional d'El Paso]] | |- |[[Harlingen (Texas)|Harlingen]]/[[South Padre Island]] |[[Aeropuertu Internacional Valley]] | |- |[[Houston (Texas)|Houston]] |[[Aeropuertu William P. Hobby]] |'''Ciudá focal''' |- |[[Lubbock (Texas)|Lubbock]] |[[Aeropuertu Internacional de Lubbock Preston Smith]] | |- |[[Midland (Texas)|Midland]]/[[Odessa (Texas)|Odessa]] |[[Aeropuertu Internacional de Midland]] | |- |[[San Antonio (Texas)|San Antonio]] |[[Aeropuertu Internacional de San Antonio]] | |- |[[Utah]] |[[Salt Lake City (Utah)|Salt Lake City]] |[[Aeropuertu Internacional de Salt Lake City]] | |- |rowspan=2| [[Virxinia]] |[[Norfolk (Virxinia)|Norfolk]] |[[Aeropuertu Internacional de Norfolk]] | |- |[[Washington D. C.]] |[[Aeropuertu Internacional Washington Dulles]] | |- |rowspan=2| [[Washington (estáu)|Washington]] |[[Seattle]] |[[Aeropuertu Internacional Seattle-Tacoma]] | |- |[[Spokane (Washington)|Spokane]] |[[Aeropuertu Internacional de Spokane]] | |} === Vuelos actuales === [[Ficheru:SWAirlinesramp.jpg|thumb|Operaciones en rampla nel [[Aeropuertu William P. Hobby]], con un [[Boeing 737|Boeing 737-300]] aparcáu en puerta.]] Southwest nun utiliza'l sistema tradicional de vuelos dende una base d'operaciones como si tienen munches de les aereollinies grandes, utiliza'l sistema paralelepípedu de repartu poligonal del beneficiu contractual sincronizáu colos pasaxeros en tránsitu a Pensylvania. prefiriendo nel so llugar el sistema de vuelos '''"puntu a puntu"'''. Anguaño, Southwest opera en 65 ciudaes en 32 estaos, con más de 3.300 vuelos al día. Por ello ye'l principal operador en ciertos aeropuertos. Nel [[Aeropuertu Internacional McCarran]] de Las Vegas, Southwest efectúa vuelos a tolos destinos, sacante a ocho.<ref>{{cita web |url=http://www.southwest.com/travel_center/routemap_dyn.html |títulu= Ónde volamos}}</ref> Otros aeropuertos con un bon númberu d'operaciones de Southwest son l'[[Aeropuertu Internacional Midway|Aeropuertu Internacional Chicago Midway]], l'[[Aeropuertu Internacional Sky Harbor]], l'[[Aeropuertu Internacional de Baltimore-Washington|aeropuertu internacional Baltimore-Washington]], l'[[Aeropuertu Internacional d'Orlando]], l'[[Aeropuertu Internacional de Tampa]] y el [[Aeropuertu William P. Hobby]] de Houston, onde nestos aeropuertos operar a más de la metá de destinos de la rede de vuelos de Southwest. En redol al 80 per cientu de los pasaxeros de Southwest son pasaxeros locales, polo que namái'l 20 per cientu de los pasaxeros son aquellos que tán en conexón. Esto ye significativamente superior que munches de les aereollinies, onde los pasaxeros de cutiu conecten con otros vuelos nes ciudaes que tienen como base d'operaciones.<ref>{{cita web |url=http://www.erau.edu/research/BA590/chapters/ch7.htm |títulu=Capítulu 7: Fluxu de vuelos de llegada: Southwest vs. Aereollinies tradicionales |autor=Jeremy Sickler |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070612225318/http://www.erau.edu/research/BA590/chapters/ch7.htm |fechaarchivu=12 de xunu de 2007 }}</ref> Como parte de los sos esfuercios pa contener los costos, Southwest intenta utilizar aeropuertos secundarios que, xeneralmente tienen unos costos menores; y pueden ser o non más convenientes pal pasaxeru que los grandes aeropuertos colos mesmos destinos. Por casu, Southwest vuela al [[Aeropuertu Internacional Midway|Aeropuertu Midway]] en [[Chicago]], al [[Aeropuertu Internacional Fort Lauderdale-Hollywood]] y [[Aeropuertu Internacional de Palm Beach|West Palm Beach]] nel Sur de la Florida, al Aeropuertu Love Field en [[Dallas]], al Aeropuertu Long Island MacArthur en Ronkonkoma, Nueva York, al [[Aeropuertu William P. Hobby|aeropuertu Hobby]] en [[Houston]], al Aeropuertu Rexonal Manchester-Boston en [[Manchester (New Hampshire)|Manchester]] y al Aeropuertu T. F. Green en [[Providence (Rhode Island)|Providence]], en llugar d'a'l [[Aeropuertu Internacional O'Hare]], al [[Aeropuertu Internacional de Miami]], al [[Aeropuertu Internacional de Dallas-Fort Worth|Aeropuertu Internacional DFW]], al aeropuertu de [[Aeropuertu LaGuardia|LaGuardia]] o [[Aeropuertu Internacional John F. Kennedy|JFK]] en [[Nueva York]], al [[Aeropuertu Intercontinental George Bush|aeropuertu intercontinental Bush]] en Houston, y al [[Aeropuertu Internacional Logan]] en [[Boston (Massachusetts)|Boston]], respeutivamente. En 2009, Southwest va ampliar los sos vuelos cola unión del Logan y la LaGuardia como destinos. [[Ficheru:Southwest 737 At Burbank.jpg|thumb|left|Un avión de Southwest preparáu pal so siguiente vuelu nel [[Aeropuertu Bob Hope]] en [[Burbank (California)|Burbank]].]] Southwest fai delles esceiciones na so filosofía d'operar a aeropuertos secundarios volando a los aeropuertos grandes de les grandes ciudaes, como'l [[Aeropuertu Internacional McCarran|Aeropuertu Internacional de Las Vegas]], l'[[Aeropuertu Internacional Sky Harbor]], l'[[Aeropuertu Internacional de Saint Louis-Lambert]], l'[[Aeropuertu Internacional d'Orlando]], l'[[Aeropuertu Internacional de Detroit|Aeropuertu Detroit Metropolitan Wayne County]], l'[[Aeropuertu Internacional de Filadelfia]], l'[[Aeropuertu Internacional de Denver]], l'[[Aeropuertu Internacional de Cleveland-Hopkins]], l'[[Aeropuertu Internacional de Kansas City]], l'[[Aeropuertu Internacional de Seattle-Tacoma]] y l'Aeropuertu Internacional de Pittsburgh. Nel mercáu de Baltimore-Washington, Southwest llindó los sos vuelos a un gran aeropuertu ([[Aeropuertu Internacional Washington Dulles]]) mientres caltién la so base d'operaciones de la mariña este nel otru gran aeropuertu, l'[[Aeropuertu Internacional de Baltimore-Washington]]. Nel mercáu de [[Los Angeles]] Southwest vuela a unu de los dos aeropuertos grandes de la ciudá, l'[[Aeropuertu Internacional de Los Angeles]] (LAX), y a trés de los cuatro aeropuertos, l'[[Aeropuertu Bob Hope|Aeropuertu Burbank-Bob Hope]], l'[[Aeropuertu John Wayne|Aeropuertu Santa Ana-John Wayne]], y l'[[Aeropuertu Internacional d'Ontario]] (nun opera al [[Aeropuertu Long Beach]]). Cola restauración de vuelos dende l'[[Aeropuertu Internacional de San Francisco]] el 26 d'agostu de 2007, Southwest agora opera nos trés aeropuertos de la [[badea de San Francisco]]; los otros dos son l'[[Aeropuertu Internacional d'Oakland]] y l'[[Aeropuertu Internacional de San José]]. Southwest nun opera nel [[Aeropuertu Intercontinental George Bush|Aeropuertu Intercontinental de Houston]] en favor de los aeropuertos secundarios cercanos con menos operaciones. Al pie de Houston (Intercontinental) y Denver ([[Aeropuertu Internacional Stapleton|Internacional de Stapleton]]), l'aereollinia fuxó dafechu d'aeropuertos en [[Beaumont (Texas)|Beaumont]] y [[Detroit (Michigan)|Detroit]] (Aeropuertu Detroit City). L'aereollinia operó nun tiempu nel Aeropuertu Internacional Stapleton en [[Denver (Colorado)|Denver]] pero abandonar en 1986 por cuenta de los elevaos retrasos provocaos polos ATC mientres males climatoloxíes acomuñaes a la separación mínima ente pistes. Southwest tornó a Denver en 2006 con vuelos al nuevu [[Aeropuertu Internacional de Denver]]. Southwest ta ampliando los sos vuelos en Denver más rápidu qu'en nenguna otra ciudá na qu'antes lo fixera Southwest<ref>{{cita web |url=http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/bus/stories/011008dnbussouthwest.2822y1d.html|títulu=Southwest Airlines crez rápido en Denver|3=Dallas Morning News|4=News for Dallas, Texas|5=Dallas Business News |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090218064213/http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/bus/stories/011008dnbussouthwest.2822y1d.html |fechaarchivu=18 de febreru de 2009}}</ref> debíu al costu de vuelu n'Orlando, Kansas City y Baltimore.<ref>[http://www.bizjournals.com/orlando/stories/2008/01/14/daily7.html Southwest Airlines retaya vuelos n'Orlando - Orlando Business Journal:<!-- Bot generated title -->]</ref> El 8 de marzu de 2009, Southwest Airlines empezó a volar a [[Aeropuertu Internacional de Minneapolis-Saint Paul]] con ocho vuelo diarios dende la terminal Hubert H. Humphrey al [[Aeropuertu Internacional Midway|Aeropuertu Internacional Chicago Midway]]. Southwest ye la mayor aereollinia intraestatal en California, con 694 vuelos en total, 370 de los cualos son vuelos nel mesmu estáu. ==== Mercaos onde Southwest nun opera ==== Por cuenta de la conxestión en dellos aeropuertos y a la intensa competencia d'otres aereollinies como [[Delta Air Lines|Delta]], [[Northwest Airlines|Northwest]], [[United Airlines|United]] y otres, dellos mercaos nun son beneficiosos pa Southwest. Los vuelos a la parte de Nueva York son operaos dende l'Aeropuertu Long Island MacArthur en llugar de faelo direutamente a unu de los trés aeropuertos principales d'esta área ([[Aeropuertu LaGuardia]], [[Aeropuertu Internacional John F. Kennedy]], o [[Aeropuertu Internacional Llibertá de Newark]]). Southwest anunció apocayá que pretenden operar en La Guardia con planes pa evitar los retrasos y primeramente va operar siete vuelo al día. La sobresaturación d'horarios de vuelu fai que nestos aeropuertos provóquense importantes retrasos que podríen acabar col sistema de negocios de Southwest que consiste en caltener los sos aviones nel aire la mayor cantidá de tiempu posible. Otres grandes ciudaes ensin vuelos de Southwest inclúi a [[Aeropuertu Internacional Hartsfield-Jackson|Atlanta]], a [[Aeropuertu Internacional de Charlotte-Douglas|Charlotte]], a [[Aeropuertu Internacional de Cincinnati/Kentucky Norte|Cincinnati]], a [[Aeropuertu Internacional de Memphis|Memphis]] y a [[Aeropuertu Internacional Xeneral Mitchell|Milwaukee]]. Southwest alcuerdu de [[Alcuerdu de códigu compartíu|códigu compartíu]] a Washington-Reagan el 28 de payares de 2007 y tamién a Nueva York-LaGuardia el 7 de xineru de 2008, tres la cancelación de vuelos d'ATA Airlines a estes ciudaes. Sicasí, los planes pa restaurar los vuelos a La Guardia pel branu de 2009 yá fueron anunciaos. Los planes pa volar a Boston-Logan na seronda de 2009 tamién fueron anunciaos. Antes del empiezu de los vuelos con [[Aeropuertu Internacional de Minneapolis-Saint Paul|Minneapolis/St. Paul]], esistía un gran vacíu de vuelos na zona centro-norte d'Estaos Xuníos que s'estendía dende Wisconsin a Montana/Wyoming y tamién a Alaska. Según el mapa de rutes de l'aereollinia, 16 estaos nun tienen anguaño vuelos de Southwest nes sos ciudaes.<ref>{{cita web |url=http://southwest.com/travel_center/routemap.html |títulu=Ciudad con Southwest Airlines }}</ref> En 2005, Southwest propunxo volar a Seattle utilizando l'aeropuertu de Boeing Field, que ye más pequeñu pero más cercanu al centru de la ciudá que l'[[Aeropuertu Internacional de Seattle-Tacoma]]. Sicasí, los líderes del condáu King negar a la construcción o operación d'una nueva terminal.<ref>{{cita web |títulu=Southwest Airlines recibe negatives a la so entrada en Boeing Field nel condáu Kingç | autor = Airline Industry Information | fecha = [[2005-10-12]] | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m0CWU/is_2005_Oct_12/ai_n15691518 |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> Mientres otres compañíes so costu como [[AirTran Airways|AirTran]], [[Frontier Airlines|Frontier]], y [[JetBlue Airways|JetBlue]] vuelen a destinos internacionales, Southwest nun volar a nengún destín fora d'Estaos Xuníos. Sicasí, Southwest nunca refugó la posibilidá de l'apertura d'un mercáu internacional nel futuru. Méxicu, Centro-América, Canadá, y el Caribe tán dientro de les 3.365&nbsp;nm d'algame de los sos aviones 737-700 aircraft, según a Inglaterra y Irland (un vuelu dende BWI a Londres-Heathrow ta a 3.158n nm), anque, nel so vuelu de regresu escontra l'oeste, ta obligáu a efectuar una parada téunica pa recargar. En xunetu de 2007, el conseyeru delegáu Gary Kelly sostuvo que por cuenta del amenorgamientu de beneficios, l'aereollinia diba amenorgar la so tasa d'espansión.<ref>{{cita web |títulu=Southwest Airlines frena la so espansión | fecha = 10 de xunu de 2007 | url = http://news.airwise.com/story/view/1181087199.html |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> ==== Los diez aeropuertos principales ==== Los siguientes aeropuertos, n'avientu de 2008, yeren los diez con más vuelos de Southwest Airlines:<ref name = "FS" /> <center> {| class="toccolours sortable" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse" |+ '''Los diez aeropuertos con más tráficu de Southwest Airlines''' |- bgcolor=#ee4000 !Ciudá !Salíes diaries !Númberu de puertes !Rutes direutes a ciudaes !Entamu de vuelos |- |[[Aeropuertu Internacional McCarran|Las Vegas]] |244 |21 |55 |1982 |- |[[Aeropuertu Internacional Midway|Chicago-Midway]] |224 |29 |47 |1985 |- |[[Aeropuertu Internacional Sky Harbor|Phoenix]] |184 |24 |42 |1982 |- |[[Aeropuertu Internacional de Baltimore-Washington|Baltimore/Washington]] |162 |26 |38 |1993 |- |[[Aeropuertu William P. Hobby|Houston-Hobby]] |144 |17 |29 |1972 |- |[[Dallas Love Field|Dallas-Love Field]] |140 |14 |15 |1971 |- |[[Aeropuertu Internacional d'Oakland|Oakland]] |129 |13 |20 |1989 |- |[[Aeropuertu Internacional de Los Angeles|Los Angeles (LAX)]] |127 |11 |18 |1982 |- |[[Aeropuertu Internacional de Denver|Denver]] |115 |10 |33 |2006 |- |[[Aeropuertu Internacional d'Orlando|Orlando]] |112 |14 |33 |1996 |} </center> === Nuevos vuelos === Southwest anunció que participaría nel programa [[Disney's Magical Express]] n'Orlando, Florida. El programa dexa a los pasaxeros facturar les sos maletes dende'l so aeropuertu más cercanu hasta les sos habitaciones en [[Walt Disney World]] resort.<ref>{{cita web | nome=Jason | apellíu=Garcia | coautor= |títulu=Disney preparar pa llanzar el so popular programa de vuelos | fecha=1 de setiembre de 2007 | publicación= | url=http://www.orlandosentinel.com/business/custom/tourism/orl-disney0107sep01,0,5259279.story?track=rss | obra= | páxines= |fechaaccesu=1 de setiembre de 2007 | idioma= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071015051122/http://www.orlandosentinel.com/business/custom/tourism/orl-disney0107sep01,0,5259279.story?track=rss |fechaarchivu=15 d'ochobre de 2007 }}</ref> '''Dende'l 9 de mayu de 2009''' * Vuelu diariu direutu ente San Francisco, California (SFO) y Orange County, California (SNA) * Vuelu diariu direutu ente Denver, Colorado (DEAN) y Tucson, Arizona (LOS TOS) * Vuelu diariu direutu ente Nashville, Tennessee (BNA) y Oakland, California (OAK) (+) * Vuelu diariu direutu ente Nashville, Tennessee (BNA) y Seattle, WA (SÍA) (+) (+) vuelos restauraos, en siendo (temporalmente) atayaos el 11 de xineru '''Ampliación en LaGuardia (LGA) y Boston-Logan (BOS)''' Mientres payares de 2008, Southwest adquirió 14 slots (pa siete 7 ides y vueltes diaries) enantes utilizaos por [[ATA Airlines]] nel [[Aeropuertu LaGuardia]].<ref>{{cita web |url=http://www.blogsouthwest.com/blogue/southwest-and-laguardia-start-spreadin%E2%80%99-the%E2%80%A6possibility|títulu=Southwest Airlines va volar a LaGuardia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110708022250/http://www.blogsouthwest.com/blogue/southwest-and-laguardia-start-spreadin%E2%80%99-the%E2%80%A6possibility |fechaarchivu=8 de xunetu de 2011}}</ref> Cola autorización pa volar, malapenes un mes dempués, Southwest va empezar a volar dende diversos puntos anguaño, y, la so futura crecedera, permanez de callao.<ref>{{cita web |url=http://www.usatoday.com/travel/flights/item.aspx?type=blogue&ak=59440642.blogue|títulu=Crecedera futura de Southwest Airlines en LaGuardia }}</ref> Los vuelos a la ciudá de Nueva York son anguaño operaos por Southwest al Aeropuertu Long Island MacArthur, a unos {{convert|50|mi|km}} dende Manhattan.<ref>{{cita web |url=http://phx.corporate-ir.net/phoenix.zhtml?c=92562&p=irol-newsArticle&ID=1228269&highlight= |títulu=News Releases <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor= |enllaceautor= |idioma= }}</ref> LGA ta muncho más cerca qu'esti, y tamién el más centráu de los trés grandes aeropuertos de la zona metropolitana de Nueva York. L'ampliación más recién de l'aereollinia anunció'l 19 de febreru: al aeropuertu de Boston-Logan, na seronda de 2009.<ref name="Southwest" /> Anque nun se dixo nada, tou apunta a que va haber unes ocho a dolce salíes diaries. Southwest tan solo dixo que va complementar los sos vuelos a Manchester, NH y Providence, RI. El Boston Herald anunció que l'aereollinia va disponer d'operaciones en dos puertes con opción a dos puertes adicionales en Logan.<ref>{{cita web |url = http://www.bostonherald.com/business/xeneral/view/2009_02_19_Southwest_to_begin_flights_to_Boston_in_fall/srvc=home&position=3 |títulu = Southwest to begin flights to Boston in fall - BostonHerald.com <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor = |enllaceautor = |idioma = |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121006044606/http://www.bostonherald.com/business/xeneral/view/2009_02_19_Southwest_to_begin_flights_to_Boston_in_fall/srvc%3Dhome%26position%3D3 |fechaarchivu=6 d'ochobre de 2012 }}</ref> Southwest ta decidida a consiguir los viaxeros de negociu que vaigan al centru de Boston y faer posible billetes y tases más barates a estos pasaxeros.<ref>{{cita web |url=http://www.boston.com/business/articles/2009/02/19/southwest_to_serve_logan_by_fall/ |títulu=Southwest Airlines to begin service in Boston by fall - The Boston Globe <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor= |enllaceautor= |idioma= }}</ref> === Vuelos direutos cancelaos ente los siguientes aeropuertos === '''Dende'l 8 de mayu de 2009''' * Vuelu direutu diariu ente Detroit, MI (DTW) y Orlando, FL (MCO) * Vuelu diariu direutu ente Ft. Lauderdale, FL (FLL) y Manchester, NH (MHT) * Vuelu diariu direutu ente Long Island-Islip,NY (ISP) y Ft. Myers, FL (RSW) '''Notes:''' • El 11 de xineru de 2009, Southwest añadió seis vuelo diarios, y retayó 196 vuelos. Estos cambeos débense principalmente a los elevaos costos de combustible, la incertidume económica, y el fechu de que los primeros meses del añu tienen menos viaxeros qu'aquellos que-yos precieden. Al empar qu'amenorgaron vuelos ampliaron los aviones, p'amenorgar los problemes que pudiera provocar la meteoroloxía nos meses d'iviernu. • Nun esfuerciu continuu p'ameyorar los horarios de vuelos regulares, dende'l 9 de mayu de 2009, Southwest va esaniciar 32 vuelos d'ida y vuelta del so actual horariu de vuelos regulares y va añader 19 vuelos d'ida y vuelta favoreciendo un amenorgamientu de 13 vuelos d'ida y vuelta na so rede de vuelos; les ampliaciones de vuelu inclúin delles restauraciones, nomaes na seición "nuevos vuelos".<ref>{{cita web |url=http://www.usatoday.com/travel/flights/item.aspx?type=blogue&ak=59850430.blogue |títulu=Southwest to trim schedule, but Denver gets new route - Flights: Airfare, flight tracker, delays, miles tracker & airport news - Today in the Sky - USATODAY.com <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--> |fechaaccesu=2009 |autor= |enllaceautor= |idioma= }}</ref> === Vuelos internacionales === Antes de la quiebra d'ATA, Southwest Airlines tenía un esitosu códigu compartíu con ATA y con [https://web.archive.org/web/20110203060905/http://www.vueloseconomicosinternacionales.com/ vuelos internacionales] en códigu compartíu o billetes pa vuelos internacionales en 2009. Los destinos operaos por ATA incluyíen vuelos a Canadá, el Caribe, Méxicu, y Europa. En 2010, Southwest entamaba aliase con otres compañíes pa efectuar vuelos tresatlánticos y transpacíficos. El 8 de xunetu de 2008, Southwest anunció que llegara a un principiu d'alcuerdu de códigu compartíu cola segunda aereollinia más grande de Canadá, [[WestJet]]. Los términos del códigu compartíu tendríen de terminar rematando'l 2009. Southwest dixo que tien interés en volar a destinos internacionales nel futuru, a zones del Caribe, Méxicu, ya Inglaterra que tean dientro del algame de los sos aviones.<ref>{{cita web |url=http://cbs11tv.com/business/Southwest.Airlines.Canada.2.766199.html Southwest ufierta vuelos a Canadá|títulu=http://cbs11tv.com/business/Southwest.Airlines.Canada.2.766199.html Southwest ufierta vuelos a Canadá |urlarchivu=https://web.archive.org/web/http://cbs11tv.com/business/Southwest.Airlines.Canada.2.766199.html Southwest ufierta vuelos a Canadá |fechaarchivu=9 d'abril de 2017 }}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20080121030216/http://www.iht.com/articles/ap/2007/06/19/business/NA-FIN-COM-US-Southwest-International-Flights.php/ "Southwest Airlines trabaya pa efectuar vuelos internacionales con ATA" [[International Herald Tribune]] Artículu del 12 de payares de 2007]</ref><ref>Evolución en Southwest, Aviation Week y Space Technology, 3 de setiembre de 2007, p. 46 (entrevista con Bob Jordan, Vicepresidente executivu d'estratexa y teunoloxía)</ref> Southwest tamién anunció los sos planes de volar a Méxicu en códigu compartíu con [[Volaris]] dende 2010. Los planes tán anguaño en puntu muertu a la espera de ver qué aereollinia va ser la qu'encruz la frontera. Los planes pasen por efectuar vuelos en códigu compartíu con compañíes de Ḥawai y del Caribe. Nun futuru alloñáu, ellos entamen efectuar códigos compartíos a Europa y Asia. == Southwest Airlines Vacations == En 1989, Southwest Airlines y [[The Mark Travel Corporation]] algamaron un alcuerdu col qu'apurrir a los veceros la posibilidá d'adquirir paquetes vacacionales completos llamaos [http://www.southwestvacations.com Southwest Airlines Vacations]. Estos paquetes vacacionales incluyiríen vuelos d'ida y vuelta con Southwest Airlines, habitaciones d'hotel, tases d'hotel, tresporte terrestre, puntos Rapid Reward y asistencia al pasaxeru les 24 hores. Los pases pa zones d'interés turísticu, seguros y pistes d'esquí, tamién tán disponibles. == L'efeutu Southwest y los alcuerdos de códigu compartíu == {{VT|L'efeutu Southwest}} [[Ficheru:N626SW B737-300 Southwest Airlines @LAS, January 2007.jpg|thumb|Un avión de Southwest aterrizando en [[Las Vegas (Nevada)|Las Vegas]]. Southwest y [[US Airways]] son les principales compañíes nel [[Aeropuertu Internacional McCarran]].]] L'ésitu y beneficiu del modelu de negocios de Southwest recibió'l nome de ''Efeutu Southwest''. Dende la intención inicial de Southwest en Texas consistente n'efectuar vuelos más baratos que'l costu de conducir ente dos puntos (a empiezos de los 70, mientres la primera gran crisis enerxética nos Estaos Xuníos), desenvolviendo una rede de vuelos con márxenes de precios que dexaren a l'aereollinia ser rentable, anque a cuenta de vuelos ensin esplotar y un usu eleváu de los aviones. L'elementu clave del ''Efeutu Southwest'' ye que cuando una compañía de baxu costu (o cualquier compañía innovador y agresivo) entra nun mercáu, este camuda, y de normal crez fuertemente. Por casu, cuando les tarifes yera un 50% inferiores a les tarifes normales nesi mercáu, el númberu de veceros non yá doblábase, si non que se cuadruplicaba como pocu. Southwest foi una gran inspiradora d'otres aereollinies de baxu costu, y el so modelu de negocios copiáu munches vegaes en tol mundu. Les aereollinies europees [[EasyJet]] y [[Ryanair]] son dos de les aereollinies más conocíes que siguen la estratexa de negocios de Southwest nesti continente (anque EasyJet opera con dos modelos distintos d'aviones a día de güei). Otres aereollinies con un modelu de negocios basáu nel sistema de Southwest son la canadiense [[WestJet]], la [[Malasia]] [[AirAsia]] (la primera y mayor baxu costu n'Asia), la filial de [[Qantas]] [[Jetstar Airways|Jetstar]] (anque Jetstar vuela anguaño con tres tipos de modelos distintos), la [[Tailandia|tailandesa]] [[Nok Air]] y la mexicana [[Volaris]]. === Morris Air === Una aereollinia influyida por Southwest foi [[Morris Air]], fundada por June Morris y [[David Neeleman]], con base n'Utah y qu'operaba nel noroeste de los Estaos Xuníos. Southwest Airlines adquirió Morris Air y absorbió la so capital y rutes según el so inventariu y servicios. David Neeleman trabayó con Southwest mientres un curtiu periodu. Cuando l'alcuerdu de non competencia expiró, Neeleman fundó [[JetBlue Airways]], una aereollinia en competencia direuta que tamién incorporaba munchos principios y práutiques empecipiaos por Southwest, incluyendo'l constituyir una cultura d'empleos positiva y templada y la operación con un namái tipu d'avión.<ref name="Peterson">{{cita publicación |apellíu=Peterson | nome = Barbara | títulu = Blue Streak: Nel interior de jetBlue, l'estrenu que cute a la industria | publicación = Portfolio Hardcover | fecha=2004 | isbn = 1-59184-058-9 }}</ref> === Muse Air === Southwest Airlines dedicóse a la crecedera interior, según a l'alquisición d'otres aereollinies como fixo comúnmente. Sicasí, amás de l'alquisición de Morris Air Transport (ver enriba), Southwest mercó al so competidor [[Muse Air]] en 1985, qu'operaba con aviones McDonnell Douglas MD-80. Muse Air foi renombrada como TranStar Airlines. TranStar Airlines foi cerrada n'agostu de 1987 === Icelandair === En 1997, Southwest y [[Icelandair]] algamaron alcuerdos de mercáu ya intercambiu de pasaxeros al dexar tarifes conxuntes, horarios coordinaos, y la tresferencia d'equipaxes de pasaxeros ente dambes aereollinies en Baltimore. Icelandair efectúa vuelos ente Baltimore y l'[[Aeropuertu de Keflavik]] n'[[Islandia]]. Los vuelos en conexón ente delles ciudaes d'Estaos Xuníos y delles ciudaes d'Europa apaecen nos horarios de Southwest<ref>. {{cita web | autor = Rob Kaiser | títulu = Southwest ufierta nuevos vuelos con tresferencia n'Islandia | publicación = Baltimore Business Journal | fecha = 21 de febreru de 1997 | url = http://baltimore.bizjournals.com/baltimore/stories/1997/02/24/story6.html?page=1 |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> Los programes de viaxeros frecuentes nun s'inclúin nel alcuerdu. === ATA Airlines === [[ATA Airlines]], unu de los principales competidores de Southwest Airlines nel mercáu de Chicago, onde operaba dende l'[[Aeropuertu Internacional Chicago Midway|aeropuertu Midway]] onde tamién lo faía Southwest. ATA declarar en bancarrota, y en 2004, Southwest inyectó capital n'ATA que (al pie de otres coses) favoreció que Southwest facer col 27.5% de les aiciones d'ATA hasta la so salida cuando empezaron los procedimientos del [[Capítulu 11 de la bancarrota]]. Pa despidise de la so estratexa "Nós vamos solos", Southwest empezó'l so primer alcuerdu de códigu compartíu domésticu con ATA, que fizo posible que Southwest Airlines tuviera vuelos al mercáu d'ATA en [[Ḥawai]], a [[Aeropuertu Nacional Ronald Reagan Washington|Washington, D.C.]], y a [[Aeropuertu LaGuardia|Nueva York]]. A finales de 2005, ATA aseguróse 100 millones de dólares en financiamientu adicional de la firma [[MatlinPatterson]], y la inversión orixinal de Southwest con ATA modificar hasta'l puntu de que Southwest dexó de tener el 27.5% de les aiciones (o cualesquier otru interés financieru) n'ATA. L'alcuerdu de códigu compartíu ampliar pa incluyir los 17 destinos d'ATA y los 63 destinos de Southwest. En 2006, la unión de pilotos de Southwest aprovó un alcuerdu por contratu con llimitaciones na crecedera d'este y otros alcuerdos de códigu compartíu. Mientres estes restricciones son a día de güei mínimes, suponen un alcuerdu de crecedera nes negociaciones actuales colos sindicatos. Mientres 2006, Southwest Airlines empezó a comercializar namái vuelos d'ATA. La dependencia d'ATA de la rede de rutes de Southwest siguió creciendo en 2006, y nel momentu que ATA cesó n'abril de 2008, l'aereollinia ufiertaba más de setenta vuelos a la selmana a Ḥawai dende les bases d'operaciones de Southwest en Phoenix, Las Vegas, Los Angeles, y Oakland. Otros vuelos adicionales tuvieron disponibles en munches otres ciudaes a lo llargo de los Estaos Xuníos. Los planes que fueron anunciaos diben empuestos a qu'ATA ufiertara puramente vuelos internacionales pa Southwest en 2010, pero fueron atayaos cuando ATA atayó les sos operaciones sópito'l 3 d'abril de 2008. Nun hubo planes p'abrir un códigu compartíu ATA/Southwest coles compañíes filiales d'ATA, [[North American Airlines]] o [[World Airways]], inclusive cuando dambes son copropiedá de la empresa [[Global Aero Logistics|ATA Holdings]]. El códigu compartíu ATA/Southwest foi atayáu cuando ATA entró nel capítulu 11 de bancarrota'l 3 d'abril de 2008. A les 4:00 A.M. (hora de la mariña este) del 3 d'abril, ATA atayó toles sos operaciones.<ref>{{cita web |url=http://biz.yahoo.com/bw/080403/20080403005406.html?.v=1|títulu=ATA Airlines entra nel capítulu 11 y dexa d'operar atayando los vuelos charter del alcuerdu militar: Financial News - Yahoo! Finance |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080418213147/http://biz.yahoo.com/bw/080403/20080403005406.html?.v=1 |fechaarchivu=18 d'abril de 2008}}</ref> Escontra finales de payares de 2008, Southwest anunció que mercaría'l certificáu d'operación y los restos materiales d'ATA Airlines por que Southwest Airlines pudiera aportar a los slots del aeropuertu de Nueva York de LaGuardia enantes controlaos por ARREYAR. Según Southwest Airlines "... Esto nun inclúi nin aviones, nin instalaciones o emplegaos d'ATA."<ref>{{enllaz rotu|1={{cita web |url=http://phx.corporate-ir.net/phoenix.zhtml?c=92562&p=na048&ID=1228269&highlight= |títulu=Southwest Airlines busca los derechos pa volar al aeropuertu LaGuardia|publicación=[[swamedia.com]] |fecha=3 de febreru de 2009 |fechaaccesu=3 de febreru de 2009}} |2=http://phx.corporate-ir.net/phoenix.zhtml?c=92562&p=na048&ID=1228269&highlight= |bot=InternetArchiveBot }}</ref> === WestJet Airlines === El 8 de xunetu de 2008, Southwest Airlines anunció oficialmente la so intención d'algamar un alcuerdu de códigu compartíu con [[WestJet Airlines]] de Canadá. L'alcuerdu dexaría a los veceros adquirir billetes de caúna na páxina de la otra, según la sincronización de vuelos ente Canadá y los Estaos Xuníos. L'alcuerdu va terminar a finales de 2009.<ref>{{cita web |url=http://biz.yahoo.com/prnews/080708/latu024.html?.v=101|títulu=¿Quies viaxar fuera - Eh? Southwest Airlines va ufiertar vuelos internacionales gracies al pactu cola compañía canadiense WestJet, Vuelos regulares hasta finales de 2009: Financial News - Yahoo! Finen... }}</ref> === Volaris === Southwest anunció'l so segundu alcuerdu de códigu compartíu internacional el 10 de payares de 2008, cola compañía de baxu costu mexicana [[Volaris]]. L'alcuerdu dexaba a Southwest vender billetes en vuelos de Volaris, incluyendo vuelos internacionales dende los Estaos Xuníos que la compañía espera empezó en 2009. L'alcuerdu de códigu compartíu terminó'l 22 de febreru de 2013. == Cultura corporativa == === Esperiencia de Southwest === Los billetes nun pueden ser adquiríos dende axencies de viaxes virtuales como [[Orbitz]] o [[Travelocity]]; magar una minoría pueden adquirise al traviés d'axentes de viaxe. La mayoría de los vuelos de Southwest son vendíes direutamente pola aereollinia per teléfonu o internet na [http://www.southwest.com Páxina web de la compañía] que ye la única qu'ufierta descuentos per internet nos sos billetes. Al contrariu qu'otres grandes aereollinies, Southwest dexa a los sos pasaxeros efectuar cambeos de reserves ensin costos adicionales. Ente que esto apurre flexibilidá a los veceros, Southwest nun dexa conexones ente distintos vuelos de la compañía (de normal un serviciu gratuitu n'otres aereollinies). [[Ficheru:SWAgate.jpg|thumb|Zona d'embarque nuna puerta nel [[Aeropuertu Internacional d'Orlando]].]] Los veceros nun tienen asientos asignaos; anque, tán distribuyíos n'unu de los trés "grupos d'embarque" dependiendo del so tiempu de facturación (facturaciones tempranes suponen embarques tempranos), y son llibres d'escoyer l'asientu que más deseyen, qu'ayuda a l'aereollinia a embarcar más rápido. En mayu de 2006 mientres un alcuentru d'accionistes, la direición de Southwest anunció qu'executaría un estudiu pa evaluar les posibilidaes d'adoptar un sistema de asignación d'asientos en 2008, como parte del so nuevu camín de vuelos de llargu radiu, implementándolo na so teunoloxía de reserves de vuelu. El 8 de payares de 2007, Southwest creó una meyora del procedimientu d'embarque al asignáse-yos a los pasaxeros una lletra d'embarque (A, B o C) xunto con númberu qu'apurre un llugar exactu nel avión (Por casu: A32). La idea ye dexar a los pasaxeros nun tener qu'esperar en ringlera, evitando asina la perda de tiempu dexándo-y l'usu d'un tiempu de relaxación o siguir trabayando. Tamién introducieron tarifes Business por selección, que garantiza un pase d'embarque "A", con una mayor cantidá de puntos nel programa Rapid Rewards, y una bébora. Como resultáu de la política d'embarque, delles compañíes independientes ufierten servicios de facturación automática pa Southwest. Estes compañíes autoricen a los pasaxeros a realizar la facturación automática 24 hores antes de la salida del vuelu (cuando l'aereollinia pon como disponible pa facturación en llinia un vuelu) y tresmitía la información necesaria pa facturar con Southwest asina l'aereollinia abría la facturación en llinia d'un vuelu en concretu. La resultancia d'esti serviciu foi que la xente que lo utilizaba de normal, depués pertenecíen al grupu de los primeres n'embarcar (conocíu como grupu d'embarque "A"). Southwest nun adoptó esta práutica y de fechu presentó una demanda contra una compañía (boardfirst.com) nel xulgáu federal de distritu en Dallas por un usu comercial impermisible de la so páxina web y que tuvo como resultáu'l zarru de boardfirst.com n'ochobre de 2007. Como resultancia del pleitu o les amenaces de faelo, l'últimu serviciu de facturación temprana ceró de manera indefinida'l 15 de setiembre de 2008. [[Ficheru:BWIA-BTerminal.JPG|left|thumb|Módulos A y B apocayá (2005) construyíos y anovaos en [[Aeropuertu Internacional Baltimore-Washington Thurgood Marshall|BWI]] onde Southwest tien 26 puertes d'embarque<ref>{{cita web |url=http://www.bwiairport.com/about_bwi/bwi_timeline/ |títulu=Línea temporal de BWI: BWI d'una güeyada|publicación=BWI Airport |fechaaccesu=29 de xunetu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080730215105/http://www.bwiairport.com/about_bwi/bwi_timeline/ |fechaarchivu=30 de xunetu de 2008}}</ref>]] Southwest dexara siempres tres pieces d'equipaxe de manera totalmente gratuita n'oposición a la llende de dos que tienen munches aereollinies en [[Cabotaxe|vuelu de cabotaxe]]. Sicasí dende'l 29 de xineru de 2008, pueden facturar hasta dos maletes de manera totalmente gratuita. Un tercer bultu puede ser facturáu abonando 25 dólares. Tamién puede facturase una cuarta maleta, y asina hasta la novena bolsa, abonando 50 dólares per bultu. Cualquier pieza adicional, puede facturase abonando 110 dólares per bultu. Hasta'l 2000, Southwest sirvía comíes más pequeñes que les de les aereollinies tradicionales, onde en vuelos curtios consistía nun pequeñu aperitivo y un refrescu, y en vuelos llargos (con una duración de 3 hores o más) un "pack de aperitivos" con cómida preparada. Nel 2000, estes comíes empaquetadas entepasaben la comida sirvida por aereollinies tradicionales como [[United Airlines]] o [[American Airlines]]. Southwest tamién ufierta bebíes en vuelu de manera gratuita (escluyendo les alcohóliques). Nun hai entretenimientu en vuelu. Southwest ye conocida polos sos coloríos anuncios a bordu del avión y tripulaciones que se ponen a cantar. El cantar nun ye normal, y ye abondo popular ente los veceros, pero munchos críticos de viaxes haber consideráu ofensivu y intrusivo.<ref>{{cita web | autor = David Grossman | títulu = Yo nun voi odiar a Southwest nunca más | publicación = USA Today | fecha = 17 d'ochobre de 2005 | url = http://www.usatoday.com/travel/columnist/grossman/2005-10-14-grossman_x.htm |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> Southwest caltuvo unes escelentes cifres de prestu col veceru; en 2006, según el [[Departamentu de tresporte de los Estaos Xuníos|departamentu de tresporte]] nes estadístiques d'avientu, Southwest algamó'l númberu unu (menor númberu de quexes) de toles aereollinies de los Estaos Xuníos, con 0.18 quexes pr cada 100.000 veceros. Southwest Airlines consiguió recibir el menor númberu de quexes por pasaxeros de toles grandes compañíes de los Estaos Xuníos que treslladaren les sos estadístiques al departamentu de tresporte (DOT) dende setiembre de 1987, que ye cuando'l DOT empezó a recoyer les estadístiques de Prestu del veceru y empezaren a publicar los Informes de Veceros en Viaxes Aéreos. ==== Rapid Rewards ==== El programa de viaxeros frecuentes de Southwest llámase [http://www.southwest.com/rapid_rewards/ Rapid Rewards]. Los veceros reciben un puntu per cada vuelu que realicen (inclusive anque'l vuelu realice paraes téuniques). Un billete gratuitu, con caducidá a los once meses, otorgar automáticamente cuando un miembru atropa 16 puntos nun periodu de 24 meses. Amás, otorgar mediu puntu por acutar coches d'arriendu y/ estancies d'hotel en compañíes que tengan rellaciones empresariales cola compañía, ensin que tenga que tar venceyáu a que s'efectuara antes un vuelu con Southwest. Los miembros de Rapid Reward tamién pueden llograr un puntu por cada 1.200 dólares gastaos cola tarxeta de creitu [[Visa Inc.|Visa]] cola marca de Rapid Reward (los pagos con Southwest y los sos asociaos suponen el doble de puntos). Si los miembros rexistren la so tarxeta de creitu con [http://www.rapidrewardsdining.com Rapid Rewards Dining], van recibir 0.25 puntos por cada 100 dólares gastaos nos restoranes asociaos. A empiezos de [[2009]], Southwest anunció'l so primer asociáu de venta d'alcordances, [https://web.archive.org/web/20090515212213/http://www.rapidrewards.flowerclub.com/ TeleFlora Flower Club], en que los sos miembros pueden llograr 0.5 o 1.0 puntos per cada pidíu de flores (dependiendo del costu total del pidíu). El programa Rapid Rewards ganó numberosos [[Freddie Awards]] mientres años. Nel pasáu, axudicábense'l doble de puntos Rapid Rewards si adquiríense los billetes de viaxe per internet, pero esta política foi modificada a finales de 2003, momentu nel cual l'extra de puntos llograos por acutar los vuelos per internet amenorgar a namái mediu puntu por segmentu de vuelu (de tal manera que la compra per internet d'un viaxe d'ida y vuelta apurría tres puntos Rapid Rewards). L'extra de puntos por adquirir los billetes per internet foi atayáu dafechu n'abril de 2005. Hasta febreru de 2006, los viaxes de pagu taben suxetos a les feches festives pero non a los controles de capacidá: unu podría utilizar un viaxe de premiu siempres y cuando hubiera asientos llibres y nun fora una de los cinco feches festives. En febreru de 2006, diéronse-y la vuelta a estes polítiques: les feches festives fueron esaniciaes, pero les capacidaes de control fueron instituyíes, llindando la cantidá d'asientos disponible pa los viaxes con puntos Rapid Rewards. A empiezos de 2006, Southwest amplió'l so alcuerdu de códigu compartíu con [[ATA Airlines]] y dexó l'usu de billetes gratuitos a Ḥawai al costu de dos vuelos de premiu per vuelu. El 3 d'abril de 2008, ATA Airlines atayó tolos sos vuelos al cayer na bancarrota, incluyendo los vuelos en códigu compartíu a Ḥawai. === Anuncios === La compañía emplega humor nos sos anuncios. Los esloganes inclúin "Namái aviones elegantes", "La xente que tenemos equí puede querete" y "L'aereollinia de baxu costu". L'actual eslogan de l'aereollinia ye "Un símbolu de llibertá". Una hestoria escoyida d'imáxenes y videos de publicidá ta disponible na páxina web de la compañía.<ref>"[https://web.archive.org/web/20010161126300/http://www.southwest.com/about_swa/netads.html Galería d'imáxenes históriques de Southwest Airlines]." ''Southwest Airlines''. Comprobáu'l 11 de febreru de 2009.</ref> Dende los 90, Southwest llanzó una campaña publicitaria porr televisión basada na frase "¿Quies escapate?" La presentación comercial risible, situaciones vergonzoses nes que les persones atopar a sigo mesmes esperando a "escapase". Munchos de los anuncios tán acompañaos del estractu sonoru "[ding] El to yes agora llibre pa movete pel país"; una parodia propia del anunciu en vuelu de "yes agora llibre de movete pola cabina". [[Ficheru:Southwest 737.jpg|left|thumb|Un avión de Southwest nel [[Aeropuertu Internacional Chicago Midway]].]] ==== "Namái aviones elegantes" ==== Poco dempués de que Southwest empezara a utilizar la motivación "Namái aviones elegantes", Stevens Aviation, quien utilizara "aviones elegantes" pal so motivación, pensó n'empezar una batalla xudicial pol derechu de marca. En llugar de recurrir a la xusticia, los conseyeros delegaos de dambes compañíes anunciaron la celebración d'una batalla de llucha llibre. Celebráu nel agora baltáu [[Dallas Sportatorium]] (la más famosa instalación de llucha llibre) y celebrada al meyor de dos de trés rondes, el perdedor de cada ronda tenía que pagar 5.000 dólares a l'asociación de caridá qu'él escoyera, y col ganador faciéndose col derechu d'usu de la frase. Un video promocional amosaba a los conseyeros delegaos "entrenando" pa la llucha (col conseyeru delegáu Herb Kelleher que ye ayudáu a llevantase xunto a un puru y un vasu de güisqui (Wild Turkey 101) que-y tán esperando) y distribuyíu ente los emplegaos y como una rueda de prensa xunto col video de la llucha. Herb Kelleher perdió la engarradiella pa Southwest, con Stevens Aviation llogrando los derechos de la frase. Kurt Herwald, conseyeru delegáu de Stevens Aviation, concedió darréu l'usu de "namái aviones elegantes" a Southwest Airlines. La resultancia foi que dambes compañíes pudieron utilizar la frase, 15.000 dólares fueron a organizaciones de caridá y una magnífica campaña de [[publicidá]] pa dambes compañíes. === Emplego === El presidente y conseyeru delegáu de Southwest ye [[Gary C. Kelly]], quien reemplazó a [[Colleen Barrett]] como presidente'l 15 de xunetu de 2008. La direutora financiera de Southwest ye [[Laura Wright]]. En xunetu de 2007, [[Herb Kelleher]] dimitió como direutor. [[Colleen Barrett]] dexó'l so puestu de responsable de la secretaría direutivo y corporativo en mayu de 2008 y como presidente en xunetu de 2008. Dambos siguen siendo emplegaos activos de Southwest Airlines. === Trabayu entamáu === Anque Southwest ta considerada una aereollinia "baxu costu", ta fuertemente sindicada en comparanza con otres aereollinies.<ref>[http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4188/is_20040716/ai_n11465633 Southwest recibe nuevu CEO | Desert News (Salt Lake City) | Atopa artículu en BNET.com<!-- Bot generated title -->]</ref> L'asociación de pilotos de Southwest, un sindicatu ensin venceyar a l'Asociación de Pilotos de Llinia Aérea, representa a los pilotos de l'aereollinia.<ref>[http://www.swapa.org/ SWAPA<!-- Bot generated title -->]</ref> Los téunicos de caltenimientu d'aeronaves tán representaos pola Asociación Fraternal de Mecánicos d'Aeronaves ([[AMFA]]).<ref>[http://www.amfanatl.org/ AMFA Home<!-- Bot generated title -->]</ref> Los axentes de facturación y reserves tán representaos pola Asociación Internacional de Maquinistes y trabayadores aeroespaciales (IAM). Los axentes de vuelu, tripulantes de cabina, axentes de rampla y axentes d'operaciones tán representaos pol sindicatu de trabayadores del tresporte (TWU). === ''Airline'' === La versión estauxunidense del [[reality show]] ''[[Airline (serie de televisión)|Airline]]'' amosó a los pasaxeros y emplegaos de Southwest Airlines nun día de vida cualesquier en dalgún de los principales aeropuertos de Southwest (BWI, MDW, LAX, y HOU). El "reality" empezó'l 5 de xineru de 2004 na [[A&Y Network]], pero foi atayáu dempués de setenta episodios el 15 d'avientu de 2005. == Flota == === Flota actual === A finales d'avientu de 2017, la flota de Southwest Airlines ta compuesta de 705 aeronaves, con una edá permediu de 10,6 años, toos del modelu [[Boeing 737]].<ref name="fleet"/> <center> {| class="toccolours sortable" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse" |- style="background:orange;" |+ '''Flota de Southwest Airlines'''<ref name="fleet">{{cita web |url=http://www.planespotters.net/Airline/Southwest-Airlines |títulu=Southwest Airlines – Details and Fleet History – Planespotters.net Just Aviation |editorial=Planespotters.net |fechaaccesu=25 de xineru de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120125001617/http://www.planespotters.net/Airline/Southwest-Airlines |fechaarchivu=25 de xineru de 2012 }}</ref> |- style="background:#FE9A2e;" !Aeronave !En serviciu !Pidíos !Pasaxeros !class=unsortable|Notes |- |- |[[Boeing 737 Next Generation|Boeing 737–700]] |511 | - |143 |Primer veceru n'operar el modelu, espérase qu'en 2013 tola flota cunte con 143 sielles |- |[[Boeing 737 Next Generation|Boeing 737–800]] |181 |21 |175 |Entregues restantes previstes pa 2013<ref name="738march"/> <br />Configuráu con capacidá [[ETOPS]].<ref>{{cita publicación |url=http://www.blogsouthwest.com/blogue/southwest-airlines-gary-kelly-addresses-wings-club-new-york-city |títulu=Southwest Airlines' Gary Kelly Addresses the Wings Club in New York City |fecha=15 d'avientu de 2010 |fechaaccesu=8 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120319003843/http://www.blogsouthwest.com/blogue/southwest-airlines-gary-kelly-addresses-wings-club-new-york-city |fechaarchivu=19 de marzu de 2012 }}</ref> |- |[[Boeing 737 MAX|Boeing 737 MAX 7]] | - |30 |150 |Ta previstu que sía'l primer veceru en recibir l'aeronave. El pidíu puede intercambiase col modelu 737 MAX 8.<br /> Entrada en serviciu prevista pa 2017<ref name="boeing.mediaroom_1" /> |- |[[Boeing 737 MAX|Boeing 737 MAX 8]] |13 |197 |175 |Ta previstu que sía'l primer veceru en recibir l'aeronave. El pidíu puede intercambiase col modelu 737 MAX 7.<br /> Entrada en serviciu prevista pa 2017<ref name="boeing.mediaroom_1">{{cita publicación |url=http://boeing.mediaroom.com/index.php?s=43&item=2072|títulu=Boeing 737 MAX Logs First Firm Order from Launch Customer Southwest Airlines|fecha=13 d'avientu de 2011}}</ref> |- !Total !705 !248 ! ! |} </center> L'aereollinia cunta con más [[Boeing 737]] na so flota que nenguna otra aereollinia nel mundu; Southwest ye de cutiu mentada como aereollinia pionera n'utilizar un únicu tipu d'aeronave. Sicasí, Southwest operó dalgunos [[Boeing 727-200|727-200]] arrendaos a finales de los 70 y de nuevu a mediaos de los 80, y el so filial [[TranStar Airlines]] operó dalgunos [[DC-9]] y [[MD-80]] a mediaos de los 80. Southwest foi veceru de llanzamientu de los trés variantes de Boeing 737 qu'operen anguaño, y foi la primer aereollinia en poner xuntos en serviciu al modelu 500 y el modelu next-generation 700. Southwest tien un amiestu d'aviones nuevos y vieyos tantu de la versión "clásica" como "next generation" del 737.<ref>{{cita web | autor = [[Boeing Commercial Airplanes]] | títulu = The Boeing Next-Generation 737 Family | url = http://www.boeing.com/commercial/737family/background.html |fechaaccesu=10-06-2006-06-10 }}</ref> En febreru de 2010, Southwest tenía una flota con una media d'edá de 12,9 años,<ref>{{cita web |url=http://www.airfleets.net/ageflotte/Southwest%20Airlines.htm |títulu=Edad de la flota de Southwest Airlines |fechaaccesu=10 de xunu de 2007}}</ref> y efectúen una media d'unos siete vuelos al día. Los aviones percuerren una distancia media por vuelu de 633 milles (unos 1050 quilómetros) con una duración media d'una hora y 48 minutos. Esto significa que l'usu diariu de cada avión ye, de media, de doce hores y 36 minutos.<ref name = "FS" /> Los asientos de Southwest tienen el mesmu anchor que cualesquier otru operador de 737s nos Estaos Xuníos. Sicasí, los asientos tien aproximao una pulgada más d'anchor que los aviones de la familia [[Airbus A320|A320]] operaos por compañíes de baxu costu como [[Frontier Airlines]], [[JetBlue]], [[Virgin America]], [[USA 3000]], y delles otres competidores. Los asientos de Southwest tienen una distancia ente ellos d'ente 32 y pulgaes (ente 77 y 80 centímetros), en comparanza cola media de 31 a 32 pulgaes (75-77&nbsp;cm) de les aereollinies doméstiques de los Estaos Xuníos. Sicasí, la compañía de baxu costu [[JetBlue Airways]] ufierta dende 32 a 36 pulgaes (75-87&nbsp;cm).<ref>[http://www.seatguru.com/airlines/JetBlue_Airways/information.php Información xeneral de JetBlue<!-- Bot generated title -->]</ref> Los 737-300 y 737-500 de Southwest nun tán forníos con cabina electrónica, como si tienen los 737-300, 737-400, y 737-500 d'otres compañíes. Nel so llugar, el cuadru de mandos ye totalmente analóxicu, más similar a les primeres variantes del 737. Les cabines de los nuevos 737-700 y otros "Next Generation" tienen yá elementos electrónicos, y Southwest preparó los sos 737-7H4 pa emular l'apariencia de los 737-300 y 737-500 con mires de estandarizarlos. Los trés versiones del Boeing 737 qu'opera Southwest utilicen HUD nel cuadru de mandos. Esta teunoloxía consiste nun panel de cristal que se baxa del llau del capitán, y amuesa información de vuelu primaria como un holograma. Desque se terminó la producción del 737-300 y el 737-500, los pidíos más recién de Southwest fueron puramente pol modelu 737-700. Southwest empezó a retirar los sos 737-300 más antiguu, dende avientu de 2007, amenorgando la so flota de -300 dende los 194 iniciales. Sicasí, dellos -300 tán siendo remocicaos pa dotalos de nuevos preseos electrónicos. Estes remodelaciones dexen que l'avión sía compatible n'operación col -700, y va dexar a l'aereollinia llevar a cabu la so iniciativa d'igualar la configuración de la so flota; según otres meyores, estes meyores van dotar al -300 de navegación por [[GPS]]. Southwest espera importantes amenorgamientos de costos con esta iniciativa.<ref>{{cita web |url=http://www.boeing.com/news/releases/2008/q4/081222a_nr.html|títulu=Nota de prensa de Boeing Press del 22 d'avientu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110426035315/http://www.boeing.com/news/releases/2008/q4/081222a_nr.html |fechaarchivu=26 d'abril de 2011}}</ref> Southwest ye'l mayor operador mundial del 737. La so flota activa actual supera los 500 aviones. En términos del total de producción del 737 (de tolos modelos de la hestoria), les entregues de nuevos aviones de Boeing a Southwest supón aproximao un 9% del total de la producción. Southwest tien una de les mayores flotes de Norteamérica. === Flota retirada === <center> {| class="toccolours" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse" |+ '''Flota retirada de Southwest Airlines''' |- bgcolor="#ffcc99" !Avión !Añu d'introducción !Añu de retiru !Reemplazu !Notes |- |[[Boeing 727|Boeing 727-200]] |1979 |1987 |[[Boeing 737|Boeing 737-200]] | |- |[[Boeing 737|Boeing 737-200]] |1971 |2005 |[[Boeing 737 Next Generation|Boeing 737-700]] |Primer avión de Southwest |- |[[Boeing 737 Classic|Boeing 737-500]] |1990 |2016 |[[Boeing 737 Next Generation|Boeing 737-700]] |Veceru de llanzamientu |- |[[Boeing 737 Classic|Boeing 737-300]] |1984 |2017 |[[Boeing 737 MAX|Boeing 737 MAX 8]] |Veceru de llanzamientu de Norte America |} </center> == Llibrea == [[Ficheru:Southwest Airlines B-737-300 N640SW.jpg|thumb|[[Boeing 737|Boeing 737-300]] (N340SW) de Southwest cola llibrea de 1971-2000.]] [[Ficheru:SouthwestNewLivery.jpg|thumb|[[Boeing 737|Boeing 737-300]] de Southwest cola llibrea de 2001-Actual.]] La [[llibrea]] orixinal de Southwest foi [[beige]] y colloráu, con naranxa nel final de la cola, y tires de color blancu pa dixebrar cada seición de color. La pallabra ''Southwest'' apaecía en blancu na porción beige de la cola. (Anque, nos trés primeros 737-200, dende xunu de 1971, nel llau esquierdu del avión, la pallabra ''Southwest'' foi asitiada tou a lo llargo de la parte cimera de la porción trasera del fuselaje, cola pallabra ''Airlines'' pintada na cola onde anguaño ta la pallabra ''Southwest''. Nel llau derechu, la pallabra ''Southwest'' taba nel mesmu llugar qu'anguaño, pero tamién tenía la pallabra ''Airlines'' pintada na parte cimera de la porción trasera del fuselaje. Southwest introdució la flota "cañón azul" en 2001, el so primer cambéu de llibrea nos sos trenta años de vida. El ''Spirit One'' foi'l primer avión pintáu colos nuevos colores. La nueva llibrea reemplazó'l color beige como principal pol azul cañón y camudó los colores de testos y tires, pol doráu. (El final de cola naranxa ta inda n'usu.) Les tires a lo llargo del avión recibieron un diseñu más curvado, totalmente horizontales na llibrea orixinal. La llibrea orixinal ta siendo retirada, magar tres aviones van siguir cola llibrea orixinal pa conmemorar les trés ciudaes orixinales de Southwest. En payares de 2007, Southwest taba realmente cerca de completar l'actualización de flota.<ref name = "FS" /> Los diseños de les llibrees de Southwest esploten perfectamente l'aspeutu antiestético de los winglets. Los primeros aviones dotaos de winglets permanecen con estos ensin pintar (siguiendo les tires del fuselaje), pero los siguientes aviones apurríos con winglets lleven el testu "SOUTHWEST.COM" escritu nellos. Tolos aviones van ser progresivamente repintados col ".com" nos winglets. Los aviones con llibrees especiales y winglets, como'l Shamu, tienen winglets totalmente blancos.<ref name = "FS" /> Dellos aviones de Southwest amuesen temátiques especiales, en llugar de la llibrea normal. Estos aviones temáticos tienen nomes especiales, de normal terminaos en "One". Dalgunos de los más conocíos exemplos son: * '''''[[Shamu]]''''': Los trés aviones fueron pintaos pa paecese a una [[Orca]], con anuncios pa [[SeaWorld]]. **El primer avión que foi pintáu colos esquemes "Shamu" foi'l N334SW (1988), un 737-300, y foi más tarde siguíu pol N507SW (Shamu II) y el N501SW (Shamu III), dambos 737-500. Cola progresiva retirada de los 737-200 de Southwest, el 737-500 empezó a operar nun amenorgáu área xeográfica antes operáu polos 737-200, y por tanto, Sía World nun podía consiguir la correuta esposición nel ámbitu nacional con estos dos únicos aviones. Dos 737-700, el N713SW y el N715SW, fueron repintados pa convertise nos nuevos aviones Shamu, y tantu el N501SW como'l N507SW foi on repintados con coloriar Cañón Azul. Los trés aviones Shamu actuales yá nun son conocíos como Shamu I, II, o III. El trabayu de pintura yá namái consta nos morros de cada avión cola pallabra "Shamu". Los portaequipajes cimeru de los -700 amuesen anuncios de Sía World, sacante nes partes frontera y trasera del avión, onde los portaequipajes nun son uniformes, nin abondo grandes. * Unu de los portadores de la llibrea "Shamu", ye'l primer 737-500 construyíu del mundu. * '''''The Spirit of Kitty Hawk''''': (1984) Llibrea y títulu con que cunten los trés primeros Boeing 737-300 introducíos na flota de Southwest Airlines. El N300SW ye'l 737-300 más antiguu de la flota de Southwest, siguíu polos sos hermanos, el N301SW y el N302SW. * '''''Lone Star One''''': (1990) La bandera del estáu de [[Texas]] apaez a lo llargo del avión. * '''''Arizona One''''': (1994) La bandera del estáu d'[[Arizona]] apaez a lo llargo del avión. * '''''The June M. Morris''''': (1994) N'honor de June Morris, firma y logo de Morris Air nel morru. El logo foi retiráu de la llibrea "Cañón Azul" * '''''California One''''': (1995) La bandera del estáu de [[California]] apaez a lo llargo del avión. * '''''Silver One''''': (1996) Avión del 25ᵘ aniversariu. Primeramente pintáu de color metálicu brillante, foi pintáu más tarde en color plata, pa faer más fácil el so caltenimientu. Esti avión tamién cuntaba con asientos platiaos, que fueron reemplazaos p'asemeyalos a los del restu de la flota pa mayor simplicidá. Silver One tamién cuntaba con vasos platiaos. * '''''Triple Crown One''''': (1997) Llibrea dedicada a los emplegaos de Southwest, como reconocencia de Southwest por recibir el premiu Triple Crown de la industria aéreo (récor de puntualidá, meyor manexu d'equipaxes, y menos reclamaciones de pasaxeros). Los portaequipajes cimeros del Triple Crown One lleven inscritos los nomes de tolos emplegaos que trabayaben pa Southwest nesi momentu, en virtú de la so contribución nel llogru del premiu. * '''''Nolan Ryan Express''''': (1998) Pegatina conmemorativa dedicada al famosu pitcher texano [[Nolan Ryan]] que ye'l [[MLB]] de tolos tiempos con 5.714 boles mandaes fuera del campu. * '''''Nevada One''''': (1999) La bandera del estáu de [[Nevada]] apaez a lo llargo del avión. * '''''New Mexico One''''': (2000) La bandera del estáu de [[Nuevu Méxicu]] apaez a lo llargo del avión. * '''''Spirit One''''': (2001) Avión pa conmemorar el 30ᵘ aniversariu. (Primer avión pintáu col nuevu esquema "Cañón Azul". * '''''The Spirit of Hope''''': (2004) Dedicáu a la Ronald McDonald House. Los portaequipajes del techu tán cubiertos con dibuxos de neños nun Ronald McDonald House nel estáu de Washington.*'''''Maryland One''''': (2005) La bandera del estáu de [[Maryland]] apaez a lo llargo del avión. * '''''Slam Dunk One''''': (2005) Tien un logo distintu d'equipos de [[baloncestu]] de la NBA en cada portaequipajes cimera; y un gran logo de baloncestu nel fuselaje, en reconocencia del sofitu de Southwest a la [[National Basketball Association]]. *'''''Illinois One''''': (2008) La bandera del estáu d'[[Illinois]] apaez a lo llargo del avión. * Southwest recibió tanto'l 737 númberu '''5.000''' construyíu (13 de febreru de 2006) como'l '''2.000''' "Next Generation" construyíu (27 de xunetu de 2006). El 2.000ᵘ "Next Generation" ta marcáu como tal na so llibrea, anque'l 5.000ᵘ nun contién nenguna referencia a ello. Tien una placa conmemorativa del 737 5.000ᵘ na parte cimera de la puerta d'embarque. * Southwest recibió'l so 737 '''500ᵘ''' el 28 de xunu de 2007. Esti avión ta pintáu n'honor a dichu afitáu. * '''''Tinker Bell One''''': (2008) Pintures de Tinker Bell. * '''''Sports Illustrated''''': (2009) Un llargu decálogu d'ediciones ilustraes de deportes acuáticos de [[Bar Refaeli]] afata'l fuselaje del N922WN<ref>{{cita web |títulu=Southwest pinta aviones con modelos acuáticos |publicación=[[PopSci.com.au]] |fecha=12 de febreru de 2009 |url=http://www.popsci.com.au/military-aviation-amp-space/article/2009-02/southwest-paints-swimsuit-model-plane |fechaaccesu=12 de febreru de 2009}}</ref> * Anque nun ye una llibrea especial, Southwest opera'l primera 737-700 salíu de fábrica. Tolos aviones con llibrees especiales hasta'l ''Spirit One'' lleven los colores orixinales de la llibrea beige, colorada y naranxa nel estabilizador vertical y timón. Les siguientes ediciones especiales amuesen coles col esquema de color "cañón azul". == Récor medioambiental == N'abril de 2007, el puertu de Portland apurrió a Southwest Airlines el premiu a la excelencia medioambiental en reconocencia del esfuerciu exemplar na categoría d'Innovación Medioambiental.<ref>{{cita web |url=http://www.southwest.com/swamedia/factsheet.html |títulu=Dato de southwest. Reconocencies de Southwest Airlines |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090220193749/http://www.southwest.com/swamedia/factsheet.html |fechaarchivu=20 de febreru de 2009}}</ref> == Incidentes y accidentes == [[Ficheru:SWA Boeing 737 departing SFO 3-23-09.JPG|thumb|200px|Southwest en despegue y ascensu dende San Francisco.]] Southwest tuvo trés grandes incidentes notables y nunca sufrió la muerte de nengún pasaxeru por cuenta de un accidente.(Al 18 d'Abril de 2018 ésti datu quedó caducu debíu al accidente producíu'l 17 d'Abril del mesmu añu) * El 5 de marzu de 2000, el [[Vuelu 1455 de Southwest Airlines|vuelo 1455]] salir de pista cuando intentaba aterrizar nel aeropuertu de Burbank-Glendale-Pasadena, agora llamáu [[Aeropuertu Bob Hope]], [[Burbank]], [[California]], mancando a 43 persones. L'incidente provocó'l despidu de los pilotos, y que l'avión quedara inservible. * El 11 d'agostu de 2000, el pasaxeru Jonathan Burton rompió la puerta de cabina del vuelu 1763 mientres s'atopaba en ruta de [[Las Vegas]] a [[Salt Lake City]]. En defensa propia, los otros pasaxeros amenorgaron a Burton quien más tarde morrió como resultáu de les sos firíes.<ref>{{cita web |títulu=informe policial |url= http://www.thesmokinggun.com/archive/southwest1.html|autor=Policía De [[Salt Lake City]] |fechaaccesu=22 de xunu de 2007}}</ref><ref>{{cita web |títulu=Les aereollinies tienen de fortificar la cabina |url=http://www.planeinsanity.com/column2001_09a.html |autor=Elliott Hester |fechaaccesu=10 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070629012820/http://www.planeinsanity.com/column2001_09a.html |fechaarchivu=29 de xunu de 2007 }}</ref> * El 8 d'avientu de 2005, el [[Vuelu 1248 de Southwest Airlines|vuelo 1248]] salir de pista cuando aterrizaba nel [[Aeropuertu Internacional Chicago Midway]] mientres unes condiciones de nieve intenso. Un neñu de seis años morrió a consecuencia del accidente del coche en que diba, cuando l'avión internar nes cais de la ciudá. D'ente los pasaxeros y persones de tierra, tan solo echar# voz de mancaes leves. L'avión arreyáu, el N471WN, convertir nel N286WN en reparándose. * 1 d'abril de 2011: [[Vuelu 812 de Southwest Airlines]] * El Domingu 12 de xineru de 2014, el vuelu 4013 que yera efeutuáu con una aeronave Boeing 737-700, con 124 pasaxeros y 5 tripulantes a bordu, aterrizo nel aeropuertu equivocáu. El 737-700 desapiego del Aeropuertu Internacional Chicago-Midway con destín al Aeropuertu de Branson, en Missouri, aterrizo nel Aeropuertu M. Graham Clark, nel condáu de Taney, a solu 11 quilómetros del aeropuertu de Branson. Unes de les grandes problemátiques foi que l'Aeropuertu de Branson, onde tenía qu'aterrizar, tien una pista de 2180 metros, y l'Aeropuertu M. Graham Clark tan solo 1140 metros de llargu, y a la fin de la pista hai una cayida significativa y dempués la carretera federal 65. L'avión aterrizo'l Domingu a les 6:11 P.M. Tolos pasaxeros fueron unviaos al Aeropuertu de Branson, nel qu'un avión de la compañía llegó pa faese cargu de los pasaxeros y llevalos al Aeropuertu de Dallas-Love Field. Nun hubo nengún mancáu. * El 25 d'abril de 2016 el vuelu 225 de Chicago a Orlando tuvo que faer un aterrizaxe d'emerxencia por cuenta de una falla nun motor, nel aeropuertu internacional de Pensacola, Florida. * El 17 d'abril de 2018 el [[vuelu 1380 de Southwest Airlines|vuelo 1380]] de NYC a Dallas, un B737-700, sufre una avería y esplosión del motor 1, produciendo la rotura d'una ventana y la consiguiente parcial succión d'una pasaxera que taba sentada nesi asientu. Productu de les mancadures ésta muyer finó. L'avión aterrizó d'emerxencia nel aeropuertu de Filadelfia. == Premios y reconocencies == * Los American Brand Excellence Awards reconocen a les meyores compañíes nacionales que meyor atienden les necesidaes de los executivos d'empreses de pequeñu y medianu tamañu. En 2007, Southwest Airlines allugar ente los meyores nel segmentu de Viaxes, basándose nes resultancies d'una encuesta a nivel nacional de la Rede Nacional de los Periódicos de Negocios de les Ciudaes efectuada a 1.000 executivos qu'evaluaron unos 251 elementos de cada marca. * El programa de Southwest Airlines Rapid Rewards foi gallardoniáu na revista ''InsideFlyer'' nos Freddie Awards añales de 2006 como'l Meyor Programa del añu, el Más Premiáu, la Meyor Páxina web, y les Meyores Promociones. * En 2007, per octavu añu consecutivu, la revista ''Business Ethics'' nomó a Southwest Airlines nos sos "100 Meyores Compañíes pal Ciudadanu", una llista que califica a les compañíes públiques basándose nel so serviciu empresarial a dellos grupos de veceros.<ref name="Business Ethics">{{cita web |url=http://www.business-ethics.com/node/75|títulu=100 Meyores Compañíes al Ciudadanu 2007|publicación=Business Ethics Magacín |fechaaccesu=5 de payares de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081107060901/http://www.business-ethics.com/node/75 |fechaarchivu=7 de payares de 2008}}</ref> Southwest ye una de les once úniques que se repitieron na llista nos ocho años de vida d'esta. * En 2005 y de nuevu en 2008 L'[[American Customer Satisfaction Index]] (ACSI) reconoció a Southwest Airlines como líder de la industria en prestu del veceru. El ACSI, dirixíu pola Universidá de Michigan, trata de manera independiente los niveles de prestu del veceru basándose na esperiencia vivida polos veceros.<ref name="ACSI">{{cita web |url=http://www.theacsi.org/index.php?option=com_content&task=view&id=147&Itemid=155&i=Airlines |títulu=Puntuaciones de la Industria Aéreo|publicación=American Customer Satisfaction Index |fechaaccesu=15 de mayu de 2008}}</ref> * Dende 2000, la revista HISPANIC incluyó a Southwest Airlines na so llista Corporate 100 pol so lideralgu na proporción d'oportunidaes a los hispanos y el so programa d'empléu, formación, y sofitu a les minoríes. * La Express Delivery & Logistics Association nomó a Southwest Airlines como la "Aereollinia del Añu 2006." * En 2005, American Small Business Travelers Alliance calificó a Southwest Airlines como la "Meyor Aereollinia pa los Viaxeros de Pequeños Negocios." * La presidenta de Southwest, Colleen Barrett, foi escoyíu como ganador del premiu Tony Jannus de 2007,<ref name="Tony Jannus Award">{{cita web |url=http://www.tonyjannusaward.com/legacy.html|títulu=Antiguos Ganadores del Premiu Tony Jannus|publicación=Tony Jannus Award |fechaaccesu=5 de payares de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080720015115/http://www.tonyjannusaward.com/legacy.html |fechaarchivu=20 de xunetu de 2008}}</ref> convirtiéndose na primer muyer en ser gallardoniada nes sos 44 años d'historia d'esti premiu aeronáuticu. * La revista Professional Women incluyó a Southwest Airlines na so clasificación de 2006 de les "Compañíes Más Almiraes poles Muyeres." * Acordies cola revista ''Institutional Investor'', Southwest Airlines yera la primera na categoría de consumidores d'ente toles aereollinia como la "Compañía más prestosa pal accionista" basándose na efectividá del gobiernu de Southwest y de les rellaciones colos inversores como parte de los sos esfuercios por amontar el valor de les aiciones. * Southwest Airlines asitióse como la meyor na novena encuesta añal d'aereollinies ''Business Travel News''. * En 2006, Southwest apaeció na llista de GIjobs.nets de los cincuenta contratistes d'antiguos militares. Nel puestu 37, Southwest foi la única gran compañía qu'apaeció na llista. * Nel so artículu de xineru de 2006, Institutional Investor señaló al direutor de Southwest, Gary Kelly, como unu de los direutores más importantes d'América. Foi calificáu como'l meyor direutor aereu del sector de les aereollinies. == Referencies == {{llistaref|3}} {{Commons|Southwest Airlines}} == Enllaces esternos == * [http://espanol.southwest.com/ Southwest Airlines] * [http://www.southwest.com Southwest Airlines] (inglés) * [https://web.archive.org/*/http://www.southwest.com/vamonos/ Southwest Airlines] (español, archivu) * [https://web.archive.org/web/20170930084916/http://www.spiritmag.com/ Revista d'a bordu Spirit] (inglés) * [https://web.archive.org/web/20090501195127/http://www.helloflight.com/Airlines/SWA/Southwest_Airlines.Cfm Actuales vuelos de Southwest Airlines - HelloFlight.com] (inglés) * [http://www.blogsouthwest.com/ Nuts About Southwest - Blogue oficial de Southwest Airlines] (inglés) * [http://www.southwestvacations.com/custcare/spanish.asp Southwest Vacations] (español) * [http://www.southwestvacations.com Southwest Vacations] (inglés) * [https://web.archive.org/web/20081210130151/http://www.pw.utc.com/vgn-ext-templating/v/index.jsp?vgnextoid=2y35288d1c83c010VgnVCM1000000881000aRCRD&prid=0d7f7fac9b77a110VgnVCM100000c45a529f____ Nota de prensa de Southwest sobre operación ecolóxica del 11 de xunu de 2008] (inglés) * [http://www.seatguru.com/airlines/Southwest_Airlines/information.php Configuración d'asientos de Southwest Airlines en SeatGuru.com] (inglés) * [http://www.airfleets.net/ageflotte/?file=calcop&opp=Southwest%20Airlines Edá de la flota de Southwest Airlines] (inglés) * [http://finance.yahoo.com/q?s=LUV&d=t Perfil financieru de Southwest Airlines en Yahoo!] (inglés) * [https://web.archive.org/web/20070927004453/http://www.startupstudio.com/southwest-airlines-founder-herb-kelleher/podcasts/2007/01/19/ StartupStudio - Entrevista con Herb Kelleher na sede de Southwest Airlines] (inglés) {{Tradubot|Southwest Airlines}} {{control d'autoridaesç} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Southwest Airlines]] [[Categoría:Aereollinies d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Empreses de Texas]] [[Categoría:Aereollinies de baxu costu]] [[Categoría:Aereollinies fundaes en 1971]] hg7zln10n0aea781e3rytxdw7ty0e13 0 153395 4379640 4341227 2025-06-26T10:17:33Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379640 wikitext text/x-wiki {{vehículu}} El '''Boeing 757''' (pronunciáu «siete-cinco-siete») ye un [[avión]] comercial de fabricación d'[[Estaos Xuníos]], de curtiu, mediu y llargu radiu d'aición, de [[fuselaxe estrechu]], fabricáu por [[Boeing]]. Foi adquiríu en primer llugar por [[Eastern Airlines]] y [[British Airways]] pa reemplazar al [[Boeing 727|727]] y entró en serviciu en 1983. La producción del 757 remató'l 28 d'ochobre de 2004 en siendo construyíes 1050 unidaes. La última aeronave foi apurrida a Shanghai Airlines.<ref>{{cita web | url = http://www.boeing.com/commercial/757family/index.html | títulu = Boeing: Commercial Airplanes - 757 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130309223827/http://www.boeing.com/commercial/757family/index.html | fechaarchivu = 9 de marzu de 2013 | fechaaccesu = 1 de setiembre de 2016 }}</ref> El 757 pue ser consideráu como unu de los modelos más esitosos de Boeing. Sicasí, les ventes cayeron a finales de los años 1990, provocando'l cese de la producción. La demanda del 757-200 foi siguida, principalmente por cuenta de la so utilidá nes rutes ente [[Nueva York]] y [[Europa Occidental]]. == Desarrollu == === Antecedentes === A principios de 1970, tres el llanzamientu del [[Boeing 747|747]] de fuselaxe anchu, Boeing empezó a considerar la evolución de la so [[trijet]] [[Boeing 727|727]] de fuselaxe estrechu.<ref name=norris143>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|pp=143-45}}.</ref> Diseñáu pa rutes de curtiu y mediu radiu,<ref>{{harvnb|Eden|2008|p=72}}.</ref> el 727 foi l'avión comercial más vendíu de la década de 1960 y unu de les pilastres del mercáu de tresporte aereu del país.<ref name=norris143/><ref name=norris12>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|p=12}}.</ref> Los estudios centrar n'ameyorar los modelos {{nowrap|727-200}} de 189 asientos, la variante más esitosa del 727.<ref name=norris144/> Consideráronse dos enfoques: un {{nowrap|727-300}} allargáu, y un avión totalmente nuevu con nome en códigu 7N7.<ref name=norris144>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|p=144}}.</ref> El primeru yera un deriváu más baratu utilizando la teunoloxía esistente de 727 y la configuración del motor montáu na cola,<ref name=norris144/> ente que'l segundu yera un avión bimotor que faía usu de nuevos materiales y meyores na teunoloxía de propulsión que s'había vueltu disponibles na industria aeroespacial civil.<ref name=norris20/> [[Ficheru:Boeing 757-200 Farnborough 1982 Fitzgerald.jpg|thumb|El 7N7 fadría'l so debú nel [[Salón Aeronáuticu de Farnborough]] en 1982 como 757-200.|alt=Vista llateral del jet bimotor platiáu carretando en pista, colos flaps esplegaos y marques "757" na cola.]] [[United Airlines]] fixo aportaciones pal proyeutu del 727-300, que Boeing taba a puntu de llanzar a finales de 1975,<ref name=norris144/> pero perdió interés n'esaminando los estudios de desenvolvimientu pal 7N7.<ref name=norris144/> Anque'l 727-300 foi ufiertáu a [[Braniff International Airways]] y a otres aereollinies, l'interés de los veceros siguía siendo insuficiente pa un mayor desenvolvimientu.<ref name=norris143/> Sicasí, les llinies aérees sintiéronse atraíes polos motores [[Turbofan#Turbofan d'altu índiz de derivación (high bypass)|turbofan d'altu índiz de derivación]], nueves teunoloxíes de la cabina de vuelu, menor pesu, la meyora d'[[aerodinámica]], y menor costu operativu prometíu pol 7N7.<ref name=norris144/><ref name=norris20/> Estes carauterístiques tamién s'incluyeron nun esfuerciu de desenvolvimientu paralelu d'un nuevu avión de pasaxeros de fuselaxe anchu de tamañu mediu, con nome en códigu 7X7, que se convirtió nel 767.<ref name=norris18>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|pp=18-19.}}</ref> Los trabayos en dambes propuestes aceleráronse como resultáu de la recuperación de la industria aéreo a finales de 1970.<ref name=norris143/><ref name=davies103>{{harvnb|Davies|2000|p=103.}}</ref> Pa 1978, los estudios de desenvolvimientu centrar en dos variantes: el {{nowrap|7N7-100}} con capacidá pa 160 pasaxeros, y el {{nowrap|7N7-200}} con espaciu pa más de 180 asientos.<ref name=norris20>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|pp=19-20.}}</ref> Les nueves carauterístiques incluyeron una ala rediseñada, motores so les ales y materiales más llixeros, ente que la parte delantera del fuselaxe, el diseñu de cabina, y la configuración de [[cola en T]] caltener del 727.<ref name=norris147>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|pp=145-47.}}</ref> Boeing planió l'aeronave pa ufiertar el menor consumu de combustible por pasaxeru quilómetru de cualquier avión de fuselaxe estrechu.<ref name=eden98>{{harvnb|Eden|2008|p=98.}}</ref> El 31 d'agostu de 1978, Eastern Air Lines y British Airways convertir nos primer aereollinies que se comprometíen públicamente pol 7N7 cuando anunciaron órdenes de llanzamientu por un total de 40 aviones pa la versión {{nowrap|7N7-200}}.<ref name=norris20/><ref name=eden98/> Estes órdenes roblar en marzu de 1979, cuando Boeing oficialmente designó l'avión como 757.<ref name=norris20/> El 757-100 más curtiu nun recibió nenguna orde y foi abandonáu; el 737 cumplió la so función prevista darréu.<ref name=norris95>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|pp=95-96.}}</ref> === Fase de diseñu === El 757 foi pensáu pa tener mayor capacidá y ser más eficiente que l'anterior 727.<ref name=b12>{{harvnb|Birtles|2001|p=12.}}</ref> L'enfoque na [[eficiencia del combustible]] reflexaba les esmoliciones de les aereollinies sobre los [[costos d'operación]], que crecieren metanes los crecientes precios del petroleu mientres la [[Guerra de Yom Kippur]] de 1973.<ref name=norris20/><ref name=norris145>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|p=145.}}</ref> Los oxetivos de diseñu incluyeron un amenorgamientu del 20 per cientu nel consumu de combustible de los nuevos motores, más un 10 per cientu adicional nes meyores aerodinámiques, frente a les aeronaves precedentes.<ref name=norris145/> Tamién s'esperaba que los materiales más llixeros y les nueves ales ameyoraren la eficiencia.<ref name=norris20/> El [[pesu máximu de despegue]] (MTOW) afitar en {{formatnum|99800}}{{esd}}kg,<ref name=b16/> que xubía a 4540{{esd}}kg más que'l 727.<ref name=727tech/> Pesos más altos de despegue p'ameyorar la capacidá de [[carga útil]] en climes ''[[hot and high]]'', onde'l rendimientu del [[despegue]] degrádase por cuenta de les mayores temperatures y elevaciones, yeren opcionales.<ref name=b16>{{harvnb|Birtles|2001|pp=16-17.}}</ref> [[Ficheru:Transavia Airlines Boeing 757-2K2 Wedelstaedt.jpg|thumb|left|Vista fronteru d'un 757-200 de [[Transavia.com|Transavia Airlines]], qu'amuesa'l perfil del fuselaxe, diedru alar y los motores [[Rolls-Royce RB211|RB211]].|alt= vista delantrera del avión, qu'amuesa'l perfil del fuselaxe y los dos motores circulares.]] La configuración bimotor foi escoyida pa una mayor eficiencia de combustible en comparanza colos diseños de trés y cuatro motores.<ref name=intro12>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1982/1982%20-%200014.html|títulu=Boeing 757: introducing the big-fan narrowbody |fecha=2 de xineru de 1982 |apellíu=Velupillai |nome=David|work=Flight International|fechaaccesu= 2 de febreru de 2011 |páxines=12, 15|ref={{harvid|Velupillai|1982}}}}</ref> Los veceros de llanzamientu Eastern Air Lines y British Airways escoyeron el turbofan {{nowrap|RB211-535C}} construyíu por [[Rolls-Royce plc|Rolls-Royce]], con capacidá de 166{{esd}}[[kN]] d'[[emburrie]].<ref name=intro19>{{harvnb|Velupillai|1982|p=19.}}</ref> Esta yera la primer vegada qu'un avión de pasaxeros Boeing yera llanzáu con motores producíos fora de los EE.{{esd}}UU.<ref name=norris20/> El fabricante nacional [[Pratt & Whitney]] darréu ufiertó'l PW2037 con 170{{esd}}kN d'emburrie,<ref name=intro19/> que Delta Air Lines llanzó con un pidíu de 60 aviones en payares de 1980.<ref name=norris20/><ref>{{harvnb|Davies|1990|p=102.}}</ref> [[General Electric Aviation|General Electric]] tamién ufiertó'l so motor {{nowrap|CF6-32}} de primeres del programa, pero finalmente abandonó la so participación por cuenta de la baxa demanda.<ref name=eden98-9>{{harvnb|Eden|2008|pp=98-99.}}</ref> Puesto que el desenvolvimientu avanzaba, el 757 estremóse cada vez más de los sos oríxenes 727 y adoptó elementos del 767,<ref name=norris20/> que taba dellos meses per delantre nel desenvolvimientu.<ref>{{harvnb|Birtles|2001|pp=12-13.}}</ref> P'amenorgar los riesgos y costos, Boeing combinó'l diseñu en dambos birreactores,<ref name=norris143/><ref name=intro12/> resultando en carauterístiques compartíes tales como l'acondicionamientu interior y carauterístiques de manexu.<ref name=norris23/> El diseñu asistíu por ordenador, aplicáu per primer vegada nel 767, foi usáu mientres más d'un terciu de los dibuxos de diseñu del 757.<ref name=intro15>{{harvnb|Velupillai|1982|p=15.}}</ref> A principios de 1979, adoptóse una cabina de cristal común de dos tripulantes nos dos aeronaves, incluyendo preseos compartíos, [[aviónica]], y el [[sistema de xestión de vuelu]]s.<ref name=norris23>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|p=23.}}</ref> Pantalles a color con [[Tubu de rayos catódicos|tubos de rayos catódicos]] (CRT) reemplazaron a los preseos [[electromecánicu|electromecánicos]] convencionales,<ref name=norris23/> con una mayor automatización, esanicióse la necesidá d'un [[inxenieru de vuelu]], posición común pa les cabines de trés persones.<ref name=norris23/> Dempués de completar un cursu de conversión definitiva, los pilotos calificaos nel 757 podríen tar calificaos pa volar el 767 y viceversa, por cuenta de les sos semeyances de diseñu.<ref name=norris23/> [[Ficheru:Boeing 757-236 G-BNSF Air Europe Newcastle Airport.jpg|thumb|Predecesor y socesor: un [[Boeing 727|727-200]] d'[[Air Atlantis]] y un 757-200 d'[[Air Europe]].<!-- at [[Newcastle Airport]] -->|alt=Vista llateral del jet bimotor sobre l'asfaltu, con airstairs axuntos y vehículu de sofitu, xunto con un avión trimotor no fondero.]] Un nuevu [[perfil aerodinámicu]] supercrítico, que produció [[sustentación]] na mayor parte de la superficie cimera de l'ala en llugar d'una banda estrecha como n'anteriores diseños, utilizar pa les ales del 757.<ref name=norris20/> Les ales más eficientes teníen menos resistencia y una mayor capacidá de combustible,<ref name=norris20/> y fueron similares en configuración a les del 767.<ref name=intro15/> Una [[valumbu]] más ancha que la del 727 produció menos [[resistencia inducida]], ente que [[Raíz alar|raíz alares]] más grandes aumentaron l'espaciu d'almacenamientu del tren d'aterrizaxe y apurrieron espaciu pa una futures versiones allargaes del avión.<ref name=intro15/> Unu de les últimes muertes del 727, la cola en T, foi abandonada a mediaos de 1979 en favor d'una cola convencional.<ref name=norris20/> Esto evitaba'l riesgu d'una condición aerodinámica conocida como [[Entrada en perda|perda fonda]] y dexaba tresportar más pasaxeros nun fuselaxe traseru menos cónicu.<ref name=norris151>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|pp=151-53.}}</ref> Con 47,3{{esd}}m de llargor,<ref name="753tech" /> el {{nowrap|757-200}} yera 0,640{{esd}}m más llargu que'l {{nowrap|727-200}}, y con una mayor proporción del so volume interno dedicáu al espaciu de la cabina, disponía d'asientos pa 239 pasaxeros, o 50 más que'l so predecesor.<ref name=727tech>{{cita web |url= http://www.boeing.com/boeing/commercial/727family/product.page |títulu=Boeing 727 Specifications |publicación=Boeing |fechaaccesu= 26 d'ochobre de 2014}}</ref><ref name="757plan" /> La seición tresversal del fuselaxe, que'l so lóbulu cimeru yera común al [[Boeing 707|707]] y 737,<ref>{{harvnb|Sharpe|Shaw|2001|pp=9, 17.}}</ref><ref>{{harvnb|Davies|2003|p=96.}}</ref> yera la única carauterística estructural importante retenida del 727.<ref>{{harvnb|Birtles|2001|p=15.}}</ref> <!-- Esto yera principalmente p'amenorgar la resistencia,<ref name=norris145/> y mientres fuera consideráu un fuselaxe más anchu, estudios de mercáu de Boeing atoparon baxes necesidaes de capacidá de carga y amenorgaba les preferencies de los pasaxeros pa los aviones de fuselaxe anchu en rutes de curtia distancia.<ref name=norris147/><ref name=intro12/> --> === Producción y pruebes === Boeing construyó una llinia de montaxe final nel so [[Fábrica Boeing de Renton|fábrica de Renton]] nel estáu de Washington,<ref>{{harvnb|Birtles|2001|p=32.}}</ref> llugar de producción del 707, 727 y 737, pa producir el 757.<ref name=intro13>{{harvnb|Velupillai|1982|pp=13, 20.}}</ref> A principios del programa de desenvolvimientu, Boeing, British Airways y Rolls-Royce cabildearon ensin ésitu la industria aeronáutico británica pa la fabricación de les ales del 757.<ref name=eden98/><ref>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1978/1978%20-%200723.html|títulu=Europe's Jet v. Boeing's 757 |apellíu=Ramsden |nome=J.M. |fecha=29 d'abril de 1978 |work= Flight International |fechaaccesu= 20 de xunu de 2012}}</ref> N'última instancia, alredor de la metá de los componentes de l'aeronave, incluyendo les ales, la seición de la ñariz y l'[[cola (avión)|empenaje]], produciéronse internamente nes instalaciones de Boeing, y el restu subcontratando empreses principalmente d'Estaos Xuníos.<ref name=intro20>{{harvnb|Velupillai|1982|p=20.}}</ref> [[Fairchild Aircraft]] fixo los ''[[slat]]s'', [[Grumman]] suministró los ''[[flaps]]'' y [[Rockwell International]] produció'l fuselaxe principal.<ref name=intro20/> L'aumentu de la producción pal nuevu avión de fuselaxe estrechu coincidió cola desaceleración del programa 727,<ref name=intro20/> y el montaxe final del primer avión empezó en xineru de 1981.<ref name=intro19/> [[Ficheru:British Airways Boeing 757-200 Marmet.jpg|thumb|left|[[British Airways]] foi unu de los primeros veceros de 757 propulsado con motores RB211.|alt=Vista llateral de l'aeronave en vuelu col tren estendíu.]] El prototipu del 757 salió de la fábrica de Renton en 13 de xineru de 1982.<ref name=eden99/> L'aeronave, forníu con motores {{nowrap|RB211-535C}},<ref name=eden99>{{harvnb|Eden|2008|p=99.}}</ref> completó'l so primer vuelu una selmana antes de lo previsto'l 19 de febreru de 1982.<ref>{{harvnb|Birtles|2001|pp=22-23.}}</ref> El primer vuelu viose afeutáu por un [[caláu (motor)|caláu del motor]], siguiendo indicaciones de baxa presión del aceite.<ref name=norris161/> Dempués de verificar el diagnósticu del sistema, el pilotu de pruebes de la compañía John Armstrong y el copilotu Lew Wallick fueron capaces de reiniciar el motor afeutáu y el vuelu trescurrió con normalidá a partir d'entós.<ref name=norris161>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|pp=161-62.}}</ref> Darréu, el 757 embarcar nun programa de pruebes de vuelu selmanal de siete díes.<ref name=testing>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1982/1982%20-%200710.html |títulu=Boeing tests the twins |apellíu=Sweetman |nome=Bill |fecha=20 de marzu de 1982 |work= Flight International |fechaaccesu= 15 de xineru de 2015 |páxines=676, 685-86}}</ref> Nesi momentu, l'avión recibiera 136 pidíos de siete compañíes aérees, como [[Air Florida]], [[American Airlines]], British Airways, Delta Air Lines, Eastern Air Lines, [[Monarch Airlines]] y [[Transbrasil]].<ref name=intro19/> [[Ficheru:Ladeco Boeing 757-200 CC-CYH JFK 1994-6-13.png|miniaturadeimagen|Boeing 757 de [[Ladeco]] Aterrizando nel [[Aeropuertu Internacional John F. Kennedy|Aeropuertu John F. Kennedy]].]] El programa de pruebes de vuelu del 757, que duró siete meses, utilizó'l primeru de los cinco aviones construyíos.<ref name=b14>{{harvnb|Birtles|2001|p=14.}}</ref> Les xeres incluyeron pruebes de los sistemes de vuelu y propulsión, ensayos climáticos fríos y calientes y vuelu de demostración nes rutes.<ref name=b22>{{harvnb|Birtles|2001|pp=22-26.}}</ref> Los datos del programa 767 ayudaron a acelerar el procesu.<ref name=testing/> Dempués identificáronse problemes de diseñu, les puertes de salida del 757 recibieron mecanismos de doble resorte pa facilitar la operación y el fuselaxe reforzar pa una mayor resistencia al [[impautu d'aves]].<ref name=making/> L'avión de producción foi 1630{{esd}}kg más llixeru que l'especificáu orixinalmente, y rexistró una tasa de consumu de combustible de trés per cientu meyor de lo esperao.<ref name=b22/> Esto dio llugar a un aumentu del algame de 200 milles náutiques (370{{esd}}km), y afaló a Boeing a promocionar les carauterístiques d'eficiencia de combustible de l'aeronave.<ref name=b22/> Dempués de 1380 hores de pruebes en vuelu,<ref name=752b/> el 757 propulsado por motores RB211 recibió la certificación de l'[[Alministración Federal d'Aviación]] (FAA) el 21 d'avientu de 1982, siguíu del certificáu de l'[[Civil Aviation Authority|Autoridá d'Aviación Civil]] (CAA) del Reinu Xuníu el 14 de xineru de 1983.<ref name=norris161/><ref name=b14/> La primer entrega al veceru de llanzamientu Eastern Air Lines producióse'l 22 d'avientu de 1982, unos cuatro meses dempués de les primeres entregues del 767.<ref name=norris161/><ref name=757_O_D_summ/> El primer 757 con motores PW2037 llanzáu un añu más tarde, foi apurríu a Delta Air Lines el 5 de payares de 1984.<ref name=norris161/> === Entrada de serviciu === [[Ficheru:Eastern Air Lines Boeing 757-200 Wallner.jpg|thumb|[[Eastern Air Lines]] empezó operaciones doméstiques col 757 en xineru de 1983 y darréu esplegó l'aeronave en rutes transcontinentales.|alt=Vista llateral del birreactor platiáu en vuelu, con marques "757" na cola.]] Eastern Air Lines operó'l primer vuelu comercial del 757 el 1 de xineru de 1983, na ruta Atlanta-Tampa.<ref name=norris161/> El 9 de febreru de 1983, British Airways empezó a usar l'aeronave pa servicios de tresporte ente Londres y Belfast, onde reemplazó al trimotor [[Hawker Siddeley Trident|Hawker Siddeley Trident 3B]].<ref name=b49>{{harvnb|Birtles|2001|p=49.}}</ref> Les compañíes chárter Monarch Airlines y [[Air Europe]] tamién empezaron operaciones col 757 esi mesmu añu.<ref name=757entry>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1983/1983%20-%201307.html |títulu=Boeing 757: six months in service |fecha=28 de xunetu de 1983 |work=Flight International |fechaaccesu= 2 de febreru de 2011 |páxines=195-201}}</ref> Los primeros operadores señalaron una mayor fiabilidá y un rendimientu más silenciosu en comparanza colos aviones anteriores.<ref name=757entry/> Los cursos de transición facilitaron la introducción de los pilotos a la nueva cabina de tipu CRT y nun surdieron mayores problemes téunicos.<ref name=757entry/> Eastern Air Lines, el primer operador del 727 en recibir el 757, confirmó que l'avión tenía una mayor capacidá de carga útil que'l so predecesor, amás de menores costos d'operación gracies a la meyora del consumu de combustible y l'usu una cabina con dos miembros de la tripulación.<ref name=757entry/> Comparáu col 707 y 727, el nuevu birreactor consumía 42 y 40{{esd}}% menos de combustible per asientu, respeutivamente, nos vuelos típicos de mediu percorríu.<ref name=norris147/> A pesar del esitosu debú, les ventes del 757 enllancar mientres la mayor parte de la década de 1980, consecuencia del amenorgamientu de los precios del combustible y el cambéu a aviones más pequeños nel mercáu d'Estaos Xuníos dempués de la desregulación.<ref name=norris161/> Anque nun esistía nengún competidor direutu,<ref name=intro12/> aviones de mediu percorríu de 150 places, como'l [[McDonnell Douglas MD-80]] yeren más baratos d'adquirir y tresportaben cuasi tantos pasaxeros como los 757 de delles aereollinies.<ref name=b16/><ref name=norris161/> Una seca de ventes de trés años menguó en payares de 1983, cuando [[Northwest Airlines]] fixo un pidíu pa 20 aviones, qu'evitó un amenorgamientu na tasa de producción.<ref name=b50>{{harvnb|Birtles|2001|pp=50-51.}}</ref> N'avientu de 1985, foi anunciáu un modelu de carga, el {{nowrap|757-200PF}}, dempués d'una orde de llanzamientu pa 20 aviones d'[[UPS Airlines]],<ref name=norris161/> y en febreru de 1986, un modelu mistu de carga y pasaxeros, el {{nowrap|757-200M}}, foi llanzáu con un pidíu d'un avión de [[Nepal Airlines|Royal Nepal Airlines]].<ref name=b28>{{harvnb|Birtles|2001|pp=28-29.}}</ref> El modelu de carga incluyó una bodega de carga en cubierta la principal y entró en serviciu con UPS en setiembre de 1987.<ref name=eden100/> El modelu combináu que puede llevar carga y pasaxeros na so cubierta principal, entró en serviciu con Royal Nepal Airlines en setiembre de 1988.<ref name=b28/> A finales de 1980, la creciente conxestión de los [[Centru de conexión|centro de conexón]] y l'apaición de les regulaciones de ruiu de los aeropuertos d'Estaos Xuníos impulsaron un repique de les ventes del 757.<ref name=norris161/> Dende 1988 a 1989, les compañíes aérees asitiaron 322 pidíos, incluyendo un total combináu de 160 órdenes d'American Airlines y United Airlines.<ref name=norris161/><ref name=aaua>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1988/1988%20-%201456.html |títulu=American and United buy 757s |apellíu=Dormer |nome=Ian |fecha=4 de xunu de 1988 |work=Flight International |fechaaccesu= 15 de xunetu de 2011}}</ref> Por esti tiempu, el de 757 faise cada vez más común nos vuelos nacionales de curtiu percorríu y servicios transcontinentales nos EE.{{esd}}UU.,<ref name=eden100/> y sustituyera a los avieyaos 707, 727, [[Douglas DC-8]] y [[McDonnell Douglas DC-9]].<ref name=b53>{{harvnb|Birtles|2001|pp=53, 55.}}</ref> L'algame máximu del {{nowrap|757-200}} de 7220{{esd}}km,<ref name="757tech" /> que yera más d'una vegada y media la del 727,<ref name=727tech/> dexó a les empreses operar l'aeronave en rutes más llargues ensin escales.<ref name=b26-52>{{harvnb|Birtles|2001|pp=26, 52.}}</ref> El 757 tamién foi treslladáu fora de los aeropuertos de la estricta normativa de ruiu, tal como [[Aeropuertu John Wayne]] nel condáu d'Orange, California,<ref>{{harvnb|Birtles|2001|pp=48-49.}}</ref> y aeropuertos con restricciones de tamañu de les aeronaves, como'l [[Aeropuertu Nacional Ronald Reagan de Washington|Aeropuertu Nacional de Washington]] cerca del centru de Washington, DC.<ref name=davies103/> Los mayores operadores estauxunidenses, Delta Air Lines y American Airlines, n'última instancia operaben flotes de más de 100 aviones cada unu.<ref name=eden100/> [[Ficheru:Monarch Airlines Boeing 757-2T7 Innsbruck Wedelstaedt.jpg|left|thumb|[[Monarch Airlines]] empezó [[aereollinia chárter|servicios chárter]] col 757 en marzu de 1983.]] N'Europa, British Airways, [[Iberia (aereollinia)|Iberia]] y [[Icelandair]] yeren los mayores veceros del 757,<ref name=b62>{{harvnb|Birtles|2001|p=62.}}</ref> ente qu'otres compañíes como [[Lufthansa]] refuguen esti modelu como demasiao grande pa les sos necesidaes d'aviones de fuselaxe estrechu.<ref name=making/> Munches compañíes de vuelos chárter europees, ente elles [[Air 2000]], [[Air Holland]] y [[LTU International]],<ref name=757_O_D_summ/> tamién adquirieron el birreactor pa vuelos vacacionales y paquetes turísticos a finales de 1980.<ref name=eden100/><ref name=b53/> N'Asia, onde los aviones más grandes yeren comúnmente preferíos por cuenta de los grandes volúmenes de pasaxeros, el 757 recibe menos pidíos.<ref>{{harvnb|Birtles|2001|p=6.}}</ref> Una demostración de ventes en 1982 nun llogra atraer al veceru potencial [[Japan Airlines]],<ref name=757_O_D_summ/><ref>{{harvnb|Birtles|2001|p=25.}}</ref> y el primer veceru asiáticu, [[Singapore Airlines]], vendió los sos cuatro 757 en 1989, en favor del [[Airbus A310]] del fuselaxe anchu y de 240 asientos, namái cinco años dempués del so debú nes rutes d'Indonesia y Malasia.<ref>{{harvnb|Birtles|2001|p=50.}}</ref> Les ventes del 757 fueron meyores en China, onde dempués d'una compra inicial pola Alministración d'Aviación Civil de China (CAAC) en 1987,<ref name=eden100/> los pidíos aumentaron a 59 aviones, convirtiéndose'l mercáu más grande d'Asia.<ref name=757_O_D_summ/> Operadores como [[China Southern Airlines|China Southern]], [[China Southwest Airlines|China Southwest]], [[Shanghai Airlines]], [[Xiamen Airlines]] [[China Xinjiang Airlines|Xinjiang Airlines]] utilicen el 757 nes rutes nacionales llargor mediu.<ref>{{harvnb|Birtles|2001|p=54.}}</ref> En 1986, la FAA aprobó a los 757 propulsados por motores RB211 pa operaciones [[ETOPS]] sobre l'Atlánticu Norte,<ref name=eden98/><ref name=752b>{{cita web |url=http://www.boeing.com/boeing/commercial/757family/pf/pf_200back.page |títulu=Boeing 757-200 Background |publicación=Boeing |fechaaccesu= 26 d'ochobre de 2014}}</ref> siguiendo precedentes establecíos pol 767.<ref name=non159>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|pp=159, 162.}}</ref> So les regulaciones ETOPS, un conxuntu de normes de seguridá que rixen los vuelos de bimotores sobre los océanos y otres árees ensin sitios d'aterrizaxe cercanu fayadizos, les aereollinies empezaron a utilizar l'avión pa rutes intercontinentales rangu mediu.<ref name=eden98/> Anque'l 757 nun foi pensáu orixinalmente pa vuelos tresoceánicos, los reguladores basaron la so decisión nel so récor de rendimientu confiable en servicios transcontinentales estendíos n'Estaos Xuníos.<ref name=non159/><ref name="b26"/> La certificación ETOPS pa los 757 forníos con motores de la serie PW2000 foi concedida en 1992.<ref name=b28/> A principios de 1990, la FAA y otres axencies del gobiernu d'Estaos Xuníos, incluyendo l'[[NASA|Alministración Nacional de l'Aeronáutica y del Espaciu]] (NASA) y la [[Xunta Nacional de Seguridá del Tresporte]] (NTSB), empezaron a estudiar les carauterístiques de [[cercu aturbolináu]] del 757.<ref name=wake>{{cita web |url=http://oea.larc.nasa.gov/PAIS/Concept2Reality/wake_vortex.html |títulu=Concept to Reality – Wake-Vortex Hazard |publicación=National Aeronautics and Space Administration |fechaarchivu=31 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=29 de xunetu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090731181404/http://oea.larc.nasa.gov/PAIS/Concept2Reality/wake_vortex.html }}</ref> Esto siguió a dellos incidentes, ente ellos dos accidentes mortales nos que pequeñes aeronaves privaes esperimentaron perda de control mientres el vuelu cercanu al bimotor.<ref name=wake/> Aviones más pequeños tamién sufrieren movimientos ondulantes inesperaos al volar detrás los 757.<ref name=wake/> Los investigadores centrar nel diseñu de l'ala supercrítica de l'aeronave, qu'en ciertos puntos mientres el despegue o l'aterrizaxe podría producir [[vórtice]]s nel estremu de l'ala que yeren más fuertes que los que emanan de los más grandes 767 y 747.<ref name=vortex>{{cita web |url= http://www.airspacemag.com/need-to-know/is-the-boeing-757-a-threat-to-other-airliners-50733375/ |títulu=Is the Boeing 757 a threat to other airliners?|work=Air & Space |nome=Rebecca |apellíu=Maksel |fecha=27 de mayu de 2008 |fechaaccesu= 25 de marzu de 2012}}</ref> Otres pruebes nun fueron concluyentes, lo que llevó al bancia ente los organismos gubernamentales, y en 1994 y 1996 les regulaciones de control de tráficu aereu actualizaes de la FAA esixía una mayor separación detrás de los 757 que d'otros jets de gran categoría.<ref name=wake/><ref>{{cita web |url=http://www.faa.gov/air_traffic/nas_redesign/regional_guidance/eastern_reg/nynjphl_redesign/documentation/dei_statement/vol_2/media/fig_1_04_AircraftSeparation.pdf |títulu=New York/New Jersey/Philadelphia Metropolitan Airspace Redesign Project – FAA's Wake Turbulence Separation Standards |fechaaccesu= 29 de xunetu de 2011 |publicación=Federal Aviation Administration |páxina=1}}</ref> El 757 convertir nel únicu avión de pasaxeros de menos de {{formatnum|136000}}{{esd}}kg en ser clasificáu como un avión pesáu», xunto con aviones de fuselaxe anchu, so les regles de separación de la FAA.<ref name=vortex/> === Versión estendida === La producción del 757 algamó'l so puntu máximu a una tasa añal de 100 aviones a principios de 1990,<ref>{{harvnb|Birtles|2001|p=37.}}</ref> mientres el cual modelos actualizaos fueron oxetu de considerancia.<ref name=norris95/> Mientres más d'una década, el birreactor de fuselaxe estrechu fuera únicu [[avión de fuselaxe estrechu|avión de pasiellu únicu]] del so fabricante ensin una variante allargada, y anque los rumores d'un {{nowrap|757-200X}} de llargu algame y un {{nowrap|757-300X}} persistieron, nun se fixeren anuncios formales.<ref name=norris95/> Les compañíes de vuelos chárter europees taben particularmente interesaes nuna versión con mayor capacidá que podría aprovechar meyor l'algame del 757.<ref name=eden100/> Amás de satisfaer les necesidaes de los veceros chárter, un modelu más grande dexaría a Boeing igualar les capacidaes de tresporte de pasaxeros del {{nowrap|767-200}} con menores costos d'operación,<ref name=non96-8>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|pp=96-98.}}</ref> y compensar les versiones de mayor algame del [[Airbus A321]] de 185 asientos,<ref>{{harvnb|Eden|2008|p=25.}}</ref> una nueva variante allargada del avión de fuselaxe estrechu [[Airbus A320|A320]].<ref name=eden100/><ref name=ac>{{cita web |url=http://www.aircraft-commerce.com/sample_articles/sample_articles/fleet_planning_2_sample.pdf |títulu=Analysing the options for 757 replacement |work=Aircraft Commerce |fechaaccesu=19 d'avientu de 2011 |fecha=agostu de 2005 |páxines=28, 30-31 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120917104630/http://www.aircraft-commerce.com/sample_articles/sample_articles/fleet_planning_2_sample.pdf |fechaarchivu=2012-09-17 }}</ref> [[Ficheru:Condor Airlines B757-300 (D-ABOH) @ FRA, July 2005.jpg|thumb|[[Condor Flugdienst|Condor]] convertir nel primer operador del 757-300 en marzu de 1999.]] En setiembre de 1996, arriendes de una orde de llanzamientu pa 12 aviones de l'aereollinia chárter [[Condor Flugdienst|Condor]], Boeing anunció'l {{nowrap|757-300}} nel [[Salón Aeronáuticu de Farnborough]].<ref name=norris95/> El nuevu modelu yera 7,13{{esd}}m más llargu que'l {{nowrap|757-200}}, resultando n'espaciu pa 50 pasaxeros más y cuasi 50{{esd}}% más carga.<ref name=757plan/><ref name=eden101/> La fase de diseñu d'esti modelu taba destinada a ser la más curtia na hestoria del so fabricante, con 27 meses dende'l llanzamientu a la certificación.<ref name=norris95/> Por cuenta de los problemes de desenvolvimientu y de costos, nun s'implementaron meyores radicales como la cabina avanzada del estilu [[Boeing 737 Next Generation|737 Next Generation]].<ref name=n101/> Sicasí, el deriváu allargáu recibió motores ameyoraos, aviónica ameyorada y un interior rediseñáu.<ref name=b28/><ref name=n101>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|pp=101-02.}}</ref> El primer {{nowrap|757-300}} salió de la llinia de montaxe'l 31 de mayu de 1998 y completó el so primer vuelu'l 2 d'agostu del mesmu añu.<ref name=eden100/> Tres la certificación reglamentaria en xineru de 1999, el modelu entró en serviciu con Condor el 19 de marzu de 1999.<ref name=eden100/> El 757-300 foi amás ordenáu por [[ATA Airlines|American Trans Air]], [[Arkia Israel Airlines]], [[Continental Airlines]], Icelandair y Northwest Airlines.<ref name=757_O_D_summ/> Les ventes pa esta versión caltuviéronse lentes, y n'última instancia totalizaron 55 aviones.<ref name=eden100>{{harvnb|Eden|2008|p=100.}}</ref> Boeing entamara'l {{nowrap|757-300}} como un potencial reemplazu del {{nowrap|767-200}} pa dos de los sos veceros más importantes, American Airlines y United Airlines, pero nengunu atopar nuna situación financiera que-y dexara invertir nun nuevu avión.<ref>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/2002/2002%20-%202535.html |títulu=Fix sought as 757 backlog nosedives |apellíu=Norris |nome=Guy |fecha=27 d'agostu de 2002 |work= Flight International |fechaaccesu= 19 d'avientu de 2011}}</ref> L'acercamientu a otres compañíes de vuelos chárter tampoco dio llugar a nueves órdenes.<ref name=end/> Pa payares de 1999, ante l'amenorgamientu de les ventes y una cartera amenorgada a pesar del llanzamientu del {{nowrap|757-300}}, Boeing empezó a estudiar un amenorgamientu nes tases de producción del 757.<ref name=slow>{{cita web |url= https://www.flightglobal.com/news/articles/boeing-looks-at-757-slowdown-58513/ |títulu=Boeing looks at 757 slowdown |work=Flight International |fecha=17 de payares de 1999 |apellíu=Norris |nome=Guy |fechaaccesu= 27 de xunetu de 2011}}</ref> === Otros desarrollos === Magar el programa 757 fuera un ésitu financieru, el descensu de les ventes na década de 2000 amenaciaron la so viabilidá.<ref name=slow/><ref name=wichita>{{cita web |url=http://www.kansas.com/mld/kansas/9361132.htm |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20050427170157/http://www.kansas.com/mld/kansas/9361132.htm|títulu=Wichita's final 757 to take a bow |nome=Molly |apellíu=McMillin|work=Wichita Eagle |fecha=10 d'agostu de 2004|fechaaccesu=18 de xineru de 2015|idioma=en |fechaarchivu=27 d'abril de 2005}}</ref> Les compañíes aérees taben gravitando nuevamente escontra aeronaves más pequeñes, agora principalmente 737 y A320, por cuenta del so amenorgáu riesgu financiero.<ref>{{cita web |url= https://www.flightglobal.com/news/articles/omens-good-for-old-757s-despite-production-axe-173310/ |títulu=Omens good for old 757s despite production axe |work=Flight International |apellíu=Kingsley-Jones |nome=Max |fecha=11 d'abril de 2003 |fechaaccesu= 18 de xineru de 2015|idioma=en}}</ref> Una desaceleración de la industria aéreo y al gran númberu de 757 relativamente nuevos que yá tán en serviciu tamién amenorgó la demanda de los veceros.<ref name=wichita/> En 2000, aguiyáu pol interés de Air 2000 y Continental Airlines, Boeing reexaminó la posibilidá de construyir un {{nowrap|757-200X}} de mayor algame.<ref name=b31/> El deriváu propuestu ufiertaría tanques auxiliares de combustible, amás de les actualizaciones de l'ala y el tren d'aterrizaxe del {{nowrap|757-300}}, resultando nun mayor [[pesu máximu de despegue|MTOW]] y un posible aumentu d'algame de más de 9260{{esd}}km.<ref name=b31>{{harvnb|Birtles|2001|p=31.}}</ref> Sicasí, la propuesta nun llogró nengún pidíu.<ref name=757_O_D_summ/><ref name=end/> En marzu de 2001, Boeing apurrió'l primera {{nowrap|757-200SF}}, un {{nowrap|757-200}} de segunda mano convertíu pal so usu como cargueru a [[DHL Aviation]].<ref name=dhl/> El {{nowrap|757-200SF}} marcó la primer incursión del fabricante nes conversiones de pasaxeros a cargueru.<ref name=very/> [[Ficheru:Shanghai Airlines Boeing 757-26D B-2876 Gu.jpg|thumb|left|[[Shanghai Airlines]] recibíu'l postreru 757 producíu, B-2876, en payares de 2005.]] L'interés de los veceros nos nuevos 757 siguió menguando, y en 2003, una anovada campaña de ventes centrada nel {{nowrap|757-300}} y {{nowrap|757-200PF}} refundió namái cinco nuevos pidíos.<ref name=end>{{cita web |url= https://www.flightglobal.com/news/articles/sales-drought-takes-757s-scalp-172670/ |títulu=Sales drought takes 757's scalp |apellíu=Norris |nome=Guy |work=Flight International |fecha=21 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu= 18 de xineru de 2015|idioma=en}}</ref> N'ochobre de 2003, tres la decisión de Continental Airlines de camudar los sos restantes órdenes de {{nowrap|757-300}} a {{nowrap|737-800}}, Boeing anunció'l fin de la producción del 757.<ref name=end/> La № 1050 y última aeronave, un {{nowrap|757-200}} construyíu pa Shanghai Airlines, salió de la llinia de producción na fábrica de Renton en 28 d'ochobre de 2004,<ref name=last757built>{{cita web |url=http://boeing.mediaroom.com/2004-10-28-Boeing-Marks-Completion-of-its-757-Commercial-Airplane-Program |títulu=Boeing Marks Completion of its 757 Commercial Airplane Program |fecha=28 d'ochobre de 2004 |publicación=Boeing |fechaaccesu= 18 de xineru de 2015|idioma=en}}</ref> y foi apurríu'l 28 de payares de 2005, dempués de dellos meses d'almacenaxe.<ref name=final>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/landingpage/boeing+757.html |títulu=Aircraft Profiles: Boeing 757 |work=Flight International |fechaaccesu=1 d'abril de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120107112212/http://www.flightglobal.com/landingpage/boeing+757.html |fechaarchivu=7 de xineru de 2012 }}</ref><ref>{{cita web |títulu=Last 757 Leaves Final Assembly |nome=Sebastian |apellíu=Steinke |work=Flug Revue |fecha=mayu de 2005 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080216203913/http://www.flug-revue.rotor.com/FRHeft/FRHeft05/FRH0501/FR0501a.htm |url=http://www.flug-revue.rotor.com/FRHeft/FRHeft05/FRH0501/FR0501a.htm |fechaarchivu=16 de febreru de 2008 }}</ref> Cola conclusión del programa 757, Boeing consolidó'l montaxe del 737 na so fábrica de Renton, amenorgando les sos instalaciones nun 40 per cientu y moviendo personal a distintos llugares.<ref>{{cita web |url= http://www.flightglobal.com/news/articles/boeing-consolidates-at-renton-as-757-line-ends-177951/ |títulu=Boeing consolidates at Renton as 757 line ends |nome=Guy |apellíu=Norris |work=Flight International |fecha=24 de febreru de 2004 |fechaaccesu= 18 de xineru de 2015|idioma=en}}</ref> Dende'l final de la producción, la mayoría de los 757 permanecieron en serviciu, principalmente nos Estaos Xuníos.<ref name=eden100/><ref name=taipei>{{cita web |url= http://www.taipeitimes.com/News/biz/archives/2004/10/31/2003209132 |títulu=Boeing's last 757 rolls off the assembly line |work=The Taipei Times |fecha=31 d'ochobre de 2004 |fechaaccesu= 18 de xineru de 2015|idioma=en|idioma=en}}</ref> Dende 2004 hasta 2008, el costu permediu de combustible n'Estaos Xuníos pa los típicos [[Cabotaxe|vuelu de cabotaxe]] de mediu percorríu triplicáronse, primiendo a aereollinies a ameyorar la eficiencia de combustible de les sos flotes.<ref name="fuel">"$3.3&nbsp;Million a Day – That's How Much American Airlines is Losing in the Yera of Insane Fuel Prices." ''Fortune'', 12 de mayu de 2008, p. 94.<!-- (American Airlines' 757-200, St. Louis to San Francisco fuel expense: US$4,153 in 2004; US$14,676 in 2008) --></ref> En mayu de 2005, la FAA dio aprobación regulatoria pa los ''[[Dispositivu de punta alar|blended winglets]]'' del fabricante [[Aviation Partners Inc.|Aviation Partners Incorporated]] como un cambéu nel {{nowrap|757-200}}.<ref>{{cita web |url= http://www.boeing.com/commercial/aeromagazine/articles/qtr_03_09/pdfs/AERO_Q309_article03.pdf |títulu=Blended winglets improve performance |work=Aero Magacín |añu=2009 |fechaaccesu= 18 de xineru de 2015|idioma=en |apellíu=Freitag |nome=William |author2=Schulze, Terry |páxines=9, 12 |idioma=en}}</ref> Los ''winglets'' ameyoren la eficiencia de combustible nun cinco per cientu y amontar el rangu por 370{{esd}}km al traviés del amenorgamientu de la [[resistencia inducida]].<ref name="blended_winglets">{{cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/aeromagazine/aero_17/winglet_story.html |títulu=Blended Winglets |last1=Faye |first1=Robert |añu=2002 |author2=Laprete, Robert |author3=Winter, Michael |work=Aero Magacín |fechaaccesu= 27 de xunetu de 2011 |idioma=en}}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2008/06/27/224961/as-fuel-costs-spiral-winglets-are-a-simple-way-for-airlines-to-cut-fuel-consumtion.html |títulu = As fuel costs spiral, winglets are a simple way for airlines to cut fuel consumption |work = Flight International |fechaaccesu = 18 de xineru de 2015 |idioma = en date = 27 de xunu de 2008 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090109171221/http://www.flightglobal.com/Articles/2008/06/27/224961/as-fuel-costs-spiral-winglets-are-a-simple-way-for-airlines-to-cut-fuel-consumtion.html |fechaarchivu = 9 de xineru de 2009 }}</ref> Continental Airlines foi la primer aereollinia n'ordenar dispositivos de punta alar pal {{nowrap|757-200}} y en febreru de 2009 convertir nel primer operador de {{nowrap|757-300}} con ''winglets''.<ref name=Continental_Winglets>{{cita web | apellíu =Norris | nome =Guy |url=http://aviationweek.com/awin/continental-receives-first-wingletted-757-300 |títulu=Continental Receives First Wingletted 757-300 |work=Aviation Week & Space Technology |fecha=4 de febreru de 2009 |fechaaccesu= 18 de xineru de 2015|idioma=en |idioma=en }}</ref> [[Ficheru:Continental Airlines Boeing 757-300 Iwelumo.jpg|thumb|757-300 de [[Continental Airlines]] con ''blended [[winglet]]s'', qu'amenorguen la [[resistencia inducida]] y ameyoren la eficiencia de combustible.]] Na década de 2010, el 757 permaneció como l'únicu avión de fuselaxe estrechu nes flotes de los cuatro aereollinies tradicionales d'Estaos Xuníos: American Airlines, Delta Air Lines, United Airlines y [[US Airways]].<ref name=ac/><ref name=FI12>{{cita web |url= http://www.flightglobal.com/airspace/media/reports_pdf/world-airliner-census-2012-97713.aspx |títulu= World Airliner Census |work= Flight International |fecha=28 d'agostu-3 de setiembre de 2012 |fechaaccesu= 5 de xunu de 2013 |páxines=45-46 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130526182237/http://www.flightglobal.com/airspace/media/reports_pdf/world-airliner-census-2012-97713.aspx |fechaarchivu= 26 de mayu de 2013 }}</ref> Mientres esti periodu, les capacidaes y algame del 757 caltuviéronse práuticamente ensin igual ente los aviones de fuselaxe estrechu;<ref name=FI757>{{cita web |url=http://www.flightglobal.comblogsflightblogger/2010/09/icelandairs-757-replacement-di.html |títulu=Icelandair's 757 replacement dilemma |nome=Jon |apellíu=Ostrower |work=Flight International |fecha=5 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=19 de xineru de 2015 |idioma=en }}</ref> cuando s'escueye un avión de reemplazu, les aereollinies tuvieron qu'amenorgar el tamañu, yá seya a los más pequeños aviones de pasiellu únicu en producción, con menos asientos y menos algame, como'l {{nowrap|737-900ER}} y A321, o migrar a los aviones de fuselaxe anchu, más grandes y de mayor algame, [[Boeing 787 Dreamliner|787 Dreamliner]] y {{nowrap|[[Airbus A330|A330-200]]}}.<ref name=ac/><ref name=push>{{cita web |url=http://www.seattlepi.com/business/article/Push-is-on-for-a-midrange-Dreamliner-1265026.php |títulu= Push is on for a midrange Dreamliner |work=Seattle Post-Intelligencer |fechaaccesu= 17 de xineru de 2015 |apellíu=Wallace |nome=James |fecha=20 de xineru de 2008 |idioma=en }}</ref> El [[Tupolev Tu-204]], un birreactor de fuselaxe estrechu introducíu en 1989 con un diseñu similar a los del 757,<ref>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1991/1991%20-%200430.html |títulu=Tupolev Takes on Boeing |fecha=26 de febreru de 1991 |work=Flight International |fechaaccesu= 2 de mayu de 2012 }}</ref> ufiertar nuna versión de 200 asientos, que vio una producción llindada pa los veceros, principalmente rusos.<ref>{{harvnb|Eden|2008|p=186.}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.flightglobal.com/news/articles/tu-204sm-struggles-as-key-supporter-backs-away-355994/ |títulu=El to-204SM struggles as key supporter backs away |nome=Vladimir |apellíu=Karnozov |fecha=27 d'abril de 2011 |work=Flight International |fechaaccesu= 3 de mayu de 2012 |idioma=en}}</ref> Dientro de Boeing, el 737-900ER con 215 asientos y 5930 quilómetros d'algame foi consideraos como l'avión en producción más cercanu al 757-200<ref name=900ER>{{cita web |url=http://aviationweek.com/awin/boeings-737-900er-seen-direct-competitor-a321 |títulu= Boeing's 737-900ER Seen As Direct Competitor To A321 |work=Aviation Week & Space Technology |fechaaccesu= 8 de mayu de 2009 |apellíu=Schofield |nome=Adrian |fecha=20 de xunetu de 2005 |idioma=en}}</ref> En 2014, Airbus empezó a comercializar una versión de mayor algame, l'[[Airbus A320neo|A321neo]], que'l so más cercanu competidor ye'l remotorizado [[Boeing 737 MAX|737 MAX-9]] de Boeing.<ref name=a321neolr>{{cita web |url= http://www.flightglobal.com/news/articles/airbus-tackles-757-range-with-higher-weight-a321neo-405070/ |títulu=Airbus tackles 757 range with higher-weight A321neo|work=Flight International |nome=David |apellíu=Kaminski-Morrow |fechaaccesu=18 de xineru de 2015 |fecha=22 d'ochobre de 2014 |idioma=en}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.bizjournals.com/seattle/news/2014/02/11/pressure-grows-on-boeing-to-launch-757.html?page=all |títulu=Pressure grows on Boeing to launch 757 successor |work=Puget Sound Business Journal |nome=Steve |apellíu=Wilhelm |fecha=11 de febreru de 2014 |fechaaccesu=18 de xineru de 2015 |idioma=en}}</ref> Funcionarios de Boeing declararon en 2011 que'l fabricante nun tien planes pa desenvolver un avión de 200 asientos pa sustituyir los sos aviones de fuselaxe estrechu más grandes.<ref name=replace>{{cita web |url= http://www.flightglobal.com/news/articles/boeing-rules-out-757-sized-replacement-for-new-narrowbody-357157/ |títulu=Boeing rules out 757-sized replacement for new narrowbody |nome=Jon |apellíu=Ostrower |work=Flight International|fechaaccesu= 19 de xineru de 2015 |fecha=25 de mayu de 2011}}</ref> Nel so llugar, taba siendo considerada una nueva familia d'aviones, que'l so nome en códigu [[Boeing Yellowstone Project|Y1]], pa los mercaos de 145 a 180 asientos cubiertos polos {{nowrap|737-700}} y {{nowrap|737-800}}.<ref name=replace/><ref name=Y1>{{cita web |url= http://www.flightglobal.com/news/articles/boeing-firms-up-737-replacement-studies-by-appointing-205223/ |títulu=Boeing firms up 737 replacement studies by appointing team |work=Flight International |fecha=3 de marzu de 2006|fechaaccesu=19 de xineru de 2015}}</ref> Los modelos Y1 allargaos o una versión de medianu algame del 787 Dreamliner yeren posibles sustitutos pal 757.<ref name=push/> En 2012, dempués de dexar de llau'l proyeutu Y1 a favor del rediseñáu y remotorizado [[Boeing 737 MAX|737 MAX]], Boeing indicó que los modelos más grandes del 737 MAX cubriríen la mayor parte del mercáu del 757.<ref name=757replace>{{cita web |url= http://www.flightglobal.com/news/articles/boeing-confirms-long-haul-757-replacement-study-371163/ |títulu=Boeing confirms long-haul 757 replacement study |nome=Stephen |apellíu=Trimble|work=Flight International |fecha=26 d'abril de 2012|fechaaccesu=18 de xineru de 2015}}</ref> Coles mesmes, el fabricante tamién reveló que taba llevando a cabo estudio pa un socesor del 757 de llargu percorríu, dirixíu a les rutes transatlánticas.<ref name=757replace/> Boeing considera un desenvolvimientu paralelu xunto col reemplazu del 737, similar a cuando'l 757/767 fueron desenvueltos na década de 1970, onde compartieron alredor del 40% de mancomún.<ref name=awnNeo>{{cita publicación |url=http://aviationweek.com/commercial-aviation/boeing-revisits-past-hunt-737757-successors |títulu=Boeing Revisits Past In Hunt For 737/757 Successors |work=[[Aviation Week & Space Technology]] |apellíu=Guy Norris and Jens Flottau |fecha=12 d'avientu de 2014 |fechaaccesu=14 d'avientu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141214161620/http://aviationweek.com/commercial-aviation/boeing-revisits-past-hunt-737757-successors |fechaarchivu=14 d'avientu de 2014 |deadurl=no }}</ref> == Diseñu == === Descripción xeneral === [[Ficheru:Ethiopian Airlines Boeing 757-28A ET-AMK.jpg|thumb|left|Vista aérea d'un 757-200 d'[[Ethiopian Airlines]] nel [[Aeropuertu de Londres-Heathrow]].]] El 757 ye un monoplanu d'ala baxa [[cantilever]] con una unidá de cola convencional d'una sola aleta y timón. Cada ala cunta con una seición tresversal supercrítica y ta fornida con cinco paneles de ''[[slats]]'' nel cantu d'ataque, [[Dispositivu hipersustentador#Flaps|''flaps'']] ranurados simples y doble, un [[alerón]] esterior y seis ''[[spoiler]]s''.<ref>{{harvnb|Velupillai|1982|pp=15-18.}}</ref> Les ales son práuticamente idéntiques en toles variantes de 757, con una flecha de 25 graos y optimizaes pa una velocidá de cruceru de [[númberu Mach|Mach]]{{esd}}0,8 (858{{esd}}km/h).<ref name=intro15/><ref name=757plan/> El barríu amenorgáu de l'ala esanicia la necesidá de alerones interiores, pero induz un llixeru impautu d'[[Arrastre (física)|arrastre]] nes rutes de curtiu y mediu radiu.<ref>{{harvnb|Birtles|2001|pp=18-19.}}</ref> La [[Estructura d'aeronave|estructura]] incorpora amás plásticu reforzao con fibra de carbonu na superficie de les ales, [[Carenado (aeronáutica)|carenados]] y paneles d'accesu de [[Kevlar]], amás de la meyora de les [[aleaciones d'aluminiu]] que nel so conxuntu amenorguen el pesu total de 950{{esd}}kg.<ref name=intro19/><ref>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|p=153.}}</ref> Pa distribuyir el pesu de l'aeronave en tierra, El 757 tien un [[tren d'aterrizaxe]] triciclu retráctil con cuatro ruedes en cada tren principal y dos nel tren de morru.<ref name=b47/> El tren d'aterrizaxe diseñáu arremente tenía de ser más altu que'l de los anteriores aviones de fuselaxe estrechu de la compañía col fin d'apurrir la distancia al suelu pa los modelos estendíos.<ref>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|p=150.}}</ref> En 1982, el {{nowrap|757-200}} convertir nel primer [[avión subsónicu]] n'ufiertar [[Carbonu reforzao con fibra de carbono|frenos de carbonu]] como una opción de fábrica, suministraos por [[Dunlop Rubber|Dunlop]].<ref>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1982/1982%20-%201872.html|títulu=Carbon brakes for 757 |fecha=17 de xunetu de 1982|work=Flight International|fechaaccesu= 2 de febreru de 2011|idioma=en}}</ref> La variante 757-300 cuenta con un patín de cola retráctil na so fuselaxe de popa pa evitar daño si la seición de cola contauta cola superficie de la pista mientres el despegue.<ref name=non99>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|p=99.}}</ref> Amás de aviónica y sistemes informáticos comunes, el 757 comparte la [[unidá d'enerxía auxiliar]], sistemes llétricos, cubierta de vuelu y pieces hidráuliques col 767.<ref>{{harvnb|Velupillai|1982|pp=14-15.}}</ref> Al traviés de comunalidad operacional, los pilotos del 757 pueden llograr una habilitación de tipu común pa volar el 767 y compartir la mesma antigüedá colos pilotos de dambos aviones.<ref name=norris23/><ref>{{harvnb|Wells|Clarence|2004|p=252.}}</ref> Esto amenorga los costos pa les aereollinies qu'operen dambos birreactores.<ref name=intro12/><ref name=752b/> === Sistemes de vuelu === [[Ficheru:Boeing 757-200 flight deck view.JPG|thumb|Cabina de dos tripulantes d'un 757-200 d'[[American Airlines]] con pantalles [[tubu de rayos catódicos|CRT]]|alt=Vista d'una cabina de 757 con seis pantalles a color.]] La cabina de vuelu del de 757 emplega seis pantalles CRT de [[Rockwell Collins]] pa visualizar la instrumentación de vuelu, según un [[sistema electrónicu de preseos de vuelu]] (EFIS) y un sistema d'indicación del motor y d'alerta a la tripulación (EICAS).<ref name=norris23/> Estos sistemes dexen a los pilotos remanar les xeres de monitoreo primeramente realizaes pol inxenieru de vuelu.<ref name=norris23/> Un meyor sistema de xestión de vuelu, ameyoráu en versiones utilizaes nos primeres 747, automatiza la navegación y otres funciones,<ref name=norris23/> ente que un sistema d'aterrizaxe automáticu facilita los aterrizaxes por preseos [[Sistema d'aterrizaxe instrumental#Categoríes (CAT) de ILS|CAT IIIb]] en condiciones de baxa visibilidá.<ref>{{harvnb|Birtles|2001|pp=44, 50.}}</ref> El [[Sistema de navegación inercial|sistema de referencia inercial]] (IRS), que debutó col {{nowrap|757-200}}, foi'l primeru n'incorporar giroscopio láser.<ref name=eden99/> Nel {{nowrap|757-300}} la cabina de vuelu cunta con un equipu de xestión de vuelu Pegasus de [[Honeywell]], EICAS ameyoráu y sistemes de software actualizaos.<ref name=eden101/> P'afaer el mesmu tableru de mandos del 767, el 757 tien la seición del morru más arrondada que los aviones de fuselaxe estrechu anteriores.<ref name=b12/><ref>{{harvnb|Birtles|2001|pp=43-44.}}</ref> L'espaciu resultante tien una visibilidá estena del panel de preseos y espaciu pa un asientu d'observador.<ref name=non161>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|p=161.}}</ref> El pisu inclináu escontra baxo y l'usu de les mesmes ventanes fronteres que nel Boeing 767 dexa a los pilotos a tener los mesmos ángulos de visión en dambos aparatos.<ref name=making>{{cita web |url=http://seattletimes.com/news/business/757/ |títulu=Making It Fly |nome=Peter |apellíu=Rinearson |work=Seattle Times |fecha=19-26 de xunu de 1983 |fechaaccesu=26 d'ochobre de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121011162236/http://seattletimes.com/news/business/757/ |fechaarchivu=11 d'ochobre de 2012 }}</ref><ref name=non161/> Tres sistemes hidráulicos independientes tán instalaos nel 757, unu potenciáu per cada motor y el terceru usando bombes llétriques.<ref name=intro19/><ref name=b47/> Ta forníu con una [[turbina d'aire d'impautu]] p'apurrir enerxía pa los controles esenciales en casu d'emerxencia.<ref name=b47>{{harvnb|Birtles|2001|p=47.}}</ref> Una forma básica de ''[[fly-by-wire]]'' facilita la operación de los alerones, utilizando señalización llétrica en llugar de los cables de control tradicionales.<ref name=intro20/> El sistema ''fly-by-wire'', que comparte col 767,<ref name=intro20/> amenorga'l pesu y preve el funcionamientu independiente de spoilers individuales.<ref name=saver>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1981/1981%20-%202612.html |títulu=Boeing 767: The new fuel saver |fecha=8 d'agostu de 1981 |apellíu=Velupillai |nome=David |work=Flight International |fechaaccesu= 30 de xunetu de 2011 |páxina=440}}</ref> Cuando ta forníu pa operaciones d'algame estendíu, el 757 cuenta con un xenerador de [[motor hidráulicu]] de respaldu y un ventilador de refrigeración adicional na badea electrónica de l'aeronave.<ref name=752b/> === Interior === L'interior del 757 dexa disposiciones d'hasta seis asiento por fila con un solu pasiellu central.<ref name=eden99/> Orixinalmente optimizáu pa vuelo promedio de dos hores,<ref name=intro12/> el 757 ta forníu con llume interior y l'arquiteutura de la cabina ta diseñada pa dar una impresión de más espaciu.<ref name=intro13/> Los compartimientos d'equipaxe tienen el doble de capacidá que los del anterior 727.<ref name=intro13/> P'aforrar pesu, los paneles interiores y compartimientos tienen una estructura de nial d'abeya.<ref name=intro13/> A diferencia de los modelos anteriores de ramples d'evacuación, que nun tán forníes pa acuatizajes, les salíes principales del 757 cunten con [[bote salvavides|balses salvavides]] inflables similares a los atopaos nel 747.<ref name=intro13/> Na década de 1980, Boeing alterió los diseños d'interiores de los sos otros aviones de fuselaxe estrechu por que fueren similares al del 757.<ref>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1982/1982%20-%200369.html|títulu=Boeing's Big, Quiet 737-300|work=Flight International |fecha=12 de febreru de 1982|fechaaccesu= 27 de xunetu de 2011}}</ref> En 1998, el 757-300 debutó con un interior rediseñáu deriváu del 737 ''Next Generation'' y [[Boeing 777|777]], incluyendo paneles del techu tallaos, llume indirecto y compartimientos cimeros más grandes con un pasamanes continuu opcional incorporáu na so base pa toa'l llargor de la cabina.<ref name="non101"/> Tamién s'añedir contenedores d'almacenamientu na llinia central montaos nel techu del pasiellu pa balses d'evacuación adicionales y otros equipos d'emerxencia.<ref>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|p=112.}}</ref> L'interior del 757-300 más tarde convirtióse una opción en tolos nuevos {{nowrap|757-200}}.<ref>{{cita web |url=http://www.boeing.com/news/releases/2000/news_release_000425b.html|títulu=Icelandair Takes First Boeing 757-200 with New Interior |publicación=Boeing |fecha=25 d'abril de 2000|fechaaccesu=1 d'abril de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111106183618/http://www.boeing.com/news/releases/2000/news_release_000425b.html|fechaarchivu=6 de payares de 2011}}</ref> En 2000, col [[equipaxe]] de mano con ruedes cada vez más popular, Delta Air Lines empezó la instalación d'estensiones nos compartimientos cimeros nos sos {{nowrap|757-200s}} p'apurrir espaciu d'almacenamientu adicional,<ref>{{cita web |url=http://www.odysseymediagroup.com/apn/Editorial-Airlines-And-Airports.asp?ReportID=11981 |títulu=Delta Air Lines Announces Installation Of Overhead Bin Extensions. |publicación=Delta Air Lines |fecha=15 de mayu de 2000 |fechaaccesu=7 de xunu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20171201033326/http://www.odysseymediagroup.com/apn/Editorial-Airlines-And-Airports.asp?ReportID=11981 |fechaarchivu=2017-12-01 }}</ref> y American Airlines fixo lo mesmo en 2001.<ref>{{cita web |url=http://www.thefreelibrary.com/American%27s+First+Aircraft+Featuring+Bigger+Overhead+Bins+and+More...-a069256637 |títulu=American's First Aircraft Featuring Bigger Overhead Bins Takes to the Skies. |publicación=American Airlines |fecha=17 de xineru de 2001 |fechaaccesu=18 de xineru de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20171201081916/https://www.thefreelibrary.com/American%27s+First+Aircraft+Featuring+Bigger+Overhead+Bins+and+More...-a069256637 |fechaarchivu=2017-12-01 }}</ref> Los contenedores más grandes son parte de meyores interiores del mercáu d'accesorios qu'inclúin paneles del techu y llume actualizaos.<ref>{{cita web |url=http://www.nwbmonline.com/content/newsm/news.asp?show=VIEW&a=1335|títulu=Heath Tecna to unveil Project Amber for B737s and B757s|work=Northwest Business Monthly|añu=2011|fechaaccesu=18 d'agostu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120320163845/http://www.nwbmonline.com/content/newsm/news.asp?show=VIEW&a=1335 |fechaarchivu=20 de marzu de 2012}}</ref> == Variantes == [[Ficheru:United Airlines B757-200 on down the glideslope.jpg|thumb|Vista de la [[superficie alar]] d'un 757-200 d'[[United Airlines]] nel aproximamientu final col [[tren d'aterrizaxe]],'' [[flaps]]'' y ''[[slats]]'' estendíos|alt=Aeronave en vuelu, vista dende embaxo.]] El 757 foi producíu en longitud estándar y estendida.<ref name=b38/> L'orixinal 757-200 debutó como modelu de pasaxeros, y darréu foi desenvueltu nos modelos de carga 757-200SF y 757-200PF,<ref name=very/> según la variante convertible 757-200M.<ref name=b38/> El 757-300 namái taba disponible como modelu de pasaxeros.<ref name=753b>{{cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/757family/pf/pf_300back.html |títulu=Boeing 757-300 Background |publicación=Boeing |fechaaccesu=8 d'abril de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120419071632/http://www.boeing.com/commercial/757family/pf/pf_300back.html |fechaarchivu=19 d'abril de 2012 }}</ref> Cuando se fai referencia a les distintes versiones, Boeing y delles aereollinies contraen el númberu de modelu (757) y el designador de la variante (por casu {{nowrap|–200}} o {{nowrap|–300}}) nuna forma truncada (por casu «752» o «753»<ref>{{cita web |url= http://www.delta.com/planning_reservations/plan_flight/aircraft_types_layout/index.jsp |títulu=Airplane Types and seating maps |publicación=Delta Air Lines |fechaaccesu= 3 d'abril de 2012}}</ref>). La [[Organización d'Aviación Civil Internacional]] (ICAO) clasifica toles variantes basaes nel {{nowrap|757-200}} sol códigu «B752», ente que el {{nowrap|757-300}} denominar «B753».<ref name=ICAOcode>{{cita web |url=http://www.icao.int/publications/DOC8643/ |títulu=ICAO Document 8643 |publicación=International Civil Aviation Organization |fechaaccesu= 1 d'abril de 2012}}</ref> === 757-100 === Ésti ye'l diseñu inicial con 150 places, creáu como reemplazu direutu del 727. Apenes espertó interés, asina que nun foi fabricáu. Ye'l más pequeñu de los trés del boeing 757 200 y 300 [[Ficheru:nz.b757.arp.jpg|thumb|Boeing 757-200 de la RNZAF (Real Fuercia Aérea de Nueva Zelanda) (NZ7572).]] === 757-200 === El 757-200, la versión definitiva de l'aeronave, entró en serviciu con Eastern Air Lines en 1983.<ref name=norris161/> Esti modelu foi producíu con dos configuraciones de puertes distintes, dambos con tres puertes estándar per llau: la versión básica tien una cuarta puerta más pequeña en cada llau na parte posterior de les ales, y ta certificáu pa una capacidá máxima de 239, ente que la versión alternativa tien un par de salíes d'emerxencia a cada llau sobre les ales, y tien capacidá pa un máximu de 224.<ref name=757plan/><ref name=typecert>{{cita web|url=http://rgl.faa.gov/Regulatory_and_Guidance_Library/rgMakeModel.nsf/0/affd601642695cc486256b8f006y599a/$FILE/A2nm.pdf|títulu=FAA Type Certificate Sheet A2NM|publicación=Federal Aviation Administration|fecha=8 de marzu de 2002|fechaaccesu=21 de xunetu de 2011|páxina=5}}</ref> El 757-200 foi ufiertáu con un pesu máximu al despegue d'hasta {{formatnum|116000}}{{esd}}kg;<ref name=757tech/> delles aereollinies y publicaciones refiriéronse a les versiones con pesu brutu superior y certificación [[ETOPS]] como «757-200ER»,<ref name=b38>{{harvnb|Birtles|2001|p=38.}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.delta.com/planning_reservations/plan_flight/aircraft_types_layout/757200er/index.jsp |títulu=757-200ER (with BusinessElite version 2) – 75Y |publicación=Delta Air Lines |fechaaccesu= 8 d'abril de 2012}}</ref><ref>{{harvnb|Veronico|Dunn|2004|p=97.}}</ref> pero esta designación nun ye utilizada pol fabricante.<ref name=757plan/><ref name=757_O_D_summ/> El primer motor pa fornir el 757-200, el [[Rolls-Royce]] RB211-535C, foi sustituyíu pol ameyoráu RB211-535Y4 n'ochobre de 1984.<ref>{{harvnb|Birtles|2001|p=41.}}</ref> Otros motores utilizaos inclúin el RB211-535Y4B, xunto col PW2037 y PW2040 de [[Pratt & Whitney]].<ref name=757tech/> Anque ta diseñáu pa rutes de curtia y mediana duración, el 757-200 foi utilizáu nuna variedá de roles que van dende servicios de tresporte d'alta frecuencia hasta rutes transatlánticas.<ref name=eden100/> En 1992, dempués de llograr l'aprobación ETOPS, American Trans Air llanzó servicios transpacíficos ente Tucson y Honolulu col 757-200.<ref name=b28/> Dende l'empiezu del sieglu, les aereollinies de llargu percorríu d'Estaos Xuníos esplegaron cada vez más esti modelu nes rutes transatlánticas a Europa, y en particular a les ciudaes más pequeñes onde'l volume de pasaxeros ye incapaz de soportar aviones de fuselaxe anchu.<ref>{{cita publicación |url= http://www.nytimes.com/2007/07/29/travel/29pracsqueeze.html |títulu=The Flights Are Long. The Planes Are Cramped.|work=The New York Times |nome=Michelle |apellíu=Higgins |fecha=29 de mayu de 2007 |fechaaccesu= 4 d'abril de 2012}}</ref> La producción pal 757-200 totalizó 913 aviones, faciendo d'esta versión de lloñe la más popular de los modelos 757.<ref name=757_O_D_summ/> En xunetu de 2014, 756 aeronaves de distintes versiones 757-200 taben en serviciu.<ref name=FI14>{{cita web |url=https://d1fmezig7cekam.cloudfront.net/VPP/Global/WorldAirlinerCensus2014.pdf |títulu= World Airliner Census |work= Flight International |fecha=2014 |fechaaccesu= 13 de xineru de 2015}}</ref> === 757-200PF === [[Ficheru:United Parcel Service 757-200PF.jpg|thumb|757-200PF d'[[UPS Airlines]] llegando al [[Aeropuertu Internacional de San José]].]] El 757-200PF (''package freighter''), la versión de carga del 757-200, entró en serviciu con UPS Airlines en 1987.<ref name=b26>{{harvnb|Birtles|2001|p=26.}}</ref> Empobináu al mercáu d'entrega de paquetes mientres la nueche,<ref name=b26/> puede tresportar hasta 15 [[Elementu unitariu de carga|contenedores]] o ''[[Palé|pallet]]s'' na so cubierta principal, pa un volume d'hasta 187{{esd}}m³, ente que los sos dos bodegues inferiores pueden tresportar hasta 51,8{{esd}}m³ de [[carga a granel]].<ref name=757plan/> La capacidá máxima de carga ye {{formatnum|39800}}{{esd}}kg incluyendo'l pesu del contenedor.<ref name=757pftech/> El 757-200PF ta certificáu con un pesu máximu de despegue de {{formatnum|116000}}{{esd}}kg;<ref name=b26/><ref name=757pftech/> cuando ta dafechu cargáu, l'avión puede volar hasta 5830{{esd}}km.<ref name=757pftech/> Por cuenta de que nun lleva nengún pasaxeru, puede operar vuelos tresatlánticos llibre de restricciones ETOPS.<ref name=b28/> Ta forníu con motores RB211-535Y4B de Rolls-Royce, o PW2037 y PW2040 de Pratt & Whitney.<ref name=757pftech/> Cuenta con una amplia puerta de carga na cubierta principal, allugada a babor de la seición delantera del fuselaxe.<ref name=norris162>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|p=162.}}</ref> Axacente a la puerta de carga ta una puerta de salida estándar usada polos pilotos.<ref name=757plan/> Esaniciáronse'l restu de salíes d'emerxencia y les ventanes de la cabina.<ref name=757plan/><ref name=bowers>{{harvnb|Bowers|1989|p=540.}}</ref> La bodega de carga de la cubierta principal tien un revestimiento uniforme de [[fibra de vidriu]],<ref>{{harvnb|Kane|2003|pp=551-52.}}</ref> y una barrera ríxida fixa con una puerta d'accesu esnidiosu sirve como paré de contención xunto a la cabina de vuelu.<ref name=bowers/> Les bodegues inferiores pueden ser forníes con un sistema d'equipaxe telescópicu pa cargar módulos fechos a midida.<ref name=757plan/> Cuando ta forníu pa les operaciones transatlánticas d'autonomía estendida, los 757-200PF de UPS cunten con una unidá de potencia auxiliar actualizada, equipos d'estinción de quemes adicional nel compartimientu de carga, aviónica ameyorada y un tanque de combustible adicional opcional na bodega inferior a popa.<ref name=b28/> La producción total pal 757-200PF xubió a 80 aviones.<ref name=757_O_D_summ/> En xunetu de 2014, 78 d'ellos taben en serviciu.<ref name=FI14/> === 757-200M === El 757-200M, una versión convertible capaz de tresportar carga y pasaxeros na so cubierta principal, entró en serviciu con Royal Nepal Airlines en 1988.<ref name=757_O_D_summ/><ref>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1988/1988%20-%203644.html |títulu=World Airliner Census|work= Flight International |fechaaccesu= 8 d'abril de 2012 |páxina=58 |fecha=17 d'avientu de 1988}}</ref> Tamién conocíu como 757-200 ''Combi'', el modelu caltién les ventanes de pasaxeros y puertes de la cabina del 757-200, pero amestóse-y una puerta de carga a babor de la parte delantera, similar al 757-200PF.<ref name="b28"/> Royal Nepal Airlines con sede en Katmandú, darréu renombrada [[Nepal Airlines]], incluyó'l modelu convertible como parte d'un pidíu de dos 757 en 1986.<ref name=b28/> [[Ficheru:Nepal Airlines Boeing 757-2F8M Wedelstaedt.jpg|thumb|L'únicu 757-200M de [[Nepal Airlines]] llegando al [[Aeropuertu Internacional de Dubái]].]] Nepal Airlines ordenó'l 757-200M pa cumplir con un requerimientu d'un avión que pudiera llevar pasaxeros y carga, y operar fora del [[Aeropuertu Internacional de Katmandú]] nes estribaciones del cordal del Himalaya.<ref>{{harvnb|Norris|Wagner|1998|p=146.}}</ref> Diseñáu a partir variantes convertibles del 737 y 747, el 757-200M puede llevar de dos a cuatro paletes de carga na so cubierta principal, xunto con 123 a 148 pasaxeros nel espaciu restante de la cabina.<ref name=b28/> El 757-200M de Nepal Airlines foi forníu con motores Rolls-Royce RB211-535Y4, el so pesu máximu de despegue ye de {{formatnum|109000}}{{esd}}kg, foi l'únicu exemplar producíu.<ref name=757_O_D_summ/><ref name=b28/><ref name=b38/> N'ochobre de 2010, Pemco World Air Services y Precision Conversions llanzaron un programa pa modificar aviones 757-200 en 757 ''Combi''.<ref name=pemco>{{cita web |url=http://atwonline.com/aircraft-engines-components/news/pemco-launches-757-200-combi-conversation-program-1026 |fechaaccesu= 30 d'ochobre de 2010 |títulu=Pemco launches 757-200 Combi conversation program |work=Aviation Week & Space Technology |fecha=30 d'ochobre de 2010}}</ref><ref name=precision>{{cita web |url= http://www.flightglobal.com/news/articles/precision-follows-pemco-in-launching-757-combi-conversion-348774/ |títulu=Precision follows Pemco in launching 757 combi conversion |fecha=21 d'ochobre de 2010 |apellíu=Sobie |nome=Brendan|work=Flight International|fechaaccesu= 3 d'abril de 2012}}</ref> [[VT Systems|Vision Technologies Systems]] llanzó un programa similar n'avientu de 2011.<ref name=vtcombi>{{cita web |url= http://www.prnewswire.com/news-releases/north-american-airlines-and-vt-systems-plan-conversion-of-boeing-757-200-to-combi-configuration-112061674.html | sitiuweb = prnewswire.com | títulu =North American Airlines and VT Systems plan conversion of Boeing 757-200 to Combi configuration |fecha=17 d'avientu de 2010|fechaaccesu= 1 de setiembre de 2016}}</ref> Los trés conversiones de posventa modifiquen la parte delantera de l'aeronave p'apurrir espaciu para hasta diez paletes de carga, dexando l'espaciu restante pa encaxar alredor de 45 a 58 asientos pa pasaxeros.<ref name=pemco/><ref name=precision/><ref name=vtcombi/> Esta configuración ta dirixida a los vuelos chárter comerciales que tresporten equipu pesáu y personal coles mesmes.<ref name=pemco/> Los veceros pal 757 convertíu inclúin a [[Air Transport Services Group]],<ref name=precision/> [[National Airlines (N8)|National Airlines]],<ref name=pemco/> y [[North American Airlines]].<ref name=vtcombi/> === 757-200SF === El 757-200SF, una conversión del 757-200 de pasaxeros pal so usu como cargueru, entró en serviciu con DHL Aviation en 2001.<ref name=dhl>{{cita web | url= https://www.flightglobal.com/news/articles/converted-boeing-757-200-freighter-enters-service-with-dhl-127574/ | títulu =Converted Boeing 757-200 freighter enters service with DHL| obra =Flight International |fecha=20 de marzu de 2001| fechaaccesu = 1 de setiembre de 2016}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1999/1999%20-%203015.html |títulu=Boeing launches turnkey initiative with DHL freighter conversion contract |apellíu=Kingsley-Jones |nome=Max |fecha=13 d'ochobre de 1999|work= Flight International |fechaaccesu= 3 d'abril de 2012}}</ref> Los cambeos realizaos por [[Spirit AeroSystems|Boeing Wichita]] en Kansas inclúi la eliminación de les instalaciones pa pasaxeros, refuerzu estructural de la cubierta principal y la instalación una puerta de carga.<ref name=very>{{cita web | url= https://www.flightglobal.com/news/articles/very-special-freighters-120359/ | títulu=Very special freighters| fecha= 19 de setiembre de 2000| obra=Flight International| fechaaccesu= 1 de setiembre de 2016}}</ref> Caltiénense los dos puertes d'entrada delanteres, dando como resultáu una capacidá de carga na cubierta principal pa 14 paletes, que ye una menos que'l 757-200PF.<ref name=very/> Pueden ser forníos con controles ambientales pa la carga d'animales,<ref>{{cita web |url= http://www.business-standard.com/india/news/blue-dart-inducts-two-boeing-757-200-freighters/248613/ |títulu=Blue Dart inducts two Boeing 757-200 freighters |work=Business Standard |fecha=31 de mayu de 2006 |fechaaccesu= 2 de xunu de 2012 }}</ref> y caltiénense les salíes traseres y unos pares de ventanes en delles aeronaves.<ref>{{cita web |url= http://www.tasmancargo.com/default.asp?sid=84&cid=&aid= |títulu= Tasman Cargo Airlines 757-200F |publicación= Tasman Cargo Airlines |fechaaccesu= 2 de xunu de 2012 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20160103013517/http://www.tasmancargo.com/default.asp?sid=84&cid=&aid= |fechaarchivu= 2016-01-03 }}</ref> Amás de Boeing, [[Israel Aerospace Industries]], Precision Conversions y [[ST Aerospace|ST Aerospace Services]] tamién remanaron conversiones del 757-200SF.<ref name=dhl/> En setiembre de 2006, [[FedEx Express]] anunció un plan de 2,6 mil millones de dólares p'adquirir más del 80 cargueros 757 convertíos pa reemplazar la so flota de 727.<ref name="FedEx Fleet">{{cita web|url=http://articles.orlandosentinel.com/2006-09-26/business/FEDEX26_1_fedex-boeing-overnight-shipping|títulu=FedEx to spend $2.6 billion to replace its fleet of 727s|fechaaccesu=1 d'abril de 2012|apellíu=Torbenson|nome=Eric|author2=Gunsalus, James|publicación=Bloomberg|fecha=26 de setiembre de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120415095935/http://articles.orlandosentinel.com/2006-09-26/business/FEDEX26_1_fedex-boeing-overnight-shipping|fechaarchivu=2012-04-15}}</ref> En xunetu de 2011, 70 757-200SF convertíos taben en serviciu.<ref name=FI11>{{cita web |url= http://www.flightglobal.com/airspace/media/reports_pdf/emptys/87145/world-airliner-census-2011.pdf |títulu= World Airliner Census |work= Flight International |fecha=16-22 d'agostu de 2011 |páxina=15 |fechaaccesu= 10 de marzu de 2012 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120302162200/http://www.flightglobal.com/airspace/media/reports_pdf/emptys/87145/world-airliner-census-2011.pdf |fechaarchivu= 2 de marzu de 2012 }}</ref> === {{fondiar|Boeing 757-300}} 757-300 === [[Ficheru:Delta Air Lines B757-351 N586NW LAX.jpg|thumb|757-300 Delta Air Lines aterrizando nel [[Aeropuertu Internacional de Los Angeles]].]] El 757-300, la versión estendida de l'aeronave, entró en serviciu con Condor en 1999. Con un llargor total de 54,5 m, esti modelu ye'l birreactor de pasiellu únicu más llargu enxamás construyíu.<ref name=eden101>{{harvnb|Eden|2008|p=101.}}</ref> Diseñáu pa sirvir al mercáu d'aereollinies chárter y apurrir un sustitutu de baxu costu pal 767-200, el 757-300 comparte'l diseñu básicu del orixinal 757, pero estendió'l fuselaxe antes y dempués de les ales.<ref name="non96-8" /> Ocho puertes estándar na cabina, amás d'un par de salíes d'emerxencia sobre les ales en cada llau,<ref name="757plan" /> dexen al 757-300 tener una capacidá máxima certificada de 289 pasaxeros.<ref name="753tech" /> El pesu máximu de despegue ye mayor, afitáu en {{formatnum|124000}}{{esd}}kg, ente que la capacidá de combustible caltener ensin cambeos; como resultancia, la variante allargada ufierta un algame máximu de 6290{{esd}}km.<ref name=753tech/> Los motores usaos nel modelu inclúin el RB211-535Y4B de Rolls-Royce y el PW2043 de Pratt & Whitney.<ref name="753tech" /><ref>{{cita web |url= http://www.flightglobal.com/news/articles/pw-powered-757-300-tests-begin-143265/ |títulu=P&W-powered 757-300 tests begin |work=Flight International |fecha=19 de febreru de 2002|fechaaccesu= 17 de xunu de 2012}}</ref> Por cuenta del so mayor llargor, el 757-300 cuenta con un patín de cola retráctil na so fuselaxe.<ref name="non99" /><ref>{{cita web |apellíu=Norris|nome=Guy|url=http://www.flightglobal.com/news/articles/testing-a-stretch-45724/|títulu=Testing a stretch|obra=Flight International|fecha= 2 d'avientu de 1998|fechaaccesu= 8 de xunu de 2012}}</ref> Condor encargó'l 757 estendíu pa reemplazar el so [[McDonnell Douglas DC-10]] y faer servicios de tresporte a baxu costu y alta densidá a destinos vacacionales como les [[Islles Canaries]].<ref>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|p=96.}}</ref> Puesto que les pruebes amosaron qu'encetar el 757-300 podría tomar hasta ocho minutos más que'l 757-200, Boeing y Condor desenvolvieron procedimientos d'embarque por zones p'acelerar los tiempos de carga y descarga de l'aeronave.<ref name=non101>{{harvnb|Norris|Wagner|1999|p=101.}}</ref> El 757-300 foi esplotáu por Continental Airlines (agora parte d'United Airlines), Northwest Airlines (agora parte de Delta Air Lines) y Icelandair; otros operadores incluyeron a American Trans Air (el primer operador d'América del Norte),<ref>{{cita web |títulu=American Trans Air Receives First and Second Boeing 757-300s|url=http://www.prnewswire.com/news-releases/american-trans-air-receives-first-and-second-boeing-757-300s-71635252.html|editorial=Boeing|fechaaccesu= 31 d'agostu de 2012|fecha= 8 d'agostu de 2001}}</ref> [[Arkia Israel Airlines]], xunto coles compañíes de vuelos chárter Condor y [[Thomas Cook Airlines]].<ref name=FI14/> La producción pal 757-300 xubió a 55 aviones,<ref name=757_O_D_summ/> de los cualos 55 taben en serviciu en xunetu de 2014.<ref name=FI14/> === Variantes executives y militares === [[Ficheru:U.S. Air Force, 99-0015, Boeing C-32A (42370984320).jpg|thumb|El [[Boeing C-32|C-32]], variante del 757, ye'l tresporte habitual del [[Vicepresidente de los Estaos Xuníos]].]] La [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]] afixo dellos 757 pal tresporte d'autoridaes: denominaos como [[Boeing C-32|C-32]], estos aviones empléguense frecuentemente como tresporte del [[Vicepresidente de los Estaos Xuníos]] sol nome en clave de ''[[Air Force Two]]''. La [[Real Fuercia Aérea de Nueva Zelanda|RAF de Nueva Zelanda]] tien dos 757 pa tresporte de dignatarios y tropes. Un 757 sirvi como avión presidencial n'[[Arxentina]] llamáu [[Tango 01]] y otru facer en [[Méxicu]] so la denominación TP-01 hasta que foi remplazado en 2015 por un [[Boeing 787]]. Un Boeing 757 tamién ye emplegáu pola [[Casa de Saud|Familia Real d'Arabia Saudina]] como hospital volante. El senador [[John Kerry]] usó'l 757-200 ''Freedom Bird'' arrendáu a [[TransMeridian Airlines]] como avión de campaña mientres les eleiciones presidenciales de [[2004]].<ref>{{cita web |url= http://www.usatoday.com/news/politicselections/nation/president/2004-05-25-kerry-plane_x.htm |títulu= USATODAY.com - Kerry campaign gets a new ride}}</ref> Siquier trés 757 sirven como ''jets'' privaos, unu pal magnate de l'alimentación Ronald Burkle y dos pal co-fundador de [[Microsoft]], [[Paul Allen]]. Allen tien unu pa usu personal, matriculáu como N757AF, y otru, el N756AF, vencíu al equipu de la [[NBA]] de los [[Portland Trail Blazers]] y al conxuntu de la NFL de los [[Seattle Seahawks]], que son de la so propiedá, el millonariu inversor de Bienes Raíz y candidatu presidencial d'Estaos Xuníos, Donald J. Trump tamién tien unu, que foi utilizáu mientres la so campaña eleutoral pa percorrer tol país. Tamién la banda de ''[[heavy metal]]'' [[Iron Maiden]] vuela un [[B757]] de l'aereollinia [[Astraeus (aereollinia)|Astraeus]] mientres la so xira [[Somewhere Back In Time World Tour]]. Un interés d'esta compañía aérea ye que esporádicamente cuenta nes sos files con [[Bruce Dickinson]], vocalista del grupu [[Iron Maiden]] como pilotu y comandante de Boeing 757. Mientres l'añu 2008 Bruce Dickinson efectuó nun Boeing 757 la so xira ''Somewhere Back In Time World Tour'', siendo este'l comandante de l'aeronave con motivos de la banda. == En serviciu == [[Ficheru:Boeing 757-223 (2).jpg|thumb|Boeing 757-223 d'American Airlines.]] La mayor parte de los 757 cubren rutes nacionales p'aereollinies norteamericanes, sobremanera para [[American Airlines]] y [[Delta Air Lines]]. American Airlines opera gran parte de los 757 fabricaos siguida por Delta colos sos 125 unidaes. [[United Airlines]], [[Continental Airlines]], [[US Airways]], [[America West Airlines]] y [[Northwest Airlines]] tamién operen el modelu. Delles aereollinies, como [[Icelandair]], Continental Airlines, American Airlines y [[ATA Airlines]] usar pa vuelos tresoceánicos. Pa munches compañíes, como [[Royal Brunéi]] y [[Royal Nepal Airlines]], los 757 supunxeron la llegada d'un avión intercontinental económicu que-yos dexó abrir rutes con ciudaes europees. Ye tamién un modelu popular ente les compañíes vacacionales y chárter britániques tales como [[Thomas Cook Airlines]], [[First Choice Airways]], [[Monarch Airlines]], [[Titan Airways]], [[Excel Airways]], [[Astraeus]] y [[Thomsonfly]]. El 757 puede llegar tanto a Sudáfrica como a llugares cercanos a Gran Bretaña como Ámsterdam y París. Dempués del ésitu inicial de ventes, éstes sufrieron una fuerte cayida dende mediaos de los 90. El 757 diseñárase nun principiu p'aquelles compañíes que buscaren esplotar nueves rutes de llargu algame y pocos viaxeros. Sicasí, a midida que les rutes fuéronse consolidando, los 757 fueron reemplazaos por aeronaves de [[fuselaxe anchu]] con meyores rendimientos. Una de les sos principales ventayes ye'l so índiz de rentabilidá, lo cual ye igual de vidable faer un vuelu de 200 milles qu'un vuelu tresoceánicu, por casu Iberia tuvo operando los sos 757 mientres una temporada la ruta ente islles de Menorca y Mallorca, sicasí compañíes como Continental o American Airlines, frecuentemente operar pa xunir rutes ente Europa, Suramérica con Estaos Xuníos. El preciu del petroleu y el so altu consumu acabaron cola so producción en 2004. La unidá 1050 y última (mercada por [[Shanghai Airlines]]) salió de la llinia de producción de Renton el [[28 d'ochobre]] de [[2004]]. El 757-200 taba siendo reemplazáu pol 737-900ER y nun futuru próximu ésti va ser sustituyíu pol nuevu [[Boeing Y1]]. Pela so parte, el 757-300 va ser reemplazáu pol [[Boeing 787|787 Dreamliner]]. En cuestiones de [[control de tráficu aereu]], los 757 son trataos como "pesaos", pos causen munches turbulencias. === Pidíos y entregues === Mientres los años que duró'l programa del 757, Boeing recibió encargos por más de 1000 aeronaves, de les cualos llegar a apurrir un total de 1049 unidaes.<ref name=757_O_D_summ>{{cita web |url=http://active.boeing.com/commercial/orders/displaystandardreport.cfm?cboCurrentModel=757&optReportType=AllModels&cboAllModel=757&ViewReportF=View+Report |títulu=757 Model Summary |editorial=Boeing |fecha=April 2011 |fechaaccesu=27 de xineru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160103013517/http://active.boeing.com/commercial/orders/displaystandardreport.cfm?cboCurrentModel=757&optReportType=AllModels&cboAllModel=757&ViewReportF=View+Report |fechaarchivu=2016-01-03 }}</ref> Cuando la producción dio al so fin, fabricárense un total de 1050 exemplares. El prototipu del 757 nun se llegó a apurrir a nengún veceru, permaneciendo en serviciu con Boeing como bancu de pruebes.<ref>{{harvnb|Birtles|2001|p=126.}}</ref> {| {{tablaguapa}} style="text-align:right; font-size:96%;" |- ! Añu !! Total !!2005 !! 2004 !! 2003 !! 2002 !! 2001 !! 2000 !! 1999 !! 1998 !! 1997 !! 1996 !! 1995 !! 1994 !! 1993 !!1992 |- ! Pidíos |1049||0||0||7||0||37||43||18||50||44||59||13||12||33||35 |- ! Entregues |1049||2||11||14||29||45||45||67||54||46||42||43||69||71||99 |} {| {{tablaguapa}} style="text-align:right; font-size:96%;" |- ! Añu !!1991!!1990!!1989!!1988!!1987!!1986!!1985!!1984!!1983!!1982!!1981!!1980!!1979!!1978 |- ! Pidíos |50||95||166||148||46||13||45||2||26||2||3||64||0||38 |- ! Entregues |80||77||51||48||40||35||36||18||25||2||0||0||0||0 |} === Resume del modelu 757 === {| {{tablaguapa}} style="text-align:center; font-size:96%;" |- ! Serie del Modelu!! Códigu [[International Civil Aviation Organization|ICAO]]<ref name=ICAOcode/>|| Pidíos || Entregues |- !757-200 |B752 |913||913 |- !757-200M |B752 |1||1 |- !757-200PF |B752 |80||80 |- !757-300 |B753 |55||55 |- !colspan=2 style="text-align:right" |Total !|1049||1049 |- |} * Información de Boeing hasta final de producción<ref name=757_O_D_summ/> {{clear}} == ''Winglets'' == Anque la producción de 757 remató, Aviation Partners Inc. ufierta a les compañíes la posibilidá d'instalar ''[[winglets]]'' nes sos aeronaves p'amontar la eficiencia enerxética y l'algame. [[American Airlines]], [[Delta Air Lines]], [[OceanAir]], [[Icelandair]] y United Airlines empezaron a afaer delles de les unidaes de les sos flotes, buscando poder esplotar rutes más llargues pa les que los [[Boeing 737]] o [[MD-80|McDonnell-Douglas MD-80]] son insuficientes y los [[Boeing 767]] o [[Airbus A300]] demasiáu grandes. Tanto [[Northwest Airlines]] como [[Finnair]] teníen previstu afaer los sos 757-200 a finales de 2006 o principios de 2007.<ref>{{cita web | títulu = Winglets go a long way to give airlines fuel savings | url = http://www.twincities.com/2014/03/15/winglets-go-a-long-way-to-give-airlines-fuel-savings/ | sitiuweb = twincities.com | fecha = 15 de marzu de 2014 | fechaaccesu = 1 de setiembre de 2016}}</ref> == Carauterístiques xenerales == [[Ficheru:Boeing 757 family v1.0.png|thumb|[[Xeometría descriptiva]] de la familia d'aeronaves Boeing 757.]] {| border="1" style="border-collapse: collapse;" |- ! ! bgcolor="#87CEEB"|757-200 ! bgcolor="#87CEEB"|757-200 Freighter ! bgcolor="#87CEEB"|757-300 |- ! Primer vuelu |colspan="2" align="center" | 19 de febreru de 1982 (-200) | align="center" | 2 d'agostu de 1998 |- ! Pasaxeros<br />(conf. 2 clases) | align="center" | 200 (12 + 188) | align="center" | (cargueru) | align="center" | 243 (12 + 231) |- ! Pasaxeros<br />(conf. 1 clase) | align="center" | 228 | align="center" | (cargueru) | align="center" | 280 |- ! Capacidá de carga |align="center" | 43,3{{esd}}m³ | align="center" | 239{{esd}}m³ | align="center" | 67,1{{esd}}m³ |- ! Pesu en vacíu |align="center" | {{formatnum|58390}}{{esd}}kg | | align="center" | {{formatnum|64110}}{{esd}}kg |- ! Pesu máximu al despegue |colspan="2" align="center" | {{formatnum|115680}}{{esd}}kg | align="center" | {{formatnum|123600}}{{esd}}kg |- ! Capacidá de combustible |align="center" | {{formatnum|43490}}{{esd}}[[llitru|l]] | align="center" | {{formatnum|42680}}{{esd}}l | align="center" | {{formatnum|43400}}{{esd}}l |- ! Algame |align="center" | 7222{{esd}}km | align="center" | 5834{{esd}}km | align="center" | 6287{{esd}}km |- ! Velocidá de cruceru |colspan="2" align="center" | 868{{esd}}km/h | align="center" | 882{{esd}}km/h |- ! Techu de vuelu |colspan="3" align="center" | {{formatnum|12500}}{{esd}}m |- ! Llargor | colspan="2" align="center"| 47,32{{esd}}m | align="center" | 54,47 m |- ! Valumbu |colspan="3" align="center"| 38,05{{esd}}m |- ! Área o superficie alar | colspan="3" align="center"| 181,25{{esd}}m² |- ! Altor de cola |colspan="3" align="center"| 13,56{{esd}}m |- ! Motorización | colspan="3" align="center" | Dos motores [[Rolls-Royce]] RB211 o [[Pratt & Whitney]] PW2037-PW2040-PW2043 |} Fontes: Informe de compatibilidá aeroportuaria del Boeing 757,<ref name=757plan>{{cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/airports/757.htm|títulu=757-200/300 Airplane Characteristics for Airport Planning|editorial=Boeing|fechaaccesu=27 de xunetu de 2011|páxines=4, 9-16, 19, 21-24, 29|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110821032518/http://www.boeing.com/commercial/airports/757.htm|fechaarchivu=21 d'agostu de 2011}}</ref> especificaciones del Boeing 757<ref name=753tech>{{cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/757family/pf/pf_300tech.html |títulu=757-300 Technical Characteristics |editorial=Boeing |fechaaccesu=27 de xunetu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110629023327/http://www.boeing.com/commercial/757family/pf/pf_300tech.html |fechaarchivu=29 de xunu de 2011 }}</ref><ref name=757tech>{{cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/757family/pf/pf_200tech.html |títulu=Boeing 757 Technical Characteristics |editorial=Boeing |fechaaccesu=27 de xunetu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110804230740/http://www.boeing.com/commercial/757family/pf/pf_200tech.html |fechaarchivu=4 d'agostu de 2011 }}</ref><ref name=757pftech>{{cita web |url=http://www.boeing.com/commercial/757family/pf/pf_200f_tech.html |títulu=757-200 Freighter Technical Characteristics |editorial=Boeing |fechaaccesu=27 de xunetu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110629023322/http://www.boeing.com/commercial/757family/pf/pf_200f_tech.html |fechaarchivu=29 de xunu de 2011 }}</ref> y datos de los ''winglet''.<ref>{{cita web | url= http://www.aviationpartnersboeing.com/products_757_200.php | títulu=757-200 with Blended Winglets | autor=Aviation Partners Boeing | fechaaccesu= 31 de mayu de 2012}}</ref><ref>{{cita web | url= http://www.aviationpartnersboeing.com/products_757_300.php | títulu=757-300 with Blended Winglets | autor=Aviation Partners Boeing | fechaaccesu= 31 de mayu de 2012}}</ref> == Accidentes ya incidentes == * El 20 d'avientu de 1995 el [[Vuelu 965 d'American Airlines]] estrellar nes cercaníes de [[Buga]], [[Colombia]]. L'accidente foi producíu por una serie d'errores cometíos pol pilotu, al camudar el so aldu. El 757 diba escontra [[Cali]] dende [[Miami]]. Al dase cuenta del so error, el pilotu camudó l'aldu, pero la desorientación apoderar y estrellóse, matando 160 de les 164 persones a bordu. * El 6 de febreru de 1996 el [[vuelu 301 de Birgenair]] estrellar nel [[océanu Atlánticu]], frente a les costes de la [[República Dominicana]], resultando na muerte de 189 persones, la causa del accidente atribuyir a la obstrucción d'una de les sondes Pitot por abeyes que abeyaben per cerca del aeropuertu. * El 2 d'ochobre de 1996, otru Boeing 757 de la serie 200 vese envueltu nun fatal accidente, el [[Vuelu 603 de Aeroperú]] estrellar nel océanu Pacíficu, ensin dexar sobrevivientes, la causa del accidente foi l'error d'unu de los trabayadores de caltenimientu al nun quitar cinta de pegar que taba cubriendo los puertos estáticos necesarios pa suministrar información correuta a los preseos de la cabina. * El 11 de setiembre de 2001 el [[vuelu 77 d'American Airlines]], un Boeing 757-200 que cubría la ruta [[Aeropuertu Internacional Washington-Dulles]] - [[Aeropuertu Internacional de Los Angeles]], estrellar nel [[El Pentágonu|Pentágonu]], en Washington. Los sos 64 ocupantes a bordu (6 miembros de la tripulación y 58 persones a bordu) morrieron xunto con 125 persones en tierra, dando'l total de 189 finaos. L'avión foi secuestráu por terroristes d'Al Qaeda. * El 11 de setiembre de 2001 el [[vuelu 93 d'United Airlines]], un Boeing 757-200 que cubría la ruta [[Aeropuertu Internacional Llibertá de Newark]] - [[Aeropuertu Internacional de San Francisco]], estrellar en Somerset, Pennsylvania, finando los sos 37 pasaxeros y 7 miembros de la tripulación, dando'l total de 44 muertos. Al igual que'l [[vuelu 77 d'American Airlines]], esti avión foi secuestráu por Al Qaeda y dizse qu'esti avión tenía como oxetivu la [[Casa Blanca]] en [[Washington D. C.|Washington]]. * El 1 de xunetu de 2002 el [[vuelu 611 de DHL]], un Boeing 757-200SF que cubría la ruta [[Aeropuertu Internacional Bergamo Orio al Serio]] - [[Aeropuertu Bruxeles-National]] , topeto nel aire con un Tupolev 154M perteneciente a Bashkirian Airlines finando dambos pilotos y toles persones del Tupolev. Determinóse que la causa xeneral del accidente foi una mal orde'l ATC al Tupolev y la falta de controladores pa dase cuenta de lo que pasaba. Hasta l'añu 2004 rexistrárense los siguientes incidentes onde'l modelu en cuestión tuvo arreyáu: * Perdes d'aeronave: 8, con un total de 568 muertes * Otros incidentes: 2, ensin finaos * Secuestros: 5, con 283 víctimes mortales == Ver tamién == * [[Boeing C-32]] * [[Boeing 767]] * [[Tupolev Tu-204]] * [[Airbus A321neo|Airbus A321neo LR]] * [[Boeing 737|Boeing 737-900ER]] * [[Boeing 767|Boeing 767-200]] * Aviones comerciales a reaición de [[Boeing]]: [[Boeing 707|707]] • [[Boeing 717|717]] • [[Boeing 720|720]] • [[Boeing 727|727]] • [[Boeing 737|737]] • [[Boeing 747|747]] • '''757''' • [[Boeing 767|767]] • [[Boeing 777|777]] • [[Boeing 787|787]] == Referencies == {{llistaref|3}} === Bibliografía === * {{cita llibru | apellíu= Birtles | nome= Philip | títulu= Boeing 757 | editorial= MBI Publishing | añu=2001 | allugamientu= Osceola, Wisconsin | isbn= 978-0-7603-1123-3}} * {{cita llibru | apellíu = Bowers | nome = Peter M. | títulu = Boeing aircraft since 1916 | allugamientu = Annapolis, Maryland | editorial = Naval Institute Press | añu=1989 | isbn= 978-0-87021-037-2}} * {{cita llibru | apellíu = Davies | nome = R.Y.G. | títulu = Delta, an airline and its aircraft: the illustrated history of a major U.S. airline and the people who made it | editorial = Paladwr Press | añu =1990 | ciudad = Miami | isbn = 0-9626483-0-2}} * {{cita llibru | apellíu = Davies | nome = R.Y.G. | títulu = Eastern: an airline and its aircraft | editorial = Paladwr Press | añu = 2003 | ciudá = McLean, Virginia | isbn= 1-888962-19-4}} * {{cita llibru | apellíu = Davies | nome1 = R.Y.G. | títulu= TWA: an airline and its aircraft | editorial = Paladwr Press | añu =2000 | ciudá = McLean, Virginia | isbn= 1-888962-16-X}} * {{cita llibru |editor1-last=Eden |editor1-first=Paul |títulu= Civil Aircraft Today: The World's Most Successful Commercial Aircraft |publicación=Amber Books Ltd | ciudá = Silverdale, Washington | añu = 2008 | isbn=1-84509-324-0 |ref={{harvid|Eden|2008}}}} * {{cita llibru | apellíu= Kane | nome = Robert M. | títulu = Air Transportation 1903–2003 | edición = 14ª | editorial = Kendall Hunt Publishing | añu =2003 | ciudá = Dubuque, Iowa | isbn= 978-0-7872-8881-5}} * {{cita llibru |apellíu= Norris | nome= Guy | apellíu2= Wagner | nome2= Mark | títulu= Boeing | editorial = MBI Publishing | añu=1998 | ciudá = Osceola, Wisconsin | isbn= 0-7603-0497-1}} * {{cita llibru |apellíu1= Norris |nome1=Guy |last2= Wagner |first2= Mark |chapter= 757: New Direutions |títulu= Modern Boeing Jetliners |publicación=Zenith Imprint |ubicación=Osceola, Wisconsin |añu=1999 |isbn=0-7603-0717-2 |ref={{harvid|Norris|Wagner|1999}}}} * {{cita llibru | apellíu= Pace | nome = Steve | títulu= F-22 Raptor: America's next lethal war machine | editorial = McGraw Hill | añu = 1999 | ciudá = Nueva York | isbn= 978-0-07-134271-1}} * {{cita llibru |apellíu= Sharpe | nome= Mike | apellíu2= Shaw | nome2= Robbie | títulu= Boeing 737-100 and 200 | añu = 2001 | editorial = MBI Publishing | ciudá= Osceola, Wisconsin | isbn= 0-7603-0991-4}} * {{cita llibru | apellíu= Veronico | nome= Nick | apellíu2= Dunn | nome2= Jim |títulu= 21st century U.S. air power | añu = 2004 | editorial = Zenith Press | ciudá = St. Paul, Minnesota | isbn= 0-7603-2014-4}} * {{cita llibru |apellíu= Wells |nome= Alexander T. | apellíu2 = Rodrigues| nome2= Clarence C. | títulu= Commercial Aviation Safety | editorial =McGraw-Hill Professional |ciudá = Nueva York | añu = 2004 |isbn= 0-07-141742-7}} * {{cita llibru | títulu=Combating terrorism: interagency framework and agency programs to address the overseas threat | editorial =United States General Accounting Office | ciudad = Washington D.C.| añu =2003 |isbn= 978-1-4289-3944-8|ref={{harvid|United States General Accounting Office|2003}}}} == Enllaces esternos == * {{Commons|Boeing 757}} ;Sitios ''web'' del fabricante * [https://web.archive.org/web/20050310095840/http://www.boeing.com/commercial/757family/ Familia del Boeing 757] * [https://web.archive.org/web/20060829071135/http://www.boeing.com/news/releases/2003/q4/nr_031016a.html La producción del Boeing 757 va ser detenida en 2004] Noticies de Boeing. ;Otres páxines ''web'' * [http://www.plane-spotters.net/Production_List/Boeing/757/index.html Llistes de producción del Boeing 757] en www.plane-spotters.net * [http://www.757.org.uk/ 757.org.uk - Sitiu de referencia del Boeing 757] en www.757.org.uk * [https://web.archive.org/web/20060810042000/http://artietheairplane.com/redbox.htm Ayudes d'entrenamientu del B737-757-767] - Paneles de preseos interactivos en www.artietheairplane.com * [http://www.airliners.net El boeing 757 nel sitiu ''web'' www.airliners.net] {{Tradubot|Boeing 757}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Aeronaves de Boeing|757]] [[Categoría:Aeronaves d'ala baxa]] [[Categoría:Aviones bimotores a reaición]] [[Categoría:Aviones de tresporte militar d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] mnypryeg0fy7alie9dv51ghcu1wwlg0 0 156487 4379492 4377527 2025-06-25T16:24:06Z YoaR 37624 /* Biografía */ 4379492 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Gustáv Husák}} {{persona}} '''Gustáv Husák''' {{nym}} foi un políticu [[Comunismu|comunista]] [[Checoslovaquia|checoslovacu]], [[Secretariu Xeneral]] del [[Partíu Comunista de Checoslovaquia]] ([[1969]]-[[1987]]) y [[Presidente de Checoslovaquia|Presidente de la República]] ([[1975]]-[[1989]]). La so etapa de gobiernu ye conocida como la ''normalización''. == Biografía == Fíu d'un obreru desemplegáu, nació cerca de [[Bratislava]], entós nel [[Imperiu Austrohúngaru]] y güei capital d'[[Eslovaquia]]. Afiliar a la [[Organizaciones xuveniles na Checoslovaquia comunista|Unión de la Mocedá Comunista]] con 16 años, mientres estudiaba nel institutu. En [[1933]], cuando empezó los sos estudios na Facultá de [[Derechu]] de la [[Universidá Comenius]] de Bratislava, afiliar al [[Partíu Comunista de Checoslovaquia]] (KSČ), que sería illegalizáu mientres la ocupación [[Tercer Reich|nazi]] del país ([[1938]]-[[1945]]). Mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] foi encarceláu repitíes vegaes pol [[gobiernu títere]] de [[Jozef Tiso]] poles sos actividaes comunistes. Foi unu de los líderes del [[Llevantamientu Nacional Eslovacu]] de [[1944]] contra l'[[Tercer Reich|Alemaña nazi]] y Tiso. Foi escoyíu miembru del [[Presidium]] del [[Conseyu Nacional Eslovacu]] ente'l [[1 de setiembre]] y el [[5 de setiembre]] d'esi añu. Tres la guerra empezó la so carrera como oficial del gobiernu y funcionariu del KSČ en Eslovaquia. Ente [[1946]] y [[1950]] foi ''de facto'' Primer Ministru d'Eslovaquia, contribuyendo a les [[Purga política|purgues]] contra'l [[Anticomunismu|anticomunista]] [[Partíu Democráticu d'Eslovaquia]], que ganara col 62% de los votos les eleiciones de 1946 en Eslovaquia, evitando asina la victoria del KSČ nel conxuntu de Checoslovaquia. En 1950 cayó víctima de les purgues [[Estalinismu|estalinistes]] dientro de la direición del Partíu, siendo sentenciáu a cadena perpetua y permaneciendo presu ente [[1954]] y [[1960]] na [[Prisión Leopoldov]]. Convencíu comunista, entendió'l so encarcelamientu como una gran equivocación que dacuando enfatizaba en delles cartes d'apelación al [[Comité Central]] del KSČ. Ye bien conocíu que [[Antonín Novotný]], entós Secretariu Xeneral y Presidente de la República, tornó repetidamente indultar a Husák asegurando a los sos collacios que ''nun sabéis lo que ye capaz de faer si llega al poder''. La verdadera razón de la posición de Novotný, sicasí, quiciabes fuera productu de la so política [[Nacionalismu|nacionalista]] contra los eslovacos dende la so condición de checu. Finalmente, como resultáu de la [[desestalinización]], Husák foi indultáu y rehabilitáu como militante en [[1963]]. En [[1967]] atacó a la direición [[neoestalinista]] del KSČ, xubiendo a Vice-[[Primer Ministru]] n'abril de [[1968]] tres l'ascensu al poder de los ''reformistes'' encabezaos por [[Alexander Dubček]]. Mientres la [[XRSS]] sollertábase crecientemente poles reformes propuestes por Dubček mientres la [[Primavera de Praga]], Husák empezó a pidir procuru. Tres la [[invasión de Checoslovaquia pol Pactu de Varsovia]] n'agostu de 1968 participó nes negociaciones ente Dubček y el dirixente soviéticu [[Leonid Brézhnev]] en [[Moscú]], encabezando la fracción del Partíu que pidía la retirada de les reformes. Un exemplu del so [[pragmatismu]] (tacháu en numberoses ocasiones de ''oportunismu'') foi unu de los sos discursos oficiales en Eslovaquia tres los acontecimientos de 1968, mientres el cual plantegó en forma d'[[entruga retórica]] si los sos oponentes (los partidarios de la oposición contra la Xunión Soviética) quería atopar a aquellos ''aliaos'' de Checoslovaquia (los países d'[[Europa Occidental]]) qu'allegaren a sofitar al país (contra les tropes soviétiques). Sofitáu firmemente por [[Moscú]], foi nomáu Secretariu Xeneral del [[Partíu Comunista d'Eslovaquia]] a principios d'agostu de 1968 y asocedió a Dubček como Secretariu Xeneral del KSČ n'abril de 1969. Suprimió les reformes de Dubček y purgó el KSČ de los sos partidarios ente esi añu y [[1971]]. En [[1975]] foi nomáu Presidente de la República. Mientres los dos décades del so mandatu Checoslovaquia convertir n'unu de los países del [[Pactu de Varsovia]] más lleales escontra la URSS. El [[9 de xineru]] de [[1983]] foi-y dada la [[Héroe de la Xunión Soviética|Estrella Dorada d'Héroe de la Xunión Soviética]]. Nos primeros años posteriores a la invasión, Husák consiguió empobinar con ésitu la ''Normalización'' alzando los niveles de vida y evitando cualquier espiral represiva similar a la de los [[años 1950|años 50]]. Sicasí, sí reprimió con durez al traviés de la [[Seguridá del Estáu de Checoslovaquia|StB]] a los disidentes de [[Carta 77]], ente otros. Husák dexó'l so puestu de Secretariu Xeneral en [[1987]], cuando dirixentes más nuevos del Partíu Comunista como [[Miloš Jakeš]] o [[Ladislav Adamec]] primíen pa participar nel poder. El réxime colapsó frente a la [[Revolución de Terciopelu]] a finales de [[1989]] y nesi momentu Husák dimitió como Presidente. En febreru de [[1990]] foi espulsáu del KSČ. Finó práuticamente escaecíu'l [[18 de payares]] de [[1991]]. == Funciones == '''[[Partíu Comunista de Checoslovaquia]] (KSČ)''' * 1933-1938 y 1989-1990: Militante de base. * Primavera de 1945: Miembru del so Comité Central Provisional (establecíu nes zones de Checoslovaquia lliberaes pol [[Exércitu Coloráu]]). * 1949-1951 y 1968-1989: Miembru del [[Comité Central]] y (sacante en 1949-1951) del [[Presidium]]. * 1969-1987: Unu de los Secretarios del Comité Central. * 1969-1987: Secretariu Xeneral del KSČ. '''[[Partíu Comunista d'Eslovaquia]] (KSS)''' * 1939-1945: cuadru dirixente. * 1943-1944: miembru del so 5º Comité Central illegal. * 1944-1950 y 1968-1971: miembru del so Comité Central y (sacante en 1970-1971) miembru del so Presidium y (sacante en 1944-1948) unu de los sos Secretarios. * 1944-1945: Vicepresidente. * 1968-1969: Primer Secretariu del KSS. '''[[Conseyu Nacional Eslovacu]]''' (Gobierno-Parllamentu de la resistencia mientres la Segunda Guerra Mundial, dende 1968 Parllamentu d'Eslovaquia) * 1943-1944: unu de los sos principales organizadores. * 1944-1950 y 1968-1971: Vicepresidente. * 1944-1950: miembru del so Presidium. '''Conseyu de Comisionados''' (gobiernu ''de facto'' d'Eslovaquia tres la Segunda Guerra Mundial) * 1944-1945: Comisionado d'Interior. * 1945-1946: Comisionado de Tresportes y Teunoloxía. * 1946-1950: Presidente. * 1948-1950: Comisionado d'Agricultura y Reforma Agraria. * 1949-1950: Comisionado d'Alimentación. '''Parllamentu de Checoslovaquia''' (denomináu Asamblea Nacional y dende 1968 Asamblea Federal) * 1945-1951 y 1968-1975: Vicepresidente. * 1969-1975: miembru del so Presidium. '''Gobiernu de Checoslovaquia''' * 1968 (abril-avientu): Vice-Primer Ministru. * 1975-1989: Presidente de la República. == Cronoloxía == * 1929-1932: militante de la Unión de la Mocedá Comunista (illegalizada en [[1932]]). * 1933-¿?: estudiante de la Facultá de Derechu de la Universidá Comenius de Bratislava, más tarde [[abogáu]] n'exerciciu. * 1936-1938: miembru fundador y Secretariu de la Unión de la Mocedá Eslovaca. * 1937-1938: Vicepresidente de la Unión d'Estudiantes Eslovacos y Secretariu de l'Asociación pa la Cooperación Económico y Cultural cola Xunión Soviética. * 1940-1944: Cuatro veces encarceláu pol gobiernu pro-[[Nacionalsocialismu|nazi]] de Jozef Tiso por actividaes comunistes illegales. * 1943-1944: miembru del 5º Comité Central illegal del KSS, unu de los principales organizadores del Llevantamientu Nacional Eslovacu de 1944 y dirixente del Conseyu Nacional Eslovacu. * 1944-1945: exiliáu en Moscú tres la derrota del Llevantamientu Nacional. * 1950: procesáu acusáu de nacionalismu burgués eslovacu. * 1951: deteníu. * 1954: condergáu a cadena perpetua. * 1954-1960: presu. * 1960: llibertá condicional tres una amnistía. * 1963: la so condena ye anulada y la so militancia nel KSČ restaurada. * 1963-1968: emplegáu científicu nel Institutu de Derechu y Teoría del Estáu de l'Academia Eslovaca de Ciencies. * 1969-1989: [[Comandante en Xefe]] de les [[Milicies Populares (Checoslovaquia)|Milicies Populares]]. * 1971-1989: Presidente del [[Frente Nacional (Checoslovaquia)|Frente Nacional]] y miembru del so Presidium y el so Comité Central. == Bibliografía == * MACHÁČEK, Michal. ''Gustáv Husák''. Praha : Vyšehrad 2017, 632 s. ISBN: 978-80-7429-388-7. * MACHÁČEK, Michal. ''The Strange Unity. Gustáv Husák and Power and Political Fights Inside the Communist Party of Czechoslovakia as Exemplified by Presidency Issue (1969-1975), in: ''Czech Journal of Contemporary History'', 2016, vol. 4, 104–128 pp. [http://www.usd.cas.cz/casopis/czech-journal-of-contemporary-history-4-2016/]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commonscat}} {{socesión | títulu=[[Ficheru:Coat of arms of Czechoslovakia (1961-1989).svg|40px]]<br/>[[Presidente de Checoslovaquia]] | periodu=[[1975]] - [[1989]] | predecesor=[[Ludvík Svoboda]] | socesor= [[Václav Havel]] }} {{NF|1913|1991|Husak, Gustav}} [[Categoría:Políticos y polítiques d'Eslovaquia]] [[Categoría:Políticos y polítiques de Checoslovaquia]] [[Categoría:Presidentes de Checoslovaquia]] [[Categoría:Secretarios xenerales de partíos comunistes]] [[Categoría:Héroes de la Xunión Soviética]] qd31qlp9u7113o6tyii6tq9kejamikc 0 156681 4379465 4155809 2025-06-25T16:18:38Z YoaR 37624 4379465 wikitext text/x-wiki {{Referencies|t=20180614035126}} {{persona}} '''Ansumane Mané''' {{nym}} foi un [[militar]] y [[políticu]] de [[Guinea-Bisáu]], que dirixó en [[1998]] un alzamientu contra'l gobiernu del presidente [[João Bernardo Vieira]], lo que produció una curtia, pero sangrienta, [[guerra civil]] nel país. Mané combatió na guerra d'independencia contra [[Portugal]] xunto a Vieira, y sofitar coles mesmes cuando ésti tomó'l poder nun [[golpe d'Estáu]] en payares de [[1980]]. A empiezos de [[1998]], foi suspendíu como comandante de les [[Fuercies Armaes]] sol barruntu de qu'había contrabandeado armes a los rebeldes separatistes de [[Casamance]], en [[Senegal]]. Nuna carta publicada a empiezos d'abril de [[1998]], Mané fixo de la mesma la mesma acusación contra'l [[ministru]] de Defensa, [[Samba Lamine Mané]], y otros oficiales; tamién afirmó que Vieira dexara'l contrabandu d'armes y alegó que fuera suspendíu como comandante de les FFAA n'orde a "un turbiu plan pa preparar un golpe d'Estáu". De siguío, Mané foi destituyíu por Vieira y reemplazáu pol Xeneral [[Humberto Gomes]] el [[6 de xunu]] de [[1998]]. A otru día, dirixó una rebelión militar contra Vieira, la que dexeneró nuna guerra civil. Un alcuerdu de paz en payares de [[1998]] axustó un gobiernu d'unidá nacional de transición y la realización de nueves eleiciones. Tres la deposición de Vieira'l [[7 de mayu]] de [[1999]] nel marcu d'un nuevu españíu d'hostilidaes, Mané convirtióse temporalmente en [[xefe d'Estáu]] (el títulu oficial yera Presidente del Comandu Supremu de la Xunta Militar) hasta'l 14 de mayu, cuando [[Malam Bacai Sanhá]], el presidente de l'Asamblea Nacional del Pueblu, foi designáu como presidente interín. La [[xunta militar]] presidida por Mané permaneció nel so puestu mientres el periodu transicional que llevó a nueves eleiciones; Mané atribuyóse'l papel de guardián de la democracia. Les eleiciones parllamentaries celebráronse'l [[28 de payares]] de [[1999]] xunto cola primer ronda de les presidenciales. Dos selmanes antes, la xunta de Mané propunxo un alcuerdu que-y daba poder sobre'l gobiernu mientres 10 años, lo que volvía a ésti incapaz d'eslleir el gobiernu en casu de severa crisis política; sicasí, los partídos políticos oxetar y la proposición foi retirada. Anque la Xunta sofitó al candidatu presidencial del [[Partíu Africanu pa la Independencia de Guinea y Cabu Verde]] (PAIGC) Malam Bacai Sanhá, na segunda ronda de les eleiciones, celebrada en xineru de [[2000]], [[Kumba Ialá]] del [[Partíu de Renovación Social]] (PRS) resultó victoriosu. Antes de la eleición, Ialá yá dixera que nun sería aceptable que la Xunta permaneciera con nengún poder depués de la so asunción. A pesar de que la xunta foi eslleida depués de la victoria de Ialá, Mané siguió siendo poderosu, actuando como una torga pa l'autoridá de Ialá. En determináu momentu refugó dexar que Ialá treslladar a Senegal nuna visita d'Estáu; tamién acompañó a Ialá nuna visita a [[Nixeria]]. En payares de [[2000]], Ialá promovió un númberu d'antiguos oficiales militares; Mané oxetó les promociones y se autodeclaró comandante de les Fuercies Armaes. Revocó les promociones de Ialá, allugó al comandante militar [[Verissimo Correia Seabra]] y al segundu comandante [[Emilio Mariña]] baxu arrestu domiciliariu, y designó al xeneral [[Buota Nan Batcha]] como nuevu comandante. Al emitir un comunicáu sosteniendo que la situación yera d'aselu, roblar como xefe de la xunta, que primeramente fuera eslleida al ser Ialá electu presidente. El fueu empezó'l [[23 de payares]] de [[2000]] ente fuercies lleales a Mané y a Seabra. El gobiernu dixo de siguío qu'Mané fuxera a [[Quinhamel]] na rexón de [[Biombu]], nel oeste del país. Foi muertu mientres un tirotéu con fuercies del gobiernu na rexón de Biombu una selmana dempués, el [[30 de payares]] de [[2000]], xunto a otros dos persones. Anque la [[televisión]] estatal amosó imáxenes de los trés cuerpos, les mesmes fueron envaloraes irreconocibles pelos medios internacionales. La oposición del PAIGC dixo qu'Mané actuara correutamente al oponese a les promociones. Ente los más prominentes aliaos d'Mané taba'l comandante de la Marina [[Mohamed Lamine Sanha]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{ socesión | predecesor = [[João Bernardo Vieira]] | títulu = [[Ficheru:Coat of arms of Guinea-Bissau.svg|25px]]<br/>[[Presidente de Guinea-Bisáu]]<br>''Presidente del Comandu Supremu de la Xunta Militar'' | periodu = [[1999]] | socesor = [[Malam Bacai Sanhá]] }} {{NF|1940|2000|Mané, Ansumane}} {{Tradubot|Ansumane Mané}} [[Categoría:Presidentes de Guinea-Bisáu]] ixsdeebnphdh1ysbs32t1kc771pcfeb 0 156735 4379565 4312915 2025-06-26T10:05:21Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379565 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Ahmed Sékou Touré''' {{nym}} foi un líder políticu de [[Guinea]] y unu de los principales impulsores de la independencia del so país, antigua colonia de [[Francia]]. Foi presidente del país dende la so independencia en [[1958]] hasta la so muerte. == Entamos na política == Touré nació dientro d'una aprobetada familia rural nel oeste de [[Guinea]], entós colonia del [[África Occidental Francesa]]. La so fecha exacta de nacencia nunca foi constatada dafechu, pos dalgunos indiquen que realmente nació en [[1918]] na villa de [[Faranah]], pero xeneralmente acéptase como la so fecha de nacencia el [[9 de xineru]] de [[1922]]. La so familia pertenecía a la etnia [[mandinka]]. Por cuenta de la probeza de la so familia, Touré tuvo de dedicase a trabayar dende bien nueva, y pallo ingresó na alministración postal colonial de [[Guinea]], onde entamó en [[1945]] el primer sindicatu d'esti grupu llaboral. Tamién nesa dómina Touré empezó a estudiar a los autores clásicos del [[comunismu]], lleendo obres de [[Karl Marx]] y [[Lenin]]. Touré arreyóse viviegamente na política magar la so mocedá, dirixendo'l sindicatu de trabayadores de [[corréu|corréos]] y [[telégrafu|telégrafos]], como secretariu xeneral. Gracies a esti puestu fíxose conocíu nos círculos independentistes guineanos y en [[1952]] convertir en líder del [[Partíu Democráticu Guineanu]], la caña llocal del ''Rassemblement Démocratique Africain'' (o [[Movimientu Democráticu Africanu]]), una organización bien espublizada nes colonies francófonas d'[[África]] y que reclamaba públicamente la total independencia d'éstes. La [[década de 1950]] foi de gran fervencia africana en pro de la descolonización, y gracies a ello Touré fundó en [[1956]] la ''Union Générale des Travailleurs d'Afrique Noire'' (Unión Xeneral de Trabayadores del África Negra), primer sindicatu xeneral fundáu nel [[África Occidental Francesa]], rellacionándose con miembros del [[Partíu Comunista Francés]] y de la [[Confederación Xeneral del Trabayu (Francia)|CGT]] (''Conféderation Générale des Travailleurs'') francesa. Mientres esti periodu Touré collaboró con [[Félix Houphouët-Boigny]], qu'años dempués sería presidente de [[Costa de Marfil]]. Esi mesmu añu Touré, yá siendo bien conocíu, foi escoyíu alcalde de [[Conacri]], según diputáu por [[Guinea]] na [[Asamblea Nacional de Francia]], puestos qu'aprovechó pa reclamar la independencia de [[Guinea]] y cuestionar severamente al gobiernu colonial francés. Gracies a los puestos llograos, Touré actuó por un tiempu como representante en [[Francia]] de grupos políticos africanos deseosos d'axustar cola metrópolis los términos d'independencia pa les colonies franceses n'[[África]]. Francia yá concediera un eleváu grau d'autogobiernu a les sos colonies del [[África Occidental Francesa]], escontra [[1957]] quedaben en manes de la metrópolis namái les rellaciones esteriores y la defensa esterna, col fin que diches colonies aportaren a la independencia pero caltuviérense dientro de la [[Xunión Francesa]], pa caltener asina los venceyos políticos, culturales y económicos ente les ex-colonies (y tamién los d'éstes con [[Francia]]). En [[1958]] Touré y el PDG fixeron campaña nel referendu auspiciado por [[París]] pa les sos colonies subsaḥarianes, reclamando votos pal "non" a la integración de [[Guinea]] na [[Xunión Francesa]], en tantu Touré cuntaba que la opción del "sí" torgaba una verdadera independencia del so país. La única colonia francesa onde trunfó la opción del "non" foi precisamente [[Guinea]], qu'abandonó entós la [[Xunión Francesa]] y proclamó la total independencia en [[1958]], con Touré como presidente. Esti eventu ayudó a que [[Guinea]] fuera totalmente independiente primero que'l restu del África francófona, que empezó a independizase realmente namái a partir de [[1960]]. La eleición guineana causó primero sorpresa y depués enfadu en [[París]], al puntu que los postreros funcionarios franceses en Guinea retiráronse abruptamente abandonando los sos puestos ensin esperar el so reemplazu local, estropiando la infraestructura, llevar a [[Francia]] archivos públicos y rompieron los llazos políticu y económicu col país. == Presidente de Guinea == Una vegada empecipiáu'l so gobiernu, Touré tuvo escasa oposición, pero ésta creció namái amodo por cuenta de los sos métodos represivos contra quien criticaben el so réxime, creando campos de prisioneros pa tal fin, calculándose les víctimes de la represión política en dellos miles de persones, yá seya poles males condiciones de vida de los prisioneros o les execuciones d'enemigos políticos. Práuticamente mientres tola esistencia del réxime, Touré caltuvo una situación d'efectiva [[dictadura]], ensin llibertá de prensa y ensin dexar oposición política de nenguna forma{{ensin referencies}}. Apurre una ayuda financiera al [[Congresu Nacional Africanu]] de [[Nelson Mandela]] en 1962.<ref>{{cita llibru |apellíos=|nome=Amzat Boukari-Yabara|enllaceautor=|títulu=Une histoire du panafricanisme|url=|fechaaccesu=|añu=2017|editorial=|isbn=|editor=La Découverte|allugamientu=|páxina=310|idioma=|capítulu=}}</ref> Ente [[1965]] y [[1975]] Touré suprimió les rellaciones polítiques, económiques y culturales de [[Guinea]] con [[Francia]], en revancha pola conducta de los franceses al momentu de la independencia guineana{{ensin referencies}}. Sicasí, Touré caltuvo bien bones rellaciones cola [[XRSS]] y los países del [[Pactu de Varsovia]], alegando que los países africanos teníen de cortar rellaciones coles sos antigües potencies colonizadores debíu al perxuiciu sufiertu polos pueblos africanos como resultáu de la colonización, y tomar como modelu'l rápidu desarrollu industrial de los países del bloque socialista{{ensin referencies}}. Magar otros países africanos tamién amosaben simpatíes escontra'l mundu socialista, tampoco taben dispuestos a cortar radicalmente los sos venceyos coles antigües potencies colonizadores, polo cual les postures del Gobiernu guineanu fueron formalmente respetaes pero nunca asonsañaes por otros líderes africanos, pa decepción del propiu Touré{{ensin referencies}}. Diversos movimientos panafricanistes y anticolonialistes manifestaben la so almiración escontra Touré, pero na práutica munchos otros líderes abstener de siguir les sos polítiques{{ensin referencies}}. En política esterna, Touré empobinó la política guineana pa sofitar a diversos movimientos armaos que lluchaben entá contra la colonización europea, ayudando preferentemente a los rebeldes que lluchaben contra'l gobiernu colonial portugués na vecina [[Guinea-Bisáu]]. Por esta aición, tropes portugueses llanzaron un ataque aereu contra [[Conacri]] en [[1970]] a manera de represalia. Con [[EEXX]] les rellaciones caltener a un nivel d'indiferencia respeuto al executivu del republicanu [[Dwight Eisenhower]], pero Touré camudó de paecer ante'l gobiernu de [[John F. Kennedy]], a quien consideraba un potencial aliáu (al estremu qu'ante una masiva fuelga de trabayadores guineanos en [[1962]], Touré acusó a la [[XRSS]] de provocar tales tensiones internes). Tres la muerte de Kennedy, les rellaciones con [[EEXX]] deterioráronse fuertemente hasta [[1978]]. El primer aliáu políticu esternu de Touré foi [[Kwame Nkrumah]], presidente de [[Ghana]], xunto con [[Modibo Keïta]], presidente de [[Mali]]. Nkrumah y Touré crearon el [[Partíu Popular Revolucionariu Panafricanu]] con moderáu ésitu. Cuando Nkrumah foi derrocáu en [[1966]] por un incruento{{ensin referencies}} [[golpe d'Estáu]], Touré ufiertó-y inmediatu asilu en [[Guinea]]. Touré arrenunció al [[marxismu]] en [[1978]] y restableció rellaciones con [[Francia]], recibiendo a [[Valéry Giscard d'Estaing]] esi mesmu añu y estableciendo rellaciones comerciales con [[EEXX]] y [[Europa Occidental]]{{ensin referencies}}. Hasta la fecha, envalórase que mientres el réxime de Ahmed Sékou Touré fueron asesinaes más de 10.000 persones, especialmente nel [[Campu Boiro]].<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/2349639.stm|títulu=BBC NEWS &#124; Africa &#124; 'Mass graves' found in Guinea|fechaaccesu=31 de marzu de 2010|autor=|idioma=|formatu=[[HTML]]}}</ref><ref>{{cita web |url=http://ibamba.net/photos/guinea/boiro/index.html|títulu=Camp Boiro|fechaaccesu=31 de marzu de 2010|autor=|idioma=|formatu=[[HTML]]}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.rfi.fr/actufr/articles/099/article_64354.asp|títulu=RFI - les victimes du camp Boiro empêchées de manifester|fechaaccesu=31 de marzu de 2010|autor=rfi.fr|idioma=francés|formatu=[[HTML]]}}</ref><ref>{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3719/is_200001/ai_n8899100/pg_3|títulu=From military politization to militarization of power in Guinea-Conakry - page 3|fechaaccesu=31 de marzu de 2010|autor=|idioma=|formatu=[[HTML]]|Journal of Political and Military Sociology}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.westafrik.com/cbim-documents/edito.html|títulu=westafrik.com|fechaaccesu=31 de marzu de 2010|autor=westafrik.com|idioma=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120725142127/http://www.westafrik.com/cbim-documents/edito.html|formatu=[[HTML]]|fechaarchivu=25 de xunetu de 2012}}</ref> Touré convocó eleiciones en [[1982]], ganar y el réxime siguió siendo unipartidista{{ensin referencies}}. Finó na ciudá estauxunidense de [[Cleveland (Ohio)|Cleveland]] en [[1984]], como resultáu d'una dolencia cardiaca. == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * Henry Louis Gates, Anthony Appiah (eds). Africana: The Encyclopedia of the African and African. '''Ahmed Sékou Touré'' pp1857–58. Basic Civitas Books (1999). ISBN 0-465-00071-1 * Molefi K. Asante, Ama Mazama. Encyclopedia of Black Studies. Sage Publications (2005) ISBN 0-7619-2762-X * Ibrahima Baba Kake. Sékou Touré. -y Héros et le Tyran. Paris, 1987, JA Presses. Collection Jeune Afrique Livres. 254 p. * Lansiné Kaba. From Colonialism to Autocracy: Guinea under Sékou Touré, 1957-1984; in Decolonization and African Independence, the Transfers of Power, 1960-1980. Prosser Gifford and William Roger Louis(eds). New Haven: [[Yale University Press]], 1988. * Phineas Malinga. ''Ahmed Sékou Touré: An African Tragedy'' in African Communist. 1985 N° 100, páxs. 56–64. * Baruch Hirson. [http://www.marxists.org/archive/hirson/1989/clr-james.htm Communalism and Socialism in Africa: The Misdirection of C.L.R . James]. Communalism and Socialism in Africa, 1989. * John Leslie. [http://www.marxists.org/archive/sedgwick/1960/xx/africansoc.htm Towards an African socialism], [[Internacional Socialista]] (1st series), Non.1, Spring 1960, páxs.15–19. * Alpha Mohamed Sow, ''Conflits ethnique dans un État révolutionnaire (Le cas Guinéen)'', in les ethnies ont une histoire, Jean-Pierre Chrétien, Gérard Prunier (ed), páxs. 386–405, KARTHALA Editions (2003) ISBN 2-84586-389-6 == Enllaces esternos == {{traducíu ref|fr|Ahmed Sékou Touré|trad=parcial}} {{socesión|predecesor= ''Cargu creáu'' |títulu=[[Ficheru:Coat of arms of Guinea 1958-1984.svg|35px]]<br />[[Presidente de Guinea|Presidente de la República de Guinea]]|periodu= [[1958]] -[[1984]]|socesor=[[Louis Lansana Beavogui]]}} {{NF|1922|1984|Sekou, Ahmed}} {{Tradubot|Ahmed Sékou Touré}} [[Categoría:Presidentes de Guinea]] [[Categoría:Políticos y polítiques de Guinea]] [[Categoría:Dictadores]] [[Categoría:Historia de Guinea]] bhfpg5e0i4v5zet1um27gznj942kch2 0 162635 4379593 4168688 2025-06-26T10:09:07Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379593 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Harry Hay''' {{nym}} foi un activista y líder del [[movimientu gai]]<ref name="rhh">{{cita publicación |url=http://www.bostonphoenix.com/boston/news_features/other_stories/documents/02511115.htm|títulu=The real Harry Hay|fecha=7 de payares de 2002|fechaaccesu=16 de payares de 2008|nome=Michael|apellíu=Bronski|editorial=[[The Phoenix (newspaper)|The Phoenix]]}}</ref><ref name="Publishing1994">{{citation |apellíu=Weir |nome=John|títulu=The Advocate|url=https://books.google.com/books?id=KmMEAAAAMBAJ&pg=PA37 |fecha=23 d'agostu de 1994 |publicación=Here Publishing|chapter=Mad about the boys |páxina=37|issn=0001-8996}}</ref> nos [[Estaos Xuníos]], conocíu por fundar la [[Mattachine Society]] en 1950 y les [[Radical Faeries]] («faes radicales») en 1979. == Mocedá == Hay nació en 1912 na llocalidá minera de [[Worthing]], [[Sussex]], [[Inglaterra]] onde se crió, nuna familia católica, hasta que los sos padres emigraron a [[California]] en 1919. En 1934 ingresó nel [[Partíu Comunista de los Estaos Xuníos]]. Hay con Roger Barlow y LeRoy Robbins dirixeron un [[curtiumetraxe]], ''Even As You and I'' ([[1937]]) na qu'apaecíen Hay, Barlow y Hy Hirsh. == Fundador de la Mattachine Society == Harry Hay empezó con un puñáu de partidarios fundando na [[Mattachine Society]] en [[Los Angeles (California)|Los Angeles]] alredor de 1950. Nesa dómina, diecinueve años antes de [[Disturbios de Stonewall]], práuticamente nengún [[gai]] o [[lesbiana]] salía públicamente del [[l'armariu|armariu]], yeren illegales les xuntes públiques d'homosexuales n'[[EE. XX.]] y l'[[American Psychiatric Association]] definía entá la homosexualidá como una enfermedá mental. Adulces foi incorporando miembros al grupu. La Mattachine Society axuntábase de callao, los miembros de cutiu faíense acompañar d'amigues pa evitar ser identificaos como gais. El mesmu Hay tuvo una esposa "''barba''", como se definía a les compañíes femenines que daben la impresión d'heterosexualidá, en Anita Platky. Anque'l grupu pro derechos gai de [[Henry Gerber]], [[The Society for Human Rights]] desenvolviérase fugazmente en [[Chicago]] venti años antes, foi rápido clausurada poles autoridaes. Pol so ésitu creando una organización duradera puede considerase a Hay virtualmente el fundador del movimientu de reivindicación de los derechos [[LGBT]] n'América. Anque Harry Hay declaró nun oyer nada avera del [[Primer movimientu homosexual|movimientu de lliberación inicial n'Alemaña]], promovíu pelos círculos d'[[Adolf Brand]], [[Magnus Hirschfeld]] y [[Leontine Sagan]], que lu inspirara nel so manifiestu gai, ye posible qu'oyera daqué de los emigrantes llegaos a América. El mesmu cofundador de la sociedá Mattachine, [[Rudi Gernreich]], yera un emigrante austriacu, anque llegó a América con 16 años y, cuando se conocieron, el manifiestu yá taba escritu. Esti manifiestu, escritu en 1948, empezaba asina: {{cita|Nós, los [[andróxinu|andróxinos]] del mundu formemos esti coleutivu responsable pa demostrar per mediu del nuesu esfuerciu, que les nueses llimitaciones físicu y psicolóxicu nun son torga pa ser un 10% de la población mundial que contribúi al progresu social de la humanidá.|Harry Hay<ref name="radically">{{Obra citada |apellíu=Hay |nome=Harry |last2=Roscoe |first2=Will, (ed.) |títulu=Radically Gai: Gay Liberation in the Words of Its Founder |place=Boston |publicación=Beacon Press |añu=1996 |isbn=0807070815 |páxina=64}}</ref>}} Con esti llinguaxe apologético ufiertó'l restu de les sos idees. Anque puedan paecer bien anticuaes anguaño, el grupu yera bien avanzáu y radical naquel tiempu. Harry Hay y la Mattachine Society fueron de los primeres n'argumentar que los gais nun yeren a cencielles individuos sinón representantes d'una minoría cultural”. Inclusive fixeron llamamientos a marches d'homosexuales, antemanándose asina a les manifestaciones del [[arguyu gai]]. El conceutu d'Hay de minoría cultural provenía direutamente de les teoríes [[Marxismu|marxistes]] y la retórica qu'usaben él y el so colega Charles Rowland reflexaben la tradición de la retórica comunista. La sociedá Mattachine creció formando célules locales, inspiraes nes comunistes que conocíen los sos fundadores, tomando midíes pa protexese mientres la [[Macarthismo|caza de bruxes de McCarthy]]. Darréu esto fadría-yos perder el lideralgu tres Stonewall, por ser consideraos una organización ríxida y asimilacionista. El partíu comunista d'Estaos Xuníos nun almitía a los gai ente los sos miembros, proclamando que la homosexualidá yera una esviación, y quiciabes tamién por tarrecer que la homosexualidá d'un miembru pudiera ser utilizada pa chantajearlo y poner en riesgu la seguridá de tola organización nesta dómina de persecución. Esmolecíu por evitar dificultaes al partíu y pa tener más tiempu pa la sociedá Mattachine, Hay informó a los líderes del partíu y encamentó-yos que-y espulsaren de partíu. En cavilgando, la direición de PC refugó la espulsión d'un miembru respetáu del partíu y teóricu mientres 18 años, nel so llugar releváron-y de les sos funciones como midida de seguridá y anunciando que sería un Amigu pa tola vida del Pueblu”.<ref name="workers">{{Obra citada |títulu=Harry Hay: Painful partings |nome=Leslie |apellíu=Feinberg |fecha=28 de xunu de 2005 |fechaaccesu=|url=http://www.workers.org/2005/us/lavender-red-40/ |periodical=[[Workers World Party|Workers World]]}}</ref> == Fundador de Radical Faeries == Más tarde Hay convertir nun críticu del asimilacionismo gai, lo que lu llevaría a romper cola organización. En 1979 fundó dos organizaciones, con [[Jesse Jackson]] la [[Rainbow/PUSH|Coalición Rainbow]], y el grupu pa gais [[Radical Faeries]], amás d'implicase nos movimientos de reivindicación de los [[amerindios|nativos americanos]]. Hay daquella afirmó lo siguiente: {{cita|Llevamos enriba la fea y verde piel de xaronca de la conformidá de los heterosexuales, asina ye como vamos al colexu con una sorrisa llena de dientes, sabemos como vivir a los sos güeyos. Podemos siempres xugar al so xuegu, pero ¿negámonos a nós mesmos faciéndolo? Si te pones la piel de la conformidá, vas reprimir a los formosos príncipe o princesa del to interior.<ref name="thompson">{{Obra citada |títulu=Remembering Harry |nome=Mark |apellíu=Thompson |periodical=[[The Advocate]] |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1589/is_2003_Jan_21/ai_96072134 |fecha=21 de xineru de 2003 |fechaaccesu=}}</ref>}} De primeres de los años 1980 Hay protestó pola esclusión de la [[North American Man/Boy Love Association]] (NAMBLA) de la participación nel movimientu LGBT. Anque nunca foi miembru d'esta organización dio dellos discursos nes xuntes de NAMBLA y en 1986 desfiló na manifestación del arguyu de Los Angeles, que vetara la participación d'esta organización, con un lletreru que dicía: "NAMBLA camina conmigo." == Vida privada == En 1963, a la edá de 51, conoció al inventor [[John Burnside (inventor)|John Burnside]], que se convertiría na so pareya pa tola vida. Primero vivieron en Los Angeles y dempués nuna reserva d'[[Indios pueblo]] de [[Nuevu Méxicu]]. En tornando a Los Angeles pa entamar les Racical Faerie con Don Kilhefner, la pareya treslladar a [[San Francisco (California)|San Francisco]], onde Harry Hay viviría hasta la so muerte a los 90 años por [[cáncer de pulmón]].<ref>[https://web.archive.org/web/20080624112054/http://advocate.com/news_detail_ektid13958.asp Artículu en The advocate 25-10-2002]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20060617070112/http://www.advocate.com/news_detail_ektid13943.asp Artículu en The advocate 26-10-2002]</ref> La vida d'Hay foi la tema pa la película documental de Eric Slade ''Hope Along the Wind: The Life of Harry Hay'' (2002). Tamién apaeció n'otros documentales como ''[[Word is Out: Stories of Some of Our Lives|Word Is Out]]'' (1978), nel qu'apaez cola so pareya, Burnside. Tres la muerte del actor [[Will Geer]], que se fixera famosu como'l güelu Walton na serie de televisión ''[[The Waltons]]'', Hay afirmó que Geer fuera unu de los sos primeros amigos, a principios de los años 30. Tamién escribió alrodiu del so activismu político, una y bones dambos tuvieron na fuelga xeneral de San Francisco en xunetu de 1934.<ref name="hadleigh">{{Obra citada |títulu=Celebrity Diss and Tell: Stars Talk about Each Other |nome=Boze |apellíu=Hadleigh |authorlink=Boze Hadleigh |añu=2005 |páxina=135 |isbn=0740754734 |publicación=Andrews McMeel Publishing}}</ref> == Ver tamién == * [[Radical Faeries]] * [[Homosexualidá n'Estaos Xuníos]] * [[Comunismu y homosexualidá]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * {{Obra citada |apellíu=Bullough |nome=Vern L., (ed.) |títulu=Before Stonewall: Activists for Gay and Lesbian Rights in Historical Context |publicación=Harrington Park Press |añu=2002 |isbn=1560231939}} * {{Obra citada |apellíu=Timmons |nome=Stuart |títulu=The Trouble with Harry Hay: Founder of the Modern Gai Movement |publicación=Alyson Publications |añu=1990 |isbn=1555831753}} * {{Obra citada |apellíu=Keehnen |nome=Owen |títulu=Remembering the Amazing Harry Hay |periodical=Interviews by Owen Keehnen |fecha=24 de marzu de 2005 |url=http://www.infopt.demon.co.uk/hai.htm |fechaaccesu= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080511155408/http://www.infopt.demon.co.uk/hai.htm |fechaarchivu=11 de mayu de 2008 }} * Hay, Harry. Edited by Will Roscoe (1996). ''Radically Gai: Gay Liberation in the Words of its Founder''. Boston: Beacon Press. ISBN 0-8070-7080-7 * [http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20021029/ai_n12653684 Obituariu] * [https://web.archive.org/web/20060221073022/http://williamapercy.com/pub-Stonewall.htm On Important pre-Stonewall Activists] * [https://web.archive.org/web/20080905061435/http://www.indegayforum.org/news/show/26998.html A Gai Conservative article critical of Hay] * {{IMDb nome|id=0370495|nome=Harry Hay}} * [http://www.harryhay.com/ ''Hope Along the Wind: The Story of Harry Hay'' filme's website] {{NF|1912|2002|Hay, Harry}} {{Tradubot|Harry Hay}} [[Categoría:Activistes LGBT d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Historia LGBT]] [[Categoría:Movimientu homófilu]] gxmwi5df72cn05y7hezz9nftbz7cm7b 0 162648 4379594 4375034 2025-06-26T10:09:14Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379594 wikitext text/x-wiki {{VT|Cronoloxía de la historia LGBT}} La '''historia LGBT''' ye la historia relativa a les [[Lesbianismu|lesbianes]], [[Gai|gais]], [[Bisexualidá|bisexuales]] y [[Transexualidá|transexuales]]. El so estudiu toma les situaciones sociu-polítiques que los afectaron en cada dómina, la so cultura, les sos costumes y formes de vida dende los primeros rexistros sobre homosexualidá na [[Historia Antigua|antigüedá]] hasta l'actualidá, según la so considerancia social a lo llargo del tiempu, amás de los movimientos sociales y acontecimientos históricos protagonizaos por ellos. Mientres enforma tiempu esta historia foi inorada, cuando non despintada deliberadamente,<ref>[http://rictornorton.co.uk/suppress.htm «The suppression of lesbian and gay history»], artículu n'inglés de Richard Norton.</ref><ref>[http://rictornorton.co.uk/censor.htm «Critical censorship of gay literature»], artículu n'inglés de Richard Norton.</ref> y solamente a partir de los [[años 1970|años setenta]] empezó a salir a la lluz y ser encetada en fondura polos historiadores. [[Archivu:Gay flag.svg|thumb|La bandera arcoíris, símbolu del [[movimientu gai]].]] [[Archivu:Kiss Briseis Painter Louvre G278 full.jpg|thumb|Beso ente [[erastés]] y [[erómeno]],<br />[[tondo]] nun [[kílix]] áticu, del [[sieglu V e.C.|sieglu&nbsp;V e.C. ]] Muséu del [[Louvre]].]] == Edá antigua == {{ensin referencies|Al encetar l'estudiu na [[Historia Antigua|antigüedá]] hai que tener en cuenta que nun se puede aplicar el conceutu modernu de [[homosexualidá]] y ye más acertáu falar de práutiques homosexuales», una y bones lo más corriente yera la [[bisexualidá]]. Na antigüedá el matrimoniu non yá yera una institución basada nel amor y el sofitu emocional, amás yera un mediu de llograr beneficios, teniendo descendencia p'asegurase'l futuru na vieyera, realizar aliances polítiques y tresferir patrimoniu, según un mediu d'amontar el poderíu militar de la comunidá per mediu de la prole. Polo que'l matrimoniu yera una obligación y la homosexualidá esclusiva un luxu que bien pocos se podíen dexar.}} Tamién hai que tener en cuenta que'l xuiciu social escontra los actos sexuales nun se basaba na orientación sexual o'l xéneru de la pareya. Sicasí solía haber una diferencia na considerancia de los papeles, [[activu (sexualidá)|activu]] o [[pasivu (sexualidá)|pasivu]], nel [[sexu añal]]. Acomuñábase'l papel activu a la masculinidad, ente que'l papel pasivu acomuñar a la feminidad, o falta d'homía; polo qu'esti últimu papel solía tar mal vistu socialmente.<ref name="Oxford">«Homosexual», artículu nel ''Oxford classical dictionary''. ISBN 0-19-860641-9.</ref> === Mesopotamia === Descríbense práutiques homosexuales masculines yá dende'l periodu [[Sumeria|sumeriu]] tantu ente homes como con rapazos.<ref name="mes"> Karen Rhea Nemet-Nejat (1998): ''Daily life in ancient Mesopotamia''. Greenwood Press. ISBN 0-313-29497-6.</ref> Na [[civilización sumeria]] ([[sieglu XXXI e.C.|3000 e.C. ]]) rexístrase la esistencia d'unos sacerdotes cantores llamaos ''assinu'' que significaba lliteralmente 'home úteru', lo que s'interpreta como homosexual. En [[Babilonia]] ([[sieglu XXII e.C.|2100]]-[[sieglu VI e.C.|560 e.C. ]]) tamién se documenta la esistencia de la homosexualidá, que yera considerada daqué corriente y nun se condergaba.<ref name="mes"/> Por casu nel rellatu épicu de [[Gilgamesh]] amuésase una rellación erótica del héroe col so compañeru [[Enkidu]]. Había cierta conexón ente práutiques sexuales (tamién homosexuales) y relixón. Hai constancia de que dellos sacerdotes d'[[Ishtar]] yeren homosexuales y que participaben baillando travestidos en determinaos ritos. En dellos templos babilónicos esistía prostitución masculina sagrada, similar a la exercida na [[India]] hasta la dómina moderna, anque'l restu de la prostitución masculina nun taba bien vista.<ref name="mes"/> Sicasí los sos vecinos los [[Asiria|asirios]] ([[sieglu XIX e.C.|1800]]-[[sieglu XI e.C.|1077 e.C. ]]) yeren intolerantes cola homosexualidá masculina. Mientres el reináu de [[Tiglatpileser I]], nel periodu mediu del imperiu (sieglu&nbsp;XII e.C. ), condergar cola [[capadura]], según lo atopao nuna tablilla cola siguiente llei: «Si un home sodomiza al so compañeru y ellos [los xueces] prueben los cargos y atópenlu culpable, Le sodomizarán a él y van converti-y en [[eunucu]]».<ref name="mes"/> Sicasí nel ''[[Códigu d'Hammurabi]]'' (alredor del [[sieglu XVIII e.C.|1770 e.C. ]]), mentar a les ''salzikrum'' ('fíu-home') que podíen tomar una o delles esposes y teníen derechos d'heriedu y de propiedá asemeyaes a los homes.<ref>[http://pt.lesbianas.tv/historia-do-lesbianismu.htm «Historia del lesbianismu»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151208060003/http://pt.lesbianas.tv/historia-do-lesbianismu.htm |date=2015-12-08 }}, artículu en portugués nel sitiu web Pt.Lesbianes.tv.</ref><ref>Llei 178 y siguientes, y llei 184 y siguientes, nel ''[[Códigu d'Hammurabi]]''.</ref> === Exiptu === {{AP|Homosexualidá nel antiguu Exiptu}} Los rexistros históricos sobre homosexualidá nel [[antiguu Exiptu]] son bien escasos y la mayoría de les vegaes ambiguos. Nuna [[mastaba]] de [[Saqqara]] d'alredor del [[sieglu XXV e.C.|2400 e.C. ]] perteneciente a [[Nianjjnum y Jnumhotep]], dos altos funcionarios reales del faraón [[Nyuserra]] de la [[Dinastía V d'Exiptu|V dinastía]], apaecieron imáxenes de dambos abrazándose en situaciones bien similares a les habituales de los matrimonios heterosexuales atopaes n'otres tumbes del mesmu periodu.<ref>Ahmed M. Moussa: ''Das Grab des Nianchchnum und Chnumhotep''. Mainz am Rhein: Zabern, 1977.</ref> Lo que fai creer que yeren una pareya homosexual, pero otros historiadores piensen que pueden ser una pareya d'hermanos, quiciabes ximielgos. La referencia más esplícita a la homosexualidá na cultura exipcia ta nos mitos de [[Seth]] y [[Horus]]. La lleenda cunta como Seth apoderaba'l [[alto Exiptu]], ente que al so sobrín Horus apoderaba'l [[Baxu Exiptu]], lo que personifica la separación real de dambos territorios mientres el [[periodu predinástico d'Exiptu]]. Seth trató de violar a Horus y llucharon nel [[Nilu]] tresformaos n'hipopótamos mientres díes. Na llucha, Seth sacó-y un güeyu a Horus ente que Horus arrincó'l pene de Seth. A la fin cola intervención de [[Tot]], el dios de la sabiduría, dambos dioses reconcíliense. Esta llexendaria llucha sexual y la so posterior reconciliación ye interpretada polos historiadores como una alegoría de les lluches ente dambos reinos, que s'unificaríen alredor del [[sieglu XXXI e.C.|3000 e.C. ]] Tres la unificación la pareya de dioses representábase frecuentemente como símbolu de la unidá con ciertes connotaciones ambigues. En delles versiones Seth inclusive da a lluz a un neñu de Horus. Otru rellatu cunta como Seth intentó «deshonrar» a Horus. Seth violó enfusando analmente a Horus y foi llamar a los xueces por que dieren constancia del fechu. Pero Horus recoyera'l semen de Seth por conseyu de la so madre, [[Isis]], que lo punxo nuna llechuga, la comida favorita de Seth, y ésti comer ensin dase cuenta. Cuando los xueces invocaron al semen pa comprobar la fecundación, toos sorprender al oyelo contestar dende l'estómagu de Seth, siendo ésti'l deshonrado y non Horus.<ref>Richard Parkinson: «Homosexual desire and middle kingdom literature», en: ''The Journal of Egyptian Archaeology'', 81 (páx.&nbsp;70-71), 1995.</ref> El rellatu nun revela la considerancia que la sociedá exipcia tenía de les rellaciones homosexuales, nun s'esclaria si la deshonra vien del fechu de dexar ser violáu, por exercer el papel pasivu o por practicar sexu homosexual en sí, pero siquier rexistra que conocíen el conceutu de sexu ente homes. === Grecia === {{AP|Homosexualidá na antigua Grecia|Pederastia na Antigua Grecia}} [[Archivu:Pederastic courtship Louvre CA3096 n2.jpg|thumb|Escena de cortexu pederasta.<br />Vasía de [[Cerámica de figures negres|figures negres]]. 530-520 e.C. ]] Los primeros documentos escritos qu'apaecieron detallando práutiques homosexuales na antigüedá provienen de [[antigua Grecia|Grecia]]. En Grecia la [[Pederastia na Antigua Grecia|pederastia]] homosexual masculina yera una costume bien enraigonada. Tal costume nun reemplazaba al matrimoniu heterosexual sinón que trescurría xeneralmente antes y tamién coles mesmes. Nun yera frecuente que los homes adultos tuvieren rellaciones ente sigo (anque había esceiciones, como por casu el casu d'[[Alexandru Magnu]]),<ref>[[Claudio Eliano]], ''Varia historia'', xii, 7.</ref> lo habitual yera qu'un home, [[erastés]], xunir a un mozu nuevu, [[erómeno]]. Xeneralmente la rellación empezaba cuando l'amante adultu taba na ventena y el mozu taba acabante entrar na pubertá, calteniéndose hasta que'l erastés algamaba la trentena y casábase, anque podía enllargase indefinidamente o terminase antes. Esta rellación non yá yera sexual sinón que'l erastés adquiría un estatus xurídicu similar al d'un pariente masculín o un [[Tutela|tutor]], y yera responsable de la educación y l'entrenamientu militar del rapazu.<ref>William A. Percy (1996): ''Pederasty and pedagogy in archaic Greece''. Urbana y Chicago: University of Illinois Press, 1996. ISBN 0-252-02209-2.</ref> La pederastia yera un costume principalmente de la clase aristocrática per mediu de la cual les clases altes tresmitíen los sos valores. Dellos estudios revelaron que los antiguos griegos creíen que'l semen yera una fonte de conocencia y que con esta clase de rellación pasaba la sabiduría d'una xeneración a otra.<ref>{{cita llibru|apellíos=Vanggaard |nome=Thorkil |títulu=Phallos. A Symbol and its History in the Male World |editorial=Nueva York: International Universities Press, Inc. |fecha=[[1972]] |idioma=inglés |isbn= 978-0-8236-8192-1}}</ref> Por ser tan común, la mayoría de los personaxes históricos griegos de la dómina caltuvieron rellaciones con rapazos o homes en dalgún momentu de les sos vides. [[Archivu:Herkulaneischer Meister 002b.jpg|thumb|Representación de Safu, frescu en [[Pompeya]].]] Los cánones, ritos y convenciones sexuales que rixeron la pederastia variaben sensiblemente d'una ciudá estáu a otra y tamién mientres el periodu de mil años en que se practicó en Grecia. La pederastia foi la forma socialmente aceptada d'homosexualidá, pero nesti periodu tamién esistieron otres, incluyida la prostitución y el sexu con esclavos, anque yeren socialmente refiertaes. Anque en menor cantidá tamién hai rexistros de [[lesbianismu]], por casu na lliteratura de [[Safu]] o nos ritos de les [[bacantes]]. La muyer que practicaba la homosexualidá femenina denominábase ''tríbada'', del [[Griegu antiguu|griegu]] «''tribo''» ('estregar').<ref>{{Cita web |autor= The Independent |añu= [[10 de payares]] de [[2001]] |url= http://www.independent.co.uk/opinion/commentators/howard-jacobson/howard-jacobson-im-tired-of-this-tragedy-and-want-to-return-to-the-comic-coinage-of-life-again-616434.html |títulu= Howard Jacobson: I'm tired of this tragedy and want to return to the comic coinage of life again |fechaaccesu= 18, 11 |añoacceso= 2008 |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20090117054929/http://www.independent.co.uk/opinion/commentators/howard-jacobson/howard-jacobson-im-tired-of-this-tragedy-and-want-to-return-to-the-comic-coinage-of-life-again-616434.html |fechaarchivu= 17 de xineru de 2009 }}</ref><ref>{{Cita web |autor= Wilson, Emily |añu= [[2 de febreru]] de [[2004]] |url= http://www.guardian.co.uk/books/2004/feb/02/classics |títulu= Lady of Lesbos. Poet, courtesan, bisexual, victim... Emily Wilson looks beyond the labels for the essence of Sappho |obra= guardian.co.uk Series: London Review of Books |fechaaccesu=18, 11|añoacceso = 2008 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |autor= Bryn Mawr Classical |añu= [[18 d'abril]] de [[2007]] |url= http://ccat.sas.upenn.edu/bmcr/2007/2007-04-18.html |títulu= Naturalia non turpia. Sex and Gender in Ancient Greece and Rome. Schriften zur antiken Kultur- und Sexualwissenschaft. Herausgegeben von Wolfgang Bernard und Christiane Reitz. Spudasmata, 113. Hildesheim: Olms, 2006. Pp. 560; ills. 12. ISBN 978-3-487-13272-3. |obra= Reviewed by Michael Fontaine, párrafu 5 |fechaaccesu=20, 11|añoacceso = 2008 |idioma=inglés}}</ref> En [[Esparta]] esistía una forma de rellación pederasta, similar a la masculina, tamién pa les muyeres. Nes antigües Grecia y [[Frixa]] nel cultu de la diosa [[Cibeles]] había homes que se capaben y a partir d'esi momentu tomaben la vistimienta y el papel femenín.<ref name="Califia">[[Patrick Califia|Califia, Patrick]] (2003) ''Sex changes the politics of transgenderism''. California: Cleis Press, [[ISDN]] 1-57344-180-5.</ref><ref name="Banjamin">[[Harry Benjamin]] (1966): ''The transsexual phenomenon''. Nueva York: Julian Press, 1966.</ref><ref name="Evans">[[Arthur Evans]] (1978): ''Witchraft and gay counterculture''. Boston: Fag Rag Books, 1966.</ref> {{VT|Pederastia militar na antigua Grecia|Prostitución na Antigua Grecia}} === Roma === {{AP|Homosexualidá na antigua Roma}} [[Archivu:Warren Cup BM GR 1999.4-26.1 n3.jpg|thumb|[[Copa Warren|Escifo]] [[homoerotismu|homoeróticu]] de dómina romana.]] La considerancia social de la homosexualidá na [[antigua Roma]] varió enforma a lo llargo del tiempu. Ente que na [[República Romana|república]] taba acutada pola [[lex Scantinia]], y considerada una conducta griega esviada; na primer metá del [[imperiu romanu|imperiu]] convertir nuna conducta totalmente aceptada, practicada inclusive polos emperadores, once de los dolce primeros según [[Suetonio]] na so obra ''[[Les vides de los dolce césares]]'',<ref>Gibbon, The Torne and Fall of the Roman Empire, ch.27 2:56.</ref><ref name="doc">[[Cayo Suetonio Sele]]: ''Vides de los dolce Césares''. Bibliotheca Homo Legens. ISBN 978-84-935182-2-6.</ref> onde s'incluyía a [[Xuliu César]]; y otros emperadores posteriores como [[Traxano]], [[Adriano]] y [[Heliogábalo]], ente otros personaxes. La forma de rellación homosexual más habitual en Roma foi aquella na que l'amu tomaba'l papel activu y un esclavu'l pasivu. Tamién hai numberosos rexistros de prostitución masculina. Mientres l'imperiu romanu produciéronse los primeros matrimonios rexistraos ente homes. Por casu [[Nerón]] casar con tres homes socesivamente, amás de con dos muyeres.<ref name="doc"/> Realizar ensin que se produxera nenguna reforma llegal o institucional por cuenta de que ente los romanos el matrimoniu yera un contratu priváu ente particulares nel que nun intervenía l'estáu. L'aceptación social de la homosexualidá volvió tornar dende mediaos de la dómina imperial y la so práctica terminó siendo dafechu prohibida al empezar la era cristiana, al castigala cola pena de muerte [[Teodosio I]] nel 390:<ref>M. Hyamson, ed. and tr., Mosaicarum et romanarum legum collatio, London 1913 (reimpresión Buffalo, 1997), pp. 82-83 (Coll. leg. mos. et rom. 5.3.1-2) (Coll. leg mos. Et Roman 5.3.1-2).</ref> {{cita|Cuando un home cásase ufiertándose de manera femenina a otru home ''(quum vir nubit in feminam viris porrecturam)'', ¿qué desea, cuando'l sexu perdió tol so significáu; cuando nun ye beneficiosu saber el delitu; cuando Venus vien camudada n'otra forma; cuando se busca l'amor pero nun s'atopa? Ordenamos los estatutos pa presentar les lleis que tengan de ser armaes cola espada vengatible, poles cualos aquelles persones infames son agora, y van poder ser d'equí p'arriba, culpables y van ser sometíos a una pena singular.|''Códigu de Teodosio'' 9.7.3}} La mesma condena caltener na llexislación de [[Xustinianu I]] de 538 hasta'l final del [[Imperiu bizantín]]. === Asia oriental === {{AP|Homosexualidá en China}} En [[China]] tiense conocencia de la homosexualidá dende l'antigüedá. [[Pan Guangdan]] ({{Zh|c=潘光旦}}) amuesa na so escoyeta de cites sobre homosexualidá nos testos antiguos que casi tolos emperadores de la [[dinastía Han]] tuvieron unu o dellos amantes masculinos, xeneralmente [[catamita|catamites]].<ref>Pan Guangdan: "Zhongguo wenxianzhong tongxinglian juli" ('exemplos d'homosexualidá nos documentos chinos'). En ''Xing xilu xue'' ('psicoloxía del sexu'). Beixín, 1946.</ref> Hai tamién menciones de lesbianes nos rexistros históricos. L'atraición sexual pol mesmu sexu en China consideróse normal y nun yera escorrida como lo sería n'Europa mientres la Edá Media. L'amor homosexual foi frecuentemente representáu nel [[arte chino]] y munchos exemplos sobrevivieron a la [[revolución cultural]]. Anque nun queden grandes estatues hai munchos dibuxos en manuscritos en rollu y pintures sobre seda que pueden trate en coleiciones privaes.<ref>{{Cita web |url=http://www.androphile.org/preview/Museum/China/NEWindex.htm |títulu=World history of male love |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130527144411/http://www.androphile.org/preview/Museum/China/NEWindex.htm |fechaarchivu=2013-05-27 }}</ref> Na [[India]] hai rexistros históricos nel ''[[Rig-veda]]'' (el testu más antiguu de la India, de mediaos del [[II&nbsp;mileniu e.C. ]]), en rellatos tradicionales, en testos médicos ―como'l ''[[Sushruta-samhitá]]'' (d'alredor del [[sieglu VII e.C.|600 e.C. ]])― y xurídicos que menten la esistencia de persones del «tercer xéneru» (''tritiya-prakriti,'' lliteralmente, 'tercer naturaleza'). Nesti grupu se englobaba tantu a transexuales y [[intersexual]]ye, como a homosexuales y bisexuales; ye dicir a tou aquel que se consideraba que nel so ser tenía entemecíes les naturaleces masculino y femenino.<ref>Amara Das Wilhelm (2003): ''Tritiya-prakriti: people of the third sex - Understanding homosexuality, transgender identity, and intersex conditions through hinduism''. Xlibris Corporation, 2003.</ref> El ''[[Kama-sutra]]'' —escritu nel [[sieglu III|sieglu&nbsp;III&nbsp;d.&nbsp;C.]]— describi práutiques homosexuales tanto masculines como femenines, cuantimás les téuniques de la felación ente homes.<ref>[[Vatsiaiana]]: ''[[Kama-sutra]]'', 2ª parte, capítulos 8 y 9.</ref> == Sieglos V a XV == === América === [[Archivu:Najtunich d80.png|thumb|Pintura homoerótica maya nes parés un covarón de [[Naj Tunich]] ([[El Petén]], [[Guatemala]]).]] Antes de 1492, esistíen persones que llamaben de "[[dos espíritus]]" en munches cultures indíxenes alcontraes no que depués se denominaría Norteamérica. Ye dicir persones que desempeñaben roles y costumes masculines y femenines, lo qu'incluyía vistir y desempeñar xeres que nun se correspondíen col [[sexu]] col que nacieren. Esisten rexistros de persones transexuales tanto masculines como femenines en más de 130&nbsp;tribus.<ref name="Katz">[[Jonathan Katz]] (1976): ''Gai american history: lesbians and gay men in the U.S.A.'' Nueva York: Thomas Y. Crowell, 1976.</ref><Ref name="Williams">Walter L. Williams (1986): ''The spirit and the flesh: sexual diversity in american indian culture''. Boston: Beacon Press, 1986.</ref> Tamién hai rexistros de rellaciones homosexuales ente homes, delles vegaes mientres tola vida, y rellaciones pederastes masculines. Los [[azteques]] yeren creíblemente intolerantes y crueles colos homosexuales. La llei méxica castigaba la sodomía cola muerte, el empalamiento pal homosexual activu, la estraición de les coraes pol furu añal pal pasivu y la muerte a garrotazos pa les lesbianes.<ref name="Reza">{{Cita web |autor= Bernarda Reza Ramírez |url= http://www.universidadabierta.edu.mx/Biblio/R/Reza+Bernarda-Llave+Veracruz.htm |títulu= Propuesta p'ablayar el delitu nel estáu de Veracruz - Llave |obra= Universidá Abierta |fechaaccesu= 7 de payares de 2007 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070824004531/http://www.universidadabierta.edu.mx/Biblio/R/Reza+Bernarda-Llave+Veracruz.htm |fechaarchivu= 24 d'agostu de 2007 }}</ref> [[Archivu:Vasija Chimú sexual (M. América, Madrid) 01.jpg|thumb|Cerámica homoerótica [[Chimú]].]] Los [[cultura maya|mayes]] yeren relativamente más tolerantes cola homosexualidá, anque llegaben a condergala cola muerte nun fornu en determinaos casos. Saber de fiestes sexuales ente los mayes qu'incluyíen el sexu homosexual.<ref name="Evans"/><ref name="Reza"/> La sociedá maya consideraba la homosexualidá preferible al sexu prematrimonial, polo que los nobles consiguíen [[esclavu|esclavos]] sexuales pa los sos fíos.<ref name="Evans"/> Sicasí los [[cultura tolteca|tolteques]] yeren desaxeradamente tolerantes cola homosexualidá, ya inclusive sorprendíen a los mayes les sos exhibiciones d'erotismu.<ref name="Evans"/> [[Archivu:Balboamurder.jpg|thumb|Cruel representación de [[Vasco Núñez de Balboa]] executando a nativos americanos homosexuales. Grabáu de [[Johann Theodor de Bry]].]] Nel [[imperiu Inca]] había diferencies al respective de la considerancia y l'aceptación de la homosexualidá según les zones del imperiu.<ref name="Aldrich"/> Onde s'aceptaba solía tar acomuñada a conceutos de calter relixosu y sagráu,<ref>{{Cita web |url=http://www.islaternura.com/APLAYA/HOMOenHISTORIA/Pueblos%20precolombinos%20Ochobre%202004.htm |títulu=La cara oculta de los pueblos precolombinos |autor=López, Eduardo Ramón |fechaaccesu=6 de xineru de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20220927052510/http://www.islaternura.com/APLAYA/HOMOenHISTORIA/Pueblos%20precolombinos%20Ochobre%202004.htm |fechaarchivu=2022-09-27 }}</ref> cronistes españoles como [[Pedro Cieza de León]], [[Fray Gregorio García]] o [[Bernabé Cobo]] describen ritos empobinaos por sacerdotes travestidos y qu'incluyíen práutiques homosexuales. Amás menten la práctica de la prostitución homosexual masculina en dellos templos incaicos.<ref>Eduardo Ramón López: ''La cara oculta de los pueblos precolombinos''. País Canela.</ref> Esisten numberoses cerámiques de la dómina que representen sexu homosexual esplícitu de la cultura [[chimú]]. === Asia Oriental === {{AP|Homosexualidá ya Hinduismu|Homosexualidad en Xapón}} En China la práctica de la homosexualidá siguió siendo corriente na dinastíes [[Dinastía Song|Song]] y [[Dinastía Ming|Ming]] y va siguir ensin cambeos hasta la dómina moderna, [[dinastía Qing]]. Pintures y dibuxos alusivos siguen faciéndose mientres estos periodos. Les fachaes de dalgún templu [[hinduismu|hindú]] na India (como por casu en [[Khajuraho]]) na Edá Media decorar con escenes de sexu de too tipu, ente elles l'homosexual, ensin nenguna clase d'escándalu. Dellos testos atestigüen la práctica de la homosexualidá, como'l códigu llegal ''[[Smriti-ratnavali]]'' (sieglu&nbsp;XIV) onde se menta ente otros homes que nun son válidos pal matrimoniu con muyeres, a los transexuales ''(sandha)'', los [[intersexual]]es ''(nisarga)'', y tres tipos distintos d'homosexuales: ''mukhe-bhaga'' ('boca-natura', los que realicen sexu oral a otru home), ''asekia'' (que traguen semen d'otru home) y ''kumbhika'' ('vasía', que reciben sexu añal). Nel ''[[Jayamangala|Yaia-mangala]]'' d'[[Yashodhara|Iasodhara]], un testu del sieglu&nbsp;XII que comenta'l ''[[Kama sutra]]'', afírmase: «Les persones con esta clase d'enclín [homosexual], qu'arrenuncien voluntariamente a les muyeres pueden tar ensin elles porque s'amar los unos a los otros, casar ente ellos, xuníos por una fonda y fiel amistá».<ref>[[Alain Danielou]]: ''The complete “Kama sutra”''. Rochester (Vermont): Park Street Press, 1994.</ref> En [[Xapón]] delles obres lliteraries del periodu [[Yera Heian|Heian]] contienen referencies a rellaciones homosexuales, y de la esistencia de transexuales, como por casu na {{nihongo|[[Genji Monogatari|Historia de Genji]]|源氏物語|Genji Monogatari}} onde dellos homes siéntense atraíos polos mozos. Méntense práutiques homosexuales de dellos emperadores nel ''[[Kojiki]]'';<ref>{{Cita web |títulu=Kojiki, Records of ancient matters: Yamato-Takeru slays the Kumaso brothers |editorial=En: ''Androphile'' |url=http://www.androphile.org/preview/Library/Mythology/Japanese/kojiki_yamato-takeru%20.html |fechaaccesu=21 d'ochobre de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081030095521/http://www.androphile.org/preview/Library/Mythology/Japanese/kojiki_yamato-takeru%20.html |fechaarchivu=2008-10-30 }} (inglés).</ref> por casu aluden a dalgún formosu rapazu reteníu pol emperador con propósitos sexuales. Mientres la Edá Media ye común nos exércitos xaponeses la práctica de la pederastia masculina, ''[[shudō]]''. {{VT|Homosexualidá y budismu|Homosexualidad y taoísmu|Homosexualidad y sintoísmu|Hu Tianbao}} === Europa === [[Archivu:Dante sodom.jpg|thumb|Ilustración de [[la Divina Comedia]].<br />[[Dante]] y [[Virgilio]] colos sodomites nel infiernu.]] Cola cayida del [[Imperiu romanu d'Occidente]] la so llexislación dexó d'aplicase polo que la homosexualidá va practicase llibremente y con bastante tolerancia mientres l'[[alta Edá Media]] na mayor parte d'Europa,<ref name="Percy">Warren Johansson, William A. Percy. ''[https://web.archive.org/web/20081224071557/http://www2.hu-berlin.de/sexology/BIB/Homosexuality_in_the_Middle_Ages.htm Homosexuality in the Middle Ages]'' (n'inglés).</ref> anque fuera considerada un pecáu. Ye una esceición la [[Hispania visigoda]] onde rexía la ''[[Breviariu de Alarico|Lex Romana Visigothorum]]'' que penaba les práutiques homosexuales masculines cola capadura y el destierru. Nel [[Imperiu bizantín|imperiu romanu oriental]] [[Xustinianu I]] sigue cola pena de muerte pa les práutiques homosexuales na so llexislación ''[[Corpus iuris civilis]]'' de [[538]]. La sociedá europea volvióse [[teocentrismu|teocéntrica]] y la intolerancia cola homosexualidá foi creciendo. Les autoridaes relixoses, bien poderoses al ser consideraos los garantes del xuramentu de vasallaxe y cumal de la pirámide [[feudalismu|feudal]],<ref>Santiago Montero Díaz (1948) ''Introducción al estudiu de la edá media.'' Imprenta Socesores de Nogués.</ref> empiecen a escorrer a los homosexuales sistemáticamente a partir del sieglu XII. El cristianismu como les demás [[Relixón abrahámica|relixones abrahámiques]] conderga la homosexualidá, basándose principalmente na interpretación de la narración bíblica de [[Sodoma]],<ref>Paolo Pedote Giuseppe Lo Presti (2003): ''Omofobia. Il pregiudizio anti-omosessuale dalla «Bibbia» ai nostri giorni''. Roma: Stampa alternativa, 2003.</ref> amás de les condenes del [[Levíticu]] y de [[Pablo de Tarsu]] nel ''[[Nuevu Testamentu]]''.<ref>[http://www.biblija.net/biblija.cgi?biblia=biblia&m=Lev%EDtico+18%3A22&id22=1&pos=0&set=13&l=es&idp0=23&idp1=24&idp2=21&idp3=22 Levíticu 18:22] Biblia interconfesional (DHH).</ref><ref>[http://www.biblija.net/biblija.cgi?biblia=biblia&m=Lev%EDtico+20%3A13&id22=1&pos=0&set=13&l=es Levíticu 20:13] Biblia interconfesional (DHH).</ref><ref>[http://www.biblija.net/biblija.cgi?biblia=biblia&m=Romanos+1%3A26-27+&id22=1&pos=0&set=13&l=es Romanos 1:26-27] Biblia interconfesional (DHH).</ref><ref>[http://www.biblija.net/biblija.cgi?biblia=biblia&m=1+Corintios+6%3A9-10++&id23=1&id20=1&id21=1&pos=0&set=13&l=es&idp0=24&idp1=21 1 Corintios 6:9-10] Biblia interconfesional (DHH).</ref> Empezar a considerar que como nel rellatu bíblicu la so práctica puede atraer la roxura divino sobre los territorios onde se dexara la sodomía, provocando plagues y desastres naturales, lo que convirtió a los homosexuales nos chivos espiatorios. Puede vese un exemplu d'esta opinión nel [[cuerpu llegal]] [[Reinu de Castiella|castellanu]] de les ''[[Siete Partíes]]'' qu'amás de condergar a muerte les práutiques homosexuales afirma lo siguiente: {{Cita|Et d'aquella villa Sodoma en que Dios amosó aquella maravía, tomó nome esti pecáu, á que dicen sodomítico: et débise guardar tou home deste erro, porque nascen dél munchos males, et denuesta y enfama á sí mesmu et al que lo face con él; ca por tales yerros como esti envia el nuesu señor Dios sobre la tierra do lo facen fambre, et pestilencia, et terremotos et otros males munchos que non los podrie home cuntar.|Partida 7. Títulu XXI «De los que facen pecáu de luxuria contra natura».<ref>[[Alfonsu X de Castiella y Lleón|Alfonsu X El Sabiu]]. ''[http://fama2.us.es/fde/lasSietePartidasEd1807T3.pdf Los Siete Partíes'' (tomu 3)]'' (edición de 1807), partida 7, títulu XXI, p. 664.</ref>}} [[Archivu:Burning of Sodomites.jpg|thumb|Representación de la muerte na foguera del caballeru von Hohenberg y el so escuderu, condergaos por sodomía, frente a les muralles de [[Zúrich]] (1482).]] Les práutiques homosexuales exercer na clandestinidá inclusive nel senu de les ilesies, como informa'l ''[[Liber Gomorrhianus]]'', y nun yeren infrecuentes nes comunidaes monástiques tanto masculines como femenines.<ref>J. Boswell (1980): ''Christianity, social tolerance and homosexuality''. Nueva Haven: [[Yale University Press]], 1980.</ref><ref>Froide Bennett (1999): ''Singlewomen in the European Past''. University Pennsylvania Press, 10-11, 128.</ref>L'historiador de la [[Universidá de Yale]], [[John Boswell]], señaló que'l ritu de ''[[adelfopoiesis|adelphopoiesis]]'' que realizaba la ilesia de los primeros sieglos nun yera sinón una forma de matrimoniu homosexual so l'apariencia de «hermanamiento» en Dios de dos homes.<ref>John Boswell: ''Same-sex unions in premodern Europe''. Nueva York: Villard Books, 1994. ISBN 0-679-43228-0.</ref> El papa [[Gregorio IX]] siguiendo los encamientos del [[Conceyu de Laterano III|tercer conceyu de Laterano]] de 1179, pon fin a cualquier tolerancia dientro y fora de les órdenes relixoses, emitiendo un decretu qu'establecía que los monxos sodomites seríen espulsaos y los seglares [[Escomunión|escomulgaos]].<ref>''Decretales Gregorii IX'', líber quintus, tit. XXXI, cap. iv; en ''Corpus Iuris Canónici'', 2, col. 836.</ref> En [[1184]] fundóse la [[Inquisición medieval]], principalmente pa escorrer a [[herexía|herexes]] como los [[catarismu|cátaros]]. Pero amás d'acusa-yos de cargos de herexía o satanismu yera corriente acusa-yos de práutiques sexuales esviaes. Y llueu se convirtió nun preséu pa escorrer la [[bruxería]] y la [[sodomía]]. Dende entós los homosexuales van ser escorríos, torturaos y condergaos a muerte mientres el restu de la Edá Media, y darréu, en tol occidente cristianu. Esti clima d'intransixencia fai que los homosexuales escuéndanse, y por ello ye bien difícil atopar personaxes históricos homosexuales, salvo los qu'apaecen nos rexistros de procesos y execuciones per sodomía, amás acusar d'homosexual yera una forma frecuente de echar llevantos. Magar tou atopen dellos exemplos como [[Ricardo I d'Inglaterra]] (1157-1199), del que delles fontes apunten el so homosexual, anque ello sigue siendo oxetu d'alderique pa dellos historiadores.<ref>{{Cita web |url=http://www.glbtq.com/social-sciences/united_kingdom_01.html |títulu=Entrada United Kingdom I en ''LGBTQ encyclopedia'' |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100124101653/http://www.glbtq.com/social-sciences/united_kingdom_01.html |fechaarchivu=24 de xineru de 2010 }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/502419/Richard-I |títulu=Entrada Richard I en ''Enciclopedia Británica'' |idioma=inglés}}</ref> {{VT|Homosexualidá y cristianismu|Homosexualidad na Biblia}} === Países musulmanes === {{AP|Homosexualidá ya Islam}} [[Archivu:Shah Abbas and Wine Boy.jpg|thumb|Sha Abbas y el so paxe.]] Anque'l [[islam]] tamién [[Homosexualidá ya islam|conderga la sodomía]], la moral sexual yera menos estricta con esta tema na dómina, siempres y cuando se realizara en priváu. La práctica de la pederastia yera corriente mientres el [[Califatu Abasí]]. Los historiadores apuntaron que l'interés pol contautu colos rapazos amóntase paralelamente a midida que vanse faciendo más estrictes les normes de proteición ya internamientu de les muyeres nel ámbitu domésticu.<ref>Walter Andrews y Mehmet Kalpakli: ''The age of beloveds: love and the beloved in early–modern ottoman and european culture and society'', Durham y Londres, 2005.</ref> Mientres esta dómina atopamos referencies a rellacionar pederastes masculines na poesía y la pintura dende les tierres d'[[al-Ándalus]] hasta la India. Ye frecuente na lliteratura eponderar l'amor, yá seya sexual o non, incluyendo l'amor polos rapazu. Anque tamién hai referencies na prosa, principalmente vemos exemplos na poesía, con versos allabando la guapura y l'amor de los mozos. Hai delles muestres d'ello en ''[[El collar del palombu]]'' del poeta andalusí [[Ibn Hazm]], en ''El prau de les gaceles'' de Shams al-Din Muhammad ibn Hasan al-Nawaji y nes obres del principal poeta clásicu en llingua árabe [[Abu Nuwas]]. == Edá Moderna y Contemporánea == === Europa === Mientres el sieglu XVII y XVIII detéctense los primeros focos de subcultura homosexual modernos nes grandes ciudaes, como Londres, París o Ámsterdam, onde les rellaciones homosexuales establecíense principalmente ente homes adultos, en llugar de con rapazos, que podíen atopase en locales específicos, de cutiu con espectáculos de travestidos.<ref name="Wikholm">{{Cita web |autor= Andrew Wikholm |añu= 1999 |url= http://www.gayhistory.com/rev2/events/subcultures.htm |títulu= 1700-1800: Sodomitical Subcultures Remanez |obra= gayhistory.com |fechaaccesu=28 de febreru de 2009 |idioma=inglés}}</ref> L'apaición d'estes subculturas provocó una reaición violenta de los estaos, qu'intentaron controlales al traviés del terror, executando a dellos homosexuales como «escarmientu».<ref name="Wikholm"/> L'exemplu más estremu ye la [[Persecución d'homosexuales nos Países Baxos (1730-1731)|masacre de 1730 n'Ámsterdam]], na que fueron executaes siquier venticuatro persones.<ref>{{Cita web |autor= Andrew Wikholm |añu= 1998 |url= http://www.gayhistory.com/rev2/events/1730.htm |títulu= Dutch Sodomite Massacre |obra= gayhistory.com |fechaaccesu=28 de febreru de 2009 |idioma=inglés}}</ref> Empezó l'abandonu de la idea de la sodomía como un viciu causáu pola lluxuria y surdió el convencimiento de que se trataba del gustu particular d'una minoría de persones.<ref name="Wikholm"/> ==== Renacimientu ==== Nel [[Renacimientu]] produciéronse munchos cambeos cultural y políticu pero la persecución a los homosexuales non yá siguió cola mesma intensidá, sinón que mientres la dómina producieron dalgunes de les mayores persecuciones tantu poles autoridaes eclesiástiques como poles civiles de toa Europa. La [[inquisición española]] tenía potestá sobre'l crime de «sodomía» na [[Corona d'Aragón]]. Nos tribunales de [[Barcelona]], [[Valencia]] y [[Zaragoza]] un 12% de los xulgaos pola inquisición yeren condergaos a muerte na foguera; xulgaos per sodomía ente 1570 y 1630 fueron unos 1000.<ref name="glbtq inquisición">{{Cita web |autor= [https://web.archive.org/web/http://www.glbtq.com/contributors/bio_299.html Cristian Berco] |añu= 2004 |url= http://www.glbtq.com/social-sciences/inquisition.html |títulu= Inquisition |obra= glbtq |fechaaccesu= 3 de marzu de 2007 |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070314032454/http://www.glbtq.com/social-sciences/inquisition.html |fechaarchivu= 14 de marzu de 2007 }}</ref> Especialmente severu foi'l tribunal de Zaragoza, qu'ente 1571 y 1579 xulgó a 543 persones per sodomía, de les que 102 fueron executaes.<ref name="Kamen">{{cita llibru |autor= Kamen, Henry |títulu= The Spanish Inquisition |añu= 1998 |editorial= Yale University Press |isbn= 0-300-07880-3}}</ref> De 1536 a 1821 la inquisición portuguesa encargóse de más de 4000 persones denunciaes por sodomía, de les que cerca de 500 fueron preses y 30 morrieron na foguera, la mayoría mientres el sieglu XVII.<ref>{{Cita web |autor= Mott, Luiz |url= http://br.geocities.com/luizmottbr/artigos03.html |títulu= Filhos d'Abraão & de Sodoma: Cristãvos-novos Homossexuais nos Tempos da Inquisição |fechaaccesu= 1 de payares de 2008 |idioma= portugués |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20060502010817/http://br.geocities.com/luizmottbr/artigos03.html |fechaarchivu= 2 de mayu de 2006 }}</ref> Mientres el sieglu XV y principios del XVI hubo importantes persecuciones poles autoridaes civiles en [[Venecia]] y [[Florencia]]. Asina, de 1342 a 1402, hubo 13 execuciones en Venecia, y en Florencia, onde los castigos nun yeren tan severos, anque incluyíen la capadura y la muerte na foguera, cuntáronse 2500 condena per sodomía de 1432 a 1502 realizaes polos [[Ufficiali di Notte]] (de 1478 a 1502 hubo 4062 acusaciones, calcúlase qu'unos 12.500 homes en total).<ref name="Crompton">{{cita llibru|apellíos = Crompton |nome= Louis |títulu= Homosexuality & Civilization |añu= 2006 |editorial= Cambridge y Londres: Belknap |id= 0-674-02233-5}}</ref> Fora del ámbitu de la ilesia católica, nos países con [[reforma protestante|ilesies reformaes]] creáronse les sos propies instituciones inquisitoriales y llexislaciones represives. Por casu, n'Inglaterra adoptó la ''[[Buggery act (1533)]]'' mientres el reináu d'[[Enrique VIII d'Inglaterra|Enrique VIII]], la primer llei gubernamental nesti país contra la [[sodomía (Derechu)|sodomía]] yá que hasta entós la persecución d'homosexuales y la execución de les sos penes fuera llevada a cabu polos tribunales eclesiásticos. Esta llei definía como delitu cualquier práctica sexual «antinatural contra la voluntá de Dios y l'home». Darréu foi reformada polos tribunales por que namái incluyera'l sexu añal y el [[bestialismu]].<ref>R. V. Jacobs (1817): Russ & Ry 331 confirma que'l delitu, ''buggery'', fai referencia solo al contautu sexual ''per anum'' d'un home con otru home o con una muyer, o'l contautu ''per anum'' o ''per vaginum'' d'un home o muyer con un animal. Otres formes de contautu sexual contranatura» pueden arrexuntase como «asaltu indecente» o «indecencia grave», pero nun constitúin ''«buggery»''. Smith & Hogan: ''Criminal law'', 10ª ed., 1817. ISBN 0-406-94801-1.</ref> Esta llei foi bien influyente darréu porque s'estendió por toles [[Imperiu Británicu|colonies britániques]], y foi la base de llexislaciones que permanecieron vixentes hasta'l sieglu XXI en países d'América, África y Asia. [[Archivu:Andr37.jpg|thumb|''El raptu de Ganímedes'' de Michelangelo, dedicáu al so amáu [[Tommaso Cavalieri]].]] En 1532, [[Carlos I d'España|Carlos V d'Alemaña]], y I d'España, creó una base llegal que prohibía les mesmes práutiques na so ''[[Constitutio Criminalis Carolina]]'', que se caltuvo vixente nel [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] hasta finales del sieglu&nbsp;XVIII. L'artículu 116 diz: {{Cita|Castigái asina al impúdico, cuando actúe contra natura. Nel casu de qu'una persona actúe de forma impúdica con un animal, un home con un home, una muyer con una muyer, entós perdieron el derechu a la vida. Y va debese, según el costume, llevalos a la muerte col fueu.<ref>Traducción propia del orixinal:<br />:''«Straff der Vnkeusch, so wider die Natur beschicht. Jtem so ein mensch mit einem Viehe, Man mit Man, Weib mit Weib Vnkeusch treibenn, die habenn auch das leben Verwurckt. Vnt man solle sy, der gemeynen gewohnheit nach, mit dem feure vom lebenn zum tode richtenn»''.</ref>}} Ente los pocos personaxes de la dómina que pueden citase como homosexuales atopen los artistes [[Michelangelo]] y [[Leonardo da Vinci]]. Esti postreru tuvo que sufrir un procesu xudicial y encarcelamientu acusáu de sodomía na so mocedá, del que resultó finalmente absueltu. ==== Códigu napoleónicu y activismu incipiente ==== La [[Revolución francesa]] abolió en [[1791]], basándose nos principios filosóficos de la [[Ilustración]] y el so espíritu de llibertá, toos aquellos delitos que se definieron como imaxinarios, como la [[bruxería]], la [[herexía]] y la [[sodomía (Derechu)|sodomía]].<ref name="nap">Zelmar Acevedo (1985). ''Homosexualidá: escontra la destrucción de los mitos''. Ediciones Del Ser.</ref> El [[códigu penal francés]] de Napoleón caltuvo tal despenalización, al considerar solamente delitos les conductes que perxudicaren a un terceru.<ref name="nap"/><ref name="cod">Xabier Lizarraga Cruchaga (2003) ''Una historia sociocultural de la homosexualidá: notes sobre un aportar calláu.'' Paidós, 2003. ISBN 968-853-528-1.</ref> Anque s'introdució dalguna midida de restricción relativa a la ofiensa a la decencia pública», que darréu s'usó p'acutar l'ámbitu de la homosexualidá y ser la base de la censura. Les conquistes de [[Napoleón]] y la influyencia cultural francesa estendieron esta forma de llexislación per Europa y América.<ref name="cod"/> Esti fechu tuvo consecuencies al llargu plazu, creando n'Europa una área compuesta per países, casi toos católicos, qu'inspiraron la so llexislación nel códigu napoleónicu nos cualos la homosexualidá ente adultos que consintieren yá nun yera un delitu, ente ellos amás de [[Francia]] taben [[Homosexualidá n'España|España]], [[Homosexualidá en Bélxica|Bélxica]], [[Luxemburgu]], [[Homosexualidá nos Países Baxos|Países Baxos]], [[Homosexualidá en Portugal|Portugal]], [[Baviera]] y dellos territorios de la futura [[Italia]]. N'España omitióse la condena de la sodomía nel códigu penal de 1822 y abolióse definitivamente la inquisición en [[1834]]. Al pie de esta zona había otra de países compuestos na so mayoría per países protestantes na cual la homosexualidá masculina siguía siendo un delitu. Esta situación creó la base por qu'hubiera ciertu turismu homosexual de persones adineraes que diben del norte d'Europa escontra los países del sur en busca d'amantes y llibertá. [[Archivu:Homosexual.jpg|thumb|Carta de [[Károly Mária Kertbeny]] cola pallabra homosexual» escrita per primer vegada na historia (1868). Biblioteca Nacional Húngara.]] Esta disparidad nel tratamientu llegal de la homosexualidá constituyó'l primer estímulu por que dellos homosexuales que vivíen entós en países que penalizaben la homosexualidá entamaren campañes por que se abolieren les [[sodomía (Derechu)|lleis de sodomía]], reivindicaren que la so manera de vida nun yera contra natura y tampoco una forma de moral corrupta, primiendo a los políticos por que camudaren la llexislación. Empezaron a apaecer delles obres que reflexen la homosexualidá na historia de l'antigua Grecia como ''Eros: l'amor ente homes de los griegos'' de [[Heinrich Hoessli]] (1784-1864), unu de los primeros activistes.<ref name="hossli">{{cita llibru |autor= Kennedy, Hubert |fecha=3 de marzu de 2004 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.glbtq.com/literature/hossli_h.html |títulu= Hössli, Heinrich |idioma=inglés |editorial= glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu=marzu de 2008}}</ref> Ente estos primeres activistes en favor de la homosexualidá destacaron [[Karl Heinrich Ulrichs]] (1825-1895),<ref name="Ulrichs">{{cita llibru |autor= Ulrichs, Karl Heinrich |fecha=1864 |capítulu= enllace |urlcapítulu = https://books.google.de/books?id=iQkQAAAAYAAJ&dq=%22Karl+Heinrich+Ulrichs%22&lr=&as_brr=3&hl=es&source=gbs_summary_s&cad=0 |títulu= Forschungen über das Räthsel der mannmännlichen Liebe |idioma=alemán |editorial= Karl Heinrich Ulrichs (digitalizado por Google Books). |fechaaccesu=abril de 2008 }}</ref> [[Károly Mária Kertbeny]] (1824-1882)<ref name="Kertbeny">{{cita llibru |autor= Endres, Nikolai |fecha=24 de payares de 2006 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.glbtq.com/social-sciences/kertbeny_km.html |títulu= Kertbeny, Károly Mária |idioma=inglés |editorial= glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu=marzu de 2008 }}</ref> y [[Edward Carpenter]] (1844-1929). Los médicos y los científicos empezaron a estudiar la homosexualidá, alloñando la tema de la esfera moral. A la fin esti activismu sería'l xerme de la creación del [[movimientu LGBT]], especialmente nos países onde la homosexualidá siguía siendo delitu. Un exemplu de la represión entá esistente na mayoría de países foi'l famosu procesu acusando d'indecencia grave con otros homes» al escritor, y miembru de la [[orde de Queronea]], [[Oscar Wilde]], que resultó condergáu en 1895 a dos años de trabayos forzaos, lo qu'arruinaría la so reputación y obligó-y a exiliase del [[Reinu Xuníu]] a Francia. ==== Movimientu de lliberación n'Alemaña, 1890-1934 ==== {{AP|Primer movimientu homosexual|Historia de la homosexualidá n'Alemaña}} A pesar de que n'Alemaña esistía llexislación que penaba la homosexualidá, el [[artículu 175]] del códigu penal, mientres la [[república de Weimar]] la presión policial yera baxa en delles grandes ciudaes. [[Berlín]] yera considerada una ciudá lliberal, con munchos [[chigre gai|locales]] y clubes nocherniegos gais. Había [[cabaré]]s onde los turistes y los locales tantu [[heterosexual]]es como [[homosexual]]es esfrutaben d'actuaciones de [[travestismu|tresformistes]].<ref name="Aldrich">{{cita llibru |añu= 2007 |editor= Robert Aldrich |títulu= Gleich und anders |idioma=alemán |editorial= Murmann |allugamientu= Hamburgu |isbn= 978-3-938017-81-4}}</ref> Mientres el [[II Imperiu Alemán]] empezó a formase'l movimientu de reivindicación de los derechos de los homosexuales, que se convertiría nel más activu del mundu, mientres la República de Weimar. En [[1897]] crear en Berlín el [[Comité científicu humanitariu]] (Wissenschaftlich-humanitäres Komitee, WhK) pa lluchar pola despenalización de la homosexualidá y la so reconocencia social, según el de los transexuales, convirtiéndose asina na primer organización pública de defensa de derechos gais del mundu.<ref name="Herrn"/> Unu de los cofundadores del comité, el doctor xudíu [[Magnus Hirschfeld]], tamién co-fundó y dirixó'l [[Institut für Sexualwissenschaft]] (Institutu pa la investigación sexual). Una institución privada pa la investigación sexolóxica. Tenía una biblioteca d'investigación y un gran archivu, amás de publicar la revista científica ''[[Jahrbuch für sexuelle Zwischenstufen]]'' (Anuariu pa los estaos sexuales entemedios). Tenía amás una consulta d'asesoramientu sexual y matrimonial. Tamién destacar por ser pioneru en promover congresos internacionales d'estudiu la sexualidá, entamando la [[Lliga mundial pa la reforma sexual]] y espublizar lo que llamaron «reforma sexual», reclamando derechos civiles y l'aceptación social de los homosexuales y transexuales.<ref name="Herrn"/> En 1903 créase otra organización gai la ''[[Gemeinschaft der Eigenen]]'' (Comunidá de los mesmos), fundada por [[Adolf Brand]] xunto con [[Benedict Friedlaender]] y [[Wilhelm Jansen]], que'l so ideal yera l'amor homosexual ente homes viriles y la [[Pederastia na Antigua Grecia|pederastia según el modelu griegu]].<ref name="Herrn"/> Los sos miembros atopábense intelectualmente cerca de les idees de [[Gustav Wyneken]] sobre'l [[Eros]] pedagóxicu y defendíen la masculinidad de los homes gais.<ref>[http://www.trend.infopartisan.net/trd0900/t220900.htm 1897-1933 • Die erste Homosexuellenbewegung in Deutschland<!-- Títulu xeneráu por un bot -->]</ref> Refugaben de forma frontera les teoríes médiques de la dómina sobre la homosexualidá, como la teoría de los estadios sexuales entemedios de [[Magnus Hirschfeld]] y el [[Comité científicu-humanitariu]], al considerar qu'arrobinaben l'[[estereotipu]] d'homosexual [[pluma (LGBT)|amuyeráu]]; polo qu'entraron frecuentemente en discutiniu, anque tamién collaboraron de volao con ellos na década de los [[años 1920]] pa lluchar contra'l [[artículu 175]]. La ''Gemeinschaft der Eigenen'' amás de la llucha política entamaba tou tipu d'actividaes culturales y al campu pa gais, y publicaron ''[[Der Eigene]]'' (El mesmu) la primer revista homosexual regular del mundu (1896).<ref>{{Cita web |url=http://projekte.free.de/dada/dada-p/P0001241.HTM |títulu=Base de datos de publicaciones anarquistes |idioma=alemán |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070817162338/http://projekte.free.de/dada/dada-p/P0001241.HTM |fechaarchivu=2007-08-17 }}</ref> [[Archivu:Der Eigene - 1896.jpg|thumb|Primer edición de ''[[Der Eigene]]'', 1896.]] Surdieron más organizaciones disidentes cola organización de Hirschfeld. [[Hans Kahnert]], fundó nos años 1920 l'Asociación de l'Amistá Alemana destinada a formar llazos de camaradería ente los homosexuales alemanes. Abrióse un centru en Berlín con xuntes selmanales y publicaben un boletín tamién selmanal llamáu ''Die Freundschaft'' (L'amistá).<ref name="Herrn"/> En 1921 l'asociación llanzó un llamamientu a l'aición por que los homosexuales alemanes participaren na reforma llegal: {{Cita|Homosexuales, conocéis les razones que motiven a los vuesos oponentes. Tamién sabéis que los vuesos líderes y los vuesos abogaos trabayaron duru y incansablemente mientres décades pa esaniciar los prexuicios, espublizar la verdá, reivindicar los vuesos derechos; y esos esfuercios nun fueron del tou en devanéu. Pero la conclusión final ye que vós mesmos tenéis de reivindicar los vuesos derechos. N'última instancia, la xusticia namái va ser el frutu del vuesu esfuerciu. La lliberación de los homosexuales namái puede llograse gracies al esfuerciu de los mesmos homosexuales.<ref>''Yearbook for sexual intermediates'', vol. 21.</ref>}} Nel ámbitu cultural tamién se reflexó esti clima reivindicativu. La llibertá de prensa qu'hubo mientres la [[República de Weimar]] facilitó que surdieren gran númberu de publicaciones sobre la homosexualidá. Mientres el [[Periodu d'enteguerres]] publicáronse trenta diarios, revistes y boletinos distintos dirixíos a homosexuales.<ref name="Herrn">{{cita llibru |autor= Herrn, Rainer |añu= 1999 |títulu= Anders bewegt. 100 Jahre Schwulenbewegung in Deutschland |edición= Waldschlösschen |idioma=alemán |editorial= MännerschwarmSkript Verlag |allugamientu= Hamburgu |páxina=80 |isbn= 3-828983-78-4}}</ref> Antes de ''Der Eigene'' (1896), [[Karl Heinrich Ulrichs]] publicara yá en 1870 la revista ''[[Urnings]]'', de la que namái s'editó un númberu.<ref>Kennedy, Hubert, y Karl Heinrich Ulrichs: «First theorist of homosexuality», en: ''Science and Homosexualities''. ed. Vernon Rosario (S. 26–45). Nueva York: Routledge, 1997.</ref> Apaecieron noveles y llibros de too tipu.<ref name="glbtq litXX">{{cita llibru |autor= Jones, James W. |añu-orixinal= 2002 |fecha=27 de xunetu de 2005 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.glbtq.com/literature/german_austrian_lit2_19c_20c.html |títulu= German and Austrian Literature: Nineteenth and Twentieth Centuries |idioma=inglés |editorial= glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu=mayu de 2008 }}</ref> En 1919 realizóse la primera de delles películes de temática homosexual, ''[[Anders als die Andern]]'' (Distintu a los demás), interpretada por [[Conrad Veidt]], que narra la historia d'un homosexual víctima de chantaxe, que desesperáu pide ayuda a un médicu famosu (interpretáu pol mesmu [[Magnus Hirschfeld]]) y termina suicidándose pola presión social.<ref>{{cita llibru |añu= 2003 |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.kino.com/video/item.php?product_id=841 |títulu= Different from the Others (Anders als die Andern). |idioma=inglés |editorial= Kino on Videu |fechaaccesu=mayu de 2008 }}</ref> La tema inspirar nos frecuentes chantaxes que los homosexuales sufríen na vida real por cuenta de la llexislación que los penalizaba. Y en 1921 fundóse'l grupu de teatru homosexual ''Theater des Eros''. Inclusive en 1920 compúnxose'l primer himnu homosexual, ''[[Das lila Lied]]'' (el cantar violeta).<ref name="Lareau">{{cita llibru| |autor= Lareau, Alan |añu= 2005 |mes= febreru |capítulu= enllace |urlcapítulu = https://web.archive.org/web/20071024184850/http://findarticles.com/p/articles/mi_m2822/is_1_28/ai_n13716972/print |títulu= Lavender songs: undermining gender in Weimar cabaré and beyond |idioma=inglés |editorial= BNET (copia d'Archive.org)}}</ref><ref>Wir sind, wie wir sind! - Homosexualität auf Schallplatte Teil I - Aufnahmen 1900 bis 1936, Bear-Family-Records, 2002, ISBN 3-89795-887-2.</ref> El Comité Científicu Humanitariu, lideráu por Hirschfeld, consiguió axuntar unes 5000 firmes de notables ciudadanos pidiendo la eliminación del [[artículu 175]] y llevó el pidimientu al [[Reichstag (parllamentu alemán)|Reichstag]] en 1898, pero nun foi almitida al ser namái sofitada pola minoría del [[Partíu Socialdemócrata d'Alemaña|Partíu Socialdemócrata]].<ref>{{cita llibru |autor= Lauritsen, John |coautor= David, Thorstad |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.triangles-roses.org/the_petition.htm |títulu= The Petition Against Paragraph 175 |idioma=inglés |editorial= Triangles roses |fechaaccesu=abril de 2008 }}</ref> En [[1929]] Hirschfeld consiguió convencer a un comité parllamentariu por que sometiera de nuevu al Reichstag un proyeutu de llei pa esaniciar l'artículu 175. Tolos delegaos de los partíos políticos alemanes, incluyíu'l [[Partíu Comunista d'Alemaña]], con esceición del [[Partíu Nacionalsocialista Alemán de los Trabayadores partíu nazi]], votaron a favor de la retirada del artículu 175 na votación del comité. Polo que'l parllamentu taba virtualmente a puntu de reformar el códigu, cuando'l [[crack de 1929|fundimientu de la bolsa]] de Nueva York, la crisis financiera qu'anició y les condiciones d'anexón d'[[Austria]] dieron al traste col nuevu proyeutu de llei.<ref name="Bastian">{{cita llibru |autor= Bastian, Till |añu= 2000 |títulu= Homosexuelle im Dritten Reich. Geschichte einer Verfolgung |idioma=alemán |editorial= Beck |allugamientu= Múnich |páxina=101 |isbn= 3-406-45917-X}}</ref> En 1930 producióse la primera [[Cambéu de sexo|reasignación de sexu]] de la historia. El pintor danés Einar Mogens Wegener (1882-1931) someter a cinco operaciones n'Alemaña, so la supervisión de Magnus Hirschfeld, tres les cualos tomó'l nome de [[Einar Mogens Wegener|Lili Elbe]]. {{VT|Institut für Sexualwissenschaft|Comité científicu humanitariu|Magnus Hirschfeld|Adolf Brand}} ==== Persecución nazi y fascista ==== {{AP|Persecución de los homosexuales na Alemaña nazi}} Toles meyores producíes mientres la república de Weimar viniéronse embaxo cola llegada del [[Adolf Hitler]] y el [[Partíu Nacionalsocialista Alemán de los Trabayadores partíu nazi]] al poder. Mientres la dómina [[nazi]], considerar a la homosexualidá una traza d'inferioridá y un defectu xenéticu que torgaba la perpetuación de la raza aria, polo que s'endurecer l'aplicación del [[artículu 175]] del [[códigu penal]] alemán, que dicía: {{Cita|Un actu sexual antinatural cometíu ente persones de sexu masculín o d'humanos con animales ye punible con prisión. Tamién puede disponese la perda de los sos derechos civiles.}} Los alemanes consideraos homosexuales fueron arrestaos, encarcelaos o internaos en [[campos de concentración]], al igual que los homosexuales de los territorios ocupaos, onde munchos fueron asesinaos. D'alcuerdu al historiador alemán [[Klaus Müller]], calcúlase qu'aproximao 100.000 homes fueron arrestaos ente 1933 y 1945.<ref name="Bastian"/> Aproximao la metá fueron encarcelaos; d'ellos, ente 15.000 y 10.000 fueron unviaos a campos de concentración, de los cualos solo sobrevivieron unos 4.000 al rematar la guerra. Un porcentaxe bien alto en comparanza con otros coleutivos por cuenta de los maltratos que sufrieron.<ref name="Bastian"/> [[Archivu:Pink triangle.svg|thumb|El [[Triángulu rosa]], símbolu impuestu polos nazis a los homosexuales nos campos de concentración.]] Los homosexuales dientro de los campos de concentración yeren identificaos con un [[triángulu rosa|triángulu invertíu de color rosa]]. A aquellos homosexuales qu'amás yeren [[xudíos]] obligábase-yos a usar una [[estrella de David]] que'l so triángulu invertíu yera rosa. Esti símbolu, en memoria del estermín nos campos de concentración, ye usáu na actualidá por asociaciones que lluchen contra la [[discriminación]] por motivos d'orientación sexual.<ref name="Bastian"/> Polo xeneral, puede afirmase que'l lesbianismu como tal nun foi escorríu pol sistema, a pesar de que xuristes aisllaos ciscaben un castigu y el movimientu lésbico y feminista fuera prohibíu. Esisten informes de casos individuales de lesbianes que fueron secuestraes y llevaes a prostíbulos nos campos de concentración, pero los fechos son tan vagos —y en dellos casos contradictorios— que se duldó de la so autenticidá.<ref name="LesbIIIReich">{{cita llibru |autor= USHMM |fecha=19 de febreru de 2008 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005478 |títulu= Lesbians and the Third Reich |idioma=inglés |editorial= United States Holocaust Memorial Museum |ubicación= Washington, D.C. |fechaaccesu=mayu de 2008 }}</ref> Naturalmente hubo lesbianes nos campos de concentración, pero condergaes por otros delitos.<ref>Pa más información vease {{cita llibru |autor= Schoppmann, Claudia |añu= 1996 |títulu= Days of masquerade: the lives of lesbians during the Third Reich |idioma=inglés |editorial= [[Columbia University Press]] |isbn= 3922166946 |fechaaccesu=mayu de 2008}}; {{cita llibru |autor= Schikorra, Christa |añu= 2001 |títulu= Kontinuitäten der Ausgrenzung. „Asoziale“ Häftlinge im Frauen-Konzentrationslager Ravensbrück |idioma=alemán |editorial= Metropol |otros = tesis doctoral de la LA TO Berlin |allugamientu= Berlin |isbn= 3-932482-60-3}}</ref> Les dificultaes específiques de les lesbianes mientres la Guerra fueron debíes a l'amenaza de persecución, que produció una gran inseguridá llegal y social, y sobremanera a la prohibición de realizar trabayos «de prestíu» a muyeres. Toles muyeres quedaron en consecuencia apostraes a mano d'obra barata, lo que nel casu de les lesbianes, ensin ayuda del sueldu d'un home, foi especialmente duru pa la so sobrevivencia.<ref name="LesbIIIReich"/> N'Austria, onde la homosexualidá femenina yera illegal, el númberu de xuicios y los castigos impartíos fueron pocu importantes, yá que na mayoría de los casos nun se llegó nin siquier a imponer la pena mínima prevista pola llei y de cutiu concedíase la [[llibertá condicional]].<ref>{{cita llibru |autor= Schoppmann, Claudia |añu= 1999 |títulu= Verbotene Verhältnisse. Frauenliebe 1938-1945 |idioma=alemán |editorial= Querverlag |allugamientu= Berlin |isbn= 3-89656-038-7}}</ref> Dempués de la guerra, el citáu artículu 175 siguió vixente en dambes Alemanias hasta finales de la década de 1960. De cuenta que los homosexuales que sobrevivieren a los campos de concentración nazis podíen ser arrestaos nuevamente so la mesma llei.<ref name="glbtq-175">{{cita llibru |autor= Kaczorowski, Craig |añu-orixinal= 2004 |fecha= 13 d'avientu de 2006 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.glbtq.com/social-sciences/paragraph_175.html |títulu= Paragraph 175 |idioma=inglés |editorial= glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |ubicación= Chicago |fechaaccesu=mayu de 2008 }}</ref> Inclusive en 1998 cuando'l [[Bundestag|parllamentu alemán]] aprobó una llei p'anular les sentencies inxustes impuestes mientres l'alministración de la xusticia penal nazi, dos grupos fueron escluyíos de l'anulación integral: los [[deserción|desertor]] del exércitu y los homosexuales.<ref name="Bastian"/> D'esa manera torgábase-yos a los sobrevivientes homosexuales los procedimientos destinaos a llimpiar el so estigma llegal y a percibir les compensaciones poles inxusticies sufiertes, como sí asocedió col restu víctimes. Nun foi hasta l'añu 2002 cuando dicha llei modificóse, pa incluyir a los homosexuales. De la mesma los aliaos fascistes d'Alemaña llevaron a cabu la so propia persecución d'homosexuales. N'Italia la persecución de los gais empezó na década de 1940. So la dictadura fascista de [[Benito Mussolini]], dellos homosexuales fueron unviaos a un exiliu internu, a llugares como diminutes islles italianes.<ref>{{Cita web |url= http://www.williamapercy.com/wiki/images/Italy.pdf |títulu= Italy |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2008 |autor= Wayne R. Dynes |obra= Encyclopedia of Homosexuality |idioma=inglés }}</ref> En [[Francia]], el [[réxime de Vichy]] tamién introdució lleis en contra de los homosexuales.<ref name="Sternweiler">{{cita llibru| |autor= AA.VV. |añu= 1997 |editor= Sternweiler, Andreas; Hannesen, Hans Gerhard |títulu= Goodbye to Berlin? 100 Jahre Schwulenbewegung |idioma=alemán |editorial= Verlag Rosa Winkel |ubicación= Berlín |isbn= 3-86149-062-5}}</ref> Mientres n'España'l réxime [[franquismu|franquista]] promulgó lleis pa escorrer y encarcelar a los homosexuales. En principiu modificó la llei de [[Llei de Folgazanes y Maleantes]] por qu'incluyera a los homosexuales y recluyilos en campos de trabayu y colonies agrícoles que yeren auténticos campos de concentración, como'l de [[Tefía]] na isla de [[Fuerteventura]].<ref>{{Cita web |año= 1954 |url= http://www.boe.es/datos/imagenes/BOE/1954/198/A04862.tif |títulu= BOE n° 198, 17 de xunetu de 1954 |obra= BOE |fechaaccesu=17 de xunetu de 2008}}</ref> Dempués en 1970, promulgaría la [[llei sobre peligrosidá y rehabilitación social]] qu'imponía penes de prisión o internamientu en correccionales psiquiátricos, que tuvo vixente hasta 1979 nel periodu de transición a la democracia. {{VT|Llista rosa}} ==== Persecución na URSS y otros países comunistes ==== {{AP|Persecución de la homosexualidá na URSS|Socialismu y derechos LGBT}} Contemporáneamente a la persecución nazi tuvo llugar una persecución menos conocida, pero non menos devastadora, na [[Xunión Soviética]]. Paradóxicamente la base que motivó la persecución yera bien similar a la de los nazis, esto ye, el conceutu pseudobiológico de «dexeneración». Consideraben que la homosexualidá yera un alifaz, amestada a la decadencia moral y física de la corrupta burguesía. La homosexualidá non yá yera una actividá contra la naturaleza sinón tamién contra la sociedá socialista y, como tal, tenía que ser erradicada de tol territoriu soviéticu. Polo que s'introdució en 1934 el ''artículu 121'' nel códigu penal de la URSS, que dicía:<ref>{{Cita web |url= http://www.williamapercy.com/wiki/images/Russia.pdf |títulu= Russia and USSR |fechaaccesu=31 d'ochobre de 2008 |autor= Wayne R. Dynes |obra= Encyclopedia of Homosexuality |idioma=inglés}}</ref> {{Cita|1.- La rellación sexual d'un home con otru home (sodomía) va penalizar cola privación de llibertá por un periodu d'hasta 5 años.<br />2.- Sodomía agravantes. Si aplicárase violencia física, amenaces, practicar con un menor o abusara de la superioridá con daquién dependiente va penar con privación de llibertá d'hasta 8&nbsp;años.}} Cientos de millares de persones fueron internaos en [[gulag]]s por homosexualidá, d'onde munchos nunca tornaron por cuenta de la brutalidá a la que fueron sometíos. Llexislaciones similares enllantar en tolos países de la [[Pactu de Varsovia|órbita soviética]] y [[China]]. Amás la homosexualidá foi usada frecuentemente como arma nes lluches polítiques de la URSS p'acusar a los adversarios políticos y urdir planes contra ellos. {{VT|Homosexualidá en Rusia}} === Asia === {{VT|Homosexualidá ya islam}} Na mayoría de los países musulmanes llueu s'abandonó la tolerancia medieval de la homosexualidá y fuéronse enllantando puntos de vista más estrictos ya intolerantes sobre la so práctica, pasando a ser escorrida como un delitu aplicando la [[xaria]]. Según les distintes escueles d'interpretación xurídica, los [[madhab]]s, estableciéronse condenes que diben dende la simple multa o latigazos, a penes de prisión o de muerte; según los llugares. La visión de la homosexualidá de casi toles sociedaes asiátiques recibió a partir del sieglu XVII una fuerte influencia de la opinión occidental, entós bastante negativa, principalmente per mediu de dos víes. En primer llugar la llexislación [[colonialismu|colonial]], inglesa y holandesa principalmente, qu'introdució les lleis contra la sodomía d'estes [[metrópolis]] nes sos colonies. Per otru llau, cuando los gobiernos de los países asiáticos decidieron modernizalos nel sieglu XIX adoptando les ciencies y la teunoloxía occidentales, importaron de la psicoloxía europea de la dómina la creencia de que la homosexualidá tratar d'un desorde mental. Amás tamién influyeron les creencies espublizaes polos misioneros cristianos na zona. Esto fizo que sociedaes tradicionalmente tolerantes cola homosexualidá como la india o la china camudaren negativamente la so actitú. En China amás sería decisiva la opinión del comunismu qu'instauró una [[Socialismu y derechos LGBT#China: 1949 - 2008|persecución nel país]] en cuanto producióse la so ascensión al poder y creóse la [[República Popular China]] en 1949, que nun agambaría hasta 1997 y 2001 cuando se retiró la homosexualidá del códigu penal y la llista china d'enfermedaes mentales respeutivamente. === África Subsaḥariana y los Mares del Sur === Hasta'l sieglu XX, los rellatos sobre'l [[África Subsaḥariana]] afirmaben que la homosexualidá nun esistía nel continente. Escontra 1920 empezaron a apaecer informes qu'afirmaben lo contrario y empezóse a falar de la homosexualidá institucionalizada» ente los pueblos africanos, que ponía l'acentu nes diferencies de poder, edá y función, más que nel placer sexual o eróticu. Antropólogos modernos afirmen que ye lo contrario, que ye la sexualidá heterosexual la que ta institucionalizada, esistiendo una obligación de casase y tener fíos. Nes sociedaes [[patriarcal]]es africanes los homosexuales pueden caltener rellaciones con otros homes, mientres éstes sían invisibles a la sociedá. Esisten tamién innumberables rellatos sobre costumes lésbiques, incluyendo'l casu de [[Lesothu]], onde dos muyeres pueden casase, pasando una d'elles a tomar el papel d'home.<ref name="Aldrich"/> La situación camudó hacia 1900 col [[colonialismu]]. Primeramente pola apaición de grandes concentraciones de trabayadores temporeros, que se rexuntaben sobremanera nes mines y que llevó a l'apaición de matrimonios ente homes y rapazos, que les sos ceremonies y regles yeren similares a les heterosexuales. El costume siguió hasta a lo menos la década de 1980.<ref name="Aldrich"/> Pero'l cambéu más fondu inducíu pol colonialismu foi la introducción de la [[moralidá victoriana]], les [[cristianismu|relixones cristianes]] y [[islam|islámica]], y les [[llei de sodomía|ley de sodomía]] que convirtieron nel sieglu XXI l'África Subsaḥariana nuna de les zones más homofóbicas del planeta. Esisten numberosos informes de viaxeros y antropólogos que falen sobre la homosexualidá n'[[Oceanía]]. La figura del ''[[mahu]]'' de [[Tahití]], que ta documentada dende 1789 nun informe de [[William Blight]], del ''[[fakaleiti]]'' de [[Tonga]] o los ''[[fa'afafine]]'' de [[Samoa]] ye similar al de los [[dos espíritus]] americanos: homes que tomen el papel de muyeres na sociedá. En [[Ḥawai]] esistía la institución del ''[[aikane]]'', mozos que sirvíen a xefes tribales tantu n'asuntos políticos como sexuales y que yeren respetaos como persones influyentes. N'Australia taba estendida'l costume de que l'hermanu de la novia sirviera de sustitutu sexual al futuru home, hasta que los novios tuvieren n'edá de casase.<ref name="Aldrich"/> En [[Papúa Nueva Guinea|Papúa]] ye conocíu'l casu de los [[etoro]], que creen que los mozos precisen beber el semen de los mayores pa llograr fuercia vital. L'estudiu de la homosexualidá n'Oceanía influyó de forma importante nel estudiu modernu del fenómenu n'[[Occidente]], amosando qu'una perceición distinta ye socialmente posible.<ref name="Aldrich"/> A pesar d'ello, la colonización tamién influyó na llexislación de la zona y, por casu, la homosexualidá ye castigada con penes d'hasta 14 años de cárcel en [[Papúa Nueva Guinea]].<ref>{{Cita web |año= 2008 |url= http://www.hrw.org/en/node/79347 |títulu= Papua New Guinea |obra= Human Rights Watch |fechaaccesu=28 de febreru de 2009 |idioma=inglés}}</ref> === América === ==== EE. XX. ==== {{AP|Homosexualidá nos Estaos Xuníos}} Los [[Estaos Xuníos]] heredaron la llexislación de sodomía del [[Reinu Xuníu]] y los colonos [[puritanos]] llevaron los sos prexuicios contra los homosexuales.<ref>Charles Kaiser, ''The gay metropolis'', páx. 19; Fone, páx. 327.</ref> De les trelce colonies iniciales namái [[Georgia (Estaos Xuníos d'América)|Georgia]] escarecía de llei contra la sodomía, y casi toles posteriores fueron adoptando la ''[[Buggery act (1533)|Buggery act]]'' del [[derechu anglosaxón]]. Tres la independencia los estaos caltuvieron les lleis de sodomía, que xeneralmente condergaben a pena de muerte les práutiques homosexuales ente homes. Tamién yeren punibles na mayoría de los estaos los actos homosexuales ente muyeres hasta finales del sieglu XX, pero les persecuciones yeren bien rares y les penes solíen ser más benignes que les correspondientes al mesmu delitu ente homes. La Ilustración y la Revolución francesa traxeron un clima de lliberalismu, que llevó a dellos estaos norteamericanos n'abolir la pena de muerte pa la sodomía. Nel so llugar impúnxose la pena de 10&nbsp;años de cárcel y la confiscación de bienes; sicasí, n'otros como Carolina del Sur, los sodomites podíen ser condergaos a pena de muerte hasta 1873.<ref>Molly McGarry, y Fred Wasserman: ''Becoming visible: an illustrated history of lesbian and gay life in twentieth-century America''. Nueva York (Penguin Studio), 1998. ISBN 0-670-86401-3. Páx.&nbsp;32.</ref><ref>Fone, páx. 332. <!-- Enllaz muertu: [http://www.gayhistory.com/rev2/factfiles/ff1786.htm 1786: Pennsylvania drops death penalty;] Enllaz muertu: [http://www.gayhistory.com/rev2/words/buggery.htm Buggery.]--> </ref> Tres l'apaición del [[psicoanálisis]] la homosexualidá empezó a tratase como un desorde psiquiátricu, los homosexuales yeren internaos voluntariamente o a encomalo en psiquiátricos y sometíos a [[terapia de reorientación sexual]], qu'incluyía la [[terapia d'iñerizu]] con [[Terapia de choques|electro-choques]] ya inclusive la [[lobotomía]]. Mientres los dos primeros tercios del sieglu XX l'aceptación de la homosexualidá sufrió vaivenes según la sociedá pasara por un periodu más o menos conservador. En 1924 apaeció fugazmente la primer organización pa reivindicar los derechos civiles de los homosexuales, la ''[[Society for Human Rights]]'', pero foi rápido desarticulada pola policía. El [[Informe Kinsey]] sobre la sexualidá del home (1948) y la muyer (1953), que foi unu de los primeros n'encetar científicamente les temes de la homosexualidá y bisexualidá ente otros de la sexualidá humana polo xeneral, tuvo un gran espardimientu dientro y fora de los círculos científicos. La publicación del primer tomu, ''Comportamientu sexual del home'', resultó una sorpresa pa la sociedá al afayar que les práutiques homosexuales nun yeren fenómenos marxinales y que yeren realizaes por un porcentaxe considerable de la población. ==== América Llatina ==== El tratamientu xurídicu de la homosexualidá y la reconocencia de derechos civiles a los homosexuales na rexón foi bien desemeyada nel tiempu. Ente que dellos países sumáronse tempranamente al cercu del códigu penal napoleónicu y despenalizaron les práutiques homosexuales nel [[sieglu&nbsp;XIX]]; como [[Brasil]] (1830), [[Méxicu]] (1871), [[Guatemala]] (1871) y [[Arxentina]] (1886); dalgunos fueron despenalizándola a lo llargo del [[sieglu XX]], como'l [[Perú]] (1924), y otros esperaron hasta'l [[sieglu XXI]] pa llevantar la prohibición, como [[Puertu Ricu]] (2005), [[Panamá]] (2008) y [[Nicaragua]] (2008), casi coles mesmes qu'otros estaos empezaben a reconocer el derechu a la unión civil de les pareyes del mesmu sexu; cabo destacar el casu de [[Venezuela]], nel que la homosexualidá nunca foi penalizada. La primer organización de reivindicación de derechos pa los homosexuales de Llatinoamérica, [[El nuesu Mundu]], fundar n'Arxentina en 1967, y llueu foi siguida por otres como los [[Frente de Lliberación Homosexual (Arxentina)|Frentes de Lliberación Homosexual d'Arxentina]] y de [[Frente de Lliberación Homosexual (Méxicu)|Méxicu]] (1971), el [[Coleutivu de Lliberación Homosexual]] (Méxicu, 1972), la [[Comunidá del Arguyu Gai]] (Puertu Ricu, 1974) y la [[Comunidá Homosexual Arxentina]] (1984). === Movimientu homófilo === {{AP|Movimientu homófilo}} El movimientu homófilo» foi'l [[movimientu homosexual]] que surdió tres la [[Segunda Guerra Mundial]], aproximao ente 1945 y finales de la década de 1960.<ref name="Aldrich"/> El nome «homófilo», del griegu [[filia|φιλία]] (filia, amor), foi adoptáu por estos grupos como alternativa a la pallabra [[homosexual]], pa enfatizar l'amor en llugar del sexu, y alloñar de la imaxe negativo y estereotipao del homosexual sexualmente promiscuo. La pallabra foi creada por [[Karl-Günther Heimsoth]] na so tesis doctoral de 1924, ''Hétero y homófilia''. Pretendíen consiguir l'aceptación de los homosexuales y convertise en miembros respetables de la sociedá al traviés de dos medios: la conocencia científica de la homosexualidá y tratar de convencer a la sociedá de que, a pesar de les diferencies que s'amenorgaben al ámbitu priváu, los homosexuales yeren normales y de fiar.<ref name="Aldrich"/> Considerar a estos grupos políticamente moderaos y cautelosos en comparanza colos movimientos LGBT tanto precedentes como colos que-yos asocedieron. Hubo dalguna esceición más radical como'l comunista norteamericanu [[Harry Hay]]. Sicasí, pocos taben dispuestos a salir del armariu, yá que s'arriesgaben a ser encarcelaos na mayoría de los países occidentales y la homofobia imperaba na opinión pública de la dómina. Nesti periodu formaron delles organizaciones homófilas en diversos países d'Europa y América como la holandesa [[COC Nederland|COC]], los daneses [[Forbundet af 1948]] y [[International Homosexual World Organisation]]; les norteamericanes [[Mattachine Society]] y [[Daughters of Bilitis]]; y los ingleses [[Homosexual Law Reform Society]] y [[Campaign for Homosexual Equality]]. Una de les principales xeres que realizaron los grupos homófilos foi la de publicar revistes qu'espublizaren les conocencies científiques sobre homosexualidá y trataren la tema dende un puntu de vista positivu, ente estes publicaciones destacaron [[Der Kreis]], [[Arcadie (revista)|Arcadie]] y [[ONE, Inc.]] El términu homófilo cayó en desusu col cayente del movimientu y les sos organizaciones al surdir el [[movimientu de lliberación gai]] a partir de 1969. === Disturbios de Stonewall === {{AP|Disturbios de Stonewall|Movimientu de lliberación LGBT}} Les autoridaes de Nueva York mientres los años sesenta amosaben la so intolerancia negando la llicencia pa sirvir alcohol a los chigres que yeren frecuentaos por homosexuales como mediu de represión d'esta clase de locales. Como éstos sirvíen alcohol de toes formes, teníase una escusa pa realizar redaes policiales regularmente y acosar a los veceros. El [[28 de xunu]] de [[1969]] una d'estes irrupciones nel chigre [[Stonewall Inn]] en Christopher Street nel [[Greenwich Village]] desencadenó'l llevantamientu violentu de los homosexuales contra les fuercies policiales nunos disturbios que duraron tres díes nes cais. A pesar de la revuelta los asaltos policiales en Nueva York nun terminaron colos disturbios de Stonewall. El 8 de marzu de 1970 la policía detuvo nel Snake Pit, otru chigre gai del Greenwich Village, a 167 persones. L'incidente tuvo una tráxica consecuencia porque unu de los deteníos, un mozu arxentín, por mieu a perder el so visáu, saltó pela ventana y mancóse gravemente.<ref>{{Cita web |url=http://www.cs.cmu.edu/afs/cs/user/scotts/ftp/bulgarians/stonewall.txt |títulu=Back to Our Future?}}</ref> Los historiadores [[Dudley Clendinen]] y [[Adam Nagourney]] describieron la situación de los homosexuales n'EEXX ante de la rebelión del Stonewall Inn de la siguiente forma: {{cita|Yeren una lexón secreta, que se conocía pero refugábase, ignorábase, de la cual ríase y que se despreciaba. Y como conocedores d'un secretu, ellos teníen una ventaya que yera una desventaxa tamién, a diferencia d'otros grupos minoritarios d'Estaos Xuníos. Yeren invisibles. A diferencia de afroamericanos, muyeres, nativos americanos, xudíos, irlandeses, italianos, asiáticos, hispanos o cualesquier otru grupu cultural que lluchaba pol respetu y la igualdá de derechos, los homosexuales nun teníen marques físiques o culturales, nin un idioma nin dialeutu común que pudiera identifica-yos ente sigo... o ante los demás. Pero esa nueche, per primer vegada, esa aquiescencia habitual convertir en resistencia violenta... Dende esa nueche la vida de millones de gais y lesbianes, y l'actitú escontra ellos de la cultura mayoritaria na que vivíen, camudó rápido. La xente empezó a apaecer en públicu como homosexuales esixendo respetu.<ref>Clendinen, páx. 12.</ref>}} L'historiador [[Nicholas Edsall]] establez la siguiente comparanza: {{cita|Stonewall comparóse con munchos actos de protesta y desafíu radical na historia d'América como'l [[motín del té]]. Pero quiciabes la comparanza más acertada seya la referida al comportamientu de [[Rosa Parks]] cuando se negó a sentase nun asientu pa negros del autobús de Montgomery, Alabama, n'avientu de 1955, lo qu'acabó provocando'l movimientu pro derechos civiles modernu. Meses dempués de Stonewall surdieron grupos radicales de lliberación gai y revistes en numberoses ciudaes y campos universitarios d'América y dempués nel norte d'Europa.<ref>Edsall, p. 333.</ref>}} [[Archivu:Flying rainbow flag at Taiwan Pride 20041106.jpg|thumb|Bandera del arguyu gai esventolexando.]] Los sucesos de la madrugada del 28 de xunu de 1969 nun fueron el primer enfrentamientu de los homosexuales cola policía, nin en [[Nueva York]] nin n'otros llugares. Yá hubiera [[disturbios de la cafetería Compton's|disturbios na cafetería Compton's]] en 1966 y na [[Black Cat Tavern]] de [[Los Angeles]] por una redada en 1967.<ref>Witt et al., páx. 210.</ref> Sicasí diverses circunstancies convirtieron en memorables los disturbios de Stonewall. L'allugamientu del llugar favoreció'l so ésitu, con cais estreches que daben ventaya a los manifestantes sobre la policía.<ref name="memory">Elizabeth Armstrong, y Suzanna Crage: «Movements and memory: the making of the Stonewall myth», artículu en ''American Sociological Review'', 71 (5), páx.&nbsp;724-752.</ref> Amás munchos de los participantes y residentes de Greenwich Village pertenecíen a organizaciones polítiques y pudieron movilizar a una comunidá gai grande y cohesionada nes selmanes posteriores a les revueltes. Asina esta aición tuvo muncho más impautu na comunidá gai, más allá d'un sentimientu de solidaridá al curtiu plazu, convirtiéndose nel puntu de partida del [[movimientu de lliberación LGBT]], al provocar la unión de los homosexuales n'organizaciones como'l [[Frente de Lliberación Gai]] o la [[Gay Activists Alliance]]. Pero quiciabes la faceta más destacable de los disturbios de Stonewall seya la so propia conmemoración, qu'anició los eventos añales del [[Día Internacional del Arguyu LGBT]],<ref name="memory"/> que la so celebración anguaño rexunta a cientos de miles de persones en tol mundu defendiendo los sos derechos. Asina, los disturbios de Stonewall quedaron pa la historia como un finxu y un símbolu del empiezu na llucha polos derechos de los homosexuales.<ref>Molly McGarry, y Fred Wasserman: ''Becoming visible: an illustrated history of lesbian and gay life in twentieth-century America''. Nueva York (Penguin Studio), 1998. ISBN 0-670-86401-3. Páx.&nbsp;6, 17 y siguientes, y 33.</ref> L'ésitu y consecuencies de los disturbios de Stonewall deber en gran midida al cambéu de mentalidá xeneral de la sociedá nos años sesenta, promovida pola revolución sexual, el movimientu feminista y la llucha polos derechos civiles de les minoríes raciales. Stonewall representa un puntu d'inflexón na organización de los coleutivos y la interconexón de la subcultura gai, camudando radicalmente'l so programa políticu. Ente que los activistes de les xeneraciones anteriores llucharen sobremanera por una mayor aceptación, les xeneraciones siguientes a Stonewall van esixir la reconocencia social, la integración y equiparación de derechos completa. Tamién se producieron cambeos nel llinguaxe, el términu homosexual» que caltenía connotaciones negatives provenientes de la psiquiatría foi refugáu por munchos homosexuales americanos de los años setenta, al igual que l'[[eufemismu]] «[[homófilo]]»; nel so llugar retomar nel llinguaxe cultu, ensin les connotaciones negatives, la pallabra «[[gai]]» (n'[[Idioma inglés|inglés]]: allegre), que curiosamente hasta entós fuera usada polos detractores de la homosexualidá.<ref>Molly McGarry, y Fred Wasserman: ''Becoming visible: an illustrated history of lesbian and gay life in twentieth-century America''. Nueva York (Penguin Studio), 1998. ISBN 0-670-86401-3. Páx.&nbsp;160.</ref> Y que nun tardaría n'introducise n'otros idiomes. === Yera del sida === La era del [[sida]] empezó oficialmente'l 5 de xunu de 1981, cuando'l Centru pa la Prevención y Control d'Enfermedaes (d'Estaos Xuníos) convocó una conferencia de prensa onde describió cinco caso de [[neumonía]] en Los Ánxeles.<ref name="MMWR19810605">[http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/june_5.htm «Morbility and mortality weekly report»], artículu nel sitiu web CDC.gov del 5 de xunu de 1981.</ref> Al mes siguiente rexistráronse dellos casos de [[sarcoma de Kaposi]]. Magar que los médicos conocíen tanto la neumonía por ''[[Pneumocystis carinii]]'' como'l sarcoma de Kaposi, l'apaición conxunta de dambos en dellos pacientes llamó-yos l'atención. La mayoría d'estos pacientes yeren homes homosexuales sexualmente activos.<ref>«New homosexual disorder worries officials», artículu n'inglés de L. K. Altman nel diariu ''The New York Times'' del 11 de mayu de 1982.</ref> Y la mayoría morrió en pocos meses. Por cuenta de l'apaición d'unes manches de color arrosáu nel cuerpu de los infestaos, la prensa empezó a llamar al sida «peste rosa», apuntando amás a los homosexuales, anque llueu se fixo notar que tamién la carecíen otros coleutivos como los inmigrantes haitianos n'Estaos Xuníos, los usuarios de drogues inyectables, los receptores de tresfusiones sanguínees y les muyeres heterosexuales.<ref>Centers for Disease Control (CDC): [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/6811853 PMID 6811853 «Opportunistic infections and Kaposi's sarcoma among haitians in the United States»], artículu na revista ''MMWR Morb Mortal Weekly Report'', 31 (26): páxs.&nbsp;353-354 y 360-361.</ref> [[Archivu:Red Ribbon.svg|thumb|El llazu coloráu, símbolu internacional de la llucha contra'l sida.]] Hasta 1984 desconocíase la causa y sostuviéronse diverses teoríes sobre la posible causa del sida. La teoría con más sofitu foi que'l sida yera causáu por un virus. La evidencia que sofitaba esta teoría yera, básicamente, [[epidemioloxía|epidemiolóxica]]. En 1983 un grupu de nueve homes gais con sida de Los Ánxeles, que tuvieren pareyes sexuales de mancomún, incluyendo a otru home en Nueva York que caltuvo rellaciones sexuales con trés d'ellos, sirvieron como base pa establecer un patrón d'andada típica de les enfermedaes infeicioses. Esta hipótesis finalmente llevó a afayar el [[VIH]] y pudo empezar a investigar el so tratamientu y orixe. La teoría más reconocida anguaño sobre l'orixe del sida, sostién que'l [[VIH]] provién d'un virus llamáu «virus d'inmunodeficiencia en simios» ([[VIS]]), equivalente al VIH y que causa síntomes similares al sida n'otros [[primates]]. Pasaría al ser humanu debíu al consumu de la carne d'estos animales y empezáu a estendese na población africana mientres el sieglu XIX. Nun principiu la comunidá gai foi culpada de l'apaición y posterior espansión del sida n'Occidente. Inclusive dellos grupos relixosos llegaron a afirmar que'l sida yera un castigu de Dios a los homosexuales (esta creencia entá ye popular ente ciertes minoríes de creyentes cristianos y musulmanes). Otros acusaron al estilu de vida malváu» de los homosexuales como responsable de la enfermedá. Tou ello anque darréu súpose que nel so orixe n'África l'espardimientu produxérase principalmente per vía heterosexual. Sía que non, la relativamente rápida espansión de la enfermedá nes comunidaes homosexuales, xuníu a que la mayoría de los primeros enfermos conocíos nes sociedaes occidentales yeren homosexuales, avivó diches creencies. En dicha espardimientu aceleráu tuvo un factor d'importancia'l fechu de que l'usu del [[preservativu|condón]] yera pocu habitual ente los homosexuales, por considerase namái un métodu anticonceutivu. Los prexuicios descritos supunxeron un pasu tras na aceptación del fechu homosexual. Toles víctimes de la enfermedá nos primeros momentos sufrieron una estigmatización,<ref>[http://data.unaids.org/pub/GlobalReport/2006/2006_GR_CH04_en.pdf «The impact of AIDS on people and societies»], artículu (en [[PDF]]) en ''2006 Report on the global AIDS epidemic'', UNAIDS.</ref> que foi doble nel casu de los homosexuales. Y los coleutivos de víctimes tuvieron que realizar esfuercios y collaborar cola comunidá médica en campañes pa dar a conocer les verdaderes causes y formes de tresmisión de la enfermedá, con oxetu de desterrar la llerza y acabar asina cola discriminación. Per otru llau, la [[epidemia]] causó un gran impautu na comunidá gai, yá que gran parte d'una xeneración viose afeutada y los sobrevivientes tuvieron que ver cómo compañeros y amigos finaben antes de l'apaición de los tratamientos [[antirretroviral]]ye. Supunxo coles mesmes un cambéu nes costumes sexuales de la mayoría; cuando se conocieron les víes d'andada tuviéronse qu'incorporar midíes de proteición, xeneralizándose l'usu del condón. === OMS: Nun ye una enfermedá === Cola apaición del [[psicoanálisis]] na [[años 1890|década de 1890]] producióse un cambéu na perceición de la homosexualidá d'una parte de les sociedaes occidentales, dexaron de ver a los homosexuales como viciosos, pecadores o delincuentes pa pasar a ser enfermos mentales. Lo que lloñe de ser una meyora supunxo un empeoramientu, yá que non yá había que trepar colos fanáticos relixosos y los políticos represores, sinón tamién colos psiquiatres y les más diverses teoríes sobre la materia. Los homosexuales, inclusive nos llugares onde nun yera delitu, corríen el riesgu de que se-yos intentara «curar». Munchos homosexuales de tol mundu fueron internaos voluntariamente o a encomalo en [[hospital psiquiátricu|psiquiátricos]] y sometíos a lesives [[terapia de reorientación sexual|terapies de reorientación sexual]], mientres la mayor parte del sieglu XX. El [[17 de mayu]] de [[1990]] producióse unu de los finxos de la historia LGBT, la [[Organización Mundial de la Salú|O.M.S]] retiró la homosexualidá de la ''[[CIE-9|clasificación estadística internacional d'enfermedaes y otros problemes de salú]]''.<ref name="OMS-APA">{{Cita web |autor= Isabel F. Lantigua |añu= 21 de xunu de 2005 |url= https://www.elmundo.es/elmundosalud/2005/06/21/neuropsiquiatria/1119356356.html |títulu= Los psicólogos nieguen que la homosexualidá seya una enfermedá |obra= elmundo.es |fechaaccesu=29 de xunetu de 2007}}</ref> Esta esclusión de la llista d'enfermedaes mentales foi siguida pol restu de les organizaciones médiques del mundu: el [[Reinu Xuníu]] fixo lo propio en 1994, siguíu pol Ministeriu de Salú de la [[Federación Rusa]] en 1999 y la Sociedá China de Psiquiatría en 2001.<ref>[http://www.cbsnews.com/stories/2001/03/07/world/main277027.shtml «China more tolerant toward gais»], artículu nel sitiu web ''CBS News'' (de Beixín) del 7 de marzu de 2001.</ref> Esta decisión tuvo un precedente en 1973 cuando l'[[American Psychological Association|Asociación Estauxunidense de Psiquiatría]] (APA) modificó'l estatus anterior de la homosexualidá, votando de manera unánime sacar la homosexualidá de la seición «esviaciones sexuales» de la segunda edición del ''[[Manual diagnósticu y estadísticu de los trestornos mentales]]'' (el [[Manual diagnósticu y estadísticu de los trestornos mentales|DSM]]-II).<ref>[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,904053,00.html «An instant cure»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070126194717/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,904053,00.html |date=2007-01-26 }}, artículu nel ''Time Magazine'' del 1 d'abril de 1974.</ref> Esta decisión confirmóse oficialmente por mayoría simple (58%) de los miembros xenerales de la APA en 1974, que decidieron sustituyir esi diagnósticu pola categoría más nidia de «perturbaciones na orientación sexual», que se sustituyiría na tercer edición (el DSM-III), pol términu ''[[Orientación sexual egodistónica|homosexualidá egodistónica]]'', que terminó esaniciándola de la llista na revisión de la mesma edición (DSM-III-R) en 1986. La APA agora namái considera los trestornos d'aceptación de la orientación sexual mesma como unu de los trestornos sexuales non especificaos».<ref>[http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/facts_mental_health.html «Fechos alrodiu de la homosexualidá y la salú mental»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210202132451/http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/facts_mental_health.html |date=2021-02-02 }}, artículu n'inglés nel sitiu web Psychology.UCDavis.edu.</ref> Dende entós los homosexuales yá nun pueden ser discriminaos por considerar los enfermos o trastornados, nin tienen que sufrir les peligroses terapies de reorientación sexual, anque los detractores de la homosexualidá sigan considerando que se retiró de la llista non por criterios científicos sinón poles presiones polítiques de les organizaciones homosexuales.<ref>[http://www.conoze.com/doc.php?doc=1590 «La homosexualidá nun ye lo que yera», artículu de [[César Vidal]] nel sitiu web ConoZe.com.</ref> [[Archivu:World_laws_pertaining_to_homosexual_relationships_and_expression.svg|thumb|300px|'''Situación llegal de la homosexualidá nel mundu'''<br> '''Homosexualidá llegal''' {{Lleenda|#002255|Matrimoniu homosexual}} {{Lleenda|#0066FF|Uniones civiles}} {{Lleenda|#CCCCCC|Ensin uniones civiles}} {{Lleenda|#90c|Reconocencia de matrimonios homosexuales realizaos n'otros países}} '''Homosexualidá illegal/acutada''' {{Lleenda|#decd87|Restricciones a la llibertá d'espresión y asociación}} {{Lleenda|#f9dc36|Penalidá ''[[de iure]]'', mas non aplicada ''[[de facto]]''}} {{Lleenda|#ec8028|Pena de cárcel}} {{Lleenda|#e73e21|Cadena perpetua}} {{Lleenda|#800000|Pena de muerte}}]] === Derechos civiles y matrimoniu === {{AP|Llexislación sobre la homosexualidá nel mundu|Matrimoniu ente persones del mesmu sexu}} El [[movimientu LGBT]] lleva lluchando y trabayando pa consiguir la equiparación de derechos dende'l final del sieglu&nbsp;XIX. Y la [[Declaración Universal de los Derechos Humanos]] recoyó esta reivindicación: {{cita|''Tolos seres humanos nacen llibres ya iguales en dignidá y derechos'' y, dotaos como tán de razón y conciencia, tienen de portase fraternalmente los unos colos otros.}} {{cita|Toa persona tien los derechos y llibertaes proclamaos nesta Declaración, ''ensin distinción dalguna de raza, color, sexu, idioma, relixón, opinión política o de cualesquier otra índole, orixe nacional o social, posición económica, nacencia o cualesquier otra condición''.|Artículos 1 y 2 de la [[s:Declaración Universal de los Derechos Humanos|Declaración Universal de los Derechos Humanos]]}} Una vegada que n'Europa y casi toa América consiguióse la despenalización de la homosexualidá (non ensin dificultaes; en países como EE.UU tuvo que ser el [[Tribunal Supremu de los Estaos Xuníos|Tribunal Supremu]] el que derogara les lleis de sodomía que persistíen en [[2003]]), la siguiente reivindicación a los finales del [[sieglu&nbsp;XX]] y l'empiezu del [[sieglu&nbsp;XXI]], amás de lluchar pola despenalización de la sodomía nel restu del mundu, foi consiguir la reconocencia de les [[unión civil|uniones civiles]] y el [[matrimoniu ente persones del mesmu sexu]]. Oldearíense asina los derechos de les pareyes homosexuales al los del les heterosexuales en materies como [[Heriedu (Derechu)|heriedu]], accesu a cobertories sociales de la pareya o beneficios fiscales. El primer estáu del mundu en llegalizar los matrimonios homosexuales fueron los [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu nos Países Baxos|Países Baxos]] en [[2001]], produciéndose'l primer matrimoniu nel conceyu d'Ámsterdam el [[1 d'abril]] d'esi mesmu añu. Siguieron a Holanda en reconocer los matrimonios homosexuales [[Matrimoniu del mesmu sexu en Bélxica|Bélxica]] (2003), [[Matrimoniu del mesmu sexu n'España|España]] y [[Matrimoniu del mesmu sexu en Canadá|Canadá]] (2005), [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu en Sudáfrica|Sudáfrica]] (2006), [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu en Noruega|Noruega]] y [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu en Suecia|Suecia]] (2009), [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu en Portugal|Portugal]], [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu n'Islandia|Islandia]], [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu n'Arxentina|Arxentina]] (2010), [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu en Dinamarca|Dinamarca]] (2012) y [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu n'Uruguái|Uruguái]] y [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu en Francia|Francia]] (2013); amás de 6 estaos de los [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu nos Estaos Xuníos|Estaos Xuníos]] y [[Méxicu, D. F.]] Nos [[Estaos Xuníos]] sigue la llucha xudicial y política. Los primeros matrimonios del país fueron de resoluciones xudiciales que, tres llargos procesos xudiciales, acabaron cola derogación de la discriminación en dichos estaos. Mientres n'estaos como [[Vermont]] y [[Nueva Jersey]] aprobóse una forma d'unión civil con derechos similares al matrimoniu (anque con restricciones). El matrimoniu ente persones del mesmu sexu ye reconocíu nel [[Distritu de Columbia]] y por 32 estaos: [[Alaska]], [[Arizona]], [[California]], [[Carolina del Norte]], [[Colorado]], [[Connecticut]], [[Delaware]], [[Ḥawai]], [[Idaho]], [[Illinois]], [[Indiana]], [[Iowa]], [[Maine]], [[Maryland]], [[Massachusetts]], [[Minnesota]], [[Nevada]], [[New Hampshire]], [[Nueva Jersey]], [[Nueva York]], [[Nuevu Méxicu]], [[Oklahoma]], [[Oregón]], [[Pennsylvania]], [[Rhode Island]], [[Utah]], [[Virxinia]], [[Virxinia Occidental]], [[Vermont]], [[Washington (estáu)|Washington]], [[Wisconsin]] y [[Wyoming]]. A ellos hai que sumar el Distritu de Columbia.,<ref>{{Cita web |url=http://www.dosmanzanas.com/2014/10/el matrimoniu igualitariu-yá-ye-llegal-en-arizona-y-wyoming.html |títulu=http://www.dosmanzanas.com/2014/10/el matrimoniu igualitariu-yá-ye-llegal-en-arizona-y-wyoming.html}}</ref><ref>{{Cita web |autor= [[El País]] |url= https://www.elpais.com/articulo/sociedad/Iowa/respuende por/bodes/gay/elpepusoc/20090403elpepusoc_7/Tes |títulu= Iowa respuende por les bodes gais |fecha=[[3 d'abril]] de 2009 |fechaaccesu=18 d'abril de 2009}}</ref><ref>{{Cita web |autor= [[Público (España)|Público]] |url= https://www.publico.es/internacional/217232/vermont/cuartu/llegaliza/matrimoniu/gai/eeuu |títulu= El votu históricu de Vermont llegaliza'l matrimoniu gai |fecha= [[8 d'abril]] de 2009 |fechaaccesu= 18 d'abril de 2009 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20091016231819/https://www.publico.es/internacional/217232/vermont/cuartu/llegaliza/matrimoniu/gai/eeuu |fechaarchivu= 16 d'ochobre de 2009 }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.dosmanzanas.com/2014/10/estaos-xuníos-idaho-nevada-y-colorado-sumir al matrimoniu igualitariu.html |títulu=http://www.dosmanzanas.com/2014/10/estaos-xuníos-idaho-nevada-y-colorado-sumir al matrimoniu igualitariu.html}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.dosmanzanas.com/ |títulu=http://www.dosmanzanas.com/}}</ref> amás ta reconocíu en tres jurisdicción tribales: nes tribus [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu nes xurisdicciones tribales d'Estaos Xuníos|Coquille, Suquamish, y Odawa]]respeutivamente.<ref>{{Cita web |autor= [[Advocate]] |añu= 2011 |url= http://www.advocate.com/News/Daily_News/2011/08/04/SameSex_Marriage_Becomes_Llegal_in_Washington_at_Least_One_Part/ |títulu= Same-Sex Marriage Becomes Llegal in Washington (at Least One Part) |fecha= 4 d'agostu de 2011 |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120410052953/http://www.advocate.com/News/Daily_News/2011/08/04/SameSex_Marriage_Becomes_Llegal_in_Washington_at_Least_One_Part/ |fechaarchivu= 10 d'abril de 2012 }}</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/us_elections_2008/7711127.stm «California bans same-sex marriage»], artículu n'inglés nel sitiu web ''BBC News'' (Londres) del añu 2008.</ref> L'alderique sigue abiertu en gran parte del mundu. Mientres dellos países tán llegalizando uniones civiles d'homosexuales con idéntiques carauterístiques a les heterosexuales (dalgunes d'elles estremándose namái nel nome dau a la unión, pa nun llamala matrimoniu), otros tán aprobando fórmules entemedies que reconocen dellos derechos pero acuten otros. Dellos activistes y abogaos de derechos civiles consideren qu'estes restricciones son un exemplu de la [[tiranía de la mayoría]].<ref>{{Cita web |títulu=Spring fever |obra=Bill and Kent's place on the Web |url=http://billandkent.com/blog/archives/000802.htm |fechaaccesu=8 de payares de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130513021209/http://billandkent.com/blog/archives/000802.htm |fechaarchivu=2013-05-13 }}</ref><ref>{{Cita web |títulu=Matt Daniels, president of the traditionalist Alliance for Marriage, condemned the decision. |obra=NewsFeed Researcher |url=http://newsfeedresearcher.com/rss/idn2006.10.29.11.58.50.jsp#hdng1 |fechaaccesu=8 de payares de 2006}}</ref> == Ver tamién == * [[Cronoloxía de la historia LGBT]] * [[Movimientu gai]] * [[Historia del lesbianismu]] * [[Censura homofóbica]] == Notes == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * Bullough, Vern L., et al (ed.): [https://web.archive.org/web/20060221073022/http://williamapercy.com/pub-Stonewall.htm ''Before Stonewall: activists for gay and lesbian rights in historical context''.] Nueva York, Londres y Oxford: Harrington Park Press, 2002. ISBN 978-1-56023-192-9 * Cantarella, Eva: «Etica sessuale y diritto. L'omosessualità maschile a Roma», en revista ''Rechtshistorisches Journal'', 4, 1987, páxs. 263-292. * {{cita llibru|apellíos=Cante |nome=Richard C. |títulu=Gay men and the forms of contemporary US culture |editorial=Ashgate Publishing. ISBN 0-7546-7230-1 |añu=March 2008 |allugamientu=London}} * Chauncey, George: [http://www.amazon.com/dp/0465026214 ''Gai New York: gender, culture, and the making of the gay male world, 1890–1940.''] Nueva York: BasicBooks, 1994. * Dalla, Danilo: ''Ubi Venus mutatur. Omosessualità y diritto nel mondo romanu''. Milano: Giuffrè, 1987. * Dover, Keneth: ''Greek homosexuality''. Vintage Books, 1978. ISBN 0-394-74224-9. * Dynes, Wayne R. (ed.): [https://web.archive.org/web/20060222150409/http://williamapercy.com/pub-EncyHom.htm ''[[Encyclopedia of homosexuality]].'']''.[[Encyclopedia of homosexuality]].'' Nueva York y Londres: Garland Publishing, 1990. ISBN 978-0-8240-6544-7 * Frasca, Rosella: ''Educazione y formazione a Roma:storia, testi, immagini''. Italia: Dédalu. * Halperin, David: ''One hundred years of homosexuality: and other essays on greek love''. Routledge, 1989. ISBN 0-415-90097-2. * Hubbard, Thomas K.: ''Homosexuality in Greece and Rome''. [[University of California Press]], 2003. ISBN 0-520-23430-8. * Johansson, Warren, y William A. Percy: [https://web.archive.org/web/20060221073017/http://williamapercy.com/pub-Outing.htm ''Outing: shattering the conspiracy of silence.''] Nueva York and London: Haworth Press, 1994. ISBN 978-1-56024-419-6 * McNeill, John (sacerdote xesuita). ''La chiesa y l'omosessualità''. Milán: Mondadori, 1979. * Meeker, Martin: [https://web.archive.org/web/20061211073557/http://www.press.uchicago.edu/cgi-bin/hfs.cgi/00/167324.ctl ''Contacts desired: gay and lesbian communications and community, 1940s-1970s.''] Chicago: [[University of Chicago Press]], 2006. * Parkinson, Richard: «Homosexual desire and Middle Kingdom Literature», en: ''The Journal of Egyptian Archaeology'', 81, 1995. * Percy, William A.: [https://web.archive.org/web/20051231063015/http://www.williamapercy.com/pub-Ciscar.htm ''Pederasty and pedagogy in archaic Greece''], Urbana and Chicago: University of Illinois Press, 1996. ISBN 978-0-252-06740-2. * Stein, Marc (ed.): [http://www.amazon.com/dp/0684312611/ ''Encyclopedia of lesbian, gai, bisexual, and transgendered history in America.''] (3 volúmenes). Nueva York: Charles Scribners' Sons, 2003. * Wilhelm, Amara Das: ''Tritiya-prakriti: people of the third sex - understanding homosexuality, transgender identity, and intersex conditions through hinduism''. Xlibris Corporation, 2003. * ''Wir sind, wie wir sind! - Homosexualität auf Schallplatte Teil I - Aufnahmen 1900 bis 1936''. Bear-Family-Records, 2002, ISBN 3-89795-887-2 {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia LGBT|Historia LGBT]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] tiiyl7eib20qdisdfm8uy4n7igv2h21 0 162649 4379595 4364668 2025-06-26T10:09:23Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379595 wikitext text/x-wiki La '''homosexualidá n'Alemaña''' tuvo carauterizada, especialmente mientres la [[Persecución de los homosexuales na Alemaña nazi|persecución nazi]] y los dos décades tres la creación de la [[República Federal d'Alemaña]], por una llexislación discriminatoria y la persecución. Mientres los años 1999 a 2005, sol gobiernu de coalición de [[Alianza 90/Los Verdes|verdes]] y [[SPD|socialdemócrates]], Alemaña convirtióse nun país relativamente tolerante na reconocencia de la igualdá de derechos pa los homosexuales. Per otra parte, a pesar de les condiciones adverses, Alemaña ye l'orixe del [[movimientu LGBT]] nes primeres décades del sieglu XX, años nos que se creó una floreciente subcultura gai y lésbica, que tendría una gran influencia nos movimientos LGBT posteriores. Una perspeutiva de la historia LGBT alemana puede vese nel [[Schwules Museum]] de Berlín, una institución única nel mundu dedicada al caltenimientu y espardimientu de la historia LGBT. == Los celtes == {{AP|Homosexualidá ente los antiguos celtes}} Los primeros pobladores conocíos de lo que na actualidá ye Alemaña fueron los pueblos [[celtes]]. De les sos costumes solo queden los escasos rellatos de griegos y romanos. Dada la so estensión, ye bien probable que les sos costumes fueren bien distintes en distintes zones xeográfiques. Aristóteles menta nel so ''[[Política]]'' (Llibru 2, Capítulu IX) que los celtes practiquen la [[pederastia]].<ref name="Spencer">{{cita llibru |autor= Spencer, Colin |añu= 1996 |títulu= Homosexuality. A history | editorial = Fourth Ta |ubicación= Londres |isbn= 1-85702-447-8}}</ref> Nel sieglu I edC, [[Diodoro Sículo]] escupuliciar de los costumes de los celtes: {{cita|Los homes son muncho más aficionaos al so propiu sexu; chaos sobre pieles, prestar con un amante a cada llau. Lo más estraordinario ye que nun tienen el menor recato nin dignidá; ufiertar a otros homes ensin la menor compunción. Amás, esti comportamientu nun ye despreciáu o consideráu vergonzosu: al contrariu, si unu d'ellos ye refugáu por otru al que s'ufiertó, ofiéndese.|Diodoro Sículo, mentáu en David F. Greenberg<ref>{{cita llibru |autor= Greenberg, David F. |capítulu= enllace | urlcapítulu = https://books.google.com/books?id=tSJkCFH11YcC&pg=PA111&lpg=PA111&dq=%22the+men+are+much+keener+on+their+own+sex%22&source=web&ots=nZC-1eReig&sig=48O9dJ2Vm8sMqtSg6_yp1EUR4Jw#PPA111,M1 |títulu= The Construction of Homosexuality |añu= 1988 | editorial = [[University of Chicago Press]] |isbn= 0226306283}}</ref>}} Lo que-y resultaba malo d'entender a Diodoro Sículo ye que los guerreros celtes nun consideraben escandalosu la [[pasivu (LGBT)|pasividá sexual masculina]], daqué que la sociedá romana consideraba per debaxo de la dignidá d'un home. La información de Diodoro provién de [[Posidonio]] y ta confirmada por otros autores como [[Estrabón]] y [[Atenéu]].<ref name="Greenberg">{{cita llibru |autor= Greenberg, David F. |títulu=The Construction of Homosexuality |añu= 1988 | editorial = University of Chicago Press |isbn= 0226306283 }}</ref> == Los xermanos == [[Ficheru:Ardre Odin Sleipnir.jpg|thumb|Representación del dios [[Odín]] acaballando'l so caballu [[Sleipnir]]. Imaxe na [[piedra de Ardre]] ([[Provincia de Gotland|Gotland]]).]] Los rellatos tresmitíos sobre los [[pueblos xermánicos]] son na so mayoría 200 o 300 años posteriores a los fechos y fueron realizaos por autores cristianos. Estos evidentemente escribieron los rellatos trescalaos nun pensamientu xudeocristianu nel que la homosexualidá yera condergada como pecáu y ye bien probable que deformarán les hestories según el so propiu pensamientu.<ref name="Viking Answer Lady">{{cita llibru |autor= |fecha= 26 d'abril de 2008 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.vikinganswerlady.com/gayvik.shtml |títulu= Homosexuality in Viking Scandinavia |idioma= inglés | editorial = the Viking Answer Lady |fechaaccesu= abril de 2008 }}</ref> Los pueblos xermánicos despreciaben la homosexualidá pasiva, que consideraben al mesmu nivel qu'a les muyeres, los babayos» y los esclavos, y glorificaban la camaradería guerrera ente homes.<ref name="Spencer" /> La homosexualidá taba estrechamente xunida al conceutu del ''[[níð]]'', que básicamente significa «envidiosu», «malinu», pero que tamién puede tener les connotaciones de «amuyeráu», «cobarde», «débil».<ref name="Viking Answer Lady" /><ref>Pa más información vease [[:en:N%C3%AD%C3%B0|Níð]] (n'inglés) y [[:de:Neidingswerk|Neidingswerk]] (n'alemán) na Wikipedia</ref> El derechu [[Islandia|islandés]], el ''[[Grágás]]'',<ref name="graugans">{{cita llibru |autor= Heusler, Andreas |añu= 1937 |títulu= Isländisches Recht - Die Graugans |idioma= alemán |allugamientu= Weimar}}</ref> considera delitu llamar a daquién ''ragan'', ''strodinn'' o ''sordinn'', pallabres que definen a homes homosexuales activos y pasivos.<ref name="gbehrenberg2">{{cita llibru |autor= Bleibtreu-Ehrenberg, Gisela |añu= 1978 |títulu= Tabu Homosexualität - Die Geschichte eines Vorurteils |idioma= alemán |allugamientu= Frankfurt/Main}}, páxina 164</ref> El derechu [[Noruega|noruegu]], el ''[[Gulathingslov]]'',<ref name="gulathing2">{{cita llibru |autor= Meißner, Rudolf |añu= 1935 |títulu= Norwegisches Recht - Das Rechtsbuch des Gulathings |idioma= alemán |allugamientu= Weimar}}, páx. 123</ref> inclúi ente los insultos que son delitos el «dexase usar de forma lasciva por otru home». El derechu de [[Bergen]] y de les islles tamién inclúi como falto'l «ser un magu o tener rellaciones con otru home (''kallar ragann'')».<ref name="birkinsel1">{{cita llibru |autor= Meißner, Rudolf |añu= 1950 |títulu= Stadtrecht des Königs Magnus Hakonarson für Bergen - Bruchstücke des Birkinselrechts und Seefahrerrechts der Jónsbók |allugamientu= Weimar}}, páxs. 65, 105, 347, 349, 437</ref> Lo mesmo puede dicise del ''[[Frostathingslov]]'' de Noruega,<ref name="frostothing1">{{cita llibru |autor= Meißner, Rudolf |añu= 1939 |títulu= Norwegisches Recht - Das Rechtsbuch des Frostothings |idioma= alemán |allugamientu= Weimar}}, páx. 193 y siguientes</ref> la [[Llei Sálica]],<ref name="salian">{{cita llibru |autor= Ekhardt, Karl August |añu=1955 |títulu= Die Gesetze des Merowingerreiches - Band 1: Pactus legis Salicae: Recensiones Merovingicae |idioma= alemán |allugamientu= Gotinga}}, páx. 95</ref> les lleis anglosaxones<ref name="anglosaxon">{{cita llibru |autor= Ekhardt, Karl August |añu= 1958 |títulu= Gesetze der Angelsachsen |idioma= alemán |allugamientu= Gotinga}}, páx. 33</ref> y el derechu de [[Xutlandia]]<ref name="danish">{{cita llibru |autor= Wilda, Wilhelm Eduard |añu= 1831 |títulu= Das Gildenwesen im Mittelalter |idioma= alemán |allugamientu= Halle}}, páxs. 122, 130, 132 y sig., 139, 140 y sig., 144</ref> Sicasí, nos países escandinavos hai noticies de sacerdotes travestidos y amuyeraos.<ref name="Spencer" /> L'autor [[David F. Greenberg]] llega inclusive a interpretar nel so llibru ''The Construction of Homosexuality'' que [[Odín]] consiguía conocencies arcanes bebiendo [[semen]].<ref name="Greenberg" /> Tamién esiste un rellatu de [[Loki]] que, tresformáu en yegua, ye montáu por ''Svaðilfari'', un semental, y acaba dando a lluz a ''[[Sleipnir]]'', el maraviyosu caballu d'ocho pates de Odín. El fechu foi una mancha na reputación de Loki.<ref name="Viking Answer Lady" /> {{VT|Homosexualidá ente los viquingos}} == Los romanos == [[Ficheru:Dürer - Mort d'Orphée (1494).jpg|thumb|''La muerte de Orfeo'' (1494) de [[Alberto Durero|Durero]] (1471-1528). Na cinta colgada nos árboles lléese ''Orfeus der erst puseran'' («Orfeo, el primer sodomita»). El dibuxu fai referencia a la fin que [[Ovidio]] da a [[Orfeo]] na so ''[[Metamorfosis (Ovidio)|Metamorfosis]]'', na que [[ménade]]s [[tracia|tracies]] maten a garrotazos al músicu por dexar a les muyeres a favor de los rapazos.]] {{AP|Homosexualidá na antigua Roma}} L'este y el sur de lo qu'anguaño ye Alemaña, a lo llargo del [[Rin]] y [[Baden-Württemberg]] y [[Baviera]] meridionales, pertenecieron unos 300 años al [[Imperiu romanu]], a les provincies de [[Germania Cimera]], [[Germania Inferior]] y [[Recia]]. Ello ye que la ciudá de [[Tréveris]] foi capital alministrativa del [[Imperiu d'Occidente]] mientres los reinaos de [[Constantino II (emperador)|Constantino II]], [[Valentiniano I]], [[Graciano'l Mozu]], [[Magno Clemente Máximu]] y [[Valentiniano II]]. Como tal, eses árees beneficiar de les ventayes de la [[civilización romana]] y participaron dafechu de la so [[cultura romana|cultura]]. Los [[Imperiu romanu|romanos]] traxeron, xunto a los demás elementos de la so cultura, la so moralidá sexual.<ref name="glbtq roma">{{cita llibru |autor= [https://web.archive.org/web/http://www.glbtq.com/contributors/bio_266.html Rice, Eugene] |añu= 2004 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.glbtq.com/social-sciences/rome_ancient.html |títulu= Rome: Ancient |idioma=inglés | editorial = glbtq |fechaaccesu= 14 d'abril de 2007}}</ref> Na sexualidá romana yera más importante'l estatus que la persona. Asina, los homes podíen enfusar a mozos esclavos, eunucos y prostitutos, de la mesma forma qu'a esclaves, concubinas o prostitutes. Sicasí, nengún ciudadanu de reputación practicaría sexu con otru ciudadanu, nin dexaría qu'otru home enfusar, independientemente de la edá o'l estatus.<ref name="Priapo">{{cita llibru |autor= Anónimu |añu= 2006 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.identidades.org/literatura/priapeos.htm |títulu= Priapeos romanos. Antoloxía billingüe llatín-castellanu | editorial = Identidaes |fechaaccesu= 27 de mayu de 2007}}</ref> La distinción yera estricta ente l'homosexual activu (que dacuando se chaba con muyeres y dacuando con homes) y el pasivu, que yera vistu como servil y amuyeráu. Esta moralidá foi usada por casu contra [[Xuliu César|César]], que los sos supuestos escarceos col rei de [[Bitinia]] taben en boca de toa Roma.<ref name="glbtq romlit">{{cita llibru |autor= [https://web.archive.org/web/http://www.glbtq.com/contributors/bio_40.html Crompton, Louis] |añu= 2004 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.glbtq.com/literature/roman_lit.html |títulu= Roman literature |idioma= inglés | editorial = glbtq |fechaaccesu= 18 d'abril de 2007}}</ref> Polo xeneral, en Roma apoderaba una forma de [[Pederastia na Antigua Grecia|pederastia]] bien similar a la practicada polos griegos. El [[lesbianismu]] tamién yera conocíu,<ref name="glbtq roma" /> tantu na so forma sáfica, esto ye, ente muyeres femenines que compartíen el sexu con adolescentes —una especie de pederastia femenina—, como'l tribadismu, nel que muyeres d'aspeutu masculín desempeñaben actividaes masculines, incluyendo la llucha, la caza y la rellación con muyeres. == La llegada del cristianismu == La moralidá romana yá camudara escontra'l sieglu IV, nel que [[Amiano Marcelino]] critica amargamente les costumes sexuales de los [[taifali]], una tribu bárbara asitiada ente los [[Cárpatos]] y el [[Mar Negru]], que praticaba la pederastia d'estilu griegu.<ref name="Spencer"/> En 342 los emperadores [[Constantino II (emperador)|Constantino]] y [[Constancio II|Constancio]] introducieron una llei pa castigar la homosexualidá pasiva, posiblemente cola [[capadura]], llei que foi ampliada nel 390 por [[Teodosio I el Grande|Teodosio]], que dexa quemar na foguera a tolos homosexuales pasivos que trabayaben en [[chamizu]]es. En 438 la llei foi ampliada a tolos homosexuales pasivos y nel 533 [[Xustinianu I|Xustinianu]] castigaba cualquier actu homosexual cola capadura y la foguera, llei que se fixo más estricta nel 559.<ref name="Aldrich">{{cita llibru |autor= |añu= 2007 |editor= Aldrich, Robert |títulu= Gleich und anders |idioma= alemán | editorial = Murmann |allugamientu= Hamburgu |isbn= 978-3-938017-81-4}}</ref> [[Ficheru:Paulus St Gallen.jpg|thumb|San Pablo nun manuscritu de les epístoles, d'entamos del sieglu IX (Württembergische Landesbibliothek, [[Stuttgart]]).]] Diéronse trés razones pa esti cambéu d'actitú. [[Procopio de Cesarea]], historiador de la corte de Xustinianu, consideró que tres les lleis había motivos políticos, yá que dexaron a Xustinianu esaniciar a enemigos políticos, quedase coles sos propiedaes y nun tuvieron muncha eficacia esaniciando la homosexualidá ente la xente corriente.<ref name="Spencer" /> La segunda razón y quiciabes la de más pesu, sería la estensión del [[cristianismu]] dientro de la sociedá romana, que foi asumiendo'l paradigma cristianu de que'l sexu tien de sirvir puramente pa la reproducción.<ref name="Aldrich" /> Colin Spencer, nel so llibru ''Homosexuality. A history'', avanza la posibilidá de qu'un ciertu sentíu de autoprotección de la sociedá romana en sufriendo dalguna epidemia (como la peste, por casu) aumentó la presión reproductiva sobre los individuos. Esti fenómenu taría combináu cola estensión del [[estoicismu]] nel Imperiu.<ref name="Spencer" /> El cristianismu tamién llegó nel sieglu III a les provincies xermanes. Los primeros obispaos fueron Tréveris, nel sieglu III, [[Colonia (Alemaña)|Colonia]], hacia l'añu 300, y [[Mainz]], nel sieglu IV. Hasta l'añu 313 nun hubo una doctrina común nel cristianismu sobre la homosexualidá,<ref name="Spencer" /> pero enantes [[Pablo de Tarsu|San Pablo]] yá criticara la homosexualidá como ''contra natura'': {{cita|Y de la mesma tamién los homes, dexando l'usu natural de les muyeres, encender nes sos concupiscencies los unos colos otros, cometiendo coses nefandas homes con homes, y recibiendo en sí mesmos el pagu que convieno al so tresmanamientu.|[[:Wikisource:ye:Biblia Reina-Valera 1602: 45.Romanos: 1|Biblia Reina-Valera 1602: 45.Romanos: 1]]}} Adulces los [[Padres de la Ilesia]] fueron creando un cuerpu lliterariu nel que se condergaba la homosexualidá y el sexu polo xeneral nos términos más enérxicos, lluchando contra una práctica común na sociedá de la dómina, incluyendo la primitiva Ilesia.<ref>El poeta [[Ausonio]] (310-395) tuvo una apasionada rellación con [[Paulino de Nola|San Paulino]], obispu de [[Nola]]. Nun se sabe si esi amor foi físicu, pero la pasión quedó afigurada nes cartes que s'escribíen. Les cartes de Ausonia, 43 años mayor que Paulino, tamién señalen la so murnia pol alloñamientu d'esti cuando intensifica la so vida cristiana. Inclusive [[San Agustín]] confesó amores homosexuales na so mocedá, anque más tarde refugaría esa lluxuria como pecaminosa (''Homosexuality. A history'' de Colin Spencer ISBN 1-85702-447-8).</ref> Per otra parte identificóse a la homosexualidá cola herexía dende bien llueu, non solo por causa de los costumes paganes, sinón tamién por cuenta de los rituales de delles [[Gnosticismu|sectes gnóstiques]] o del [[maniqueísmu]], que, según [[Agustín d'Hipona|San Agustín]], practicaben ritos homosexuales.<ref name="Spencer" /> El procesu de cristianización paralizar coles [[Invasiones xermániques]] de los sieglos IV y V y nun sería siguíu hasta que misioneros irlandeses volvieron nel sieglu VIII. == L'Alta Edá Media == [[Ficheru:Burning of Sodomites.jpg|thumb|<small>Quema per sodomía del caballeru de Hohenberg y el so sirviente delantre de la muralla [[Zúrich]] en 1482. Ilustración del ''Chronik der Burgunderkriege'' (hai. 1483; Crónica de les guerres burgundies) de Diebold Schilling.</small>]] A finales del sieglu VI y principios del VII apaecen por toa Europa los [[penitenciariu (llibru)|penitenciarios]], manuales que prescribíen castigos pa los distintos pecaos y faltes. Les penes prescrites varien tantu ente autores, dómines y países que resulta imposible faese una visión de conxuntu. Sicasí, en toos ellos condergaba'l sexu anal o oral, tanto homosexual como heterosexual. Por casu, el ''Finian'', un penitenciariu irlandés, conderga les rellaciones homosexuales ente adolescentes a dos años de penitencia; pa homes adultos el castigu ye de trés años. Dalgunos inclusive menten la homosexualidá y la masturbación femenina, considerando l'aición especialmente grave si realizar con ayuda de dalgún oxetu, anque los castigos nun son severos. Inclusive la masturbación ye castigada con tres meses d'[[ayunu]] nel manual del arzobispu [[Teodoro de Canterbury]].<ref name="Spencer" /> En 965 [[Burkhard von Worms]], obispu de [[Worms (topónimu)|Worms]], editó'l ''Direutorium'' con una serie de regles pa «''vixilar el cuerpu y curar l'alma''». Les entrugues que fai l'arzobispu son sorprendentemente detallaes, tantu cuando fala del sexu heterosexual como del homosexual, llevando al autor Gotthard Feustel a afirmar que'l relixosu sabía esautamente de lo que taba falando. Pa Brukhard von Worms la homosexualidá, la [[masturbación]] y el [[bestialismu]] formaben un solu pecáu, la [[sodomía]].<ref name="Feustel">{{cita llibru |autor= Feustel, Gotthard |añu=1995 |títulu= Die Geschichte der Homosexualität |idioma= alemán |editorial= Albatros |allugamientu= Leipzig |isbn= 3-491-96077-0}}</ref> La Ilesia tamién dedicó munchos esfuercios a esaniciar el pecáu nefando» dientro de les sos files. El [[Sínodu de Tours]] ordenó en 567 que nengún monxu nin sacerdote durmiera nuna cama con otru pa evitar la tentación. A partir d'esi momentu los monxos tendrán de dormir toos nuna gran sala so la vixilancia del [[abá]]. Exemplu d'estes medranes ye [[Walafrido Strabo]] (809-843),<ref>''Strabo'' significa [[bizcu]] en llatín.</ref> fíu de padres probes, entra bien nuevu na comunidá del [[Monesteriu de Reichenau]], pa aportar a el preceptor de [[Carlos el Calvo]] y más tarde abá de Reichenau. La poesía de Strabo, unu de los llogros cume del [[Renacimientu carolinxa|renacencia cultural carolinxu]], tien clares traces homoeróticos, como'l poema que lu dedica al so «hermanu» Liutgers.<ref name="Feustel" /> Esta situación de relativa permisividad camudó parcialmente cuando nel sieglu XI el papa [[Gregorio VII]] consiguió que'l nomamientu de cargos eclesiásticos fuera potestá de la Ilesia y non de los poderes temporales. El trunfu del Papa foi en parte gracies a les actividaes de [[Pedro Damián]], que percorrió toa [[Europa]] ximelgando les mases a favor de la reforma de la Ilesia. Los testos de Damián yeren violentamente [[homofobia|homófobos]], hasta'l puntu de que Gregorio VII tuvo que llamalo al orde. Damián afirmaba que les rellaciones sexuales ente homes nun yeren debíes al instintu natural, un «simple» pecáu, sinón que yeren debíes a influencies del [[demoniu]]. Ye'l primeru que rellaciona la homosexualidá cola [[posesión demoníaca]], contra la que solo ayudaba la muerte por fueu.<ref name="Feustel" /> == La Baxa Edá Media == La relativa permisividad con que se vivía la homosexualidá n'Europa camudó nel sieglu XII. So influencia de les campañes contra los [[albigenses]] y [[valdenses]], de los que, como campaña de desprestrigio, la Ilesia Católica afirmaba que practicaben la sodomía, la rellación percibida ente homosexualidá y [[herexía]] empieza a estendese. Esta íntima rellación cola herexía sumir a la posesión demoníaca, como lo demuestra'l procesu por [[bruxería]] d'un home de [[Frankfurt del Main|Frankfurt]] en 1336. L'acusáu, probablemente so tortura, confesó que realizara'l ''[[osculum infame]]'' y que depués tuviera rellaciones sexuales col demoniu y con otros bruxos. El ''[[Malleus maleficarum]]'', el manual sobre bruxes por excelencia, confirmar, la sodomía yera un pecáu tan horrible qu'inclusive los demonios espantábense.<ref name="Feustel" /> Les lleis civiles tamién camudaron, condergando la sodomía a la foguera. Yá nel sieglu IX [[Carlomagno]] condergara a los sodomites a la decapitación y munchos estudiosos son de la opinión de que les lleis antisodomíticas nun llegaron a emplegase efeutivamente, pero historiador más recién atribúin esta impresión a la falta de documentación y d'estudiu de los documentos esistentes.<ref name="Feustel" /><ref name="Crompton" /> Crompton menta por casu la quema ordenada en 1277 pol rei [[Rodolfo I d'Alemaña]] de lord Haspisperch, un escuru miembru de la nobleza suiza, o la de Jan de Wette, un humilde artesanu cuchillero, en 1292 en [[Gante]].<ref name="Crompton">{{cita llibru |autor= Crompton, Louis |añu=2006 | títulu= Homosexuality & Civilization |idioma= inglés | editorial = Belknap |allugamientu= Cambridge y Londres |isbn= 0-674-02233-5}}</ref> Estes lleis emplegar de cutiu como arma política, tal como inaugurara [[Felipe IV de Francia]] contra los [[templarios]] a principios del sieglu XIV. Esisten innumberables exemplos n'[[Europa]], de los que puede mentase nel ámbitu alemán a Guillermu V, duque de Jülich, conde de Cambdrige y [[Peer of England]], que foi zarráu por sodomía polos sos propios fíos n'avientu de 1349. Guillermo foi lliberáu en xunu de 1351 gracies al pagu d'un rescate que realizó'l so hermanu, el [[arzobispu de Colonia]]. Un segundu casu ye'l del noble Konrad von Murach, del altu [[Palatináu]], qu'en 1466 foi forzáu a reconocer llibremente cometer el pecáu sodomítico. En realidá tuviera un problema de derechos col [[Pfalzgrafen bei Rhein]] y esta foi una forma de torar la so voluntá.<ref name="Aldrich" /> Hasta finales del sieglu XX tamién se creía que les muyeres fueren inoraes por estes lleis, pero estudio más recién amuesen que xuristes medievales, siendo'l primeru [[Cino da Pistoia]], interpretaron una escura llei de [[Diocleciano]] y [[Maximiano]], la ''Lex foedissiman'' de 287 ddC, de forma condenatoria pa les muyeres que teníen rellaciones sexuales con otres muyeres. En 1400 [[Bartholomeo de Saliceto]] referir a la ''Lex foedissiman'' condergando'l lesbianismu a la pena de muerte. Les ''Llectures'' de Saliceto convertir nuna referencia pa toa Europa hasta'l sieglu XVIII.<ref name="Crompton" /> == La Renacencia == [[Ficheru:De Constitutio criminalis Carolina (1577) 40.jpg|thumb|<small>Páxina del ''Constitutio criminalis Carolina'' (1577) na qu'apaez l'artículu 116 que trata sobre la sodomía.</small>]] Los castigos fueron aumentando y diversificándose a lo llargo de los sieglos XIII y XIV. A finales del sieglu XIII y principios del XIV les penes típiques pa un primer delitu de sodomía yeren la [[capadura]], latigazos y multes; pa los reincidentes, la pena solía ser de [[pena de muerte|muerte]] na foguera. En 1409, en Augsburgu, emplegaron una xaula na que zarraron a cuatro relixosos, que morrieron de fame y sei; el quintu foi «perdonáu» y quemáu na foguera. Polo xeneral, los relixosos sufríen penes menos severes o inclusive, como foi'l casu del [[vicariu]] Johannes Stocker de Basilea en 1475, acusáu d'abusar a unu de los neños del coru, yeren confiscados los sos bienes y a cencielles condergaos al [[destierru]]. En 1532, [[Carlos V del Sacru Imperiu Romanu]] creó una base llegal unificada pal castigu de la sodomía, confirmando na so ''[[Constitutio Criminalis Carolina]]'' costumes anteriores.<ref name="Aldrich" /> La llei caltuvo la so vixencia nel [[Sacru Imperiu Romanu-Xermánicu]] hasta finales del sieglu XVIII. El párrafu 116 diz: {{cita|Castigái asina al impúdico, cuando actúe contra natura.<br />Nel casu de qu'una persona actúe de forma impúdica con un animal, un home con un home, una muyer con una muyer, entós perdieron el derechu a la vida. Y va debese, según el costume, llevalos a la muerte pol fueu.|Constitutio Criminalis Carolina<ref>{{cita llibru| |autor= |añu-orixinal= 1533 |capítulu= Straff der vnkeusch, so wider die natur beschicht |editor= Ivo Schöffer |capítulu= enllace | urlcapítulu = https://web.archive.org/web/http://www.llv.li/pdf-llv-la-recht-1532__peinliche_halsgerichtsordnung__carolina_.pdf |títulu= Des allerdurchleuchtigsten großmechtigste<nowiki>[n]</nowiki> vnüberwindtlichsten Keyser Karls des fünfften: vnnd des heyligen Römischen Reichs peinlich gerichts ordnung … |otros= trescripción |allugamientu= Meyntz |fechaaccesu= marzu de 2008 }}; Traducción propia del orixinal: „''Straff der Vnkeusch, so wider die Natur beschicht. Jtem so ein mensch mit einem Viehe, Man mit Man, Weib mit Weib Vnkeusch treibenn, die habenn auch das leben Verwurckt. Vnt man solle sy, der gemeynen gewohnheit nach, mit dem feure vom lebenn zum tode richtenn.''“</ref>}} Polo xeneral nun paez qu'hubiera grandes persecuciones de sodomites nes ciudaes xermániques, anque se conocen procesos en [[Augsburgu]], [[Ratisbona]] y [[Basilea]]. Un casu estraordinariu representar [[Colonia (Alemaña)|Colonia]], la mayor ciudá alemana de la dómina, na que se formó una comisión especial en 1484 pa consiguir informaciones sobre'l pecáu nefando al traviés de los confesores. Sicasí, nun se conocen consecuencies rellacionaes cola investigación.<ref name="Aldrich" /> Na década de 1660 hubo una serie de persecuciones de bruxes y bruxos en [[Esslingen]] aniciaos pola denuncia de Hans Elsässer, un mozu de 17 años, qu'afirmó que'l demoniu había «''metíu la so cosa na so parte de tras [...] y emburriáu hasta que daqué moyáu y caliente introducir nél, nun dolía [...]''» Ye bien probable que nun fuera más que sentimientu de culpabilidá por rellación homosexuales que tuviera col aprendiz del so padre, Georg Scheffel. La denuncia, xunida a les ambiciones del maxistráu [[Daniel Hauff]], produció una [[caza de bruxes]] que causó unos 60 xuicios y que costó la vida a 32 persones, ente elles les de Hans Elsässer y Georg Scheffel.<ref>{{cita llibru| |autor=Robert Walinski-Kiehl |añu-orixinal= 2004 |capítulu= |editor= |capítulu= enllace | urlcapítulu = https://www.google.de/url?sa=t&source=web&ct=res&cd=7&url=http%3A%2F%2Feprints.libr.port.ac.uk%2Farchive%2F00000005%2F01%2FMasculinity4.pdf&ei=2V-RStvlLcnK_gaFwKCvAg&rct=j&q=Hexenverfolgung+Esslingen+Els%C3%A4sser&usg=AFQjCNFlhGRmTTUAB1TMHvlWrpvSNd8iaQ |títulu= Males, 'Masculine Honour' and Witch-Hunting in Seventeenth-Century Germany |otros= |allugamientu= |fechaaccesu= agostu de 2009 |}}</ref><ref>{{cita llibru| |autor=Maximilian Nonnenmacher |añu-orixinal= 2001 |capítulu= |editor= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.historicum.net/themen/hexenforschung/thementexte/magisterarbeiten/art/Erich_Mauritius/html/ca/2a52850f32/#21 |títulu= Die Haltung des Juristen Erich Mauritius bezüglich des Hexereidelikts 1660-1664 |otros allugamientu= Tübingen |fechaaccesu= agostio de 2009 }}</ref> [[Ficheru:Dürer - Männerbad.jpg|thumb|<small>Grabáu de [[Durero]] tituláu ''Männerbad'' («Bañu d'homes»), qu'una idea del aspeutu de los baños n'Alemaña mientres la renacencia.</small>]] Les investigaciones xudiciales dexaron entever el treme social y la subcultura sodomítica de la dómina. En Colonia, en 1484, el párrocu de la ilesia de San Martín cunta de determinaos llugares nel Heumarkt y edificios nel Leinwandsmarkt, dos grandes places, nos que s'axunten los sodomites, unos 200 según los sos cálculos. De Ratisbona sábese qu'hacia 1500 los sodomites axuntar en posaes, les letrinas de los monesterios y capiyes; les ilesies yeren emplegada de cutiu pa realizar contactos. Sicasí, en Augsburgu los sodomites axuntábense fora de les muralles de la ciudá, en tres baño públicos cercanos o en llocalidaes próximes, lo que daba pie a pasar la nueche. Los inculpaos atópense casi toos nes clases medies y el terciu inferior de la sociedá, quedando fuera les clases altes y los grupos marxinales, como prostituyíos, méndigos y vagamundos. Nel casu del procesu de Augsburgu, tratar de padres de familia. Si considérase que la homosexualidá dar por igual en toles capes sociales, ye de destacar que los gobiernos llocales intentaba exercer un control mayor sobre los grupos granible y reproductivu.<ref name="Aldrich" /> Matthias Mende, historiador del arte y curador de la coleición gráfica de los museos de [[Núremberg]], qu'escribió y collaboró en dellos llibros dedicaos a Durero, afirma que ye bien posible que [[Durero]], ensin dulda el meyor pintor del [[Renacimientu alemán]], pudiera ser [[bisexual]]. Mende basar en dellos nicios, siendo'l más importante una frase en griegu que l'amigu íntimu de Durero, [[Willibald Pirckheimer]], escribió nun autorretratu que'l primeru regaló-y: «''Mit dem erigierten Glied in den Anus des anderen''» (col miembru erectu nel cursu del otru).<ref>{{cita llibru |autor= Weiner, Monika |fecha= setiembre de 202 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.pm-magazin.de/de/heftartikel/druck_artikel.asp?artikelid=323 |títulu= War Dürer bisexuell? |otres entrevista con Matthias Mende |idioma= alemán | editorial = P.M. HISTORY |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> == De la Ilustración al sieglu XIX == === Llexislación === Mientres el sieglu XVIII los países europeos empezaron a modificar la so actitú frente a la homosexualidá. La idea de [[Cesara Beccaria]] de 1763 de que solo teníen de castigase los delitos con víctima foi aplicáu per primer vegada por [[Voltaire]] a los sodomites:<ref name="Feustel" /> {{cita|La sodomía, ente que nun haya violencia, nun puede ser responsabilidá de les lleis criminales. Nun viola'l derechu de nengún otru home. [...] Ye un viciu baxu, asquerosu, que'l so verdaderu castigu ye'l despreciu.''|Voltaire<ref>Traducción propia del orixinal: ''La sodomie, lors qu'il n'y a point de violence, ne peut être du ressort des lois criminelles. Elle ne viole le droit d'aucun autre homme. [...] C'est un vice bas, dégoûtant, dont la véritable punition est le mépris..''</ref><ref>{{cita llibru |autor= Voltaire |capítulu= enllace | urlcapítulu = https://books.google.de/books?id=mZUGAAAAQAAJ&pg=PA454&dq=Voltaire+sodomie&hl=es#PPA455,M1 |títulu= Œuvres complètes de Voltaire |páxina =455 |fecha= 1860 |idioma= francés | editorial = Hachette |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref>}} El [[códigu penal]] [[austria]]co introdució la homosexualidá en 1787 ente los delitos políticos», siendo los castigos la cárcel, trabayos forzaos o azotes, según el grau de «[[escándalu públicu]]», pero yá non la condena a muerte. [[Prusia]] fixo lo mesmo en 1794 nel so artículu 143, sustituyendo la pena de muerte por trabayos forzaos y cárcel de 6 meses a cuatro años y la perda mientres esi tiempu de los derechos civiles.<ref name="Schwulencity175" /> Tres la [[Revolución francesa|Revolución]], [[Francia]] introdució un nuevu [[códigu penal de Francia|códigu penal]] en 1791, el primer país européu que la so llexislación non mentar la homosexualidá, lo que significa que dexaba de ser delitu. El primeru en siguir l'exemplu francés foi [[Baviera]], qu'esanició en 1813 la homosexualidá del códigu penal. Siguiéronlu [[Württemberg]] en 1838, [[Braunschweig]] y [[Hannover]] en 1840. N'otros estaos xermanos, como [[Saxonia]], [[Oldemburgu]] y [[Turinxa]], la pena yera d'un añu de cárcel. En [[Baden (Alemaña)|Baden]] los xueces solo actuaben en casos d'escándalu públicu.<ref name="Feustel" /> === La cultura de la ilustración y el romanticismu === El [[Ilustración|pensamiento ilustráu]] yera [[mecanicista]] y suponía lleis naturales tres tolos procesos vitales. Unu d'ellos yera l'impulsu de caltenimientu de les especies, que se tresformaba, tantu nel home, como nos animales, na atraición pol sexu opuestu. Nel casu de la homosexualidá, significaba que, de forma similar a lo que pasaba mientres el [[onanismu]], l'home que tien sexu con otru en realidá ta imaxinándose a una muyer y de forma análoga sería'l casu de dos muyeres. Asina empieza a rellacionase la homosexualidá y l'onanismu, una y bones nenguna de los dos sirve pa la reproducción, como ponen de manifiestu [[Kant]] nel so ''[[Mataphysik der Sitten]]'' y el xurista [[Kakob Cella]].<ref name="Feustel" /> [[Ficheru:AvHumboldt.jpg|thumb|[[Alexander von Humboldt]] (1769-1859), pintáu por Joseph Karl Stieler en 1843]] Una de les personalidaes de la cultura más importantes del sieglu XVIII foi [[Johann Joachim Winckelmann]], consideráu'l iniciador del estudiu científicu de l'[[Arqueoloxía]] y la [[Historia del arte]]. Winkelmann tenía l'enfotu de los [[cardenal]]es romanos pal cuidu de les obres d'arte romanu de l'antigüedá y xaciábase colo más florío de l'aristocracia europea, incluyíu'l rei Federico II de Prusia. La so homosexualidá ye conocida peles encesu cartes qu'escribía a los sos amantes, pero foi despintada al públicu que nun aceptara del fechu. Tres la so muerte por asesinatu en 1768 en [[Trieste]], autores de la talla de Goethe y [[Gotthold Ephraim Lessing]] escribieron lloes na so memoria.<ref name="Feustel" /> Tres la lliberalización de les lleis en contra de la sodomía mientres la primer metá del sieglu XIX, un vieyu [[Goethe]] de 70 años y yá asitiáu na so fama dexóse editar dellos poemes homoeróticos dientro del so ''[[Diván d'Oriente y Occidente]]'', que retoma los motivos pederastes de los antiguos poetes perses. A pesar de que Goethe aseguró que l'amor ente'l poeta Hatem y el rapazu Saki yera platónicu, recibió fuertes crítiques d'otros poetes, como les d'[[Adelbert von Chamisso]].<ref name="Feustel" /> Un bon amigu de Goethe y unu de los científicos más importantes del sieglu XIX, [[Alexander von Humboldt]], yera homosexual.<ref>{{cita llibru |autor= Norton, Rictor |añu= 5 d'abril de 2005 |capítulu= enllace |urlcapítulu = https://web.archive.org/web/20070116132647/http://www.infopt.demon.co.uk/suppress.htm |títulu= The Suppression of Lesbian and Gay History |idioma= inglés |editorial= Gai History and Literature. |fechaaccesu= xunetu de 2008 }}</ref> A pesar de que dellos historiadores quixeron despintar esa faceta de Humboldt o amarutala d'amistá, [[Magnus Hirschfeld]] publicó en 1914 rellatos de persones que conocieren personalmente al científicu y que recordaben la so participación na subcultura gai de Berlín.<ref>{{cita llibru |editor= Dynes, Wayne R. |añu= 1990 |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.williamapercy.com/wiki/images/Humboldt.pdf |títulu= Encyclopedia of Homosexuality |idioma= inglés |editorial= Garland Pub. |fechaaccesu= xunetu de 2008 }}</ref> Una de les disputes más amargoses dientro de la [[lliteratura alemana]] foi l'[[asuntu Platen]], protagonizada por [[August von Platen-Hallermünde]] y [[Heinrich Heine]]. Von Platen, inspiráu por Goethe, escribiera unos poemes que fueron criticaos por Heine y [[Karl Immermann]] como clasicistes y anticuaos. El primeru sintióse ofendíu y l'asuntu foi ''in crescendo'', con von Platten acusando a Heine de [[Xudaísmu|xudíu]] (Heine convirtiérase al cristianismu pocu antes) y Heine a von Platen de sodomita. Desgraciadamente la disputa solo sirvió pa sacar los trapos puercos de dos marxinaos, un «sodomita» y un xudíu». Von Platen morrió nel exiliu italianu a los 39 años y, que se sepa, nunca llegó a vivir l'amor carnal con un home.<ref name="Feustel" /> Según cuenta [[Bernd-Ulrich Hergemöller]] na so semblante biográficu nel llibru ''Mann für Mann'', [[Nietzsche]] tuvo dellos amigos especiales, primero'l compositor fracasáu [[Heinrich Köselitz]] (1854-1918) y más tarde el pensador llibre [[semita]] [[Paul Rée]] (1849-1901). Les sos munches amistaes masculines llegaron a espertar rumores sobre los sos gustos antinaturales». L'asuntu ta pocu estudiáu y nun ta claru si estes rellaciones quedar n'amores platónicos, ejemplificadas nes apasionaes cartes que se caltuvieron, o si aportaron a físicos, arimándose de [[sífilis]] nun chamizu masculín italianu.<ref>{{cita llibru |autor= Hergemöller, Bernd-Ullrich |añu= 2001 |títulu= Mann für Mann |idioma= alemán |editorial= Suhrkamp}}</ref> === Homosexuales coronaos === ==== Federico II el Grande ==== [[Ficheru:FriedrichIIvonPreussenPesne1736.jpg|thumb|Federico II el Grande de mozu, de Antoine Pesne.]] Esisten barruntos fundaos sobre la homosexualidá de [[Federico II el Grande]] (1712-1786), rei de Prusia, pero nengún datu definitivu. Federico tuvo una infancia difícil, yá que el so padre, [[Federico Guillermu I de Prusia]], el Rei Sarxentu», yera un home estricto y griespo que creía que la educación d'un príncipe tenía de basase na disciplina, la homía y la carrera militar. Federico sicasí prefería la filosofía, la lliteratura y les artes, y recibió de la so madre una educación tan francesada que-y costaba falar alemán. Les diferencies col so padre llegaron a tal estremu que Federico intentó la fuga; n'albortando l'intentu, el padre ordenó axusticiar al teniente [[Hans Hermann von Katte]], el meyor amigu de Federico y quiciabes el so amante, por asistilo nos sos planes. La orde d'execución llevar a cabu nel [[fuerte de Küstrin]], el mesmu nel que s'atopaba presu Federico y ye posible que viera la execución pela ventana de la so celda.<ref name="Bruquetas">{{cita llibru |nombre = Fernando |apellíos = Bruquetas de Castro |enllaceautor = Fernando Bruquetas de Castro |título = Reyes qu'amaron como reines |añu = 2002 |editorial = La Esfera de los Llibros S.L. |isbn = 84-9734-076-0}}</ref> Nun recuperó la llibertá hasta los 21 años, tres la so mayoría d'edá. Casóse con [[Isabel Cristina de Brunswick-Bevern]] por imposición paterna, de la que nun tuvo fíos y que desterró a un castiellu remotu en xubiendo al tronu. Polo xeneral, Federico tenía una opinión bien probe de les muyeres, anque él mesmu llevantara rumores sobre les sos amantes femenines y la so vida disoluta. Esisten dos teoríes sobre esti comportamientu, la primera ye que'l rei yera homosexual, teoría defendida y espublizada por [[Voltaire]], y la segunda diz que'l rei yera impotente, yá que sufriría una operación de la que nun se tienen más datos, tal como afirma'l médicu suizu Johann Georg Zimmermann, que trató de volao al rei. Voltaire, antes de la so fuxida de [[Sanssouci]] en 1752, fuera un gran amigu de Federico ya inclusive pasó dos años en Berlín na corte. A la so vuelta a [[París]], Voltaire dexóse dellos comentarios escandalosos sobre a la vida del Rei, llamándolo una «atenta ramera» que se prestaba con paxes y cadetes, colos que realizaba la «segunda» función por cuenta de la so falta de aparatura.<ref name="Bruquetas" /> ==== Carlos I de Württemberg ==== [[Ficheru:König Karl von Württemberg Foto.jpg|thumb|Semeya del rei Carlos I de Württemberg, realizada por Georg Friedrich Brandseph (1826-1915).]] A principios de la década de 1880, el rei [[Carlos I de Württemberg]] (1823-1891) pasó una crisis de salú, tanto física como psíquica, y empezó a amosar un gran desinterés pol gobiernu del pequeñu reinu de [[Württemberg]]. Mientres esos años, el rei conociera y namorárase perdidamente de [[Charles Woodcock]], un curiosu norteamericanu d'orixe humilde que moraba n'Alemaña dende 1879. La influencia de Woodcock sobre'l caprichosu rei foi tal, qu'hacia 1885, cuando la reina [[Olga Nikolaevna de Rusia|Olga]] quería consiguir daqué del rei, facer al traviés del favoritu. Les frecuentes ausencies del rei —dende 1880 pasaba tolos iviernos nel sur de Francia, el norte d'Italia y llargues temporaes en [[Friedrichshafen]] a veres del [[llagu Constanza]]— fixéron-y pocu popular ente'l pueblu y la nobleza y munchos de los sos collaboradores tomábalu a mal la so rellación con un americanu recoyíu de la cai», que víen como a un aprovecháu, y la camarilla de norteamericanos que lu arrodiaben. L'estáu mental del rei foi empeorando adulces, de forma qu'en 1887 considerar dende Berlín que yá nun yera capaz de gobernar. N'ochobre de 1888 el rei dio a Woodcock el títulu de Freiherr von Savage y alzar a chambelán. Los periódicos empezaron a escupuliciase poles circunstancies nes que s'atopaba'l gobiernu de Württemberg; el primeru foi'l ''Münchener Neusten Nachrichten'', pero inclusive ''Le Figaro'' se regodeó nos detalles más escabrosos del asuntu. L'escándalu y la presión del gobiernu de [[Hermann von Mittnacht]] sobre'l rei, llevaron finalmente a Woodcock a retirase en payares de 1888 a Londres. Paez que tenía intenciones de chantajear al rei con diverses cartes pa garantizar la so propia mantención; finalmente conformóse con un pagu de 300.000 [[Marcu alemán|marcos]], devolviendo la villa Taubenheim en Friedrichshafen, que'l rei regalára-y, y unes 80 cartes.<ref name="Sauer">{{cita llibru |apellíos = Sauer |nome = Paul |fecha = 1999 |títulu = Regent mit mildem Zepter |idioma = alemán |editorial = Deutsche Verlags-Anstalt |páxines = 351 |isbn = 3-421-05181-X}}</ref> ==== Lluis II de Baviera ==== [[Ficheru:König Ludwig II. von Bayern in Generalsuniform mit dem Krönungsmantel.jpg|thumb|Lluis II de Baviera con 20 años.]] [[Lluis II de Wittelsbach]] (1845-1886), rei de [[Baviera]], a pesar de la so estremada intelixencia, oyía voces dende la so niñez, lo que daría pie a cierta esmolición ente los sos educadores. Aportó al tronu con 18 años, en 1864, un rei apuestu y cultu, que nos primeros meses tuvo un gobiernu exemplar. Llueu empezó a dar señales d'escentricidá, llocures que fueron sofitaes pol dineru y los conseyos de la Prusia de [[Otto von Bismarck|Bismarck]], yá que Prusia quería estender el so poder imperial escontra los estaos xermánicos del sur y convenía-yos debilitar el poder real bávaru.<ref name="Bruquetas" /> La llista d'amantes de Lluis II ye llarga. El primeru foi [[Pablo von Thurn und Taxis]], col que se zarró nel [[castiellu de Berg]], nun mar de 15.000 roses que mandara llantar, asistíos tan solo por un palafrenero que llamaba Pueblu. Siguiólu más tarde l'actor Kainz, anque en realidá namorar del personaxe y non de la persona, polo que Kainz tuvo que convertise nun «amante románticu» a tiempu completu. La rellación más llarga foi col so camareru en xefe, Richard Hornig, que duró 20 años.<ref name="Bruquetas" /> Les escentricidaes fueron n'aumentu llegando a la llocura y en 1886 foi obligáu a abdicar pola so familia y el Gobiernu y sustituyíu pola rexencia del so primu Luitpoldo. Ye posible que la so muerte fuera debida a axentes prusianos, siendo Prusia un elementu clave na cayida en desgracia de Lluis II.<ref name="Bruquetas" /> ==== Guillermu II de Prusia ==== [[Ficheru:Wilhelm II of Germany.jpg|thumb|Guillermu II d'Alemaña hacia 1890.]] [[Guillermu II d'Alemaña|Federico Guillermo de Hohenzollern]] (1859-1941), rei de Prusia, tuvo una infancia difícil por cuenta de un defectu conxénitu nel so brazu esquierdu y a la so estricta educación «prusiana». A pesar d'esa educación, consiguió que la so presencia pública fora la d'un rei seriu y daqué intelectual; paez qu'en priváu'l rei yera amanerado y de personalidá llixera y allegre, con muestres de ciñu y ciñu y escesivu tratu d'enfotu.<ref name="Bruquetas" /> A los venti años conoció a [[Philipp zu Eulenburg]], un noble de la corte 12 años mayor qu'él. Eulenburg, que yera bien alvertíu y risonderu, daqué amanerado y el centru de toles xuntes, pasó a ser unu de los sos meyores amigos. Nun ta claru si Guillermu II yera homosexual o solamente esfrutaba'l homoerotismu, pero esisten munchos nicios qu'asina lo señalen.<ref>{{cita llibru |autor= Hunnicutt, Alex |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.glbtq.com/social-sciences/eulenburg_hertefeld.html |títulu= Eulenburg-Hertefeld, Philipp, Prince zu |fecha= 18 d'agostu de 2005 |idioma= inglés |editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= abril de 200l}}</ref> El Rei solía realizar añalmente una travesía polos [[fiordu|fiordos]] noruegos nun barcu de pasaxe puramente masculín. Ellí asaltaba a los sos invitaos pel costazu y realizaba movimientos asonsañando una sodomización, baltándolos pola cubierta más tarde. Esa mesma camarilla axuntar nel [[castiellu de Liebenberg]] pa realizar les sos xordies, sobre les qu'esisten numberosos rumores. L'amistá cayó víctima d'un gran escándalu que buscaba camudar la política real, de la que'l Rei salió indemne, pero que-y costó la muerte per enfermedá a Eulenburg.<ref name="Bruquetas" /><ref>Pa más información vease la seición [[#Los escándalos|Los escándalos]].</ref> === Predecesores del movimientu homosexual === [[Heinrich Hössli]] (1784-1864), un sombrereru y antologista suizu, que publicó'l primer volume de la so obra ''Eros'' en 1836 y el segundu en 1838, puede considerase como'l primera activista LGBT de la historia. Nel primer volume compara'l tratamientu que recibe l'amor griego» col que se dio en sieglos anteriores a los herexes y les bruxes, amás de defender que les carauterístiques esternes (como l'amaneramientu) nun revelen nada sobre les preferencies sexuales. El segundu volume estremar en dos partes: una antoloxía sobre l'amor masculino, con obres griegues, romanes y perses principalmente, y una segunda, na que trata de desmontar nueve prejuicio, incluyendo'l de la [[pedofilia]]. La influencia de Hössli foi bien pequeña y los sos testos apenes fueron lleíos.<ref>{{cita llibru |autor= Kennedy, Hubert |fecha= 3 de marzu de 2004 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.glbtq.com/literature/hossli_h.html |títulu= Hössli, Heinrich |idioma= inglés |editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref> El primer gran activista gai foi [[Karl Heinrich Ulrichs]] (1825-1895), un abogáu de [[Hannover]]. Ulrichs publicó ente 1864 y 1865, sol seudónimu Numa Numantius, cinco panfleto col nome coleutivu de ''Forschungen über das Räthsel der mannmännlichen Liebe''<ref>{{cita llibru |autor= Ulrichs, Karl Heinrich |fecha= 1864 |capítulu= enllace |urlcapítulu = https://books.google.de/books?id=iQkQAAAAYAAJ&dq=%22Karl+Heinrich+Ulrichs%22&lr=&as_brr=3&hl=es&source=gbs_summary_s&cad=0 |títulu= Forschungen über das Räthsel der mannmännlichen Liebe |idioma= alemán |editorial = Karl Heinrich Ulrichs (digitalizado por Google Books). |fechaaccesu= abril de 2008 }}</ref> (Estudios sobre l'enigma del amor del home pol home) nel que defende la teoría del [[tercer sexu]], ''anima muliebris virili corpore inclusa'', una alma de muyer nun cuerpu d'home, y l'orixe biolóxicu de la homosexualidá. Los escritos de Ulrichs convertir nel primer teóricu de la homosexualidá y tuvieron una cierta importancia n'espertar l'interés de la comunidá médica. En 1867 trató de defender la desapaición del artículu 175 nun congresu d'abogaos en Múnich, pero nun consiguió nin terminar el primer párrafu antes de ser ulláu, siendo nel primer homosexual en «salir del armariu». Ulrichs tamién clasificó y nomó a los distintos tipos sexuales: el «''urning''», pa los homes homosexuales, y el «''dioning''», pa los homes heterosexuales.<ref>{{cita llibru |autor= Kennedy, Hubert |fecha= 26 d'agostu de 2005 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.glbtq.com/social-sciences/ulrichs_kh.html |títulu= Ulrichs, Karl Heinrich |idioma= inglés |editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref> Estes denominaciones nun tuvieron ésitu y fueron movíes pol términu «homosexual», una pallabra aséptica, creada por [[Károly Mária Kertbeny]] nuna carta a Ulrichs. Károly Mária Kertbeny (1824-1882), nacíu Karl Maria Benkert, foi un periodista y traductor húngaru, ciudadanu del [[Imperiu austrohúngaru]]. Tomó interés na tema homosexual de moza al vivir de cerca dos suicidios d'homosexuales, anque ye posible que él mesmu fuera homosexual, a pesar de negalo siempres. En 1868 treslladar a vivir a Berlín, onde conoció a Ulrichs y, anque personalmente nun hubo simpatía mutua, más tarde tuvieron una rellación epistolar intensa. Kertbeny tamién lluchó pola abolición de los artículos 143 y 175.<ref>{{cita llibru |autor= Endres, Nikolai |fecha= 24 de payares de 2006 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.glbtq.com/social-sciences/kertbeny_km.html |títulu= Kertbeny, Károly Mária |idioma= inglés |editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref> == La Edá Homosexual» (1870-1940) == === La colonización médica === Mientres el sieglu XIX produció la tresformamientu del «sodomita» al «[[homosexualidá|homosexual]]». Gracies a la puxanza de la [[psicoloxía]], l'homosexual dexó de ser un pecador a güeyos de Dios al qu'hai que faer amburar na foguera, pa pasar a ser un enfermu», un maldadosu» o un «dexeneráu», próximu a la criminalidad, que precisa de tratamientu médicu pa la so «cura». A finales del sieglu XIX la teoría de la dexeneración taba firmemente enraigonada gracies a obres médiques como ''Psychopathia sexualis'' (1886) de [[Richard von Krafft-Ebing]], ''Die konträre Sexualempfindung'' (1891; El sentimientu sexual contrariu) d'[[Albert Moll]], ''Geschlecht und Charakter'' (1903; Sexu y calter) d'[[Otto Weiniger]] y ''Entartung'' (1895; Dexeneración) de [[Max Nordau]], un discípulu de [[Cesara Lombroso]]. Tamién escontra finales del sieglu XIX estiende la idea de la homosexualidá como una perversión» que ye innata y que polo tanto nun tien de ser castigada. Pero al llau d'esta forma innata, creíase qu'esistía una forma adquirida, que podía llegar por seducción, violación, depravación o, de cutiu, por [[onanismu]]. Munchos médicos opinaben amás que la homosexualidá masculina tenía trazos femeninos; pero foi [[Magnus Hirschfeld]] quien popularizó la idea de graos entemedios ente l'home masculín perfectu (heterosexual) y la muyer femenina perfecta (heterosexual), ente los que s'atoparía'l [[tercer sexu]], una alma de muyer atrapada nun cuerpu masculín, l'homosexual.<ref name="Aldrich" /> [[Sigmund Freud|Freud]] refugó toles teoríes anteriores, afirmando que la homosexualidá yera debida a una seducción na niñez» o al complexu de capadura» y que taba rellacionada con un desenvolvimientu incompletu de la psique,<ref name="Aldrich" /> amás de que duldaba que pudiera curase».<ref>{{cita llibru |apellíos= Freud |nome= Sigmund |añu-orixinal= 9 d'abril de 1935 |añu= 1951 |mes= abril |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.identidades.org/fundamentos/freud_carta.htm |títulu= Carta a la madre d'un paciente |idioma= español | editorial = American Journal of Psychiatry |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref> Ente 1919 y 1922 realizáronse una serie d'operaciones nes que s'intenta camudar la orientación sexual a homosexuales extirpando los sos testículos y sustituyéndolos polos de persones heterosexuales. La teoría, propuesta pol fisiólogu [[Viena|vienés]] Eugen Steinach, foi popularizada por Hirschfeld, qu'inclusive la encamentó a dalgunos de los sos pacientes. Les operaciones dexaron de realizase en 1922 cuando quedó claro que nun producíen l'efeutu deseyáu.<ref name="Herrn" /> Al contrariu que nel casu de la homosexualidá masculina, el [[lesbianismu]] atraxo poco l'atención de los médicos. Polo xeneral fálase de dos tipos de lesbianes, la «auténtica», masculina, y la «pseudohomosexual», que lo ye por seducción, al nun consiguir atraer a un home. Esto, cuando la so esistencia nun ye negada completa y taxativamente, yá que, según el puntu de vista imperante, la muyer nun puede ser satisfecha si nun ye col [[semen]] masculín, que la so falta llevaría a les lesbianes a la frustración y la llocura irremediablemente.<ref name="Aldrich" /> === Llexislación: artículu 175 === {{AP|§175}} {|align="right" | [[Imaxe:Artículo 175.jpg|thumb|450px|<small>Xulgaos y condergaos pol §175 (1902-1932)<ref name="Wiki175">{{cita llibru |autor= Collaboradores de Wikipedia |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Art%C3%ADculo_175&oldid=15511869 |títulu= Artículu 175 |idioma= castellanu | editorial = Wikipedia, La enciclopedia llibre |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref><br />Azul escuro: xulgaos per homosexualidá<br />Azul claro: xulgaos per zoofilia<br />Colloráu: condergaos<br />Los dos bandes más clares representen la I&nbsp;Guerra&nbsp;Mundial y el casu Haarmann.</small>]] |- | {| border="0" align="right" cellspacing="0" cellpadding="0" style="width:225px; float:right; background:WhiteSmoke; font-size:75%; margin:0px 0px 5px 5px;" |+'''República de Weimar<br />(1919–1932)''' |- !align="center" | Añu !colspan="2" align="center" | Xulgaos !align="center" | Conde-<br />nados |- | &nbsp; || align="center" | por<br />homosex. || align="center" | por<br />zoofilia || align="center" | &nbsp; |- |1919 || align="center" | 110 || align="center" | 10 || align="center" | 89 |- |1920 || align="center" | 237 || align="center" | 39 || align="center" | 197 |- |1921 || align="center" | 485 || align="center" | 86 || align="center" | 425 |- |1922 || align="center" | 588 || align="center" | 7 || align="center" | 499 |- |1923 || align="center" | 503 || align="center" | 31 || align="center" | 445 |- |1924 || align="center" | 850 || align="center" | 12 || align="center" | 696 |- |1925 || align="center" | 1225 || align="center" | 111 || align="center" | 1107 |- |1926 || align="center" | 1126 || align="center" | 135 || align="center" | 1040 |- |1927 || align="center" | 911 || align="center" | 118 || align="center" | 848 |- |1928 || align="center" | 731 || align="center" | 202 || align="center" | 804 |- |1929 || align="center" | 786 || align="center" | 223 || align="center" | 837 |- |1930 || align="center" | 723 || align="center" | 221 || align="center" | 804 |- |1931 || align="center" | 618 || align="center" | 139 || align="center" | 665 |- |1932 || align="center" | 721 || align="center" | 204 || align="center" | 801 |- |} {| border="0" align="right" cellspacing="0" cellpadding="0" style="width:225px; float:right; background:WhiteSmoke; font-size:75%; margin:0px 0px 20px 20px;" |+'''Imperiu alemán<br />(1902–1918)''' |- !align="center" | Añu !colspan="2" align="center" | Xulgaos !align="center" | Conde-<br />nados |- | &nbsp; || align="center" | por<br />homosex. || align="center" | por<br />zoofilia || align="center" | &nbsp; |- |1902 || align="center" | 364 || align="center" | 393 || align="center" |613 |- |1903 || align="center" | 332 || align="center" | 389 || align="center" | 600 |- |1904 || align="center" | 348 || align="center" | 376 || align="center" | 570 |- |1905 || align="center" | 379 || align="center" | 381 || align="center" | 605 |- |1906 || align="center" | 351 || align="center" | 382 || align="center" | 623 |- |1907 || align="center" | 404 || align="center" | 367 || align="center" | 612 |- |1908 || align="center" | 282 || align="center" | 399 || align="center" | 658 |- |1909 || align="center" | 510 || align="center" | 331 || align="center" | 677 |- |1910 || align="center" | 560 || align="center" | 331 || align="center" | 732 |- |1911 || align="center" | 526 || align="center" | 342 || align="center" | 708 |- |1912 || align="center" | 603 || align="center" | 322 || align="center" | 761 |- |1913 || align="center" | 512 || align="center" | 341 || align="center" | 698 |- |1914 || align="center" | 490 || align="center" | 263 || align="center" | 631 |- |1915 || align="center" | 233 || align="center" | 120 || align="center" | 294 |- |1916 || align="center" | 278 || align="center" | 120 || align="center" | 318 |- |1917 || align="center" | 131 || align="center" | 70 || align="center" | 166 |- |1918 || align="center" | 157 || align="center" | 3 || align="center" | 118 |- |} |} Cola creación del [[II Imperiu Alemán]], la unificación alemana, el nuevu códigu penal adopta la llexislación prusiana en cuestión d'homosexualidá. Asina, a partir de 1871, la homosexualidá volverá tar castigada en tol territoriu, incluyida Baviera, onde dexara de ser delitu 57 años antes.<ref name="GayStation175">{{cita llibru |autor= Jörg |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.gaystation.info/history/?/history/p175/hauptteil.html#I |títulu= Die Liberalisierung des §175 |fecha= 11 de marzu de 2004 |idioma= alemán | editorial = GayStation |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref><ref name="glbtq175">{{cita llibru |autor= Kaczorowski, Craig |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.glbtq.com/social-sciences/paragraph_175.html |títulu= Paragraph 175 |fecha= 13 d'avientu de 2006 |idioma= inglés | editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref> El nuevu párrafu del códigu penal, que se llamó ''Paragraph 175'' (§175, artículu 175), dicía lo siguiente: {{cita|La fornicación/lluxuria contra natura realizada ente homes o de persones con animales va castigar con pena de cárcel; tamién podrán retirase los derechos civiles.|RGBl. 1875 páx. 127<ref>Traducción propia del orixinal: ''Die widernatürliche Unzucht, welche zwischen Personen männlichen Geschlechts oder von Menschen mit Thieren begangen wird, ist mit Gefängniß zu bestrafen; auch kann auf Verlust der bürgerlichen Ehrenrechte erkannt werden.''</ref><ref name="Schwulencity175">{{cita llibru |autor= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.schwulencity.de/strafrecht175.html |títulu= § 175 |fecha= 11 de marzu de 2004 |idioma= alemán | editorial = Schwulencity |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref>}} La perda de derechos civiles podía implicar la retirada del doctoráu o del derechu a votu o a ser escoyíu.<ref name="Schwulencity175" /> En 1913 edítase una aclaración na que se define como «fornicación/lluxuria contra natura» (''widernatürliche Unzucht'') a aiciones similares al concúbito natural» (''dem natürlichen Beischlaf ähnlichen Vorgang'').<ref>{{cita llibru |autor= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.triangles-roses.org/petition_hirschfeld.htm |títulu= Pétition de Magnus Hirschfeld |fecha= 11 de marzu de 2004 |idioma= alemán/francés | editorial = Triangles roses |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref> La dificultá de definir el significáu exactu d'aiciones similares al concúbito natural» quedó en manes de los xueces.<ref name="Feustel" /> En 1900 introducióse la ''Lex Heinze'', § 184, que prohibía la publicación y la venta llibros, imáxenes y elementos luxurioses (''unzüchtig'', en referencia al § 175) y castigaba estes aiciones con cárcel d'hasta un añu y multes d'hasta 1000 marcos.<ref>{{cita llibru |autor= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.schwulencity.de/strafrechtlexheinze.html |títulu= Reichsstrafgesetzbuch RStGB § 184 |idioma= alemán | editorial = Schwulencity |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref> En 1909 aldericóse estender la llei a les muyeres, pero nunca se llevó a cabu por cuenta de la interrupción creada pola [[I Guerra Mundial]] y el consecuente fundimientu del Imperiu.<ref>{{cita llibru |autor= Stümke, Hans-Georg |añu-orixinal= 1989 |títulu= Homosexuelle in Deutschland. Eine politische Geschichte |otros= páx. 50 |idioma= alemán | editorial = Beck |allugamientu= München |páxines= 183 |isbn= 3-40633-130-0}}</ref> A pesar de la oposición xenerada tantu mientres l'Imperiu, como polos partíos d'esquierda de la nueva [[República de Weimar]], la llei caltener nel códigu penal.<ref>Vease seición [[#El movimientu homófilo|El movimientu homófilo]]</ref> La persecución foi bien desigual nel territoriu alemán: [[Dresde]] y [[Múnich]] yeren desaxeradamente represives, ente qu'en [[Berlín]] y [[Hamburgu]] esistía una especie d'alcuerdu non escritu ente les organizaciones homosexuales y la policía, que dexaba un ciertu lliberalismu. A parte d'estos dos ciudaes, la República de Weimar yera relativamente represiva y nun merez la fama de lliberal que tuvo darréu. Pa faer cumplir el § 175 creáronse unidaes policiales especializaes qu'escorríen y controlaben esti crime, arrexuntando detallaos archivos sobre les actividaes de los homosexuales, les llamaes «[[llista rosa|llistes roses]]». Víense afeutaos sobremanera aquellos qu'allegaben a baños públicos pal sexu anónimo y los que se movíen por ambientes de los baxos fondos.<ref name="Aldrich" /> En 1923/24 aumentaron drásticamente los xuicios y les condenes pol artículu 175. El fenómenu foi por cuenta de la publicidá que recibió l'asesín en serie [[Fritz Haarmann]], que según afirmaciones propies, matara a 40 prostituyíos, a los que quitaba la vida a mordigaños nel pescuezu n'habiendo llegáu al clímax.<ref>{{cita llibru |autor= Helmut |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.rosarauschen.de/archiv/personen/fritz_haarmann.html |títulu= Fritz Haarmann |fecha= 30 d'avientu de 2003 |idioma= alemán | editorial = Rosa Rauschen |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref> En 1925 la comisión parllamentaria encargada propunxo esaniciar el §175 y sustituyilo por otros dos: §296, «fornicación/lluxuria ente homes» y §297 pa los casos con agravante. L'artículu 296 foi refugáu na comisión, pero'l 297 foi aceptáu con tan solo los votos en contra del [[KPD|partíu comunista]]. Como resultancia, cualquier home qu'aprovechara una posición de poder pa consiguir sexu con otru home, los qu'exercieren o allegaren a prostitutos y los que tuvieren rellaciones sexuales con menores de 21 años teníen de ser condergaos a una pena de cárcel de más de seis meses. A pesar de caltenese la discriminación frente a la heterosexualidá, el sexu ente homes adultos dexó de ser delitu nel borrador del nuevu códigu penal realizáu en 1929. Esti nuevu códigu penal nunca llegó a aprobase; primero que llegara al parllamentu, realizáronse les eleiciones de 1930, nes que'l [[NSDAP]], el partíu nazi, convertir na segunda mayor fuercia político.<ref name="Bastian">{{cita llibru |autor= Bastian, Till |añu= 2000 |títulu= Homosexuelle im Dritten Reich. Geschichte einer Verfolgung |idioma= alemán | editorial = Beck |allugamientu= Múnich |páxines= 101 |isbn= 3-406-45917-X}}</ref> === Los escándalos === La estensión de los medios de comunicación, l'apaición de la [[prensa mariella]], la mojigatería y les lleis opresivas fueron factores imprescindibles pa l'apaición de los escándalos. Los primeres grandes escándalos europeos rellacionáu cola homosexualidá estender en [[Inglaterra]] y nellos viéronse envolubraos personalidaes de la talla del [[Príncipe Alberto, Duque de Clarence|príncipe Alberto Víctor]], duque de Clarence y Avondale, fíu [[Eduardu VII d'Inglaterra]], entós daquella inda [[príncipe de Gales]], y naturalmente [[Oscar Wilde]], que'l so procesu y condena foi bien conocíu en toa Europa.<ref name="Aldrich" /> Otru casu que tuvo una gran resonancia nel ámbitu germanófono foi'l d'[[Alfred Redl]], militar del exércitu [[Imperiu austrohúngaru|Austrohúngaru]], xefe del serviciu de contrainteligencia del exércitu y como tal, unu de los padres de los métodos modernos d'[[espionaxe]]. Redl foi chantajeado por [[Rusia]] por causa de la so homosexualidá y cuando s'afayaron los fechos el consiguiente escándalu estendió, gracies al cine y el teatru, la idea de que los homosexuales yeren vulnerables, si non peligrosos, nel gobiernu y l'exércitu.<ref>{{cita llibru |autor= McFarland, John |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.glbtq.com/social-sciences/redl_a.html |títulu= Redl, Alfred |editor= Claude J. Summers |fecha= 8 de mayu de 2006 |idioma= inglés | editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> N'Alemaña'l primer escándalu afectó a [[Friedrich Alfred Krupp]], dueñu de la empresa d'aceros [[Krupp]], anguaño parte de [[ThyssenKrupp]], al que s'acusó en 1902 de realizar orxíes con menores na [[isla de Capri]]. Krupp morrió en 1902 en circunstancies ensin esclariar, habiendo barruntos de suicidiu.<ref>{{cita llibru |autor= Frentzen, Carola |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.rhein-main.net/sixcms/detail.php/1475288 |títulu= Lotterleben oder liebenswerter Gönner? Der Krupp-Skandal auf Capri |fecha= 3 de febreru de 2004 |idioma= inglés | editorial = Rhein-Main.Net |fechaaccesu= marzu de 2008}}</ref> [[Ficheru:Harden-Eulenburg affaur - Cartoon by Albert Weisberger (1878-1915) from Jugend - October 28 1907.jpg|thumb|<small>La caricatura na que Harden quixo ver a Eulenburg (cola arpa) y la so «amorcito» Moltke, unu a cada llau del escudu de Prusia</small>]] Ensin dulda, l'escándalu más importante y que llegó a solmenar los cimientos políticos d'Alemaña, teniendo fondes consecuencies posteriores, foi l'[[escándalu Harden-Eulenburg]].<ref name="Aldrich" /> El 27 d'abril de 1907, [[Philipp zu Eulenburg]] foi espuestu (''[[outing]]'') pol publicista [[Maximilian Harden]] en públicu: Harden declaró qu'una caricatura publicada enantes na so revista ''Zukunft'' <!---(imaxe de la esquierda)---> referir a Eulengurg y [[Kuno von Moltke]]. La importancia del fechu finca en que Eulenburg y Moltke pertenecíen al llamáu [[Círculu de Liebenberg]], el círculu d'amigos y conseyeros más próximos al emperador [[Guillermu II d'Alemaña]]. Amás de Eulenburg y Moltke, tamién fueron denunciaos [[Georg von Hülsen]], intendente del Teatru Real, Von Stückradt, un ayudante del príncipe herederu, y [[Bernhard von Bülow]], toos pertenecientes al Círculu de Liebenberg. L'emperador alloñóse darréu del Círculu y estos reaccionaron con una serie de denuncies que xeneraron de la mesma contradenuncias de la otra parte, en total unos 6 xuicios públicos. A pesar de que nun hubo condenes pal Círculu de Liebenberg y si pa Harden y los sos aliaos, Harden consiguiera'l so propósitu de desacreditar a los miembros del Círculu, que na so opinión teníen una influencia demasiáu moderadora y non lo suficientemente masculina y agresiva sobre la política esterior alemana.<ref>{{cita llibru |autor= Volker, Ullrich |fecha= 1 de payares de 2006 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.zeit.de/2006/45/P-Eulenburg |títulu= Liebchen und der Harfner |idioma= alemán| editorial = ZEIT |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref> Les consecuencies fueron varies. L'espardimientu nel restu d'Europa produció numberosos chistes y tires risibles sobre Alemaña y l'Emperador, y la homosexualidá pasó a ser considerada una cuestión alemana y antipatriotica.<ref name="Aldrich" /> Amás d'enguizar la homofobia, el procesu tamién estendió prexuicios antisemíticos, una y bones Harden y Hirschfeld, que se vio envueltu como espertu médicu, yeren dambos d'orixe xudíu.<ref>{{cita llibru |autor= ge |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.dhm.de/lemo/html/biografien/HardenMaximilian/index.html |títulu= Maximilian Harden |idioma= alemán | editorial = Lebendiges virtuelles Museum Online |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref><ref>{{cita llibru |autor= glbt-ta |fecha= 22 d'avientu de 2003 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://israel-live.de/glbt/news/deutschland/hirschfeld.htm |títulu= Per scientiam ad justitiam: Magnus Hirschfeld |idioma= alemán | editorial = GLBT-news.israel-live.de |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref> Pero la consecuencia más grave foi l'alloñamientu de Guillermu II de los sos conseyeros más moderaos y el so acercamientu a los más agresivos y «masculinos». Dellos autores menten esto como una de los elementos que contribuyiríen al españíu de la [[I Guerra Mundial]].<ref>{{cita llibru |autor= Hunnicutt, Alex |fecha= 18 d'agostu de 2005 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.glbtq.com/social-sciences/eulenburg_hertefeld.html | títulu= Eulenburg-Hertefeld, Philipp, Prince zu (1857-1921). |idioma= inglés | editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= marzu de 2008 }}</ref> El casu Eulenburg nun yera más que'l casu estremu d'una serie de [[chantaxe]]s que s'estendieron por tol país, gracies al artículu 175 del códigu penal alemán y al mieu al escándalu públicu. Los xantaxistes, llamaos ''Chaneure'' o ''Rupfer'' (desplumadores), formaben un auténticu exércitu que se faía a la caza de víctimes. Ulrichs informa qu'una víctima rica tuvo que pagar 242.000 marcos a 24 xantaxistes distintos y Hirschfeld cunta'l casu d'otra víctima que pagó hasta la muerte de dambos, víctima y xantaxista, pero los herederos d'unu siguieron pagando mientres 35 años dinero a los herederos del otru. Munches víctimes, desesperaes, buscaben nel [[suicidiu]] una solución. D'ente 10.000 homosexuales que fueron entrevistaos pa un estudiu en 1914, un 51% teníen pensamientos suicides por mieu a un xuiciu o por un procesu xudicial empezáu, un 25% yá intentara suicidase, un 14% intentara suicidase por chantaxe, les muertes por suicidiu cuntaben un 6% y los suicidios dobles un 0,6%.<ref name="Feustel" /> === El primer movimientu homosexual === {{AP|Primer movimientu homosexual}} De 1870 a 1940 producióse un cambéu na perceición de la homosexualidá n'Europa, un cambéu que xeneraría'l [[movimientu homosexual]], precursor del [[movimientu de lliberación LGBT]] contemporaneu. Col fondu del §175 y el procesu xudicial a Oscar Wilde, el 15 de mayu de 1897 [[Magnus Hirschfeld]], l'editor [[Max Spohr]], el xurista Eduard Oberg y l'escritor [[Franz Joseph von Bülow]] fundan en Berlín el ''Wissenschalftlich-humanitäre Komitte'', el [[Comité Científicu Humanitariu]], la primer organización LGBT del mundu, que'l so oxetivu yera la eliminación del artículu 175 del códigu penal alemán. El lema de la organización ''Durch Wissenschaft zur Gerechtigkeit'' (Al traviés de la ciencia, escontra la xusticia), indica los medios que queríen emplegar, pretendíen modificar la opinión del públicu al traviés de la información. So la direición de Hirschfeld, en 1897 la organización realizó'l primer pidimientu al Gobiernu pa la eliminación del §175, roblada, ente otros, por [[August Bebel]], xefe del partíu socialdemócrata, [[Richard von Krafft-Ebing]], psiquiatra, [[Gerhard Hauptmann]], escritor, y el pintor [[Max Liebermann]]. En 1900 apurrióse'l segundu pidimientu, en 1903 la tercera y en 1904 la cuarta. En 1922 apurrieron un pidimientu cola firma de más de 6.000 persones, ente les que s'atopaben el ministru de finances [[Rudolf Hilferding]], [[Hermann Hesse]], [[Albert Einstein]], [[Käthe Kollwitz]], [[Heinrich Mann]], [[Thomas Mann]], [[Carl Maria Weber]], [[Stefan Zweig]], [[Grete Meisel-Hess]], [[Rainer Maria Rilke]] y [[Arthur Schnitzler]].<ref>{{cita llibru |autor= Lauritsen, John |coautor= David, Thorstad |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.triangles-roses.org/the_petition.htm |títulu= The Petition Against Paragraph 175 |idioma= inglés | editorial = Triangles roses |fechaaccesu= abril de 2008 }}</ref> En 1926 apurrióse l'últimu pidimientu. En 1902 apaecen los primeros capítulos llocales en Frankfurt del Main, Múnich, Düsseldorf y Leipzig.<ref name="Herrn" /> En 1903 [[Adolf Brand]] crea la segunda organización LGBT el mundu, la ''[[Gemeinschaft der Eigenen]]'' (Comunidá de los mesmos), a partir de los suscriptores de la so revista ''Der Eigene''. La ''Gemeinschaft der Eigenen'' entendíen la homosexualidá de forma opuesta a Hirschfeld y los suyos, faciendo fincapié nel home masculín, l'[[eros pedagóxicu]] y el [[amor platónicu]]. En 1905 Brand atacó públicamente a Hirschfeld y el Comité Científicu Humanitariu nel artículu ''Homosexualität und Afterkultur'' (Homosexualidá y cultura del traseru) publicáu na so revista, refugando al homosexual femenín como una caricatura y criticando la mención de la sexualidá. L'asociación siguió mientres dalgún tiempu la estratexa de la denuncia, tanto mesma como ayena, de ''[[outing]]''.<ref name="Herrn" /> Ente 1907 y 1909 el Comité Científicu Humanitariu sufrió una crisis a consecuencia del escándalu Harden-Eulenburg y l'actuación de Hirschfeld nel procesu, que llevó a la secesión del grupu ''Sezesion'' sol lideralgu de [[Benedict Friedlaender|Friedländer]], grupu que sumió col suicidiu del so líder en 1909.<ref name="Herrn">{{cita llibru |autor= Herrn, Rainer |añu= 1999 |títulu= Anders bewegt. 100 Jahre Schwulenbewegung in Deutschland |edición= Waldschlösschen |idioma= alemán | editorial = MännerschwarmSkript Verlag |allugamientu= Hamburgu |páxines= 80 |isbn= 3-828983-78-4}}</ref> Mientres la I Guerra Mundial, de 1914 a 1917, el Comité práuticamente nun tuvo actividá. En 1919 Magnus Hirschfeld crea'l ''[[Institut für Sexualwissenschaft]]'', la primer institución pal estudiu de la [[sexoloxía]] del mundu, na que'l Comité ocupaba la seición pa la reforma sexual». L'Institutu tenía como oxetivu «''el fomentu del estudiu científicu de la vida sexual y el esclarecimiento nesi campu''». El trabayu científicu anterior de Hirschfeld incluyía la creación del términu [[travestido]], que d'esa forma quedaben per primer vegada «dixebraos» del homosexual, la realización de la primera encuesta sobre la incidencia de la homosexualidá na población y el desenvolvimientu d'una terapia afirmativa p'ayudar a los homosexuales a vivir col so «ser distintu». L'Institutu entamó en 1921 el primer congresu internacional pa la reforma sexual con base científica: ''Ersten internationalen Kongreß für Sexualreform auf sexualwissenschaftlicher Grundlage''. En 1928 Hirschfeld funda la ''Weltliga für Sexualreform'' ([[Lliga mundial pa la reforma sexual]]) que tien la so sede nel Institutu y que trata tantu d'avanzar los derechos de los homosexuales, como temes sobre l'anticoncepción y la política de población. Los sos congresos van ser en [[Copenḥague]] en 1928, en Londres en 1929, en Viena en 1930 y en [[Brno]] en 1932.<ref name="Herrn" /> En 1919 creóse la tercer organización homosexual, la ''Berliner Freundschaftsbund'' (Lliga d'amigos de Berlín). Cola unión en 1920 del ''Berliner Freundschaftsbund'' con otres organizaciones de Frankfurt y Hamburgu créase la organización más importante mientres la década de 1920, el ''Deutsche Freundschaftsverband'' (La lliga de l'amistá alemana), qu'a partir de 1923 pasa a llamase ''[[Bund für Menschenrechte]]'' (Lliga polos derechos humanos). So la direición de [[Friedrich Radszuweit]], llegó a tener más de 30.000 miembros en 1928, estendiendo la so actividá hasta Suiza. Radszuweit convertir nuna de les persones más importantes del movimientu homosexual, fundando una editorial y abriendo la primer llibrería especializada en temes homosexuales del mundu. L'asociación carauterizar pola so estructura federal y el trabayu d'información que faíen les asociaciones llocales. A metá de la década de 1925 dedicar a lluchar contra la discriminación individual d'homosexuales, unviando cartes de quexa a representantes oficiales.<ref name="Herrn" /> Ente 1920 y 1923 funcionó la ''[[Aktions-Ausschuß]]'' (Comisión d'aición) cola unión de los trés grandes organizaciones. Adulces el Comité Científicu Humanitariu foi ganáu n'influencia hasta que, tres la salida de ''Gemeinschaft der Eigenen'', eslleir.<ref name="Herrn" /> A partir de 1925 empezó a haber disensiones dientro del movimientu homosexual. En 1926 el Comité Científicu Humanitariu xunir a otra serie de movimientos de lliberación sexual pa ellaborar una estratexa en contra del proyeutu de reforma de la llexislación sobre los delitos sexuales incluyíos nel códigu penal. El grupu editó una contrapropuesta que pidía la eliminación de les condenes por infidelidá, por homosexualidá ente mayores de 16 años, por prostitución, por [[albuertu inducíu|albuertu]] y por venta d'[[anticonceutivu|anticonceutivos]]. Les otres dos organizaciones, ''Gemeinschaft del Eigenen'' y ''Bund für Menschenrecht'', sintiéronse inoraes y nes revistes de Radszuweit acusar a Hirschfeld de perxudicar al movimientu cola so solicitú de llegalizar la prostitución masculina. Tres munches polémiques sobre'l so estilu y la so estratexa, Hirschfeld foi destituyíu en 1929 como direutor del Comité, anque'l puestu foi ocupáu por un amigu, [[Otto Juliusburger]]. La sede treslladóse esi mesmu añu dende l'Institutu a un nuevu local na cai Zimmer, en Berlín.<ref name="Herrn" /> === El feminismu lésbicu y la lesbiana perversa» === Les lesbianes taben sometíes a una doble discriminación: por muyeres y por homosexuales. Al contrariu que'l casu de los homes, entá despintando los sos enclinos sexuales, les muyeres nun yeren llibres, anque l'artículu 175 nun los afectara. De resultes, los esfuercios de les lesbianes centráronse más bien nel [[feminismu|movimientu feminista]], que nel de lliberación homosexual, a pesar de que'l ''Bund für Menschenrecht'' de Radszuweit tenía dende 1923 una seición femenina en Berlín y les teoríes de Hirschfeld daben folgosa cabida a les muyeres. Per otra parte, el movimientu homosexual lideráu por Brant yera fondamente [[misoxinia|misóxinu]] na so busca de la masculinidad viril.<ref name="Feustel" /><ref name="Herrn" /> Dientro del movimientu fueron d'importancia [[Johanna Elberskirchen]], [[Theo Anna Sprüngli]] alies ''Anna Rüling'' y [[Emma Trosse|Emma (Külz-) Trosse]]. Los trés publicaron importantes testos sobre la emancipación lésbica dientro del movimientu de reforma sexual.<ref>{{cita llibru |autor= |añu= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.lesbengeschichte.de/seite_d.html |títulu= Einführung |idioma= alemán | editorial = Lesbengeschichte |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> La reaición de la sociedá patriarcal foi la equiparación de les feministes con lesbianes [[machorra|machorres]] y la creación del tipu lesbiana maldadosa» y rapaz. Esta perceición tuvo un importante sofitu na novela semiautobiográfica ''Die Beichte eines Toren'' (1983 n'alemán; Les confesiones d'un insensatu) d'[[August Strindberg]], na que l'autor describe les aventures lésbiques de la so propia esposa.<ref name="Feustel" /> === La subcultura y les artes === [[Berlín]] convertir mientres esta dómina nuna de les mecas gais d'Europa, xunto con [[París]] y [[Londres]], a pesar del §175.<ref>{{cita web | autor = María Ocón | añu = 23 de setiembre de 1984 | url = https://www.elpais.com/articulo/cultura/ALEMAÑA/doraos/homosexuales/Berlin/elpepicul/19840923elpepicul_5/Tes | títulu = Los doraos homosexuales de Berlín | obra = El País | fechaaccesu = 3 de mayu de 2009 | idioma = castellanu}}</ref> Magnus Hirschfeld afirma qu'en Berlín había más llugares d'alcuentru que n'otres ciudaes, tantu en barrios obreros como nel centru. El llocal más conocíu foi [[Eldorado (Berlín)|Eldorado]], que realizaba espectáculos de [[travestí]]s y al qu'allegaben estrelles de la talla de [[Marlene Dietrich]].<ref name="Aldrich" /><ref>{{cita llibru |autor= Koskovich, Gerard |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.triangles-roses.org/eldorado_nightclub.htm |títulu= The Eldorado Nightclub |idioma= inglés |editorial= Triangles Roses |fechaaccesu= abril de 2008 }}</ref> Creáronse numberosos círculos y salones d'intelectuales homosexuales qu'aldericaben sobre la tema. Hirschfeld rellata sobre un círculu d'intelectuales y académicos que s'axuntaba en delles ocasiones tolos iviernos. El anfitrión, qu'afirmaba conocer a [[Alexander von Humboldt]] y a [[August Wilhelm Iffland|Iffland]] y tener amistá con [[Hermann Hendrichs]] y [[Karl Ulrichs]], axuntaba na so casa ente diez y dolce invitaos, ente los que podíen atopase relixosos católicos, pastores protestantes, filólogos, médicos o xuristes, qu'aldericaben sobre los distintos problemes qu'afectaben a los homosexuales, acompañaos de vinos mediterráneos, orca, bugres y otres exquisiteces.<ref name="Feustel" /> La prostitución masculina algamó la so mayor estensión nel tiempu d'enteguerres, llegándose a la cifra de 22.000 conocíos en 1929; la mayoría trabayadores nueves en paru pola crisis económica. [[Christopher Isherwood]], [[W. H. Auden]] y [[Stephen Spender]] estendieron el mitu del Berlín de los mozos trabayadores descaraos y frescos, una tema, el de los mozos de clases populares, de cuerpu sanu y musculosu, que se repitiría na lliteratura homosexual de la dómina. Munchos fuxiríen escontra llugares exóticos pa vivir los sos enclinos. Ulrichs colar a [[L'Aquila]], n'[[Italia]], otros escoyeron [[Sicilia]] o sobremanera [[Capri]], que se convirtió nun centru pa intelectuales, artistes y famosos. El turismu sexual tamién foi estendíu a les colonies, onde los soldaos y funcionarios formaben cultures homosociales.<ref name="Aldrich" /> En 1921 creóse'l grupu de teatru ''[[Theater des Eros]]'', especializáu nel públicu homosexual, so la direición de Bruno Matusseks y Eduard Oskar Püttmanns. El grupu, que caltenía una rellación bien estrecha cola revista ''Der Freund'', arrendaba teatros pa representar obres de temática homosexual pa un públicu selectu. L'estrenu foi cola obra ''Sein Junge'' (El so fíu) de [[Walter Hans Wedell]] el 6 de xunetu de 1921, nel que se vendieron toles entraes. Les obres fuéronse desenvolviendo en distintos teatros, estendiéndose la iniciativa inclusive a Hamburgu, a pesar de les dificultaes que poníen les autoridaes públiques y les crítiques internes del movimientu a partir de 1924, lo qu'acabaría per bastiar la so desapaición.<ref>{{cita llibru |autor= Borchers, Wolf |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://deposit.ddb.de/cgi-bin/dokserv?idn=964718596&dok_var=d1&dok_ext=pdf&filename=964718596.pdf |títulu= Männliche Homosexualität in der Dramatik der Weimarer Republik |idioma= alemán |editorial= Depósitu de la Biblioteca Nacional d'Alemaña |fechaaccesu= abril de 2008 }}</ref> ==== Primer lliteratura de tema homosexual ==== La novela de tema homosexual de finales del sieglu XIX y principios del XX inscríbese dientro del marcu médicu psicolóxicu». La estensión del modelu de la [[tercer sexu|sexualidá entemedia]], gracies a la influencia del [[primer movimientu homosexual]], impulsó a autores que defendíen l'aceptación social de los homosexuales, como foi'l casu d'[[Aimée Duc]] na so novela ''Sind ye Frauen?'' (1901; ¿Son muyeres?) o de [[John Henry Mackay]]. El primer autor en presentar la homosexualidá de forma positiva foi [[Adolf von Wilbrandt]] na so novela ''Fridolins heimliche Ehe'' (1875; El matrimoniu secretu de Fridolin). Wildbrand tamién retoma la teoría del homosexual como ser entemediu ente l'home y la muyer y presenta l'antigua Grecia como una Edá Dorada». Otros autores decantar pol modelu psicolóxicu de Freud, como [[Robert Musil]] na so novela ''Die Verwirrungen des Zöglings Törleß'' (1906; Les moliciones del estudiante Törless), na que'l protagonista dexa tras nel so desenvolvimientu adolescente la etapa homosexual.<ref name="glbtq litXX">{{cita llibru |autor= Jones, James W. |añu-orixinal= 2002 |fecha= 27 de xunetu de 2005 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.glbtq.com/literature/german_austrian_lit2_19c_20c.html |títulu= German and Austrian Literature: Nineteenth and Twentieth Centuries |idioma= inglés |editorial= glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> Na década de 1920 les noveles alloñáronse llixeramente del modelu médicu pa esplorar otres posibilidaes. [[Peter Martin Lampel]] fala por casu d'homes que se vuelven escontra'l sexu homosexual por falta de muyeres. [[Klaus Mann]] emplegaba la homosexualidá como metáfora de los foresteros, los estraños a la sociedá, al igual que [[John Henry Mackay]] na so novela ''Puppenjunge'' (1926; El chaperu) y [[Hans Siemsen]] en ''Verbotene Liebe'' (1927; Amor prohibíu). [[Alfred Döblin]] na so novela curtia ''Die beiden Freundinnen und ihr Giftmord'' (1924; Les dos amigues y el so envelenamientu) trata de dos muyeres qu'afayen la so pasión como abellugu del maltratu que sufren de los sos homes. [[Bertolt Brecht]] tamién emplegó la homosexualidá masculina nes sos primeres obres de teatru como daqué amoral o inclusive inmoral, al igual que fizo con otros elementos, pa tresmanar l'orde establecíu.<ref name="glbtq litXX" /> El personaxe lésbicu más conocíu de la dómina ye ensin dulda la condesa de Geschwitz, qu'apaez nes obres ''Erdgeist'' (1895, ''L'espíritu de la tierra'') y ''[[Die Büchse der Pandora]]'' (1904, ''La caxa de Pandora'') de [[Frank Wedekind]] en rellación cola protagonista, Lulu. Como tolos personales homosexuales de la dómina, la condesa acaba de forma tráxica. La muerte de los personaxes homosexuales, al igual que l'ausencia de sexualidá, taba enfocada al públicu heterosexual, para, per una parte, llevantar sentimientos de compasión y, por otra, nun ofender la sensibilidá mayoritaria. Estos personaxes pretenden siempres la integración, nunca traten de lluchar y remontase, anque que se fundan nel so infiernu particular. [[Ferdinand Bruckner]] nes sos obres de teatru ''Krankheit der Jugend'' (1926; Enfermedá de la mocedá) y ''Die Verbrecher'' (1928; Los criminales) llega inclusive a suxerir que si non s'acepta a los homosexuales, acaben convirtiéndose en criminales psicópates.<ref name="glbtq litXX" /> [[Ficheru:Thomas Mann 1937.jpg|thumb|[[Thomas Mann]], equí nuna semeya de 1937 realizada por [[Carl Van Vechten]], despintó la so homosexualidá tres una fachada de burgesa repetabilidad.]] Los dos grandes autores lésbiques de la dómina fueron [[Christa Winsloe]] y [[Anna Elisabet Weirauch]]. La primera ye conocida pola so novela ''Mädchen in Uniform'' (1931; Neñes d'uniforme) que más tarde se convertiría na primer película lésbica de la historia. Weirauch ye conocida pola so triloxía ''Der Skorpion'' (1919, 1920, 1931; L'escorpión) que trata sobre una lesbiana en busca de la so identidá.<ref name="glbtq litXX" /> La poesía despintaba la homosexualidá nun llinguaxe vagu, qu'evitaba les referencies esplícites. Exemplu ye la poesía de [[Stefan George]] que trabayaba con un xenéricu «el to».<ref name="glbtq litXX" /> Tamién [[Thomas Mann]], epítome del sólidu burgués, padre de familia, respetáu pola sociedá, lluchó contra los sos deseos homosexuales que, según reconoció él mesmu, inspiraba la so lliteratura y despintar nos sos escritos nun códigu solamente accesible pa los empecipiaos. Una de los sos más conocíes noveles, ''[[La muerte en Venecia]]'', tien un claru subtexto homoeróticu que s'estiende por tol rellatu. El llibru basar nuna esperiencia del propiu autor, namoráu d'un formosu mozu polacu, al que nunca dirixó la pallabra, mientres unes vacaciones en Venecia.<ref>{{cita llibru |autor= Jones, James W. |añu-orixinal= 2002 |fecha= 8 de xunetu de 2005 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.glbtq.com/literature/mann_t.html |títulu= Mann, Thomas |idioma= inglés |editorial= glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> Escontra mediaos y finales de la República de Weimar empezó a apaecer la novela popular de temática homosexual, que describía l'amor homosexual como daqué natural escorríu por una sociedá homofóbica. Exemplos son ''Symphonie des Eros'' (1925; Sinfonía de Eros) d'[[Erich Ernst]] y ''Glück'' (1927; Felicidad) de [[Max Schneider]]. Según avanzaben los años, la homosexualidá foise convirtiendo n'aceptable, pero l'homosexual sigue siendo «l'otru»: bien el so sentimientu ye inaceptable, bien nun ye capaz de desenvolver los sos sentimientos. Escontra finales de la República, los personaxes empiecen a lluchar y aguantar a la muerte.<ref name="glbtq litXX" /> ==== Primeres revistes ==== [[Ficheru:Der Eigene - 1896.jpg|thumb|Primer edición de ''Der Eigene'', 1896.]] En 1870 publicóse la primer revista dedicada al públicu homosexual: ''Uranus'', editada por Ulrichs. Siendo la primer revista del mundu del so xéneru, solo publicóse un númberu. En 1896, [[Adolf Brand]] empezó a editar ''[[Der Eigene]]'' (El mesmu), la primer revista de conteníu homosexual, anque primeramente fora ente llinies, que tuvo continuidá. La revista yera d'enclinos [[Anarquismu|anarquista]]. Foi prohibida per primer vegada en 1898 por amosar desnudos y tuvo problemes cola xusticia en 1903 por un poema de [[Friedrich Schiller|Schiller]].<ref name="Herrn" /> En 1897 apaeció ''[[Jahrbuch für sexuelle Zwischenstufen]]'' (Anuariu pa estaos sexuales entemedios), la primer revista científica que s'ocupaba de la tema, editada pol Comité Científicu Humanitariu. La revista convertir na mayor plataforma d'alderique sobre la homosexualidá, publicando trabayos científicos, estudios historiográficos y ensayos biográficos. La mayoría de los collaboradores de la revista yeren de la mesma opinión que Hirschfeld y defendíen un puntu de vista nel que los homosexuales representen un estadiu entemediu ente homes y muyeres: homes femeninos y muyeres masculines, n'oposición a la llinia editorial de ''Der Eigene''.<ref name="Herrn" /> [[Ficheru:Lesbiche - 1928 - D- Die freundin 1928.jpg|thumb|Edición de la revista lésbica alemana ''[[Die Freundin]]'', 1928.]] En 1919 creóse la revista selmanal ''[[Die Freundschaft]]'' (L'amistá) que mientres la so esistencia camudó delles vegaes d'estilu, conteníu y redactores, y, según les disposiciones momentanees de la censura, incluyía anuncios por pallabres, semeyes de desnudos y publicidá, bien na revista, bien en fueyes separaes. De 1923 a 1925 apaecieron numberoses revistes nueves; d'estes, la más popular foi ''[[Die Insel]]'' (La isla), una revista ilustrada que llegó a tener una tirada de 150.000 exemplares. En 1924 Radszuweit empezó la publicación de la primer revista lésbica, ''[[Die Freundin]]'' (1924-1933; L'amiga), que tenía una seición pa travestidos.<ref name="Herrn" /> Llegó a haber cinco revistas pa lesbianes, amás de ''Die Freundin'', ''[[Ledige Frauen]]'' (1928-1929; Muyeres solteres), ''Frauenliebe'' (1926-1930; Amor de muyeres; con una tirada d'unos 10.000 exemplares), ''Frauen, Liebe und Leben'' (1938; Muyeres, amor y vida), ''[[Garçonne]]-Junggesellin'' (1930-1932; Garçonne-Soltera) y ''Blätter idealer Frauenfreundschaft'' (BIF; 1924-1927; Fueyes de l'amistá femenina ideal).<ref name="Schader">{{cita llibru | autor= Schader, Heike | añu= 2000 |capítulu= Kontruktionen weiblicher Homosexualität in Zeitschriften homosexueller Frauen in den 1920er Jahren |editor= Fachverband Homosexualität und Geschichte y.V. |títulu= Homosexualitäten in der Weimarer Republik 1919 bis 1933 |series= Invertitio. Jahrbuch für die Geschichte der Homosexualitäten |idioma= alemán |editorial= MännerschwarmSkript Verlag |allugamientu= Hamburgu |páxines= 214 |isbn= 3-928983-98-X}}</ref> Amás d'estes revistes comerciales, munches asociaciones publicaben les sos propies fueyes informatives. La más importante foi'l ''Freunschaftsblatt'' (Fueya de l'amistá), editada pol ''Deutsche Freundschaftsbund'', que camudo más tarde el so nome por ''Blätter für Menschenrecht'' (Fueyes pa los derechos humanos). El Comité Científicu Humanitariu tuvo que dexar de publicar en 1923 el ''Jahrbuch für sexuelle Zwischenstufen'' por culpa de la inflación. La fueya informativa del Comité editar hasta 1926 como anexu n'otres revistes y más tarde empezóse a publicar por separáu sol nome ''Mitteilungen des Wissenschaftlich-humanitären Komitees'' (Comunicaciones del Comité Científicu Humanitariu).<ref name="Herrn" /> Toles revistes y publicaciones que trataben la tema de la homosexualidá fueron cerraes en marzu de 1933 por una orde del Ministeriu del Interior prusianu, sol gobiernu nazi.<ref name="Herrn" /> ==== El primer cine homosexual ==== [[Ficheru:Anders als die andern 1919 poster.jpg|thumb|Cartelu de 1919 de la película ''[[Anders als die Andern]]'']] La que se considera davezu la primer película de temática homosexual de la historia ye ''[[Anders als die Andern]]'' (1919; Distintu a los demás) de [[Richard Oswald]].<ref>La primer película de temática homosexual ye ''[[Vingarne]]'' una película sueca de 1916, pero la tema ta tratáu de forma bien sutil. Esisten noticies de que'l curtiu ''[[Das Barmädel]]'' de 1911 contenía escenes homoerótiques poles que foi censurada, pero nun se caltuvieron copies. Pa más información puede consultase {{cita llibru |autor= |añu= |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.lesbengeschichte.de/film_d_fram.html |títulu= Lesbische Spuren im Film. Von dean Anfängen bis 1933. |idioma= alemán |editorial = Lesbengeschichte |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> -y película surdió en Berlín na redolada del ''Institut für Sexualwissenschaft'', siendo'l mesmu Oswald y Magnus Hirschfeld los guionistes. Foi la primer película na historia del cine na que se trató la tema de la homosexualidá non solo de forma abierta, sinón tamién de forma positiva, a pesar del final tráxicu.<ref name="glbtq filme">{{cita llibru |autor= Kaczorowski, Craig |añu-orixinal= 2002 |fecha= 14 de setiembre de 2005 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.glbtq.com/arts/eur_filme.html |títulu= European Film |idioma= inglés |editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> L'argumentu trata sobre un músicu, ''Paul Körner'', interpretáu por [[Conrad Veidt]], que ye chantajeado por un conocíu que lu ve pasiando de la mano col so amante, el violinista ''Kurt Sivers'', interpretáu por [[FFritz Schulz (actor)|Fritz Schulz]]. Sivers fuxe al enterase del chantaxe y Körner traba amistá cola hermana de Sivers, interpretada por [[Anita Berber]], a la qu'amuesa que la homosexualidá nun ye perversa. Körner finalmente denuncia al so xantaxista, pero él mesmu ye condergáu pol §175 a la pena mínima, una selmana. En saliendo de la cárcel, la sociedá y la so familia refugar y aisllen, polo que Körner acaba suicidándose.<ref>{{cita llibru |autor= |añu= 2003 |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.kino.com/video/item.php?product_id=841 |títulu= Different from the Others (Anders als die Andern). |idioma= inglés |editorial = Kino on Videu |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> La historia enmárcase dientro de los ''[[Aufklärungsfilme]]'', que pretenden educar al so públicu, nesti casu sobre la homofobia y les consecuencies del §175. L'estrenu causó una gran polémica y traxo darréu protestes, siendo una de les causes de la reintroducción de la censura n'Alemaña.<ref name="Giori" /><ref>{{cita llibru |autor= |editor= Belach, Helga; Jacobsen, Wolfgang |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.cinegraph.de/cgbuch/b2/b2_03.html |títulu= ANDERS ALS DIE ANDERN (1919) Dokumente zu einer Kontroverse |series= CineGraph Buch |idioma= alemán |editorial= CineGraph |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> La película consideróse perdida hasta qu'en 1979 atopóse una copia relativamente completa n'Ucraína.<ref name="Lletra S">{{cita llibru |autor = |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.jornada.unam.mx/2005/08/04/ls-resena.html |títulu = Trés clásicos del primer cine alemán gai |fechaaccesu = mayu de 2008 |autor = Letra S |idioma = castellanu }}</ref> En 1998, el ''[[Filmmuseum München]]'' restauró una copia de 40 minutos, de los 120 que duraba orixinalmente, bien similar a la reedición de 1927 titulada ''Gesetze der Liebe: Schuldlos Geächtet!'',<ref>{{cita llibru |autor= |fecha= |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.queersilents.com/film.php?id=fm730568 |títulu= The Laws of Love: Innocent but Outlawed |idioma= inglés |editorial= QueerSilents.com |fechaaccesu= xunu de 2008 }}</ref> basada en copies fragmentaries que s'atopaben nel [[Gosfilmofond]] de [[Moscú]], la ''[[Stiftung Deutsche Kinematek]]'' y el ''[[Filmarchiv]]'' de Berlín y del ''[[Deutsches Institut für Filmkunde]]'' de Frankfurt.<ref name="Giori">{{cita llibru |autor= Giori, Mauro |fecha= 3 de xineru de 2003 |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.culturagay.it/cg/saggio.php?id=2 |títulu= Anders als die Andern: racconto, documentu, monumentu |idioma= italianu |editorial= CulturaGay.it |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> Esi mesmu añu, 1919, se filmó ''[[Aus eines Mannes Mädchenjahren]]'' (Sobre l'adolescencia femenina d'un home) de [[Karl Grune]] y [[Paul Legband]], basáu nel llibru de [[Karl M. Baer]] d'idénticu títulu publicáu en 1907. La película cunta la historia de la mocedá y niñez de Baer, que por cuenta de la so [[Intersexualidá|pseudohermafroditismu]] foi educáu como una neña, a pesar de sentise home.<ref name="Giori" /> Nun se conocen copies que sobrevivieren.<ref>{{cita llibru |autor= Simon, Hermann |fecha= |capítulu= enllace |urlcapítulu = http://www.queer-nations.de/de/wissenschaft_forschung/aufsaetze/simon.html?node:attribute=pdfattach_file |títulu= N.O. Body. Aus eines Mannes Mädchenjahren |idioma= alemán |editorial= queer nations |formatu= PDF |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> Col travestismu y la bisexualidá xuega la película ''[[Viktor und Viktoria (película de 1933)|Viktor und Viktoria]]'' (1933; Victor y Victoria), dirixida por Reinhold Schünzels cola diva [[Renate Müller]] y Hermann Thimig que'l so argumentu foi filmáu darréu en diverses ocasiones, en [[Viktor und Viktoria (película de 1957)|1957]], [[Victor Victoria (película de 1982)|1982]] y [[Victor/Victoria (película de 1995)|1995]].<ref name="lesbenfilm">{{cita llibru |autor= |añu= |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.lesbengeschichte.de/film_d_fram.html |títulu= Lesbische Spuren im Film. Von dean Anfängen bis 1933. |idioma= alemán |editorial= Lesbengeschichte |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> En 1924 rodar n'Alemaña ''[[Mikaël]]'' de [[Carl Theodor Dreyer]], el gran direutor danés.<ref>{{cita llibru |autor= |añu= 2003 |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.kino.com/video/item.php?film_id=730 |títulu= Michael (Mikaël). |idioma= inglés |editorial= Kino on Videu |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> Basada nuna película sueca anterior titulada ''[[Vingarne]]'' (1916) de [[Mauritz Stiller]], dambes retomaben la historia del llibru ''[[Mikael (novela)|Mikael]]'' de [[Herman Bang]]. La película, que cuntaba la historia d'un escultor que se namora del so aprendiz, amuesa'l homoerotismu d'una forma sutil, al traviés de miraes y ambiente. Termina trágicamente cola muerte por amor del escultor.<ref name="glbtq filme" /> De 1928 ye la pocu conocida ''[[Geschlecht in Fesseln]]'' (Sexu en cadenes) de [[Wilhelm Dieterle]], una historia d'amor homosexual ente presos de final tráxicu, anque lo que pretendía la película yera denunciar la prohibición de visites conxugales nes prisiones.<ref name="Lletra S" /><ref>{{cita llibru |autor= |añu= 2003 |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.kino.com/video/item.php?product_id=840 |títulu= Sex in Chains (Geschlecht in Fesseln: Die Sexualnot der Gefangenen). |idioma= inglés |editorial= Kino on Videu |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> La primer película de temática lésbica foi ''[[Mädchen in Uniform]]'' (1931) de [[Leontine Sagan]], basada na obra de teatru ''Gestern und heute'' (Ayeri y güei) de [[Christa Winsloe]]. L'argumentu trata d'una escolina d'un estrictu internáu pa neñes, Manuela, que se namora de la so profesora. En enterándose del namoramientu, la direutora decide espulsar a Manuela, llevándola al suicidiu. La película foi rodada con dos finales, nel primeru Manuela muerre, l'únicu que pudo ser vistu n'EE.XX., nel segundu, les sos compañeres consiguen salva-y la vida.<ref name="glbtq filme" /> Tamién de temática lésbica ye la película ''[[Anna und Elisabeth]]'' (1933; Ana ya Isabel) de [[Frank Wysbar]], anque tamién ye posible interpretar l'aición en clave d'amistá romántica.<ref name="lesbenfilm" /> ==== Cabaré y ''lieder'' ==== Sobremanera mientres la República de Weimar, el [[cabaré]] tuvo un enorme desenvolvimientu y los teatros convertir en centros d'esperimentación y vanguardia, dientro d'una revolución intelectual y moral que rompía [[tabú]]s. Por cuenta de que mientres el II Imperiu la censura nun dexaba la sátira política, emplegar «esviaciones sexuales» pa criticar la sociedá y la burguesía, tradición que se caltuvo anovada tres la I Guerra Mundial. Curiosamente, el cabaré dependía precisamente del dineru d'esa criticada burguesía, polo que [[Tucholsky]] comentó que «''los cabarés tán imbuyíos por una interesada ambición de ser agresivos ensin ofender a naide.''»<ref name="Lareau">{{cita llibru| |autor= Lareau, Alan |añu= 2005 |mes= febreru |capítulu= enllace |urlcapítulu= https://web.archive.org/web/20071024184850/http://findarticles.com/p/articles/mi_m2822/is_1_28/ai_n13716972/print |títulu= Lavender songs: undermining gender in Weimar cabaré and beyond |idioma= inglés |editorial = BNET (copia d'Archive.org)}}</ref> [[Ficheru:Marlene Dietrich in Morocco trailer 2.jpg|thumb|right|[[Marlene Dietrich]] en 1930, pocu dempués de treslladase a Estaos Xuníos.]] Bien pocos de los cabaretistas yeren abiertamente gais y amosar al traviés de los sos testos o'l so travestismu; d'ente ellos merez la pena destacar a [[Hubert von Meyerinck]], [[Curt Bois]], [[Hans Deppe]] y [[Wilhelm Bendow]]. El lesbianismu tamién yera tematizado, como amuesa'l conocíu cantar ''Wenn die beste Freundin'', cantada por [[Margo Lion]] y una nueva [[Marlene Dietrich]]. Dellos cantantes, como [[Paul O'Montis]], [[Heinz Ruhmann]] o [[Claire Waldoff]], tamién s'apuntaron a esti tipu de lletres que xugaben cola ambigüedá. Pero toos estos cantares son solo sofisticaes y atélites diversiones, nes que de cutiu hai que buscar el subtexto homosexual ente llinies.<ref name="Lareau" /> El cantar más importante pa los homosexuales foi ''[[Das lila Lied]]'' (El cantar lila) de 1921, que se convirtió nel primer «[[himnu gai]]» de la historia. El cantar, compuesta en 1921 por [[Kurt Schwabach]] con música de [[Mischa Spoliansky]], taba dedicada a Hirschfeld y ye interesante notar la referencia nel estribillu a la película ''Anders als die Andern''. Paez ser que nun foi cantada bien de cutiu y solo esiste una grabación de la dómina na que se canta l'estribillu, pero la so fama aportó a mítica y la música foi bien popular, llegando a tener una segunda lletra «escandalosa»: ''Sei meine Frau auf vierundzwanzig Stunden'' (Sé la mio muyer por 24 hores). Bien militante nel so defensa de los homosexuales, ''Das lila Lied'' caltúvose como una esceición dientro de la so dómina.<ref name="Lareau" /> {{cita|''Wir sind nun einmal anders als die Andern,''<br />''die nur im Gleichschritt der Moral geliebt,''<br />''neugierig erst durch tausend Wunder wandern,''<br />''und für die's doch nur das Banale gibt.''<br />''Wir aber wissen nicht, wie das Gefühl ist,''<br />''denn wir sind alle and'rer Welten Kind,''<br />''wir lieben nur die lila Nacht, die schwül ist,''<br />''weil wir ja anders als die Andern sind.'' |col2= Pos somos distintos de los demás,<br />que solo amaron a pasu acompasáu de la moral,<br />pasiar primeru curiosos per mil maravíes,<br />y pa los que finalmente solo esiste lo banal.<br />Pero nun sabemos como ye esi sentimientu,<br />porque toos somos fíos d'otros mundos,<br />solo amamos la nueche lila, que ye bochornosa,<br />porque somos distintos a los demás.''<ref>N. del t. ''La traducción del testu resulta bien complicada yá que el testu orixinal nun podía ser esplícitu y tien delles interpretaciones. La frase ''neugierig erst durch tausend Wunder wandern'' tien dos traducciones, dependiendo d'onde se faiga la posa: ''neugierig erst durch tausend Wunder / wandern'', «espierta l'interés primeramente per mil maravíes, pasiar», o bien ''neugierig erst / durch tausend Wunder wandern'', «pasiar primeru curiosos per mil maravíes». La nueche lila» yera'l nome que recibía l'ambiente homosexual nocherniegu de Berlín. La frase ''Die schwül ist'' fai un xuegu de pallabres ente ''schwül'', «bochornosu, húmedu y calorosu», con ''schwul'', que significa «maruxu»; la frase ''Die schwul ist'' significa, «que ye marica».''</ref> |Estribillu de ''Das lila Lied'' (1921) de Kurt Schwabach<ref>{{cita llibru |autor= |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.schwulencity.de/lilalied.html |títulu= Das lila Lied |idioma= alemán |editorial= Schwulencity.de |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref>}} Esti florecimientu acabó cola llegada de Hitler al poder. Munchos artistes fuxeron a EE.XX., como Marlene Dietrich o [[Friedrich Hollaender]], a otros países o se quedaron nel exiliu interior, como Claire Waldorf. Bendow acabó nun campu de trabayu por llevar les sos crítiques demasiáu lloñe; Paul O'Montis nel campu de concentración de Sachsenhausen por xudíu y homosexual, nun sobrevivió; [[Robert T. Odeman]] y [[Bruno Balz]] tamién fueron unviaos a Sachsenhausen por homosexuales, pero dambos consiguieron sobrevivir.<ref name="Lareau" /> Toa esta música foi escaecida hasta finales de la década de 1990, cuando les actuaciones y grabaciones d'[[Ute Lemper]] devolver a la memoria.<ref name="Lareau" /> Esisten dellos CD editaos de los que puede destacar los titulaos ''Schwule Lieder''.<ref>{{cita llibru |autor= AA.VV. |fecha= 11 d'abril de 2003 |editor= |títulu= Schwule Lieder: Perlen der Kleinkunst |formatu= 2 CD |idioma= alemán |editorial= TIM <nowiki>[The International Music Company AG, Rahlau 4-6, 22045 Hamburgu, Alemaña; info@timcompany.com; www.timcompany.com]</nowiki> |id= 221324311/B00009PM73}}</ref><ref>{{cita llibru |autor= AA.VV. |fecha= 9 de xineru de 2006 |editor= |títulu= Schwule Lieder (2): Perlen der Kleinkunst |formatu= 2 CD |idioma= alemán |editorial= TIM <nowiki>[The International Music Company AG, Rahlau 4-6, 22045 Hamburgu, Alemaña; info@timcompany.com; www.timcompany.com]</nowiki> |id= B000Y5N4Z4}}</ref> ==== Fotografía y pintura ==== [[Ficheru:Gloeden, Wilhelm von (1856-1931) - n. 0263 - Caino, ca. 1902.jpg|thumb|''Caino'' (hai. 1902), una de les semeyes más famoses de Von Gloeden asonsañando'l cuadru ''Jeune homme nu assis'' (1855) de [[Hippolyte Flandrin]].]] Dientro de la fotografía homoerótica puede destacar el trabayu de [[Wilhelm von Gloeden]], unu de los primeros fotógrafos en representar desnudos masculinos dientro de la so amplia obra pictográfica. Von Gloeden, que realizó'l so trabayu n'Italia, prefería semeyes d'estilu clásicu, que recordaben a l'antigua Grecia, siendo los sos oxetos favoritos mozos sicilianos. Tamién hai que mentar el trabayu d'otros dos fotógrafos alemanes que desenvolvieron el so trabayu n'Italia, [[Wilhelm von Plüschow]], siguidor de Von Gloeden, y [[Arthur Schulz]]. Más modernu que los anteriores foi [[Herbert List]]; más conocíu polos sos trabayos pal mundu de la moda, List dio una nueva sofisticación a la semeya homoerótica. Dientro d'esti grupu d'innovadores tien de mentase a [[Horst P. Horst]].<ref name="glbtq-semeya">{{cita llibru |autor= Gonzales-Day, Ken |añu-orixinal= 2002 |fecha= 5 de setiembre de 2006 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.glbtq.com/arts/photography_gai_pre_stonewall.html |títulu= Photography: Gay Male, Pre-Stonewall |idioma= inglés |editorial= glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |ubicación= Chicago |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> Unu de los pintores más importantes que surdieron na República de Weimar foi [[Jeanne Mammen]]. Mammen, lesbiana ella mesma, dedicar mientres los años ente les guerres mundiales a pintar el submundo lésbicu de Berlín, incluyendo escenes en chigres, tiendes o cames, dando una cierta tenrura y calidez a los sos personaxes, ensin escaecer un toque satíricu. A pesar de ser la primer artista qu'osa celebrar el lesbianismu d'esta forma tan abierta, Mammen consiguió pasar desapercibida en mientres el III Reich y siguió pintando hasta la so muerte en 1976.<ref>{{cita llibru |autor= Zervigon, Andres Mario |añu-orixinal= 2002 |fecha= 7 de febreru de 2004 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.glbtq.com/arts/mammen_j.html |títulu= Mammen, Jeanne |idioma= inglés |editorial= glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |ubicación= Chicago |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> Otra artista que representó llargamente a les muyeres na so obra foi [[Hannah Höch]], artista bisexual, afiliada al [[dadaísmu]] y el [[surrealismu]], que na dómina ente guerres emplegó principalmente la téunica del [[colax]] pa criticar la sociedá burguesa, la política y realizar comentarios sobre la sexualidá y los xéneros.<ref>{{cita llibru |autor= Corinne, Tee A. |añu-orixinal= 2002 |fecha= 23 de setiembre de 2006 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace |urlcapítulu= http://www.glbtq.com/arts/hoch_h.html |títulu= Höch, Hannah |idioma= inglés |editorial= glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |ubicación= Chicago |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> == El nazismu y la Segunda Guerra Mundial == {{AP|Persecución de los homosexuales na Alemaña nazi}} La persecución de los homosexuales sol réxime nazi, a pesar de los esfuercios d'una parte de los dirixentes del partíu, sobremanera Himmler, d'estendela y aumentar, nunca llegó a tener el calter sistemáticu nin los métodos a gran escala que s'emplegaron pa la eliminación d'otros grupos, sobremanera comparáu col casu de los [[xudíu|xudíos]]. Nun esistió un plan xeneralizáu d'asesinatu de tolos homosexuales y solo una pequeña proporción d'homosexuales acabó detenida o nos campos de concentración. Otra diferencia col casu xudíu ye que los homosexuales solo fueron escorríos nel Reich y los territorios anexaos, non nos territorios ocupaos.<ref name="Bastian" /><ref>Una completa bibliografía puede atopase en {{cita llibru |autor= USHMM |fecha= 19 de febreru de 2008 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.ushmm.org/research/library/bibliography/index.php?content=gay |títulu= Bibliographies - Gais and Lesbians |idioma= inglés | editorial = United States Holocaust Memorial Museum |ubicación= Washington, D.C. |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> Esisten diverses razones pa esi proceder. Per una parte, el réxime escorría «actos», anque fueren supuestos, y non «enclinos», estremando claramente ente los homosexuales «seducíos», que podíen curase» por capadura o otros métodos, y los «irrecuperables». Por casu, l'autor [[Friedo Lampe]] vio censuráu y secuestráu el so llibru ''Am Rande der Nacht'' (1933, Al filu de la nueche) pol réxime nazi, yá que incluyía escenes homosexuales. Lampe pudo siguir trabayando y publicando en Berlín a pesar de la so conocida homosexualidá. Tamién esisten casos documentaos nos que los vecinos defendieron a acusaos y evitaron la so detención. Polo xeneral, a los homosexuales yéra-yos posible'l tapecimientu o inclusive la realización de matrimonios más o menos de conveniencia.<ref name="Bastian" /><ref name="Feustel" /> === Pensamientu ideolóxicu === La homofobia del NSDAP, [[Partíu Nacionalsocialista Alemán de los Trabayadores]] o, como se-y vieno conociendo, partíu nazi, queda primeramente en segundu planu frente al [[antisemitismu]], que ye'l so frente de batalla más visible. Como exemplu, nin nel programa del NDSAP, nin en ''[[Mein Kampf]]'' atópense frases esplícites en contra de la homosexualidá. En 1928, a una entruga de la revista ''Der Eigene'', el NSDAP respondió: {{cita|''Gemeinnutz vor Eigennutz! Nicht nötig ist ye, daß Du und ich leben, aber nötig ist ye, daß das deutsche Volk lebt. Und leben kann ye nur wenn ye kämpfen will, denn leben heißt kämpfen. Und kämpfen kann ye nur, wenn ye Zucht übt, vor allem in der Liebeslust. Unzüchtig ist freie Liebe. Darum lehnen wir sie ab, wie wir alles ablehnen, was zum Schaden für unser Volk ist. Wer gar mannmännliche oder weibweibliche Liebe denkt, ist unser Feind. Alles, was unser Volk entmannt, zum Spielball unser Feine macht, lehnen wir ab, denn wir wissen, daß Leben Kampf ist [...]''|col2=¡L'interés de la comunidá per delantre del interés propiu! Nun ye necesariu que'l to y yo vivamos, pero ye necesariu que viva'l pueblu alemán. Y solamente puede vivir si quier lluchar, porque vivir significa lluchar. Y solamente puede lluchar si caltiénse [[púber]]. Pero solamente puede caltenese púber si caltién la disciplina, sobremanera frente a la lluxuria. L'amor llibre ye obscenu. Por eso refugar, tal como refugamos lo qu'estropia al nuesu pueblu. El que piensa n'amor ente homes o ente muyeres ye'l nuesu enemigu. Refugamos tou lo que capa al nuesu pueblu, que lo convierte en pelota de los nuesos enemigos, porque sabemos que la vida ye llucha [...].| NSDAP<ref name="Bastian" />}} Poco más tarde, en 1930, el ''[[Völkischer Beobachter]]'', órganu oficial del NSDAP, comparaba a los homosexuales colo peor de l'alma de los xudíos y encamentaba tratalos como criminales aberrantes.<ref name="Herrn" /> L'actitú de los primeros años del NSDAP puede estremase en trés corrientes principales. La primera abogaba pola aceptación de la homosexualidá y la eliminación del §175, que la so cabeza visible más conocida yera [[Ernst Röhm]], xefe de les [[Sturmabteilung|SA]] y él mesmu homosexual. La segunda corriente sería la representada por [[Adolf Hitler|Hitler]] mesmu, que personalmente nun paecía tener nada en contra los homosexuales, mientres fueren discretos. Finalmente taben aquellos que yeren fondamente homófobos, ente los que se cunta [[Heinrich Himmler]], que aportaría a xefe de les [[SS (organización nazi)|SS]].<ref name="Bastian" /> La homosexualidá de Röhm foi emplegada nestos primeros años pola oposición p'atacar al NSDAP. Sobremanera foi'l periódicu ''Münchener Post'' d'enclín [[Socialdemocracia|socialdemócrata]], pero tamién otros como ''Welt am Montag'', los qu'aprovecharon la detención pol §175 de Röhm en 1931 pa faer risión a les [[Sturmabteilung|camises marrones]]. Tamién periódicos estranxeros, exiliaos o intelectuales emplegaron la estratexa, como [[Bertolt Brecht]], qu'en versos se burllaba de que Hitler habíase [[La nueche de los cuchiellos llargos|desfechu]] el 30 de xunu de 1934 d'un [[Ernst Röhm|antiguu amante]].<ref name="Bastian" /> La tema de la homosexualidá de Hitler foi retomáu darréu pol historiador alemán [[Lothar Machtan]] nel so llibru ''El secretu de Hitler'' (2001),<ref>{{cita llibru |apellíos= Machtan |nome = Lothar |fecha= 9 d'ochobre de 2001 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.amazon.com/gp/product/0465043089 |títulu= The hidden Hitler |idioma= inglés | editorial = Basic Books |páxines= 448 |isbn= 0465043089}}</ref> que foi criticáu como dudosu por otros historiadores como [[Hans Mommsen]] y [[Ian Kershaw]].<ref>{{cita llibru |apellíos= Mommsen |nome = Hans |añu= 2001 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.zeit.de/2001/42/200142_p-mommsen.xml |títulu= Viel Lärm um nichts |idioma= alemán | editorial = Zeit Online |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref><ref>{{cita llibru |apellíos= Kershaw |nome= Ian |fecha= 21 de setiembre de 2002 |capítulu= enllace | urlcapítulu = https://web.archive.org/web/20020927041453/http://www.welt.de/daten/2001/10/13/1013lbw288296.htx |títulu= Der ungerade Weg |idioma= alemán | editorial = Die Welt |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> === Homoerotismu nel arte nazi === [[Ficheru:Arno Breker Der Sieger (1939).jpg|thumb|''Der Sieger'' (1939) d'[[Arno Breker]].]] A pesar de la persecución de los homosexuales y de que'l réxime refugara tou lo rellacionao con ellos como dexeneráu y despreciable, esiste una corriente [[homoerotismu|homoerótica]] dientro del arte fascista. La representación idealizada de la fuercia, l'heroísmu y la masculinidad, de cutiu al traviés d'atletes, soldaos y trabayadores, tenía un ciertu componente homoeróticu.<ref name="Aldrich" /> Hitler quería amosar al traviés de la imaxe del ariu idealizáu, representación de la guapura, la diferencia col xudíu, débil y corruptu, que representaba la feúra.<ref name= "Goldman">{{cita llibru |autor= Goldman, Jason |añu-orixinal= 2002 |fecha= 12 de xunetu de 2006 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.glbtq.com/arts/breker_a.html |títulu= Breker, Arno |idioma= inglés | editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |ubicación= Chicago |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> Dientro del cine pueden nomase como exemplos les películes ''[[Olympia (1938)|Olympia]]'' (1938) de [[Leni Riefenstahl]], ''[[Hitlerjunge Quex]]'' (1933) de [[Hans Steinhoff]] y ''[[Besatzung Dora]]'' (1943) de [[Karl Ritter]].<ref name="Tamagne">{{cita llibru |autor= Tamagne, Florence |añu= |capítulu= Homosexuals as political chips |url-capítulo= https://books.google.de/books?id=Ne6ZRjhMrvQC&pg=PA292&dq=homoerotic+nazi+art&hl=es&sig=fkvtDrV6g6W-RfqXnM7faG99hGs#PPA292,M1 |url=https://books.google.de/books?id=Ne6ZRjhMrvQC&hl=es |títulu= A history of homosexuality in Europe |idioma= inglés | editorial = Algora Publishing |allugamientu= Nueva York |páxines= 476 |isbn= 0875863566}}</ref> Na pintura un bon exemplu ye ''Wassersport'' (1936) d'[[Albert Janesch]].<ref>La pintura puede trate en {{cita llibru |apellíos= Janesch |nome = Albert |añu= 1936 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.artothek.de/artothek/images/incDetailView.cfm?imgNo=5571&SEARCHWITHIN=false&KEYWORD1=Janesch&KEYWORD2=Albert&AGENCY=0&QUERY=Janesch%20%20Albert&LINKED1=AND&LANGUAGE=1&currentPage=1 |títulu= Wassersport |formatu= jpg | editorial = Artothek |fechaaccesu= payares de 2008 }}</ref><ref name="Aldrich" /> Pero onde meyor puede apreciase ye na escultura d'[[Arno Breker]] y [[Joseph Thorak]].<ref name="Tamagne" /> Breker convirtióse, coles sos escultures d'homes musculosos desnudos, n'unu de los más importantes escultores del réxime y el so taller emplegaba a cientos de collaboradores. Los sos grupos escultóricos d'homes preparaos pal combate, abrazando a compañeros mancaos, xuntos nel deporte o nel duru trabayu, converten les sos obres en fácilmente reconocibles y icónicas del réxime.<ref name= "Goldman" /> === Decadencia y desapaición del movimientu homosexual === [[Ficheru:Bucherverbrennung-book-burning-Nazi-1933-Institute.jpg|thumb|Estudiantes de la ''[[Deutsche Studentenschaft]]'', entamada pol partíu nazi, desfilen en frente del ''Institut für Sexualwissenschaft'' en Berlín el 6 de mayu de 1933 - antes d'escalar y confiscar los archivos, llibros y semeyes pa quemar.]] El movimientu homosexual atopar en decadencia dende finales de los años 20. Creíen algamar la eliminación del §175, lo que dexara a les distintes asociaciones ensin un oxetivu claru. Eliminación que nunca llegó a realizase: en 1930 Alemaña empezó a igualar el so códigu penal col d'Austria, qu'esixía'l caltenimientu del artículu; los discutinios siguieron hasta la llegada al poder de Hitler.<ref name="Herrn" /> En 1930 el NSDAP yá consiguiera ser la segunda mayor fuercia nel parllamentu y les SA empezaben a actuar nes cais. L'ambiente yera tan peligrosu que Hirschfeld nun volvió en 1932 d'unu de los sos viaxes al estranxeru y dirixóse direutamente al exiliu en Suiza. En 1932 morrió Radszuweit y en 1933 morrió [[Richard Linsert]], que fuera munchos años secretario y uno de les pilastres fundamentales del Comité Científicu Humanitariu, que s'eslleió tres la so muerte.<ref name="Herrn" /> A partir de la llegada de Hitler al poder en xineru de 1933 bástiense los acontecimientos. En febreru, el Ministeriu del Interior de Prusia ordenó'l zarru de tolos llocales y revistes que tuvieren rellacionaes colos homosexuales. En mayu'l ''Institut für Sexualwissenschaft'' foi zarráu, escaláu y el so [[Quema de llibros polos nazis (1933)|biblioteca amburó xunto a otres obres «''contraries al espíritu alemán''»]] el 10 de mayu de 1933. En xunu eslleir definitivamente les asociaciones d'homosexuales.<ref name="Herrn" /> === La nueche de los cuchiellos llargos y l'asuntu Fritsch === Dende la llegada de [[Adolf Hitler|Hitler]] al poder, les [[Sturmabteilung|SA]] y la [[Gestapo]] yeren dueñes de la cai y empezaron les persecuciones, detenciones y deportaciones a [[Campu de concentración|campu de concentración]] de xudíos, comunistes, socialdemócrates, sindicalistes y tou aquel opunxérase al nuevu réxime. Los homosexuales primeramente nun se vieron descomanadamente perxudicaos pol cambéu de réxime; por casu, de los 2450 deteníos preventivos qu'había'l 10 d'abril de 1934 en Baviera, solo 10 lo yeren por vida llicenciosa». Dellos xueces nazis afirmaríen más tarde qu'esto yera debíu en parte al mieu a Röhm.<ref name="Bastian" /> [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 102-15282A, Ernst Röhm.jpg|thumb|[[Ernst Röhm]] foi'l principal dirixente de la [[Sturmabteilung|SA]]. Les sos ambiciones polítiques y la rocea qu'inspiraba nos líderes nazis fueron unos de los principales motivos que llevaron a la "Operación Colibrí".]] [[Ernst Röhm|Röhm]] convirtiérase nuna de les persones más poderoses del réxime, xefe de les SA, un auténticu exércitu paralelu d'unos 400.000 miembros, y ministru ensin cartera dende avientu de 1933. Hitler aseguráralu en delles ocasiones el so apreciu, la última vegada a empiezos de xunu de 1934; pero paez que'l so escesivu poder y les sos venetaes revolucionaries empezaren a ser incómodes pa la burguesía y sobremanera nel [[Wehrmacht|exércitu]]. El 29 de xunu de 1934, nun incidente que se llamó «[[La nueche de los cuchiellos llargos]]», Hitler, con ayuda de [[Rudolf Hess]], [[Joseph Goebbels]] y un grupu de les [[SS (organización militar nazi)|SS]], viaxaron a [[Múnich]] n'avión p'asesinar a los cabezaleros de la SA, al empar que s'afaíen les cuentes con dellos opositores del réxime, en total, unes 100&nbsp;persones. Röhm, que fuera espulsáu de l'asociación d'oficiales alemanes el día anterior, foi deteníu, unviáu a la prisión de Stadelheim y ellí foi asesináu por [[Theodor Eicke]], perteneciente a les SS y comandante del [[campu de concentración de Dachau]]. Mientres la purga tamién foi asesináu [[Karl Ernst]] que, xunto con [[Paul Röhrbein|Paul von Röhrbein]] y Röhm, formaba la triada homosexual de les SA. La xustificación dada por Hitler foi un intentu de golpe d'estáu per parte de Röhm y les SA, pero nun s'escaeció de mentar la homosexualidá de Röhm y la cúpula dirixente, acusándolos veladamente de perversión de menores.<ref name="Bastian" /> Los mayores perdedores del incidente fueron los homosexuales: a partir d'esi momentu la retórica anti-homosexual pasó a formar parte del discursu nazi, que foi útil a Hitler nel llamáu [[escándalu Blomberg-Fritsch]]. En xineru de 1938 afayóse que'l xeneral [[Werner von Blomberg]], Ministru de la Guerra, casárase con una muyer que taba rexistrada en [[Berlín]] por prostitución. Blomberg tuvo que dimitir. [[Werner von Fritsch|Fritsch]], coles mesmes Comandante en Xefe ([[Oberkommando des Heeres]]) y unu de los candidatos a asoceder al ministru de la Guerra xunto con [[Hermann Göring|Göring]] y [[Heinrich Himmler|Himmler]], nun yera tan ciñu a Hitler como Blomberg y sicasí bien popular nel exércitu. A pesar d'ordenar destruyir una acta sobre la homosexualidá de Fritsch que-y presentara [[Hermann Wilhelm Göring|Göring]] en 1936, Hitler ordenó darréu la reconstrucción d'esa mesma acta pa emplegala contra'l coronel xeneral. Fritsch, deteníu pola Gestapo, negar a confesase culpable a cambéu del perdón y el 10 de marzu foi sometíu un xuiciu. Mientres el xuiciu, que nun foi públicu, demostróse que fuera confundíu con otru «Von Fritsch» y declaróse-y inocente, pero'l dañu yá taba fechu: Hitler anunciara'l 5 de febreru a los xenerales les razones de la destitución de Fritsch, que nunca llegó a recuperar el so puestu.<ref name="Bastian" /> La homofobia foi emplegada de nuevu ente 1936 y 1938 pa debilitar el poder de la [[Ilesia católica]] nos llamaos ''[[Klosterprozess]]y''. Nuna campaña consciente, diversos relixosos y creyentes fueron acusaos d'homosexualidá y dalgunos inclusive condergaos.<ref name="Herrn" /> === Persecución de los homosexuales: el recrudecimiento del §175 === {{AP|§175}} {|align="right" | [[Ficheru:Artículo 175 Guerra.jpg|thumb|225px|<small>Condergaos pol §175 mientres la II Guerra Mundial.<ref name="Feustel" /><br />Azul escuro: adultos<br />Azul claro: menores (de 18 años)<br />En 1940 y 41 añadiéronse los condergaos en tribunales militares</small>]] |- | {| border="0" align="right" cellspacing="0" cellpadding="0" style="width:225px; background:WhiteSmoke; font-size:75%; margin:0px 0px 20px 20px;" |+'''III Reich<br />(1933–1941)''' |- !align="center" | Añu !colspan="2" align="center" | Condergaos |- | |align="center" | Adultos |align="center" | Menores |- |1933 || align="center" | &nbsp;853 || align="center" | 104 |- |1934 || align="center" | &nbsp;948 || align="center" | 121 |- |1935 || align="center" | 2106 || align="center" | 257 |- |1936 || align="center" | 5320 || align="center" | 481 |- |1937 || align="center" | 8271 || align="center" | 973 |- |1938 || align="center" | 8562 || align="center" | 974 |- |1939 || align="center" | 8274 || align="center" | 689 |- |1940 || align="center" | 5727 || align="center" | 427 |- |1941 || align="center" | 6518 || align="center" | 687 |- |} |} Casi esautamente un añu dempués del asesinatu de Röhm el réxime enfoscó'l §175: a partir d'esi momentu, nun se condergaría solo la penetración, sinón tamién cualesquier otra aición «habitual» ente homosexuales, independientemente de la téunica sexual emplegada; por casu, la masturbación en presencia d'otru home o'l tocamientu con intención llicenciosa» pasaron a ser delitu.<ref name="Bastian" /> Amás añadiéronse'l §175a, pa casos «con agravante» (prostitución, emplegu de posición de poder o violencia, sexu con menores de 21 años), y el §175b pa la zoofilia.<ref name="Schwulencity175" /> La nueva llei entró a valir el 14 de xunu de 1935. Nos años siguientes siguió aldericándose enfoscar entá más el §175, pero'l vetu de Hitler, que nun consideraba apoderáu un cambéu de llexislación col país en guerra, evitó la so entrada a valir. El cambéu de la llei y una mayor actividá policial amontaron drásticamente el númberu de deteníos ente 1936 y 1938. En 1939, en plena Guerra, los tribunales militares empezaron a xulgar a soldaos pol §175. En total, ente 1933 y 1945 fueron xulgaos unos 100.000 homes, de los qu'aprosimao la metá fueron condergaos, dalgunos a muerte.<ref name="Bastian" /><ref name="Herrn" /> Una de les primeres consecuencies de la Nueche de los cuchiellos llargos foi una llimpieza» d'homosexuales nel NSDAP y el Gobiernu, de les que s'encargó un órganu especial dirixíu por [[Josef Meisinger]], so órdenes direutes de Himmler. En xunu de 1936, por orde de Himmler, creóse la ''[[Reichszentrale zur Bekämpfung der Homosexualität und der Abtreibung]]'' (Central del Reich pa la Llucha contra la Homosexualidá y l'Albuertu) como parte de la [[Gestapo]] (Policía secreta) y n'ochobre 1939 pasa a depender del ''[[Reichskriminalpolizeiamt]]'' (Policía criminal). La direición de la ''Reichszentrale'', primeramente en manes de Meisinger, pasa en marzu de 1936 a [[Erich Jacob]], al que se xune como direutor científicu'l psiquiatra y neurólogu [[Carl Heinz Rodenberg]]. Dambos dirixeron la central hasta 1945, pero nun sufrieron nengún tipu de consecuencies tres la Guerra. L'oxetivu principal de la Reichszentrale yera la escoyeta y el rexistru central de les fiches d'homosexuales, les llamaes [[llista rosa|llistes roses]]. En 1939 teníen 33.000 fiches, en 1940 42.000. Esi mesmu añu, 1940, Himmler, coles mesmes xefe de la policía alemana, ordenó '' «detener de forma preventiva, tres el cumplimientu de la so condena, a toos aquellos homosexuales que seduxeren a más d'un amante''», lo que de cutiu significaba un treslláu a los [[campu de concentración]] en saliendo de la cárcel.<ref name="Bastian" /> En 1941 Hitler emitió una orde secreta pola qu'establecía la execución de tolos miembros de les [[SS (organización nazi)|SS]] y de la policía que realizaren aiciones «luxurioses» con otru home, independientemente de la edá de dambos. Con ello, Hitler sustraía a les SS y a la policía del sistema xudicial normal y, pa casos qu'afectaren al §175 y §175a, introducía una llegalidá específica en tribunales especiales. El númberu de persones que fueron executaes de resultes d'esta orde ye desconocíu.<ref name="Feustel" /> === «Tratamientos» médicos === El movimientu nacionalsocialista radicalizó'l [[determinismu biolóxicu]] que viniera desenvolviéndose dende finales del sieglu XIX y empiezos del XX. Según esti pensamientu, determinaes persones, principalmente criminales, «[[asocial]]es» y deficientes mentales, heredaben les sos carauterístiques de xeneración en xeneración y la posibilidá de tratamientu o «cura» yera práuticamente inesistente. Asina, la única solución pa llibrar a la sociedá d'estos elementos inútiles o inclusive perxudiciales yera l'internamientu, la [[esterilización (medicina)|esterilización]] o la eliminación. Pa los ideólogos y los científicos nazis, los homosexuales cayíen claramente dientro de la categoría de los asociales. La campaña d'esterilización llevada a cabu reclamó non menos de 400.000 víctimes en total.<ref name="Bastian" /> Les primeres lleis sobre la esterilización de deficientes y enfermos mentales son del 14 de xunetu de 1933, pocu dempués de tomar de poder de Hitler. Primeramente los homosexuales nun se vieron afeutaos, pero una llei de payares d'esi mesmu añu, llamada ''Llei contra delincuentes habituales peligrosos y midíes pa la so puesta en seguru y meyora'', ufiertaba la posibilidá a los xueces d'ordenar la esterilización a los mayores de 21 años siempres que fueren acusaos de «''delitos peligrosos contra la moralidá ''». En 1935 introducióse un párrafu na llei que tenía de protexer a la sociedá de persones con enfermedaes hereditaries y que dexaba la capadura d'homosexuales con delitos políticos o criminales, anque solo de forma voluntaria. En 1939 fíxose un proyeutu de llei pal tratamientu de los asociales, nel que yá non se falaba d'actu voluntariu, sinón que la esterilización quedaba en manes del xuez; un segundu proyeutu de la mesma llei de 1943 ordenaba la capadura en casos en que la «[[moral pública]]» demandar; un tercer proyeutu de llei de 1944 ordenaba la capadura en casos nos qu'aiciones repitíes o una «''personalidá con enclín''» fueren necesarios pa la [[seguridá pública]]. La evolución de la Guerra nun dexó la introducción d'estes reformes y n'agostu de 1944 el Ministeriu de Xusticia ordenó que los trabayos fueren atayaos. Yá nun ye posible calcular el so númberu exactu, pero munchos de los homosexuales que fueren deteníos, encarcelaos o treslladaos a campos de concentración fueron lliberaos y unviaos al frente, una y bones la situación de guerra total obligaba al emplegu de tolos homes.<ref name="Bastian" /> Nel casu de los homosexuales emplegóse de cutiu la [[capadura]] o ''Entmannung'' (llit. «deshombramiento»), como gustaba dicir a los nazis. L'oxetivu nun yera evitar la reproducción, sinón esaniciar l'impulsu homosexual, esto ye, la cura». A pesar de qu'inda nun había una base llegal, munchos médicos ufiertar a «tratar» a homosexuales en bien de la comunidá, aceptando como mal menor les posibles consecuencies na salú de los pacientes». Bien activos nesti campu fueron el Dr. med. [[Gustav Boeters]], conseyeru ministerial en [[Zwickau]], y el Dr. med. [[Carl-Heinz Rodenberg]], direutor científicu de la ''[[Reichszentrale zur Bekämpfung der Homosexualität und der Abtreibung]]'' (Central del Reich pa la Llucha contra la Homosexualidá y l'Albuertu). Boeters, que dende 1924 tuviera ordenando esterilizaciones de menguaos psíquicos, almitía nun artículu publicáu en 1934 ordenar capar a unos 60 «delincuentes morales», inclusive primero que la llei dexar. El númberu de capadures realizaes d'esta forma incontrolada nun ye conocíu, al igual que tampoco lo ye'l númberu de «voluntarios» que fueron capaos según la llei de xunetu de 1935, anque a finales de 1935 el ''[[Reichsgesundheitsamt]]'' afirmaba que «solo» 87 homes aportaren. De los capaos según la llei de 1933, a finales de 1940, sumaben 2000 homes.<ref name="Bastian" /> El casu más estremu ye del Dr. med. [[Carl Vaernet]], [[SS (organización militar nazi)|SS]] [[Sturmbannführer]] y [[endocrinoloxía|endocrinólogu]] [[Dinamarca|danés]]. Vaernet, qu'afirmaba poder curar la homosexualidá con una glándula patentada por él, consiguió'l sofitu del xefe de la [[Cruz Roja]] alemana, el Prof. Dr. [[Ernst Robert Grawitz]], y del propiu [[Himmler]] pa realizar una serie d'esperimentos con presos del [[campu de concentración de Buchenwald]]. Los esperimentos llevar a cabu a partir del branu de 1944, enllantándose na zona de la [[vería]] a 15 presos, la mayoría homosexuales, una glándula que lliberaba una hormona sexual masculina artificial. Dos de los presos morrieron por entueyos posteriores.<ref name="Bastian" /><ref>Más información sobre Vaernet y los esperimentos realizaos pueden atopase na páxina de [[Peter Tatchel]] [https://web.archive.org/web/20070927190024/http://www.petertatchell.net/international/vaernetbook.htm Carl Vaernet- Danish SS-Doctor in Buchenwald] (n'inglés) y en [http://www.triangles-roses.org/hormonal_polarity.htm Experiments in reversal of hormonal polarity at Buchenwald] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927035043/http://www.triangles-roses.org/hormonal_polarity.htm |date=2007-09-27 }} de Günter Grau (n'inglés)</ref> === Campos de concentración === [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 146-1993-051-07, Tafel mit KZ-Kennzeichen (Winkel) retouched.jpg|thumb|Cartiya de descripción del marcáu de prisioneros nos campos de concentración. Los prisioneros homosexuales yeren marcaos con un [[triángulu rosa]].]] Calcúlase que fueron unviaos a [[campos de concentración]] por delitos d'homosexualidá unos 5.000 a 15.000 homes, una minúscula parte del total de presos que se calcula en más de cuatro millones. Los presos yeren marcaos con un [[triángulu rosa]] y formaben la casta más baxa dientro del los campos, lo qu'implicaba que tuvieren la tasa de morrina especialmente alta.<ref name="Bastian" /> Nun informe realizáu en 1945 tres la lliberación de [[campu de concentración de Buchenwald|Buchenwald]] pol oficial xudíu norteamericanu Albert Rosenberg, apaez el recuentu de [[Ferdinand Röhmhild]], presu númberu 1243, un escritor nacíu en Frankfurt del Main en 1903, tituláu ''La situación de los homosexuales nel campu de concentración de Buchenwald''. Cuenta Röhmhild qu'hasta 1938 los homosexuales asítiase nos barracones de presos políticos y llevaben una esistencia relativamente discreta. N'ochobre de 1938 aisllóse-yos nun bloque propiu arrodiáu d'alambre d'espín, nuna compañía de castigu mesma y teníen que trabayar na cantera, el trabayu más duru. L'amiestu de persones de bien distintu orixe, incluyendo criminales, dientro del bloque, faía la vida especialmente difícil, yá que les [[SS (organización militar nazi)|SS]] tendíen a dar el puestu de ''[[kapo]]'' a los más sádicos.<ref>H.D., presu nacíu en 1938, qu'ingresó en 1941 en Buchenwald, cuenta del ''kapo'' Müller la siguiente historia. Tres la llegada d'un mozu xudíu de bona familia y bien alimentáu, torturar terriblemente, obligándolo finalmente a aforcase colos sos propios tirantes. Tres el frayatu de los tirantes, espertar a golpes, obligó-y a reparar los tirantes y a colgar de nuevu. Tres la muerte, abrió la bragueta al cadabre, inda colgáu, p'amosar la ereición y faer comentarios obscenos a los que s'averaben. La historia puede dar una idea de les condiciones nes que vivíen los presos.</ref> Los vixilantes de les SS dacuando declaraben como «homosexuales» a presos a los que queríen perxudicar y contra los que nun podíen emplegar otres razones: el simple barruntu d'homosexualidá bastaba y yera práuticamente equivalente a la pena de muerte. Los homosexuales, consideraos como los «de menos valor» d'ente los presos, yeren de cutiu escoyíos pa dir a los [[campu d'exterminio|campo d'estermín]] de [[Mauthausen]], [[Natzweiler]] o [[Groß-Rosen]], o pa realizar trabayos qu'implicaben la muerte. Escontra 1942 anidiáronse llixeramente les condiciones en Buchenwald; per una parte, la falta de mano d'obra n'Alemaña obligaba a los responsables de los campos a tener más curiáu, y por otra, llogróse quitar poder a les SS.<ref name="Bastian" /><ref>{{cita llibru |autor= USHMM |fecha= 19 de febreru de 2008 |capítulu= enllace |url-capítulo = http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005218 |títulu= Persecution of homosexuals in the Third Reich |idioma= inglés | editorial = United States Holocaust Memorial Museum |ubicación= Washington, D.C. |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> Les condiciones fueron similares nel [[campu de concentración de Dachau]]. Los primeros presos homosexuales del campu proveníen de redaes realizaes en [[Baviera]], basaes nos datos de les llistes roses. Púdose demostrar que del total de presos de Dachau, 585 yeren homosexuales, un 0,25%, pero solu 386 llevaben el triángulu rosa; otros 202 portaben el [[Sistema de marcáu nos campos de concentración nazis|triángulu verde]]. La so tasa de morrina asitiar nel 32,2%, significativamente mayor que la tasa xeneral, que s'asitiaba nel 20,7%. Esta cifra tien de matizase, una y bones los presos qu'entraron antes de 1936 solíen ser lliberaos tres 24 meses de prisión, pero casi la metá d'aquellos qu'entraron dempués de 1942 morrieron pocos meses dempués de la so llegada. Al igual qu'en Buchenwald, les perdures condiciones de vida, l'aislamientu de los demás presos y los trabayos forzaos especialmente duros fueron les causes principales, pero tamién hubo muertes debíes a los esperimentos médicos, de los que nun se caltién muncha documentación; de los esperimentos sobre [[malaria]] caltuviéronse los informes, qu'amuesen que, si d'ente los presos normales escoyer a unu de cada 200 pa la realización d'estos esperimentos, de los presos col triángulu rosa escoyer a unu de cada 30. Y con too y con eso, Dachau ye'l campu de concentración qu'amuesa una mayor tasa de sobrevivencia d'ente los presos col triángulu rosa, un 40%.<ref name="Knoll">{{cita llibru| |autor= Knoll, Albert |añu= 2002 |capítulu= Homosexuelle Häftlinge im KZ Dachau |editor= Fachverband Homosexualität und Geschichte y.V. |títulu= Denunziert, verfolgt, ermordet: Homosexuelle Männer und Frauen in der NS-Zeit |series= Invertitio. Jahrbuch für die Geschichte der Homosexualitäten |idioma= alemán | editorial = MännerschwarmSkript Verlag |allugamientu= Hamburgu |páxines= 214 |isbn= 3-935596-14-6}}</ref> La suerte de los homosexuales dientro de los campos de concentración apenes tuvo tratamientu dientro de la lliteratura especializada, siguiendo una tradición de discriminación que nun s'atayó tres la Guerra. En dos monografíes sobre los campos de concentración editaes en 1993, dambes de más de 350 páxines, solo méntase a los homosexuales en cuatro llinies d'una d'elles. Nun foi hasta la primavera de 2000 que se realizó la primer esposición sobre los presos homosexuales n'Alemaña, nesti casu, nel [[campu de concentración de Sachsenhausen]].<ref name="Bastian" /> Tres la Guerra, esisten dos testimonios principales que rellataron en primer persona les sos esperiencies nos campos de concentración. Fueron [[Heinz Heger]], el primeru n'editar la so historia en 1972, cuando la tema inda yera desconocíu pal públicu, y [[Pierre Seel]], qu'esperó hasta 1994 pa publicar les sos memories. Otros falaron nel documental [[Paragraph 175]] de les sos esperiencies. El postreru en faelo foi [[Rudolf Brazda]]. === El lesbianismu sol III Reich === Polo xeneral, puede afirmase que'l lesbianismu como tal nun foi escorríu pol sistema, a pesar de que xuristes aisllaos ciscaben un castigu y el movimientu lésbico y feminista fuera prohibíu. Esisten informes de casos individuales de lesbianes que fueron secuestraes y llevaes a prostíbulos nos campos de concentración, pero los fechos son tan vagos —y en dellos casos contradictorios— que se duldó de la so autenticidá.<ref name="Feustel" /><ref name="LesbIIIReich">{{cita llibru |autor= USHMM |fecha= 19 de febreru de 2008 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005478 |títulu= Lesbians and the Third Reich |idioma= inglés | editorial = United States Holocaust Memorial Museum |ubicación= Washington, D.C. |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref><ref>Pa más información vease {{cita llibru |autor= Schoppmann, Claudia |añu= 1996 |títulu= Days of masquerade: the lives of lesbians during the Third Reich |idioma= inglés | editorial = [[Columbia University Press]] |allugamientu= |isbn= 3922166946 |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> El nazismu yera tan [[patriarcáu|patriarcal]] qu'en 1942 el Ministeriu de Xusticia inda dicía lo siguiente: {{cita|''Die gleichgeschlechtliche Betätigung zwischen Frauen ist - abgesehen von Dirnenkreisen - nicht so verbreitet wie bei Männern und entzieht sich angesichts der innigeren Umgangsformen des gesellschaftlichen Verkehrs zwischen Frauen mehr der Beobachtung der Öffentlichkeit. Die damit verbundene größere Schwierigkeit der Feststellung solcher Handlungen würde die Gefahr unberechtigter Anzeigen und Untersuchungen in sich Tragen. Der wichtige Grund für die Strafbarkeit der Unzucht zwischen Männern, der in der Verfälschung des öffentlichen Lebens durch die Schaffung von persönlichen Abhängigkeitsverhältnissen liegt, trifft bei Frauen wegen ihrer weniger maßgebenden Stellung in staatlichen und öffentlichen Ämtern nicht zu. Endlich sind auch Frauen, die sich einem widernatürlichen Verkehr hingeben, nicht in dem Maßy wie homosexuelle Männer für immer als Zeugungsfaktoren verloren. Da sie sich erfahrungsgemäß oft später wieder einem normalen Verkehr zuwenden.''|col2=Los actos homosexuales ente muyeres nun tán tan estendíos como ente los homes —cola esceición de los círculos de prostitutes— y despíntense más de la vista del públicu, por cuenta de les formes de socialización menos públiques de les muyeres. La mayor dificultá que, poro, trai'l descubrimientu d'eses aiciones, implicaría'l peligru de denuncies ya investigaciones inxustes. La razón principal pa la criminalización de la lluxuria ente homes atopar na adulteración de la vida pública por causa de les rellaciones de dependencia que se crean, razón que nun se puede aplicar a les muyeres pol so menor relevancia nos cargos públicos. Finalmente, les muyeres que s'abandonen a les rellaciones antinaturales nun tán perdíes pa siempres pa la reproducción nel grau nel que lo tán los homes homosexuales, yá que, como amuesa la esperiencia, de cutiu vuelven más tarde a una rellación normal.''|Reichsministerium für Justiz (1942)<ref name="Feustel" />}} Les dificultaes de les lesbianes mientres la Guerra fueron debíes a l'amenaza de persecución, que produció una gran inseguridá, y sobremanera a la prohibición de realizar trabayos «de prestíu» a muyeres. Toles muyeres quedaron en consecuencia apostraes a mano d'obra barata, lo que nel casu de les lesbianes, ensin ayuda del sueldu d'un home, foi especialmente duru pa la so sobrevivencia.<ref name="LesbIIIReich" /> Y aun así, el club de bolos» ''Die lustige Neun'' («El nueve risonderu»), creáu en Berlín en 1924, consiguió entamar fiestes de lesbianes nes que participaben ente 200 y 300 muyeres a lo menos hasta abril de 1940. Nun se sabe si les fiestes, conocíes poles descripciones de les actes de la [[Gestapo]] que les vixilaba de cerca, siguieron mientres los años de la Guerra; el casu ye que se pierde'l rastru.<ref>{{cita web | autor = Dobler, Jens | añu = 2003 | url = http://www.lesbengeschichte.de/staedte_d_fram.html?http://www.lesbengeschichte.de/staedte_berlin_d.html | títulu = Lesbische Berliner Subkultur im Nationalsozialismus | obra = Lesbengeschichte | fechaaccesu = 9 de mayu de 2009 | idioma = alemán | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120113060237/http://www.lesbengeschichte.de/staedte_d_fram.html?http%3A%2F%2Fwww.lesbengeschichte.de%2Fstaedte_berlin_d.html | fechaarchivu = 13 de xineru de 2012 }}</ref> == La posguerra == En perdiendo Alemaña la [[II Guerra Mundial]] en 1945, les [[potencies aliaes]] lliberaron a tolos presos de los campos de concentración y ordenaron la eliminación de toles lleis contaminaes pola ideoloxía nazi. Nel casu del artículu 175, primeramente caltúvose la versión de 1935 redactada pol gobiernu de Hitler y en 1946 les potencies dexaron en mano de los gobiernos llocales de los [[Organización territorial d'Alemaña|länder]] la decisión de modificar o non l'artículu. Los distintos estaos federaos trataron l'asuntu de formes distintes: por casu, [[Turinxa]] y [[Saxonia-Anhalt]] refugaron la reforma de 1935. Polo xeneral, la homosexualidá siguió siendo un delitu.<ref name="Herrn" /> Los homosexuales que fueren deteníos, encarcelaos o unviaos a campos de concentración fueron trataos como criminales y non como víctimes. Los que s'atopaben na cárcel tuvieron que terminar les sos condenes.<ref name="Hoffschildt" /> Inclusive dalgunos de los lliberaos de campos de concentración fueron deteníos de nuevu y tuvieron que terminar les sos condenes na cárcel, independientemente del tiempu que pasaren en detención preventiva».<ref name="glbtq-175">{{cita llibru |autor= Kaczorowski, Craig |añu-orixinal= 2004 |fecha= 13 d'avientu de 2006 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.glbtq.com/social-sciences/paragraph_175.html |títulu= Paragraph 175 |idioma= inglés | editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |ubicación= Chicago |fechaaccesu= mayu de 2008 }}</ref> En 1948 l'asociación d'escorríos pol réxime nazi ''Vereinigung der Verfolgten des Naziregimes'' de la [[zona d'ocupación soviética]] negar a reconocer a los homosexuales como víctimes del nazismu y un añu más tarde refugó la solicitú d'ingresu d'un homosexual que pasara pelos campos de concentración. Fechos como esti repitiríense más tarde tantu na Alemaña occidental como na oriental.<ref name="Herrn" /> Los homosexuales fueron inoraos en práuticamente tolos monumentos, estudios y museos, y nin fueron mentaos nos [[xuicios de Núremberg]]. Nengún de los prisioneros del triángulu rosa recibió una compensación del estáu alemán;<ref name="glbtq-175" /> el tiempu pasáu na cárcel y nos campos de concentración nin siquier foi contabilizáu pa la so xubilación.<ref>{{cita llibru |autor= Epstein, Rob |coautores= Jeffrey Friedman |títulu= [[Párrafu 175 (documental)|Paragraph 175]] |formatu= documental |idioma= inglés | editorial = Channel Four Films, HBO Theatrical Documentary, Telling Pictures, Zero Film GmbH, Cinemax}}</ref> Mientres la Guerra, l'únicu mediu de comunicación LGBT en llingua alemana que sobreviviera foi ''[[Der Kreis - -y Cercle]]'', una revista que se publicar n'inglés, francés y alemán en Suiza, qu'intentó caltener una cierta continuidá col movimientu homosexual alemán previu. Pero yá na seronda de 1945, ente les ruines de Berlín, celebróse'l primera [[baille d'invertíos|baille gai]]. Ente 1945 y 1949, añu de la creación de la [[Alemaña|República Federal Alemana]] (RFA) y la [[República Democrática d'Alemaña]] (RDA), hubo dellos intentos d'esaniciar el §175. En 1946 [[Hans Giese]] reclamó nuna disertación la reforma del §175 y en 1947 el psiquiatra [[Rudolf Klimmer]] encamentó la eliminación del artículu. Esti puntu de vista foi sofitáu per dellos medios de comunicación, como ''Die Weltbühne'' y el ''Leipziger Volkszeitung''. La propuesta foi refugada col argumentu de que «''hai coses más urxentes que faer''». Inclusive'l parllamentariu del parllamentu saxón [[Curt Röbel]] intentó ensin ésitu en 1948 la eliminación del artículu.<ref name="Herrn" /> == República Democrática Alemana == La zona d'ocupación soviética, a propuesta del xurista [[Wolfgang Weiß]], empezó a emplegar en 1949 la versión del artículu 175 anterior a 1935, polo que yá solo son illegales «aiciones similares al concúbito natural». Tres la creación de la [[República Democrática Alemana]] n'ochobre de 1949 caltúvose esta versión de la República de Weimar del artículu, pero xunto al §175a tal como se publicar en 1935 sol réxime nazi. El cambéu o eliminación del artículu foi aldericada en delles ocasiones; la propuesta de 1957 refugar en 1959 por non ser compatible cola moral socialista. L'artículu 175 foi inclusive emplegáu en 1953 contra'l ministru de xusticia [[Max Fechner]], al que s'acusaba de tar a favor del [[Llevantamientu de 1953 na República Democrática Alemana|llevantamientu popular]] contra'l réxime que se produxera esi mesmu añu.<ref name="Herrn" /> Tamién s'emplegaba como argumentu la rellación de la homosexualidá colos dirixentes nazis (recuérdese a Röhm), tal como fixo, por casu, el presidente de la RDA [[Wilhelm Pieck]].<ref name="Feustel" /> Autores ciños al réxime y de cierta relevancia, como [[Johannes R. Becher]] y [[Louis Fürnberg]], casar pa despintar la so homosexualidá. Otros, como [[Ludwig Renn]], consiguió caltener a penes la so convivencia con otros dos homes nuna especie de pisu de gais, pero tuvo qu'arrenunciar a volver editar el so llibru ''Vor großen Wandlungen'' que publicara nel so exiliu en Suiza y que trataba de la homosexualidá.<ref name="Feustel" /> Les asociaciones, revistes y manifestaciones públiques LGBT fueron prohibíes tres la Guerra. Los homosexuales viéronse amenorgaos a axuntase en dellos pocos llocales en [[Berlín Oriental]], [[Leipzig]], [[Dresde]] y [[Magdeburgu]], llocales que les autoridaes teníen so vixilancia y que podíen ser cerraos ensin más. La situación empeoró inda en 1961 cola creación del [[Muriu de Berlín]], qu'aislló por completu a les comunidaes LGBT de la RDA de les del llau occidental. Nun quedaron más qu'unos pocu defensores de los derechos de los homosexuales, ente los qu'hai que destacar a [[Rudolf Klimmer]], que yá en 1949 escribió ya intentó publicar el llibru ''Die gleichgeschlechtliche Liebe'' (L'amor homosexual) y que consiguió publicar un artículu nuna revista xurídica defendiendo la eliminación de penes p'actos homosexuales voluntarios ente adultos. Klimmer llegó inclusive a pidir en 1966 la reconocencia de les víctimes nazis del §175, pero la respuesta del gobiernu foi que nun se podíen oldear a los lluchadores de la resistencia o los escorríos pola so raza, polo que consideraben que nun había necesidá de tomar midíes especiales.<ref name="Herrn" /> [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-S0303-015, Berlin, Gründerzeit Museum.jpg|thumb|[[Charlotte von Mahlsdorf]] en 1977, emponiendo a un grupu de visitantes pol ''Gründerzeitmuseum''.]] La situación empezó a camudar a finales de la década de 1960. En 1968 el Gobiernu aprobó un nuevu códigu penal nel que sorprendentemente yá nun s'atopaba'l §175; en total condergárense a 300 homes por esti artículu.<ref name="Hoffschildt">{{cita llibru| |autor= Hoffschildt, Rainer |añu= 2002 |capítulu= 140.000 Verurteilungen nach "§175" |editor= Fachverband Homosexualität und Geschichte y.V. |títulu= Denunziert, verfolgt, ermordet: Homosexuelle Männer und Frauen in der NS-Zeit |series= Invertitio. Jahrbuch für die Geschichte der Homosexualitäten |idioma= alemán | editorial = Männerschwarm Verlag |allugamientu= Hamburgu |páxines= 214 |isbn= 3-935596-14-6}}</ref> Caltúvose l'artículu 151, que definía la edá de consentimientu homosexual en 18 años, ente que la heterosexual yera de 16. A pesar de la llegalización, nun camudó la prohibición de publicaciones y asociaciones, yá que se tarrecía una estensión» del fenómenu, y la situación social nun se modificar. En 1973, en emitiéndose pola televisión pública d'Alemaña Occidental la película ''[[Nicht der Homosexuelle ist pervers, sondern die Situation, in der er lebt]]'' (Nun ye perversu l'homosexual, sinón la situación na que vive) formóse la primer organización LGBT, la ''Homosexuelle Interessengemeinschaft Berlin'' (Comunidá d'intereses homosexual). El so oxetivu al curtiu plazu yera convertise nun abellugu y centru d'información pa los homes y muyeres homosexuales; al llargu plazu queríen que la homosexualidá convertir nuna parte aceptada de la sociedá socialista. El grupu atopábase de cutiu nel ''[[Gründerzeitmuseum]]'' del travestí [[Charlotte von Mahlsdorf]], entamando un cabaré llamáu ''Hibaré'', alcuentros, discutinios y disertaciones selmanales y delles fiestes. En 1976 intentaron inscribir l'asociación, pero una fola de represión en contra de cualquier tipu de disidencia y crítica causada pol casu [[Wolf Biermann]] facer fracasar. En 1978 la policía prohibiólos axuntase nel ''Gründerzeitmuseum'', polo que volvieron axuntase en cases privaes y llocales arrendaos pa la ocasión. Finalmente, en 1979, el grupu eslleióse amurniáu dempués de que'l Gobiernu respondiéra-yos que «''organizaciones d'homosexuales nun tán dexaes, p'afalar a moces qu'inda dulden a decidise pel llau meyor [l'heterosexual].''»<ref name="Herrn" /> === El lesbianismu na RDA === Les lesbianes teníen delles ventayes frente a les sos compañeres n'Alemaña occidental. Les lleis discriminatories fueron esaniciaes con rapidez tres la Guerra y l'estáu encargar de garantizar el so accesu al trabayu, lo que dexaba una independencia económica. Madres solteres nun yeren marxinaes y l'estáu encargar en gran midida de los gastos xeneraos polos neños. Ventayes que sumieron tres la Reunificación. Con too y con eso ello, les lesbianes sufríen un mayor grau de discriminación y violencia que los gais.<ref name="Potthoff" /> Polo xeneral, la cooperación ente lesbianes y gais foi bastante bona, siendo una minoría les que prefirieron caltener les distancies.<ref name="Potthoff" /> La primera y más importante asociación puramente pa lesbianes foi ''Lesben in der Kirche'' (LiK; Lesbianes na Ilesia) creada en 1982. En 1985 les lesbianes de ''Arbeitskreis Homosexualität'' realizaron el primer alcuentru de lesbianes de la RDA en Dresde, al que lu siguiría en 1987 otru en [[Jena]]. Esi mesmu añu, 1987, creáronse grupos de lesbianes en [[Erfurt]] (''Die ELSEN'') y [[Halle (Saxonia-Anhalt)|Halle]]. En 1989 creóse l'asociación ''Unabhängige Frauenverband'' (UFV; Federación independiente de muyeres), qu'incluyía a munches lesbias, al empar que se disovían otres iniciatives.<ref name="Leidinger">{{cita llibru |autor= Leidinger, Christiane |añu= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.glbtq.com/social-sciences/rome_ancient.html |títulu= Lesbenbewegung DDR |idioma= alemán | editorial = Freie Universität Berlin |fechaaccesu= 14 de xunetu de 2007}}</ref> De 1989 a 1993 editóse la revista ''frauen'' pa les lesbianes.<ref name="Leidinger" /> === La oposición homosexual === Na década de 1980 empezaron a surdir grupos LGBT alredor de la proteición qu'ufiertaben delles cañes de la [[Ilesia evanxélica]], de la mesma manera que yá se formaron grupos [[Feminismu|feministes]], [[Pacifismu|pacifista]] o [[Movimientu ecoloxista|ecoloxistes]]. Toos estos movimientos, y n'especial l'homosexual, yeren percibíos pol aparatu del Estáu como tentáculos del enemigu de clase», opositores, y como tales fueron trataos: torga y prohibición d'actividaes del grupu, infiltración de los grupos, vixilancia de los sos miembros, destrucción de la reputación, de les perspectives de trabayu o intentos d'alteriar les rellaciones interpersonales y familiares. Nos casos más estremos emplegar «romeos» pa namorar y torar a los más rebalbos. Ello ye que la mayor y meyor documentación sobre'l movimientu LGBT de la dómina son los informes de la [[Stasi]], la policía secreta. Curiosamente, el movimientu LGBT que surdió nun puede dicise que fuera políticu y aceptaba les lleis del país, anque esixeren la equiparación de los sos derechos cola población heterosexual.<ref name="Potthoff">{{cita llibru| |autor= Potthoff, Herbert |añu= 2005 |capítulu= Lesben und Schwule in der DDR |editor= Fachverband Homosexualität und Geschichte y.V. |títulu= Gemeinsam Stark - Homosexuelle Netzwerke |series= Invertitio. Jahrbuch für die Geschichte der Homosexualitäten |idioma= alemán | editorial = Männerschwarm Verlag |allugamientu= Hamburgu |páxines= 168 |isbn= 978-3-935596-84-8}}</ref> [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-1990-0218-012, Leipzig, Gründungsveranstaltung, Homosexuellenverband (cropped).jpg|thumb|250px|Actu fundacional del ''Schwulenverband'' en Leipzig en 1990.]] A pesar de les dificultaes, el movimientu foi ampliándose, al empar que crecía la lliberalización xeneral de la sociedá na RDA. En 1989 había 17 d'estos grupos nel país, que taben coordinaos y que teníen presencia pública dientro del marcu de los ''[[Kirchentag]]y''.<ref>''Kirchentag'' son grandes alcuentros de [[Llaicu (relixón)|llaicos]] evanxélicos, institucionalmente independientes de les Ilesia evanxélica. Pa más información vease [[:de:Kirchentag|Krichentag]] na Wikipedia n'alemán.</ref> A mediaos de la década de 1980 apaecieron los primeros grupos LGBT que nun taben amparaos pola Ilesia evanxélica, siendo'l más conocíu'l ''[[Sonntags-Clubes]]'' de Berlín; siguiéron-y otros en Weimar, Leipzig, Dresde y Magdeburgu. Hubo una ciertu discutiniu ente los dos grupos, los primeres acusaben a los segundos de tar al serviciu del Partíu y los segundos queríen marcar diferencies col calter relixosu de los primeres.<ref name="Potthoff" /><ref name="Herrn" /> A partir de mediaos de la década de 1980 la homosexualidá tamién empezó a ser visible en círculos científicos y medios de comunicación masiva. N'avientu de 1988 oldeóse la edá de consentimientu ente homosexuales y heterosexuales, que pasó a ser de 16 años pa toos. Con esta reforma, a partir del 1 de xunetu de 1989, fecha d'entrada a valir de la reforma, la pallabra homosexual» yá nun apaez nel códigu penal.<ref name="Herrn" /> La crisis del [[sida]] foi tratada con aciertu na RDA, anque nun hubo un programa de prevención específicu pa los homosexuales. L'aislamientu del esterior que sufría la población ayudó a que n'ochobre de 1989, nel momentu de l'apertura del [[Muriu de Berlín]], solo hubiera 16 enfermos.<ref name="Potthoff" /> En 1990 creóse la ''Aids-Hilfe DDR'', porque se tarrecía que cola cayida del Muriu aumentaren les infeiciones. Esi mesmu añu, tamién se creó la primer federación d'organizaciones LGBT, el ''Schwulenverband in der DDR''.<ref name="Herrn" /> La única película de temática LGBT que se rodó na RDA foi ''[[Coming Out (película 1989)|Coming Out]]'' (1989, Heiner Carow), que s'estrenó'l mesmu día que cayía'l Muriu de Berlín.<ref name="Herrn" /> La película trata non solo la tema de la homosexualidá, sinón tamién el del fascismu y el racismu latente na sociedá.<ref>{{cita llibru |autor= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.xenon-kino.de/Seiten/comingout.html |títulu= Coming Out |idioma= alemán |fechaaccesu= xunu de 2008 }}</ref> == República Federal d'Alemaña == === Llexislación y persecución n'Alemaña Occidental === {{AP|§175}} {|align="right" | [[Ficheru:Artículo 175 RFA.jpg|thumb|450px|<small>Xulgaos y condergaos pol §175 (1950-1965)<ref name="Feustel" /><br />Azul: xulgaos per homosexualidá<br />Colloráu: condergaos</small>]] |- | {| border="0" align="right" cellspacing="0" cellpadding="0" style="width:225px; float:right; background:WhiteSmoke; font-size:75%; margin:0px 0px 20px 20px;" |+'''RFA<br />(1960-1965)''' |- !align="center" | Añu !align="center" | Xulgaos !align="center" | Cond. |- |1960 || align="center" | 3694 || align="center" | 3143 |- |1961 || align="center" | 3496 || align="center" | 3005 |- |1962 || align="center" | 3686 || align="center" | 3098 |- |1963 || align="center" | 3439 || align="center" | 2803 |- |1964 || align="center" | 3489 || align="center" | 2907 |- |1965 || align="center" | 3104 || align="center" | 2538 |- |} {| border="0" align="right" cellspacing="0" cellpadding="0" style="width:225px; float:right; background:WhiteSmoke; font-size:75%; margin:0px 0px 20px 20px;" |+'''RFA<br />(1950-1959)''' |- !align="center" | Añu !align="center" | Xulgaos !align="center" | Cond. |- |1950 || align="center" | 2246 || align="center" | 1920 |- |1951 || align="center" | 2635 || align="center" | 2167 |- |1952 || align="center" | 2964 || align="center" | 2476 |- |1953 || align="center" | 2869 || align="center" | 2388 |- |1954 || align="center" | 3230 || align="center" | 2564 |- |1955 || align="center" | 3075 || align="center" | 2612 |- |1956 || align="center" | 3247 || align="center" | 3124 |- |1957 || align="center" | 3630 || align="center" | 3182 |- |1958 || align="center" | 3679 || align="center" | 3530 |- |1959 || align="center" | 4141 || align="center" | 3530 |- |} |} En mayu de 1949 crear nes zones d'ocupación británica, francesa y norteamericana la [[República Federal d'Alemaña]]. El Tribunal Federal alemán decidió en 1951 caltener los artículos 175 y 175a na so forma nazi de 1935, yá que nun se consideraron «llexislación contaminada con pensamientu nazi». Como yá se comentó más arriba, el significáu práuticu d'esta sentencia ye que los homosexuales fueron trataos como delincuentes que la so conderga fuera xustificada y que nun teníen derechu a nengún tipu de resarcimiento o indemnización. En 1957 el [[Tribunal Constitucional d'Alemaña|Tribunal Constitucional]] confirmó que los artículos 175 y 175a nun yeren contrarios a la [[Llei Fundamental de Bonn|Constitución]]. Esi mesmu añu, la llei d'indemnización federal ''Bundesentschädigungsgesetz'' escluyó a los homosexuales.<ref name="Herrn" /> Esti puntu de vista caltúvose inclusive hasta 1992, añu nel que la ''Oberfinanzdirektion''<ref>Axencia financiera de nivel mediu, tantu de los gobiernos federaos alemanes, como del gobiernu federal.</ref> de Colonia afirmaba que «''L'artículu 175 na so forma de 1935 sigue ensin ser consideráu por nós como una inxusticia nacionalsocialista.''»<ref name="Feustel" /> De 1945 a 1969 calcúlase que n'Alemaña Occidental condergar por homosexualidá unos 60.963 homes pol §175. Esta fola de persecuciones, que puede comparase inclusive cola realizada mientres el réxime nazi, esplicar pola ideoloxía conservadora del Gobiernu, apoderáu polos [[Democracia cristiana|demócrata cristianos]] del [[Unión Demócrata Cristiana d'Alemaña|CDU]] y el [[Unión Social Cristiana de Baviera|CSU]], pero sobremanera, pola continuidá, tantu na policía, como na judicatura, de los funcionarios nazis.<ref name="Hoffschildt" /> El tratamientu de los acusaos yera bien distintu según el xulgáu: mientres en Hamburgu un xuez condergaba en 1951 a una multa de 3 [[Marcu alemán|marcos]] a dos homosexuales, una [[Procesos de Frankfurt contra homosexuales|fola de persecuciones en Frankfurt]] tuvo de resultes seis suicidio, exilios y la destrucción de la carrera profesional de los acusaos.<ref name="Kraushaar">{{cita llibru| |autor= Kraushaar, Elmar |añu= 1997 |capítulu= Unzucht vor Gericht. Die „Frankfurter Prozesse“ und die Kontinuität des § 175 in den fünfziger Jahren |editor= Y. Kraushaar |títulu= Hundert Jahre schwul – Eine Revue |idioma= alemán | editorial = Männerschwarm Verlag |ubicación= Berlín |isbn= 3-87134-307-2}}</ref> La presión sobre los homosexuales llevó a dalgunos a la delincuencia. En 1969 trés homosexuales, de 25 y 23 años, asaltaron un depósitu de munición, robaron armes, coles qu'esperaben chantajear a la sociedá pa consiguir dineru, y nel procesu asesinaron a cuatro soldaos que dormíen, mancando a un quintu de gravedá. En siendo deteníos, afirmaron que queríen el dineru pa escapar de la sociedá y crear una comuña gai según los sos suaños.<ref name="Kraushaar2">{{cita llibru| |autor= Kraushaar, Elmar |añu= 1994 |títulu= Schwule Listen. Namen, Daten und Geschichten |idioma= alemán | editorial = rororo |allugamientu= Reinbeck bei Hamburg |isbn= 3-499-19672-7}}</ref> Les capadures pa «curar» la homosexualidá tamién siguieron de forma voluntaria» ente los presos homosexuales. Un afayu casual en 2016 dio colos informes del psicólogu de la cárcel de [[Hohenasperg]], nel sur d'Alemaña, nos que se documentaban doce caso ente 1945 y la década de 1960 de presos que fueren primíos pa dexase capar y asina amenorgar les sos condenes, que nun casu yeren de venti años.<ref>{{cita noticia|apellíos1=Maier|nome1=Sascha|títulu=Kastriert, der Liebe wegen|url=http://www.stuttgarter-zeitung.de/inhalt.homosexualitaet-in-der-nachkriegszeit-kastriert-der-liebe-wegen.88a90ef9-f68b-4ddb-a298-76bf59916508.html|fechaaccesu=26 de xineru de 2017|obra=Stuttgarter Zeitung|fecha=25 de xineru de 2017|idioma=de}}</ref><ref>{{cita web|apellido1=cw|títulu=Noch bis Ende der Sechzigerjahre wurden Schwule kastriert|url=http://www.queer.de/detail.php?article_id=28072|obra=Queer.de|idioma=es|fecha=25 de xineru de 2017|fechaaccesu=26 de xineru de 2017}}</ref> A partir de 1959 empezaron a menguar llixeramente les condenes. Una lliberalización de la sociedá, pero sobremanera informes científicos, como los de [[Informe Kinsey|Kinsey]] (1949), [[Informe Griffin|Griffin]] (1956) o [[Informe Wolfenden|Wolfenden]] (1957), influyeron el pensamientu xurídicu.<ref name="Hoffschildt" /> Foi'l casu de la comisión pa la reforma del códigu penal, qu'encamentó en 1959 la eliminación del §175, propuesta que foi refugada pol Ministeriu de Xusticia. A partir de mediaos de la década de 1960 empezó a aldericase públicamente la reforma del §175, llegando a encamentar el daquella (1967) ministru de xusticia [[SPD|socialista]] [[Gustav Heinemann]] la eliminación. Finalmente esanicióse l'artículu 175 en 1969 so un gobiernu de coalición cristianu demócrata (CDU/CSU) y social demócrata ([[Partíu Socialdemócrata d'Alemaña|SPD]]). Les rellaciones sexuales voluntaries ente homes adultos dexaron de ser delitu, sicasí, caltúvose'l §175a, polo que siguió una discriminación na edá de consentimientu ente homosexuales (21 años) y heterosexuales (18 años).<ref name="Herrn" /> === El movimientu homófilo === {{AP|Movimientu homófilo}} Tres la II Guerra Mundial, nes décades de 1950 y 1960, entamar n'Estaos Xuníos y [[Europa Occidental]] redes y grupos políticos homosexuales que preferíen identificase como [[homófilos]] y vinieron llamándose colectivamente como [[movimientu homófilo]]. El cambéu de nome de «homosexual» a «homófilo» pretendía alloñar una imaxe negativo y estereotipao del homosexual sexualmente promiscuo, que malva a la mocedá y rellaciónase cola prostitución y el chantaxe, pa faer un mayor fincapié sobre l'atraición, la camaradería y l'amor. Pretendíen consiguir l'aceptación y convertise en miembros respetables de la sociedá al traviés de dos mecanismos: la conocencia científica de la homosexualidá, cola correspondiente divulgación en revistes, y tratar de convencer a la sociedá de que, a pesar de les diferencies, que s'amenorgaben al ámbitu priváu, los homosexuales «yeren de fiar». Les asociaciones realizaben alcuentros, comíes y cenes de beneficencia o fiestes y [[baille d'invertíos|bailles]] en forma de clubes privaos. Ye d'entender que'l movimientu homófilo oponer al submundo homosexual de les saunes, los alcuentros anónimos en parques y baños públicos y les revistes de desnudos, que siguió la so evolución independiente.<ref name="Aldrich" /> La primer organización gai de la posguerra foi'l ''Verein für humanitäre Lebenshaltung'' (Asociación pal estilu de vida humanitariu) fundáu n'agostu de 1949 en [[Frankfurt del Main]]. L'asociación representó a Alemaña nel primer alcuentru internacional d'asociaciones gay n'[[Ámsterdam]], el ''[[International Committee for Sexual Equality]]'', entamada pol [[COC Nederland|COC]] en 1951; en 1952 la conferencia realizar en Frankfurt. En 1950, [[Hans Giese]] fundó como organización privada un ''Institut für Sexualforschung'' (Institutu pal estudiu de la sexualidá) y pocu más tarde añadió-y una seición llamada ''Wissenschaftlich-humanitäres Komitee''. Giese amás collaboró cola creación en 1949 d'un ''Wissenschaftlich-humanitäres Komitee'' llocal en Berlín, que la so inscripción nel rexistru d'asociaciones foi refugada pela ciudá. Tamién influyíu por Giese, en 1950 creóse la ''Deutsche Gesellschaft für Sexualforschung'' (Sociedá alemana pal estudiu de la sexualidá). En 1951 crear en [[Bremen (ciudá)|Bremen]] un segundu nucleu d'asociaciones, el ''Weltbund für Menschenrecht'' (Lliga mundial polos Derechos humanos), que pasó a llamase a partir de 1952 ''Gesellschaft für Menschenrechte'' (Sociedá polos Derechos humanos). El so oxetivu yera lliberar a los homosexuales de la persecución. Dientro de l'asociación formó un grupu llamáu ''Internationale Freundschaftsloge'' qu'entamaba actividaes lúdiques; el grupu pasó llueu a tener representaciones llocales en [[Hamburgu]], [[Hannover]], [[Stuttgart]], [[Berlín Occidental]], [[Colonia (Alemaña)|Colonia]], [[Duisburg]] y [[Wiesbaden]]. En 1952 formóse'l ''Bund für Menschenrechte'' en Colonia y en 1953 la ''Gesellschaft für Menschenrechte'' en Hamburgu, que pretendió convertise nuna federación de les organizaciones alemanes, pero que s'eslleió n'avientu de 1955 al fracasar nel so intentu. En 1957 solo esistíen tres asociaciones: ''Verein für humanitäre Lebenshaltung'', ''Internationale Freundschaftsloge'' y ''Gesellschaft für Reform des Sexualstrafrechts'' (Sociedá pa la reforma del derechu penal sexual), que formaben la seición alemana del ''International Committee for Sexual Equality''.<ref name="Herrn" /> En 1957, empecipiada por un xuiciu en Frankfurt, empieza una fola de persecuciones xudiciales que llevó a estes organizaciones a eslleise y paralizó casi por completu'l movimientu homófilo. La única asociación que tuvo dalguna actividá na década de 1960 foi ''Kameradschaft die Runde'' (Hermandá la ronda) de [[Reutlingen]], una asociación decididamente apolítica y non militante.<ref name="Herrn" /> ==== Revistes del movimientu homófilo ==== Munches d'estes asociaciones editaben fueyes informatives y revistes. La más importante foi naturalmente ''[[Der Kreis]]'', qu'anque provenía de Suiza, tuvo un gran impautu n'Alemaña. Yá a principios de la década de 1950 había unes 25 revistes que tomaben nomes de les qu'esistieren na República de Weimar: ''Die Insel'', ''Die Freundschaft'', etc. Por casu, el ''Weltbund für Menschenrecht'' editaba la revista ''Insel der Freundschaft und Toleranz'' (Isla de l'amistá y la tolerancia), que pasó a llamase en 1952 ''Der Weg zur Freundschaft und Toleranz'' (El camín a l'amistá y la tolerancia) y el ''Verein für humanitäre Lebenshaltung'' editaba la revista ''Die Gefährten'' (Los compañeros).<ref name="Herrn" /> En 1955, cola entrada a valir de la llei de proteición del menor, prohibióse la venta pública de les revistes homosexuales, polo que les publicaciones pasaron a ser clandestines. En 1968 solo sobrevivíen dos revistas: ''amigu'' (publicada en [[Dinamarca]]) y ''Der Weg''.<ref name="Herrn" /> === Cultura homosexual na RFA hasta 1969 === Esisten noticies de qu'en Berlín, asina en 1949, abríen les sos puertes 23 clubes privaos masculinos y 15 femeninos, que diben dende los tugurios más abyectos, hasta los llocales esclusivos más elitistes. Estos clubes taben cerraos al públicu y solo taba dexada la entrada a mayores de 18 años. Davezu daquién que fuera conocíu nel club tenía d'introducir a los nuevos miembros. Llegar a celebrar grandes fiestes, sobremanera el 17.5 (17 de mayu), de les que se sabe que participaron hasta 300 persones.<ref name="Herrn" /> Unu de los centros de la vida gai del Berlín de la posguerra foi'l salón del príncipe rusu exiliáu Alexander Kropotkin. El pisu de Kropotkin yá fuera puntu d'encuentro antes de la Guerra y tres 1945 siguió la so tradición, celebrando xuntes y fiestes. Según cuenta nes sos memories [[Klaus Kinski]], que vivió nel pisu mientres dalgún tiempu, ellí atopábense dende altos xefes del Gobiernu Militar aliáu, pasando por rusos soviéticos, aristócrates, artistes y diseñadores de moda, hasta chaperos, lladrones y asesinos, pero sobremanera, munchos homosexuales.<ref name="Sternweiler">{{cita llibru| |autor = AA.VV. |añu= 1997 |editor= Sternweiler, Andreas; Hannesen, Hans Gerhard |títulu= Goodbye to Berlin? 100 Jahre Schwulenbewegung |idioma= alemán | editorial = Verlag Rosa Winkel |ubicación= Berlín |isbn= 3-86149-062-5}}</ref> La lliteratura nun volvió producir grandes obres de temática homosexual tres la Guerra, a pesar de que munchos de los autores que produxeren grandes obres antes de la Guerra siguieren escribiendo, como foi'l casu de Joseph Breitbach o Klaus o Thomas Mann. [[Klaus Mann]] nun terminó la so novela gai ''Windy Night, Rainy Morrow'' antes de tomase la vida en París en 1949. Otra novela fragmentaria que puede mentase ye ''Fluß ohne Ufer'' (Ríu ensin vera) de [[Hans Henny Jahn]], de la qu'apaecieron los trés primeros volúmenes ente 1949 y 1950. En 1954 [[Wolfgang Koeppens]] escribió una parodia de ''[[La muerte en Venecia]]'' de Thomas Mann, ''Der Tod in Rom'' (La muerte en Roma), na que'l personaxe homosexual nun acaba de forma tráxica.<ref name="Sternweiler" /> Finalmente, hai que mentar al únicu autor de la posguerra que presenta la homosexualidá ensin escuses: [[Hubert Fichte]]. Les sos obres más relevantes pa la tema fueron ''Das Waisenhaus'' (1965; L'orfanatu), ''Die Palette'' (1968; La paleta) y ''Versuch über die Pubertät'' (1974; Tratáu sobre la pubertá).<ref name="glbtq litXX" /> Nel teatru, los personaxes homosexuales solo apaecíen nes contaes ocasiones nes que se representaben obres anteriores a la Guerra. Los primeres n'amosar un personaxe gai, qu'amás lluchaba pola eliminación del §175, foi nel ''Hamburger Kammerspielen'' en 1952, cola obra ''Das Recht auf sich selbst'' (El derechu a unu mesmu). Otra manera, na década de 1950, solo hubo un modestu intentu de crear un grupu de teatru gai na asociación ''Internationale Freundschaftsloge''. Na década de 1960 se liberalizó l'ambiente y hubo posibilidá d'amosar al públicu alemán obres estranxeres traducíes que traben la homosexualidá, como foi'l casu de ''Ein Patriot für mich'' (Un patriota pa mi) de [[John Osborne]], ''Unter der Treppe'' (Debaxo de la escalera) de [[Charles Dyer]] o ''Seid ihr net zu Mister Sloane'' (Sei atentos col señor Sloane) de [[Joe Orton]]. En llingua alemana la obra más importante foi ''Jagdszenen aus Niederbayern'' (1969; Escenes de caza de la Baviera baxa) de [[Martin Sperr]].<ref name="Sternweiler" /> La primer película de temática LGBT realizada n'Alemaña Occidental foi ''[[Anders als du und ich]]'' (1957) de [[Veit Harlan]], el direutor de la película de propaganda antisemita más influyente que se rodó mientres el réxime nazi, ''[[El xudíu Süß (película de 1940)|Jud Süß]]'' (1940). Harlan pretendía cola so película pidir compresión pa los homosexuales, pero la censura del últimu tramu, que contenía'l mensaxe positivu, camudó de tal manera'l tonu xeneral, que munchos llamaron al boicó.<ref name="Herrn" /> Ello ye que na versión del direutor, ye la primer película de la historia na qu'un homosexual escorríu deféndese y tien ésitu: non solo consigue escapar a Italia pa llibrase d'una condena xudicial, sinón que se venga de la madre del mozu del que se namoró, denunciándola por «[[alcagüetería]]», qu'inda yera delitu. Esta versión solo pudo trate n'Austria y Suiza.<ref name="Sternweiler" /> === El movimientu de lliberación gai === L'ambiente social favoreció que se despenalizaran los actos homosexuales voluntarios ente adultos el 9 de mayu de 1969; per primer vegada en casi 100 años la homosexualidá yera llegal, anque solo fora a partir de los 21 años. Diversos grupos d'homosexuales intentaron en 1970 crear asociaciones pa defender los sos derechos en Hamburgu, [[Wiesbaden]] y Múnich, pero fracasaron, sobreviviendo solo hasta 1974 en Hamburgu la ''Internationale Homophile Weltorganisation'', creada a semeyanza d'asociaciones similares escandinaves.<ref name="Sternweiler" /> [[Ficheru:Rosa von Praunheim.0416.jpg|thumb|[[Rosa von Praunheim]] en 2008.]] Con fondu nos [[Movimientu estudiantil|movimientos estudiantiles]] que veníen actuando n'Alemaña dende principios de la década de 1960 y l'apaición de la [[píldora anitconceptiva]], empezaron a apaecer grupos estudiantiles [[feminismu|feministes]] que lluchaben contra les estructures [[patriarcáu|patriarcales]] de la sociedá. Tamién en 1969, empecípiase'l [[movimientu de lliberación homosexual]] mundial colos [[Disturbios de Stonewall]]. Nesi ambiente crear n'avientu de 1970 el primer grupu de autoayuda en [[Bochum]], qu'en febreru de 1971 convertir na primer asociación gai estudiantil col nome de ''Homosexuelle Aktionsgruppe Bochum'' (HAB). N'abril d'esi añu creóse la ''Homosexuelle Studentengruppe [[Münster]]''.<ref name="Sternweiler" /> En 1971 estrenóse ''[[Nicht der Homosexuelle ist pervers, sondern die Situation, in der er lebt]]'' (Nun ye perversu l'homosexual, sinón la situación na que vive), una película esperimental de [[Rosa von Praunheim]]. La película trata d'un mozu homosexual, Daniel, que llega dende'l campu a Berlín. Daniel primeramente toma actitúes propies del movimientu homófilo, pero aína pasa a formar parte del submundo gai del sexu anónimo y los chigres de moda. Finalmente vese redimíu nun pisu formáu por otros gai, que-y amuesen el camín de la emancipación gai. La peĺicula foi un escándalu y convirtió a Rosa von Praunheim nel homosexual más famosu d'Alemaña. Pero la so importancia mora en que foi la chispa inicial del movimientu de lliberación gai alemán. Según díbase estrenando la película nes distintes ciudaes alemanes, nes mesmes sales de cine, formábense discutinios y coloquios, que finalmente desaguaron n'organizaciones como ''[[Homosexuelle Aktion Westberlin]]'' (HAW; Aición de los homosexuales, Berlín Occidental; 1971), ''[[Rote Zelle Schwul]]'' (ROTZSCHWUL; Célula colorada marica) en Frácfort, ''Homosexuelle Aktionsgruppe'' (HAS; Grupu d'aición homosexual) en [[Saarbrücken]], ''[[gay liberation front]]'' (glf-Köln; Frente de lliberación gai) en Colonia, que se basaba en modelos americanos, y ''Homosexuelle Aktions Gruppe'' (HAG; Grupu d'aición homosexual) en Múnich, que más tarde pasó a llamase ''Homosexuelle Aktion München'' (HAM) por problemes cola marca de café HAG. En 1972 yá había grupos gais amás en [[Wurzburgu]], [[Gotinga]], [[Braunschweig]], [[Stuttgart]] y [[Düsseldorf]] y creárase la federación ''[[Deutsche Aktionsgemeinschaft Homosexualität]]'' (DAH; Comunidá d'aición homosexualidá alemana). A partir de 1972 creáronse alcuentros nacionales añales, los ''Pfingsttreffen''. Mientres el primeru, realizáu en Münster, llevar a cabu la primera [[manifestación del arguyu gai]].<ref name="Sternweiler" /> Los participantes proveníen na so mayoría del ambiente estudiantil y tomaron como exemplu l'incipiente [[Homosexualidá nos Estaos Xuníos#El movimientu homosexual tres Stonewall|movimientu de lliberación gai norteamericanu]], al traviés de la influencia de Rosa von Praunheim, [[Volker Eschke]], que se convertiría nuna de les figures principales del movimientu, y l'estudiante norteamericanu Jim Steakley. El primeru oxetivu foi naturalmente la eliminación del [[artículu 175]], pero tamién se trataron otres temes concretes como la discriminación nel trabayu.<ref name="Sternweiler" /> [[Ficheru:HAW-Demo.jpg|miniaturadeimagen|Manifestación del HAW el 9 de xunu de 1975.]] Ye importante notar que l'emplegu de la pallabra «[[homosexual]]», y de cutiu de la pallabra ''schwul'', «[[maruxu]]», pa atuodefinirse, yera consciente pa estremase del [[movimientu homófilo]], que consideraben pretendía despintar y avergoñase de la so sexualidá. Onde'l movimientu homófilo yera más bien conservador ya intentaba consiguir l'aceptación social, el movimientu de lliberación gai yera d'izquierdes, revolucionariu, [[Anticapitalismu|anticapitalista]] y emplegaba de cutiu la provocación y l'enfrentamientu pa consiguir los sos oxetivos. Dambos movimientos lluchaben contra la subcultura homosexual na que s'abellugaren munchos homosexuales víctimes de la discriminación, nel casu del movimientu de lliberación por considerala una forma de opresión. Estes diferencies desaguaron nun enfrentamientu mientres la manifestación de 1973 de Berlín, realizada tres el ''Pfingsttreffen'' d'esi añu, foi l'empiezu del llamáu ''[[Tuntenstreit]]'' (discutiniu de les [[Pluma (LGBT)|maruxos]]), una disputa sobre si l'home amuyeráu, llamáu ''Tunte'', «el maruxu», yera la vanguardia del movimientu revolucionariu homosexual na sociedá, yá que nun podía despintar la so condición.<ref name="Sternweiler" /> El movimientu eslleióse, al igual que fixera'l movimientu estudiantil anterior, en disputes teóriques internes qu'estremaben a los movimientos d'izquierdes de la dómina y la última xunta del DAH foi n'Añu Nuevu de 1973. El HAW eslleir en 1974 (oficialmente en 1977).<ref name="Sternweiler" /> === ''Homolulu'' === A pesar del fracasu de los movimientos de lliberación gai d'esquierda, el movimientu LGBT siguió la so actividá. Por casu, a pesar de la desapaición del HAW, el so centru d'información, el SchwulenZentrum o [[SchwuZ]], siguió la so actividá.<ref name="Sternweiler" /> En 1976 había unos 60 grupos, qu'empezaron a diversificase y a estendese per ciudaes menores, como [[Emden]], [[Lüneburg]] o [[Salzgitter]]. En 1977 creóse'l grupu ''Homosexuelle und Kirche'' (HuK; Homosexuales ya Ilesia), que nos años siguientes foi tomáu como exemplu por otros grupos católicos y protestantes. En 1979 realizáronse les primeres marches del arguyu gai en Brema, Berlín Occidental y Stuttgart, que dende'l principiu lleven una polémica sobre'l calter comercial de munches de los xarrés.<ref name="Herrn" /> Sicasí, el puntu culminante del movimientu d'emancipación gay alemán representar ''[[Homolulu]]'', una especie de «[[Festival de Woodstock|Woodstock]] gai» que se realizó en xunetu de 1979 en Frankfurt. L'acontecimientu, qu'axuntó gais de toa Alemaña, consistía nuna selmana d'espectáculos, grupos de trabayu, cursos, un periódicu diariu, ruidoses fiestes y una gran manifestación multicolor peles cais de Frankfurt, que salió inclusive nes noticies de televisión nacionales.<ref name="Sternweiler" /> === Marxinaos dientro d'un grupu marxinal: pederastes y cueru === El movimientu gai tamién marxinó a coleutivos homosexuales minoritarios: a los fetichistes del cueru, la comunidá ''[[leather]]'', y los [[Pedofilia|pedófilos]].<ref name="Sternweiler" /> Nel casu del fetichismu del cueru, reprochábase-yos que'l so filia yera [[fascismu|fascistoide]]. El movimientu entamóse independientemente tres el primer gran alcuentru internacional n'Ámsterdam en 1973, apaeciendo los llamaos ''Motorsportclub'' (MSC; Clubes del deporte de motor) nes grandes ciudaes. La imaxe de supermacho púnxose darréu de moda en círculos homosexuales y los alcuentros ''leather'' aportaron a más populares que los del movimientu LGBT. La resultancia foi una integración y aceptación del movimientu leather y del [[sadomasoquismu]] que se-y acomuñar.<ref name="Sternweiler" /> Sicasí, el casu de la pedofilia foi distintu. Per una parte, n'Alemaña la edá de consentimientu sexual yera de 18 años pa rellaciones homosexuales, ente que yera de 14 años pa heterosexuales, por otra, munchos homosexuales pretendíen quitar d'enriba l'estigma de la [[pederastia]]. A finales de la década de 1970, los pedófilos yeren inda toleraos, pero a empiezos de los 80 empezar a abarruntar una componente de violencia nes rellaciones sexuales ente adultos y menores; l'alderique posterior llevó a los pedófilos a la illegalidá. En 1994 fueron espulsaos de l'[[Asociación Internacional de Gais y Lesbianes]] (ILGA), decisión sofitada pol ''[[Schwulenverband in Deutschland]]'' (SVD), pero contestada pol ''[[Bundesverband Homosexualität]]'' (BVH).<ref name="Sternweiler" /> === Los 80 y la crisis del sida === Escontra 1981 empezó un cambéu de xeneración nel movimientu. Mientres esta década los grupos LGBT llucharon sobremanera contra la discriminación, siguiendo los exemplos del [[Homosexualidá nos Estaos Xuníos|movimientu d'EE.XX.]] y de los [[Homosexualidá nos Países Baxos|Países Baxos]]. De Norteamérica tomaron les formes de llucha política y manifestación: les marches del arguyu, que se llamaron ''Christopher Street Day'', pela cai na que s'atopaba'l chigre Stonewall, el [[outing]], [[Act Up]], etc. El movimientu LGBT tamién empezó a integrase nes estructures políticu y social esistentes; sindicatos, partíos políticos, grupos profesionales, etc. crearon grupos LGBT. La consecuencia ye que, si n'avientu de 1980 había unos 148 grupos LGBT (18 solo en Berlín Occidental y 21 en pequeñes ciudaes), en mayu de 1986 yá yeren 416.<ref name="Sternweiler" /><ref name="Herrn" /> En 1983 el [[sida]] empezó a captar l'atención pública, ente otres razones, gracies al artículu ''Tödliche Seuche AIDS - die rätselhaft Krankheit'' («Epidemia mortal SIDA - la enfermedá misteriosa») publicada esi añu pola revista ''[[Der Spiegel]]''.<ref name="Sternweiler" /> Los primeros años, hasta 1987, tuvieron marcaos pol discutiniu ente [[Peter Gauweiler]], na dómina funcionariu del conceyu de Múnich, del partíu [[Unión Social Cristiana de Baviera|CSU]], qu'abogaba pola creación de centros zarraos pa enfermos de sida y la llucha contra la subcultura gai, y [[Rita Süssmuth]], na dómina ministra de salú, del [[Unión Demócrata Cristiana d'Alemaña|CDU]], que defendía una estratexa más lliberal. Finalmente foi Süssmuth quien salió vencedora del discutiniu y siguióse una estratexa d'información y sofitu a los enfermos. Les asociaciones LGBT o d'otru tipu que lluchaben contra la enfermedá, llograron de cutiu subvenciones arrogantes del estáu, dineru que dexó la profesionalización de los trabayadores de les asociaciones, un fenómenu nuevu dientro del movimientu LGBT.<ref name="Herrn" /><ref name="Sternweiler" /> La estensión de la enfermedá llevó a la creación d'asociaciones llocales y rexonales d'ayuda y sofitu, ''AIDS-Hilfe'', qu'en 1985 yeren unes 20. En 1989 estes asociaciones arrexuntar na federación ''[[Deutsche Aids-Hilfe]]'', que se convertiría nuna de les asociaciones más actives ya influyentes dientro del movimientu LGBT, realizáu cabildeo nes instituciones polítiques y creando campañes publicitaries d'información sobre'l sida y los homosexuales. Mientres estos años tamién apaez ''[[Act up]]'' n'Alemaña, que coles sos aiciones espectaculares llamaba l'atención sobre'l problema del sida. Per otra parte, los medios de comunicación, por causa de la apaición del sida, informaben ya interesábense pola homosexualidá como nunca fixeren antes.<ref name="Herrn" /><ref name="Sternweiler" /> L'impautu de la enfermedá sobre los gais y el so subcultura foi enorme. La promiscuidá convirtiérase nuna manera de vida pa munchos gais, en parte como reaición a la represión anterior a 1969 y por otra como protesta contra l'estilu de vida burgués heterosexual. La enfermedá non solo amenaciaba la vida de los gais, sinón tamién el so estilu de vida individualista y de solteru, que s'asitiara como propiu nes ciudaes, en gais que de cutiu yeren refugaos pola so familia y l'ambiente nel que se criaren. La enfermedá tamién dexó n'Alemaña una gran repulgu na comunidá, llevándose a dalgunos de los sos miembros más nuevos y creativos, como [[Alf Bold]], [[Manfred Salzgeber]], [[Andreas Salmen]], [[Melitta Sundström]], [[Jürgen Baldiga]], [[Manfred Semmelbauer]], [[Christian Borngräber]], [[Bernhard Durst]], [[Jonathan Briel]], [[Roger Lips]] y munchos otros.<ref name="Sternweiler" /> ==== Aceptación social na República Federal Alemana ==== Hasta 1975 realizáronse tratamientos médicos y operaciones nel celebru pa la eliminación de la homosexualidá. N'agostu de 1975, un reportaxe sobre la [[estereotaxia]] na revista ''Der Spiegel'' fixo resurdir la tema na opinión pública. Un cambéu de valores na sociedá fizo que se percibiera con horror que dellos médicos trataren de erradicar a les minoríes indeseables por procedimientos médicos.<ref name="Sternweiler" /> Los homosexuales siguieron siendo vixilaos y en 1980 hubo un escándalu en Hamburgu cuando dellos gais rompieron los espeyos de baños públicos y comprobaron que yeren unidireccionales, que dexaben a la policía vixilar con cámares lo qu'asocedía dientro de los baños.<ref>{{cita llibru |autor= |fecha= 14 de xunetu de 2003 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.gaystation.info/history/?/history/198x.html |títulu= GayHistory - 1980-89 |idioma= alemán | editorial = GayStation |fechaaccesu= agostu de 2008 }}</ref> El xefe del CDU na década de 1970, [[Franz-Josef Strauß]], dixo nuna ocasión ''Ich will lieber ein kalter Krieger sein als ein warmer Bruder'' («Prefiero ser un guerreru fríu qu'un hermanu caliente»), faciendo un xuegu de pallabres ente ''kalter Krieger'' «guerreru fríu», en referencia a la [[Guerra Fría]], y ''warmer Bruder'' «hermanu caliente», otra forma de llamar a los gais.<ref>{{cita llibru |autor= |fecha= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.cdu-allermoehe-nettelnburg.de/zitate.html |títulu= Zitate |idioma= alemán | editorial = CDU-Ortsverband Allermöhe - Nettelnburg |fechaaccesu= agostio de 2008 }}</ref> En 1980 el canciller alemán [[Helmut Schmidt]] del [[SPD|partíu socialista]] dicía, nel contestu de la eliminación del §175, que nun quería ser el canciller de los maruxos». Inda en 1991 el xefe del CSU y presidente de Baviera, [[Edmund Stoiber]] dicía: «''Si alderico sobre la reconocencia de ventayes fiscales o d'heriedu de pareyes homosexuales, puedo aldericar direutamente sobre'l cultu al diañu.''»<ref>Testu orixinal: «''Wenn ich über steuer- und erbrechtliche Anerkennung von homosexuellen Paaren diskutiere, dann kann ich gleich über Teufelsanbetung diskutieren.''»</ref><ref name="Feustel" /> Sicasí otros partíos, como'l [[Partíu Democráticu Llibre]] (FDP), que gobernaba en coalición colos socialdemócrates a principios de la década de 1980, y [[Alianza 90/Los Verdes|Los Verdes]], sofitaben la eliminación del §175. El FDP introdució la eliminación nel so programa eleutoral de 1980. [[Herbert Rusche]], de Los Verdes, convertir en 1985 nel primer políticu abiertamente gai en ser escoyíu pal parllamentu.<ref name="Herrn" /> En 1983 el [[asuntu Kießling]] amosó l'estáu de l'aceptación de la homosexualidá na sociedá. L'asuntu empezó con una investigación de los servicios secretos militares, que creíen afayar que'l xeneral de cuatro estrelles y comandante en xefe axuntu de la [[OTAN]], [[Günter Kießling]], yera homosexual.<ref>{{cita llibru |autor= Zips, Martin |fecha= 20 de xineru de 2004 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.wdr.de/themen/kultur/stichtag/2004/01/20.jhtml |títulu= (K)ein homosexueller Vier-Sterne-Xeneral? |idioma= alemán | editorial = wdr.de |fechaaccesu= agostu de 2008 }}</ref> De resultes, el ministru de defensa, [[Manfred Wörner]] (CDU), clasificar como un peligru pa la seguridá nacional y unviar a la reserva esi mesmu añu. Periodistes desataparon el casu en 1984 y la oposición llevó l'asuntu al parllamentu; nel discutiniu que surdió constatóse que les pruebes contra Kießling nun yeren válides y que, seya que non, la rellación ente homosexualidá y peligrosidá nun yera de recibu. El xeneral foi rehabilitáu en 1984 por Wörner, pero'l discutiniu y la investigación nun menguaron hasta la intervención de [[Helmut Kohl]], que lo volvió a llamar al serviciu activo y poco dempués unviar de nuevu a la reserva col llamáu ''[[Großer Zapfenstreich]]'', una guardia d'honor.<ref>{{cita llibru |autor= Zips, Martin |fecha= 24 d'abril de 2006 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.sueddeutsche.de/kultur/artikel/395/74321/ |títulu= Kießling-Affäre |idioma= alemán | editorial = Süddeutsche Zeitung |fechaaccesu= agostio de 2008 }}</ref> Otru exemplu de les dificultaes de la sociedá nel so tratu cola homosexualidá ye'l casu d'[[Albert Eckert]], del partíu [[Alternative Liste]], qu'en 1990 yera vicepresidente del senáu de la ciudá de Berlín gracies a los votos de los socialistes y los verdes. Eckert tuvo que dimitir cuando un políticu de la CDU denunciar como [[chaperu]], yá que Eckert anunciárase como masaxista sol nome de ''Watai'' en revistes gais.<ref name="Sternweiler" /> === Cultura LGBT hasta la reunificación Unu de los grupos culturalmente influyentes dientro del movimientu de lliberación gai foi'l coleutivu ''Ödipus-Kollektiv'', que pertenecía al ''Homoseksuellen Aktion Hamburg''. El grupu escupulició tantu a homosexuales, como a la sociedá polo xeneral cola so obra de teatru ''[[Brühwarm - ein schwuler Jahrmarkt]]'' (Caliente - una feria marica)<ref>N. del a. ''Brühwarm'' ye un xuegu de pallabres. Nel sieglu XIX y principios del XX llamar a los homosexuales ''warme Brüder'', hermanos templaos, d'ónde «Brü(h)[der]warm». Lliteralmente ''Brühwarm'' significa «caliente/templáu/templáu (''warm'') como'l caldu (Brühe)».</ref> na so xira per Alemaña. El coleutivu, que pretendía dar a conocer los problemes específicos de los homosexuales, sirvió d'exemplu a otros grupos de teatru, que surdiríen más tarde, de cutiu a partir de fiestes de travestís, y desenvolveríen un estilu propiu.<ref name="Sternweiler" /> Na década de 1980 siguióse l'exemplu norteamericanu, sobremanera na organización del tiempu llibre; creáronse grupos de deporte, de teatru, d'escursionismu, coros, etc.<ref name="Herrn" /> En 1985 creóse'l programa radiofónicu pa gais, y más tarde tamién pa lesbianes, ''Eldoradio'', que s'emitía dos veces per selmana; les emisiones duraríen hasta 1991, fecha na que quebró la radio que lo emtía.<ref name="Sternweiler" /> ==== Estudios LGBT ==== A mediaos de la década de 1970 empezaron los primeros intentos de convertir l'estudiu de la homosexualidá nuna tema académica. En 1976 la [[universidá popular]] de Düsseldorf realizó'l primer cursu d'esti tipu y en 1978 cursos sobre la homosexualidá yeren parte afita de la ufierta nes universidaes populares de Düsseldorf, Berlín y [[Hannover]]. A mediaos d'esa década tamién empezaron los estudios LGBT nes universidaes alemanes col trabayu ''Der gewöhnliche Homosexuelle'' (1974; «L'homosexual común») de [[Martin Dannecker]] y Reimund Reiche. Xunto colos trabayos de [[Rüdiger Lautmann]], convertir nel canon de los estudios LGBT.<ref name="Sternweiler" /> En 1981 empezaron los cursinos y alcuentros pa gais nel ''[[Freies Tagungshaus Waldschlösschen]]'' cerca de [[Gotinga]]. En 1984 realizóse la esposición ''[[Eldorado (Berlín)|Eldorado]]'' en Berlín Occidental, qu'amosaba al públicu la historia llocal de los homosexuales; la iniciativa xeneró la creación privada del ''[[Schwules Museum]]'', el primer muséu dedicáu a la homosexualidá, qu'inclúi una biblioteca temática, un archivu y la publicación de la revista ''Capri''.<ref name="Herrn" /> Tamién ye d'importancia pal estudiu de la historia del movimientu LGBT l'archivu del ''[[Centrum Schwule Geschichte]]'' de Colonia, creáu en 1984, que tamién realiza esposiciones.<ref>{{cita llibru |autor= |fecha= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.csgkoeln.de/ |títulu= Centrum Schwule Geschichte |idioma= alemán | editorial = |fechaaccesu= agostu de 2008 }}</ref> Dende 1998, el ''Fachverband Homosexualität und Geschichte'' publica la revista añal ''[[Invertito]]'', dedicada a la historia de la homosexualidá.<ref>{{cita llibru |autor= |fecha= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.invertito.de/ |títulu= Fachverbandes Homosexualität und Geschichte y.V |idioma= alemán | editorial = |fechaaccesu= agostu de 2008 }}</ref> ==== Cine hasta la Reunificación ==== Les películes de la década de 1970, con esceición de la influyente ''[[Nicht der Homosexuelle ist pervers, sondern die Situation, in der er lebt]]'', siguíen los tópicos de la década anterior del homosexual monstruosu y malváu o débil y despreciable, como fixeron respeutivamente [[Uli Lommel]] en ''[[Die zärtlichkeit des Wolfes]]'' (1973; La delicadeza del llobu) y [[Rainer Werner Fassbinder]] en ''[[Faustrecht der Freiheit]]'' (1975; La llei de la xungla de la llibertá).<ref name="Sternweiler" /> El cambéu d'actitú llegó al traviés de películes estranxeres, norteamericanes, como ''[[The boys in the band]]'' (1970) y ''Dog day afternoon'' (1970), y franceses, ''[[La cage aux folles]]'' (1978). Una de les películes alemanes de tema LGBT de mayor ésitu foi ''[[Taxi zum Klo]]'' (1980; Taxi al váter) de [[Frank Ripploh]], que s'atrevió a ver la parte risible nes actividaes sexuales de los gais. Dende ''Taxi zum Klo'' realizáronse innumberables otres películes de tema LGBT pal cine y la televisión, pero les películes dexaron de tener un fuerte calter emancipatorio o de tratar cuestiones políticosociales homosexuales, cola única esceición quiciabes de les películes sobre'l [[sida]].<ref name="Sternweiler" /> Otres películes conocíes que traten la tema fueron ''[[Schöner Gigolo, armer Gigolo]]'' (1978); ''[[Querelle]]'' (1982) de Fassbinder, última obra del direutor, película [[Surrealismu|surrealista]] y bien esperimental, que se considera la so meyor obra; y ''[[Westler]]'' (1985), una película sobre un amor ente los dos Alemanias, rodada en parte con cámara despinta n'Alemaña Oriental. Ente los documentales tien de destacar ''[[Rosa Winkel? Das ist doch schon lange vorbei...]]'' (1976) (¿Triángulu rosa? Eso yá pasó fai enforma...), un documental de Peter Recht, Detlef Stoffel y Christiane Schmerl que trataba de la tema de la persecución de los homosexuales mientres el réxime nazi.<ref name="Sternweiler" /> En 1987 creóse'l [[Teddy Award]] dientro del [[Festival Internacional de Cine de Berlín]] pa películes de temática LGBT, que nun foi reconocíu oficialmente pol festival hasta 1992. ==== Editoriales y llibreríes ==== En 1975 Volker Bruns y Peter Heldentröm, ex miembros del HAW, fundaron la primera editorial especializada en temes LGBT, [[Verlag rosa Winkel]]. La intención yera poner a disposición del públicu aquelles obres que difícilmente seríen publicaes por grandes editoriales. La editorial caltúvose 25 años nel mercáu, hasta que dexó de tener actividá nel 2001.<ref name="Sternweiler" /> En payares de 1978 creóse, siguiendo'l modelu norteamericanu, la primer llibrería LGBT en Berlín, llamada ''[[Prinz Eisenherz]]'', que se convirtió aína nun importante puntu d'alcuentru de la cultura LGBT. Siguiéron-y otres llibreríes en Hamburgu (''Männerschwarm''), Colonia (''Lavendelschwert'', sustituyida en 1996 por ''Ganymed''), Múnich (''Sodom'', llamada a partir de 1989 ''Max und Milian''), Stuttgart (''Erlkönig''), Nürnberg (''Männertreu'') y Frácfort (''Oscar Wilde''). Toes elles cooperen estrechamente y dalgunes lleven una páxina web común.<ref>{{cita llibru |autor= |fecha= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.gaybooks.de/ |títulu= gaybooks |idioma= alemán | editorial = |fechaaccesu= xunetu de 2008 }}</ref><ref name="Sternweiler" /> La llibrería [[Männerschwarm]] tamién foi aumentando la so actividá editorial adulces y escontra mediaos de la década de 2000 fíxose cargu del fondu editorial de Verlag rosa Winkel.<ref>{{cita llibru |autor= |fecha= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.maennerschwarm.de/Verlag/htdocs/vrw.html |títulu= Verlag rosa Winkel jetzt bei Männerschwarm |idioma= alemán | editorial = Männerschwarm Verlag |fechaaccesu= xunetu de 2008 }}</ref> En 1981 creóse, en rellación cola llibrería ''Prinz Eisenherz'' de Berlín, la editorial [[Bruno Gmünder]], con gran presencia n'internet,<ref>{{cita llibru |autor= |fecha= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.brunogmuender.com/ |títulu= Bruno Gmünder |idioma= alemán | editorial = Bruno Gmünder |fechaaccesu= xunetu de 2008 }}</ref> una de les editoriales de conteníu LGBT más importantes del mundu. Finalmente, en 1995 empezó la so actividá la editorial Quer Verlag.<ref name="Sternweiler" /> ==== Revistes ==== En mayu de 1975 salió a la cai la revista ''Emanzipation''. La revista, qu'empezara como una fueya informativa de los grupos de l'Alemaña meridional, aína convirtióse nuna revista de nivel nacional, siendo la primera que se vendió nos quioscos. N'avientu de 1975 empezó la en Berlín publicación de la revista ''Schwuchtel'' que trataba sobre tarrezas que yeren tabú o que nun yeren trataos pol movimientu, como la [[pedofilia]] o'l [[sadomasoquismu]]. A finales de la década desenvolviéronse, a partir fueyes informatives, una serie de revistes que fracasaron por falta de financiamientu. Nengún d'estos intentos consiguió sobrevivir enforma tiempu.<ref name="Sternweiler" /> Nes décades de 1970 y 1980 les más importantes fueron ''Emanzipation'' (1975-1980), ''Rosa'' (1975-1981), ''Rosa Flieder'' (1979-1989) y ''[[Siegessäule (revista)|Siegessäule]]'' (1984-1989). A partir de 1982 tamién s'editó un resume de prensa sol nome de ''Schwule Presseschau'', qu'a partir de 1995 pasó a llamase ''Lesbi-Schwule Presseschau''.<ref name="Herrn" /> El primer intentu profesional de realizar una revista pa homosexuales foi ''[[magnus (revista)|magnus]]'' que consiguió sobrevivir hasta 1995.<ref name="Sternweiler" /> == Alemaña tres la Reunificación == {{AP|Homosexualidá n'Alemaña}} [[Imaxe:§175 chart of convictions.png|thumb|620px| {| {{tablaguapa}} |+ Condenes pol §&nbsp;175, 1902-1987 |- ! Añu || Homosex.<br />Zoofilia|| Dómina || Acontecimientos importantes |- | 1902–1918 || H & Z || Imperiu Alemán || 1907–1909 [[escándalu Harden-Eulenburg]]<br />1914–1918 [[I Guerra Mundial]] |- | 1919–1933 || H & Z || República de Weimar || 1924 [[Fritz Haarmann]] |- | 1933–1941 || H & Z || Tercer Reich || 1935 recrudecimiento |- | 1950–1969 || H || ¡Solu RFA! || 1957 refugu del recursu constitucional<br />1965 cambéu de valores sociales (p.ejm. [[Conceyu Vaticanu II]], [[píldora anticonceutiva]], [[movimientu del 68]]). |- | 1970–1987 || H || ¡Solu RFA! || Solo homes adultos con homes nuevos (<21 años hasta 1973; <18 depués). |}]] Tres la Reunificación en 1990, el §175 volvió ser aplicable —teóricamente— nos estaos federaos de l'antigua República Democrática Alemana. En 1993, los trés grandes federaciones, ''Bundesverband Homosexualität'', ''Schwulenverband Deutschland'' y ''Deutsche Aids-Hilfe'', empecipiaron de nuevu una campaña en contra del §175.<ref name="Herrn" /> El 31 de mayu de 1994, tres 123 años de validez, derógase'l §175, oldeando les edaes de consentimientu sexual ente homosexuales y heterosexuales en 16 años.<ref name="Herrn" /> En total, calcúlase qu'unos 140.000 homes fueron condergaos pol artículu nos 123 años de vixencia, los dos últimos en marzu de 1994.<ref name="Hoffschildt" /> Tres la desapaición del §175, la llexislación yá nun fai distinción ente homosexualidá y heterosexualidá. Diversos estaos federaos alemanes introdució llexislación propia en contra de la discriminación por orientación sexual. Como firmante del [[Tratáu d'Ámsterdam]], Alemaña, obligada pola direutivu de la [[Xunión Europea]] 2000/78 a protexer a los sos ciudadanos de discriminaciones, ente otres, les causaes pola so orientación sexual, tien una llei anti-discriminación, ''[[Allgemeines Gleichbehandlungsgesetz]]'',<ref name="AGG">{{cita llibru |autor= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://bundesrecht.juris.de/agg/index.html |títulu= Allgemeines Gleichbehandlungsgesetz |idioma= alemán | editorial = Bundesministerium der Justiz |fechaaccesu= agostio de 2008 }}</ref> promulgada'l 18 d'agostu de 2006. La llei prohibe la discriminación nel trabayu y tamién nel derechu civil. Estos derechos sicasí nun tán protexíos pola [[Constitución alemana|constitución]].<ref>{{cita llibru |autor= LSVD |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.jawort.de/772.0.html |títulu= Diskriminierungsverbot ins Grundgesetz |idioma= alemán | editorial = Lesben- und Schwulenverband in Deutschland (LSVD) y.V. |fechaaccesu= agostu de 2008 }}</ref> El 1 d'agostu de 2001 entró a valir el ''[[Lebenspartnerschaftsgesetz]]'', la llei que dexa les [[Unión civil|uniones civiles]] ente persones del mesmu sexu. Esisten diferencies col matrimoniu, siendo la principal les ventayes fiscales que tien el matrimoniu.<ref>{{cita llibru |autor= LSVD |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.jawort.de/805.0.html |títulu= Keine halben Sachen! |idioma= alemán | editorial = Lesben- und Schwulenverband in Deutschland (LSVD) y.V. |fechaaccesu= agostu de 2008 }}</ref> [[Ficheru:Klaus-wowereit.jpg|thumb|Klaus Wowereit nel CSD de 2001 en Berlín.]] Tolos partíos políticos importantes tienen una o más figures clave que son abiertamente homosexuales. El primeru d'ellos en faer pública la so homosexualidá foi [[Klaus Wowereit]] (SPD) en 2001, mientres la campaña eleutoral a l'alcaldía de Berlín, que ganó;<ref name="paraiso gai">{{cita web | autor = | añu = | url = http://www.anodis.com/nota/2479.asp | títulu = ¿Ye Alemaña un paraísu homosexual? | obra = Anodis | fechaaccesu = 20 de xunetu de 2007 | idioma = castellanu | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090814173612/http://anodis.com/nota/2479.asp | fechaarchivu = 2009-08-14 }}</ref> siguiéronlu [[Ole von Beust]] (CDU), alcalde de Hamburgu;<ref name="paraiso gai" /> [[Guido Westerwelle]], líder del FDP;<ref name="paraiso gai" /> y finalmente [[Volker Beck]] (Alianza 90/Los Verdes), un importante activista LGBT. Estos políticos nun se vieron afeutaos negativamente nes resultaos eleutorales al ser reelixíos los dos alcaldes y haber aumentar el sofitu popular el terceru. Los dos mayores partíos políticos alemanes tienen seición gay: en 1997 creóse'l ''Schwulen Christdemokraten Deutschlands'' dientro del CDU, qu'a partir de 1998 llamóse ''Lesben und Schwule in der Union'' (LSU);<ref name="LSU">{{cita llibru |autor= |fecha= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.lsu-online.de/ |títulu= Lesben und Schwule in der Union |idioma= alemán | editorial = |fechaaccesu= setiembre de 2008 }}</ref> nel SPD llámense ''Schwusos - Lesben und Schwule in der SPD''.<ref name="Schwusos">{{cita llibru |autor= |fecha= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.schwusos.de/ |títulu= Schwusos - Lesben und Schwule in der SPD |idioma= alemán | editorial = |fechaaccesu= setiembre de 2008 }}</ref> Dende'l [[1 d'agostu]] de [[2001]], dexó les uniones civiles ([[idioma alemán|alemán]] pa pareyes del mesmu sexu. Orixinalmente incluyíen munchos de los derechos del matrimoniu, pero non toos, na actualidá apurren toos sacante l'[[adopción homoparental|adopción conxunta]] y tolos beneficios fiscales. El 22 d'ochobre de 2009, el [[Tribunal Constitucional d'Alemaña]] declaró que tolos derechos y obligaciones del matrimoniu estender a les pareyes del mesmu sexu.<ref name="süe">{{cita web |autor = Süeddeutsche|url = http://www.sueddeutsche.de/politik/verfassungsgericht-zu-homo-ehe-ehe-partner-kinder-1.37224|títulu = Verfassungsgericht zu Homo-Ehe. Ehe, Partner, Kinder|fecha= 23 d'ochobre de 2009|fechaaccesu= |idioma = alemán }}</ref> Un estudiu de 1991 del sociólogu Michael Bochow del ''[[Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung]]'' amuesa qu'un 42% de los alemanes occidentales y un 36% de los orientales afirmaben que s'atopaben físicamente mal en presencia d'un homosexual. La resultancia final del trabayu amosó qu'un terciu de la población tien de clasificase como homófoba y un terciu como ambivalente, esto ye, nun son homófobos, pero nun tán llibres d'actitúes negatives o clixés frente a la homosexualidá.<ref>{{cita llibru |autor= Bochow, Michael |editor= Lange, Cornelia |fecha= 1993 |capítulu= Einstellungen und Werthaltungen zu homosexuellen Männern in Ost- und Westdeutschland |títulu= AIDS – eine Forschungsbilanz |idioma= alemán | editorial = Edition Sigma |allugamientu=Berlin}}</ref> Sicasí, el númberu d'ataques contra homosexuales ye relativamente baxu.<ref name="SÜT2007">{{cita llibru |autor= |fecha= 22 de xineru de 2007 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.koeln19228.lsvd.de/page/agb_suet2007.pdf |títulu= Anti-Gewalt-Bericht 2007 |idioma= alemán | editorial = Schwules Überfalltelefon Köln 19228 |fechaaccesu= agostu de 2008 }}</ref><ref name="Maneo2007">{{cita llibru |autor= |fecha= 2007 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.maneo.de/pdf/Maneo-Report2007.pdf |títulu= MANEO Bericht 2007 |idioma= alemán | editorial = Maneo |fechaaccesu= agostu de 2008 }}</ref> La homofobia concéntrase especialmente en determinaos grupos: los mozos,<ref>{{cita llibru |autor= |fecha= 2002 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.iconkids.com/deutsch/download/presse/2002/2002_2.pdf |títulu= Pressemitteilung |idioma= alemán | editorial = iconkids & youth |fechaaccesu= agostio de 2008 }}</ref><ref name="Hessische Polizei">{{cita llibru |autor= |fecha= 30 de payares de 2004 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.polizei.hessen.de/internetzentral/nav/4y4/4y470ee1-825a-f6f8-6373-a91bbcb63046.htm |títulu= Schwulen- und Lesbenbeauftragte |idioma= alemán | editorial = Hessische Polizei |fechaaccesu= agostio de 2008 }}</ref> nel mundu del fútbol, la [[estrema derecha]] y los inmigrantes, sobremanera ente los mozos rusos y turcos.<ref name="SpiegelStudie">{{cita llibru |autor= Becker, Julia |fecha= 25 de setiembre de 2007 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.spiegel.de/politik/deutschland/0,1518,507822,00.html |títulu= Einwandererkinder sind besonders schwulenfeindlich |idioma= alemán | editorial = Spiegel Online |fechaaccesu= ochobre de 2008 }}</ref><ref>{{cita llibru |autor= Streckenbach, Kathrin |fecha= 4 de marzu de 2008 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.spiegel.de/politik/deutschland/0,1518,571943,00.html |títulu= "Wenn du was mit einem Mann hast, bringe ich dich um" |idioma= alemán | editorial = Spiegel Online |fechaaccesu= ochobre de 2008 }}</ref><ref>{{cita llibru |autor= Becker, Julia |fecha= 25 de setiembre de 2007 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.spiegel.de/politik/deutschland/0,1518,507822,00.html |títulu= Einwandererkinder sind besonders schwulenfeindlich |idioma= alemán | editorial = Spiegel Online |fechaaccesu= ochobre de 2008 }}</ref> Los movimientos homosexuales de dambes Alemanias acabaron unificándose y el ''[[Lesben- und Schwulenverband in Deutschland y.V.]]'' (LSVD; Federación alemana de lesbianes y gais), surdida del [[Federación alemana de lesbianes y gais|SVD]], acabaría convirtiéndose na mayor organización LGBT d'Alemaña. Les principales temes de los que s'ocuparon les asociaciones LGBT a finales del sieglu XX fueron el discutiniu sobre'l ''[[outing]]'' de famosos, la violencia contra los homosexuales y el [[matrimoniu homosexual]], siendo esti postreru práuticamente l'únicu que quedaba abiertu hacia 1999.<ref name="Herrn" /> Les asociaciones y grupos del movimientu fuéronse profesionalizando y especializando.<ref name="Sternweiler" /> Nel sieglu XXI el movimientu LGBT alemán incluyó la llucha polos derechos del coleutivu n'otros países, como amuesen la creación de la [[Fundación Hirschfeld Eddy]] y la collaboración col movimientu LGBT polacu o rusu. Les manifestaciones del arguyu gai, les llamaes ''Cristopher Street Day'' o CSD, n'alcordanza de la cai na que s'atopa'l chigre [[disturbios de Stonewall|Stonewall]] de Nueva York, convirtiéronse n'actos multitudinarios na mayoría de les ciudaes del país. Los actos nun se realicen el 28 de xunu, sinón que les ciudaes van alternándose en distintes fines de selmana. Les mayores son la de Berlín, ciudá na qu'esisten dos manifestaciones concurrentes: el [[CSD Berlin]] y el [[Transgeniale CSD]], de calter menos comercial y más alternativu, y la de Colonia, qu'axuntó 1,2 millones de persones nel [[Europride]] de 2002. Dientro de la cultura LGBT hai que destacar a [[Ralf König]], un dibuxante y escritor de [[cómics]] de temática gai que consiguió un ésitu insospechado ente'l públicu heterosexual. Les sos historietes fueron treslladaes al cine en trés causes, siendo ''[[L'home más deseyáu]]'' un ésitu de taquilla n'Alemaña.<ref>{{cita llibru |autor= |fecha= |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.prisma-online.de/tv/film.html?mid=1994_der_bewegte_mann |títulu= Der bewegte Mann |idioma= alemán | editorial = prisma.de |fechaaccesu= ochobre de 2008 }}</ref><ref>{{cita llibru |autor= Zervigon, Andres Mario |fecha= 6 de xineru de 2005 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.glbtq.com/arts/konig_r.html |títulu= König, Ralf (b. 1960). |idioma= inglés | editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= ochobre de 2008 }}</ref> Tamién merez la pena destacar al poeta [[Detlev Meyer]], unu de los pocos autores que consiguió ésitu escribiendo pa un públicu homosexual.<ref name="glbtq litXX" /> == Referencies == {{llistaref|2}} == Ver tamién == * [[Historia LGBT]], [[Historia d'Alemaña]] * [[Homosexualidá n'Alemaña]] * [[Homosexualidá n'Europa]], [[Homosexualidá nos Estaos Xuníos]] * [[Párrafu 175]], [[Persecución de los homosexuales na Alemaña nazi]], [[Homofobia]] {{Tradubot|Historia de la homosexualidad en Alemania}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:LGBT n'Alemaña]] [[Categoría:Historia LGBT|Alemaña]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] lnun0ra8r7lf95q3zqnyy602jm5ndws 0 162732 4379617 4369790 2025-06-26T10:11:53Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379617 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Gay flag.svg|thumb|195px|[[Bandera arcoíris]], símbolu del ''movimientu [[LGBT]]''.]] Llámase '''movimientu LGBT''' al movimientu social y políticu que llucha contra la [[discriminación]] y la [[homofobia]], y a favor de la equiparación y reconocencia de derechos de les persones [[lesbiana|lesbianes]], [[Gai|gais]], [[bisexual]]es, [[tresxéneru|tresxéneros]] y [[transexual]]es. Nos últimos años el movimientu incluyó tamién otros coleutivos rellacionaos cola [[sexualidá]], como los qu'integren les persones [[Intersexualidá|intersexuales]], [[queer]], [[Osu (xíriga gai)|osos]], [[poliamor]]oses, ente otres.<ref>{{cita web|url=http://www.cha.org.ar/xxiv-marcha-del arguyu-lgbtiq/|obra=CHA|títulu=XXIV Marcha del Arguyu LGBTIQ|fecha=2015}}</ref><ref>{{cita web|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/sociedad/3-180628-2011-11-06.html|obra=Páxina/12|títulu=Nun reclamu d'identidá|nome=Emilio |apellíu=Ruchansky|fecha=6 de payares de 2011}}</ref><ref>{{cita web|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/soy/1-3158-2008-03-02.html|obra=Páxina/12 (Soi)|fecha=2 de marzu de 2008|títulu=Una familia bien anormal|nome=Pablo|apellíu=Pérez}}</ref> Ye habitual afirmar que'l movimientu LGBT empecipiar n'[[Occidente]] col «[[movimientu de lliberación LGBT]]», que de normal se considera surdíu en 1969 colos [[disturbios de Stonewall]] n'Estaos Xuníos. Sicasí diverses investigaciones fueron revelando en diverses cultures, qu'esisten dende'l mundu antiguu, movimientos impulsaos por persones que coinciden colos términos modernos de la sigla LGBT.<ref name="Park">{{cita web|url=http://www.paulinepark.com/2011/01/proto-transgenderal-homoerotic-traditions-in-asia-the-pacific/|títulu=Proto-Transgenderal & Homoerotic Traditions in Asia & the Pacific|nome=Pauline|apellíu=Park|obra=Asian American & Pacific Islander pre-conference |editorial=Institute Creating Change 2011|allugamientu=Minneapolis|fecha=3 de febreru de 2011}}</ref><ref>{{cita llibru|url=|títulu=The Origins and Role of Same-Sex Relations in Human Societies|nome=James |apellíu=Neill|editorial=McFarland & Company|allugamientu=Jefferson y Londres|isbn=978-0-7864-3513-5|añu=2009}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.am-unitymagazine.com/am-unity-magacín/feature-article/gender-diversity-tradition-not-trend|obra=Am-Unity Magacín|fecha=11 d'ochobre de 2015|nome=Carmen|apellíu=Cita|títulu=Gender diversity: tradition, not trend}}</ref> Una de les principales aiciones del movimientu LGBT ye'l [[Día Internacional del Arguyu LGBT|Día del Arguyu LGBT]], usualmente por aciu manifestaciones multitudinaries, dedicaes centralmente a exteriorizar ante la sociedá l'arguyu que sienten les persones participantes de ser coherentes colos sos deseos, orientaciones ya identidaes. == Los siete sabios del monte de bambú == [[Ficheru:RuanJi.JPG|thumb|250px|[[Rouen Ji]] (210–263), el mayor poeta del so tiempu y unu de los primeros activistes precursores del movimientu LGBT.]] [[Los siete sabios del monte de bambú]] ({{Zh|c=竹林七賢|p=Zhúlín Qī Xián}}) fueron un grupu de filósofos, poetes y músicos [[China|chinos]], de la corriente [[qingtan]] (pura conversación) del [[taoísmu]], nel entamu de la [[Dinastía Jin (265-420)|dinastía Jin]] (265-420). L'historiador Louis Crompton comparar col movimientu [[hippie]] surdíu n'Estaos Xuníos nel sieglu XX.<ref name="Crompton">{{cita llibru|url=https://books.google.com.ar/books?id=TfBYd9xVaXcC&pg=PA222&lpg=PA222&dq=%22Seven+Sages+of+the+Bamboo+Grove%22+homosexual&source=bl&ots=OquKWthseS&sig=ORtHJrIiC6Gdq7BZbWWHaJKi47c&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwi95tzH9JzTAhVBfZAKHZyRCr4Q6AEIPDAD#v=onepage&q=%22Seven%20Sages%20of%20the%20Bamboo%20Grove%22%20homosexual&f=false|nome=Louis |apellíu=Crompton|añu=2003|títulu=Homosexuality and Civilization|editorial=Belknap Press |isbn=0-674-01197-X|páxina=222}}</ref> El grupu xeneró un movimientu cultural críticu de les intrigues, la corrupción y la agobiante atmósfera de la vida cortesana mientres les lluches polítiques del periodu de los [[Tres Reinos]], proponiendo un estilu de vida senciellu y llibertariu, basáu na amistá y la comunión cola naturaleza. Dientro del espíritu llibertariu del movimientu taben almitíes les rellaciones homosexuales.<ref name="Park"/> Siquier dos de los siete sabios, [[Xi Kang]] y [[Rouen Ji]] -consideráu un activista antisistema y el mayor poeta del so tiempu-, caltuvieron una rellación amoroso y sexual (similar a lo que n'Occidente se denominaría homosexualidá dellos sieglos dempués) sobre la qu'escribieron testos de celebración.<ref name="Crompton"/><ref>{{citation |títulu=Passions of the cut sleeve: the male homosexual tradition in China |first=Bret |last=Hinsch |publisher=[[University of California Press]] |añu=1992 |isbn=0-520-07869-1}}</ref> == La comunidá hijra == [[Ficheru:A group of Hijra in Bangladesh.jpg|thumb|250px|Grupu de ''[[hijra|hijres]]'' en [[Bangladesh]].]] Nel [[subcontinente indiu]] esiste dende antiguu una comunidá identificada por un [[xéneru]] llamáu ''"[[hijra]]"'' (pronunciáu /jishra/) o ''"aravanis"'': "Nun son homes nin muyeres. Puramente nun son transexuales nin travestis. Tampoco son necesariamente eunucos, nin intersexuales, nin homosexuales. Más bien considérense 'transgender'".<ref>{{cita web|url=https://www.lasociedadgeografica.com/blog/persones/los-hijras/|obra=La Sociedá Xeográfica de les Indies|títulu=Los hijras, el tercer sexu|fecha=30 d'agostu de 2010|nome=David |apellíu=Martín}}</ref> Trátase d'identidaes que nun tienen un equivalente exactu na terminoloxía occidental sobre xéneru y sexu.<ref name="TransNative">Towle, R.B. and Morgan, L.M. Romancing the Transgender Native: Rethinking the Use of the "Third Gender" Concept (in Stryker, S. and Whittle, S. (2006) Transgender Studies Reader. Routledge: New York, London)</ref><ref name="Nanda2">Nanda, S. "Hijras: An Alternative Sex and Gender Role in India (in Herdt, G. (1996) Third Sex, Third Gender: Beyond Sexual Dimorphism in Culture and History. Zone Books.)</ref> Les persones ''hijras'' tienen un fundamentu relixosu y rellacionen la so identidá con una creencia del sieglu&nbsp;IX, según la cual el dios [[Krisna]], al oyer a [[Iraván]] que se llamentaba por ser virxe, tresformar na diosa [[Mohini|Mojini]]. Por esta razón cada añu realiza una pelegrinación de ''hijras'' a [[Kutayan]], al sur de la India, pa celebrar les sos bodes col dios. Pa esta ocasión, vistir con gales de novia. Como'l maríu guerreru muerre, les ''hijras'' convertir en [[viudez|viudes]], y corten les sos pulseres y adornos festivos.<ref>Martín, David (2010): [http://www.lasociedadgeografica.com/blog/persones/los-hijras/ «Los hijras, el tercer sexu»], artículu del 30 d'agostu de 2010 nel sitiu web de la Sociedá Xeográfica de la India. Menta a les jisras con xéneru masculín.</ref> Per otra parte, les persones ''hijras'' usualmente sienten devoción pola diosa [[Bahuchara Matu]] y [[Shiva]], anque tamién esiste un importante grupu que pertenez al [[Islam]].<ref name="Frontline2021">{{cita publicación|last=Narrain |first=Siddharth |añu=2003 |títulu=In a twilight world |journal=[[Frontline (magacín)|Frontline]] |publisher=[[The Hindu Group]] |volume=20 |issue=21, 11–24 October |url=http://www.frontlineonnet.com/fl2021/stories/20031024002509800.htm |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061021143028/http://www.frontlineonnet.com/fl2021/stories/20031024002509800.htm |archivedate=21 d'ochobre de 2006 }}</ref> Considérase que tienen los sos oríxenes nos testos del [[Ramayana]] y el [[Mahabharata]].<ref name="Frontline2504">{{cita publicación |last=Venkat |first=Vidya |añu=2008 |títulu=From the shadows |journal=[[Frontline (magacín)|Frontline]] |publisher=[[The Hindu Group]] |volume=25 |issue=4, 16–29 February |url=http://www.frontlineonnet.com/fl2504/stories/20080229607610000.htm}}</ref> Mientres los sieglos d'[[Imperiu mongol|invasión mongola]], les ''hijras'' ocupaben emplegos de toa condición: dende neñeres hasta puestos d'altu rangu, como'l de conseyeru d'Estáu del emperador mongol.<ref name=Cris_en_la_India/> Nesa dómina les ''hijras'' llegaben a tener tierres, palacios, templos y sirvientes a la so disposición ya inspiraben fe y respetu.<ref name=Cris_en_la_India>[https://crisenlaindia79.wordpress.com/2013/02/15/hijras-el-tercer-sexu/ «Hijras: el tercer sexu»], artículu n'español del 15 de febreru de 2013 nel sitiu web Cris na India. Menta a les jisras con xéneru masculín.</ref> Delles hijras realicen un ritu de iniciación tradicional llamáu ''nirwaan'', mientres el cual dar# en la [[Emasculación|remoción del pene, l'escrotu y los testículos.]].<ref name="Nanda">Sele Nanda, ''Neither Man nor Woman: The Hijras of India'', (1999).</ref> Cola invasión [[Imperiu Británicu|británica]] de la India, les autoridaes occidentales buscaron erradicar a les persones hijras, consideraes como "una fienda na decencia pública".<ref>Preston, Laurence W. 1987. ''A Right to Exist: Eunuchs and the State in Nineteenth-Century India.'' Modern Asian Studies 21 (2): 371–87</ref> Dispúnxose la so penalización como "tribu criminal" y aplicóse-yos la Llei de Tribus Criminales (Criminal Tribes Act) de 1871, sometiéndoles a rexistru compulsiva, monitoreo estrictu y estigmatización pa tola vida. Depués de la independencia disponer en 1952 la so despenalización pero l'estigma siguió.<ref>[https://books.google.com/books?id=SyqTnL9jTFoC&pg=PA26&lpg=PA26&dq=Criminal+Tribes+Act&source=bl&ots=cNt5unyeDF&sig=defrH35njlfnbr8A-9Oh6TsXPPA&hl=en&ei=O3GtSdmHLsPVkAWv86i8Bg&sa=X&oi=book_result&resnum=8&ct=result Colonialism and Criminal Castes] ''With Respect to Sex: Negotiating Hijra Identity in South India'', by Gayatri Reddy. Published by [[University of Chicago Press]], 2005. ISBN 0-226-70756-3. ''Page 26.''</ref> A fines del sieglu&nbsp;XX relaxóse la persecución d'esti coleutivu, llegando una ''jisra'' a ser electa alcalde d'un pueblu de la India.<ref name=Cris_en_la_India/> Magar ello la discriminación sigue siendo una constante,<ref name=Cris_en_la_India/> anque popularmente la comunidá ye bien respetada por cuenta de que atribúyese-y el poder de bendicir o arrenegar les nacencies.<ref>{{cita web|url=https://www.guioteca.com/cultura-india/los misterios-detras-de-los-hijras-o-eunucos-en-india/|obra=Guioteca|títulu=Los misterios detrás de los 'hijras' o eunucos de la India|fecha=8 d'ochobre de 2012}}</ref> En Paquistán, India y Bangladesh, les persones ''hijras'' son oficialmente reconocíes como un tercer xéneru poles lleis.<ref>{{cita web|url=http://mic.com/articles/87149/7-countries-giving-transgender-people-fundamental-rights-the-o-s-still-won-t|títulu=7 Countries Giving Transgender People Fundamental Rights the U.S. Still Won't|work=mic.com|fechaaccesu=17 de xunu de 2016}}</ref><ref>{{cita web|url=http://pandeia.eu/region/inter/hijras-and-bangladesh-the-creation-of-a-third-gender/|títulu=Hijras and Bangladesh: The creation of a third gender|date=2 d'avientu de 2013|work=pandeia.eu|fechaaccesu=17 de xunu de 2016|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160705033013/http://pandeia.eu/region/inter/hijras-and-bangladesh-the-creation-of-a-third-gender/|fechaarchivu=2016-07-05}}</ref><ref name="sc">{{cita web |títulu=Supreme Court's Third Gender Status to Transgenders is a landmark |url=http://news.biharprabha.com/2014/04/supreme-courts-third-gender-status-to-transgenders-is-a-landmark/ |work=IANS |publisher=news.biharprabha.com |fechaaccesu=15 d'abril de 2014}}</ref> == Kukai y el shudō == [[Ficheru:Kukai2.jpg|thumb|250px|El monxu xaponés [[Kūkai]] (774–835) foi unu de los primeros activistes conocíos precursores del movimientu LGBT.]] {{VT|Kūkai|Shudō}} [[Kūkai]] (空海?) conocíu tres la so muerte como Kōbō-Daishi (弘法大師?) (弘法大師 El Gran Maestru Propagador de la Enseñanza Budista), foi'l fundador de la secta de [[budismu Shingon]] en [[Xapón]] nel [[sieglu IX]]. Atribúyese-y tamién la creación del {{nihongo|''[[shudō]]''|衆道}}, una corriente promotora de la [[homosexualidá]] y la [[bisexualidá]] masculina estructurada pola edá, que prevaleció na sociedá [[samurái]] hasta'l fin del [[sieglu XIX]].<ref name="GayEncycloped">{{cita llibru|url=https://books.google.com.ar/books?id=JwB5AgAAQBAJ&pg=PA759&lpg=PA759&dq=shud%C5%8D+Kukai+LGBT&source=bl&ots=UmgNGUyYgL&sig=vaUMjaYZoDDmuvorwUKN2WyxSH8&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwjF253ztK7TAhVIUJAKHbDdBDYQ6AEIUjAH#v=onepage&q=shud%C5%8D%20Kukai%20LGBT&f=false|títulu=Encyclopedia of Lesbian and Gay Histories and Cultures|capítulu=Japan|nome-editor=George |apellíu-editor=Haggerty|páxines=759-760|añu=2000|editorial=Garlan Publishing|allugamientu=Nueva York, Londres|volume=II}}</ref><ref name="SamuraiRoad">{{cita llibru|url=https://books.google.com.ar/books?id=0jvJDAAAQBAJ&pg=PT526&lpg=PT526&dq=Jun%27ichi+Iwata+shudo&source=bl&ots=CtZEzKHofT&sig=JiBlWmhlpzR3pQfhHwMLQkAInn8&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwiw1ZLyuK7TAhWFHpAKHdtUDwkQ6AEIKjAB#v=onepage&q=Jun'ichi%20Iwata%20shudo&f=false|títulu=Samurai Road|nome=Lawrence |apellíu=Winkler|añu=2015|isbn=9780991694181|editorial=Bellatrix}}</ref> La pallabra ye una abreviatura del términu ''wakashudō'' (若衆道), «El camín del nuevu home» o lliteralmente dichu, «La vía del "mozu"' (若 ''waka'') "home" (衆 ''shū'')». A pesar de l'atribución del amor masculino a [[Kūkai]], los raigaños de la valoración positiva de la homosexualidá nel Xapón remontar a dalgunos de los primeros testos en xaponés tales como'l {{nihongo|[[Kojiki]]|古事記}} y el {{nihongo|[[Nihon Shoki]]|日本書紀}}.<ref name="GayEncycloped"/> La práctica del ''[[shudō]]'' goció d'alta estima na cultura xaponesa y foi afalada, especialmente dientro de la clase [[samurái]].<ref name="GayEncycloped"/><ref name="SamuraiRoad"/> Consideróse que yera beneficiosu pa los homes nuevos, enseñándo-yos la virtú, la honestidá y l'apreciu de la guapura. El so valor oldeaba cola desvalorización del amor ente homes y muyeres, al que se-y atribuyía l'efeutu negativu de [[feminización|feminizar]] a los homes.<ref name="GayEncycloped"/> Gran parte de la historia y la lliteratura de ficción de la dómina emponderó la guapura y valor de los mozos fieles al ''shudō''. Ente elles destácase ''El Gran Espeyu del Amor ente Homes'' (男色大鏡 Nanshoku Ōkagami) d'[[Ihara Saikaku]], publicada en 1687, una de les obres dedicaes a emponderar la homosexualidá más importante de la lliteratura mundial.<ref name="SamuraiRoad"/> Col aumentu nel poder y la influyencia de los comerciantes, el ''shudō'' foi adoptáu tamién poles clases medies, y les espresiones homoerótiques en Xapón empezaron a tar más estrechamente acomuñada colos actores itinerantes [[kabuki]] conocíu como {{nihongo|''tobiko''|飛子}}, "mozos voladores", que trabayaben como prostitutos.<ref name="SamuraiRoad"/><ref name="QueerEncyclopedia">{{cita web|url=https://books.google.com.ar/books?id=TdSJAwAAQBAJ&pg=PA143&lpg=PA143&dq=onnagata+kabuki+shudo&source=bl&ots=-PhVG1KVGM&sig=I9-0t7eQoG-7OYIXX3p4YE-sUMM&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwia74HCu67TAhULlZAKHeKmCOcQ6AEIYDAO#v=onepage&q=onnagata%20kabuki%20shudo&f=false|títulu=The Queer Encyclopedia of Music, Dance, & Musical Theater|nome-editor=Claude J. |apellíu-editor=Summers|capítulu=Kabuki|editorial=Kleiss Press|ubicación=San Francisco|añu=2004|isbn=1-57344-198-8}}</ref><ref name="BBoys">{{cita web|url=https://books.google.com.ar/books?id=FT3HAAAAQBAJ&pg=PA64&lpg=PA64&dq=onnagata+kabuki+shudo&source=bl&ots=6UoMDTOcwG&sig=7s9NRdeYae1HNTDCLSbi2hf-OzE&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwia74HCu67TAhULlZAKHeKmCOcQ6AEIUjAM#v=onepage&q=onnagata%20kabuki%20shudo&f=false|títulu=Beautiful Boys/Outlaw Bodies: Devising Kabuki Female-Likeness|nome=Katherine |apellíu=Mezur|capítulu=Wakashu Kabuki|páxines=64 y ss|añu=2005|allugamientu=Nueva York|editorial=Palgrave Macmillan|isbn=1-4039-6712-1}}</ref> Nel [[periodu Edo]] (1600-1868), el shudō conflúi con otru movimientu que combinaba homosexualidá ya identidá tresxéneru, espresada nos actores de kabuki conocíos como [[onnagata]] -forma femenina- pola so la reproducción de roles femeninos), según colos ''kagema'', prostitutos que trabayaben en chamizos especializaos llamáu ''kagemajaya'' (陰間茶屋: [[casa de té|cases de té]] kagema).<ref name="SamuraiRoad"/><ref name="QueerEncyclopedia"/> Tanto los actores kabuki como los kagema fueron bien solicitaos polos nobles de la dómina, que nun refalgaben la práctica ''danshoku/nanshoku'', o d'amor masculino.<ref name="BBoys"/> El [[Monte Koya]], onde s'atopa'l monesteriu de Kobo Daishi, foi históricamente un símbolu del amor masculino.<ref name="SamuraiRoad"/> A partir de la [[restauración Meiji]] y la occidentalización de Xapón dende fines del sieglu XIX, el [[cristianismu]] empezó a influyir fuertemente nel cambéu de los valores tradicionales, dando llugar a una cultura de desvalorización y persecución de la homosexualidá, que llevó a la declinación del ''shudō''.<ref name="SamuraiRoad"/> == ''Ghulamiyyat'' == En [[Persia]] mientres los sieglos [[sieglu VIII|VIII]] y [[sieglu IX|IX]], esistieron les ''ghulamiyyat'' (declinación femenina de ''[[ghulam]]'', un tipu de varones nuevos eternamente célibes, que según el [[Corán]] van tar al serviciu de les muyeres xustes cuando lleguen al [[Janah]] el día del [[Qiyamah|Yaum al-Qiyamah]]),<ref>Corán, sura 52:24</ref> nueves muyeres que combinaben munches carauterístiques del xéneru masculín (vistimienta, corte de pelo, bigotes pintaos, nomes varoniles), simultáneamente con otres carauterístiques del xéneru femenín (maquillaxe, llabios pintaos, ceyes depiladas, usu de xoyes). Les ''ghulamiyyat'' considerábense muyeres, nun despintaben nin faxaben los sos pechos, calteníen rellaciones amoroses con varones, que los sos nomes pintaben nes mexelles y tába-yos dexáu participar n'eventos prohibíos pa muyeres, como les engarradielles de perros, les carreres de caballos y los xuegos d'axedrez.<ref name="ElFeki">{{cita llibru|nome=Shereen |apellíu=El Feki|títulu=Sex and the Citadel: Intimate Life in a Changing Arab World |añu=2013|isbn=9780385666435|editorial=Doubleday |ubicación=Canadá}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.crossdreamers.com/2013/04/the-girlfags-of-ancient-baghdad.html|obra=Crossdreamers|nome=Jack|apellíu=Molay|fecha=20 d'abril de 2013|títulu=The Girlfags of Ancient Baghdad}}</ref> Les ''ghulamiyyat'' apaecieron en tiempos del sultán [[Harun al-Rashid]] (766-809) y según la historiadora Shereen El Feki, tuvieron de moda y algamaron una gran aceptación social en [[Bagdag]].<ref name="ElFeki"/> Fueron protagonistes d'un xéneru lliterariu especialmente dedicáu a elles, que'l so máximu esponente foi'l poeta [[Abu Nuwas]] (747-815), célebre pola so poesía en [[Idioma árabe|llingua árabe]] de celebración del amor non [[heteronormatividad|heteronormado]].<ref>{{cita llibru|url=https://books.google.com.ar/books?id=uO_SBQAAQBAJ&pg=PA52&lpg=PA52&dq=ghulamiyyat&source=bl&ots=XCgtD2zGmp&sig=RWsHrZpMspIKnC4LJ8rGGrsPTPI&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwiSpf274bDTAhXFjFQKHdBXD14Q6AEINzAD#v=onepage&q=ghulamiyyat&f=false|títulu=Crossing Borders: Love Between Women in Medieval French and Arabic Literatures|nome=Sahar |apellíu=Amer|capítulu=3|páxines=51-52|añu=2008|editorial=Pennsylvania University Press|allugamientu=Pennsylvania |isbn=978-0-8122-4087-0}}</ref> == Sociedá de la Orquídea Dorada == La Sociedá de la Orquídea Dorada (金兰会), tamién conocida como Amigues del Corazón, foi un movimientu femenín secretu fundáu alredor de [[1644]] na provincia de [[Guangdong]], [[China]], p'acoyer a les muyeres que se negaben a aceptar el [[matrimoniu]] [[heterosexual]], col fin de formar comunidaes puramente femenines, qu'incluyíen les uniones sexual y amorosu ente muyeres, formalizaes por aciu l'aprobación familiar, una ceremonia [[matrimoniu|matrimonial]] y un pactu de fidelidá.<ref name="Park"/><ref name="Heckethorn">{{cita llibru|apellíu=Heckethorn|nome=Charles Williams|títulu=The secret societies of all ages and countries|allugamientu=Nueva York|editorial=Cosimo|añu=2005|páxines=132-134}}</ref> Les persones contrayentes yeren denominaes "esposa" y "home" y nes sos rellaciones sexuales solíen utilizar [[dildos]].<ref name="Fang">{{cita llibru|títulu=Sex in China: Studies in Sexology in Chinese Culture|autor=Fang Fu Rouen|páxines=136-137|isbn=978-1-4899-0611-3|ubicación=San Francisco, California|editorial=Springer Science|añu=1991}}</ref> Les muyeres xuníes en matrimoniu lésbicu recoyíen el so pelo en rodetes pa exteriorizar la so condición.<ref name="Heckethorn"/> La Sociedá almitía tamién rellaciones lésbiques de muyeres casaes en matrimonios heterosexuales.<ref name="Fang"/> Les pareyes del mesmu sexu podíen formar families, por aciu l'adopción de neños güérfanos o abandonaos, ya inclusive podíen adoptar neñes que tomaren el xuramentu d'adoptar los valores lésbicos de la Sociedá.<ref name="Heckethorn"/> La Sociedá de la Orquídea Dorada emponer polos valores xenerales del [[budismu]], qu'aceptaba la posibilidá de que dos persones destinaes a tar xuntes reencarnaran en persones del mesmu sexu.<ref name="Heckethorn"/> La Sociedá sumió a empiezos del [[sieglu XX]], cuando la influencia occidental promovió una fuerte represión de la homosexualidá.<ref>{{cita llibru|títulu=Around the Bloc: My Life in Moscow, Beijing, and Havana|nome=Stephanie |apellíu=Elizondo Griest|editorial=Villard|allugamientu=Nieva York|añu=2007|isbn=978-0812967609}}</ref> Na sociedá china actual, la espresión "hermanes orquídea dorada" significa "amigues de l'alma dispuestes a morrer pola otra".<ref name="Park"/><ref>{{cita web|url=http://www.towleroad.com/2012/02/lesbian-mothers-of-the-golden-orchid-society/|obra=Towleroad|títulu=Lesbian Mothers Of The Golden Orchid Society|nome=Brandon |apellíu=Thorp |nome2=Penn |apellíu2=Bullock|fecha=5 de febreru de 2012}}</ref><ref name="Heckethorn"/> == Secta de Hu Tianbao == [[Ficheru:Turye.JPG|thumb|250px|El to'er Shen, Dios Coneyu o Dios de los Homosexuales, deificación de [[Hu Tianbao]].]] La secta de [[Hu Tianbao]] ye un movimientu relixosu [[taoísmu|taoísta]] entá esistente en [[China]], col fin de promover y amparar l'amor homosexual.<ref name="Park"/> Surdió mientres los primeros años de la dinastía manchú [[Qing]], cerca de 1644, arriendes de la deificación de Hu Tianbao, un mozu namoráu d'un funcionariu de la provincia de [[Fujian]], que foi castigáu por esti postreru hasta morrer, depués de que lo afayara espiándolo. Fujian ye una rexón de China na que los [[Matrimoniu homosexual en Fujian|matrimonios ente homes]] tienen una llarga tradición y aceptación cultural. Hu Tianbao convirtióse entós nuna deidá relixosa, La to'er Shen o Dios Coneyu. La creencia narra que los funcionarios del submundo consideraron que la falta cometida por Hu Tianbao fuera motivada nel amor, siendo la muerte un castigu escesivu, razón pola cual decidieron reparar la inxusticia convirtiéndolo nun dios proteutor del amor homosexual.<ref name="Szonyi">{{cita publicación|apellíu=Szonyi|nome=Michael|títulu=The Cult of Hu Tianbao and the Eighteenth-Century Discourse of Homosexuality|publicación=Late Imperial China|volume=19|númberu=1|añu=xunu de 1998|páxines=1-25|editorial=The [[Johns Hopkins University Press]]}}</ref> Poco dempués de la so muerte, Hu apaecer al so amáu pa dici-y les siguientes pallabres: {{cita|Anque fuera non aparente espiar a un home, foi realizáu namái por motivos del corazón y nun tendría de ser castigáu cola muerte. Agora'l xuez de la Prefeutura Escura nomóme dios de los coneyucos (homosexuales),<ref>«''Coneyucu''» yera una pallabra irónica emplegada na antigua China pa nomar a los mozos homosexuales</ref> encargáu de les cuestiones del amor ente homes: tendrás de construyir un templu nel mio honor.<ref name="Szonyi"/>}} El templu efeutivamente foi construyíu y el cultu siguió discretamente mientres casi un sieglu antes d'atraer l'atención de l'autoridá. El primeru en dar testimoniu del cultu foi [[Zhu Gui]] (1731-1807), intendente del circuitu de tasación del granu de Fujian en 1765, nel so llibru ''Cultos prohibíos ya inmorales''. Zhu Gui describió la estatua del templu como «dos homes abrazaos; la cara d'unu daqué canoxa pola edá y l'otru tienru y maciu». Prosigue cola descripción del cultu:{{cita|Toos esos fistoles viciosos y desgualdraos que, viendo a mozos o homes nuevos, deseyen tener rellaciones ilícites con ellos, recen pa consiguir ayuda del ídolu de yelsu. Depués faen planes p'atraer y llograr l'oxetu del so deséu. Esto conozse como «l'ayuda secreta de Hu Tian Bao».<ref name="Szonyi"/>}} Si'l pidimientu tuviera ésitu, los creyentes volvíen al templu, conocíu como «Pequeñu Templu Oficial», pa embadurnar la boca del dios con intestinos de gochu entemecíos con azucre.<ref name="Szonyi"/> La estatua y les tablillas de madera atopáu nel templu fueron destruyíes por Zhu Gui nun intentu de «ameyorar el nivel moral» de los habitantes de Fuzhou. El templu foi destruyíu polos [[Xapón|xaponeses]] mientres la [[Segunda Guerra Mundial]]. Más apocayá la secta de Hu Tianbao tuvo actividá en [[Taiwán]].<ref>{{cita web|url=http://www.taipeitimes.com/News/feat/archives/2007/10/21/2003384192|obra=Taipei Times|fecha=21 d'ochobre de 2007|títulu=Taoist homosexuals turn to the Rabbit God|nome=Ho |apellíu=Yi|ubicación=Taiwán}}</ref> == Movimientu tresxéneru nel teatru chinu == [[Ficheru:Beijing opera02.jpg|thumb|250px|Los personaxe ''tan'' (femeninos) interpretaos por varón, fixeron famosu'l movimientu tresxéneru na [[Ópera de Beixín]].]] El teatru [[China|chinu]] (conocíu como "ópera china") recurrió tradicionalmente a actores y actrices que representaben personaxes que nun se correspondíen col so xéneru. El costume empecipiar pa los actores homes que representaben muyeres a empiezos de la [[dinastía Tang]] (617-918) y p'actrices muyeres que representaben varones (''kunsheng''), siquier dende'l sieglu XIII.<ref>{{cita llibru|títulu=Transgender History & Geography: Crossdressing in Context|volume= 3|nome=G. G. |apellíu=Bolich|capítulu=Chinese theater|páxines=49-51|editorial=Psyche's Press|allugamientu=Raleigh, Carolina del Norte|añu=2007|isbn=978-0-6151-6766-4}}</ref> El teatru chinu xeneró a partir de los últimos años del sieglu XVIII un estilu que se volvería preeminente y tomaría el nome de "[[Ópera de Beixín]]". L'apaición de la Ópera de Beixín coincidió cola prohibición pa les muyeres d'actuar nel teatru y pa los funcionarios d'asistir a los prostíbulos, fechu que motivó a éstos postreros a buscar rellaciones sexuales colos homes y persones tresxéneru qu'interpretaben los personaxes ''tan'' (femeninos).<ref name="Lim">{{cita llibru|títulu=Celluloid Comrades: Representations of Male Homosexuality in Contemporary Chinese Cinemas|editorial=University of Hawai'i Press|allugamientu=Honolulu|añu=2006|isbn=978-0-8248-2909-4|nome=Song Hwee |apellíu=Lim|páxines=71-72|}}</ref> La combinación d'eses circunstancies llevó non solo a ampliar la importancia de la interpretación drámática tresxéneru, sinón tamién a combinar la mesma cola homosexualidá de munchos de los actores, los procesos de [[feminización]] y les rellaciones non heterosexuales.<ref name="Lim"/> El movimientu tresxéneru nel teatru chinu, entepasó la so función puramente dramática, pa espresar fondes y antigües rellaciones ente la cultura china, la homosexualidá y les identidaes tresxéneru y transexuales. L'historiador Siu Leung diz que "el clímax de la figura de sexualidá ambigua del personaxe ''tan'' como una obsesión cultural, asocedió na era dorada de la Ópera de Beixín, ente los años 1920 y 1930, rematando nel cuerpu del postreru iconu [[Mei Lanfang]] (1894-1961)".<ref name="Lim"/> La película china ''[[Farewell My Concubine]]'' de 1993 (''Bàwáng Bié Jī''; [[chinu tradicional]]: 霸王別姬, [[chinu simplificáu]]: 霸王别姬, que se traduz lliteralmente como ''El gran señor abandona al so concubina'') dirixida por [[Chen Kaige]], tien como tema la vida de dos actores tresxéneru de la Ópera de Beixín. == Movimientu tresxéneru nel teatru xaponés == [[Ficheru:日本舞踊 長唄「鷺娘」.jpg|thumb|250px|Akifusa Guraku, ''[[onnagata]]'' del teatru [[kabuki]] actual.]] De manera similar al teatru chinu, el teatru [[kabuki]] de [[Xapón]] foi l'ámbitu en que se desenvolvió un importante movimientu homosexual, bisexual y tresxéneru, alredor de la figura de los ''wakashu kabuki'' (actores adolescentes masculinos), especialmente aquellos qu'interpreten papeles femeninos, llamaos ''[[onnagata]]'' {{nihongo|女形||"con forma de muyer"}}. De manera similar a lo qu'asocedió en China, el movimientu tomó fuercia depués de 1629, cuando'l [[Shogunato Tokugawa]] (Edo) prohibió a les muyeres actuar nel teatru y los personaxes femeninos fueron representaos por homes, una especialidá dramática qu'empecipiara Izumo non Okuni en 1603.<ref name="BBoys"/> El movimientu coincidió cola puxanza social de les clases comerciantes, qu'adoptaron antigües tradiciones [[samurái]], como'l ''[[shudō]]''. La combinación de dambos movimientos llevó a que los actores ''onnagata'' fueren oxetu del deséu per parte de los homes ricos, quien empezaron a establecer rellaciones amoroses y sexuales colos ''onnagata'', munches vegaes en cuenta de favores económicos.<ref name="QueerEncyclopedia"/> A mediaos del sieglu XVII, el gobiernu xaponés prohibió los personaxes ''onnagata'' nel teatru kabuki, pero la presión de los intereses económicos venceyaos al teatru y l'amplitú qu'algamaren les ''shudo'', llevaron la política represiva del shogunato al fracasu y a que'l movimientu reiniciárase pocu dempués.<ref name="QueerEncyclopedia"/><ref name="BBoys"/> Una de les midíes tomaes pol gobiernu, pa reprimir la homosexualidá derivada del kabuki, foi prohibir que los actores ''onnagata'' adoptaren un perfil femenín, ordenando ente otres coses que se cortaren el pelo como homes adultos.<ref name="BBoys"/> Sicasí la resultancia tuvo lloñe d'amenorgar les rellaciones homosexuales, nin les respresentaciones tresxéneru, y pela cueta tuvo como efeutu estendeles tamién ente persones adultes, estableciendo nuevos códigos eróticos y nueves representaciones de xéneru qu'enchieron les que fueren establecíes pa les muyeres.<ref name="BBoys"/> La guapura y sensualidá de los ''onnagata'' foi comparada colos célebres íconos femeninos. Pero Katherine Mezur, nel so llibru de 2005 ''Beautiful Boys/Outlaw Bodies: Devising Kabuki Female-Likeness'' (Mozos formosos/cuerpos illegales: el diseñu d'apariencia femenina nel kabuki) analiza refechamente la implicancia de xéneru de los ''onnagata'', y pon de manifiestu que'l teatru kabuki nunca pretendió asonsañar el xéneru femenín, sinón construyir un xéneru orixinal d'apariencia femenina, entamáu sobre la base del cuepo masculín adolescente, con vistimientes, xestos, maquillaxe y cortes de pelo especialmente diseñaos pa xenerar fantasía y tresmitir sensualidá y erotismu de manera dramática:<ref name="BBoys"/> {{cita|Los espectadores tán conscientes del cuerpu masculín y del rol de xéneru ''onnagata''. Ellos pueden imaxinar llibremente'l cuerpu construyíu del ''onnagata'' d'alcuerdu a la configuración sexual de la so preferencia.|Katherine Mezur<ref name="BBoys"/>}} Dalgunos de los más famosos ''onnagata'' fueron Murayama Sakon (act. 1624-1652), Ukon Genzaemon (act. 1655-1660), Tamagawa Senojō (act. 1648-1673), Matsushima Hanya (act. 1675-1686), Yoshizawa Ayame I (1673-1729), Sawamura Tanosuke III (act. 1845–78), [[Bandō Tamasaburō V]] (n. 1950), Taichi Saotome (n. 1990).<ref name="BBoys"/> == Mojing Dang (Partíu Tribadista) == Mojing Dang (磨鏡黨, lliteralmente Partíu d'Estregar l'Espeyu, espresión avezada pal [[tribadismu]]) foi una sociedá lésbica semi-secreta qu'actuó en [[Shanghai]] dende fines del sieglu XIX y que se consideraba descendiente de los Diez Hermanes, una asociación lésbica de monxes [[budismu|budistes]] activa en [[Chaozhou]] dende dellos sieglos antes.<ref name="Fang-136">{{cita llibru|títulu=Sex in China: Studies in Sexology in Chinese Culture|autor=Fang Fu Rouen|isbn=978-1-4899-0611-3|ubicación=San Francisco, California|editorial=Springer Science|añu=1991|páxina=136}}</ref> El clan taba lideráu por una muyer [[Cantón (China)|cantonesa]] y tuvo activa mientres unos venti años. La espresión ''mojing'' (磨鏡, de ''mo'' estregar y ''jing'' espeyu) aludía al [[tribadismu]], práctica sexual que la cla promovía y que consiste nel frotamiento de les [[vulva|vulves]] y [[clítoris]] de dos muyeres, una cola otra. La pallabra ''mojing'' ye d'usu habitual en China pa referise despectivamente al lesbianismu.<ref>{{cita llibru|url=https://books.google.com.ar/books?id=Ph4vBQAAQBAJ&pg=PA66&lpg=PA66&dq=Mojing+lesbian&source=bl&ots=i_QFfyZf3p&sig=HtxhT0rB1vtN0-7KwCO7NgPKnjw&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwjJ-_P_k6DTAhXFCpAKHW3LD0MQ6AEIJDAA#v=onepage&q=Mojing%20lesbian&f=false|páxina=65-66|capítulu=I|títulu=Chinese Lesbian Cinema: Mirror Rubbing, Lala, and Nómelos=Liang |apellíu=Shi|editorial=Lexington Books|añu=2015|allugamientu=Maryland|isbn=978-0-7391-8847-7}}</ref> == Primer movimientu homosexual européu == {{AP|Primer movimientu homosexual}} [[Ficheru:Hossli Heinrich (1784-1864).jpg|thumb|left|150px|[[Heinrich Hössli]] na so mocedá, consideráu'l primer militante del movimientu gai.]] Na segunda metá del [[sieglu XIX]], la mayoría de los países del mundu yá nun castigaben o nunca castigaren los actos homosexuales o tresxéneru. Sicasí, delles potencies occidentales, ente elles l'[[Imperiu Británicu]], [[Estaos Xuníos]] y [[Alemaña]], calteníen figures d'orixe [[Biblia|bíblicu]] de la Europa medieval, como los delitos de [[Sodomía (Derechu)|sodomía]] o de [[Artículu 175 (Alemaña)|fornicación ente homes]], que yeren utilizaos pa encarcelar principalmente a varones homosexuales y "travestis". Esta situación represiva fizo que, n'Alemaña y en menor midida n'Inglaterra, apaecieren nel postreru terciu del sieglu, iniciatives esixendo la despenalización de los actos homosexuales y el travestismu. De primeres fueron aiciones individuales de los primeres activistes como les de [[Heinrich Hössli]] (1784-1864),<ref name=hossli>{{cita llibru |autor= Kennedy, Hubert |fecha= 3 de marzu de 2004 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.glbtq.com/literature/hossli_h.html |títulu= Hössli, Heinrich |idioma= inglés | editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= 2008 |mesacceso= marzu}}</ref> [[Karl Heinrich Ulrichs]] (1825-1895)<ref name="Ulrichs">{{cita llibru |autor= Ulrichs, Karl Heinrich |fecha= 1864 |capítulu= enllace | urlcapítulu = https://books.googlede/books?id=iQkQAAAAYAAJ&dq=%22Karl+Heinrich+Ulrichs%22&lr=&as_brr=3&hl=es&source=gbs_summary_s&cad=0 |títulu= Forschungen über das Räthsel der mannmännlichen Liebe |idioma= alemán | editorial = Karl Heinrich Ulrichs (digitalizado por Google Books) |fechaaccesu= 2008 |mesacceso= abril}}</ref> o [[Károly Mária Kertbeny]] (1824-1882).<ref name="Kertbeny">{{cita llibru |autor= Endres, Nikolai |fecha= 24 de payares de 2006 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.glbtq.com/social-sciences/kertbeny_km.html |títulu= Kertbeny, Károly Mária |idioma= inglés | editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= 2008 |mesacceso= marzu}}</ref> Escontra'l final del sieglu n'[[Alemaña]] empezaron a entamase asociaciones coles mires de llograr la despenalización de les práutiques homosexuales y tresxéneru. En [[1897]] crear en [[Berlín]] el [[Comité Científicu Humanitariu]] (''Wissenschaftlich-humanitäres Komitee'', WhK) pa lluchar contra'l [[artículu 175]] del códigu penal y pola reconocencia social de los homosexuales y persones tresxéneru, convirtiéndose asina na primer organización pública de defensa de derechos de los homosexuales y persones tresxéneru del mundu.<ref name="Herrn"/> El Comité Científicu Humanitariu consiguió axuntar unes 5000 firmes de notables ciudadanos pidiendo la eliminación del [[artículu 175]] y llevó el pidimientu al [[Reichstag (parllamentu alemán)|Reichstag]] en 1898, pero nun foi almitida al ser namái sofitada pola minoría del [[Partíu Socialdemócrata d'Alemaña|Partíu Socialdemócrata]].<ref>{{cita llibru |autor= Lauritsen, John |autor2= David, Thorstad |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.triangles-roses.org/the_petition.htm |títulu= The Petition Against Paragraph 175 |idioma= inglés | editorial = Triangles roses |fechaaccesu= 2008 |mesacceso= abril}}</ref> Nel [[Reinu Xuníu]] onde la presión policial yera mayor tamién surdió un amenorgáu grupu d'activistes na clandestinidá como [[Edward Carpenter]] (1844-1929) o los integrantes de la [[Orde de Queronea]]. Unu de los co-fundadores del WhK, el doctor [[Magnus Hirschfeld]], tamién fundó y dirixó'l ''[[Institut für Sexualwissenschaft]]'' (Institutu pa la Investigación Sexual). L'oxetivu d'esta institución foi la investigación sexolóxica, en tolos sos aspeutos incluyida la homosexualidá, y destacar por ser pionera mundial en promover congresos internacionales d'estudiu la sexualidá, entamando la [[Lliga mundial pola reforma sexual]] y espublizar lo que llamaron "reforma sexual", reclamando derechos civiles y l'aceptación social d'homosexuales y transexuales.<ref name="Herrn"/> En 1903 creóse otra destacada organización gai la ''[[Gemeinschaft der Eigenen]]'' (Comunidá de los mesmos), fundada por [[Adolf Brand]] xunto con [[Benedict Friedlaender]] y [[Wilhelm Jansen]], que'l so ideal yera l'amor homosexual ente homes viriles y la [[Pederastia na Antigua Grecia|pederastia según el modelu griegu]].<ref name="Herrn"/> Los sos miembros atopábense intelectualmente cerca de les idees de [[Gustav Wyneken]] sobre'l [[Eros]] pedagóxicu y defendíen la masculinidad de los homes gais.<ref>[http://www.trend.infopartisan.net/trd0900/t220900.htm 1897-1933 • Die erste Homosexuellenbewegung in Deutschland<!-- Títulu xeneráu por un bot -->]</ref> Refugaben de forma frontera les teoríes médiques de la dómina sobre la homosexualidá, como la teoría de los estadios sexuales entemedios de [[Magnus Hirschfeld]] y el [[Comité Científicu Humanitariu]], al considerar qu'arrobinaben l'[[estereotipu]] d'homosexual [[pluma (LGBT)|amuyeráu]]; polo qu'entraron frecuentemente en discutiniu, anque tamién collaboraron de volao con ellos na década de los [[años 1920]] pa lluchar contra'l [[artículu 175]]. La ''Gemeinschaft der Eigenen'' amás de la llucha política entamaba tou tipu d'actividaes culturales y al campu pa gais, y publicaron ''[[Der Eigene]]'' (El mesmu) la primer revista homosexual regular del mundu (1896) (antes [[Karl Heinrich Ulrichs]] publicara yá en 1870 la revista ''[[Urnings]]'', de la que namái s'editó un númberu).<ref>Kennedy, Hubert, Karl Heinrich Ulrichs: ''First Theorist of Homosexuality'', en: ''Science and Homosexualities'', ed. Vernon Rosario (S. 26–45). New York: Routledge, 1997.</ref> Apaecieron noveles y llibros de too tipu.<ref name="glbtq litXX">{{cita llibru |autor= Jones, James W. |añu-orixinal=2002 |fecha= 27 de xunetu de 2005 |editor= Claude J. Summers |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.glbtq.com/literature/german_austrian_lit2_19c_20c.html |títulu= German and Austrian Literature: Nineteenth and Twentieth Centuries |idioma= inglés | editorial = glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |fechaaccesu= 2008 |mesacceso= may}}</ref><ref>[http://projekte.free.de/dada/dada-p/P0001241.HTM Base de datos de publicaciones anarquistes] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070817162338/http://projekte.free.de/dada/dada-p/P0001241.HTM |date=2007-08-17 }} (n'Alemán)</ref> Surdieron más organizaciones disidentes cola organización de Hirschfeld. [[Hans Kahnert]], fundó nos años 1920 la ''Asociación de l'Amistá Alemana'' destinada a formar llazos de camaradería ente los homosexuales alemanes. Abrióse un centru en Berlín con xuntes selmanales y que publicaben un boletín tamién selmanal llamáu ''Die Freundschaft'' (L'amistá).<ref name="Herrn"/> En 1921 l'asociación llanzó un llamamientu a l'aición por que los homosexuales alemanes participaren na reforma llegal: {{Cita|''"Homosexuales, conocéis les razones que motiven a los vuesos oponentes. Tamién sabéis que los vuesos líderes y los vuesos abogaos trabayaron duru y incansablemente mientres décades pa esaniciar los prexuicios, espublizar la verdá, reivindicar los vuesos derechos; y esos esfuercios nun fueron del tou en devanéu. Pero la conclusión final ye que vós mesmos tenéis de reivindicar los vuesos derechos. N'última instancia, la xusticia namái va ser el frutu del vuesu esfuerciu. La lliberación de los homosexuales namái puede llograse gracies al esfuerciu de los mesmos homosexuales."''<ref>''Yearbook for Sexual Intermediates'', vol.21).</ref>}} L'ámbitu cultural tamién reflexó esti clima reivindicativu. La llibertá de prensa qu'hubo mientres la [[República de Weimar]] facilitó que surdieren gran númberu de publicaciones sobre la homosexualidá. Mientres el [[Periodu d'enteguerres]] publicáronse trenta diarios, revistes y boletinos distintos dirixíos a homosexuales.<ref name="Herrn">{{cita llibru |autor= Herrn, Rainer |añu= 1999 |títulu= Anders bewegt. 100 Jahre Schwulenbewegung in Deutschland |edición= Waldschlösschen |idioma= alemán | editorial = MännerschwarmSkript Verlag |allugamientu= Hamburgu |páxines= 80 |isbn= 3-828983-78-4}}</ref> En 1919 realizóse la primera de delles películes de temática homosexual n'Alemaña, ''[[Anders als die Andern]]'' (Distintu a los demás), interpretada por [[Conrad Veidt]], que narra la hestoria d'un homosexual víctima de chantaxe, que desesperáu pide ayuda a un médicu famosu (interpretáu pol mesmu Magnus Hirschfeld) que termina suicidándose pola presión social.<ref>{{cita llibru |autor= |añu= 2003 |capítulu= enllace | urlcapítulu = http://www.kino.com/video/item.php?product_id=841 |títulu= Different from the Others (Anders als die Andern) |idioma= inglés | editorial = Kino on Video |fechaaccesu= 2008 |mesacceso= mayu}}</ref> Y en 1921 fundóse'l grupu de teatru homosexual ''Theater des Eros''. Inclusive en 1920 compúnxose'l primer himnu homosexual ''[[Das lila Lied]]'' (el cantar violeta).<ref name="Lareau">{{cita llibru| |autor= Lareau, Alan |añu= 2005 |mes= febreru |capítulu= enllace | urlcapítulu = https://web.archive.org/web/20071024184850/http://findarticles.com/p/articles/mi_m2822/is_1_28/ai_n13716972/print |títulu= Lavender songs: undermining gender in Weimar cabaré and beyond |idioma= inglés | editorial = BNET (copia d'Archive.org)}}</ref><ref>Wir sind, wie wir sind! - Homosexualität auf Schallplatte Teil I - Aufnahmen 1900 bis 1936, Bear-Family-Records, 2002, ISBN 3-89795-887-2</ref> En [[1929]] Comité Científicu Humanitariu col sofitu de les demás organizaciones homosexuales consiguió llevar de nuevu al Reichstag la despenalización, consiguiendo qu'un comité parllamentariu tratara un proyeutu de llei pa esaniciar l'artículu 175. Tolos delegaos de los partíos políticos alemanes, incluyíu'l [[Partíu Comunista d'Alemaña]], cola única esceición del [[Partíu Nacionalsocialista Alemán de los Trabayadores partíu nazi]], votaron a favor de la retirada del artículu 175 na votación del comité y presentala al plenu, cuando'l [[crack de 1929|fundimientu de la bolsa]] de Nueva York, la crisis financiera qu'anició y les condiciones d'anexón d'[[Austria]] dieron al traste col nuevu proyeutu de llei, y el clima de tolerancia sumiríen por completu cola ascensión del [[nazismu|réxime nazi]] al poder en 1933.<ref name="Bastian">{{cita llibru |autor= Bastian, Till |añu= 2000 |títulu= Homosexuelle im Dritten Reich. Geschichte einer Verfolgung |idioma= alemán | editorial = Beck |allugamientu= Múnich |páxines= 101 |isbn= 3-406-45917-X}}</ref> == Movimientu homófilo == {{AP|Movimientu homófilo}} Denominóse movimientu homófilo al movimientu homosexual surdíu tres la [[Segunda Guerra Mundial]], aproximao ente 1945 y finales de la década de 1960.<ref name="Aldrich">{{cita llibru |autor= |añu= 2007 |editor= Aldrich, Robert |títulu= Gleich und anders |idioma= alemán | editorial = Murmann |allugamientu= Hamburgu |isbn= 978-3-938017-81-4}}</ref> El términu «homófilo», del griegu ομος (homos, 'igual') y [[filia|φιλία]] (filía, 'amor'), foi adoptáu polos grupos d'esta dómina como alternativa a la pallabra [[homosexual]], pa enfatizar l'amor en llugar del sexu, y alloñar de la imaxe negativo y estereotipao del homosexual sexualmente promiscuo. La pallabra foi creada por [[Karl-Günther Heimsoth]] na so tesis doctoral de 1924, '' Hetero y homófilo ''. Pretendíen consiguir l'aceptación de los homosexuales y consiguir que fueren miembros respetables de la sociedá al traviés de dos medios: l'espardimientu de la conocencia científica sobre la homosexualidá, que desterrara mitos negativos, y l'alderique pa intentar convencer a la mayoría de la sociedá de que, a pesar de les diferencies que s'amenorgaben al ámbitu priváu, los homosexuales yeren persones normales y honraes.<ref name="Aldrich" /> Considerar a estos grupos políticamente moderaos y cautelosos en comparanza colos movimientos LGBT tanto precedentes como colos que-yos asocedieron. Hubo dalguna esceición más radical como'l comunista norteamericanu [[Harry Hay]]. Sicasí, pocos taben dispuestos a salir del armariu, yá que s'arriesgaben a ser encarcelaos na mayoría de los países occidentales y la homofobia imperaba na opinión pública de la dómina. Nesti periodu formaron delles organizaciones homófilas en diversos países d'Europa y América como la holandesa [[COC Nederland|COC]], los daneses [[Forbundet af 1948]] y [[International Homosexual World Organisation]]; les norteamericanes [[Mattachine Society]] y [[Daughters of Bilitis]]; y los ingleses [[Homosexual Law Reform Society]] y [[Campaign for Homosexual Equality]]. Una de les principales xeres que realizaron los grupos homófilos foi la de publicar revistes qu'espublizaren les conocencies científiques sobre homosexualidá y trataren la tema dende un puntu de vista positivu, ente estes publicaciones destacaron ''[[Der Kreis]]'', ''[[Arcadie (revista)|Arcadie]]'' y ''[[ONE, Inc.]]'' El términu homófilo cayó en desusu col cayente del movimientu y les sos organizaciones al surdir el movimientu de lliberación gai a partir de 1969. == Movimientu de lliberación LGBT == {{AP|Movimientu de lliberación gai|Disturbios de Stonewall}} Los [[disturbios de Stonewall]] producíos nel [[Greenwich Village]] en protesta pol acoso policial a la comunidá LGBT de [[Nueva York]] supunxeron un puntu d'inflexón na llucha a favor los derechos civiles de los homosexuales de tol mundu. Desencadenáronse'l [[28 de xunu]] de [[1969]] como reaición a una redada policial nel chigre d'ambiente LGBT, el [[Stonewall Inn]], estendiéndose a les cais axacentes durando tres díes. Yera la primer vegada que la comunidá homosexual enfrentar de forma contundente contra les fuercies policiales, y causaron gran conmoción na comunidá sirviendo de aglutinante de les pequeñes organizaciones homófilas que tuvieren funcionando hasta entós. Tan solo unes selmanes más tarde, a finales fundar en Nueva York el [[Frente de Lliberación Gai]] (GLF). La eleición del so nome esplicar pola cercanía ideolóxica coles lluches anti-imperialistes en Vietnam y Arxelia. A final d'añu, el GLF yá cuntaba con grupos en ciudaes y universidaes per tol país, y anque tuvo una esistencia fugaz llueu foi reemplazada por otros grupos más estables como [[Gay Activists Alliance]]. En poco tiempu surdieron organizaciones similares n'Arxentina ([[El nuesu Mundu|dende 1967]]), Australia, Bélxica, Canadá, Francia, España,<ref>En 1970 creóse'l [[Movimientu Español de Lliberación Homosexual]], primer organización LGBT n'España.</ref> Méxicu,<ref>En 1971 se creò el Frente de Lliberación Homosexual [[Homosexualidá en Méxicu#Movimientu LGBT|en Méxicu]], pero dende l'añu anterior yá esistíen organizaciones LGBT.</ref> Nueva Zelanda, Países Baxos y Reinu Uníu. Y nun tardaron n'apaecer otros grupos colos mesmos oxetivos la mayoría de los países de mundu. [[Ficheru:Gay Rights demonstration, NYC 1976.jpg|thumb|200px|Manifestantes a favor de los derechos civiles de los homosexuales en Nueva York en 1976.]] Con oxetu de conmemorar el primer aniversariu de la revuelta de Stonewall, el GLF entamó una manifestación pacífica dende Greenwich Village hasta Central Park, a la qu'allegaron ente 5.000 y 10.000 homes y muyeres. Dende entós y hasta güei, la mayor parte de les festividaes del [[Arguyu LGBT]] celébrense alredor d'esta fecha, definida por D'Emilio como “la cayida d'una forqueta oyida en tol mundu”. L'ésitu y consecuencies de los disturbios de Stonewall deber en gran midida al cambéu de mentalidá xeneral que se produxera na sociedá nos años 60, promovida pola revolución sexual, el movimientu feminista y la llucha polos derechos civiles de les minoríes raciales. Stonewall representa un puntu d'inflexón na organización de los coleutivos y la interconexón de la subcultura gai, camudando radicalmente'l so programa políticu. Ente que los activistes de les xeneraciones anteriores llucharen sobremanera por una mayor aceptación, les xeneraciones siguientes a Stonewall van esixir la reconocencia social, la integración y equiparación de derechos completa. [[Ficheru:Rainbow flag and blue skies.jpg|thumb|left|200px|Bandera del arguyu esventolexando nun cielu soleyeru.]] Na mayor parte d'Europa y América consiguióse la despenalización de la homosexualidá, non ensin dificultaes yá qu'en países democráticos como en EE.UU tuvo que ser el tribunal Supremu'l que derogara les lleis de sodomía que persistíen en 2003. La siguiente reivindicación de los coleutivos nos finales del sieglu XX y l'empiezu del sieglu XXI, amás de lluchar pola despenalización de les práutiques homosexuales nel restu del mundu, foi consiguir la reconocencia de les [[unión civil|uniones civiles]] y el [[matrimoniu ente persones del mesmu sexu]] pa oldear los derechos de les pareyes homosexuales al del restu de los ciudadanos en materies tan comunes como heriedu, accesu a la seguridá social del compañeru, beneficios fiscales, etc. El primer estáu del mundu en llegalizar los matrimonios homosexuales fueron los Países Baxos en 2001, produciéndose'l primer matrimoniu nel conceyu Ámsterdam el 1 d'abril d'esi mesmu añu. Siguieron a los [[Países Baxos]] en reconocer los matrimonios homosexuales, [[Bélxica]] (2003), [[España]] (2005), [[Canadá]] (2005), [[Sudáfrica]] (2006), [[Noruega]] (2009), [[Suecia]] (2009), [[Portugal]] (2010), [[Islandia]] (2010), [[Arxentina]] (2010), [[Dinamarca]] (2012), [[Brasil]] (2013), [[Uruguái]] (2013), [[Nueva Zelanda]] (2013), [[Francia]] (2013), [[Luxemburgu]] (2015), [[Estaos Xuníos]] (2015), [[Irlanda]] (2015), [[Colombia]] (2016), [[Finlandia]] (2017), [[Malta]] (2017), [[Alemaña]] (2017) y [[Australia]] (2017). Nel [[Reinu Xuníu]] ye llegal dende'l 2014, sacante n'[[Irlanda del Norte]]. En [[Méxicu]], el matrimoniu homosexual ye llegal en dellos estaos. Amás munchos estaos europeos y americanos aprobaron lleis que dexen la unión civil a les pareyes homosexuales, con distintos graos de semeyanza a les uniones matrimoniales. == Nacionalismu queer == {{AP|Nacionalismu queer}} Ye un tipu de [[nacionalismu]] que se rellaciona col movimientu homosexual. Esti nacionalismu busca la [[emancipación]] d'homosexuales por cuenta de que básase na idea de que los homosexuales nun son un grupu de seres humanos con conductes sexuales minoritaries, sinón que son un [[nación|pueblo]] por cuenta de la so cultura específica y costumes. Les idees sobre esti nacionalismu van dende la creación d'un [[estáu-nación]] a una estructura de comunidá similar a la [[comunidá china Tong]]. == Giro descolonial y movimientu LGBT == Dende la [[década de 1990]] diverses agrupaciones y ámbitos LGBT empezaron a cuestionar l'axenda predominante del movimientu LGBT, señalando que'l mesmu priorizaba problemes qu'afectaben centralmente a la población LGBT blanca, de clase media y habitante de los países d'Europa occidental y Estaos Xuníos, retardando o inorando les carauterístiques y problemes de la población LGBT del [[Sur global]]. Nesi contestu formó una corriente dientro del movimientu LGBT, que sostién que la discriminación contra les persones LGBT, ye parte d'un patrón de poder y una epistemoloxía colonial, sofitáu en mecanismos d'[[esclusión social|esclusión]] entamaos alredor de los conceutos de [[raza]], [[xéneru]] y [[sexu]]. Estes corrientes sostienen que'l movimientu LGBT tien d'establecer la so axenda llucha de manera interseccional colos movimientos feministes, antiracistas y les epistemoloxíes descoloniales del Sur global.<ref>{{cita publicación|url=https://revistes.ucm.es/index.php/NOMA/article/viewFile/52401/48264|títulu=Epistemología del Sur y lluches LGBT: confluencias y desafíos|nome=Antoni|apellíu=Aguiló Bonet|editorial=Centru de Estudos Sociais da Universidade de Coimbra|publicación=Nómades. Revista Crítica de Ciencies Sociales y Xurídiques|añu=2016|volume=47|númberu=1|issn=1578-6730}}</ref> == Ver tamién == * [[Cronoloxía de la hestoria LGBT]] * [[Historia LGBT]] * [[Homosexualidá]] == Fuentes == === Referencies === {{llistaref|2}} === Referencies xenerales === * {{cita llibru|url=https://books.google.com.ar/books?id=JwB5AgAAQBAJ&pg=PA759&lpg=PA759&dq=shud%C5%8D+Kukai+LGBT&source=bl&ots=UmgNGUyYgL&sig=vaUMjaYZoDDmuvorwUKN2WyxSH8&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwjF253ztK7TAhVIUJAKHbDdBDYQ6AEIUjAH#v=onepage&q=shud%C5%8D%20Kukai%20LGBT&f=false|títulu=Encyclopedia of Lesbian and Gay Histories and Cultures|nome-editor=George |apellíu-editor=Haggerty|añu=2000|editorial=Garlan Publishing|allugamientu=Nueva York, Londres}} *{{cita web|url=https://books.google.com.ar/books?id=FT3HAAAAQBAJ&pg=PA64&lpg=PA64&dq=onnagata+kabuki+shudo&source=bl&ots=6UoMDTOcwG&sig=7s9NRdeYae1HNTDCLSbi2hf-OzE&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwia74HCu67TAhULlZAKHeKmCOcQ6AEIUjAM#v=onepage&q=onnagata%20kabuki%20shudo&f=false|títulu=Beautiful Boys/Outlaw Bodies: Devising Kabuki Female-Likeness|nome=Katherine |apellíu=Mezur|añu=2005|allugamientu=Nueva York|editorial=Palgrave Macmillan|isbn=1-4039-6712-1}} * {{cita web|url=http://www.paulinepark.com/2011/01/proto-transgenderal-homoerotic-traditions-in-asia-the-pacific/|títulu=Proto-Transgenderal & Homoerotic Traditions in Asia & the Pacific|nome=Pauline|apellíu=Park|obra=Asian American & Pacific Islander pre-conference |editorial=Institute Creating Change 2011|allugamientu=Minneapolis|fecha=3 de febreru de 2011}} * {{cita web|url=https://books.google.com.ar/books?id=TdSJAwAAQBAJ&pg=PA143&lpg=PA143&dq=onnagata+kabuki+shudo&source=bl&ots=-PhVG1KVGM&sig=I9-0t7eQoG-7OYIXX3p4YE-sUMM&hl=es-419&sa=X&ved=0ahUKEwia74HCu67TAhULlZAKHeKmCOcQ6AEIYDAO#v=onepage&q=onnagata%20kabuki%20shudo&f=false|títulu=The Queer Encyclopedia of Music, Dance, & Musical Theater|nome-editor=Claude J. |apellíu-editor=Summers|editorial=Kleiss Press|ubicación=San Francisco|añu=2004|isbn=1-57344-198-8}} === Bibliografía === * Adam, Barry (1987). ''The Rise of a Gay and Lesbian Movement'', G. K. Hall & Co. ISBN 0-8057-9714-9 *{{Enllaz rotu|1=Epistemología del Sur y lluches LGBT: Confluencias y desafíos |2=https://revistes.ucm.es/index.php/NOMA/article/viewFile/52401/48264 |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} * Bronski, Michael (ed.) (2003). ''Pulp Friction: Uncovering the Golden Age of Gay Male Pulps'', St. Martin's Griffin. ISBN 0-312-25267-6 * Cain, Paul (2007). ''Leading the Parade: Conversations with America's Most Influential Lesbians and Gay Men,'' Scarecrow Press, Inc. ISBN 0-8108-5913-0 * Carter, David (2004). ''Stonewall: The Riots that Sparked the Gay Revolution'', St. Martin's Press. ISBN 0-312-34269-1 * Clendinen, Dudley, and Nagourney, Adam (1999). ''Out for Good'', Simon & Schuster. ISBN 0-684-81091-3 * D'Emilio, John (1983) ''Sexual Politics, Sexual Communities'', The University of Chicago Press, Chicago * Deitcher, David (ed.) (1995). ''The Question of Equality: Lesbian and Gay Politics in America Since Stonewall'', Scribner. ISBN 0-684-80030-6 * Duberman, Martin (1993). ''Stonewall'', Penguin Books. ISBN 0-525-93602-5 * Edsall, Nicholas (2003). ''Toward Stonewall: Homosexuality and Society in the Modern Western World'', University of Virginia Press. ISBN 0-8139-2211-9 * {{cita publicación|url=http://www.scielo.org.co/pdf/tara/n20/n20a07.pdf|títulu=Homosexualidad indíxenes y descolonialidad: delles reflexones a partir de les crítiques two-spirit|nome=Estevão Rafael |apellíu=Fernándes|fecha=19 de marzu de 2014|publicación=Tabula Rasu|allugamientu=Bogotá, Colombia|númberu=20|páxines=135-157|añu=xineru-xunu 2014|issn=1794-2489}} * Fontes, Pablo (1999). Homo. Tola hestoria. «En marcha: El primer movimientu homosexual». Bauprés Ediciones. Salvat Editores. (n'español). ISBN 84-345-6842-X. *Ferreru Caricotes, Juan Antonio (2001). La sociedá gai. «Los entamos d'un movimientu emancipatorio: Alemaña, los dos tradiciones.». Foques Ediciones. (n'español). ISBN 84-95440-15-6. *Monferrer Tomàs, Jordi M. (2010). Identidá y cambéu social (Tresformamientos promovíes pol movimientu gai/lesbianu n'España. Barcelona: Egales. ISBN 978-84-92813-13-1 {{Tradubot|Movimiento LGBT}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Activismu LGBT]] [[hr:LGBTIQ]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] 4mtc1sti5wjbcy494b4u8q56gn5buun 0 163425 4379464 4342530 2025-06-25T16:17:51Z XabatuBot 43102 iguo testu: d'Mana => de Mana 4379464 wikitext text/x-wiki {{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá | Nome = Parque Nacional de Mana Pools y árees de safari de Sapi y de Chewore | Imaxe = ZmbziRvr.jpg | Tamañu = 250 | Pie = Róo Zambeze al so pasu pol Parque Nacional de Mana Pools. | País = {{ZIM}} | Tipu = '''<span style="color:#32CD32">Natural</span>''' | Criterios = vii, ix, x | ID = 302 | Rexón = [[Patrimoniu de la Humanidá n'África|África]] | Añu = 1984 | Extensión = | peligru = }} El '''Parque Nacional de Mana Pools y árees de safari de Sapi y de Chewore''' tán asitiaos nel distritu de [[Hurungwe]], na rexón de [[Mashonalandia Occidental]], en [[Zimbabue]], xunto al ríu [[Ríu Zambeze|Zambeze]] y a la frontera con [[Mozambique]]. Pola so guapura natural y riqueza en [[fauna]], fueron inscritos pola [[Unesco]], nel añu [[1984]], na llista del [[Patrimoniu de la Humanidá]]. ==Carauterístiques== El conxuntu, con una área de 676.600 [[ha]] (15°37'-16°25'S, 29°08'-30°20'Y), foi declaráu zona de caltenimientu en 1995 y los parques constituyíos en [[1963]] y [[1964]]. Esta parte del valle del ríu Zambeze, dende'l [[banzáu]] de [[Kariba]] hasta la frontera con Mozambique, inclúi grandes porciones del cañón del Zambeze, colos enormes [[cantil|cantiles]] que lleguen a tener 1000 m d'altitú percima del nivel del valle. Esquitar Pools son antigües canales del Zambeze, formando'l [[Parque Nacional Mana Pools]], en cuantes que l'área protexida de Chewore atopar xunto al gargüelu de Mupata, con cerca de 30 km d'estensión, formando les árees protexíes d'[[área de safari de Sapi]] y [[área de safari de Chewore]]. La [[vexetación]] ye del tipu [[sabana arbolada de mopane del Zambeze]], con dominancia de ''Colophospermum mopane'' y la [[fauna]] inclúi grandes poblaciones d'[[Elephantidae|elefantes]], [[Syncerus caffer|búfalos cafres]], [[Panthera pardus|lleopardos]], [[Panthera leo|lleones]], [[Hyaenidae|hienes]] y [[Acinonyx jubatus|guepardos]]. Esisten tamién una rica selección d'[[antílope]]s, incluyendo munches especies protexíes, como'l ''gran kudú'' ([[Tragelaphus strepsiceros]]) y el ''antílope sable'' ([[Hippotragus niger]]). Nel ríu atopa una importante concentración de [[Crocodylidae|cocodrilos]] y de delles especies de [[pexes]] de grandes dimensiones, como'l [[pez tigre]] (''Hydrocynus vittatus''), la [[tilapia]] del Zambeze (''Oreochromis mortimeri''), el pexe gatu xigante (llamáu llocalmente ''vundu'', ''Heterobranchus longifilis'') y ''[[Protopterus annectens]]''. Fauna.- Mientres la estación seca y cuando les numberoses Acacia Albida arramen les sos vainas riques en proteínes. hai grandes concentraciones de mamíferos nos estanques que permanecen mientres tol añu. Los mamíferos inclúin al rinoceronte negru (Chewore tien una de les poblaciones más numberoses d'África), elefante, hipopótamu, lleón, lleopardu, hiena enllordiada, melandru del miel, xabalín africanu o facoquero, potamoquero, cebra, guepardu, licaon, gran kudu, bosbock, nyala, eland, cob acuáticu, antilope sable, grysbok del Cabu y steenbok o raficero comun. El cocodrilu de Nilo ta presente. El Parque ye prolíficu n'aves, con 380 especies distintes clasificaes incluyendo Agapornis lilianae, Nicator sp., Glareola nuchalis, Circaetus sp. y Erythrocercus livingstonei. La fauna del ríu inclúi pez tigre, tilapia, vundu, nkupe, chessa y pez pulmón. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Mana Pools National Park}} * [http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&id_site=302 Ficha del llugar pola UNESCO], (en francés) y (n'inglés). {{Tradubot|Parque nacional de Mana Pools y áreas de safari de Sapi y de Chewore}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Patrimoniu de la Humanidá en Zimbabue]] [[Categoría:Parques nacionales de Zimbabue|Mana Pools]] [[Categoría:Árees protexíes establecíes en 1984]] seh1xmnm7etkk3vf4x1sshqzed7olxi 0 165877 4379528 3959303 2025-06-26T09:02:59Z Too Classy for This World 122507 4379528 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'idioma |nome = Groningués |nativu = Grönnegs |familia madre = Llingües indoeuropees |oficial = {{NLD}} (parte del [[baxu saxón]]) |países = {{NLD}} |zona = [[Groningen]] |falantes = 310.000 |familia = [[Indoeuropéu]]<br> &nbsp;[[Llingües xermániques|Xermánicu]]<br> &nbsp;&nbsp;[[Xermánicu occidental]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Baxu saxón neerlandés]]<br/> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Groningués''' |dialeutos = {{Llista desplegable|títulu=6|Westerkwartiers<br />Stadsgronings<br />Kollumerpompsters<br />Hogelandsters<br />Oldambtsters<br />Veenkoloniaals<br />Noordenvelds (Noord-Drents)<br />Westerwolds}} |escritura = |axencia = |iso1 = |iso2 = gos |iso3 = gos |sil = gos |mapa = [[Ficheru:Gronings kaart.png|200px|center]] |mapa_lleenda = Estensión xeográfica de la fala groninguesa }} El '''groningués''', o '''friso-groningués oriental''' ([[neerlandés]]: ''Gronings'', groningués: ''Grönnegs'') ye un grupu de dialeutos del [[baxu saxón neerlandés]] que se falen na [[Provincies de los Países Baxos|provincia]] [[Países Baxos|neerlandesa]] de [[Groningen]] y la so contorna, nel norte y este de la provincia de [[Drenthe]] y al este de la municipalidá frisona de [[Kollumerland ca]]. Tanto'l groningués como'l [[frisón oriental]], al otru llau de la frontera xermano-groninguesa, podríen considerase como un solu dialeutu. El groningués foi consolidándose a midida que la ciudá de [[Groningen (ciudá)|Groningen]], mientres el [[sieglu XV]], foi ganando más y más influencia nes tierres comarcanas. Cuando s'incorporaron los ''Ommelanden'' (la redoma) a Groningen, en 1594, como la provincia de ''Stad en Lande'', el frisón que se falaba nos ''Ommelanden'' foi substituido pola variedá so saxona falada en Groningen; mesmu procesu que se repitiría 200 años más tarde na [[Frisia Oriental]]; sicasí, el frisón oriental caltuvo dellos aspeutos comunes de vocabulariu y semántica col groningués. {{Incubator|code= gos}} {{Tradubot|Idioma groningués}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües bajoalemanas|Groningués]] [[Categoría:Llingües de los Países Baxos|Groningués]] 5m75n232p4zdpzf8qdconfzc73yiyco 0 166163 4379599 4340492 2025-06-26T10:09:56Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379599 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'idioma |nome = Tigré |nativu = ትግረ tigre, ትግሬ tigrē |familia madre = Llingües afroasiátiques |países={{bandera2|Eritrea}}<br> {{bandera2|Sudán}} |falantes=800 000 n'Eritrea (1997) |familia=[[Llingües afro-asiátiques|Afro-asiáticu]]<br /> &nbsp;&nbsp;[[Llingües semítiques|Semíticu]]<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[llingües semítiques meridionales|Semíticu meridional]]<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[llingües etiópiques|Etiópicu]]<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Etíopico septentrional<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Tigré''' |iso2=tig|iso3=tig}} El '''tigré''' ([[alfabetu ge'ez]]: ትግረ ''tigre'' o ትግሬ ''tigrē''; tamién conocíu como '''Xasa''' en [[Sudán]]; en [[alfabetu árabe]]: الخاصية {{Unicode|''ḫāṣiyah''}}) ye un [[Llingües semítiques|idioma semíticu]] que xunto al [[tigriña]] créese que ye un descendiente direutu del yá estinguíu [[idioma ge'ez]]. La ge'ez inda s'usa como llingua llitúrxica de les Ilesies [[Ilesia ortodoxa etíope|tewahedo ortodoxa etíope]] y [[Ilesia ortodoxa eritrea|eritrea]]. Pa 1997, el tigré yera faláu por aproximao 800 000 persones n'[[Eritrea]].<ref>{{Cita web |url=http://www.ethnologue.org/show_country.asp?name=ER |títulu=Censo eritréu citáu por Ethnologue |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120925184517/http://www.ethnologue.org/show_country.asp?name=ER |fechaarchivu=2012-09-25 }}</ref> El pueblu tigré atópase casi tou nel occidente d'Eritrea, el restu habita la parte axacente del [[Sudán]]. N'Eritrea habiten el pandu central y norte y les sableres del mar coloráu al norte de Zula. Nun se debe confundir al pueblu tigré colos sos vecinos del sur, el pueblu tigriña d'Eritrea y Etiopía. La provincia septentrional etíope qu'agora se llama la rexón de [[Tigray]] ye territoriu de los tigriñas. Tradicionalmente usábase'l [[alfabetu árabe]] pa escribir tigré, siquier ente los musulmanes. L'alfabetu ge'ez foi usáu dende la traducción de 1902 del nuevu testamentu por [[Tewolde-Medhin Gebre-Medhin]], [[Dawit Amanuel]] y misionarios suecos. Munchos musulmanes tigrés inda usen l'alfabetu árabe.{{ensin referencies|fecha=marzu de 2009}} == Fonoloxía == El tigré caltuvo dos [[Consonante faríngea|consonantes faríngeas]] de la ge'ez. L'inventariu vocálicu de la ge'ez foi calteníu casi por completu sacante poles dos vocales paecíes a la [ɐ] del [[Alfabetu Fonéticu Internacional|AFI]], y la [a] paez estremase en dos fonemes que tienen la mesma calidá vocálica (anque difieren en llargor, /a/ contra /aː/). La distinción fonémica orixinal d'alcuerdu a calidá vocáliques sobrevive nel [[Idioma tigriña|tigriña]] y l'[[Idioma amháricu|amháricu]]. La vocal [ɐ] tradicionalmente llamada "vocal de primer orde" suel trescribise como "ä" en llingüística semítica. Los fonemes del tigré amuésense de siguío en tanto'l [[Alfabetu Fonéticu Internacional|AFI]] (dientro de paréntesis) y los símbolos comúnmente utilizaos ente llingüistes que trabayen colos idiomes semíticos etíopes. Pa la vocal llarga /a úsase "ā" como en Raz (1983). Trés consonantes, /p, p', x/, asoceden solo en dellos préstamos, y por esto escríbense ente paréntesis tamién. Como n'otros idiomes semíticos etíopes, l'estatus fonémico de /ə/ ye cuestionable, paez ser posible analizalo como una vocal epentética que s'introduz pa dixebrar grupos consonánticos. <div> {| {{tablaguapa}} |+ [[Consonantes]] |- !colspan="2"| ![[Consonante llabial|Llabial]] ![[Consonante dental|Dental]] ![[Consonante palatal|Palatal]] ![[Consonante velar|Velar]] ![[Consonante faríngea|Faríngea]] ![[Consonante glotal|Glotal]] |-align="center" !colspan="2"|[[Consonante nasal|Nasal]] |{{IPA|m}} |{{IPA|n}} | | | | |-align="center" !rowspan="3"|[[Consonante oclusiva|Oclusiva]] ![[Consonante sorda|Sorda]] |{{IPA|(p)}} |{{IPA|t}} |{{Unicode|č}} {{IPA|[tʃ]}} |{{IPA|k}} | |{{IPA|ʔ}} |-align="center" ![[Consonante sonora|Sonora]] |{{IPA|b}} |{{IPA|d}} |{{Unicode|ǧ}} {{IPA|[dʒ]}} |{{IPA|ɡ}} | | |-align="center" ![[Consonante eyectiva|Eyectiva]] |{{IPA|(pʼ)}} |{{IPA|tʼ}} |{{Unicode|č'}} {{IPA|[tʃʼ]}} |{{IPA|kʼ}} | | |-align="center" !rowspan="3"|[[Consonante fricativa|Fricativa]] ![[Consonante sorda|Sorda]] |{{IPA|f}} |{{IPA|s}} |{{Unicode|š}} {{IPA|[ʃ]}} |{{IPA|(x)}} |{{IPA|ħ}} |{{IPA|h}} |-align="center" ![[Consonante sonora|Sonora]] | |{{IPA|z}} |{{Unicode|ž}} {{IPA|[ʒ]}} | |{{IPA|ʕ}} | |-align="center" ![[Consonante eyectiva|Eyectiva]] | |{{IPA|sʼ}} | | | | |-align="center" !colspan="2"|[[Consonante aproximante|Aproximante]] | |{{IPA|l}} |{{Unicode|y}} {{IPA|[j]}} |{{IPA|w}} | | |-align="center" !colspan="2"|[[Consonante rótica|Rótica]] | |{{IPA|r}} | | | | |} {| {{tablaguapa}} |+[[Vocal]]es |- ! ![[Vocal anterior|Anterior]] ![[Vocal central|Central]] ![[Vocal posterior|Posterior]] |-align="center" ![[Vocal zarrada|Zarrada]] |{{IPA|i}} |{{Unicode|ə}} {{IPA|[ɨ]}} |{{IPA|u}} |-align="center" ![[Vocal entemedia|Entemedia]] |{{IPA|e}} | |{{IPA|o}} |-align="center" ![[Vocal abierta|Abierta]] | |a, ā {{IPA|[aː]}} | |} </div> {{Clear}} === Llargor consonantal === El llargor nes consonantes ye fonémica nel tigré, esto ye, hai pareyes de pallabres que son distintes namái nel llargor de dalguna consonante, anque bien poques pareyes. Delles consonantes nunca asoceden como llargues, estes son les faríngeas, les glotales, /w/ y /j/. Nesti idioma les consonantes llargues apaecen casi solo [[Xeminación (fonoloxía)|geminadas]] como resultáu d'un procesu morfolóxicu, hai escasos o quiciabes nengún exemplu de pallabres con una consonante llarga nel [[lexema]]. La xeminación ye especialmente prominente na morfoloxía verbal. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.people.vcu.edu/~gasmerom/Eritrean_languages/tigre/ Tutorial en llinia sobre'l tigré por Omar M. Kekia] * [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tig Páxina del tigré en Ethnologue] * Woldemikael, Tekle M. 2003. Language, Education, and Public Policy in Eritrea. (''Idioma, educación y práutiques llegales públiques n'Eritrea) [http://www.findarticles.com/p/articles/mi_qa4106/is_200304/ai_n9219176 ''African Studies Review'', abril 2003.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050310053935/http://www.findarticles.com/p/articles/la |date=2005-03-10 }} '[http://www.awkir.com] Awkir * [http://www.modaina.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140202092433/http://www.modaina.com/ |date=2014-02-02 }} Modaina == Bibliografía == * Voigt, Rainer (2008), "Zum Tigre", in: ''Aethiopica (International Journal of Ethiopian and Eritrean Studies)'', volume 11, Wiesbaden: Harrasowitz Verlag 2008, pp.&nbsp;173–193. * Beaton, A.C. & A. Paul (1954). ''A grammar and vocabulary of the Tigre language (as spoken by the Beni Amer)''. Khartoum: Publications Bureau. * Elias, David L. (2005). ''Tigre of Habab: Short Grammar and Texts from the Rigbat People''. Disertación de posgráu. Harvard University. * [[Wolf Leslau|Leslau, Wolf.]] (1945) ''Short Grammar of Tigré''. Publications of the American Oriental Society, Offprint Series, Non. 18. New Haven: American Oriental Society. * Leslau, Wolf. (1945), "The Verb in Tigré", en: ''Journal of the American Oriental Society'' 65/1, pp.&nbsp;1–26. * Leslau, Wolf. (1945), "Grammatical Sketches in Tigré (North Ethiopic): Dialect of Mensa", en: ''Journal of the American Oriental Society'' 65/3, pp.&nbsp;164–203. * Leslau, Wolf. (1948), "Supplementary observations on Tigré grammar", en: ''Journal of the American Oriental Society'' 68/3, pp.&nbsp;127–139. * [[Enno Littmann|Littmann, Y.]] (1897), "Die Pronomina in Tigré", en: ''Zeitschrift für Assyriologie'' 12, pp.&nbsp;188–230, 291-316. * Littmann, Enno. (1898), "Das Verbum der Tigre-Sprache", en: ''Zeitschrift für Assyrologie'' 13, pp.&nbsp;133–178; 14, pp.&nbsp;1–102. * Littmann, Enno. (1910–15). ''Publications of the Princeton expedition to Abyssinia'', 4 volúmenes. En 4, Leyden. * Littmann, Enno. and Höfner, Maria. (1962) ''Wörterbuch der Tigrē-Sprache: Tigrē-Deutsch-Englisch''. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. * Nakano, Aki'o & Yoichi Tsuge (1982). ''A Vocabulary of Beni Amer Dialect of Tigre''. Tokyo: Institute for the Study of Languages and Cultures of Asia and Africa. * Palmer, F.R. (1956). "'Openness' in Tigre: a problem in prosodic statement", en: ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies'' 18/3, pp.&nbsp;561–577. * Palmer, F.R. (1961). "Relative clauses in Tigre", en: ''Word'' 17/1, pp.&nbsp;23–33. * Palmer, F.R. (1962). ''The morphology of the Tigre noun''. London: [[Oxford University Press]]. * Raz, Shlomo. (1980). "Tigre syntax and Semitic Ethiopian", in: ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies'' 43/2, pp.&nbsp;235–250. * Raz, Shlomo. (1980). "The morphology of the Tigre verb (Mansaʿ dialect)", en: ''Journal of Semitic Studies'' 25/1, pp.&nbsp;66–84; 25/2, pp.&nbsp;205–238. * Raz, Shlomo. (1983). ''Tigre grammar and texts''. Malibu, California, USA: Undena Publications. * Sundström, R. (1914). "Some Tigre texts", en: ''Monde Orientale'' 8, pp.&nbsp;1–15. {{ORDENAR:Tigre}} {{Tradubot|Idioma tigré}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües etiópiques]] [[Categoría:Llingües d'Eritrea]] [[Categoría:Llingües de Sudán]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] fkb16pm5il7yx28drqyvyid1nyw3cc1 0 166480 4379433 4258492 2025-06-25T14:16:07Z 2600:1005:B06A:5CB:C42B:C19:7249:847 Edit 4379433 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:CIA map of the Bahamas.png|300px|miniaturadeimagen]] L'[[idioma oficial]] de [[Les Bahames]] ye'l [[idioma inglés|inglés]]. Muncha xente fala una llingua criolla basada nel inglés llamada "dialeutu de Les Bahames". [[Criollu haitianu]], una [[Criollos de base francesa|llingua criolla de base francesa]] ye faláu por haitianos y los sos descendientes, que constitúin aproximao'l 25% de la población total. Conocer a cencielles como ''Criole''<ref name="cia.gov">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bf.html Bahamas, The] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100402000413/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bf.html |date=2010-04-02 }}. CIA World Factbook.</ref> pa estremar los idiomes.<ref>{{cita publicación|url=http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0075424206292990 |títulu=Book Review: Urban Bahamian Creole: System and Variation |editor=Osiapem, Iyabo F. |añu=2006 |journal=Journal of English Linguistics |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |doi=10.1177/0075424206292990 |volume=34 |pages=362–366}}</ref> Tamién hai que tener en cuenta que Les Bahames tuvo dalguna vegada sol dominiu británicu y, poro, l'inglés que s'enseña nes escueles de Les Bahames sigue siendo "[[inglés británicu|británicu]]". == Referencies == {{llistaref|2}} {{Tradubot|Lenguas de Bahamas}} [[Categoría:Llingües de Bahamas| ]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] cues6d0k4nxg27mf5inf2mayvyshpx6 4379434 4379433 2025-06-25T14:16:22Z MathXplore 69630 Reverted edits by [[Special:Contribs/2600:1005:B06A:5CB:C42B:C19:7249:847|2600:1005:B06A:5CB:C42B:C19:7249:847]] ([[User talk:2600:1005:B06A:5CB:C42B:C19:7249:847|talk]]) to last version by InternetArchiveBot: unexplained content removal 4258492 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:CIA map of the Bahamas.png|300px|miniaturadeimagen]] L'[[idioma oficial]] de [[Les Bahames]] ye'l [[idioma inglés|inglés]]. Muncha xente fala una llingua criolla basada nel inglés llamada "dialeutu de Les Bahames" (conocíu a cencielles como "dialeutu") o "Bahamianese". <ref name="Hackert">{{cita web|url=http://clu.uni.no/icame/ij34/ICE_Age2_3.pdf |títulu=ICE Bahamas: Why and how? |editor=Hackert, Stephanie |publisher=University of Augsburg |pages=41–45 |añu=2010 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017}}</ref> Laurente Gibbs, escritor y actor bahamés, foi'l primeru n'acuñar esti últimu nome nun poema y dende entós hai promovíu el so usu.<ref>{{cita web|url=http://eleutheranews.com/?p=2963 |títulu=SWAA students have accomplished Bahamian playwright, actor and poet Laurente Gibbs as Guest Speaker |editor=Staff |fecha=27 de febreru de 2013 |publisher=Eleuthera News |fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref><ref>{{cita web|url=https://books.google.com/books?id=I0-7-0WNpxkC&dq |títulu=Preserving Our Heritage: Language Arts, an Integrated Approach, Part 1 |author=Collie, Linda |pages=26–29 |añu=2003 |publisher=Heinemann |isbn=9780435984809 |fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref> Dambos úsense como autoglossonimos.<ref>{{cita web|url=https://books.google.com/books?id=NZkeAAAAQBAJ&dq |títulu=The Survey of Pidgin and Creole Languages, Volume 1 |editor1=Michaelis, Susanne Maria|editor2=Maurer, Philippe|editor3=Haspelmath, Martin|editor4=Huber, Magnus |pages=127–129 |añu=2013 |publisher=OUP Oxford |isbn=9780199691401 |fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref> [[Criollu haitianu]], una [[Criollos de base francesa|llingua criolla de base francesa]] ye faláu por haitianos y los sos descendientes, que constitúin aproximao'l 25% de la población total. Conocer a cencielles como ''Criole''<ref name="cia.gov">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bf.html Bahamas, The] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100402000413/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bf.html |date=2010-04-02 }}. CIA World Factbook.</ref> pa estremar los idiomes.<ref>{{cita publicación|url=http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0075424206292990 |títulu=Book Review: Urban Bahamian Creole: System and Variation |editor=Osiapem, Iyabo F. |añu=2006 |journal=Journal of English Linguistics |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |doi=10.1177/0075424206292990 |volume=34 |pages=362–366}}</ref> Tamién hai que tener en cuenta que Les Bahames tuvo dalguna vegada sol dominiu británicu y, poro, l'inglés que s'enseña nes escueles de Les Bahames sigue siendo "[[inglés británicu|británicu]]". == Referencies == {{llistaref|2}} {{Tradubot|Lenguas de Bahamas}} [[Categoría:Llingües de Bahamas| ]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] 902mc5km0gv2t4azj69e0ju035daz8a 4379435 4379434 2025-06-25T14:19:20Z 2600:1005:B06A:5CB:C42B:C19:7249:847 4379435 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:CIA map of the Bahamas.png|300px|miniaturadeimagen]] L'[[idioma oficial]] de [[Les Bahames]] ye'l [[idioma inglés|inglés]]. Muncha xente fala una llingua criolla basada nel inglés llamada "dialeutu de Les Bahames" (conocíu a cencielles como "dialeutu")<ref>{{cita web|url=http://eleutheranews.com/?p=2963 |títulu=SWAA students have accomplished Bahamian playwright, actor and poet Laurente Gibbs as Guest Speaker |editor=Staff |fecha=27 de febreru de 2013 |publisher=Eleuthera News |fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref>[[Criollu haitianu]], una [[Criollos de base francesa|llingua criolla de base francesa]] ye faláu por haitianos y los sos descendientes, que constitúin aproximao'l 25% de la población total. Conocer a cencielles como ''Criole''<ref name="cia.gov">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bf.html Bahamas, The] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100402000413/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bf.html |date=2010-04-02 }}. CIA World Factbook.</ref> pa estremar los idiomes.<ref>{{cita publicación|url=http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0075424206292990 |títulu=Book Review: Urban Bahamian Creole: System and Variation |editor=Osiapem, Iyabo F. |añu=2006 |journal=Journal of English Linguistics |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |doi=10.1177/0075424206292990 |volume=34 |pages=362–366}}</ref> Tamién hai que tener en cuenta que Les Bahames tuvo dalguna vegada sol dominiu británicu y, poro, l'inglés que s'enseña nes escueles de Les Bahames sigue siendo "[[inglés británicu|británicu]]". == Referencies == {{llistaref|2}} {{Tradubot|Lenguas de Bahamas}} [[Categoría:Llingües de Bahamas| ]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] 23b9ifl2ath2sza7hareb120v0gifs3 4379436 4379435 2025-06-25T14:19:30Z MathXplore 69630 Reverted edits by [[Special:Contribs/2600:1005:B06A:5CB:C42B:C19:7249:847|2600:1005:B06A:5CB:C42B:C19:7249:847]] ([[User talk:2600:1005:B06A:5CB:C42B:C19:7249:847|talk]]) to last version by MathXplore: unexplained content removal 4258492 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:CIA map of the Bahamas.png|300px|miniaturadeimagen]] L'[[idioma oficial]] de [[Les Bahames]] ye'l [[idioma inglés|inglés]]. Muncha xente fala una llingua criolla basada nel inglés llamada "dialeutu de Les Bahames" (conocíu a cencielles como "dialeutu") o "Bahamianese". <ref name="Hackert">{{cita web|url=http://clu.uni.no/icame/ij34/ICE_Age2_3.pdf |títulu=ICE Bahamas: Why and how? |editor=Hackert, Stephanie |publisher=University of Augsburg |pages=41–45 |añu=2010 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017}}</ref> Laurente Gibbs, escritor y actor bahamés, foi'l primeru n'acuñar esti últimu nome nun poema y dende entós hai promovíu el so usu.<ref>{{cita web|url=http://eleutheranews.com/?p=2963 |títulu=SWAA students have accomplished Bahamian playwright, actor and poet Laurente Gibbs as Guest Speaker |editor=Staff |fecha=27 de febreru de 2013 |publisher=Eleuthera News |fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref><ref>{{cita web|url=https://books.google.com/books?id=I0-7-0WNpxkC&dq |títulu=Preserving Our Heritage: Language Arts, an Integrated Approach, Part 1 |author=Collie, Linda |pages=26–29 |añu=2003 |publisher=Heinemann |isbn=9780435984809 |fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref> Dambos úsense como autoglossonimos.<ref>{{cita web|url=https://books.google.com/books?id=NZkeAAAAQBAJ&dq |títulu=The Survey of Pidgin and Creole Languages, Volume 1 |editor1=Michaelis, Susanne Maria|editor2=Maurer, Philippe|editor3=Haspelmath, Martin|editor4=Huber, Magnus |pages=127–129 |añu=2013 |publisher=OUP Oxford |isbn=9780199691401 |fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref> [[Criollu haitianu]], una [[Criollos de base francesa|llingua criolla de base francesa]] ye faláu por haitianos y los sos descendientes, que constitúin aproximao'l 25% de la población total. Conocer a cencielles como ''Criole''<ref name="cia.gov">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bf.html Bahamas, The] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100402000413/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bf.html |date=2010-04-02 }}. CIA World Factbook.</ref> pa estremar los idiomes.<ref>{{cita publicación|url=http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0075424206292990 |títulu=Book Review: Urban Bahamian Creole: System and Variation |editor=Osiapem, Iyabo F. |añu=2006 |journal=Journal of English Linguistics |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |doi=10.1177/0075424206292990 |volume=34 |pages=362–366}}</ref> Tamién hai que tener en cuenta que Les Bahames tuvo dalguna vegada sol dominiu británicu y, poro, l'inglés que s'enseña nes escueles de Les Bahames sigue siendo "[[inglés británicu|británicu]]". == Referencies == {{llistaref|2}} {{Tradubot|Lenguas de Bahamas}} [[Categoría:Llingües de Bahamas| ]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] 902mc5km0gv2t4azj69e0ju035daz8a 4379451 4379436 2025-06-25T14:55:07Z 23.28.141.224 Fixed content 4379451 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:CIA map of the Bahamas.png|300px|miniaturadeimagen]] L'[[idioma oficial]] de [[Les Bahames]] ye'l [[idioma inglés|inglés]]. Muncha xente fala una llingua criolla basada nel inglés llamada "dialeutu de Les Bahames" (conocíu a cencielles como "dialeutu").<ref>{{cita web|url=https://books.google.com/books?id=NZkeAAAAQBAJ&dq |títulu=The Survey of Pidgin and Creole Languages, Volume 1 |editor1=Michaelis, Susanne Maria|editor2=Maurer, Philippe|editor3=Haspelmath, Martin|editor4=Huber, Magnus |pages=127–129 |añu=2013 |publisher=OUP Oxford |isbn=9780199691401 |fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref> [[Criollu haitianu]], una [[Criollos de base francesa|llingua criolla de base francesa]] ye faláu por haitianos y los sos descendientes, que constitúin aproximao'l 25% de la población total. Conocer a cencielles como ''Criole''<ref name="cia.gov">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bf.html Bahamas, The] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100402000413/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bf.html |date=2010-04-02 }}. CIA World Factbook.</ref> pa estremar los idiomes.<ref>{{cita publicación|url=http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0075424206292990 |títulu=Book Review: Urban Bahamian Creole: System and Variation |editor=Osiapem, Iyabo F. |añu=2006 |journal=Journal of English Linguistics |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |doi=10.1177/0075424206292990 |volume=34 |pages=362–366}}</ref> Tamién hai que tener en cuenta que Les Bahames tuvo dalguna vegada sol dominiu británicu y, poro, l'inglés que s'enseña nes escueles de Les Bahames sigue siendo "[[inglés británicu|británicu]]". == Referencies == {{llistaref|2}} {{Tradubot|Lenguas de Bahamas}} [[Categoría:Llingües de Bahamas| ]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] qt5i546hwfdu9licfecvlpmqcta72xh 4379507 4379451 2025-06-25T19:51:46Z Sahaquiel9102 9918 Esfacer la revisión [[Special:Diff/4379451|4379451]] de [[Special:Contributions/23.28.141.224|23.28.141.224]] ([[User talk:23.28.141.224|alderique]]) 4379507 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:CIA map of the Bahamas.png|300px|miniaturadeimagen]] L'[[idioma oficial]] de [[Les Bahames]] ye'l [[idioma inglés|inglés]]. Muncha xente fala una llingua criolla basada nel inglés llamada "dialeutu de Les Bahames" (conocíu a cencielles como "dialeutu") o "Bahamianese". <ref name="Hackert">{{cita web|url=http://clu.uni.no/icame/ij34/ICE_Age2_3.pdf |títulu=ICE Bahamas: Why and how? |editor=Hackert, Stephanie |publisher=University of Augsburg |pages=41–45 |añu=2010 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017}}</ref> Laurente Gibbs, escritor y actor bahamés, foi'l primeru n'acuñar esti últimu nome nun poema y dende entós hai promovíu el so usu.<ref>{{cita web|url=http://eleutheranews.com/?p=2963 |títulu=SWAA students have accomplished Bahamian playwright, actor and poet Laurente Gibbs as Guest Speaker |editor=Staff |fecha=27 de febreru de 2013 |publisher=Eleuthera News |fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref><ref>{{cita web|url=https://books.google.com/books?id=I0-7-0WNpxkC&dq |títulu=Preserving Our Heritage: Language Arts, an Integrated Approach, Part 1 |author=Collie, Linda |pages=26–29 |añu=2003 |publisher=Heinemann |isbn=9780435984809 |fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref> Dambos úsense como autoglossonimos.<ref>{{cita web|url=https://books.google.com/books?id=NZkeAAAAQBAJ&dq |títulu=The Survey of Pidgin and Creole Languages, Volume 1 |editor1=Michaelis, Susanne Maria|editor2=Maurer, Philippe|editor3=Haspelmath, Martin|editor4=Huber, Magnus |pages=127–129 |añu=2013 |publisher=OUP Oxford |isbn=9780199691401 |fechaaccesu=1 de febreru de 2017}}</ref> [[Criollu haitianu]], una [[Criollos de base francesa|llingua criolla de base francesa]] ye faláu por haitianos y los sos descendientes, que constitúin aproximao'l 25% de la población total. Conocer a cencielles como ''Criole''<ref name="cia.gov">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bf.html Bahamas, The] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100402000413/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bf.html |date=2010-04-02 }}. CIA World Factbook.</ref> pa estremar los idiomes.<ref>{{cita publicación|url=http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0075424206292990 |títulu=Book Review: Urban Bahamian Creole: System and Variation |editor=Osiapem, Iyabo F. |añu=2006 |journal=Journal of English Linguistics |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |doi=10.1177/0075424206292990 |volume=34 |pages=362–366}}</ref> Tamién hai que tener en cuenta que Les Bahames tuvo dalguna vegada sol dominiu británicu y, poro, l'inglés que s'enseña nes escueles de Les Bahames sigue siendo "[[inglés británicu|británicu]]". == Referencies == {{llistaref|2}} {{Tradubot|Lenguas de Bahamas}} [[Categoría:Llingües de Bahamas| ]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] 902mc5km0gv2t4azj69e0ju035daz8a 0 166522 4379606 4341288 2025-06-26T10:10:35Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379606 wikitext text/x-wiki {{desactualizáu}} [[Ficheru:Tree map of languages in the United States.png|350px|miniaturadeimagen|[[Idioma inglés|inglés]] 80%<br>[[Idioma español|español]] 12.4%<br>[[Llingües indoeuropees|otres llingües indoeuropees]] 3.7%<br>[[Llingües d'Asia|asiátiques]] y [[Llingües indo-pacífiques|indo-pacífiques]] 3%]] [[Ficheru:Seattle trash lese rac basura 200511.jpg|225px|miniaturadeimagen|Un bote de basura en [[Seattle]] marcáu en cuatro idiomes: [[Idioma inglés|inglés]], [[Idioma chinu|chinu]], [[Idioma vietnamita|vietnamita]] y [[Idioma español|español]].]] Diverses '''llingües falar nos [[Estaos Xuníos]]'''; sicasí, l'[[Idioma inglés|inglés]] predomina nel usu públicu según la llingua materna mayoritaria del país. Nenguna norma a nivel federal declaró como [[idioma oficial]] al inglés; sicasí, ye la llingua na cual tán escrites la Constitución y les lleis y na cual realícense los queferes de gobiernu. Tamién delles lleis federales implícitamente estandarizan l'idioma inglés.<ref>Por casu, la seición 1432 (2) de la Llei estauxunidense 107-110 "Nengún neñu abandonáu" del 2001, que define'l términu "EN RIESGU":<br /> "EN RIESGU.—El términu ‘en riesgu', cuando s'utiliza con al respective de un neñu, nuevu, o estudiante, significa un individuu n'edá escolar que cuerre peligru de fracasu académicu, tien un problema de drogues o alcohol, ta embarazáu o ye padre, entró en contautu nel pasáu col sistema xudicial xuvenil, ta siquier 1 añu per debaxo del nivel d'estudios correspondiente a la edá del individuu, ''tien llindada la so competencia col inglés'', ye miembru d'una banda, abandonó la escuela nel pasáu, o tien una alta tasa de absentismo na escuela." (añadióse'l ''énfasis'') (ver [http://www.ed.gov/policy/elsec/leg/esea02/107-110.pdf el testu de la llei])</ref> Fálense, sicasí, cientos d'otros idiomes y dialeutos, siendo l'[[Idioma español n'Estaos Xuníos|español]] el más común ente ellos, idioma qu'amás tien reconocencia en delles xurisdicciones del Suroeste. Tradicionalmente, nes ciudaes grandes esistieron barrios nos que la primer xeneración d'inmigrantes d'un país determináu arrexuntar y depués socesives xeneraciones van dexando'l llugar. Una notable esceición son los [[Barriu chinu|barrios chinos]], ''chinatowns'', siendo'l más importante d'estos el que s'atopa na ciudá de [[San Francisco (California)|San Francisco]] ([[California]]). Dempués de décades de represión, les llingües de los [[Amerindiu|americanos nativos]], o [[Llingües indíxenes d'América|llingües amerindies]] autóctones, tán siendo calteníes y enseñaes dientro de les reserves. Un casu singular dientro de los Estaos Xuníos ye'l [[Puertu Ricu|Estáu Llibre Acomuñáu de Puertu Ricu]], que tien como primer idioma oficial l'[[Idioma español|español]] (inglés ye idioma oficial secundariu). == Llingua oficial y estadístiques == === Estatus d'idioma oficial === Ante l'ausencia d'un [[idioma oficial]] a nivel federal nos Estaos Xuníos, munchos estaos y territorios individualmente adoptaron l'inglés como idioma oficial del [[Estáu de los Estaos Xuníos d'América|estáu]]:<ref>{{Cita web |url=https://www.proenglish.org/official-english/state-profiles.html |títulu=Official English Map |editorial=proenglish.org |fechaaccesu=27 de xineru de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150317152950/https://proenglish.org/official-english/state-profiles.html |fechaarchivu=2015-03-17 }}</ref> [[Ficheru:USA states english official language.svg|thumb|250px|right|N'azul escuro los Estaos onde'l [[idioma inglés|inglés]] ye idioma oficial; n'azul claro aquellos onde l'inglés ye una de los dos idiomes oficiales; los otros estaos que nun tienen idiomes oficiales.]] [[Ficheru:USA State Languages-2.svg|thumb|250px|Idioma oficial d'estaos y territorios.<br /> {{Columnes}} {{lleenda|#000080|L'inglés ye l'idioma oficial.}} {{Nueva columna}} {{Lleenda|#FF00FF|Ensin idioma oficial; múltiples idiomes '' de facto''.}} {{Nueva columna}} {{Lleenda|#0000FF|Ensin idioma oficial; l'inglés ''[[de facto]]''.}} {{Nueva columna}} {{Lleenda|#800080|Dos o más idiomes oficiales.}} {{Final columnes}}]] {{llista de columnes|3| * [[Alabama]] (1990) * [[Arizona]] (2006) * [[Arkansas]] (1987) * [[California]] (1986)<ref>California dexa la publicación de documentos estatales n'otres llingües que representen grupos minoritarios y comunidaes inmigrantes. Estos idiomes, como'l [[Idioma español|español]], [[Idioma chinu|chinu]], [[Idioma coreanu|coreanu]], [[Idioma tagalu|tagalu]], [[Idioma persa|persa]], [[Idioma rusu|rusu]], [[Idioma vietnamita|vietnamita]] o [[Idioma tailandés|tailandés]] apaecen en documentos estatales oficiales, y el Departamentu de Vehículos de Motor publica en 47 idiomes.</ref> * [[Carolina del Norte]] (1987) * [[Carolina del Sur]] (1987) * [[Colorado]] (1988) * [[Dakota del Norte]] (1987) * [[Dakota del Sur]] (1987) * [[Florida]] (1988) * [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]] (1986, 1996) * [[Idaho]] (2007)<ref>{{Cita web |url=http://www.proenglish.org/states/idaho.htm |títulu=Idaho Code 73-121. "Certain Documents to be in English the Official State Language." |fecha=2007 |editorial=proenglish.org |fechaaccesu=21 d'agostu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080513151721/http://www.proenglish.org/states/idaho.htm |fechaarchivu=13 de mayu de 2008 }}</ref> * [[Illinois]] (1969)<ref>{{Cita web |url=http://www.ilga.gov/legislation/ilcs/ilcs4.asp?DocName=010500050HArt.+14C&ActID=1005&ChapAct=105%26nbsp%3BILCS%26nbsp%3B5%2F&ChapterID=17&ChapterName=SCHOOLS&SectionID=49138&SeqStart=108300000&SeqEnd=109800000&ActName=School%2BCode. 105 ILCS |títulu=5/14C‑1 (implícitu) |editorial=Illinois General Assembly |fechaaccesu=21 d'agostu de 2008}}</ref> * [[Indiana]] (1984) * [[Iowa]] (2002)<ref>{{Cita web|url=http://www.legis.state.ia.us/IACODE/2003SUPPLEMENT/1/18.html|títulu=Iowa Code Sec. 1.18, "Iowa English language reaffirmation."|fecha=2002|editorial=Iowa General Assembly Web Site|fechaaccesu=21 d'agostu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080420070348/http://www.legis.state.ia.us/IACODE/2003SUPPLEMENT/1/18.html|fechaarchivu=20 d'abril de 2008}}</ref> * [[Kansas]] (2007)<ref>{{Cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_2007_May_11/ai_n19095444 |títulu=Governor's Signature Makes English the Official Language of Kansas |editorial=Business Wire |fecha=11 de mayu de 2007 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2008 |urlarchivu=https://archive.today/20120628215137/http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_2007_May_11/ai_n19095444/ |fechaarchivu=28 de xunu de 2012 }}</ref> * [[Kentucky]] (1984) * [[Louisiana]] (1807) * [[Massachusetts]] (1975)<ref>{{Cita web|url=http://www.proenglish.org/states/massachusetts.htm|títulu=Official Language Law of Massachusetts|editorial=proenglish.org|fechaaccesu=21 d'agostu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080723185732/http://proenglish.org/states/massachusetts.htm|fechaarchivu=23 de xunetu de 2008}}</ref> * [[Mississippi]] (1987) * [[Missouri]] (1998) * [[Montana]] (1995) * [[Nebraska]] (1920) * [[New Hampshire]] (1995) * [[Tennessee]] (1984) * [[Utah]] (2000) * [[Virxinia]] (1981, 1996) * [[Virxinia Occidental]] (2016)<ref>{{cita web |url=https://www.usenglish.org/o-s-english-efforts-lead-west-virginia-to-become-32nd-state-to-recognize-english-as-official-language/ |títulu=U.S. English efforts lead West Virginia to become 32nd state to recognize English as official language |autor=U.S. English |idioma=inglés |fecha=5 de marzu de 2016 |fechaaccesu=20 d'abril de 2017 }}</ref> * [[Wyoming]] (1996) }} Dellos estaos y territorios son oficialmente o ''de facto'' bi- o trillingües: {{llista de columnes|3| * [[Ḥawai]] ([[Idioma inglés|inglés]] y [[Idioma ḥawaianu|ḥawaianu]]) (1978)<ref>{{Cita web |url=http://www.proenglish.org/states/hawaii.htm |títulu=Legal Status of official English in Hawaii |editorial=proenglish.org |fechaaccesu=22 d'agostu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080723184459/http://proenglish.org/states/hawaii.htm |fechaarchivu=23 de xunetu de 2008 }}</ref> * [[Alaska]] ([[Idioma inglés|inglés]] y dende 2014 los 20 idiomes nativos del estáu tán llegalmente reconocíos). * [[Louisiana]], [[Maine]], [[New Hampshire]] y [[Vermont]] (Inglés y [[Idioma francés|francés]] na so variante [[cajún]] o [[acadiano]] tán llegalmente reconocíos, anque nun tien idioma oficial)<ref>Calteníu por Cita web|url=http://www.proenglish.org/states/louisiana.htm|títulu=Legal Status of official English in Louisiana|editorial=proenglish.org|fechaaccesu=22 d'agostu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080723184557/http://proenglish.org/states/louisiana.htm|fechaarchivu=23 de xunetu de 2008}}<br /> &nbsp;&nbsp;Refutado por Cita web|url=http://ourworld.compuserve.com/homepages/JWCRAWFORD/can-la.htm|títulu=Language Legislation in Louisiana|fechaaccesu=22 d'agostu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081018203541/http://ourworld.compuserve.com/homepages/JWcrawford/can-la.htm|fechaarchivu=18 d'ochobre de 2008}}, citando estipulaciones de la constitución estatal de Luisiana de 1974.</ref> * [[California]], [[Arizona]], [[Nuevu Méxicu]] y [[Texas]] (Inglés y ''de facto'' español)<ref>Nuevu Méxicu tien una resolución ''non obligatoria'' llamada "English Plus", oficialmente sofita'l multillingüismu.{{Cita web |url=http://www.proenglish.org/states/newmexico.htm |títulu=Language Laws of New Mexico |editorial=proenglish.org |fechaaccesu=22/8/08 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080513030355/http://www.proenglish.org/states/newmexico.htm |fechaarchivu=13 de mayu de 2008 }}</ref> * [[Samoa Americana]] ([[Idioma samoanu|Samoanu]] ya inglés) * [[Guam]] ([[Idioma chamorru|Chamorru]] ya inglés), ye la isla más grande del archipiélagu Islles Marianes del Norte. * [[Islles Marianes del Norte]] (Inglés, chamorru y [[Idioma carolinio|carolinio]]) * [[Puertu Ricu]] (Español ya inglés ; español proclamáu'l primeru idioma oficial en 1978) }} El [[estáu de Nueva York]] tenía documentos del gobiernu estatal (por casu, rexistros demográficos) coescritos en [[idioma neerlandés]] hasta los años 1920, con cuenta de caltener l'heriedu de los [[Nuevos Países Baxos]], anque Inglaterra anexonara la colonia en 1664.<ref>{{Cita web |url=http://www.cr.nps.gov/nr/travel/kingston/colonization.htm |títulu=Dutch Colonies |editorial=National Park Service |fechaaccesu=21 d'agostu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20190714193530/https://www.cr.nps.gov/nr/travel/kingston/colonization.htm |fechaarchivu=2019-07-14 }}</ref> Les [[Llingües indíxenes d'América|llingües indíxenes]] son oficiales o cooficiales en munches de les [[Reserva india|reserves indies]] estauxunidenses y [[Indios pueblo|pueblos]]. En [[Oklahoma]] antes de convertise n'[[Estáu de los Estaos Xuníos d'América|estáu]] en 1907, los dirixentes del territoriu aldericaron si tener el [[idioma cheroqui|cheroqui]], [[Idioma choctaw|choctaw]] y [[Idioma creek|muscogee]] como cooficial, pero la idea nunca tomó forma. {| class="wikitable sortable" style="float:right; margin-left:1em; font-size:87%" |+ Los hispanofalantes nos Estaos Xuníos |- !Añu !Númberu de falantes n'español !Porcentaxe de<br />Población de los EE.XX. |- | 1980 | style="text-align:right;" | 11 Millones | style="text-align:right;" | 5% |- | 1990 | style="text-align:right;" | 17.3 Millones | style="text-align:right;" | 7% |- | 2000 | style="text-align:right;" | 28.1 Millones | style="text-align:right;" | 10% |- | 2010 | style="text-align:right;" | 37 Millones | style="text-align:right;" | 13% |- | 2012 | style="text-align:right;" | 38.3 Millones | style="text-align:right;" | 13% |- | 2020 (Posiblemente) | style="text-align:right;" | 40 Millones | style="text-align:right;" | 14% |- | colspan=3 | Fontes:<ref>http://www.pewresearch.org/fact-tank/2013/09/05/what-is-the-future-of-spanish-in-the-united-states/</ref><ref>https://www.census.gov/prod/2003pubs/c2kbr-29.pdf</ref><ref>http://www.languagepolicy.net/archives/Capo1.htm</ref><ref>http://factfinder2.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_10_1YR_S1601&prodType=table</ref> |} En [[Nuevu Méxicu]], anque la constitución estatal nun especifique un idioma oficial, les lleis publicar n'inglés y español, y el material del gobiernu y los servicios ríquese llegalmente (por Llei) que sían accesibles a falantes de dambes llingües. Afirmóse que la situación de Nuevu Méxicu ye parte de les estipulaciones del [[Tratáu de Guadalupe Hidalgo]] de 1848; sicasí, nenguna mención de "derechos llingüísticos" apaez nel Tratáu o nel Protocolu de Querétaro, más allá de que los "habitantes mexicanos" nun tengan (1) nengún amenorgamientu de derechos per debaxo de los de los ciudadanos de los Estaos Xuníos y (2) esautamente los mesmos derechos que se menten nel artículu III del Tratáu de la [[Compra de Luisiana]] y nel Tratáu de la [[Tratáu de Adams-Onís|Merca de Florida]]. Esto implicaría que l'estáu llegal de la llingua española en Nuevu Méxicu y n'árees ensin incluyir, na [[Tratáu de Guadalupe Hidalgo#La Venta de la Mesilla|Venta de la Mesilla]] d'Arizona, ye'l mesmu que'l del francés en Luisiana, y de xuru non menor que'l del alemán en Pennsylvania. {| tabla class=wikitable align="right" style="margin-left: 1em" ! style="background:LightBlue" | '''Idioma faláu<br />nel llar'''<ref>{{Cita web |url=http://www.mla.org/map_data |títulu=MLA Language Map Data Center |editorial=Modern Language Association |fechaaccesu=21 d'agostu de 2008}}</ref> ! style="font-size: smaller;" style="font: bold;"| Añu 2000 ! style="font-size: smaller;" style="font: bold;"| Añu 2005 |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma inglés|Namái inglés]] ! style="font-size: smaller;" | 82,10% ! style="font-size: smaller;" | 80,60% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma español|Español]] ! style="font-size: smaller;" | 10,71% ! style="font-size: smaller;" | 12,03% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma chinu|Chinu]] ! style="font-size: smaller;" | 0,61% ! style="font-size: smaller;" | 0,57% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma francés|Francés]] ! style="font-size: smaller;" | 0,61% ! style="font-size: smaller;" | 0,49% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma alemán|Alemán]] ! style="font-size: smaller;" | 0,52% ! style="font-size: smaller;" | 0,41% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma tagalu|Tagalu]] ! style="font-size: smaller;" | 0,46% ! style="font-size: smaller;" | 0,51% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma vietnamita|Vietnamita]] ! style="font-size: smaller;" | 0,38% ! style="font-size: smaller;" | 0,42% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma italianu|Italianu]] ! style="font-size: smaller;" | 0,38% ! style="font-size: smaller;" | 0,29% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma coreanu|Coreanu]] ! style="font-size: smaller;" | 0,34% ! style="font-size: smaller;" | 0,37% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma rusu|Rusu]] ! style="font-size: smaller;" | 0,26% ! style="font-size: smaller;" | 0,31% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma polacu|Polacu]] ! style="font-size: smaller;" | 0,25% ! style="font-size: smaller;" | 0,22% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma árabe|Árabe]] ! style="font-size: smaller;" | 0,23% ! style="font-size: smaller;" | 0,25% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma portugués|Portugués]] ! style="font-size: smaller;" | 0,21% ! style="font-size: smaller;" | 0,24% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma xaponés|Xaponés]] ! style="font-size: smaller;" | 0,18% ! style="font-size: smaller;" | 0,17% |- ! style="font-size: smaller;" |[[Idioma francés|Francés]] [[Idioma criollu|criollu]] ! style="font-size: smaller;" | 0,17% ! style="font-size: smaller;" | 0,20% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma griegu|Griegu]] ! style="font-size: smaller;" | 0,13% ! style="font-size: smaller;" | 0,12% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Hindi]] ! style="font-size: smaller;" | 0,12% ! style="font-size: smaller;" | 0,17% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma persa|Persa]] ! style="font-size: smaller;" | 0,11% ! style="font-size: smaller;" | 0,12% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Urdú]] ! style="font-size: smaller;" | 0,10% ! style="font-size: smaller;" | 0,11% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma cantonés|Cantonés]] ! style="font-size: smaller;" | 0,09% ! style="font-size: smaller;" | 0,13% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma guyaratí|Guyaratí]] ! style="font-size: smaller;" | 0,08% ! style="font-size: smaller;" | 0,09% |- ! style="font-size: smaller;" | [[Idioma armeniu|Armeniu]] ! style="font-size: smaller;" | 0,07% ! style="font-size: smaller;" | 0,07% |} La cuestión de billingüismu tamién s'aplica nos estaos d'[[Arizona]] y [[Texas]]. La constitución de Texas nun tien nenguna política d'idioma oficial. Arizona aprobó una proposición nes [[Eleiciones lexislatives d'Estaos Xuníos (2006)|eleiciones xenerales del 7 de payares de 2006]] declarando l'inglés como idioma oficial.<ref>{{Cita web|url=http://www.cnn.com/ELECTION/2006/pages/results/ballot.measures/ |títulu=America Votes 2006: Key Ballot Issues |editorial=CNN |fechaaccesu=22 d'agostu de 2008}}</ref> Pero la representación histórica billingüe persiste nos estaos del [[Suroeste d'Estaos Xuníos|Suroeste]]. El 19 de mayu de 2006, el [[Senáu de los Estaos Xuníos]] votó pa faer del inglés la llingua nacional de los Estaos Xuníos. Según el proyeutu de llei, redactáu pol senador James M. Inhofe ([[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|republicanu]], Oklahoma), el gobiernu federal yá nun apurriría servicios y comunicaciones multillingües, sacante aquellos yá garantizaos por Llei. Poco dempués de l'aprobación de la enmienda Inhofe, el Senáu votó por otru proyeutu de llei del senador Ken Salazar ([[Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos|demócrata]], Colorado), nel que l'inglés yera "la llingua d'unificación común de los Estaos Xuníos", pero especificaba que nada naquella declaración "tien de menguar o ampliar cualquier derechu esistente" tocantes a servicios multillingües. Nengún de los proyeutos acabó convirtiéndose en Llei. === Estadístiques y censos === Acordies colos datos del Censu de los Estaos Xuníos del 2015,<ref>{{Cita web |url=https://www.census.gov/prod/2003pubs/c2kbr-29.pdf|títulu=Language Use and English-Speaking Ability: 2000 |fecha=ochobre de 2003 | editorial=U.S. Census Brueau| formatu=[[PDF]]|fechaaccesu=22 d'agostu de 2008}}</ref> los principales idiomes por númberu de falantes mayores de 5 años d'edá son: {{llista de columnes|2| # [[Idioma inglés|Inglés]] - 215 millones # [[Idioma español|Español]] - 45 millones # [[Idioma chinu|Chinu]] - 2 millones<ref>Principalmente [[Idioma cantonés|cantonés]], con un creciente grupu de falantes de [[chinu mandarín]]</ref> # [[Idioma francés|Francés]] - 1,6 millones # [[Idioma alemán|Alemán]] - 1,4 millones # [[Idioma tagalu|Tagalu]] - 1,2 millones # [[Idioma vietnamita|Vietnamita]] - 1,01 millones # [[Idioma italianu|Italianu]] - 1,01 millones # [[Idioma coreanu|Coreanu]] - 890.000 # [[Idioma rusu|Rusu]] - 710.000 # [[Idioma polacu|Polacu]] - 670.000 # [[Idioma árabe|Árabe]] - 610.000 # [[Idioma portugués|Portugués]] - 560.000 # [[Idioma xaponés|Xaponés]] - 480.000 # [[Idioma francés|Francés]] [[Idioma criollu|criollu]] - 450.000<ref>Principalmente francés criollu luisiano - 334.500</ref> # [[Idioma griegu|Griegu]] - 370.000 # [[Hindi]] - 320.000 # [[Idioma persa|Persa]] - 310.000 # [[Urdú]] - 260.000 # [[Idioma guyaratí|Guyaratí]] - 240.000 # [[Idioma armeniu|Armeniu]] - 200.000 }} [[Censu de los Estaos Xuníos del 2000|Nel añu 2000]], la [[Oficina del Censu de los Estaos Xuníos]] imprimió los sos cuestionarios censales estándar en seis idiomes: inglés, castellán, chinu (en calteres [[chinu tradicional|tradicionales]]), tagalu, vietnamita y coreanu. == Llingües indíxenes norteamericanes == [[Ficheru:Americanindiansmapcensusbureau.gif|thumb|250px|Reserves indies n'Estaos Xuníos, onde se falen inda más d'un centenar de [[llingües indíxenes d'América|llingües indíxenes]].]] Antes del asentamientu de los europeos en Norteamérica falábense gran cantidá de llingües nos territorios que más tarde formaríen parte de los Estaos Xuníos. Estes llingües siguieron falándose profusamente mientres siquier dos sieglos más, la mayoría de llingües fueron perdiendo falantes y munches hanse escastáu (namái unes poques tienen más falantes na actualidá qu'a principios del sieglu XIX). En delles partes d'Estaos Xuníos, principalmente en ciertes [[reserva india|reserves indies]], siguen falándose y tienen un númberu abondu de falantes fluentes. La mayor parte de les [[llingües de Norteamérica|llingües indíxenes]] que se siguen falando tán severamente [[llingua amenazada|amenaciaes]], yá qu'en munchos casos tienen pocos falantes, les mayor parte d'ellos vieyos o de mediana edá, ente que les nueves xeneraciones d'indíxenas usen mayoritariamente l'inglés y tienen un manexu deficiente de la so llingua ancestral. Escontra 2008, el númberu de falantes de llingües indíxenes autóctones d'Estaos Xuníos yera de 373.949, pertenecientes a 135 llingües natives qu'inda se falen nel territoriu.<ref>[https://www.census.gov/hhes/socdemo/language/data/other/detailed-lang-tables.xls "Table 1. Detailed Languages Spoken at Home and Ability to Speak English for the Population 5 Years and Over for the United States: 2006-2008 : Release Date: April, 2010" (XLS)]. Census.gov. Retrieved 18 January 2015.</ref> === Principales llingües indíxenes === Acordies con el [https://www.census.gov/mp/www/spectab/languagespokenSTP224.xls censu de 2000] y otres encuestes llingüístiques, la llingua indíxena con mayor númberu de falantes anguaño n'Estaos Xuníos ye'l [[idioma navajo|navajo (navaho)]]. Les otres llingües n'orde d'importancia numbérica son el [[idioma cheroqui|cheroqui]] y el [[idioma choctaw|choctaw]]. <!-- [[Navajo language|Navajo]] is an [[Athabascan languages|Athabascan language]] with 178,000 speakers, primarily in the states of [[Arizona]], [[New Mexico]] and [[Utah]], in addition to smaller numbers of speakers across the country. [[Dakota language|Dakota]] is a [[Siouan languages|Siouan language]] with 18,000 speakers in the US alone (22,000 including speakers in Canada), not counting 6,000 speakers of the closely related [[Lakota language|Lakota]]. Most speakers live in the states of [[North Dakota]] and [[South Dakota]]. [[Yupik language|Central Alaskan Yup'ik]] is an [[Eskimo-Aleut languages|Eskimo-Aleut language]] with 16,000 speakers, most of whom live in Alaska. [[Cherokee language|Cherokee]] belongs to the [[Iroquoian languages|Iroquoian language family]], and had about 22,000 speakers as of 2005.<ref>Ben Frey, [https://web.archive.org/web/http://www.ncmuseumofhistory.org/collateral/articles/f05.cherokee.language.pdf A Look at the Cherokee Language], North Carolina Museum of History, from Tar Heel Junior Historien 45:1 (fall 2005).</ref> The Cherokee have the largest tribal affiliation in the U.S., but most are of mixed ancestry and do not speak the language. Recent efforts to conserve and increase the Cherokee language in [[Oklahoma]] and the Cherokee [[Indian reservation]] in [[North Carolina]] have been productive. [[Western Apache]], with 12,500 speakers, is a [[Southern Athabaskan language]] closely related to Navajo, but not mutually intelligible with it. Most speakers live in [[Arizona]]. The [[O'odham language]], spoken by the [[Pima people|Pima]] and the [[Tohono O'odham]], is a [[Uto-Aztecan languages|Uto-Aztecan language]] with more than 12,000 speakers, most of whom live in central and southern [[Arizona]] and northern [[Sonora]]. [[Choctaw language|Choctaw]] has 11,000 speakers. One of the [[Muskogean languages|Muskogean language family]], like [[Creek language|Seminole]] and [[Alabama language|Alabama]]. [[Keresan languages|Keres]] has 11,000 speakers. A [[language isolate]], the Keres are the largest of the Pueblo nations. The Keres pueblo of [[Acoma Pueblu|Acoma]] is the oldest continually inhabited community in the United States. [[Zuni language|Zuni]] has 10,000 speakers. Zuni is a language isolate mostly spoken in a single pueblu, [[Zuni Pueblu, New Mexico|Zuni]], the largest in the U.S. [[Ojibwe language|Ojibwe]] has 7,000 speakers (about 55,000 including speakers in Canada). The [[Algic languages|Algonquian language family]] includes populous languages like [[Cree language|Cree]] in Canada. --> === Llingües indíxenes falaes por estaos === Sacante Alaska que tien oficialmente delles llingües indíxenes, nel restu d'estaos punxo la llingua indíxena mayoritaria del estáu como llingua oficial a nivel de tol estáu y les demás ensin oficialidá nun intentu de que siquier una llingua indíxena sobreviviera por estáu. * Llista d'estaos {| class="wikitable sortable" |+ '''Los 50 estaos de los Estaos Xuníos''' | [[Alabama]] | ''State of Alabama'' | [[Idioma alabama]] |- | [[Alaska]] | ''State of Alaska'' | [[Llingües esquimo-aleutianes]] |- | [[Arizona]] | ''State of Arizona'' | [[Llingües apacheanas]], [[Idioma hopi]], [[Idioma navajo]], [[Idioma ute]], [[Idioma zuñi]] |- | [[Arkansas]] | ''State of Arkansas'' | |- | [[California]] | ''State of California'' | [[Llingües hokanas]], [[Llingües penutíes]] |- | [[Carolina del Norte]] | ''State of North Carolina'' | [[Idioma cheroqui]] |- | [[Carolina del Sur]] | ''State of South Carolina'' | [[Llingües siux]] (o siux-catawba), [[Idioma cheroqui]] |- | [[Colorado]] | ''State of Colorado'' | [[Idioma navajo]], [[Idioma ute]] |- | [[Connecticut]] | ''State of Connecticut'' | [[Llingües algonquinas]] |- | [[Dakota del Norte]] | ''State of North Dakota'' | [[Idioma siux]] (tamién llamáu dacuando lakhota o dakhota), [[Idioma ojibwa]] |- | [[Dakota del Sur]] | ''State of South Dakota'' | [[Idioma siux]] (tamién llamáu dacuando lakhota o dakhota) |- | [[Delaware]] | ''State of Delaware'' | [[Llingües algonquinas]] |- | [[Florida]] | ''State of Florida'' | |- | [[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]] | ''State of Georgia'' | |- | [[Ḥawai]] | ''State of Hawaii,<br />Moku'āina o Hawai'i'' | [[Idioma ḥawaianu]] |- | [[Idaho]] | ''State of Idaho'' | [[Idioma shoshoni]] |- | [[Illinois]] | ''State of Illinois'' | [[Llingües iroqueses]] |- | [[Indiana]] | ''State of Indiana'' | [[Llingües iroqueses]] |- | [[Iowa]] | ''State of Iowa'' | [[Idioma siux]] (tamién llamáu dacuando lakhota o dakhota) |- | [[Kansas]] | ''State of Kansas'' | [[Idioma siux]] (tamién llamáu dacuando lakhota o dakhota) |- | [[Kentucky]] | ''Commonwealth of Kentucky'' | [[Llingües algonquinas]], [[Idioma cheroqui]], [[Llingües algonquinas]] |- | [[Louisiana]] | ''State of Louisiana,<br />État de Louisiane'' | [[Idioma choctaw]], [[Idioma chitimacha]], [[Llingües muskogueanas]] |- | [[Maine]] | ''State of Maine'' | [[Llingües algonquinas]] |- | [[Maryland]] | ''State of Maryland'' | |- | [[Massachusetts]] | ''Commonwealth of Massachusetts'' | [[Llingües algonquinas]] |- | [[Michigan]]<ref>{{Cita web |url=http://lema.rae.es/dpd/?key=Michigan |títulu=Michigan |editorial=[[Real Academia Española]] |obra=[[Diccionario panhispánico de dudas]] |fecha = ochobre de 2005 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2009}}</ref> | ''State of Michigan'' | [[Idioma ojibwa]], [[Llingües iroqueses]] |- | [[Minnesota]] | ''State of Minnesota'' | [[Llingües iroqueses]] |- | [[Mississippi]]<ref>{{Cita web |url=http://lema.rae.es/dpd/?key=Mississippi|títulu=Mississippi |editorial=[[Real Academia Española]] |obra=[[Diccionario panhispánico de dudas]] |fecha = ochobre de 2005 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2009}}</ref> | ''State of Mississippi'' | [[Idioma choctaw]] |- | [[Missouri]]<ref>{{Cita web |url=http://lema.rae.es/dpd/?key=Missouri|títulu=Missouri |editorial=[[Real Academia Española]] |obra=[[Diccionario panhispánico de dudas]] |fecha = ochobre de 2005 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2009}}</ref> | ''State of Missouri'' | [[Idioma siux]] (tamién llamáu dacuando lakhota o dakhota)) |- | [[Montana]] | ''State of Montana'' |[[Idioma cheyenne]], [[Idioma crow]], [[Idioma shoshoni]] |- | [[Nebraska]] | ''State of Nebraska'' | [[Idioma omaha]] ([[Idioma siux]] (tamién llamáu dacuando lakhota o dakhota)) |- | [[Nevada]] | ''State of Nevada'' | [[Llingües uto-azteques]], [[Idioma shoshoni]] |- | [[Nueva Jersey]]<ref>{{Cita web |url=http://lema.rae.es/dpd/?key=Nueva%20Xerséi |títulu=Nueva Jersey|editorial=[[Real Academia Española]] |obra=[[Diccionario panhispánico de dudas]] |fecha = ochobre de 2005 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2009}}</ref> | ''State of New Jersey'' | [[Llingües algonquinas]] |- | [[Estáu de Nueva York|Nueva York]]<ref>{{Cita web |url=http://lema.rae.es/dpd/?key=Nueva%20York |títulu=Nueva York|editorial=[[Real Academia Española]] |obra=[[Diccionario panhispánico de dudas]] |fecha = ochobre de 2005 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2009}}</ref> | ''State of New York'' | [[Idioma mohawk]], [[Llingües iroqueses]], [[Llingües algonquinas]] |- | [[New Hampshire]]<ref>{{Cita web |url=http://lema.rae.es/dpd/?key=Nuevu%20Hampshire |títulu=New Hampshire|editorial=[[Real Academia Española]] |obra=[[Diccionario panhispánico de dudas]] |fecha = ochobre de 2005 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2009}}</ref> | ''State of New Hampshire'' | |- | [[Nuevu Méxicu]]<ref>{{Cita web |url=http://lema.rae.es/dpd/?key=Nuevu%20México |títulu=Nuevu Méxicu |editorial=[[Real Academia Española]] |obra=[[Diccionario panhispánico de dudas]] |fecha = ochobre de 2005 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2009}}</ref> | ''State of New Mexico'',<br />Estáu de Nuevu Méxicu | [[Idioma lipán]], [[Llingües apacheanas]], [[Idioma navajo]], [[Idioma zuñi]] |- | [[Ohio]] | ''State of Ohio'' |[[Llingües iroqueses]] |- | [[Oklahoma]] | ''State of Oklahoma'' |[[Idioma choctaw]], [[Llingües apacheanas]], [[Idioma cheyenne]], [[Idioma comanche]], [[Idioma apache kiowa]], [[Idioma alabama]] |- | [[Oregón]]<ref>{{Cita web |url=http://lema.rae.es/dpd/?key=Oregón |títulu=Oregón |editorial=[[Real Academia Española]] |obra=[[Diccionario panhispánico de dudas]] |fecha = ochobre de 2005 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2009}}</ref> | ''State of Oregon'' | |- | [[Pennsylvania]]<ref>{{Cita web |url=http://lema.rae.es/dpd/?key=Pennsylvania |títulu=Pennsylvania |editorial=[[Real Academia Española]] |obra=[[Diccionario panhispánico de dudas]] |fecha = ochobre de 2005 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2009}}</ref> | ''Commonwealth of Pennsylvania'' | [[Llingües iroqueses]], [[Llingües algonquinas]] |- | [[Rhode Island]] | ''State of Rhode Island and Providence Plantations'' | [[Llingües algonquinas]] |- | [[Tennessee]] | ''State of Tennessee'' | [[Idioma choctaw]] |- | [[Texas]]<ref>{{Cita web |url=http://lema.rae.es/dpd/?key=Texas |títulu=Texas |editorial=[[Real Academia Española]] |obra=[[Diccionario panhispánico de dudas]] |fecha = ochobre de 2005 |fechaaccesu=21 d'agostu de 2009}}</ref> | ''State of Texas'' | [[Idioma alabama]] |- | [[Utah]] | ''State of Utah'' |[[Idioma shoshoni]], [[Idioma navajo]] |- | [[Vermont]] | ''State of Vermont'' | [[Idioma navajo]], [[Llingües algonquinas]] |- | [[Virxinia]] | ''Commonwealth of Virxinia'' | |- | [[Virxinia Occidental]] | ''State of West Virginia'' | |- | [[Washington (estáu)|Washington]] | ''State of Washington'' | |- | [[Wisconsin]] | ''State of Wisconsin'' | [[Llingües iroqueses]] |- | [[Wyoming]] | ''State of Wyoming'' | [[Idioma shoshoni]] |- |} === Diversidá llingüística === {{ap|Diversidá llingüística}} Amás de les llingües mentaes munches otres llingües indíxenes fálense inda dientro del territoriu estauxunidense. Amás la so diversidá interna ye enorme una y bones les llingües qu'inda se falen pertenecen a 28 [[familia llingüística|families llingüístiques]] distintes: {| border="3" cellpadding="7" cellspacing="0" style="margin: 2em 2em 2em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;" | * [[llingües álgicas|F. álgica]] * [[llingües alseas|F. alseana]] * [[llingües atabascanes|F. atabascana]] * [[llingües caddoanas|F. cadoana]] * [[llingües chimaku|F. chimaku]] * [[llingües chinook|F. chinook]] * [[llingües chumash|F. chumash]] * [[llingües comecrudas|F. comecrudana]] * [[llingües kusanas|F. cusana]] * [[llingües esquimo-aleutianes|F. esquimo–aleutiana]] * [[llingües iroqueses|F. iroquesa]] * [[llingües kalapuya|F. kalapuya]] * [[llingües maidu|F. maidu]] * [[llingües muskogueanas|F. muskogui]] | * [[llingües palaihnihanas|F. palaihnihana]] * [[llingües penutíes del Pandu|F. penutia mesetaria]] * [[llingües pomo|F. pomo]] * [[llingües salish|F. salish]] * [[llingües shasta|F. shasta]] * [[llingües siux|F. siux]] * [[llingües tanoanas|F. tano]] * [[llingües tsimshiánicas|F. tsimshiánica]] * [[llingües uti|F. uti]]<ref name="yok-uti">Apocayá comprobóse'l parentescu ente les families uti y yokuts: Catherine A. Callaghan (1997): "Evidence for Yok-Utian", International Journal of American Linguistics, Vol. 63, Non. 1 (Jan., 1997), páxs. 18-64.</ref> * [[llingües utoazteques|F. utoazateca]] * [[llingües wakash|F. wakash]] * [[llingües wintu|F. wintu]] * [[llingües yokuts|F. yokuts]]<ref name="yok-uti" /> * [[llingües yumanas|F. yumana]] |} <!-- In addition to the above list of families, there are many languages in the United States that are sufficiently well-known to attempt to classify but which have not been shown to be related to any other language in the world. These 25 language isolates are listed below. With further study, some of these will likely prove to be related to each other or to one of the established families. There are also larger and more contentious proposals such as [[Penutian]] and [[Hokan languages|Hokan]]. {| border="3" cellpadding="7" cellspacing="0" style="margin: 2em 2em 2em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;" | * [[Adai language|Adai]] * [[Atakapa language|Atakapa]] * [[Cayuse language|Cayuse]] * [[Chimariko language|Chimariko]] * [[Chitimacha language|Chitimacha]] * [[Coahuilteco language|Coahuilteco]] * [[Esselen language|Esselen]] * [[Haida language|Haida]] * [[Karankawa language|Karankawa]] * [[Karok language|Karok]] * [[Keres language|Keres]] * [[Kootenai language|Kootenai]] * [[Natchez language|Natchez]] | * [[Salinan language|Salinan]] * [[Siuslaw language|Siuslaw]] * [[Takelma language|Takelma]] * [[Timucua language|Timucua]] * [[Tonkawa language|Tonkawa]] * [[Tunica language|Tunica]] * [[Washo language|Washo]] * [[Yana language|Yana]] * [[Yuchi language|Yuchi]] * [[Yuki language|Yuki]] * [[Wappo language|Wappo]] * [[Zuni language|Zuni]] |} Since the languages in the Americas have a history stretching for about 17,000 to 12,000 years, current knowledge of American languages is limited. There are doubtless a number of languages that were spoken in the United States that are missing from historical record. ====Native American sign languages==== A sign-language [[trade]] [[pidgin]], known as '''[[Plains Indian Sign Language]]''' or '''Plains Standard''', arose among the [[Plains Indians]]. Each signing nation had a separate signed version of their oral language, that was used by the hearing, and these were not mutually intelligible. Plains Standard was used to communicate between these nations. It seems to have started in Texas and then spread north, through the [[Great Plains]], as far as [[British Columbia]]. There are still a few users today, especially among the [[Crow Indians|Crow]], [[Cheyenne Indians|Cheyenne]], and [[Arapaho]]. Unlike other sign languages developed by hearing people, it shares the spatial grammar of deaf sign languages. --> == Llingües d'orixe européu == === L'inglés d'Estaos Xuníos === {{AP|Inglés d'Estaos Xuníos}} [[Ficheru:English USC2000 PHS.svg|250px|thumb|left]]Según el censu del añu 1990, el 97% de la población estauxunidense falen bien l'inglés, y más del 99% conocen l'idioma en dalguna midida. Tolos asuntos federales son n'inglés, y ye necesariu saber inglés pa ser un inmigrante llegal. Ye l'idioma mayoritariu en tolos [[Estáu de los Estaos Xuníos d'América|estaos]]. Ye importante reseñar que l'inglés de los EE.&nbsp;UU. ye abondo distintu que'l de los otros países nos que se fala. La diferencia más conocida ye la ortografía, que ye más simple. Amás, esiste lo que munchos académicos dieron en llamar el ''Inglés Vernacular Negru'' (IVN), que recueye los aspeutos propios d'esta disglosía anglosaxona dientro de les comunidaes afroamericanes, ente que les sos carauterístiques destaquen el refugu de conxugación verbal, ej: (I is, you is, he is...) y l'ausencia fonética de la "r" final de pallabra ("mo'" en llugar de "more") === L'español === {{AP|Idioma español n'Estaos Xuníos}} [[Ficheru:2010 US Census Hispanic map.svg|thumb|left|250px|Distribución de los hispanofalantes nos [[EE. XX.]] nel [[Censu de los Estaos Xuníos de 2010|Censu de 2010]].]] L'español ye l'idioma principal de [[Puertu Ricu]] y unu de los idiomes oficiales, ''de facto'', del estáu de [[Nuevu Méxicu]]. En tol país, más o menos, el 12% falar, sobremanera nos estaos del [[sur]] y suroeste. Por eso, ye la llingua más popular p'aprender como segundu idioma. Munchos asuntos oficiales de los estaos federaos espónense tamién n'español. L'español que se fala y el que s'enseña nos EE.&nbsp;UU. ye más paecíu al mexicanu que al d'otros países, anque'l puertorriqueñu, poques gracies, ye importante. La mayoría de los mensaxes públicos que tienen subtítulos tener n'español. Polo tanto l'español ye usáu en California, Arizona, Nuevu Méxicu, Texas, Florida, Nevada, Colorado y nos barrios hispanos de la ciudá de Nueva York, Washington D. C. y conceyos cercanos a estos dos ciudaes. Siendo en delles rexones d'estos estaos inclusive más importante que l'inglés. En California, la seición 1632 del Códigu Civil reconoz l'idioma español, d'ende que la llei Dymally-Alatorre sobre servicios billingües, instituya un billingüismu inglés-español, ensin escluyir necesariamente otres llingües. En Texas, el gobiernu al traviés de la seición 2054.116 del Códigu Gubernamental, ordena que les axencies estatales apurran la información nes sos páxines web n'español. ==== Alemán de Pennsylvania o Neerlandés de Pennsylvania ==== {{AP|Alemán de Pennsylvania}} El '''alemán de Pennsylvania''' (''Pennsilfaanisch-Deitsch, Pennsilfaani-Deitsch'') ye una [[variedá llingüística]] perteneciente a les [[llingües alto xermanes]] (''Westmitteldeutsch'', n'[[Idioma alemán|alemán]]) y que ye faláu por ente 150 mil y 250 mil persones en [[Norteamérica]]. Anguaño la mayoría de los falantes pertenecen a les sectes [[amish]] y [[menonita|menonites]] de l'antigua orde; establecíos en [[Pennsylvania]], [[Ohio]] ya [[Indiana]], nos [[Estaos Xuníos]] y en [[Ontario]], [[Canadá]]. Esti idioma falar principalmente la comunidá [[Amish]] que nun adoptaron l'estilu de vida modernu. ==== El casu de Nuevu Méxicu ==== La xente suel tener la creencia de que l'español ye unu de los idiomes oficiales de [[Nuevu Méxicu]] xunto col inglés, debíu al estensivu usu del primeru en tol estáu. La constitución estatal previo la esistencia d'un gobiernu temporalmente billingüe. La Comisión de Derechos Civiles de los EE.XX. reconoz qu'en 1912 "los neomexicanos tuvieron ésitu a la de protexer el so heriedu, inxertando provisiones na so Constitución que faen del español una llingua oficial igual que l'inglés". El gobiernu del estáu publica papeletes de votu y un manual pa conductores de vehículos en dambos idiomes y, a partir de 1995, Nuevu Méxicu adoptó una "Cantar Billingüe del Estáu" llamada "New Mexico - El mio Llindu Nuevu Méxicu." De toes formes, la Conseyería d'Educación de la Embaxada d'España nos Estaos Xuníos da como datu ciertu la considerancia de Nuevu Méxicu como Estáu que les sos llingües oficiales son l'inglés y l'español. == Referencies == {{llistaref|2}} {{Tradubot|Lenguas de los Estaos Xuníos}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües d'Estaos Xuníos| ]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos con referencies a la RAE]] em0qn7o1hvv8ika4gyb676y0sxt8c49 0 167234 4379562 4269746 2025-06-26T10:05:01Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379562 wikitext text/x-wiki {{edificiu}} El '''7 World Trade Center''' ye un [[edificiu]] de la ciudá [[Nueva York]] asitiáu cerca d'onde s'allugaba'l complexu del [[World Trade Center]], nel [[Lower Manhattan|So Manhattan]]. El nome, 7 World Trade Center, referir a dos edificios: l'orixinal, construyíu en 1987 y destruyíu nos [[atentaos del 11 de setiembre de 2001]], y l'edificiu actual, inauguráu nel añu 2006. Dambos edificios fueron construyíos pol promotor inmobiliariu [[Larry Silverstein]], arrendador del solar propiedá de l'[[Autoridá Portuaria de Nueva York y Nueva Jersey|Autoridá Portuaria de Nueva York y de Nueva Jersey]] («Port Authority of New York and New Jersey»). El 7 World Trade Center (d'equí p'arriba 7 WTC<ref>{{cita web|títulu=Uso de les sigles WTC|fechaaccesu=30 de marzu de 2008|url=http://www.puertosantander.es/noticias/noticiario/usuariu/not/noticia.asp?id=134|fecha=7 d'ochobre de 2005|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20051219054609/http://www.puertosantander.es/noticias/noticiario/usuariu/not/noticia.asp?id=134|fechaarchivu=19 d'avientu de 2005}}</ref>) orixinal, de planta [[Trapeciu (figura)|trapezoidal]], tenía un altor de 190 metros y tenía 47 pisos, que cuntaba con una fachada de granitu colorada. Un pasu eleváu de peatones conectaba l'edificiu cola plaza del World Trade Center. L'edificiu construyó sobre una subestación d'enerxía de [[Consolidated Edison]] (Con Ed), lo qu'impunxo restricciones inusuales nel so diseñu estructural. Cuando l'edificiu inaugurar en 1987, Silverstein tuvo dificultaes p'atraer renteros. En 1998, [[Salomon Brothers]] robló un arriendu al llargu plazu, convirtiéndose nel principal renteru del edificiu. El 11 de setiembre de 2001, l'edificiu foi estropiáu polos escombros cayíos cuando les [[World Trade Center|Torres Ximielgues]] derrumbáronse y la so integridá estructural tamién foi comprometida poles quemes nel so interior qu'amburaron esa tarde. El 7 WTC orixinal esbarrumbar a les 5:20 p.m. del 11 de setiembre debíu al efeuto combináu de dambes causes. La construcción del nuevu 7 WTC empezó nel añu 2002 y remató nel 2006. Tien 226 metros d'altor y tien 52 plantes, que sigue asitiáu sobre la estación d'energía antes mentada. Ocupa una superficie menor que l'edificiu orixinal, pa dexar que la cai Greenwich (''Greenwich Street'') seya restaurada, dende TriBeCa («Triangle Below Canal Street») hasta Battery Park, travesando la zona del World Trade Center. El nuevu edificiu ta llindáu peles cais Greenwich (''Greenwich Street''), Vesey (''Vesey Street''), Washington (''Washington Street'') y Barclay (''Barclay street''). Un pequeñu parque asitiáu al otru llau de la cai Greenwich, ocupa parte del área de construcción del edificiu orixinal. El diseñu actual del 7 WTC punxo énfasis na seguridá, con un nucleu de [[formigón armao]], escaleres más anches y unos soportes d'aceru con una resistencia al fueu ameyorada. {| style="font-size:90%; margin:0.5em 0 1em 1em; border:1px solid #aaaaaa; clear:right" align="right" cellpadding="0" cellspacing="0" | style="background:#66aaff; font-size:110%; padding:3px 5px; text-align: center;"| '''Edificios entamaos<br />del<br />World Trade Center''' |- | style="background:#ccccff; font-size:105%; border:1px solid #aaaaaa; border-width:1px 0; padding:0 5px; text-align: center;" | '''Torres''' |- | style="padding: 0 5px; background: #edf3fe" | [[One World Trade Center]] (Torre 1) |- | style="padding: 0 5px; background: #ffffff" | [[Two World Trade Center]] (Torre 2) |- | style="padding: 0 5px; background: #edf3fe" | [[Three World Trade Center]] (Torre 3) |- | style="padding: 0 5px; background: #ffffff" | [[Four World Trade Center]] (Torre 4) |- | style="padding: 0 5px; background: #edf3fe" | [[Five World Trade Center]] (Torre 5) |- | style="padding: 0 5px; background: #ffffff" | '''7 World Trade Center ''' |- | style="background:#ccccff; font-size:105%; border:1px solid #aaaaaa; border-width:1px 0; padding:0 5px; text-align: center;" | '''Memorial y muséu''' |- | style="padding: 0 5px; background: #edf3fe" | [[National September 11 Memorial & Museum|Muséu y Memorial Nacional del 11 de setiembre]] |- | style="background:#ccccff; font-size:105%; border:1px solid #aaaaaa; border-width:1px 0; padding:0 5px; text-align: center;" | '''Tránsitu''' |- | style="padding: 0 5px; background: #ffffff" | [[World Trade Center (estación del PATH)|Estación PATH]] |} == Construcción orixinal (1983–2001) == [[Ficheru:WTC Building Arrangement and Site Plan (building 7 highlighted).jpg|thumb|250px|L'allugamientu del 7 WTC en rellación colos otros edificios del complexu antes del [[11 de setiembre]] de [[2001]].]] El 7 WTC orixinal foi un edificiu de 47 plantes, diseñáu por ''Emery Roth & Sons'', con una fachada de granitu colorada. El rascacielos tenía 190 m d'altor, con una planta trapezoidal de 100 m de llargu y 40 m d'anchu.<ref name="NCSTAR 1-1-p13">{{cita llibru |títulu=Diseño, Construcción, y Caltenimientu de Sistemes de Seguridá Estructural y Seguridá de Vida (Design, Construction, and Maintenance of Structural and Life Safety Systems) (NCSTAR 1-1) | editorial = National Institute of Standards and Technology (NIST) |páxines=13 |apellíos=Lew|nome=H.S.|coautores= Richard W. Bukowski, Nicholas J. Carino |fecha=September 2005}}</ref><ref name="emporis1"> {{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=114932 |editorial=Emporis.com |títulu=Seven World Trade Center (antes del 9/11) |fechaaccesu=7 de mayu de 2006}}</ref> La compañía ''Tishman Realty & Construction'' encargar de la construcción, que s'empecipió en 1983.<ref name="NCSTAR 1-1-p13" /> La torre inaugurar en mayu de 1987, convirtiéndose nel séptimu edificiu del complexu World Trade Center. El 7 WTC llevantóse sobre una estación llétrica soterraña de la compañía ''Con Edison'', que fuera construyida en 1967.<ref name="NIST-june2004">{{cita web |año = 2004 |url = http://wtc.nist.gov/progress_report_june04/appendixl.pdf | formatu = pdf | títulu = Interim Report on WTC 7 | obra = Appendix L | editorial = National Institute of Standards and Technology |fechaaccesu= 20 d'agostu de 2007}}</ref> La subestación tenía una cimentación semiprofunda por aciu [[Pozu de cimentación|pozo]], que foi diseñada pa soportar el pesu d'un futuru edificiu de 25 plantes y 55.700 m² de construcción.<ref name="salvarinas">{{cita llibru |apellíos= Salvarinas |nome= John J. |fecha=1986 |capítulu=Seven World Trade Center, New York, Fabrication and Construction Aspects |títulu=Proceedings of the 1986 Canadian Structural Engineering Conference |allugamientu=Vancouver |editor=Canadian Steel Construction Council}}</ref> Al ser l'edificiu del 7 WTC mayor hubo que cubrir una zona más amplia que la entamada orixinalmente al construyir la subestación.<ref>{{cita llibru | url= http://wtc.nist.gov/oct05NCSTAR1-1index.htm |títulu=Final Reports of the Federal Building and Fire Investigation of the World Trade Center Disaster |autor=Lew, H.S., ''et al'' |editor=NIST |fecha=Setiembre de 2005 |páxines=xxxvii |formatu=pdf|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> y el so diseñu estructural respondió a eses carauterístiques. La cimentación esistente realizada en 1967 foi utilizada xunto con otra nueva. Nes plantes 5ª a 7ª, construyóse un sistema reductor de tresferencia de carga, con un treme de soportes y vigues que tresfería les cargues a la base pequeña<ref name="NIST-june2004" /> y apurría estabilidá y la distribución llateral de les cargues ente la nueva y vieya cimentación. A partir de la 7ª planta, la estructura del nuevu edificiu yera una típica estructura reticular, con soportes nel centru y nel perímetru, y siendo les cargues llaterales aguantaes por momentos nos marcos perímetrales.<ref name="salvarinas" /> [[Ficheru:Wtc7 from wtc observation deck.jpg|thumb|left|200px|Vista del 7 WTC orixinal dende la plataforma d'observación del WTC (14 d'agostu de 1992).]] [[Ficheru:FEMA 403 - Ch5 WTC7 - (Fig 5-5) 3D diagram showing relation of trusses and transfer girders.svg|thumb|250 px|[[Celosía (estructura)|Celosía estructural]] de tresferencia de carga, usada ente les plantes 5ª y 7ª pa redistribuir la carga a los cimientos.]] Una rampla d'entrada y salida, que sirvió pal complexu World Trade Center, ocupó un cuartu del este de la zona del 7 WTC, que taba abiertu debaxo de la tercer planta, apurriendo espaciu pa la salida de camiones na rampla de salida.<ref name="salvarinas" /> El revestimiento de proteición contra'l fueu de la estructura d'aceru yera a base de un [[yelsu]] Monokote, que tenía una resistencia al fueu de 2 hores pa les vigues y de 3 hores pa los soportes.<ref name="fema-ch5" /> Les instalaciones del edificiu fueron dispuestes nes plantes 4ª a 7ª, incluyendo 12 tresformadores na 5ª planta, dellos xeneradores y unos depósitos de combustible de 91.000 llitros de [[gasoil]] —utilizaos pola Oficina d'Alministración d'Emerxencia, Salomon Smith Barney y otros—<ref name="fema-ch5" /><ref>{{cita publicación |url=http://fpemag.com/archives/article.asp?issue_id=14&i=183&p=1 |títulu=Study of Building Performance in the WTC Disaster |autor=Milke, James | publicación = Fire Protection Engineering |añu=2003}}</ref> Dellos componentes pa la distribución del gasoil disponer nes planta baxes, hasta la novena.<ref>{{cita web |url=http://wtc.nist.gov/NISTNCSTAR1-1J.pdf |formatu=pdf| títulu=Final Reports of the Federal Building and Fire Investigation of the World Trade Center Disaster |cita=NIST NCSTAR 1-1J: Documentation of the Fuel System for Emergency Power in World Trade Center 7 |añu=2005 |autor=Grill, Raymond A., Duane A. Johnson |editor=NIST|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> Como midida de seguridá tres l'atentáu con esplosivos del [[26 de febreru]] de 1993 del [[World Trade Center]], l'alcalde [[Rudy Giuliani]] decidió allugar el Centru d'Orde d'Emerxencia y los sos tanques de combustible nel 7 WTC. Y ello posiblemente tamién contribuyó a amontar el riesgu del edificiu nel [[atentáu del 11 de setiembre de 2001]].<ref>{{cita publicación|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C02EEDD103EF933A15751C1A9679C8B63|títulu= A Nation Challenged: The Trade Center City Had Been Warned of Fuel Tank at 7 World Trade Center| autor=Glanz, James and Eric Lipton|editorial=New York Times|fecha=20 d'avientu de 2001|fechaaccesu=21 de payares de 2007}}</ref><ref>"Rudy Giuliani's 5 Big Lies About 9/11: On the Stump, Rudy Can't Help Spreading Smoke and Ashes About His Dubious Record," ''Village Voice'' August 8–14, 2007, páxs. 22–36.</ref><ref>{{cita web | url=http://www.newsmax.com/archives/articles/2004/5/23/204909.shtml | títulu=Replying to Giuliani | autor=Ruddy, Christopher | fecha=24 de mayu de 2004 | editorial=NewsMax | fechaaccesu=12 de xunu de 2007}}</ref><ref>{{cita web | url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,271917,00.html | títulu=Transcript: Rudy Giuliani on Fox News Sunday | fecha=14 de mayu de 2007 | fechaaccesu=29 de setiembre de 2007 |editorial=Fox News}}</ref><ref>{{cita publicación | títulu=Onetime Giuliani Insider Is Now a Critic | editorial=New York Times|autor=Russ Buettner|url=http://www.nytimes.com/2007/05/22/us/politics/22giuliani.html?_r=1&pagewanted=2&oref=slogin | fecha=22 de mayu de 2007|fechaaccesu=12 de xunu de 2007}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Giuliani Blames Aide for Poor Emergency Planning|url=http://nymag.com/daily/intel/2007/05/guiliani_blames_aide_for_poor_emergency_planning.html|editorial=Daily Intelligencer|fecha=15 de mayu de 2007|fechaaccesu=12 de xunu de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070517094838/http://nymag.com/daily/intel/2007/05/guiliani_blames_aide_for_poor_emergency_planning.html|fechaarchivu=17 de mayu de 2007}}</ref> Cada planta tenía 4.366 m² d'espaciu llibre pa oficines en renta, una planta mayor que la de la mayoría de los rascacielos de la ciudá.<ref>{{cita publicación |autor=Horsley, Carter B|títulu=Lower Manhattan Luring Office Developers|editorial=The New York Times|fecha=25 d'ochobre de 1981|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9A07Y5DB1039F936A15753C1A967948260| fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> En total, el 7 WTC tenía 174.000 m² d'espaciu d'oficina. Amás, la cubierta de la torre incluyía un pequeñu áticu al oeste y otru cuerpu d'instalaciones mayor asitiáu na parte este.<ref name="NIST-june2004" /><ref name="fema-ch5"> {{cita llibru |apellíos=Gilsanz | nome=Ramon|coautores=Edward M. DePaola, Christopher Marrion, and Harold "Bud" Nelson | urlcapítulu = http://www.fema.gov/pdf/library/fema403_ch5.pdf | editor=FEMA |títulu=World Trade Center Building Performance Study |capítulu=5 |añu=2002}}</ref> Dos pontes conectaben el complexu principal del World Trade Center col tercer pisu del 7 WTC, sobre la cai Vesey (Vesey Street),. Nel antepar del edificiu había trés murales del artista neoyorquín Al Held: ''The Third Circle'', ''Pan North XII'' y ''Vorces VII''.<ref> {{cita web |url=http://www.nga.gov.au/InternationalPrints/Tyler/Default.cfm?MnuID=3&ArtistIRN=11644&List=True |títulu=Al Held |editorial=National Gallery of Australia |fechaaccesu=29 de mayu de 2007}}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=Is Bigger Necessarily Better? |editorial=Newsweek |fecha=17 d'abril de 1989 |autor=Plagens, Peter}}</ref> Una escultura d'[[Alexander Calder]], llamada ''WTC Stabile'' (tamién conocida por otros nomes como ''The Cockeyed Propeller'' y ''Tres Ales''), presidía la pequeña plaza frente al edificiu.<ref>{{cita publicación |url=http://www.ifar.org/911_public2.htm |títulu=Public Art at the World Trade Center |autor=Wenegrat, Saul |editorial=International Foundation for Art Research |fecha=28 de febreru de 2002 |fechaaccesu=27 de xunetu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070928021428/http://www.ifar.org/911_public2.htm |fechaarchivu=28 de setiembre de 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080526233837/http://www.ifar.org/911_public2.htm |archivedate=2008-05-26 }}</ref> === Renteros === [[Ficheru:World Trade Center, New York City - aerial view (March 2001).jpg|thumb|left|200px|El 7 WTC, detrás, a la izquierda de les Torres Ximielgues (marzu de 2001).]] En xunu de 1986, antes de rematar la construcción, Silverstein robló un contratu d'arrendamientu del edificiu completu con Drexel Burnham Lambert, por un plazu de 30 años y una cantidá de 3.000 millones de [[dólar]]es.<ref> {{cita publicación |autor=Scardino, Albert |títulu=A Realty Gambler's Big Coup |editorial=The New York Times |fecha=11 de xunetu de 1986}}</ref> N'avientu de [[1986]], dempués del escándalu comercial d'Ivan Boesky, Drexel Burnham Lambert atayó l'arriendu dexando que Silverstein atopara otros renteros.<ref> {{cita publicación |autor=Scardino, Albert |títulu=$3 Billion Office Pact Canceled by Drexel |editorial=The New York Times |fecha=3 d'avientu de 1986}}</ref> ''Spicer & Oppenheim'' aceptó arrendar el 14% del espaciu, pero solamente por periodos d'un añu. El [[Llunes Negru]] (19 d'ochobre de 1987) y otros factores adversos afectaron al mercáu inmobiliariu del baxu Manhattan y Silverstein nun pudo atopar renteros pal espaciu restante. N'abril de 1998, Silverstein baxara l'arriendu y realizáu delles otres concesiones.<ref> {{cita publicación |autor=Berg, Eric N |títulu=Talking Deals Developer Plays A Waiting Game |editorial=The New York Times |fecha=7 d'abril de 1988|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=940DE6DE113AF934A35757C0A96Y948260| fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> En payares de 1988, Salomon Brothers arrenunció a los sos planes de construyir un nuevu complexu más grande nel centru de Manhattan, en [[Columbus Circle]] y, nel so llugar, suscribió l'arriendu, mientres 20 años, de les primeres 19 plantes del 7 WTC.<ref> {{cita publicación |autor=Berkowitz, Harry |títulu=Salomon to Move Downtown |editorial=Newsday |fecha=29 de payares de 1988}}</ref> L'edificiu foi anováu en 1989 pa satisfaer les necesidaes de Salomon Brothers.<ref name="Salomonsolution"> {{cita publicación |editorial=The New York Times |fecha=19 de febreru de 1989 |títulu=The Salomon Solution A Building Within a Building, at a Cost of $200 Million |autor=McCain, Mark|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DEFDD113BF93AA25751C0A96F948260|fechaaccesu=17 de febreru de 2007}}</ref> Trés plantes del edificiu debieron de ser suprimíes y los sos renteros reasitiaos n'otres plantes. Habilitáronse trés plantes comerciales de doble altor y precisáronse pa ello más de 350 tonelaes d'aceru. Na quinta planta instaláronse nueve xeneradores diésel como parte d'una central llétrica de respaldu. «Esencialmente, Salomon ta construyendo un edificiu dientro d'otru —y ye un edificiu ocupáu, lo que complica la situación», declaró un representante de Silverstein Properties. El trabayu, pocu habitual, foi posible porque l'edificiu fuera diseñáu, según dixo Larry Silverstein, pa dexar que «partes enteres de plantes seyan retiraes ensin afectar a la integridá estructural del edificiu, suponiendo que daquién pudiera precisar plantes de doble altor».<ref name="Salomonsolution" /> El 11 de setiembre de 2001 Salomon Smith Barney yera'l mayor arrendador del 7 WTC, yá que ocupaba 111.750 m² (el 64% del edificiu), incluyendo les plantes 28ª a 45ª.<ref name="tenants"> {{cita publicación |url=https://www.cnn.com/SPECIALS/2001/trade.center/tenants7.html |títulu=Building: 7 World Trade Center |editorial=CNN | fecha= 2001 | fechaaccesu=12 de setiembre de 2007}}</ref><ref name="fema-ch5" /> Otros grandes arrendatarios yeren ITT Hartford (11.400 m²), el Bancu internacional [[American Express]] (9.900 m²), Standard Chartered Bank (10.350 m²), la «Securities and Exchange Commission» (9.850 m²),<ref name="tenants" /> el Conceyu Rexonal ''Internal Revenue Service'' (8.400 m²) y el [[Serviciu Secretu de los Estaos Xuníos]] (7.900 m²).<ref name="tenants" /> Renteros más pequeños yeren la «New York City Office of Emergency Management», NAIC Securities, Federal Home Loan Bank, First State Management Group Inc., Provident Financial Management y el «United States Immigration and Naturalization Service».<ref name="tenants" /> El [[Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos]] (DOD) y la [[CIA]] compartíen la planta 25ª col IRS.<ref name="fema-ch5" /> Les plantes 46ª y 47ª yeren plantes téuniques d'instalaciones, como lo yeren tamién les primeres seis plantes y parte de la 7ª.<ref name="fema-ch5" /><ref> {{cita web|url=http://www.cbsnews.com/stories/2001/11/05/archive/main316911.shtml |editorial=CBSNews.com / AP |títulu=CIA Lost Office In WTC: A secret office operated by the CIA was destroyed in the terrorist attacks on the World Trade Center, seriously disrupting intelligence operations' |fecha=5 de payares de 2001|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> === Derrumbe === [[Ficheru:Wtc7onfire.jpg|thumb|El 7 WTC en llapaes, dempués de que les [[World Trade Center|Torres Ximielgues]] derrumbárense'l 11 de setiembre.]] Cuando'l [[11 de setiembre]] de [[2001]] la Torre Norte esbarrumbóse, los escombros cutieron al 7 WTC, causando fuertes daños na parte sur.<ref name="NIST-june2004" /> La parte inferior d'esa zona sur del edificiu foi fuertemente afeutada: daños na esquina sureste, dende la 8ª a la 18ª planta; un gran resquiebru vertical na parte central inferior que s'estendía a lo menos diez plantes; y otros daños en plantes yá bien altes, como la 18ª.<ref name="NIST-june2004" /> El 7 WTC taba forníu con un sistema de rociadores antiincendios, pero'l sistema tenía munchos puntos vulnerables, ente ellos riquir l'activación manual de les bombes llétriques contra'l fueu, polo que nun yera un sistema dafechu automáticu. Los controles de los rociadores en cada planta teníen apenes una sola conexón p'activar les bombes y el sistema riquía más potencia que'l qu'apurríen les bombes pa impulsar l'agua. Una perda d'enerxía nes bombes y los daños na estructura supunxeron el non funcionamientu de los rociadores, amás de que la presión de l'agua yera baxa ya insuficiente p'alimentalos.<ref>{{cita web |url=http://wtc.nist.gov/media/P4InvestigationofActiveFireProtection.pdf|formatu=pdf |títulu=Active Fire Protection Systems Issues |autor=Grosshandler, William |editorial=NIST |fechaaccesu=11 de setiembre de 2007}}</ref><ref>{{cita web |url=http://wtc.nist.gov/NISTNCSTAR1-4.pdf |formatu=pdf|títulu=Active Fire Protection Systems |autor=Evans, David D |editorial=NIST |fecha=Setiembre de 2005 |fechaaccesu=11 de setiembre de 2007}}</ref> Dempués del derrumbe de la Torre Norte, dellos bomberos entraron al 7 WTC pa revisar l'edificiu. Procuraron escastar cualquier restu de fueu, pero la baxa presión de l'agua entorpeció los sos esfuercios.<ref>{{cita web |url=http://graphics8.nytimes.com/packages/pdf/nyregion/20050812_WTC_GRAPHIC/9110313.PDF |formatu=pdf|títulu=Oral Histories From Sept. 11 - Interview with Captain Anthony Varriale |editorial=The New York Times |fecha=12 d'avientu de 2001 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2007}}</ref> Un gran fueu amburó na tarde nes plantes 11ª y 12ª y les llapaes fueron visibles dende la zona este del edificiu.<ref>{{cita web | url=https://video.google.com/videoplay?docid=6790722824543352916&hl=en | títulu=WTC 9-11-01 Day of Disaster | apellíu=Spak, Steve | publicación=www.videogoogle.com | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111006220010/https://video.google.com/videoplay?docid=6790722824543352916&hl=en | fechaarchivu=6 d'ochobre de 2011 }}</ref><ref>{{cita web |autor=Scheuerman, Arthur |url=http://wtc.nist.gov/media/ScheuermanStatementDec2006.pdf |formatu=pdf |títulu=The Collapse of Building 7 |fecha=8 d'avientu de 2006 |editorial=NIST |fechaaccesu=29 de xunu de 2007}}</ref> Mientres la tarde, fueron vistes llapaes nes plantes 6ª a 10ª, 19ª a 22ª y 29ª y 30ª.<ref name="NIST-june2004" /> Aproximao a les 2:00 p.m., los bomberos alvirtieron un bárabu na esquina suroeste del 7 WTC, ente les plantes 10ª a 13ª, lo que yera una señal de que l'edificiu yera inestable y podía esbarrumbase.<ref name="hayden">{{cita web |url=http://www.firehouse.com/terrorist/911/magazine/gz/hayden.html |títulu=WTC: This Is Their Story, Interview with Chief Peter Hayden |editorial=Firehouse.com |fecha=9 de setiembre de 2002 |fechaaccesu=28 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070701171933/http://www.firehouse.com/terrorist/911/magazine/gz/hayden.html |fechaarchivu=1 de xunetu de 2007 }}</ref> Esa mesma tarde los bomberos tamién escucharon gruñíos viniendo del edificiu.<ref>{{cita web |url=http://www.firehouse.com/terrorist/911/magazine/gz/boyle.html |títulu=WTC: This Is Their Story, Interview with Captain Chris Boyle |editorial=Firehouse.com |fecha=August 2002 |fechaaccesu=22 d'agostu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070928023504/http://www.firehouse.com/terrorist/911/magazine/gz/boyle.html |fechaarchivu=28 de setiembre de 2007 }}</ref> Cerca de les 3:30 p.m. y, yá que'l 7 WTC posiblemente esbarrumbaríase, Daniel Nigro, xefe del [[FDNY]], decidió suspender les operaciones de rescate, la retirada de restos y la busca ente los escombros nes proximidaes del edificiu, sacupando l'área pa garantizar la seguridá del personal.<ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/packages/html/nyregion/20050812_WTC_GRAPHIC/Nigro_Daniel.txt |títulu=Oral Histories From Sept. 11 - Interview with Chief Daniel Nigro |editorial=The New York Times |fecha=24 d'ochobre de 2001 |fechaaccesu=28 de xunu de 2007}}</ref><ref name="hayden" /> A les 5:20 pm, el 7 WTC esbarrumbóse, pero yá fuera sacupáu, polo que nun hubo nenguna muerte. En mayu de 2002 l'Axencia Federal Alministradora d'Emerxencies (FEMA) publicó un informe avera del derrumbe, basándose nuna investigación preliminar realizada conxuntamente col Institutu Xeneral d'Inxeniería» («Structural Engineering Institute») de la Sociedá Americana d'Inxenieros Civiles» («American Society of Civil Engineers»), so la direición de W. Gene Corley, P.Y. La FEMA ellaboró unes conclusiones preliminares indicando que l'esbarrumbe nun foi causáu namái pol dañu que causaron derrumbar de les [[World Trade Center|Torres Ximielgues]], sinón tamién pol fueu empecipiáu en distintos llugares pola cayida d'escombros de les Torres Ximielgues, y que siguíen amburando por cuenta de la falta d'agua nos rociadores y de midíes contrafuego manuales. Los elementos estructurales tuvieron espuestos a altes temperatures mientres un tiempu abondu pa ver amenorgada la so capacidá de carga hasta'l puntu de provocar l'esbarrumbe.<ref name="fema-ch5" /> L'informe nun ellaboró conclusiones finales alrodiu de la causa del esbarrumbe pero si señaló dellos puntos que requirían una investigación más detallada. La FEMA concluyó: {{cita|La perda de la integridá estructural foi probablemente resultáu de la debilidá causada pol fueu nes plantes 5ª a 7ª. Les especificaciones nes quemes del WTC 7 y cómo ellos causaron que l'edificiu esbarrumbara permanecen desconocíos nesti momentu. Anque'l Diesel total nos llocales contuvieren enerxía potencial masiva, la meyor hipótesis tenía namái una poca probabilidá de qu'asocediera. Una investigación más detallada y analís son necesarios pa resolver esti asuntu.| [Ch. 5, P. 31.]}} Como respuesta a la esmolición de la FEMA, encamentar al Departamentu de Comerciu del [[NIST|Institutu Nacional d'Estándares y Teunoloxía]] (National Institute of Standards and Technology o [[NIST]]) dirixir una investigación sobre'l fallu estructural y l'esbarrumbe de les [[World Trade Center|Torres Ximielgues]] y el 7 WTC. La investigación, dirixida pol doctor S. Shyam Sunder, duró 3 años y tuvo un costu de 16 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]].<ref>{{cita web |url=http://www.nist.gov/public_affairs/factsheet/nist_investigation_911.htm |títulu=NIST's World Trade Center Investigation |editorial=NIST |fechaaccesu=20 d'agostu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070710194436/http://www.nist.gov/public_affairs/factsheet/nist_investigation_911.htm |fechaarchivu=10 de xunetu de 2007 }}</ref> Nun foi una investigación pericial interna sinón que cuntó col asesoramientu de delles instituciones privaes esternes, como l'Institutu d'Inxeniería Estructural de la Sociedá Americana d'Inxenieros Civiles» (SEI/ASCE), la Sociedá d'Inxenieros de Proteición del Fueu» (SPFE), l'Asociación Nacional de Proteición del Fueu» (NFPA), l'Institutu Norteamericanu de Construcciones d'Aceru» (AISC), el Conceyu n'Edificios Altos y Hábitat Urbanu» (CTBUH) y l'Asociación d'Inxenieros Estructurales de Nueva York» (SEAoNY).<ref name="NIST-WTCreport">{{cita web |url=http://wtc.nist.gov/NISTNCSTAR1CollapseofTowers.pdf |formatu=pdf|títulu=Final Report on the Collapse of the World Trade Center |editorial=National Institute of Standards and Technology (NIST) |fecha=Setiembre de 2005 |fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> [[Ficheru:Wtc7 collapse progression.png|thumb|400px|Planta onde se ve'l progresu del esbarrumbe, colos fallos estructurales empecipiándose nes plantes baxes, nel llau este del edificiu, y la so progresión vertical hasta la planta d'instalaciones del áticu del llau este.]] Delles semeyes y videos esistentes amuesen el dañu causáu na parte sur del 7 WTC el 11 de setiembre. Por casu, dende un helicópteru, la Canal ''ABC News'' llogró imáxenes de la fachada sur del 7 WTC qu'amuesen un resquiebru fondu, que s'estiende aproximao unes 10 plantes. El [[NIST]] sacó un videu y una secuencia de semeyes del 7 WTC antes del so esbarrumbe que paecíen indicar la esistencia de daños estructurales mayores que los orixinalmente supuestos pol FEMA, y que taben direutamente causaos pola cayida d'escombros. Espresamente, l'informe provisional del [[NIST]] sobre'l 7 WTC presentaba fotografíes de la fachada suroeste del edificiu qu'amosaben daños significativos. L'informe destaca un resquiebru de 10 plantes nel centru de la fachada sur, que s'estiende escontra l'interior aproximao un cuartu del so anchor.<ref>{{cita publicación|url=http://www.popularmechanics.com/technology/military_law/1227842.html?p%C3%A1xina=5#wtc7|títulu=Debunking the 9/11 Myths: Special Report|editorial=Popular Mechanics|fecha=March 2005|fechaaccesu=17 de xineru de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090623180442/http://www.popularmechanics.com/technology/military_law/1227842.html?p%C3%A1gina=5#wtc7|fechaarchivu=23 de xunu de 2009|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090623180442/http://www.popularmechanics.com/technology/military_law/1227842.html?p%C3%A1gina=5#wtc7|archivedate=2009-06-23}}</ref><ref name="NIST-june2004" /> Un aspeutu únicu del diseñu del 7 WTC, yera que cada columna estructural esterior, yera responsable de soportar 186 m² de superficie de la planta, suxiriendo que la eliminación simultánea d'un númberu de columnes comprometió severamente la integridá de la estructura.<ref>{{cita web |url=http://wtc.nist.gov/pubs/WTC%20Part%20IIC%20-%20WTC%207%20Collapse%20Final.pdf |formatu=pdf|títulu=NIST Response to the World Trade Center Disaster (Part IIC - WTC 7 Collapse) |fecha=5 d'abril de 2005 |editorial=NIST |fechaaccesu=23 d'agostu de 2007}}</ref> Coherente con esta teoría, los nuevos materiales amosaben resquiebros y un enclín de la fachada esti del edificiu darréu dempués del esbarrumbe, qu'empezó nes plantes de los áticos.<ref name="NIST-june2004" /> Nel videu del esbarrumbe, tomáu dende'l llau norte pola [[CBS News]] y otros medios de comunicación, el primer signu visible del esbarrumbe ye'l movimientu nel áticu 8.2, segundos primero que la fachada norte empezara a esbarrumbase, y que duró a lo menos otros 7 segundos.<ref name="NIST-june2004" /><ref>{{cita videu |url=http://www.archive.org/details/cbs200109111651-1733 |people=CBS News |añu=2001 |fecha=September 11 |títulu=CBS Sept. 11, 2001 4:51 pm - 5:33 pm (September 11, 2001) |editorial=WUSA (TV), CBS 9, Washington, D.C |medium=Television}} - View [http://www.youtube.com/watch?v=4k6GMddY-lQ footage] of the collapse captured by CBS</ref> [[Ficheru:Fiterman hall damage.jpg|thumb|left|El BMCC Fiterman Hall foi seriamente estropiáu pol derrumbre del 7 WTC (en reconstrucción).]] En xunu de 2004 publicóse un informe sobre la meyora de la investigación, resumiendo la hipótesis na que'l NIST trabayaba.<ref>{{cita web | año = 2004 | url = http://www.nist.gov/public_affairs/factsheet/wtc_keyfindings.htm | títulu = Key Findings of NIST's June 2004 Progress Report on the Federal Building and Fire Safety Investigation of the World Trade Center Disaster | obra = Fact sheets from NIST | editorial = National Institute of Standards and Technology | fechaaccesu = 28 de xunetu de 2006 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20060808231448/http://www.nist.gov/public_affairs/factsheet/wtc_keyfindings.htm | fechaarchivu = 8 d'agostu de 2006 }}</ref><ref name="NIST-june2004" /> La hipótesis, repitida en xunu de 2007 nuna actualización del informe, yera un fallu inicial nun soporte críticu asitiáu so la 13ª planta, causáu pol fueu y/o los escombros de les [[World Trade Center|Torres Ximielgues]]. L'esbarrumbe progresó verticalmente hasta la planta d'instalaciones del áticu este. La estructura interior foi incapaz de soportar la redistribución de la carga, provocando la progresión horizontal del fallu a les plantes baxes, especialmente de la 5ª a la 7ª. Esto tuvo como resultáu «un esbarrumbe desproporcionáu de la estructura entera».<ref name="NIST7STAT1" /> El NIST antemanó la publicación d'un borrador de la investigación del 7 WTC nel 2008.<ref>{{cita llibru | urlcapítulu = http://wtc.nist.gov/media/NCSTAC_December18(Sunder).pdf | capítulu=Opening Remarks and Overview of WTC 7 Investigation |allugamientu=NCST Advisory Committee Meeting |apellíos=Sunder|nome= S. Shyam |títulu=Proceedings |editor=NIST |fecha=18 d'avientu de 2007}}</ref> El NIST utilizó [[ANSYS]] pa modelar los acontecimientos que llevaron al entamu del esbarrumbe y modelos [[LS-DYNA]] p'asemeyar la reacción global pa los acontecimientos empecipiaos.<ref>{{cita web |url=http://wtc.nist.gov/media/WTC7_Approach_Summary12Dec06.pdf |formatu=pdf|títulu=WTC 7 Technical Approach and Status Summary |autor=McAllister, Therese |editorial=NIST |fecha=12 d'avientu de 2006|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> La investigación del 7 WTC retrasóse por numberoses razones, una d'elles foi que parte del personal del NIST que tuviera trabayando na investigación del 7 WTC foi reasignada a tiempu completu, de xunu de 2004 a setiembre de 2005, pa trabayar na investigación del esbarrumbe de les Torres Ximielgues.<ref name="NISTFAQ">{{cita web |url=http://wtc.nist.gov/pubs/factsheets/faqs_8_2006.htm |títulu=Answers to Frequently Asked Questions |editorial=National Institute of Standards and Technology |fecha=August 2006|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> En xunu de 2007 el NIST esplicó: «Avanzamos tan rápido como ye posible, mientres tamos probando y evaluando rigorosamente una gran variedá d'escenarios p'algamar la conclusión lo más definitiva posible. La investigación del 7 WTC ye, en dellos aspeutos un desafíu, si non mayor, como'l de les torres. Sicasí, l'estudiu actual ardíciase enforma de les meyores teunolóxiques significativos llograos y de les lleiciones aprendíes del nuesu trabayu nes torres».<ref name="NIST7STAT1">{{cita press release|url=http://www.nist.gov/public_affairs/releases/wtc_062907.html|títulu=NIST Status Update on WTC 7 Investigation|añu=2007|last=Newman|first=Michael|fecha=29 de xunu de 2007|editorial=National Institute of Standards and Technology|fechaaccesu=17 de febreru de 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120612080910/http://www.nist.gov/public_affairs/releases/wtc_062907.html|archivedate=2012-06-12}}</ref> Dellos partidarios de teoríes conspirativas creen que los esbarrumbes del 11 de setiembre, incluyendo'l del 7 WTC, fueron el resultáu d'unes baltaderes controlaes.<ref>{{cita web |url=http://www.scrippsnews.com/911poll |títulu=Third of Americans suspect 9-11 government conspiracy |fechaaccesu=26 de xunu de 2007 |autor=Thomas Hargrove |añu=2006 |mes=Julio |editorial=ScrippsNews |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070627113558/http://www.scrippsnews.com/911poll |fechaarchivu=27 de xunu de 2007 }}</ref><ref>{{cita publicación|url=http://www.usnews.com/usnews/news/articles/060903/11conspiracy.htm|títulu=Viewing 9/11 From a Grassy Knoll|autor=Sullivan, Will|fecha=3 de setiembre de 2006|editorial=U.S. News & World Report|fechaaccesu=17 de febreru de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080228051839/http://www.usnews.com/usnews/news/articles/060903/11conspiracy.htm|fechaarchivu=28 de febreru de 2008}}</ref> El NIST «nun atopó evidencia d'una esplosión nin eventos d'una baltadera controlada». Nel so informe final del 7 WTC queríen «determinar la magnitú de los distintos escenarios de la hipotética esplosión que podríen haber lleváu al fracasu estructural d'unu o más elementos críticos».<ref name="NISTFAQ" /> Cuando'l 7 WTC esbarrumbóse los sos escombros causaron un dañu sustancial y la ruina del edificiu «Borough of Manhattan Community College's Fiterman Hall», asitiáu nel númberu 30 Oeste de Broadway (''30 West Broadway''). L'edificiu foi reconstruyíu n'agostu de 2007.<ref>{{cita web |url=http://www.lowermanhattan.info/construction/project_updates/fiterman_hall_39764.aspx |títulu=Fiterman Hall&nbsp;— Project Updates |editorial=Lower Manhattan Construction Command Center/LMDC |fechaaccesu=23 d'agostu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070912053422/http://www.lowermanhattan.info/construction/project_updates/fiterman_hall_39764.aspx |fechaarchivu=12 de setiembre de 2007 }}</ref> Otru edificiu axacente, el Verizon Building, una torre estilu ''art deco'' construyida en 1926, sufrió grandes daños na so fachada esti pol esbarrumbe del 7 WTC, anque pudo ser restaurada con un costu de les obres de 1.400 millones de dólares.<ref name="nyconstruction">{{cita web |url=http://newyork.construction.com/projects/TopProjects04/Verizon.asp |títulu=Verizon Building Restoration |editorial=New York Construction (McGraw Hill) |fechaaccesu=28 de xunu de 2007}}</ref> == Reconstrucción del 7 World Trade Center == === Diseñu === [[Ficheru:Construction 7wtc.jpg|thumb|200px|El 7 WTC en construcción (ochobre de 2004).]] El nuevu 7 WTC tien 49 plantes y un altor de 226 m.<ref name="emporis2">{{cita web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=170407 |editorial=Emporis.com |títulu=Seven World Trade Center (post-9/11) |fechaaccesu=22 de payares de 2007}}</ref> L'edificiu cunta con 42 plantes d'espaciu p'arrendar, empezando na 11ª planta, y con un total de 158.000 m² pa oficines.<ref name="emporis2" /> Les primeres diez plantes siguen allugando la subestación llétrica que suministra enerxía a gran parte del baxu Manhattan. Por cuenta de que la torre d'oficines tien una zona más estrecha nel nivel del suelu que la so predecesora, la cai Greenwich pue ser remocicada nun esfuerciu por axuntar ''[[TriBeCa (Manhattan)|TriBeCa]]'' («'''Tri'''angle '''Be'''low '''Ca'''nal Street.») y el Distritu Financieru.<ref name="nyt-20020411" /> [[Ficheru:Wtc7lobby-atnight.jpg|thumb|300px|left|upright|El nuevu 7 WTC, coles lluces azules nel antepar. Al fondu, amuésase'l panel onde ta un testu rotatoriu.]] [[Ficheru:7wtc.jpg|thumb|200px|El nuevu 7 WTC, nel quintu aniversariu de la traxedia.]] [[Ficheru:Wtc7-lookingup.jpg|thumb|300px|left|Vista dende embaxo del 7 WTC, xunetu de 2007.]] L'arquiteutu David Childs trabayó conxuntamente col artista del vidriu James Carpenter pa diseñar la fachada inferior del edificiu, la parte correspondiente a la central llétrica. El diseñu contempla l'usu de pesaos vidrios laminados —reforzaos pal calor y que superen altos requerimientos n'esplosiones<ref>{{cita publicación|url=http://www.theslatinreport.com/top_story.jsp?StoryName=1116curtains.txt|títulu=Curtain (Wall) Time|autor=Garmhausen, Steve|editorial=Slatin Report|fecha=16 de payares de 2004|fechaaccesu=25 de febreru de 2005|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20050225083353/http://www.theslatinreport.com/top_story.jsp?StoryName=1116curtains.txt|fechaarchivu=25 de febreru de 2005}}</ref>— ultra claros, de baxu conteníu en fierro, lo qu'apurre una gran reflexón y tresmisión llumínica. A ello ayuda la disposición detrás del vidriu d'unes llámines d'aceru inoxidable —de tipu 316, con altu conteníu en [[molibdenu]], altamente resistente al escomiu<ref>{{cita publicación|títulu=New 7 World Trade Center Uses Type 316&nbsp;Stainless Steel |autor=Houska, Catherine |revista=International Molybdenum Association News Letter |páxines=páxs. 4–6 |fecha=Jan. 2004}}</ref>— qu'amás d'ayudar a reflexar la lluz del sol<ref name="ar-June2006" /> aproven ventilación pa la maquinaria interior.<ref>{{cita publicación |títulu=A World of Light and Glass |url=http://www.businessweek.com/innovate/content/mar2006/id20060328_770161.htm?chan=innovation_architecture_product+spotlight |autor=Blum, Andrew |fecha=28 de marzu de 2006 |editorial=BusinessWeek|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> Mientres el día esti «muro cortina» reflexa la lluz y na nueche allumar con lluces [[Diodu LED|LED]] de color azul.<ref>{{cita llibru |apellíos=Marpillero| nome= Sandro|coautores= Kenneth Frampton, Jorg Schlaich |títulu=James Carpenter: Environmental Refractions |editorial=Princeton Architectural Press |añu=2006 |páxines=55–70 |isbn=1568986084}}</ref> L'artista Jenny Holzer creó una gran instalación artística nel muriu cortina del lobby, que mientres el día apurre lluz blanca al antepar y na nueche conviértese tamién nun gran cubu de lluz azul. Tola paré —de 20 m d'anchu y 4 m d'altor— camuda de color según la hora del día y nel atapecer va camudando amodo del violeta hasta volvese azul.<ref>{{cita publicación |url=http://www.architectmagazine.com/industry-news.asp?sectionID=1325&articleID=554018 |títulu=7 World Trade Center&nbsp;— Outstanding Achievement, Esterior Lighting |editorial=Architectural Lighting Magacín |fecha=1 de xunetu de 2007|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> Holzer creo tamién un dispositivu que proyeuta un testu lluminosu resplandorientu sobre unos anchos paneles de plásticu.<ref name="ar-June2006" /> Holzer trabayó cola esposa de Silverstein, Klara Silverstein, pa escoyer el testu proyeutáu, escoyendo dambes los poemes. El muriu cortina ta reforzáu estructuralmente como midida de seguridá.<ref>{{cita publicación |títulu=At Ground Zero, Art Pact Results In Wall of Words |editorial=The New York Times |fecha=6 de marzu de 2006 |autor=Collins, Glenn}}</ref> [[Ficheru:Wtc7 july2006b.jpg|thumb|200px|El 7 WTC, mientres l'atapecer.]] L'edificiu ta siendo promovíu como'l rascacielos más seguru de los [[Estaos Xuníos]].<ref name="lower">{{cita web|url=http://www.lowermanhattan.info/construction/project_updates/7_world_trade_center_75464.asp#activities|editorial=Lower Manhattan Construction Command Center|títulu=Downtown Construction and Building Information|fechaaccesu=22 de mayu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060517100513/http://www.lowermanhattan.info/construction/project_updates/7_world_trade_center_75464.asp#activities|fechaarchivu=17 de mayu de 2006}}</ref> Según Silverstein Properties, dueña del nuevu 7 WTC, «va incorporar un aumentu de les condiciones de seguridá que se va convertir nel prototipu pa la construcción de nuevos rascacielos».<ref>{{cita press release |títulu=Silverstein Properties Names CB Richard Ellis to Serve as Exclusive Leasing Agent for 7&nbsp;World Trade Center |editorial=Silverstein Properties |fecha=28 de setiembre de 2004}}</ref> La torre cunta con un ascensor y escaleres a prueba de fueu, protexíos por un zarramientu de 60 cm de formigón armao. La construcción orixinal utilizaba solo llámines de yelsu pa protexer esos elementos.<ref name="reiss">{{cita publicación |url=http://www.skyscrapersafety.org/html/article_20040309.html |títulu=Shortcuts to Safety |autor=Reiss, Matthew |editorial=Metropolis Magacín / Skyscraper Safety Campaign |fecha=March 2003|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> Les escaleres son más anches que nel 7 WTC orixinal pa dexar una rápida evacuación.<ref name="reiss" /> Los soportes d'aceru tán revistíos con una proteición contra'l fueu bien grueso, que consiste nun productu basáu en cementu portland de media densidá, que se xunta bien a los soportes, amás d'otres ventayes como un tipu alternativu de rociadores y l'usu d'otros materiales resistentes al fueu.<ref>{{cita publicación |url=http://www.na.graceconstruction.com/custom/toplevel_pages/featured_articles/pdf/Fire-resistive_materials.pdf |formatu=pdf |títulu=Post Impact: The Focus on Durability of Fire-Resistive Materials in Structures |autor=Zanghi, Philip A. |revista=National Fire Protection Association Journal |fecha=September/October 2005 |fechaaccesu=17 de febreru de 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080414153145/http://www.na.graceconstruction.com/custom/toplevel_pages/featured_articles/pdf/Fire-resistive_materials.pdf |archivedate=2008-04-14 }}</ref> El 7 WTC ta forníu con [[ascensor]]es Otis.<ref>{{cita publicación |títulu=Non-button elevators take orders in lobby |editorial=Charleston Gazette (West Virginia) |fecha=19 de payares de 2006 |autor=Angwin, Julia}}</ref> Dempués de pulsiar el númberu de la planta de destín nun tecláu del antepar, los pasaxeros son arrexuntaos y empobinaos al ascensor específicu que se va detener na planta escoyida (por cuenta de que nun hai botoneras nos ascensores). Esti sistema ta diseñáu p'amenorgar la espera del ascensor y el tiempu de viaxe. Asina mesmu, los ascensores tán integraos col sistema d'almisión del antepar y un llector de tarxetes qu'identifica la planta na que les persones trabayen. Asina, cuando la persona entra, puede llamar automáticamente al ascensor pa dirixise a la planta indicada.<ref>{{cita publicación |url=http://www.architechmag.com/articles/detail.aspx?contentID=3608 |autor=Kretkowski, Paul |títulu=First Up |editorial=ARCHI-TECH |fecha=March 2007 |fechaaccesu=17 de febreru de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080224104254/http://www.architechmag.com/articles/detail.aspx?contentID=3608 |fechaarchivu=24 de febreru de 2008 }}</ref> En xunto con Scott Chrisner de ''Chrisner Group'', Tishman sofitó la nominación al LEED d'oru («Leadership in Energy and Environmental Design») pal 7 WTC sol Lideralgu del ''Green Building Council's'' nel programa ''Energy and Enviroment''. La certificación denominaría al 7 WTC como la Primer Torre Verde d'Oficines de [[Nueva York|la ciudá de Nueva York]] (7 World Trade Center New York City's First 'Green' Office Tower).<ref name="green">{{cita press release|url=http://www.tishmanconstruction.com/pdfs/7wtcgreen.pdf|formatu=pdf|editorial=Silverstein Properties|títulu=7 World Trade Center officially certified as New York City's first 'green' office tower|fecha=8 de marzu de 2006|fechaaccesu=26 de mayu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060517213907/http://www.tishmanconstruction.com/pdfs/7wtcgreen.pdf|fechaarchivu=17 de mayu de 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060517213907/http://www.tishmanconstruction.com/pdfs/7wtcgreen.pdf|archivedate=2006-05-17}}</ref> Cerca del 30 per cientu del aceru estructural usáu nel edificiu ye aceru recicláu.<ref>{{cita publicación |títulu=How Green Is My Tower? |editorial=The New York Times |fecha=16 d'abril de 2006 |autor=Pogrebin, Robin}}</ref> L'agua d'agua ye recoyida y usada pal riego del parque y p'esfrecer la torre.<ref name="ar-June2006" /> Ente otres carauterístiques de diseñu sostenible, destaca'l que l'edificiu ta concebíu pa dexar la entrada de lluz natural a esgaya; el que'l consumu llétricu factúrase individualmente a los renteros p'afalalos a aforrar enerxía; el que'l vapor de la calefacción reutilizar pa xenerar lletricidá pa dellos sistemes del edificiu y l'usu de materiales reciclaos pal aislamientu y acabaos interiores.<ref>{{cita publicación |autor=DePalma, Anthony |títulu=At Ground Zero, Rebuilding With Nature in Mind |editorial=The New York Times |fecha=20 de xineru de 2004|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D03Y6D91539F933A15752C0A9629C8B63|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.nyas.org/snc/gallery.asp?exhibitID=25&page=2 |títulu=The Academy's New 'Green' Home | editorial=New York Academy of Science |fechaaccesu=1 de xunetu de 2007}}</ref> === Construcción === [[Ficheru:Wtc7 45th floor.jpg|thumb|Vista de la planta 45ª del 7 WTC, antes de ser modificada y arrendada pa les necesidaes de los renteros.]] La Corporación Tishman Construction de [[Nueva York]], empezó a trabayar nel nuevu 7 WTC en [[2002]], pocu dempués de que fueren retiraos los escombros. La restauración de la subestación llétrica Con Ed, yera una prioridá urxente pa suplir d'enerxía les demandes del [[Lower Manhattan|So Manhattan]].<ref name="nyt-20020411">{{cita publicación |autor=Dunlap, David W |títulu=21st-Century Plans, but Along 18th-Century Paths |editorial=The New York Times |fecha=11 d'abril de 2002|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9405Y4D91F3DF932A25757C0A9649C8B63|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> Por cuenta de que'l 7 WTC taba dixebráu de les 6.5 [[hectárea|hectárees]] del complexu [[World Trade Center]] y a que Larry Silverstein riquía de la sola aprobación de les autoridaes portuaries, la reconstrucción pudo avanzar rápido.<ref>{{cita publicación |títulu=Developer's Pace at 7 World Trade Center Upsets Some |editorial=The New York Times |fecha=31 de xineru de 2002 |autor=Bagli, Charles V|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C01Y4DD1F3AF932A05752C0A9649C8B63|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> El 7 WTC nun taba incluyíu nel plan orixinal del World Trade Center, fechu por Daniel Libeskind, pero foi diseñáu por [[Skidmore, Owings & Merrill]], so la direición de David Childs, qu'en gran manera rediseñó l'edificiu de la [[One World Trade Center|Freedom Tower]]. Una vegada rematada la subestación d'enerxía n'ochobre de 2003, los trabayos de la torre d'oficines avanzaron con rapidez. Un enfoque escepcional foi utilizáu al construyir el nuevu edificiu, yá que foi alzáu'l marcu d'acero antes d'añader el nucleu central de formigón. Gracies a ello, la reconstrucción amenorgar a unos pocos meses.<ref>{{cita publicación |títulu=Strategy for Seven World Trade Center Exceeds Expectations|autor=Post, Nadine M |editorial=Engineering News Record |fecha=12 de setiembre de 2005|url=http://archrecord.construction.com/news/wtc/archives/050912seven.asp|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> La construcción completar nel 2006, con un costu de 700 millones de dólares.<ref name="ar-June2006">{{cita publicación|títulu=Major Step at Ground Zero: 7 World Trade Center Opening|editorial=Architectural Record|fecha=17 de mayu de 2006|url=http://www.archrecord.construction.com/news/wtc/archives/060517opening.asp|fechaaccesu=17 de febreru de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080505011017/http://archrecord.construction.com/news/wtc/archives/060517opening.asp|fechaarchivu=5 de mayu de 2008}}</ref> Anque Silverstein recibió 861 millones de dólares del seguru del edificiu, tenía una delda [[hipoteca]]ria de 400 millones de dólares entá por saldar.<ref>{{cita publicación |autor=Herman, Eric |títulu=Non Tenants for New 7 WTC, Construction to Begin with Financing in Doubt |editorial=Daily News (New York) |fecha=31 de mayu de 2002}}</ref> El costu de la reconstrucción foi cubiertu con 475 millones de dólares del Liberty Bonds, qu'apurrió un financiamientu llibre d'impuestos p'ayudar a aguiyar la reconstrucción del baxu Manhattan. El dineru sobrante del seguru sirvió dempués pa cubrir otros gastos.<ref>{{cita publicación |url=http://www.nytimes.com/2006/07/12/realestate/12liberty.html?ex=1310356800&en=cf5291a4979664b2&ei=5090&partner=rssuserland&emc=rss |títulu=A Pot of Tax-Free Bonds for Post-9/11 Projects Is Empty |editorial=The New York Times |fecha=12 de xunetu de 2006|autor=Pristin, Terry|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> Creóse un nuevu parque triangular de 1.400 m², ente l'allongamientu de la cai Greenwich y West Broadway, diseñáu por David Childs con Ken Smith y el so colega Annie Weinmayr, de Ken Smith Landscape Architect. El parque consiste nuna plaza central, con una fonte, flanqueadas d'árboles [[liquidambar]] y arbustos [[buxus]].<ref>{{cita publicación |url=http://www.nyas.org/publications/updateUnbound.asp?updateID=66 |títulu=A Prism with Prose&nbsp;— Seven World Trade Center |autor=Collins, Glenn |fecha=July/August 2006 |publicación=Update Unbound |editorial=New York Academy of Science |fechaaccesu=17 de febreru de 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080225092859/http://www.nyas.org/publications/updateUnbound.asp?updateID=66 |archivedate=2008-02-25 }}</ref> Cuando la temporada camuda, los colores nel parque tamién camuden, apurriendo un complementu natural de les torres axacentes. Nel centru de la fonte, l'escultor [[Jeff Koons]] creó ''Balloon Flower (Rede)'', una obra con un espeyu enceráu d'aceru inoxidable que representa un globu torcíu en forma de flor.<ref>{{cita publicación |títulu=Luster of 7 World Trade Center Has Tattered Reminder of 9/11 |editorial=The New York Times |fecha=24 de mayu de 2006|autor=Dunlap, David W}}</ref> === Inauguración del Edificiu === L'edificiu foi inauguráu oficialmente la nueche del 23 de mayu de 2006, con un conciertu gratuitu nel qu'intervinieron [[Suzanne Vega]], [[Citizen Cope]], Bill Ware Vibes, Brazilian Girls, Ollabelle, Pharaoh's Daughter, Ronan Tynan (de Irish Tenors), y como convidáu especial, [[Lou Reed]].<ref>{{cita web |url=http://www.lowermanhattan.info/news/7_world_trade_center_50451.aspx |títulu=7 World Trade Center Opens with Musical Fanfare |editorial=Lower Manhattan Development Corporation (LMDC) |fecha=22 de mayu de 2006 |fechaaccesu=27 de xunetu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070809115805/http://www.lowermanhattan.info/news/7_world_trade_center_50451.aspx |fechaarchivu=9 d'agostu de 2007 }}</ref> Antes de l'apertura, en marzu de 2006, el frente del nuevu 7 WTC y l'antepar fueron usaos nel rodaxe de la película ''Perfect Stranger'', protagonizada por [[Halle Berry]] y [[Bruce Willis]].<ref>{{cita publicación|url=http://www.downtownexpress.com/de_149/undercover.html |títulu=Under Cover, Tower 7 is non 'Stranger' to fame |fecha=March 17–23 2006 |editorial=Downtown Express|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> [[Ficheru:Nyas lobby wtc7.jpg|thumb|left|300px|L'antepar de l'Academia de Ciencies de [[Nueva York]] na planta 40ª.]] Inauguráu l'edificiu, delles plantes altes entá ensin arrendar fueron usaes pa distintos eventos, como xintes de caridá, shows de moda y gales formales. Silverstein Properties dexó l'usu d'estos espacios pa esos eventos como mediu p'atraer persones a ver l'edificiu.<ref>{{cita publicación |url=http://www.nysun.com/article/54369?page_non=2 |títulu=The City's Hottest Event Space? Try 7 World Trade Center |autor=Birkner, Gabrielle |editorial=New York Sun |fecha=14 de mayu de 2007|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> Dende'l 8 de setiembre hasta'l 7 d'ochobre de 2006, pudo vese el trabayu del fotógrafu Jonathan Hyman, una esposición llibre llamada ''«An American Landscape»'' («Un paisaxe norteamericano»), auspiciada pola «World Trade Center Memorial Foundation» y el 7 WTC. Les fotografíes prinden la respuesta de la xente en Nueva York y al traviés de los Estaos Xuníos dempués del ataque del 11 de setiembre de 2001. La esposición tuvo llugar na planta 45ª, mientres l'espaciu permanecía llibre p'arrendar.<ref>{{cita press release |url=http://www.buildthememorial.org/site/DocServer/5th_Anniversary_Exhibitions.pdf?docID=1881 |formatu=pdf |títulu=WTC Memorial Foundation Announces Photography Exhibitions to Mark 5th Anniversary of 9/11 |editorial=World Trade Center Memorial Foundation |fecha=7 d'agostu de 2006 |fechaaccesu=17 de febreru de 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070927210512/http://www.buildthememorial.org/site/DocServer/5th_Anniversary_Exhibitions.pdf?docID=1881 |archivedate=2007-09-27 }}</ref> [[Ficheru:Wtc7-2006-0911.jpg|thumb|El 7 WTC en setiembre de [[2006]], pocos meses dempués de ser inauguráu.]] En marzu de 2007 el 60% del edificiu yá fuera arrendáu.<ref>{{cita publicación |url=http://www.ny1.com/ny1/content/index.jsp?stid=203&aid=62235 |títulu=9/11: Five Years Later: 7 World Trade Open For Business, Lacking Tenants |editorial=NY1 News |fecha=31 d'agostu de 2006 |autor=Spitz, Rebecca|fechaaccesu=17 de febreru de 2008}}</ref> En setiembre de 2006, ''Moody's'' robló un contratu d'arriendu de 15 plantes del 7 WTC, por un periodu de 20 años.<ref>{{cita publicación|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m3601/is_6_53/ai_n16776901|títulu=Moody's signs on dotted line at 7WTC|editorial=Real Ta Weekly|fecha=20 de setiembre de 2006|urlarchivu=https://archive.today/20120629223633/http://findarticles.com/p/articles/mi_m3601/is_6_53/ai_n16776901/|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}} Retrieved from findarticles.com on 2008-02-17.</ref><ref>{{cita publicación |url=http://gothamist.com/2006/06/20/pricey_midtown.php |títulu=Pricey Midtown Rents Mean Big Tenant for 7 WTC |fecha=20 de xunu de 2006 |editorial=Gothamist |fechaaccesu=17 de febreru de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080221134128/http://gothamist.com/2006/06/20/pricey_midtown.php |fechaarchivu=21 de febreru de 2008 }}</ref> Otros renteros del 7 WTC, a mayu de 2007, son ''ABN Amro'',<ref>{{cita publicación |títulu=Lower Manhattan: A Relative Bargain but Filling Up Fast |editorial=The New York Times |fecha=28 de febreru de 2007|autor=Pristin, Terry}}</ref> ''Ameriprise Financial Inc.'',<ref>{{cita press release|url=http://www.ameriprise.com/amp/global/press-center/press-release-45.asp|títulu=Ameriprise Financial to lease 20,000 SF at 7 WTC|editorial=AmeriPrise Financial|fecha=4 de xineru de 2006|fechaaccesu=17 de febreru de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080320064110/http://www.ameriprise.com/amp/global/press-center/press-release-45.asp|fechaarchivu=20 de marzu de 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080320064110/http://www.ameriprise.com/amp/global/press-center/press-release-45.asp|archivedate=2008-03-20}}</ref> ''Darby & Darby P.C.'',<ref>{{cita press release|url=http://www.darbylaw.com/news/news_detail.asp?id=1932|títulu=Darby & Darby P.C. to move headquarters to 7 WTC|editorial=Darby & Darby|fecha=24 d'agostu de 2006|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061106174551/http://www.darbylaw.com/news/news_detail.asp?id=1932|fechaarchivu=6 de payares de 2006}} Retrieved from 2006-11-06 internet archive.</ref> ''Mansueto Ventures LLC'', publicadores de negocios de Fast Company, la revista ''Inc.'',<ref>{{cita press release |url=http://goliath.ecnext.com/coms2/gi_0199-5604926/Mansueto-Ventures-Signs-Lease-at.html#abstract |títulu=Mansueto Ventures signs lease at 7 World Trade Center to become the first corporate tenant to locate its national headquarters in the building |editorial=Goliath |fecha=26 de xunetu de 2006 |fechaaccesu=17 de febreru de 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080321092121/http://goliath.ecnext.com/coms2/gi_0199-5604926/Mansueto-Ventures-Signs-Lease-at.html#abstract |archivedate=2008-03-21 }}</ref> y l'Academia de Ciencies de Nueva York.<ref>{{cita publicación |url=http://www.nyas.org/about/newsDetails.asp?newsID=210 |títulu=New York Academy of Sciences Signs Lease at 7 WTC |editorial=New York Academy of Sciences |fecha=16 d'avientu de 2005 |fechaaccesu=17 de febreru de 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080225104715/http://www.nyas.org/about/newsDetails.asp?newsID=210 |archivedate=2008-02-25 }}</ref> L'espaciu ocupáu por Mansueto Ventures foi diseñáu pa usar la máxima cantidá de lluz natural y tien un diseñu de planta llibre.<ref>{{cita publicación |títulu=An Open, Sunlit Space At 7 World Trade Center |url=http://www.nytimes.com/2007/05/13/realestate/commercial/13sqft.html?ex=1336708800&en=venza67d8a2y597df&ei=5088&partner=rssnyt&emc=rss |autor=Wilson, Claire |fecha=13 de mayu de 2007|fechaaccesu=17 de febreru de 2008 |editorial=The New York Times}}</ref> L'espaciu usáu pola Academia de Ciencies de [[Nueva York]] na 40ª planta, diseñáu por ''H³ Hardy Collaboration Architecture'', trabaya cola forma de paralelogramu del edificiu. Calteniendo'l diseñu verde de la torre, el NYAS usa materiales reciclaos en munchos muebles d'oficina, tien zones estremaes de calefacción y enfriamientu, y lluces que detecten el movimientu, apaeciendo automáticamente solo cuando hai persones presentes y afaciéndose d'alcuerdu a la salida del sol.<ref>{{cita llibru |títulu=The New York Academy of Sciences (brochure) |editorial=H³ Hardy Collaboration Architecture |autor=H³ Hardy Collaboration Architecture |añu=2007}}</ref> Silverstein Properties tien tamién oficines nel 7 WTC, espaciu usáu poles firmes d'arquiteutos ya inxenieros que trabayen nos edificios de la [[One World Trade Center|Freedom Tower]], [[Four World Trade Center|150 Greenwich Street]], [[Three World Trade Center|175 Greenwich Street]] y [[Two World Trade Center|200 Greenwich Street]].<ref>{{cita publicación |url=http://www.nytimes.com/2007/01/25/nyregion/25blocks.html?ex=157680000&en=53cdb254a428dd39&ei=5124&partner=permalink&exprod=permalink |títulu=What a View to Behold, And It's Really Something |editorial=The New York Times |fecha=25 de xineru de 2007 |autor=Dunlap, David W}}</ref><ref>{{cita publicación |títulu=Behind the Scenes, Three Towers Take Shape |editorial=The New York Times |fecha=18 de xineru de 2007 |autor=Dunlap, David W |url=http://www.nytimes.com/2007/01/18/nyregion/18blocks.html?ex=157680000&en=9ee0bb381409176f&ei=5124&partner=permalink&exprod=permalink}}</ref> En xunetu de 2007, los espacios entá disponibles yeren los diez plantes más altes y les plantes 35ª a la 37ª.<ref>{{Cita web |url=http://www.silversteinproperties.com/inner_page.aspx?id=5 |títulu=7 World Trade Center&nbsp;— Current Space Availabilities |editorial=Silverstein Properties |fechaaccesu=27 de xunetu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070706152534/http://www.silversteinproperties.com/inner_page.aspx?id=5 |fechaarchivu=6 de xunetu de 2007 }}</ref> == Ver tamién == * [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001]] * [[World Trade Center]] * [[1 World Trade Center|Freedom Tower]] * [[175 Greenwich Street]] * [[Combalechadures del 11-S]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == : {{commonscat|7 World Trade Center}} * [http://www.wtc.com/ World Trade Center] * [http://www.silversteinproperties.com/ Silverstein Properties] * [http://rememberbuilding7.org/ RememberBuilding7.org] {{traducíu ref|en|7 World Trade Center}} {{Tradubot|7 World Trade Center}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Atentaos del 11 de setiembre de 2001]] [[Categoría:World Trade Center]] [[Categoría:Rascacielos de Nueva York]] [[Categoría:Manhattan]] 5o1xvg0zh6ebul5f2sefi61ka9jzivw 0 167346 4379575 4379016 2025-06-26T10:06:45Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379575 wikitext text/x-wiki {{vehículu}} El '''Boeing B-52 Stratofortress''' ye un [[bombarderu estratéxicu]] [[avión subsónicu|subsónicu]] de llargu algame, propulsado por [[motor de reaición|motores de reaición]], fabricáu pola compañía d'[[Estaos Xuníos]] [[Boeing]] y que ta en serviciu na [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]] (USAF) dende 1955. A partir del llogru del contratu'l 5 de xunu de 1946, el ''B-52'' pasó por delles etapes de diseñu; dende'l primer prototipu d'[[ala (aeronáutica)|ala]] recta propulsado por seis motores [[turbohéliz]] hasta'l prototipu final ''YB-52'', d'[[ala en flecha]] y propulsado por ocho [[turborreactor]]es. L'avión realizó'l so [[primer vuelu]] el 15 d'abril de 1952 con [[Alvin M. Johnston|"Tex" Johnston]] como [[pilotu de pruebes]].<ref>{{cita web |url = http://www.boeing.com/history/chronology/chron08.html |títulu = The Boeing Logbook: 1952 - 1956. 15 April 1952 |fechaaccesu = 20 de febreru de 2010 |autor = Boeing |editorial = Boeing.com |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100313071509/http://www.boeing.com/history/chronology/chron08.html |fechaarchivu = 13 de marzu de 2010 }}</ref> El ''B-52 Stratofortress'' reemplazó gradualmente al [[Convair B-36]] ente 1955 y 1959. Anque foi construyíu pa portar [[arma nuclear|armes nucleares]] nes misiones de disuasión de la [[Guerra Fría]], y en participando nun gran númberu de guerres, el ''Stratofortress'' solamente llanzó municiones convencionales. Anguaño les sos capacidaes de bombardéu convencional son más importantes pa la consecución de los oxetivos de la USAF, pa los cualos la so gran radiu d'aición y capacidá de carga d'hasta 32 tonelaes d'armamentu probaron la so valía.<ref name="Fact Sheet" /> La USAF tuvo a los ''B-52'' en serviciu activu dende 1955, primeramente col [[Mandu Aereu Estratéxicu]]. En 1992, cola disolución d'esi mandu, tolos aviones fueron absorbíos pol [[Mandu de Combate Aereu]], y en 2009 pasaron a formar parte del acabante crear [[Mandu d'Ataque Global de la Fuercia Aérea]]. El so mayor rendimientu a velocidaes subsóniques elevaes y los sos costos d'operación relativamente baxos caltuvieron al ''B-52'' en serviciu a pesar de la llegada d'aviones más modernos con mires de reemplazalo, como l'esperimental [[North American XB-70 Valkyrie]], el [[supersónicu]] [[Rockwell B-1 Lancer]] y el [[avión furtivu|furtivu]] [[Northrop Grumman B-2 Spirit]]. En xineru de 2005, el ''B-52'' convertir na segunda aeronave, dempués del bombarderu británicu [[English Electric Canberra]], en cumplir 50 años en serviciu siguíu col so operador principal. En 2009, yá esistíen seis aviones formando parte d'esa llista de llonxevidá; los otros cuatro son el [[Tupolev Tu-95]] [[Xunión Soviética|soviéticu]],<ref>{{cita web |url= http://lenta.ru/articles/2007/07/19/la to95/ |títulu= Возвращение летающего медведя - La torna del "Osu Volador" [Tu-95] |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Ilya Kramnik |fecha= 19 de xunetu de 2007 |editorial= Lenta.ru |idioma= rusu }}</ref> y los estauxunidenses [[Lockheed C-130 Hercules]],<ref>{{cita web |url = http://www.lockheedmartin.com/data/assets/7317.pdf |títulu = C-130 Reaches Major Milestone (Páx. 3) |fechaaccesu = 20 de febreru de 2010 |autor = Joseph Y. Dabney / Service News: Lockheed Martin |fecha = 2004 |formatu = PDF |editorial = www.lockheedmartin.com/ams |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090326022117/http://www.lockheedmartin.com/data/assets/7317.pdf |fechaarchivu = 26 de marzu de 2009 }}</ref> [[Boeing KC-135 Stratotanker]],<ref>{{cita web |url= http://www.boeing.com/news/frontiers/archive/2006/july/i_history.pdf |títulu= The first KC-135 tanker aircraft rolled out 50 years ago this month |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Michael Lombardi / Boeing Frontiers |fecha= Julio de 2006 |formatu= PDF |editorial= Boeing.com |idioma= inglés }}</ref> y [[Lockheed U-2]].<ref>{{cita web |url= http://abcnews.go.com/Technology/story?id=3490523&page=1 |títulu= So high, so fast |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Jonathan Karl. ABC News |fecha= 17 d'agostu de 2007 |editorial= abcnews.go.com |idioma= inglés }}</ref> == Desarrollu == === Orixe === El 23 de payares de 1945, el [[Mandu de Loxística de la Fuercia Aérea]] estauxunidense (predecesor del actual [[Mandu de Material de la Fuercia Aérea]]) publicó les carauterístiques de rendimientu deseyaes pa un nuevu [[bombarderu estratéxicu]] «capaz de llevar a cabu la misión estratéxica ensin depender de bases avanzaes y entemedies controlaes per otros países».<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=206–207}}</ref> L'avión diba tener una tripulación de cinco homes amás de los artilleros de [[torreta]], y un sestu tripulante de relevu. Riquíase-y una velocidá de cruceru de 480 [[km/h]] a 10400 [[metros]] (34000 [[ft|pies]]) y un [[radiu de combate]] de 8000 [[km]]. L'armamentu diba consistir nun númberu ensin especificar de [[cañón automáticu|cañones]] de 20 [[mm]] y 4500 [[kg]] de [[bomba (esplosivu)|bombes]].<ref name="Knaack p. 207">{{cita Harvard|Knaack 1988|p=207}}</ref> El 13 de febreru de 1946, la [[Fuercia Aérea d'Estaos Xuníos]] emitió les invitaciones a llicitación pa eses especificaciones, cola consiguiente presentación de propuestes per parte de los fabricantes [[Boeing]], [[Consolidated Aircraft]], y [[Glenn L. Martin Company]].<ref name="Knaack p. 207" /> === Primeros diseños === [[Ficheru:Boeing B-52 Stratofortress evolution, part 1.png|thumb|300px|(1) Model 462 (1946),<br />(2) Model 464 y<br />(3) Model 464-35 (1948).]] El 5 de xunu de 1946, el ''Model 462'' de Boeing, un avión d'[[ala (aeronáutica)|ala]] recta propulsado por seis [[motor aeronáuticu|motores]] [[turbohéliz]] [[Lockheed J37|Wright T35]], un pesu brutu de 160000 kg y un radiu de combate de 5010 km, foi declaráu como'l vencedor del concursu.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=207–208}}</ref> El 28 de xunu del mesmu añu, Boeing recibió un contratu por 1,7 millones de [[US$|dólares]] (de 1946) pa construyir una [[maqueta]] a escala completa del nuevu avión y realizar la [[inxeniería]] y les pruebes preliminares. Sicasí, n'ochobre de 1946, la [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos|Fuercia Aérea]] empezó a espresar la so esmolición pol gran tamañu del avión y la so incapacidá pa cumplir colos requisitos de diseñu especificaos. Como respuesta, Boeing creó'l ''Model 464'', una versión más pequeña de cuatro motores con un pesu brutu de 105000 kg, que foi consideráu aceptable, pero namái por un curtiu periodu de tiempu.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|p=208}}</ref> Entós, en payares de 1946, el Subxefe d'Estáu Mayor del Aire pa Investigación y Desarrollu, el [[xeneral]] [[Curtis LeMay]], espresó'l deséu de que tuviera una velocidá de cruceru de 645 km/h, a lo que Boeing respondió con otru avión de 140000 kg. N'avientu d'esi añu, pidióse-y a Boeing que camudara'l so diseñu a un bombarderu cuatrimotor con una velocidá máxima de 645 km/h, un algame d'unos 19000 km, y con capacidá pa portar [[arma nuclear|armes nucleares]]. L'avión podría llegar a pesar un máximu de 220000 kg. Boeing respondió con dos modelos propulsados polos turbohéliz T35; el ''Model 464-16'', que yera un bombarderu puramente nuclear con una carga útil de 4500 kg, y el ''Model 464-17'', que yera un bombarderu de propósitu xeneral con una carga útil de 40000 kg. Debíu al costu acomuñáu a adquirir dos aviones especializaos, la Fuercia Aérea escoyó'l ''Model 464-17'' col alcuerdu de que podría ser afechu p'ataques nucleares.<ref name="Knaack p. 209">{{cita Harvard|Knaack|1988|p=209}}</ref> === Cambéu de los requisitos === [[Ficheru:Convair B-36 Peacemaker.jpg|thumb|[[Convair B-36|Convair B-36 "Peacemaker"]], modelu al que tenía que sustituyir el B-52.]] En xunu de 1947, los requerimientos militares fueron actualizaos y el ''Model 464-17'' yá nun cumplía con toos, nun tenía abondu algame. Faíase obviu pa la Fuercia Aérea que, inclusive con actualizaciones de rendimientu, el ''XB-52'' sería obsoleto yá nel momentu que entrara en producción y ufiertaría poca meyora sobre'l [[Convair B-36]], al que tendría de sustituyir. Como resultancia, tol proyeutu foi paralizáu mientres seis meses. Mientres esi tiempu, Boeing siguió perfeccionando'l diseñu llogrando como resultáu'l ''Model 464-29'' con una velocidá máxima de 730 km/h y un algame cercanu a los 8.500 quilómetros (5000 milles).<ref name="Knaack p. 210">{{cita Harvard|Knaack|1988|p=210}}</ref> En setiembre de 1947, convocóse'l Comité de Bombardéu Pesáu (''Heavy Bombardment Committee'') pa determinar los requerimientos de rendimientu pa un bombarderu nuclear. Formalizaos el 8 d'avientu de 1947, estos ciscaben una velocidá máxima d'unos 800 km/h y un algame d'unos 13000 km, muncho más allá de les capacidaes del ''464-29''.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=210–211}}</ref> {{Imaxe múltiple | posición_tabla = left | direición = horizontal | títulu= Propuestes d'[[ala volante]] | semeya1 = XB-35.jpg | anchu1 = 150 | testu1 = [[Northrop YB-35]]. | semeya2 = YB49-2 300.jpg | anchu2 = 135 | testu2 = [[Northrop YB-49]]. }} La cancelación total del contratu de Boeing el 11 d'avientu de 1947 evitar por un pidimientu del so presidente [[William McPherson Allen]],<ref name="Knaackp212">{{cita Harvard|Knaack|1988|p=212}}</ref> y en xineru de 1948, Boeing recibió instrucciones d'esplorar a xeitu les innovaciones teunolóxiques recién, incluyendo'l [[reabastecimiento en vuelu]] y el [[ala volante]]. Viendo la poca estabilidá y los problemes de control que [[Northrop Corporation|Northrop]] esperimentara colos sos prototipos de bombarderu de tipo ala volante [[Northrop YB-35|YB-35]] y [[Northrop YB-49|YB-49]], Boeing aportunó nun avión convencional, y n'abril de 1948 presentó una propuesta de 30 millones de dólares (de 1948) pal diseñu, la construcción, y les pruebes de dos prototipos ''Model 464-35''. Nueves revisiones de les especificaciones mientres 1948 dieron como resultáu un avión con una velocidá máxima de 825 km/h a 10700 m (35000 pies), un algame de 11125 km, y un pesu brutu de 125000 kg incluyendo los 4500 kg de bombes y los 75225 [[llitru|llitros]] de combustible.<ref name="knaack p213">{{cita Harvard|Knaack|1988|p=213}}</ref> {{clear}} === Incorporación de los motores de reaición === [[Ficheru:Boeing B-47E Stratojet 51-2394.jpg|thumb|left|200px|[[Boeing B-47 Stratojet]], modelu nel que se basó'l B-52.]] [[Ficheru:Boeing B-52 Stratofortress evolution, part 2.png|thumb|300px|(4) Model 464-49 (1949),<br />(5) Model 464-67 / XB-52 / YB-52 y<br /> (6) B-52A (1952).]] En mayu de 1948 el Mandu de Material pidió a Boeing qu'incorporara nel diseñu l'enantes refugáu, pero agora más eficiente, [[motor de reaición]]. Esto dio llugar al desenvolvimientu d'otra revisión del proyeutu de Boeing. En xunetu de 1948 el ''Model 464-40'' substituyó los turbohélices por [[turborreactor]]es [[Westinghouse J40]].<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=214–215}}</ref> Sicasí, el 21 d'ochobre de 1948, díxose-y a Boeing que creara un avión dafechu nuevu usando los turborreactores un pocu más modernos [[Pratt & Whitney J57]]. El 25 d'ochobre, los inxenieros de Boeing ellaboraron la propuesta pal modelu ''464-49'' acompañada d'una maqueta tallada a mano.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|p=215}}</ref> El nuevu diseñu foi construyíu sobre'l diseñu básicu del [[B-47 Stratojet]] con [[ala en flecha]] de 35°, ocho motores montaos por pareyes en cuatro soportes subalares, y [[tren d'aterrizaxe]] principal de cuádruple biciclu con dos ruedes adicionales so l'ala.<ref name="GS B-52D">{{cita web |url= http://www.globalsecurity.org/wmd/systems/b-52d.htm |títulu= B-52D |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= John Pike. Global Security |editorial= GlobalSecurity.org |idioma= inglés }}</ref> Prevíase que l'avión superara toles especificaciones del diseñu.<ref name="knaack p215-6">{{cita Harvard|Knaack|1998|pp=215–216}}</ref> Anque la inspeición de la maqueta a tamañu completu n'abril de 1949 foi polo xeneral favorable, l'algame convertir de nuevu nuna esmolición, una y bones los turborreactores J40 y J57 teníen un consumu de combustible escesivu. === La decisión final === [[Ficheru:X-B52 Ground.jpg|thumb|200px|left|Prototipu XB-52 na pista de vuelu ([[X-4 Bantam]] delantre, [[B-36]] detrás).]] A pesar de falase d'otra revisión d'especificaciones o inclusive un concursu de diseñu completu ente los fabricantes d'aviones, el xeneral LeMay, agora a cargu del Mandu Aereu Estratéxicu, aportunó en que'l rendimientu nun debía trate comprometíu por cuenta de los retrasos nel desenvolvimientu de los motores.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=217–218}}</ref> Nun últimu intentu p'aumentar l'algame, Boeing creó'l modelu más grande ''464-67'', indicando qu'una vegada en producción l'algame podía ser amontáu entá más con subsiguientes cambeos.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|p=218}}</ref> Dempués de delles intervenciones direutes de LeMay,<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=217–219}}</ref> el 14 de febreru de 1951 concedióse-y a Boeing un contratu pa la producción de 13 aviones ''B-52A'' y 17 ''pods'' de reconocencia (un ''pod'' ye una carcasa desmontable que contién dalgún tipu de dispositivu que se-y acopla a l'aeronave, nesti casu incluyiría cámares de reconocencia).<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|p=219}}</ref> L'últimu cambéu importante nel diseñu, tamién por insistencia del xeneral LeMay, foi la sustitución de los asientos en [[tándem]] con [[cabina de burbuya]] con marcos del estilu [[B-47]] por una [[cabina de vuelu|cabina]] más convencional d'asiento lado a llau qu'amontaría la efeutividá del copilotu y amenorgaría la fatiga de la tripulación.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|p=221}}</ref> Esti cambéu afectaría a los aviones de producción yá que los prototipos ''XB-52'' calteníen la configuración de cabina orixinal.<ref>{{cita Harvard|Cooke|1956|pp=24–28}}</ref> {{clear}} === Primer vuelu y pruebes colos prototipos === [[Ficheru:YB-52sideview.jpg|thumb|200px|Avión de pruebes YB-52, con [[cabina de burbuya]] similar a la del [[B-47 Stratojet]].]] Les pruebes en tierra realizaes el 29 de payares de 1951 sobre'l prototipu ''XB-52'' provocaron un fallu del sistema neumáticu del avión mientres unes comprobaciones a máxima presión, que tuvo como resultáu una esplosión qu'estropió gravemente'l cantu de fuga de l'ala. El prototipu foi devueltu a la nave de producción pa ser reparáu. Por culpa d'esti percance siguió probándose col ''YB-52'', el segundu ''XB-52'' modificáu con más equipamientu operacional, y realizó el so [[primer vuelu]] el 15 d'abril de 1952.<ref name="Donald">{{cita Harvard|Donald|1997|pp=161-162}}</ref> Foi un vuelu de 2 hores y 21 minutos dende [[Renton Municipal Airport|Renton Field]] en [[Renton]], [[Washington (estáu)|Washington]], hasta la [[Base de la Fuercia Aérea Larson]] (nel mesmu estáu) col [[pilotu de pruebes]] de Boeing [[Alvin M. Johnston|Alvin M. "Tex" Johnston]] y el [[teniente coronel]] de la Fuercia Aérea [[Guy M. Townsend]].<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|p=222}}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.vectorsite.net/avb52_1.html#m1 |títulu = B-52 Evolution - B-52 Origins |fechaaccesu = 20 de febreru de 2010 |autor = Greg Goebel |fecha = 1 de xunetu de 2009 |editorial = VectorSite.net |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100113214826/http://www.vectorsite.net/avb52_1.html#m1 |fechaarchivu = 13 de xineru de 2010 }}</ref> El ''XB-52'', una vegada reparáu, siguió los sos pasos el 2 d'ochobre de 1952. El desenvolvimientu completu, incluyendo 670 díes nel [[túnel de vientu]] y 130 díes de comprobaciones aerodinámiques y aeroelásticas, remató coles [[pruebes en vuelu]] ensin problemes. Animada, la Fuercia Aérea amontó'l so pidíu a 282 bombarderos ''B-52''.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|p=229}}</ref> Diseñar el B-52 riquiera tres millones d'hores d'inxeniería (cuando'l [[B-29 Superfortress]] por casu namái precisara 153.000 hores).<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|p=227}}</ref> === Competidores === [[Ficheru:Convair YB-60 side top view (SN 49-2676) 061102-F-1234P-002.jpg|thumb|200px|left|[[Convair YB-60]], competidor non oficial del B-52.]] El competidor non oficial del ''B-52'' por un contratu cola Fuercia Aérea foi'l [[Convair YB-60]], que yera una evolución del [[Convair B-36]] con [[ala en flecha]] y dafechu propulsado por [[motor de reaición|motores de reaición]]. La propuesta de Convair yera sustancialmente más barata que la de Boeing, yá que implicaba'l cambéu d'un diseñu yá esistente en llugar d'empezar dende cero. Al igual que'l ''B-52'', yera propulsado por ocho motores [[turborreactor]]es [[Pratt & Whitney J57|Pratt & Whitney J57-P-3]] montaos por pareyes en cuatro soportes subalares suspendíos so l'ala. El ''Convair YB-60'' realizó'l so [[primer vuelu]] el 18 d'abril de 1952, pilotáu por [[Beryl Erickson]]. L'avión de Convair foi batíu pol ''Boeing YB-52'' nel primer vuelu al consiguir volar tres díes antes, pero puestu rescampló que tamién perdería dellos otros concursos contra'l bombarderu de Boeing. El ''YB-60'' yera aproximao 160 [[km/h]] más lentu que'l ''YB-52'' y tamién tenía severos problemes de manexu. La única ventaya yera que podía tresportar una carga de bombes más pesada (32,6 [[tonelada|t]] contra les 19,5 t del ''YB-52'') pero la capacidá extra apurrida nun convenció a encomalo Aérea por cuenta de los otros inconvenientes (darréu los cambeos denominaos ''Big Belly'' amontaríen la carga de bombes del ''B-52'' hasta más de 27 tonelaes). Arriendes d'ello, el ''YB-60'' foi atayáu'l 20 de xineru de 1953 y nun interfirió na entrada en producción del ''B-52''.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988}}</ref> {{clear}} === Entrada en producción === [[Ficheru:B-52A.jpg|thumb|200px|Boeing B-52A (<abbr title="Númberu de serie">N.S.</abbr> ''52-001'') en vuelu, yá con cabina convencional.]] De los trelce ''B-52A'' pidíos solamente construyéronse trés. Fueron devueltos a Boeing, y usaos nel so programa de pruebes.<ref name="knaackp230">{{cita Harvard|Knaack|1988|p=230}}</ref> El 9 de xunu de 1952 el contratu de febreru de 1951 foi actualizáu pa pidir l'avión baxu nueves especificaciones. Los diez aviones restantes completáronse como ''B-52B'' y foi'l primer modelu n'entrar en serviciu.<ref name="knaackp230" /> La ceremonia de presentación (''roll out'') foi'l 18 de marzu de 1954, nella'l xefe d'estáu mayor de la Fuercia Aérea, el xeneral [[Nathan Farragut Twining]] dixo: {{cita|«El [[mosquete llargu]] foi la gran arma del so día. ...Anguaño esti ''B-52'' ye'l mosquete llargu de la era del aire».<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=229–230}}</ref>}} El ''B-52'' pasó por dellos cambeos de diseñu que fixeron que fuera producíu en distintes variantes, dende'l modelu ''A'' hasta'l ''H'', mientres los sos 10 años de fabricación. A los aviones esistentes fueron aplicándose-y numberosos programes d'actualización p'ameyorar les sos capacidaes. == Diseñu == === Carauterístiques xenerales === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | títulu= [[Aterrizaxe con vientu cruzáu]] | semeya1 = XB-52 crab landing.jpg | anchu1 = 182 | semeya2 = Crosswind landing crab-notext (inverted).svg | anchu2 = 250 | testu = XB-52 Stratofortress realizando un [[aterrizaxe con vientu cruzáu|aterrizaxe de cámbaru]], cola cabina apuntando escontra la direición na que vien el vientu pero col [[tren d'aterrizaxe]] alliniáu na direición de la pista. }} El ''B-52'' ye un bombarderu pesáu de llargu algame que puede llevar a cabu varios tipos de misiones. Trátase d'un avión con [[ala en flecha]] de 35°, ocho [[motor de reaición|motores de reaición]] montaos por pareyes en cuatro soportes subalares, y [[tren d'aterrizaxe]] principal de cuádruple biciclu con dos ruedes adicionales so l'ala. Una carauterística notable del tren d'aterrizaxe ye la capacidá de xirar el tren principal hasta 20° con al respective de la llinia central del avión p'aumentar la seguridá mientres [[aterrizaxe]]s con [[vientu cruzáu]].<ref name="GS B-52D" /> Ye capaz de volar a altes [[vuelu subsónicu|velocidaes subsóniques]] a [[altitú]]es d'hasta 15 [[km]]. Puede portar armamentu convencional empuestu de precisión o [[Armamentu nuclear|nuclear]] con capacidá d'algame a nivel mundial.<ref name="factsheet">{{cita web |url= http://www.af.mil/information/factsheets/factsheet.asp?id=83 |títulu= B-52 Stratofortress |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= U.S. Air Force |fecha= Ochobre de 2009 |editorial= AF.mil |idioma= inglés }}</ref> Nun conflictu convencional, el ''B-52'' puede llevar a cabu [[bombardéu estratéxicu|ataques estratéxicos]], [[sofitu aereu cercanu]], [[interdicción aérea]], ofensives aérees y operaciones marítimes. L'usu del [[reabastecimiento en vuelu]] fai que'l ''B-52'' tenga un algame namái llindáu pola aguantadera de la tripulación. Ensin el repostaxe en vuelu, el so radiu d'aición ye d'unos 14000 km. Ye altamente efeutivu cuando s'usa pa vixilancia marítima, pudiendo asistir a l'[[Armada de los Estaos Xuníos|Armada]] n'operaciones [[antibuque]] y allugamientu de mines. Dos aviones ''B-52'', en dos hores, pueden monitorizar hasta 364000 quilómetros cuadraos de superficie oceánica.<ref name="factsheet" /> Los pilotos usen [[gafes de visión nocherniega]] p'ameyorar la so visión na nueche; estes apurren mayor seguridá mientres les operaciones de [[Afechu al perfil del terrenal|vuelu a baxu nivel]] amontando l'habilidá del pilotu pa ver bien el terrén, evitar los radares enemigos y ver otres aeronaves nuna redolada ensin lluces.<ref name="factsheet" /><ref>{{cita web |url = http://www.fas.org/programs/ssp/man/uswpns/air/bombers/b52.html |títulu = B-52 Stratofortress |fechaaccesu = 20 de mayu de 2010 |autor = Federation of American Scientists |editorial = FAS.org |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100421105942/http://www.fas.org/programs/ssp/man/uswpns/air/bombers/b52.html |fechaarchivu = 21 d'abril de 2010 }}</ref> === Actualizaciones y cambeos === [[Ficheru:Boeing B-52H Aspect ratio.jpg|thumb|250px|Vista cimeru d'un B-52H Stratofortress.]] En payares de 1959, el Mandu Aereu Estratéxicu empecipió'l programa de cambéu ''Big Four'' (tamién conocíu como ''Modification 1000'') pa tolos ''B-52'' operacionales sacante para los últimos modelos ''B''. El programa foi completáu en 1963.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=252–254}}</ref> Los cuatro cambeos fueron: # Capacidá pa realizar [[interdicción aérea]] [[tou tiempu]] a baxa altitú (per debaxo de los 150 metros) como respuesta a les meyores en [[misil antiaéreo|defenses de misiles]] de la [[Xunión Soviética]]. Envalorábase que los vuelos a baxa cota aceleraren siquier 8 vegaes la fatiga estructural de los aparatos, riquiendo costosos arreglos p'aumentar la vida de serviciu. # Capacidá pa llanzar misiles nucleares de llargu algame [[AGM-28 Hound Dog]]. # Capacidá pa llanzar [[señuelos]] [[ADM-20 Quail]]. # Un avanzáu equipu de [[contramedidas electróniques]]. La capacidá pa portar hasta 20 misiles nucleares [[AGM-69 SRAM]] foi añadida a los modelos ''G'' y ''H'' a partir de 1971.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=277–278}}</ref> Les fugues de combustible debíu al deterioru de les abrazaderes Marman siguieron afectando a toles variantes del ''B-52''. Con esti fin, los aviones fueron sometíos a los programes ''Blue Band'' (1957), ''Hard Shell'' (1958), y ''QuickClip'' (1958). Esti postreru fornió correes de seguridá que torguen una perda de combustible catastrófica en casu de que falle una abrazadera.<ref name="Knaack leaks">{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=266–267}}</ref> Los continuos problemes cola [[aviónica]] avanzada encetar nel programa ''Jolly Well'', completáu en 1964, qu'ameyoró componentes del [[Ordenador electrónicu|ordenador]] de terrén y l'ordenador navegacional de bombardéu AN/ASQ-38. L'actualización MADREC (''Malfunction Detection and Recording'') fornió un sistema de rexistru y detección de funcionamientos defectuosos na mayoría de los aviones esistentes en 1965. Ésti podía detectar fallos en aviónica y en sistemes d'ordenadores d'armes, y foi esencial pa la monitorización de los misiles Hound Dog. La capacidá de [[contramedidas electróniques]] del ''B-52'' foi ampliada colos programes ''Rivet Rambler'' (1971) y ''Rivet Ace'' (1973).<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=279–280}}</ref> ==== Cambeos estructurales ==== [[Ficheru:Boeing B-52 with no vertical stabilizer.jpg|thumb|250px|Un B-52H (N.S. 61–023), configuráu nesi momentu como [[bancu de pruebes]] pa investigar fallos estructurales, sigui volando dempués de perder el so [[estabilizador vertical]] por una turbulencia severa'l 10 de xineru de 1964. Aterrizó ensin problemes y siguió en serviciu hasta 2008.]] La [[Fatiga de materiales|fatiga estructural]], agravada pol cambéu a misiones de baxa altitú, foi tratada per primer vegada a principios de los [[años 1960]] por aciu el programa de tres fases ''High Stress'', en que s'arreyó a los aviones cuando llegaben a les 2000 hores de vuelu.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=254–255}}</ref> Esto foi siguíu d'una estensión de vida de serviciu de 2000 hores pa dellos aparatos escoyíos en 1966-1968, y l'estensu cambéu de revestimiento ''Pacer Plank'' completáu en 1977.<ref name="knaack p259">{{cita Harvard|Knaack|1988|p=259}}</ref><ref name="var 2 p101">Lake ''International Air Power Review'' Branu 2003, p. 201.</ref> El [[depósitu integral]] introducíu nos modelos ''G'' y ''H'' yera entá más susceptible a la fatiga por cuenta de qu'esperimentaba un 60% más de tensiones mientres el vuelu que l'[[ala (aeronáutica)|ala]] antigua. Les ales fueron modificaes en 1964 sol programa ''ECP 1050''.<ref name="knaack276-77">{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=276–277}}</ref> Este foi siguíu d'una sustitución de [[llargueru de fuselaje|llargueros]] y recubrimientu (''ECP 1185'') en 1966, y del programa ''B-52 Stability Augmentation and Flight Control'' (''ECP 1195'') en 1967 p'aumentar la estabilidá de l'aeronave.<ref name="knaack276-77" /> ==== Sistema de visión electro-ópticu (EVS) y misiles de cruceru ==== {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | semeya1 = МАКС-2007-ЗВГ-014.jpg | anchu1 = 202 | testu1 = Sensores de la parte frontera del B-52H. | semeya2 = AGM-129A - 2006 0306 b52 2lg.jpg | anchu2 = 193 | testu2 = 6 [[misil de cruceru|misiles de cruceru]] [[AGM-129 ACM]] nos [[puntu de anclaje|soportes]] subalares d'un B-52. }} Col fin d'ameyorar la capacidá d'operar de forma segura a baxu nivel mientres el día y la nueche, incorporóse'l [[sistema de visión electro-ópticu]] (EVS) AN/ASQ-151 a los ''B-52G'' y ''H'' ente 1972 y 1976, consistente nun sistema de sensores [[infrarroxu de barríu fronteru]] (FLIR) y [[televisión de baxu nivel de lluz]] (LLLTV) montaos nunos salientes sol morru.<ref name="Willis pt 2 p41-3">Willis ''Air Enthusiast'' Payares/Avientu 2005, pp. 41-43.</ref> Con mires de ameyorar entá más la capacidá ofensiva de los ''B-52'', decidió afaéselo pal usu de [[misil de cruceru|misiles de cruceru]] lanzables dende l'avión (ALCM poles sos sigles n'[[Idioma inglés|inglés]]; ''Air Launched Cruise Missiles''). Dempués de probar tanto'l [[AGM-86 ALCM]] sofitáu pola Fuercia Aérea como'l [[BGM-109 Tomahawk]] sofitáu pola [[Armada de los Estaos Xuníos|Armada]], escoyóse'l AGM-86B pa ser utilizáu pol ''B-52'' (y finalmente pol [[Rockwell B-1 Lancer]]). Fueron modificaos un total de 194 aviones ''B-52G'' y ''H'' pa poder portar 12 misiles AGM-86 en [[puntu de anclaje|pilonos subalares]], y 82 ''B-52H'' fueron modificaos una vegada más pa poder llevar otros 8 misiles nuna danzadera rotativa dientro de la bodega de bombes de l'aeronave. Col fin de cumplir los requisitos del [[Alcuerdos SALT|tratáu SALT II]] sobre aviones armaos con misiles de cruceru, los ''B-52G'' armaos con misiles de cruceru fueron modificaos con un carenado de encastre alar distintivu por que los satélites de reconocencia identificar fácilmente. Como s'asumió que tolos ''B-52H'' fueron modificaos, esti modelu nun riquir cambeos visuales adicionales.<ref name="Willis pt 2 p44-5">Willis ''Air Enthusiast'' Payares/Avientu 2005, pp. 44-45.</ref> En 1990 entró en serviciu'l misil de cruceru con [[teunoloxía furtiva|capacidá furtiva]] [[AGM-129 ACM]]. Anque nun principiu taba previstu que reemplazara al AGM-86, el so altu costu y el final de la [[Guerra Fría]] supunxeron la parada de la so producción dempués de namái 450 unidaes fabricaes. A diferencia del AGM-86, del AGM-129 nun se construyeron versiones convencionales (non nucleares).<ref name="Warrior p65-6">{{cita Harvard|Dorr|1996|pp=65–66}}</ref> ==== Propuesta de remotorización ==== {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | semeya1 = Photo of two engines during maintenance work at a Boeing B-52.jpg | anchu1 = 195 | testu1 = Operaciones de caltenimientu de los motores [[TF33]] d'un B-52H. | semeya2 = B52.inflight.arp.jpg | anchu2 = 200 | testu2 = B-52H desapegando na exhibición [[Royal International Air Tattoo]] de [[2006]], en [[RAF Fairford]], [[Inglaterra]]. }} Boeing suxirió remotorizar la flota de ''B-52H'' col [[Rolls-Royce RB211|Rolls-Royce RB211 534Y-4]], dende los motores del diseñu orixinal [[Pratt & Whitney J57]] nos primeros modelos, tratar de sustituyir los ocho nuevos motores [[Pratt & Whitney TF33]] (con un [[emburrie]] total de 8 × 17000 [[Llibra (unidá de fuercia)|lbf]]) por cuatro motores ''RB211'' (con un emburrie total de 4 × 37400 lbf). Llogrando una medría de potencia del 18% con al respective de los actuales, los motores [[Rolls-Royce]] amontaríen l'algame y la carga útil de los aviones y amás amenorgaríen el consumu de combustible significativamente. Sicasí, el costu del proyeutu podría ser eleváu y non pudo realizase, l'avión inda caltién el diseñu orixinal de 8 motores. La so consecución tendría un costu averáu de 2560 millones de [[US$|dólares]] (36 millones × 71 aviones). El cálculu envaloráu fechu por Boeing foi de 4700 millones de dólares, sicasí un estudiu de la propuesta fechu pola [[Government Accountability Office]] (GAO) concluyó que costaría 1300 millones de dólares más que caltener los motores esistentes.<ref>{{cita web |url= http://www.globalsecurity.org/wmd/systems/b-52-upgrade.htm |títulu= B-52 Stratofortress Upgrades |fechaaccesu= 21 de febreru de 2010 |autor= John Pike. Global Security |editorial= GlobalSecurity.org |idioma= inglés }}</ref> El mayor costu foi atribuyíu a un importante gastu en contratación por adelantao, cambéu de ferramientes, y al mayor costu de caltenimientu de los motores RB211. L'estudiu de la GAO darréu foi aldericáu nun informe de la Defense Sciences Board (DSB) en 2003,<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |url = http://www.aviationweek.com/aw/generic/story_generic.jsp?channel=aerospacedaily&id=news/b5207073.xml |títulu = Air Force Widens Review Of B-52 Re-Engining Options |fechaaccesu = 21 de febreru de 2010 |autor = Stephen Trimble |fecha = 7 de xunetu de 2003 |editorial = Aviation Week |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20111202175755/http://www.aviationweek.com/aw/generic/story_generic.jsp?channel=aerospacedaily&id=news%2Fb5207073.xml |fechaarchivu = 2011-12-02 }} |2=http://www.aviationweek.com/aw/generic/story_generic.jsp?channel=aerospacedaily&id=news%2Fb5207073.xml |bot=InternetArchiveBot }}</ref> y revisáu en 2004, identificando numberosos errores na evaluación previa de la propuesta de Boeing. L'informe de la DSB pidió a encomalo Aérea que camudara los motores del avión ensin demoranza, y amás declaró que'l programa aforraría fondos, amenorgaría les emisiones de gases d'[[efeutu ivernaderu]], y amontaría l'algame y l'autonomía del avión, doblando los resultaos del estudiu del programa lleváu a cabu en 2003.<ref>{{cita web |url= https://books.google.com/books?id=WALxYEFTnX0C&printsec=frontcover&dq=Defense+Science+Board+Task+Force+on+B-52H+Re-Engining&source=bl&ots=9y0giABXhh&sig=f4HZlVqdVAeOOOVhUFNHsk82b1s&hl=es&ei=Q46BS4_do4av4QbdvJjgBg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CAsQ6AEwAA#v=onepage&q=&f=false |títulu= Defense Science Board Task Force on B-52H Re-Engining |fechaaccesu= 21 de febreru de 2010 |autor= Departamentu de Defensa d'Estaos Xuníos |fecha= Xunu de 2004 |idioma= inglés }}</ref> Aun así, la remotorización entá nun foi aprobada. [[Ficheru:B52 landing with drogue chute.jpg|thumb|230px|Nesti B-52H aterrizando con un [[paracaíes de frenáu]] puede vese el ''pod'' [[LITENING]] nun [[puntu de anclaje|soporte subalar]] ente los motores de la so ala derecha.]] ==== Pod LITENING ==== En 2007 el ''B-52H'' foi forníu col [[pod de busca d'oxetivos LITENING]], dispositivu encargáu d'amontar la eficacia en combate del avión mientres el día, la nueche y so condiciones atmosfériques desfavorables, nel ataque a oxetivos terrestres con una variedá d'armes so empuestu [[láser]] a distancia. Amás cola ayuda del sensor [[infrarroxu de barríu fronteru]] (FLIR) d'alta resolución pa llograr la visualización del rangu [[infrarroxu]] del [[espectru electromagnéticu]] y de la cámara [[CCD (sensor)|CCD]], pa llograr imáxenes del oxetivu na parte visible del espectru, esta teunoloxía tamién podría utilizase pa tresmitir en tiempu real pa redes de comunicaciones terrestres y axencies gubernamentales, p'axuntar información d'intelixencia del [[campu de batalla]], evaluar daños nel campu de batalla, evaluar actividaes terroristes y actividá de la llucha contra les drogues, aumentando les capacidaes y usos del avión per dellos años más.<ref>{{cita web |url = http://wstiac.alionscience.com/pdf/eNews_WSMR_041808.pdf |títulu = Upgraded B-52 Still on Cutting Edge |fechaaccesu = 21 de febreru de 2010 |autor = David Hopper |fecha = 31 de marzu de 2008 |formatu = PDF |editorial = WSTIAC |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110707111918/http://wstiac.alionscience.com/pdf/eNews_WSMR_041808.pdf |fechaarchivu = 7 de xunetu de 2011 }}</ref> === Costos === Na siguiente tabla amuésase'l costu de desenvolvimientu de los prototipos; los costos de producción de cada variante del ''B-52'' estremaos en dellos aspeutos, que sumaos dan el [[costu de despegue]] del modelu; y a lo último, el costu de caltenimientu per cada hora de vuelu. Los costos tán en [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares d'Estaos Xuníos]] averaos de 1955 y nun fueron afechos pola inflación.<ref name="knaack">{{cita Harvard|Knaack|1998}}</ref> <center> {|{{tablaguapa}} style="font-size:90%; clear:right" ! !XB-52 / YB-52 !B-52A !B-52B !B-52C !B-52D !B-52Y !B-52F !B-52G !B-52H |- |'''Costu d'investigación<br />y desenvolvimientu unitariu''' |100 millones | | | | | | | | |- |'''[[Estructura d'aeronave|Estructura]]''' | |align="right"|26.433.518 |align="right"|11.328.398 |align="right"|5.359.017 |align="right"|4.654.494 |align="right"|3.700.750 |align="right"|3.772.247 |align="right"|5.351.819 |align="right"|6.076.157 |- |'''[[Motor aeronáuticu|Motores]]''' | |align="right"|2.848.120 |align="right"|2.547.472 |align="right"|1.513.220 |align="right"|1.291.415 |align="right"|1.256.516 |align="right"|1.787.191 |align="right"|1.427.611 |align="right"|1.640.373 |- |'''[[Electrónica]]''' | |align="right"|50.761 |align="right"|61.198 |align="right"|71.397 |align="right"|68.613 |align="right"|54.933 |align="right"|60.111 |align="right"|66.374 |align="right"|61.020 |- |'''[[Armamentu]]''' | |align="right"|47.874 |align="right"|482.284 |align="right"|293.346 |align="right"|548.353 |align="right"|931.665 |align="right"|862.839 |align="right"|840.000 |align="right"|1.501.422 |- |'''[[Artillería]]''' | |align="right"|9.193 |align="right"|11.520 |align="right"|10.983 |align="right"|17.928 |align="right"|4.626 |align="right"|3.016 |align="right"|6.809 |align="right"|6.804 |- |'''[[Costu de despegue]]'''<br />(costu ''flyaway'') | |align="right"|28.380.000 |align="right"|14.430.000 |align="right"|7.240.000 |align="right"|6.580.000 |align="right"|5.940.000 |align="right"|6.480.000 |align="right"|7.690.000 |align="right"|9.290.000 |- |'''Costu de caltenimientu<br />per hora de vuelu''' | |align="right"| |align="right"| |align="right"| |align="right"| |align="right"|925 |align="right"|1.025 |align="right"|1.025 |align="right"|1.182 |} </center> == Variantes == {| {{tablaguapa}} align="right" style="text-align:center; background:#faf5ff; margin-left:1em; margin-right:0" |+ Númberu d'aviones producíos<ref name="Total #" /> ! Variante !! Producíos !! Entrada en serviciu |- | XB-52|| 2 || Prototipos |- | YB-52|| 1 XB-52 redesignado || |-bgcolor="#f5faff" | B-52A || 3 || |-bgcolor="#f5faff" | NB-52A || 1 B-52A modificáu || |- | B-52B || 50 || 29 de xunu de 1955 |- | RB-52B || 27 B-52B modificaos || |- | NB-52B || 1 B-52B modificáu || |-bgcolor="#f5faff" | B-52C || 35 || Xunu de 1956 |- | B-52D || 170 || Avientu de 1956 |-bgcolor="#f5faff" | B-52Y || 100 || Avientu de 1957 |- | B-52F || 89 || Xunu de 1958 |-bgcolor="#f5faff" | B-52G || 193 || 13 de febreru de 1959 |- | B-52H || 102 || 9 de mayu de 1961 |-bgcolor="#f5faff" | '''Total''' || 744 producíos || |} El ''B-52'' pasó por dellos cambeos de diseñu y variantes mientres les sos 10 años de producción.<ref name="knaack" /> Fabricáronse un total de 744 exemplares, el postreru n'ochobre de 1962.<ref name="Baugher - Service B-52H"/> === B-52A === De la primer versión de producción, el ''B-52A'', namái se construyeron tres aviones, y toos fueron emprestaos a Boeing pa les [[prueba en vuelu|pruebes en vuelu]].<ref name="Donald" /> El modelu de producción ''B-52A'' difier de los prototipos en dellos aspeutos. La seición delantera del [[fuselaje]] foi rediseñada, la [[cabina de burbuya]] con asientos en [[tándem]] foi reemplazada por una cabina convencional con asiento lado a llau y tamién se-y fixo una estensión del morru de 53 [[Centímetru|cm]] p'agospiar más [[aviónica]] y un sestu tripulante, l'oficial de [[guerra electrónica]], sentáu detrás del pilotu mirando escontra tras.<ref name="Baugher A">{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_3.html |títulu= Boeing B-52A Stratofortress |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés }}</ref><ref name="DorrBig one p26">{{cita Harvard|Dorr|1990|p=26}}</ref> Na parte posterior del fuselaje montóse-y una [[torreta]] de cola con cuatro [[ametralladora|ametralladores]] de 12,7 [[mm]] (.50) provistes de sistema de control de tiru, y añader un sistema d'inyección d'agua con un tanque d'agua de 360 [[galones]] (1363 [[llitru|llitros]]) p'aumentar la potencia de los motores. L'avión tamién podía tresportar un [[tanque de combustible esternu]] de 1000 galones (3785 llitros) debaxo de cada ala. Los tanques actuaben como amortiguadores p'amenorgar la flexibilidá de l'ala y tamién calteníen les puntes de les ales cerca del suelu pa facilitar el caltenimientu.<ref name="Baugher A" /><ref name="DorrBig one p26" /> ; NB-52A [[Ficheru:Boeing NB-52A carrying X-15.jpg|thumb|180px|left|NB-52A tresportando un [[X-15]].]] El postreru ''B-52A'' producíu (númberu de serie ''52-0003'') foi modificáu y redesignado ''NB-52A'' en 1959 pa tresportar l'[[avión X|avión esperimental]] [[North American X-15]]. Foi provistu d'un soporte so l'[[ala (aeronáutica)|ala]] derecha ente'l fuselaje y el motor interior y retiróse una seición de 1,8 m × 2,4 m del ''[[flap]]'' de l'ala pa faer sitiu a lo cabero del ''X-15''. Instaláronse-y tanques d'[[osíxenu líquido]] y [[peróxidu d'hidróxenu]] nes bodegues de bombes p'abastecer de combustible al ''X-15'' antes de ser llanzáu. El primer vuelu col ''X-15'' foi'l 19 de marzu de 1959, y el primer llanzamientu del avión esperimental foi'l 8 de xunu del mesmu añu. El ''NB-52A'', llamáu ''"The High and Mighty One"'', tresportó'l ''X-15'' en 93 de los 199 vuelos del programa.<ref name="Willis pt 1 p70">Willis ''Air Enthusiast'' Setiembre/Ochobre 2005, p. 70.</ref> {{clear|left}} === B-52B === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | semeya1 = Boeing B-52B in flight 061127-F-1234S-006.jpg | anchu1 = 195 | testu1 = Un B-52B en vuelu. | semeya2 = Avb52 1 05.jpg | anchu2 = 200 | testu2 = [[Tren d'aterrizaxe]] principal del B-52B. | semeya3 = B-52B wingtip fuel tank and landing gear.jpg | anchu3 = 136 | testu3 = Rueda y tanque auxiliar na punta alar del B-52B. }} La ''B-52B'' foi la primer versión n'entrar en serviciu cola [[USAF]], el 29 de xunu de 1955 cola [[93ª Ala de Bombardéu]] na [[Base de la Fuercia Aérea Castle]] ([[California]]).<ref name="DorrBig one p26" /> Esta versión incluyó cambeos menores nos motores [[Pratt & Whitney J57]] y na [[aviónica]] con mires de solucionar unos problemes de poca importancia. Los aviones fueron inmovilizaos en tierra temporalmente dempués d'un accidente en febreru de 1956 y de nuevu en xunetu, lo que causó retrasos na formación de la tripulación, y a mediaos del añu inda nun había nengún grupu de ''B-52'' llistu pal combate.<ref name="Baugher B">{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_4.html |títulu= Boeing RB-52B/B-52B Stratofortress |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés }}</ref> Siete de los ''B-52B'' darréu fueron convertíos a la versión ''B-52C'' col denomináu «Proyeutu Xirasol» (''Project Sunflower'').<ref name="Willis pt 1 p59">Willis ''Air Enthusiast'' Setiembre/Ochobre 2005, p. 59.</ref> [[Ficheru:B-52BStratofortressAtWingsMuseum.jpg|thumb|200px|El ''Balls 5'', un RB-52B convertíu a B-52B, nel ''[[Wings Over the Rockies Air and Space Museum]]''.]] ; RB-52B De los 50 ''B-52B'' fabricaos, 27 teníen capacidá pa portar un ''pod'' de reconocencia, nesi casu yeren denominaos ''RB-52B'' y teníen una tripulación amontada hasta los ocho miembros.<ref name="Donald" /> El ''pod'' pesaba 136 kg y yera un contenedor de receptores de radiu y una combinación de [[cámara fotográfica|cámares]] K-36, K-38, y T-11, tou ello remanáu por dos operadores sentaos n'[[asientu eyectable|asientos eyectables]] escontra baxo. La instalación del ''pod'' namái riquía cuatro hores de trabayu.<ref name="Baugher B" /><ref name="var 1 p119">Lake ''International Air Power Review'' Primavera de 2003, p. 119.</ref> ; NB-52B El ''NB-52B'' foi'l ''B-52B'' númberu de serie ''52-0008'' convertíu en plataforma de llanzamientu del [[X-15]]. Tuvo en serviciu col nome de ''[[Balls 8]]'' (polos ceros y l'ocho del númberu de serie ''52-0008'') en sofitu de les investigaciones de la [[NASA]] hasta'l 17 d'avientu de 2004, convirtiéndose nel ''B-52B'' más antiguu en volar. Foi reemplazáu por un ''B-52H'' modificáu.<ref name="Balls8">{{cita web |url = http://www.nasa.gov/centers/dryden/news/FactSheets/FS-005-DFRC.html |títulu = B-52B "Mothership" Launch Aircraft |fechaaccesu = 20 de febreru de 2010 |autor = Marty Curry. NASA |fecha = 7 de mayu de 2008 |editorial = NASA.gov |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20220318233448/https://www.nasa.gov/centers/armstrong/news/FactSheets/FS-005-DFRC.html |fechaarchivu = 2022-03-18 }}</ref> {{Imaxe múltiple | posición_tabla = left | direición = horizontal | semeya1 = X15 on B52 wing pylon.jpg | anchu1 = 150 | testu1 = NB-52B portando l'avión esperimental [[North American X-15]]. | semeya2 = B-52B with X43.jpg | anchu2 = 181 | testu2 = NB-52B dempués de lliberar el vehículu esperimental [[X-43|X-43A]] que portaba. | semeya3 = X-38-jettisoned.jpg | anchu3 = 150 | testu3 = Llanzamientu del vehículu esperimental [[X-38]] dende'l NB-52B. }} {{clear}} === B-52C === Nel ''B-52C'' la capacidá de combustible foi amontada hasta los 41700 [[galones]] (157851 [[llitru|llitros]]) per mediu de la incorporación d'unos tanques de combustible subalares más grandes, 3000 galones (11356 llitros), aumentando l'algame del avión. El pesu brutu foi amontáu unos 13605 [[kg]] llegando al pesu total d'unos 204167 kg. El banduyu del avión foi pintáu con pintura de color [[blancu anti-flax]], destinada a reflexar la [[radiación térmico]] dempués d'una detonación nuclear.<ref name="Baugher C">{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_7.html |títulu= Boeing B-52C Stratofortress |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés }}</ref> ; RB-52C ''RB-52C'' foi la designación dada, pero raramente utilizada, a los aviones ''B-52C'' convertíos pa xeres de reconocencia de manera similar a los ''RB-52B''.<ref name="Baugher C" /> === B-52D === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | semeya1 = B-52s at Carswell AFB Texas.jpg | anchu1 = 200 | testu1 = B-52D con pintura de camuflaje pa dir a la [[Guerra de Vietnam]]. | semeya2 = Boeing B-52 Stratofortress cockpit.jpg | anchu2 = 169 | testu2 = Habitáculo de los pilotos na [[cabina de vuelu|cabina]] d'un B-52D. | semeya3 = B-52D tail turret.jpg | anchu3 = 139 | testu3 = [[Torreta de cola]] con cuatro [[Browning M2|ametralladores .50]] d'un B-52D. }} El ''B-52D'' foi un bombarderu de llargu algame puru ensin opción de reconocencia. El cambeos denominaos ''Big Belly'' dexaron que'l ''B-52D'' pudiera portar cargues más pesaes de bombes convencionales pa realizar el [[bombardéu n'alfombra]] sobre [[Vietnam]]. Los aparatos que fueron destinaos a Vietnam fueron pintaos de camuflaje col banduyu negru pa evitar ser afayaos polos proyeutores enemigos mientres los bombardeos nocherniegos.<ref name="Baugher D">{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_9.html |títulu= Boeing B-52D Stratofortress |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20111202174128/http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_9.html |fechaarchivu= 2011-12-02 }}</ref> === B-52Y === [[Ficheru:Boeing NB-52E during the Air Force Flight Dynamics Laboratory-Boeing Control Configured Vehicles program 061128-F-1234S-001.jpg|thumb|200px|Avión de pruebes NB-52Y.]] Na versión ''B-52Y'', l'avión recibió actualizaciones de aviónica y sistemes de navegación pal bombardéu, pa darréu ser depuraos ya incluyíos nos siguientes modelos.<ref name="Baugher Y">{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_11.html |títulu= Boeing B-52Y Stratofortress |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés }}</ref> ; NB-52Y Unu de los aviones del modelu ''Y'' (númberu de serie ''56-0631'') foi modificáu como bancu de pruebes pa probar dellos sistemes del ''B-52''. Redesignado como ''NB-52Y'', l'avión foi forníu con ''[[canard]]s'' y un sistema de atenuación de carga y estabilización LAMS (sigles de '' Load Alleviation and Mode Stabilization'') qu'amenorga la fatiga de la estructura que provoquen les rabaseres de [[vientu]] mientres los vuelos a baxu nivel. Nuna ocasión, mientres una prueba, el ''NB-52Y'' voló a 18,5 km/h (10 nuedos) más rápidu que la [[velocidaes V|velocidá nunca entepasada (Vne)]] ensin sufrir nengún dañu por cuenta de que los ''canards'' esaniciaben el 30% de les vibraciones verticales y el 50% de les horizontales causaes poles rabaseres de vientu.<ref name="Baugher Y" /><ref>{{cita llibru |nome= Hewitt Phillips, W. |títulu= [http://history.nasa.gov/monograph12/ch13.htm JOURNEY IN AERONAUTICAL RESEARCH: A Career at NASA Langley Research Center. Monographs in Aerospace History, Number 12. CHAPTER 13.] |edición= |añu= Payares de 1998 |editorial= Washington, D.C: NASA Historical Office |idioma= inglés |páxines= 132 }}</ref> === B-52F === La versión ''B-52F'' recibió los nuevos motores [[Pratt & Whitney J57|Pratt & Whitney J57-P-43W]] con una mayor capacidá pal sistema d'inyección d'agua y nuevos alternadores, más potentes que los primeros motores [[Pratt & Whitney J57]].<ref name="Baugher F">{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_13.html |títulu= Boeing B-52F Stratofortress |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés }}</ref> Esti modelu tuvo problemes con fugues de combustible, pero finalmente resolviéronse con dellos programes de cambeos, denominaos ''Blue Band'', ''Hard Shell'', y ''QuickClip''.<ref name="Knaack leaks" /> === B-52G === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | semeya1 = B-52 flying over clouds.jpg | anchu1 = 171 | testu1 = Un bombarderu B-52G cuando taba en serviciu. | semeya2 = B52LAFB.JPG | anchu2 = 223 | testu2 = B-52G calteníu como amuesa estática na [[Langley AFB]], n'[[Hampton (Virxinia)|Hampton]], [[Virxinia]]. | semeya3 = B-52 lower deck.jpg | anchu3 = 169 | testu3 = Pisu inferior de la cabina del B-52 conocida como estación de batalla. }} [[Ficheru:Tripulación B-52G.svg|thumb|200px|Distribución de los seis tripulantes na cabina d'un B-52G.]] El ''B-52G'' proponer p'ampliar la vida de serviciu de los ''B-52'' mientres los retrasos nel programa del [[B-58 Hustler]]. De primeres, taba previstu realizar un rediseño bastante radical con una ala dafechu nueva y con motores [[Pratt & Whitney J75]]. Esti pidimientu foi refugada pa evitar la desaceleración na producción, anque se llevaron a cabu dalgunos cambeos. El más significante d'ellos foi la introducción d'unes nueves ales con [[depósitu de combustible integral|depósitos de combustible integrales]], qu'amontaron la capacidá de combustible considerablemente pero tamién aumentaron el pesu brutu del avión unos 17235 kg con al respective de les variantes anteriores. Adicionalmente, incorporáronse-y un par de [[tanque esternu de combustible|tanques de combustible esternos]] de 2650 llitros so les ales. Nesti modelu esaniciáronse los tradicionales [[alerón|alerones]], utilizando nel so llugar los ''[[Spoiler (Aeronáutica)|spoilers]]'' pal control d'[[Exes del avión#Exa llonxitudinal|alabeo]]. El [[estabilizador vertical]] foi recortáu 2,4 metros, la capacidá del sistema d'inyección d'agua foi amontada a 4540 llitros, y el [[radomo]] del morru foi allargáu. El [[artilleru de cola]] foi treslladáu a la cabina principal y provisto d'un [[asientu eyectable]]. La tripulación distribuyir según un conceutu denomináu ''"Battle Station"'' (n'español: «estación de batalla») nel que la tripulación ofensiva (el pilotu y el copilotu nel pisu cimeru y los dos operadores de sistemes de navegación y bombardéu nel pisu inferior) va mirando escontra alantre, ente que la tripulación defensiva (artilleru de cola y operador de [[contramedidas electróniques]]) va nel pisu cimeru mirando escontra la cola del avión. El ''B-52G'' entró en serviciu'l 13 de febreru de 1959 (un día antes foi retiráu'l postreru [[B-36]], faciendo del Mandu Aereu Estratéxicu una unidá de bombarderos de reaición al completu). Cuasi tolos ''B-52G'' fueron destruyíos en cumplimientu col [[START I|Tratáu d'Amenorgamientu d'Armes Estratéxiques]] (START I) de 1992. Unos pocos exemplares permanecen en museos y como muestres estátiques en delles bases aérees.<ref name="Baugher G">{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_15.html |títulu= Boeing B-52G Stratofortress |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés }}</ref> === B-52H === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = horizontal | semeya1 = B-52 nose.jpg | anchu1 = 104 | testu1 = [[Cabina de vuelu|Cabina]] d'un B-52H. | semeya2 = Tail gun of B-52.jpg | anchu2 = 196 | testu2 = Parte posterior d'un B-52H, yá ensin la [[torreta]] de cola. | semeya3 = JT3D.JPG | anchu3 = 201 | testu3 = Instalación dual de motores [[TF33]] nun B-52H. }} [[Ficheru:Tripulación actual B-52H.svg|thumb|200px|Distribución actual de los cinco tripulantes na cabina d'un B-52H.]] El ''B-52H'' tenía la mesma tripulación y cambeos estructurales que'l ''B-52G''. La meyora más significativa foi'l cambéu de los motores orixinales polos nuevos [[turbofán]] [[Pratt & Whitney JT3D|Pratt & Whitney TF33-P-3]] más grandes, que, a pesar de los problemes de fiabilidá iniciales (correxíos en 1964 col programa ''Hot Fan''), ufiertaron un considerable meyor rendimientu y menor consumu de combustible con al respective de los [[turborreactor]] orixinales de la primer llinia de producción en serie [[Pratt & Whitney J57]]. Actualizóse-y l'equipu de [[contramedidas electróniques]] y la aviónica, incorporóse-y un nuevu sistema de control de tiru, y l'armamentu defensivu de la cola foi camudáu d'ametralladores a un [[cañón automáticu]] [[M61 Vulcan]] de 20 [[mm]]. Preparóse-y pa cuatro exemplares del previstu [[misil balísticu]] [[GAM-87 Skybolt]], anque nun llegó a incorporase. Esta versión voló per primer vegada'l 10 de xunetu de 1960, y entró en serviciu'l 9 de mayu de 1961. Ye la única variante que sigue en serviciu.<ref name="Baugher H">{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_17.html |títulu= Boeing B-52H Stratofortress |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés }}</ref> L'últimu aparatu producíu, el ''B-52H'' númberu de serie ''61-0040'', salió de la fábrica'l 26 d'ochobre de 1962.<ref name="Baugher - Service B-52H">{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_18.html |títulu= Service of Boeing B-52H Stratofortress |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés }}</ref><ref name="DorrBig One p27">{{cita Harvard|Dorr|1990|p=27}}</ref> Ente 1991 y 1994 esaniciáronse-yos los cañones de cola a tolos ''B-52H'', y anque se caltuvieron los preseos acomuñaos por si precisábase volver instalalos, prescindir de los artilleros que los remanaben.<ref name="Baugher H"/> {{Imaxe múltiple | posición_tabla = center | direición = horizontal | títulu= Modificaciones na cola del B-52. | semeya1 = Boeing B-52A-F Stratofortress tail silhouette.png | anchu1 = 119 | testu1 = '''B-52A-F''': cola alta, [[torreta]] con cuatro [[Browning M2|ametralladores .50]] y artilleru. | semeya2 = Boeing B-52G Stratofortress tail silhouette.png | anchu2 = 150 | testu2 = '''B-52G''': cola baxa, torreta con cuatro ametralladores .50 por control remotu. | semeya3 = Boeing B-52H Stratofortress tail silhouette.png | anchu3 = 148 | testu3 = '''B-52H''': cola baxa, torreta con cañón [[M61 Vulcan|Vulcan]] por control remotu. }} == Operadores == {{AP|Unidaes de la Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos qu'usaron el B-52}} <!-- [[Ficheru:B-52 Stratofortress.jpg|thumb|250px|Un B-52 efeutuando una descarga de bombes frenaes mientres unos entrenamientos.]] --> ; {{bandera2|Estaos Xuníos}} * '''[[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]]''' (USAF). Anguaño los ''B-52'' en serviciu, unos 70 aparatos en serviciu activu y 20 na reserva,<ref name="Status"/> tán en trés bases de la Fuercia Aérea, volando pa tres Ales y un centru como s'amuesa de siguío: {|{{tablaguapa}} |rowspan="2"| [[Ficheru:Air Force Global Strike Command.png|30px]] [[Mandu d'Ataque Global de la Fuercia Aérea]] | [[Ficheru:2d Bomb Wing.png|20px]] '''[[2ª Ala de Bombardéu]]''' - [[Barksdale AFB]], [[Louisiana]] (Códigu de cola: LA) | * 11º Escuadrón de Bombardéu (Raya de cola: dorada) * 20º Escuadrón de Bombardéu (Raya de cola: azul) * 96º Escuadrón de Bombardéu (Raya de cola: colorada) |- | [[Ficheru:5th Bomb Wing.png|20px]] '''[[5ª Ala de Bombardéu]]''' - [[Minot AFB]], [[Dakota del Norte]] (Códigu de cola: MT) | * 23º Escuadrón de Bombardéu (Raya de cola: colorada) * 69º Escuadrón de Bombardéu |- | [[Ficheru:AFR Shield.svg|30px]] [[Mandu de Reserva de la Fuercia Aérea]] | [[Ficheru:917th Wing.png|20px]] '''[[917ª Ala]]''' - [[Barksdale AFB]], [[Louisiana]] | * 93º Escuadrón de Bombardéu (Modelu B-52H, Códigu de cola: BD, Raya de cola: azul/dorada) |- | [[Ficheru:Air Force Materiel Command.png|30px]] [[Mandu de Material de la Fuercia Aérea]] | [[Ficheru:Air Force Flight Test Center.png|20px]] '''[[Centru de Prueba en Vuelu de la Fuercia Aérea]]''' - [[Edwards AFB]], [[California]] | |} [[Ficheru:Nasa-b52-040721-wp-cr.jpg|thumb|200px|NB-52B ''Balls 8'' de la [[NASA]] (embaxo) xuntu'l so reemplazu B-52H na [[Edwards AFB]].]] * '''[[Alministración Nacional d'Aeronáutica y del Espaciu]]''' (NASA). La NASA utilizó dellos exemplares de ''B-52'' como bancos de pruebes y aviones nodriza pal [[avión parásitu|llanzamientu d'aviones esperimentales]]. Recibió en 1959 el ''NB-52A'' (númberu de serie ''52-0003''), llamáu ''"The High and Mighty One"'', pal llanzamientu del avión esperimental [[X-15]]; ésti foi reemplazáu pol ''NB-52B'' (númberu de serie ''52-0008''), llamáu ''Balls 8'', que tuvo en serviciu hasta'l 17 d'avientu de 2004 participando nel llanzamientu de diversos programes esperimentales de la NASA; nesi momentu foi reemplazáu por un ''B-52H'' modificáu (númberu de serie ''61-0025''), pero por cuenta de la falta de programes que riquieren el so usu, ésti foi devueltu a encomalo Aérea a mediaos de 2007.<ref name="NASA B-52H">{{cita web |url= http://www.nasa.gov/centers/dryden/news/FactSheets/FS-094-DFRC.html |títulu= B-52H Air-Launch and Research Testbed |fechaaccesu= 15 de xineru de 2011 |autor= NASA |fecha= 3-22-07 |editorial= NASA.gov |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20200717080700/https://www.nasa.gov/centers/dryden/news/FactSheets/FS-094-DFRC.html |fechaarchivu= 2020-07-17 }}</ref> == Historia operacional == Mientres más de cuarenta año'l ''B-52 Stratofortress'' foi l'escayu dorsal de la fuercia de [[bombardéu estratéxicu]] d'[[Estaos Xuníos]]. Foi utilizáu n'operaciones de combate como bombarderu de llargu algame, llanzando gran variedá d'armamentu convencional (bombes de cayida llibre, bombes empuestes de precisión y misiles de cruceru); tamién foi utilizáu en misiones de disuasión mientres la [[Guerra Fría]] derrompiendo los cielos de manera continua col so armamentu nuclear. En circunstancies informales, escasamente utilízase'l nome oficial ‘Stratofortress'; el personal arreyáu nel avión suelse referir a él como '''BUFF''', [[acrónimu]] n'[[idioma inglés|inglés]] de ''Big Ugly Fat Fucker'' (n'[[idioma español|español]]: «Gran cabrón feu y gordu» —lliteral—),<ref>{{cita web |url= http://www.wordorigins.org/index.php/more/896/ |títulu= Words of the Month: Military & Navy: "BUF" |fechaaccesu= 26 de febreru de 2010 |autor= Dave Wilton |fecha= 1 de marzu de 2003 |editorial= Wordorigins.org |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100727082701/http://www.wordorigins.org/index.php/more/896 |fechaarchivu= 2010-07-27 }}</ref> magar dacuando sustitúyese ''Fucker'' (‘Cabrón') por ''Fellow'' (‘Tipu') por que nun seya tan malsonante.<ref>{{cita Harvard|Flynn|1997|p=138}}</ref> === Entrada en serviciu y primeres operaciones === [[Ficheru:B-52B arrival Castle AFB.jpg|thumb|250px|Llegada del primer B-52B operacional a la [[Base de la Fuercia Aérea Castle]], xunu de 1955.]] Anque'l ''B-52A'' foi la primer variante de producción, esi modelu namái s'utilizó en pruebes. La primer versión operacional foi'l ''B-52B'', que se desenvolvió en paralelu colos prototipos dende 1951. El ''B-52B'' voló per primer vegada n'avientu de 1954 (el númberu de serie ''52-8711'') y entró en serviciu cola [[93ª Ala de Bombardéu Pesáu]] na [[Base de la Fuercia Aérea Castle]], [[California]], el 29 de xunu de 1955. L'ala pasó a ser operacional el 12 de marzu de 1956. L'entrenamientu de les tripulaciones de ''B-52'' consistió en cinco selmanes d'enseñanza en tierra y cuatro selmanes de vuelu, atropando ente 35 y 50 hores nel aire. Los nuevos ''B-52B'' reemplazaron a los [[B-36]] operacionales ún por ún.<ref name="knaack p234-7">{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=234–237}}</ref><ref name="B-52B GS.org">{{cita web |url= http://www.globalsecurity.org/wmd/systems/b-52b.htm |títulu= B-52B |fechaaccesu= 22 de febreru de 2010 |autor= John Pike. Global Security |editorial= GlobalSecurity.org |idioma= inglés }}</ref> Les primeres operaciones sufrieron entueyos per falta de pieces de repuestu ya instalaciones de tierra mientres les ramples y les pistes de rodaxe deteriorar sol pesu de l'aeronave. El sistema d'alimentación de combustible yera propensu a fugues y a formación de [[xelu]], y los ordenadores de control de tiru y bombardéu nun yeren fiables. La cabina de dos pisos presentó un problema peculiar de climatización: el habitáculo de los pilotos yera calecíu pola [[lluz solar]] ente que l'observador y el navegante nel pisu inferior sentábense sobre'l suelu xeláu. Arriendes d'ello, establecer una temperatura alcontradizo pa los pilotos causaba que los demás miembros de tripulación pasaren demasiáu fríu, ente que una temperatura alcontradizo pa los tripulantes de la zona baxa causaba que los pilotos pasaren demasiáu calor. Los motores [[J57]] entá yeren nuevos y pocu fiables. En febreru de 1956 un fallu d'un [[alternador]] causó'l primer accidente fatal d'un ''B-52'',<ref name="Baugher B" /><ref name="var 1 p119" /> que resultó nuna curtia inmovilización en tierra de la flota. Dempués, en xunetu, unos problemes col sistema hidráulicu y de combustible volvieron inmovilizar los ''B-52''. Pa evitar problemes de caltenimientu, la Fuercia Aérea estableció equipos de cincuenta contratistes de caltenimientu en cada base de los ''B-52'', equipos que fueron denominaos ''Sky Speed''. Amás del caltenimientu, estos equipos realizaron chequeos rutinarios d'una selmana per avión.<ref name="knaack p240">{{cita Harvard|Knaack|1988|p=240}}</ref> El 21 de mayu de 1956, un ''B-52B'' (númberu de serie ''52-0013'') llanzó'l so primera [[bomba d'hidróxenu]] (una [[Bomba nuclear Mark 15|Mk 15]]) sobre'l [[Atolón Bikini]].<ref name="B-52B GS.org" /><ref name="Knaack p243">{{cita Harvard|Knaack|1988|p=243}}</ref> === Récores === [[Ficheru:B-52-castleafb-1957.jpg|thumb|250px|left|Trés B-52B de la 93ª Ala de Bombardéu preparar pa partir escontra la [[Base de la Fuercia Aérea Castle]], en California, pa dempués realizar el so vuelu [[Récor mundial|récor]] alredor del mundu en 1957.]] Los díes 24 y 25 de payares de 1956, cuatro ''B-52B'' de la 93ª Ala de Bombardéu y cuatro ''B-52C'' de la [[42ª Ala de Bombardéu]] realizaron un vuelu ensin escales alredor del perímetru d'[[América del Norte]], na llamada Operación ''Quick Kick'', percorriendo 25000 km en 31 hores y media. El Mandu Aereu Estratéxicu señaló que'l tiempu de vuelu podría ser amenorgáu en cinco o seis hores si pa los cuatro [[reabastecimiento en vuelo|repostaje en vuelu]] utilizárense rápidos [[avión cisterna|aviones cisterna]] de reaición en llugar de los [[KC-97 Stratotanker]] de hélices. Nuna demostración del algame global del bombarderu estratéxicu estauxunidense, ente'l 16 y el 18 de xineru de 1957, trés ''B-52B'' realizaron un vuelu ensin escales alredor del mundu mientres la Operación ''Power Flite'', percorriendo 39165 km en 45 hores y 19 minutos (velocidá media de 864,25 km/h) y siendo reabastecidos en vuelu en delles ocasiones por aviones ''KC-97''. La 93ª Ala de Bombardéu recibió'l [[Troféu Mackay]] pol so llogru.<ref name="Baugher B" /><ref name="Knaack p243"/> [[Ficheru:Sac hist 008 x.jpg|thumb|250px|Percorríu de los trés B-52 nel vuelu alredor del mundu de 1957.]] El ''B-52'' estableció munchos [[Récor mundial|récores]] nos años siguientes. El 26 de setiembre de 1958, un ''B-52D'' estableció un récor mundial de velocidá de 902 [[km/h]] sobre un circuitu zarráu de 10000 quilómetros ensin carga. El mesmu día, otru ''B-52D'' estableció un récor de velocidá mundial de 962 km/h sobre un circuitu zarráu de 5000 km ensin carga.<ref name="knaack p259"/><ref name="Baugher Service D">{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_10.html |títulu= Service of Boeing B-52D Stratofortress |fechaaccesu= 26 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés }}</ref> El 14 d'avientu de 1960, un ''B-52G'' estableció un récor mundial al volar 16227 km ensin recargar, el vuelu duró 19 hores y 44 minutos (822,3 km/h).<ref name="knaack p282">{{cita Harvard|Knaack|1988|p=282}}</ref> Ente'l 10 y el 11 de xineru de 1962, un ''B-52H'' estableció un récor mundial al volar ensin recargar dende la [[Base Aérea de Kadena]], [[Prefeutura d'Okinawa|Okinawa]] ([[Xapón]]), a la [[Base Aérea de Torrejón]], [[España]], un percorríu de 20177 km.<ref name="knaack p289">{{cita Harvard|Knaack|1988|p=289}}</ref> En 1963 el Mandu Aereu Estratéxicu algamó la máxima fuercia (tocantes a númberu de bombarderos), concretamente taben operativos 650 aviones ''B-52'' partíos en 42 escuadrones y 38 bases aérees.<ref>{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_1.html |títulu= Origin of the B-52 |fechaaccesu= 26 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés }}</ref> === Guerra de Vietnam === {{VT|Guerra de Vietnam}} [[Ficheru:Boeing B-52 dropping bombs.jpg|thumb|250px|Un B-52F soltando la so carga de bombes sobre [[Vietnam]].]] Cola situación d'esguilada nel [[Sureste Asiáticu]], en xunu de 1964, 28 ''B-52F'' fueron forníos con soportes esternos pa 24 bombes de 340 kg (750 llibres) sol proyeutu ''South Bay''. Unos 46 aviones adicionales recibieron cambeos similares sol proyeutu ''Sun Bath''.<ref name="var 2 p103">Lake ''International Air Power Review'' Branu 2003, p.103.</ref> En marzu de 1965, Estaos Xuníos empezó la [[Operación Rolling Thunder]], y la primer misión de combate de la [[Operación Arc Light]] foi llevada a cabu por aparatos ''B-52F'' el 18 de xunu de 1965, cuando 30 bombarderos del 9º y 441º Escuadrón de Bombardéu atacaron un bastión comunista cerca de [[Ben Cat]] en [[Vietnam del Sur]]. Nesa ocasión se evidenció la falta d'entrenamientu al vuelu en formación de les tripulaciones, que causaron dellos graves incidentes. La primer folada de bombarderos llegó demasiáu llueu al puntu d'alcuentru designáu y mientres maniobraben pa caltener la posición produció una choque ente dos d'ellos, provocando la perda de dambos aparatos y la muerte d'ocho tripulantes, según la versión oficial de la Fuercia Aérea. Los demás bombarderos, menos unu que tuvo que tornar por cuenta de problemes mecánicos, siguieron escontra l'oxetivu, que foi bombardiáu con ésitu.<ref>{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_14.html |títulu= Service of Boeing B-52F Stratofortress |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés }}</ref> Como en munches otres seiciones de la [[USAF]], tamién los pilotos de los ''B-52'' qu'emprestaben serviciu na [[fuercia aérea]] yeren xeneralmente nueves con poco o nenguna esperiencia qu'operaben per primer vegada nun conflictu. Con al respective de la [[Guerra de Corea]], munchos de los pilotos veteranos yá fueren daos de baxa del serviciu y volaben aviones con inferiores carauterístiques, dexando la mayor parte de grupos aéreos ensin personal con abonda esperiencia. Nos primeros díes de la [[Operación Linebacker II]] la [[USAF]] resentir de la falta de pilotos capaces d'operar en grandes grupos de vuelu, lo que causaba frecuentemente retrasos na finalización de les operaciones pola escasa coordinación ente les tripulaciones. En seis meses los ''B-52'' esplegaos nel [[Sureste Asiáticu]] llevaron a cabu más de 100 misiones de bombardéu, y hasta'l final del añu los ''B-52'' llanzaren una media de 8000 [[tonelada|tonelaes]] de bombes al mes. [[Ficheru:B-52D(061127-F-1234S-017).jpg|thumb|250px|B-52D mientres un bombardéu en [[Vietnam]].]] N'avientu de 1965, una serie de ''B-52D'' someter a cambeos ''Big Belly'' p'amontar la capacidá de bombes pa realizar [[bombardéu n'alfombra]]. Mientres la carga esterna siguió siendo de 24 bombes de 227 kg (500 [[Llibra (unidá de masa)|lb]]) o 340 kg (750 lb), la capacidá interna foi amontada de 27 a 84 bombes de 500 lb y de 27 a 42 bombes de 750 lb.<ref name="Century">{{cita Harvard|Dick|2006|p=161}}</ref> El cambéu ''Big Belly'' apurría agora abonda capacidá pa un total de 27215 kg (60000 llibres) en 108 bombes. Asina modificaos, los ''B-52D'' podíen llevar cuasi 10 tonelaes más de bombes que los ''B-52F''.<ref>{{cita Harvard|Knaack|1988|p=256}}</ref> Reemplazando a los ''B-52F'', los ''B-52D'' modificaos entraron en combate n'abril de 1966, volando dende la [[Base de la Fuercia Aérea Andersen]], en [[Guam]]. Cada misión de bombardéu duraba de diez a doce hores con [[reabastecimiento en vuelu]] de [[KC-135 Stratotanker]].<ref name="Donald" /> Na primavera de 1967, los aviones empezaron a salir dende l'aeródromu [[O-Tapao]] en [[Tailandia]] cola ventaya de nun tener que recargar en vuelu.<ref name="Century" /> A partir d'entós eses misiones namái duraben de 2 a 3 hores. El 15 d'abril de 1968, una Unidá d'Entrenamientu de Reemplazu establecer na [[Base de la Fuercia Aérea Castle]] pa convertir a les tripulaciones de los modelos dende ''B-52Y'' hasta ''B-52H'' a los ''B-52D'' por que pudieren participar nel combate del Sureste Asiáticu.<ref name="GS B-52D" /> El 22 de payares de 1972, un ''B-52D'' (númberu de serie ''55-0110'') procedente d'O-Tapao recibió l'impautu d'un [[misil superficie-aire]] mientres realizaba una incursión sobre [[Vinh]]. La tripulación viose forzada a abandonar l'avión estropiáu sobre [[Tailandia]]. Este foi'l primer ''B-52'' en ser destruyíu por fueu contrario en Vietnam.<ref name="Baugher Service D" /> L'apoxéu de los ataques de ''B-52'' en Vietnam foi la [[Operación Linebacker II]] (dacuando llamada «Bombardéu de Navidá», n'inglés ''Christmas Bombing'') que consistió nuna serie de folaes de bombarderos ''B-52'' (na so mayoría modelos ''D'', pero tamién dellos ''G'' desprovistos d'equipamientu de guerra electrónica y con una menor carga de bombes). Mientres doce díes los ''B-52'' realizaron 729 incursiones,<ref>{{cita Harvard|Dick|2006|p=187}}</ref> llanzando 15237 tonelaes de bombes sobre [[Ḥanói]], [[Haiphong]], y otros oxetivos.<ref>{{cita Harvard|Budiansky|2004|p=394}}</ref> En total, perdiéronse trenta ''B-52'' mientres la guerra, incluyendo diez ''B-52'' baltaos sobre [[Vietnam del Norte]] y otros cinco estropiaos qu'acabaron estrellándose en [[Laos]] o Tailandia.<ref>{{cita Harvard|Hobson|2001}}</ref> ; Victories aire-aire Mientres la [[Guerra de Vietnam]], dos [[artilleru de cola artilleros de cola]] de ''B-52D'' acreditáronse'l valtamientu de dos caces [[Mikoyan-Gurevich MiG-21|Mikoyan-Gurevich MiG-21 "Fishbed"]]. El 18 d'avientu de 1972, el ''B-52'' nel que diba l'artilleru de cola [[Staff Sergeant|SSgt]] Samuel O. Turner acababa de terminar una misión de bombardéu de la [[Operación Linebacker II]] y disponíase a tornar cuando s'averó un [[MiG-21]] de la [[Fuercia Aérea de Vietnam del Norte]].<ref name="McCarthy p. 139">{{cita Harvard|McCarthy|2009|p=139}}</ref> Cuando'l caza entró dientro del so algame, Turner disparó'l so cuádruplu [[Browning M2|ametralladora cubique .50]].<ref name="McCarthy p. 19" >{{cita Harvard|McCarthy|2009|p=19}}</ref> El MiG esplotó a popa del bombarderu,<ref name="McCarthy p. 139" /> una victoria confirmada pol [[Master Sergeant|MSG]] Lewis Y. -y Blance, l'artilleru de cola d'un ''Stratofortress'' cercanu. Turner recibió una [[Estrella de Plata]] poles sos aiciones.<ref name="Futrell">{{cita Harvard|Futrell|1976}}</ref> Esi ''B-52'', númberu de serie ''55-0676'', ta calteníu n'esposición na [[Base de la Fuercia Aérea Fairchild]] en [[Spokane]], [[Washington (estáu)|Washington]].<ref name="McCarthy p. 139" /> El 24 d'avientu de 1972, mientres la mesma campaña de bombardéu, el ''B-52'' ''Diamond Lil'' dirixir a bombardiar les [[patiu de maniobres|estaciones de clasificación]] de [[Thái Nguyên (ciudá)|Thai Nguyen]] cuando l'artilleru de cola [[Airman First Class|A1C]] Albert E. Moore pudo ver como un ''MiG-21'' averar a toa velocidá.<ref name="McCarthy 2009, p. 141">{{cita Harvard|McCarthy|2009|p=141}}</ref> Moore abrió fueu coles sos ametralladores a unos 3600 metros, y nun dexó de disparar hasta que'l caza sumió del so mira. El [[Technical Sergeant|TSG]] Clarence W. Chute, un artilleru de cola d'otru ''Stratofortress'', reparó como'l MiG amburóse y cayó. El ''Diamond Lil'' atópase calteníu n'esposición na [[Academia de la Fuercia Aérea d'Estaos Xuníos]] en [[Colorado]].<ref name="McCarthy 2009, p. 141" /> Eses victories convirtieron al ''B-52'' nel avión más grande n'acreditar valtamientos aire-aire.<ref>Los siguientes aviones militares son los únicos que de dalguna manera son más grandes que'l ''B-52'' y que tienen capacidá de combate aire-aire: [[Convair B-36]] (mayor valumbu), [[Convair YB-60]] (mayor valumbu), [[Ilyushin Il-76|Ilyushin Il-76D]] (mayor capacidá de carga); y nengunu d'ellos consiguió un valtamientu en combate.</ref> Moore foi'l postreru artilleru de bombarderu en baltar una aeronave enemiga con ametralladores nun [[combate aereu]].<ref name="McCarthy p. 19" /> La última misión Arc Light tuvo llugar el 15 d'agostu de 1973 y tolos ''B-52'' abandonaron el [[Sureste Asiáticu]] pocu dempués.<ref name="Baugher Service D" /> === Guerra Fría === {{VT|Guerra Fría}} [[Ficheru:South Chrome Dome.JPG|thumb|Ruta del sur de los vuelos d'alerta nuclear de la "[[Operación Chrome Dome]]".]] [[Ficheru:B52sdestroyed.jpg|thumb|Los B-52 retiraos fueron almacenaos nel [[309th Aerospace Maintenance and Regeneration Group|309th AMARG]] (antes AMARC), un centru d'almacenamientu nel desiertu de cutiu llamáu'l "Boneyard" (campusantu) na [[Davis-Monthan AFB]] cerca de [[Tucson, Arizona]].<ref name="tough" />]] Mientres la [[Guerra Fría]], los ''B-52'' realizaron el cometíu d'alerta nuclear aérea so nomes en clave como ''Head Start'', ''[[Operación Chrome Dome|Chrome Dome]]'', ''Hard Head'', ''Round Robin'', y ''Giant Lance''. Los bombarderos abeyaben per por puntos cercanos a la [[Xunión Soviética]] pa disponer de capacidá de contraataque o realizar un primer ataque rápidu en casu de [[guerra nuclear]].<ref>{{cita web |url = http://www.nationalmuseum.af.mil/factsheets/factsheet.asp?id=1851 |títulu = SAC Airborne Alert |fechaaccesu = 28 de febreru de 2010 |autor = National Museum of the USAF |editorial = nationalmuseum.af.mil |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090114035353/http://www.nationalmuseum.af.mil/factsheets/factsheet.asp?id=1851 |fechaarchivu = 14 de xineru de 2009 }}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.nautilus.org/archives/nukepolicy/Denmark/index.html |títulu = US Nuclear Weapons Deployments Disclosed |fechaaccesu = 28 de febreru de 2010 |autor = Nautilus Institute |editorial = nautilus.org |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090605010205/http://www.nautilus.org/archives/nukepolicy/Denmark/index.html |fechaarchivu = 5 de xunu de 2009 }}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.nautilus.org/archives/library/security/foia/USA/CustodyTb.PDF |títulu = History of the Custody and Deployment of Nuclear Weapons: July 1945 to September 1977 |fechaaccesu = 28 de febreru de 2010 |autor = Office of the Assistant to the Secretary of Defense (Atomic Energy) |fecha = Febreru de 1978 |formatu = PDF |editorial = nautilus.org |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090326135604/http://www.nautilus.org/archives/library/security/foia/USA/CustodyTb.PDF |fechaarchivu = 26 de marzu de 2009 }}</ref> Los ''B-52B'' algamaron el final de la so vida de serviciu estructural a mediaos de los [[años 1960]] y toos fueron retiraos antes de rematar xunu de 1966, siguíos pol postreru de los ''B-52C'' que foi retiráu'l 29 de setiembre de 1971; la esceición foi'l ''B-52B'' ''[[Balls 8|008]]'' de la [[NASA]] que nun foi retiráu hasta 2004 de la [[Base de la Fuercia Aérea Edwards]] ([[California]]).<ref>{{cita web |url= http://www.nasa.gov/vision/earth/improvingflight/B-52B_retires.html |títulu= NASA's B-52B Retires |fechaaccesu= 28 de febreru de 2010 |autor= Gray Creech - NASA |fecha= 15 d'avientu de 2004 |editorial= nasa.gov |idioma= inglés }}</ref> Un avión calteníu de la versión ''B'', el númberu de serie 005, atópase espuestu nel [[Wings Over the Rockies Air and Space Museum]] en [[Denver]], [[Colorado]].<ref>{{cita web |url = http://www.wingsmuseum.org/exhibit_stratofortress.asp |títulu = 1955 B-52B Stratofortress |fechaaccesu = 28 de febreru de 2010 |autor = Wings Over the Rockies Air & Space Museum |editorial = wingsmuseum.org |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100508020318/http://wingsmuseum.org/exhibit_stratofortress.asp |fechaarchivu = 8 de mayu de 2010 }}</ref> Unos pocos de los modelos ''Y'', los más antiguos, fueron retiraos en 1967 y 1968, pero la mayor parte (82) lo fueron ente mayu de 1969 y marzu de 1970. La mayoría de los modelos ''F'' tamién se retiraron ente 1967 y 1973, pero 23 d'ellos sobrevivieron como aviones d'entrenamientu hasta finales de 1978.<ref>{{cita web |url= http://www.globalsecurity.org/wmd/systems/b-52f.htm |títulu= B-52 F |fechaaccesu= 28 de febreru de 2010 |autor= John Pike - Global Security |editorial= GlobalSecurity.org |idioma= inglés }}</ref> La flota de modelos ''D'' sirvió mientres más tiempu. Ochenta d'ellos fueron actualizaos sol programa ''Pacer Plank'' (ECP 1581) na planta Wichita de Boeing. El recubrimientu inferior de fuselaje y ales foi reemplazáu, y dellos componentes estructurales fueron anovaos. El trabayu completar en 1977. La flota de modelos ''D'' quedó práuticamente intacta hasta finales de 1978, cuando 37 aviones ''B-52D'' ensin actualizar fueron retiraos.<ref name="Willis pt2 p39">Willis ''Air Enthusiast'' Payares/Avientu 2005, p.39.</ref> Los demás fueron retiraos ente 1982 y 1983.<ref name="Willis pt 2 p41">Willis ''Air Enthusiast'' Payares/Avientu 2005, p. 41.</ref> Los restantes modelos ''G'' y ''H'' fueron usaos pal cometíu d'estáu d'alerta nuclear como parte del triple arsenal nuclear d'Estaos Xuníos, arsenal formáu pola combinación de misiles nucleares terrestres, misiles nucleares portaos por submarinos y bombarderos nucleares. El [[B-1 Lancer|B-1B Lancer]], que taba destináu a sustituyir al ''B-52'', namái reemplazó los modelos más antiguos y al supersónicu [[General Dynamics F-111|General Dynamics FB-111]].<ref>{{cita publicación |apellíu= Anderton |nome= David |títulu= B-1B: Out of the Shadows |publicación= Popular Mechanics |volume= 162 |númberu= 11 |númberu= Payares de 1985 |páxines= 98–99, 174 |editorial= The Hearst Corporation |allugamientu= Nueva York |fecha= Payares de 1985 |url= https://books.google.com/books?id=_-MDAAAAMBAJ&pg=PA88&lpg=PA88&dq=B-52+replaced+B-1&source=bl&ots=o3Z7ka-fBA&sig=lGu6pd-XfBjOlS_bIUG0DnYw6R0&hl=en&ei=hlTxSsrQOZ7k8AaC2JiICQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CBIQ6AEwAzgK |fechaaccesu= 13 de payares de 2009 }}</ref> En 1991, los ''B-52'' cesaron el cometíu d'alerta nuclear de 24 hores continues.<ref>{{cita web |url = http://www.afhra.af.mil/factsheets/factsheet_print.asp?fsID=12123&page=1 |títulu = U.S. Air Force Fact Sheet - 325 WEAPONS SQUADRON (ACC) |fechaaccesu = 28 de febreru de 2010 |autor = Air Force Historical Research Agency |editorial = afhra.af.mil |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100611011237/http://www.afhra.af.mil/factsheets/factsheet_print.asp?fsID=12123&page=1 |fechaarchivu = 11 de xunu de 2010 }}</ref> Dempués de la cayida de la [[Xunión Soviética]], los ''B-52G'' fueron destruyíos polos términos del [[START II|Tratáu d'Amenorgamientu d'Armes Estratéxiques]] (START). El [[AMARG]] encargar de la eliminación de 365 bombarderos ''B-52''. El progresu d'esta xera diba ser verificáu por [[Rusia]] vía [[Satélite artificial|satélite]] y por aciu inspeición personal de les instalaciones del AMARG. En principiu, los ''B-52'' fueron picaos en cachos con una guillotina de 5900 kg.<ref name="Willis pt 2 p51-2">Willis ''Air Enthusiast'' Payares/Avientu 2005, pp. 51—52.</ref> === Guerra del Golfu (1990-1991) === {{VT|Guerra del Golfu}} [[Ficheru:B-52 with two D-21s.jpg|thumb|250px|B-52H modificáu pa portar dos [[vehículu aereu non tripuláu|vehículos aéreos non tripulaos]] [[Lockheed D-21/M-21|D-21]].]] [[Ficheru:Usaf.Boeing B-52.jpg|thumb|250px|B-52H procedente de la [[Barksdale AFB]] volando sobre'l desiertu.]] Los ataques de bombarderos ''B-52'' fueron una parte importante na [[Operación Nube del Desiertu]]. Los ''B-52'' realizaron unes 1620 incursiones, llanzando un 40% de les armes soltaes poles fuercies de la coalición, y namái sufrieron una perda (que nun foi en combate) y dellos daños menores provocaos pola aición del enemigu.<ref name="factsheet"/> El 16 de febreru de 1991, bombarderos ''B-52G'' partieron de la [[Base de la Fuercia Aérea Barksdale]] en [[Louisiana]] escontra [[Iraq]], [[reabastecimiento en vuelu|recargaron en vuelu]], atacaron los sos oxetivos, y tornaron a la so base. Con un trayeutu de 35 hores y unos 22500 quilómetros d'ida y vuelta, esta aición supunxo'l récor de misión de combate a más llarga distancia.<ref name="Willis pt 2 p50">Willis ''Air Enthusiast'' Payares/Avientu 2005, p. 50.</ref><ref>{{cita web |url= http://www.joebaugher.com/usaf_bombers/b52_16.html |títulu= Service of Boeing B-52G Stratofortress |fechaaccesu= 26 de febreru de 2010 |autor= Joe Baugher |fecha= 30 de xunu de 2000 |editorial= joebaugher.com |idioma= inglés }}</ref> Nos meses posteriores, los ''B-52G'' operaron dende les bases de [[Yida]], n'[[Arabia Saudita]]; [[RAF Fairford]], nel [[Reinu Xuníu]]; [[Base Aérea de Morón]], n'[[España]]; y dende la islla de [[Diego García]] pa llevar a cabo misiones de bombardéu a baxa altitú. Dempués de les trés primeres nueches, cuando les fuercies de la coalición consiguieron la [[superioridá aérea]] y esaniciaren les [[antiaéreo|armes antiaéreas]] que podríen baltar les aeronaves que vuelen a gran altor, los ''B-52'' pasaron a realizar misiones a gran altitú. Lo cual amenorgó la so efeutividá en comparanza col papel primeramente xugáu a baxa cota.<ref>{{cita Harvard|Cordesman|1996|p=451}}</ref> Los ataques convencionales llevar a cabo grupo de trés bombarderos, con hasta 69740 kg de bombes, cubriendo una área de 1,5 [[milla|milles]] de llongura por 1 milla d'anchu. Los bombardeos desmoralizaron a les tropes defensores iraquines, gran parte de les cualos rindiéronse col empiezu de los ataques.<ref>{{cita Harvard|Dick|2006|p=225}}</ref> En 1999, la revista de ciencia y teunoloxía estauxunidense ''[[Popular Mechanics]]'' describió'l papel xugáu pol ''B-52'' nel conflictu de la siguiente forma: {{cita|«El valor del Buff poner de manifiestu mientres la Guerra del Golfu y la Operación Foín del Desiertu. El ''B-52'' apagó les lluces en [[Bagdag]].»<ref>{{cita llibru |apellíu= Garvey |nome= William |títulu= New Life for Buff: Older than its pilots, the B-52 gets ready to fly for 100 years |url= https://books.google.co.uk/books?id=PmYEAAAAMBAJ&printsec=frontcover&source=gbs_navlinks_s#v=onepage&q&f=false |fechaaccesu= 2 d'agostu de 2010 |idioma= inglés |añu= Marzu de 1999 |editor= James B. Meigs |editorial= Popular Mechanics }}</ref>}} Mientres el conflictu delles fontes afirmaron que se producieron ésitos aire-aire iraquín na [[Guerra del Golfu]], incluyendo'l llanzamientu d'un misil [[Vympel R-27|Vympel R-27R]] per parte del pilotu iraquín Khudai Hijab dende'l so [[MiG-29]] qu'estropió un ''B-52G'' na nueche na qu'empezó la guerra.<ref>{{cita Harvard|Lake|2004|p=48}}</ref><ref name="Iraqi air-air victories during the Gulf War 1991">{{cita web |url= http://aces.safarikovi.org/victories/victories-iraq-gulf.war.pdf |títulu= Iraqi air-air victories during the Gulf War 1991 |fechaaccesu= 28 de febreru de 2010 |autor= Jan J. Safarik |fecha= 2004 |editorial= safarikovi.org.com |formatu= PDF |idioma= inglés }}</ref> Sicasí, la Fuercia Aérea d'Estaos Xuníos oponer a esta pretensión, declarando que'l bombarderu (númberu de serie ''58-0248'') en realidá fuera estropiáu por [[fueu amigo]], un [[misil antirradiación]] [[AGM-88 HARM]] que se dirixiera escontra'l [[radar de control de tiru]] de l'arma de cola del ''B-52''; l'avión darréu foi renombráu ''In HARM's Way''.<ref>{{cita Harvard|Lake|2004|pp=47–48}}</ref> Poco dempués d'esti incidente, el xeneral [[George Lee Butler]] anunció que la posición d'artilleru na tripulación del ''B-52'' diba ser esaniciada, y les torretas de cola desactivaes permanentemente a partir del 1 d'ochobre de 1991.<ref>{{cita Harvard|Condor|1994|p=44}}</ref> === Ataques con misiles de cruceru a Iraq (1996 y 1998) === [[Ficheru:US Air Force 040203-f-6809h-123 Upgraded B-52 on cutting edge.jpg|thumb|250px|Un B-52 preparar pa desapegar mientres llega otru Stratofortress.]] Dende mediaos de los [[años 1990]], el ''B-52H'' ye la única variante que sigue en serviciu militar, un ''B-52B'', el ''[[Balls 8]]'', foi usáu pola NASA (usu civil) hasta'l 17 d'avientu de 2004. Ente'l 2 y el 3 de setiembre de 1996, dos ''B-52H'' atacaron estaciones enerxétiques ya instalaciones de comunicaciones en [[Bagdag]] llanzando 13 misiles de cruceru [[AGM-86C ALCM]] como complementu a los [[BGM-109 Tomahawk]] de l'[[Armada de los Estaos Xuníos|Armada]] como parte de la [[Operación Ataque del Desiertu]].<ref name="vector 3"/> Foi una misión d'ida y vuelta dende la [[Base de la Fuercia Aérea Andersen]], en [[Guam]], que percorrió 25700 km y tuvo 34 hores de duración (batiendo nuevamente'l récor a la distancia más llarga enxamás volada pa una misión de combate).<ref>{{cita Harvard|Dick|2006|p=222}}</ref> Namái dos díes antes, les tripulaciones completaron los vuelos de 17 hores dende la so base en [[Louisiana]] hasta Guam. Les prevocaciones iraquines siguieron y el 16 d'avientu de 1998 los estauxunidenses y británicos empecipiaron una serie d'ataques más intensos so la [[Operación Foín del Desiertu]]. El 17 d'avientu los ''B-52'' fixeron la so contribución col llanzamientu de 90 misiles AGM-86C ALCM.<ref name="vector 3"/> === Bombardéu de la OTAN sobre Yugoslavia (1999) === {{VT|Operación Fuercia Aliada|Guerra de Kosovu}} En marzu de 1999, la [[OTAN]] entamó la [[Operación Fuercia Aliada]] pa espulsar de [[Kosovu]] al Exércitu de la [[República Federal de Yugoslavia]]. Seis ''B-52H'' con base en [[Barksdale AFB|Barksdale]] (Luisiana) y [[Minot AFB|Minot]] ([[Dakota del Norte]]) salieron de [[RAF Fairford]] (Inglaterra) como punta de llanza del ataque pa llanzar misiles de cruceru [[AGM-86 ALCM|AGM-86C ALCM]] sobre oxetivos estratéxicos.<ref name="vector 3"/><ref>{{cita web |url = http://www.afa.org/media/reports/campaign.asp |títulu = The Kosovo Campaign: Airpower Made It Work |autor = Air Force Association |editorial = afa.org |fechaaccesu = 2 d'agostu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20111202173415/http://www.afa.org/media/reports/campaign.asp |fechaarchivu = 2 d'avientu de 2011 }}</ref> Según delles fontes, darréu realizaron bombardeos con bombes convencionales y de recímanu sobre unidaes l'Exércitu Yugoslavu.<ref name="vector 3">{{cita web |url = http://www.vectorsite.net/avb52_3.html#m2 |títulu = B-52 In The Modern Yera |autor = Greg Goebel |editorial = vectorsite.net |fecha = 1 de xunetu de 2009 |fechaaccesu = 2 d'agostu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100626003141/http://www.vectorsite.net/avb52_3.html#m2 |fechaarchivu = 26 de xunu de 2010 }}</ref><ref>{{cita web |url= http://articles.sfgate.com/1999-06-09/news/17690950_1_yugoslav-soldiers-yugoslav-army-nato-warplanes |títulu= U.S. Bomber `Pulverizes' Serbian Troops / Hundreds killed in raid, sources say |autor= William Drozdiak, Washington Post |editorial= sfgate.com |fecha= 9 de xunu de 1999 |fechaaccesu= 2 d'agostu de 2010 |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120118102112/http://articles.sfgate.com/1999-06-09/news/17690950_1_yugoslav-soldiers-yugoslav-army-nato-warplanes |fechaarchivu= 2012-01-18 }}</ref> === Operaciones n'Afganistán (2001-actualidá) === [[Ficheru:B-52H prepares to refuel over Afghanistan.jpg|thumb|250px|Un B-52H dempués de ser [[reabastecimiento en vuelu|reabastecido en vuelu]] por un [[KC-135 Stratotanker]] sobre [[Afganistán]].]] {{VT|Guerra d'Afganistán (2001-presente)}} El ''B-52'' contribuyó a la [[Operación Llibertá Duradera]] de 2001 en [[Afganistán]], apurriendo la capacidá de sobrevolar bien percima'l [[campu de batalla]] y apurrir [[sofitu aereu cercanu]] por aciu l'usu de [[bomba intelixente|bombes empuestes de precisión]], una misión que primeramente sería acutada a un [[avión de caza|caza]] o [[avión d'ataque a tierra]].<ref name="Willis pt 2 p56-7">Willis ''Air Enthusiast'' Payares/Avientu 2005, pp. 56—57.</ref> === Invasión d'Iraq y operaciones posteriores (2003-actualidá) === {{VT|Invasión d'Iraq de 2003|Guerra d'Iraq}} El ''B-52'' tamién participó na [[Operación Llibertá Iraquina]], qu'empezó'l 20 de marzu de 2003 en [[Iraq]]. Na nueche del 21 de marzu de 2003, los ''B-52H'' llanzaron siquier un centenar de [[misil de cruceru|misiles de cruceru]] [[AGM-86 ALCM|AGM-86C ALCM]] sobre'l territoriu iraquín.<ref>{{cita Harvard|Dick|2006|p=242}}</ref> N'agostu de 2007, un ''B-52H'' que tresportaba misiles de cruceru [[AGM-129 ACM]] dende la Base de la Fuercia Aérea Minot a la Base de la Fuercia Aérea Barksdale pal so esmantelamientu foi cargáu por error con seis misiles a los cualos nun se-y retiró la cabeza nuclear. Les armes nun salieron de la custodia de la USAF y fueron aseguraes en Barksdale.<ref>{{cita web |url= http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/story/2007/09/23/ST2007092300048.html?sid=ST2007092300048 |títulu= Missteps in the Bunker |fechaaccesu= 28 de febreru de 2010 |autor= Joby Warrick y Walter Pincus - Washington Post |fecha= 23 de setiembre de 2007 |editorial= WashingtonPost.com |idioma= inglés }}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.airforcetimes.com/news/2007/10/airforce_nuke_briefing_071019/ |títulu= Wing decertified, COs sacked for nuke mistake |fechaaccesu= 28 de febreru de 2010 |autor= Michael Hoffman - Air Force Times |fecha= 21 d'ochobre de 2007 |editorial= AirForceTimes.com |idioma= inglés |urlarchivu= https://archive.today/20120526221736/http://www.airforcetimes.com/news/2007/10/airforce_nuke_briefing_071019/ |fechaarchivu= 2012-05-26 }}</ref> En febreru de 2009, 90 de los 744 ''B-52'' fabricaos calteníense operacionales cola Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos. Cuatro de los 18 ''B-52H'' de la [[Base de la Fuercia Aérea Barksdale]] que tán siendo retiraos atopar nel "campusantu" d'aviones del [[309th AMARG]] na [[Base de la Fuercia Aérea Davis-Monthan]] a fecha de 8 de setiembre de 2008.<ref>{{cita web |url = http://www.af.mil/news/story.asp?id=123092368 |títulu = Upgraded B-52 still on cutting edge |fechaaccesu = 28 de febreru de 2010 |autor = David Hopper - Air Combat Command Public Affairs |fecha = 31 de marzu de 2008 |editorial = af.mil |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090904100933/http://www.af.mil/news/story.asp?id=123092368 |fechaarchivu = 4 de setiembre de 2009 }}</ref> == Futuru == A pesar de que la Fuercia Aérea d'Estaos Xuníos trabaya en nuevos bombarderos programaos para [[Bombarderu 2037|2037]], tien la intención de caltener el ''B-52H'' en serviciu a lo menos hasta 2040, cerca d'ochenta años dempués de rematar la so producción. Trátase d'una duración de serviciu ensin precedentes pa un avión militar.<ref name="factsheet" /><ref>{{cita publicación | apellíu = Hebert | nome = Adam J. | títulu = Strategic Force | publicación = Air Force Magacín | volume = 90 | númberu = 2 | páxines = 38–43 | editorial = Air Force Association | fecha = Febreru de 2007 | url = http://www.airforce-magazine.com/MagazineArchive/Documents/2007/February%202007/0207force.pdf | fechaaccesu = 13 de payares de 2009 }}</ref> Los B-52 son reformaos dacuando nos depósitos de caltenimientu de la USAF como la [[Base de la Fuercia Aérea Tinker]], en [[Oklahoma]].<ref>{{cita web |url = http://www.fas.org/man/gao/nsiad97210.htm |títulu = Air Force Depot Maintenance: Information on the Cost-Effectiveness of B-1 and B-52 Support Options (Briefing Report, 09/12/97, GAO/NSIAD-97-210BR). |fechaaccesu = 20 de febreru de 2010 |autor = US GAO |editorial = FAS.org |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090511122855/http://www.fas.org/man/gao/nsiad97210.htm |fechaarchivu = 11 de mayu de 2009 }}</ref> [[Ficheru:B-1B B-2 and B-52.jpg|thumb|250px|Un B-52 Stratofortress (enriba) xunto a un [[B-1B Lancer]] (nel centru) y un [[B-2 Spirit]] (embaxo).]] La USAF sigue col enfotu del ''B-52'' porque sigue siendo un bombarderu pesáu efeutivu y económicu, particularmente nel tipu de misiones que se realizaron dende'l final de la Guerra Fría contra naciones que les sos capacidaes de defensa aérea son llindaes. La capacidá del ''B-52'' pa caltenese abeyando per mientres enllargaos periodos de tiempu percima del [[campu de batalla]] (o bien fuera d'él), lliberando [[bomba de precisión|bombes de precisión]] o de cayida llibre cuando seya precisu un ataque aereu, foi un pervalible recursu en conflictos como la [[Operación Llibertá Iraquina]] de 2003.<ref>{{cita web |url= http://www.encyclopedia.com/doc/1G1-102677802.html |títulu= B-52 Crew Credits Arsenal, Loiter Capability During Operation Iraqi Freedom |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Lorenzo Cortes. Defense Daily |fecha= 9 de mayu de 2003 |editorial= Encyclopedia.com |idioma= inglés }}</ref> La velocidá del [[B-1 Lancer]] y la [[capacidá furtiva]] del [[B-2 Spirit]] namái resulten útiles mientres nun se destrúin les [[defensa aérea|defenses aérees]] enemigues, una xera que se llogró con rapidez nos conflictos recién. El ''B-52'' cuenta col porcentaxe de disponibilidad operativa más altu de los trés tipos de bombarderos pesaos emplegaos pola USAF. Considerando que nel añu 2001 el ''B-1'' tuvo un permediu de 53% de disponibilidad, y el ''B-2'' namái algamó un 26%, el ''B-52'' rexistró un permediu de 80%.<ref name="tough">{{cita web |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m0IBP/is_6_45/ai_77106313 |títulu = 'BUFF' and Tough - the B-52 bomber has been a valuable and effective member of the Air Force since 1955 |fechaaccesu = 20 de febreru de 2010 |autor = Louis A. Arana-Barradas. Airman |fecha = Xunu de 2001 |editorial = Find articles at BNET |idioma = inglés |urlarchivu = https://archive.today/20120708084833/http://findarticles.com/p/articles/mi_m0IBP/is_6_45/ai_77106313/ |fechaarchivu = 8 de xunetu de 2012 }}</ref> Adicionalmente, propúnxose una variante del ''B-52H'' denominada '''EB-52'''. Esta versión sería el resultáu de modificar y ampliar 16 aviones ''B-52H'' amontando sustancialmente les sos capacidaes de [[contramedidas electróniques]].<ref>{{cita web |url= http://proxify.org/p/011010A1000100/687474703a2f2f7777772y646566656y7365746563682y6f72672f61726368697665732f3030313930392y68746d6c |títulu= Jamming with the B-52s |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= DefenseTech.org |editorial= proxify.org |idioma= inglés }}</ref> Esti nuevu avión daría-y a la USAF la capacidá perturbadora aerotresportada de la qu'escareció dende la retirada del [[EF-111 Raven]]. El programa foi atayáu en 2005 dempués de que se retirara'l financiamientu pal sistema de [[guerra electrónica]], anque foi vueltu a entamar en 2007, pero los fondos volvieron ser atayaos a principios de 2009.<ref>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2009/03/03/323298/us-air-force-cancels-sam-jamming-eb-52-for-second-time.html |títulu = US Air Force cancels SAM-jamming EB-52 for second time |fechaaccesu = 20 de febreru de 2010 |autor = Stephen Trimble. Flight International |fecha = 3 de marzu de 2009 |editorial = FlightGlobal.com |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090309044637/http://www.flightglobal.com/articles/2009/03/03/323298/us-air-force-cancels-sam-jamming-eb-52-for-second-time.html |fechaarchivu = 9 de marzu de 2009 }}</ref> == Accidentes significativos == [[Ficheru:Palomares H-Bomb Incident.jpg|thumb|La bomba recuperada ocho díes dempués de cayer al mar mientres el [[incidente de Palombares]], 1966.]] [[Ficheru:Thule AFB B-52 Gunner Rescue.jpg|thumb|Rescate del artilleru del B-52G que se eyectó del avión primero que s'estrellara na [[Badea de Baffin]], [[Groenlandia]], 1968.]] [[Ficheru:FairchildB52Crash.jpg|thumb|El B-52H ''Czar 52'' antes d'estrellase na [[Base de la Fuercia Aérea Fairchild]]; cerca de la punta de la cola ve la trampilla d'evacuación desprendida mientres la secuencia d'[[asientu eyectable|eyección]] del copilotu, 1994.]] * El 11 de febreru de 1958, un ''B-52D'' estrellar en [[Dakota del Sur]] por cuenta de que'l xelu bloquió'l sistema de suministru de combustible, lo que condució a una incontrolable amenorgamientu d'enerxía nos ocho motores. Tres miembro de la tripulación perdieron la vida.<ref>{{cita web |url= http://www.aaib.gov.uk/cms_resources.cfm?file=/1-2010%20G-YMMM.pdf |títulu= Report on the accident to Boeing 777-236ER, G-YMMM, at London Heathrow Airport on 17 January 2008, p. 123 |fechaaccesu= 21 de xunetu de 2010 |autor= Air Accidents Investigation Branch |fecha= 9 de febreru de 2010 |editorial= AAIB.gov.uk |idioma= inglés |formatu= PDF }}</ref> * El 24 de xineru de 1961, un ''B-52G'' se desintegró nel aire y estrellóse dempués de sufrir una grave perda de combustible, cerca de [[Goldsboro]], [[Carolina del Norte]], dexando cayer dos bombes nucleares nel procesu ensin que se produxera la so detonación.<ref>{{cita web |url= http://www.ibiblio.org/bomb/ |títulu= Broken Arrow: Goldsboro, North Carolina: The Truth behind North Carolina's brush with nuclear disaster |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Cliffe Nelson |fecha= 4 d'avientu de 2000 |editorial= biblio.org |idioma= inglés }}</ref> * El 14 de marzu de 1961, un ''B-52F'' de la 70ª Ala de Bombardéu que tresportaba dos armes nucleares esperimentó una [[descompresión]] incontrolada que-y obligó a baxar a 10000 pies col fin d'amenorgar l'[[presurización de cabina|altitú en cabina]]. L'aumentu de consumu de combustible a baxa altitú, xunto cola incapacidá p'atopase con un [[avión cisterna]] a tiempu, fizo que l'avión quedar ensin combustible. La tripulación abandonó l'aeronave por aciu los [[asientu eyectable|asientos eyectables]], mientres l'aeronave incontrolada estrellóse 24 km al oeste de [[Yuba City]], [[California]].<ref>{{cita web |url = http://www.ejection-history.org.uk/Aircraft_by_Type/b52_stratofortress.htm |títulu = B-52 Stratofortress Draft Listing |fechaaccesu = 20 de febreru de 2010 |autor = Ejection-History |editorial = ejection-history.org.uk |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100214105456/http://www.ejection-history.org.uk/aircraft_by_type/b52_stratofortress.htm |fechaarchivu = 14 de febreru de 2010 }}</ref> * El 24 de xineru de 1963, un ''B-52C'' que realizaba una misión d'entrenamientu nes proximidaes de la [[Base de la Fuercia Aérea Westover]], [[Massachusetts]], sufrió problemes y estrellóse na fastera del [[Elephant Mountain|Monte Elephant]] cerca de [[Greenville, Maine]]. De los nueve homes que diben a bordu del avión namái dos sobrevivieron al accidente.<ref>{{cita web |url = http://pressherald.mainetoday.com/news/nemitz/060830nemitz.shtml |títulu = Crash site tells of Cold War tragedy |fechaaccesu = 7 d'avientu de 2009 |autor = Bill Nemitz |fecha = 30 d'agostu de 2006 |editorial = PressHerald.MaineToday.com |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090606134804/http://pressherald.mainetoday.com/news/nemitz/060830nemitz.shtml |fechaarchivu = 6 de xunu de 2009 }}</ref> * El 13 de xineru de 1964, un ''B-52D'' que tresportaba dos bombes nucleares sufrió un fallu estructural en plenu vuelu que-y causó la perda d'una seición de la cola. Cuatro tripulantes se eyectaron de l'aeronave satisfactoriamente primero que l'avión estrellárase cerca de [[Cumberland (Maryland)|Cumberland]], [[Maryland]], sicasí otru finó nel avión porque foi incapaz de remanar l'asientu eyectable. Darréu dos de los tripulantes finaron en tierra por [[hipotermia]]. Los dos armes fueron recuperaes.<ref name="DOD">{{cita web |url = http://www.dod.mil/pubs/foi/reading_room/965.pdf |títulu = Narrative Summaries of Accidents Involving U.S. Nuclear Weapons |editorial = United States Department of Defence |fechaaccesu = 6 de payares de 2009 |fecha = 200-03-12 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090831065934/http://www.dod.mil/pubs/foi/reading_room/965.pdf |fechaarchivu = 31 d'agostu de 2009 }}</ref> * El 17 de xineru de 1966, asocedió un choque en vuelu ente un ''B-52G'' con armes nucleares y un [[avión cisterna]] [[KC-135 Stratotanker]] que lo intentaba [[reabastecimiento en vuelu|reabastecer]] sobre [[Palombares]], [[Almería]], [[España]]. El ''KC-135'' foi dafechu destruyíu al amburase la so carga de combustible, lo que provocó la muerte de los cuatro tripulantes. El ''B-52G'' se desintegró en parte, morrieron trés de los siete tripulantes, yá que nun tuvieron tiempu de eyectarse como los sobrevivientes, y les bombes [[Bomba nuclear B28|B-28]] de 1,5 [[megatón|megatones]] que portaba cayeron sobre tierra y mar.<ref name="hayes">{{cita web |url= http://www.palmbeachpost.com/localnews/content/local_news/epaper/2007/01/17/m1a_Hbomb_0117.html?cxtype=rss&cxsvc=7&cxcat=17 |títulu= H-bomb incident crippled pilot's career |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Ron Hayes. Palm Beach Post |fecha= 17 de xineru de 2007 |editorial= PalmBeachPost.com |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20110616223334/http://www.palmbeachpost.com/localnews/content/local_news/epaper/2007/01/17/m1a_Hbomb_0117.html?cxtype=rss&cxsvc=7&cxcat=17 |fechaarchivu= 2011-06-16 }}</ref> Dos de les bombes nun esplotaron y finalmente recuperáronse; sicasí l'impautu contra'l suelu d'otros dos bombes provocó la detonación de la carga convencional que porten pa empecipiar la reaición nuclear, esvalixando pela redolada el [[plutoniu]] y [[uraniu]] radioactivu de les bombes, pero ensin provocar la esplosión nuclear. Dempués del accidente, parte de la tierra contaminada foi unviada a Estaos Xuníos.<ref name="knaack p279">{{cita Harvard|Knaack|1988|p=279}}</ref> ''Pa más información vease: [[Incidente de Palombares]]''. * El 21 de xineru de 1968, un ''B-52G'' que volaba sobre la [[Badea de Baffin]] con cuatro bombes atómiques a bordu como parte d'una misión d'alerta de la [[Operación Chrome Dome]] de la [[Guerra Fría]] [[Accidente de Thule|estrellar nel xelu]] de [[North Star Bay]] mientres intentaba realizar un aterrizaxe d'emerxencia na [[Base Aérea Thule]], en [[Groenlandia]], dempués de que se declarara una quema na cabina. Seis de los sos siete tripulantes se eyectaron, l'otru finó.<ref>{{cita web |url = http://www.nukestrat.com/dk/ButterknifeV012168.PDF |títulu = Butterknife V Thule Route |fechaaccesu = 20 de febreru de 2010 |autor = Hans M. Kristensen |formatu = PDF |editorial = nukestrat.com |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090326135604/http://www.nukestrat.com/dk/ButterknifeV012168.PDF |fechaarchivu = 26 de marzu de 2009 }}</ref> Nel llugar del impautu la quema dexó una gran contaminación radioactiva, que la so llimpieza duró meses.<ref name="knaack" /> Pol pocu tiempu trescurríu dende l'incidente de Palombares, los costos de llimpieza y les consecuencies polítiques, consideróse un altu riesgu que volviera pasar daqué similar, asina que'l Mandu Aereu Estratéxicu atayó les operaciones d'alerta Chrome Dome dempués d'esti accidente.<ref>{{cita Harvard|Lake|Styling|2004|p=19}}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.nautilus.org/archives/library/security/foia/Denmark/State012368.PDF |títulu = B-52 Crash |fechaaccesu = 20 de febreru de 2010 |autor = National Military Command Center. Pentagon |fecha = 24 de xineru de 1968 |formatu = PDF |editorial = Nautilus.org |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081120103053/http://www.nautilus.org/archives/library/security/foia/denmark/State012368.pdf |fechaarchivu = 20 de payares de 2008 }}</ref> * El 31 de marzu de 1972, un ''B-52D'', númberu de serie ''56-0625'', procedente de la [[Base de la Fuercia Aérea McCoy]], en [[Florida]], salió nuna misión d'entrenamientu rutinaria ensin armamentu. Al poco de desapegar empezaron a desamarrase múltiples fallos y quemes nos motores nᵘ 7 y 8 del aparatu. L'avión darréu intentó tornar a la base, pero estrellar nun área residencial d'[[Orlando (Florida)|Orlando]], aproximao 1 [[milla]] al norte de la base, destruyendo o estropiando ocho viviendes. Finaron los siete miembros de la tripulación del bombarderu y un civil.<ref>{{cita web |url= http://tvnews.vanderbilt.edu/program.pl?ID=463342 |títulu= Orlando Plane Crash NBC News broadcast |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Vanderbilt Television News Archive |editorial= tvnews.vanderbilt.edu |idioma= inglés }}</ref> * El 16 d'ochobre de 1984, un ''B-52'' impactó coles ales nes roques de Hunts Mesa en [[Monument Valley]], [[Arizona]], y estrellóse formando una bola de fueu nel aire. Nel primer impautu a pocos metros del suelu se eyectaron seis de los siete tripulantes, pero a la fin, morrieron dos d'ellos y los otros cinco resultaron gravemente mancaos.<ref>{{cita web |url= http://www.azcentral.com/travel/features/articles/2009/10/16/20091016monument1018.html# |títulu= Monument Valley: Return to Hunts Mesa |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Steve Yozwiak |fecha= 16 d'ochobre de 2009 |editorial= azcentral.com |idioma= inglés }}</ref> * El 24 de xunu de 1994, un ''B-52H'', númberu de serie ''61-0026'' y moteyáu ''Czar 52'', estrellar na [[Base de la Fuercia Aérea Fairchild]], [[Washington (estáu)|Washington]], mientres el vuelu de práctica pa una exhibición aérea. Los cuatro tripulantes que diben a bordu finaron nel accidente.<ref>{{cita web |url= http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=8716 |títulu= B-52 Crash |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Daryl C. McClary |fecha= 8 d'agostu de 2008 |editorial= HistoryLink.org |idioma= inglés }}</ref> ''Pa más información vease: [[Accidente del B-52 na Base Aérea de Fairchild]]''. * El 21 de xunetu de 2008, un ''B-52H'', númberu de serie ''60-0053'', esplegáu dende la [[Base de la Fuercia Aérea Barksdale]], [[Louisiana]], a la [[Base de la Fuercia Aérea Andersen]], [[Guam]], estrellóse aproximao a 40 km frente a la mariña de Guam. Finaron los seis persones que diben a bordu; cinco yeren los tripulantes y l'otru yera un ciruxanu de vuelu.<ref>{{cita web |url= http://www.msnbc.msn.com/id/25777752/ |títulu= Non survivors in B-52 crash off Guam |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= Associated Press |fecha= act. 23-7-2008 |editorial= msnbc.msn.com |idioma= inglés }}</ref> == Cultura popular == El ''B-52'' apaeció en delles películes importantes; de forma destacada nes siguientes: ''[[Bombers B-52]]'' (1957),<ref>[http://www.tcm.com/tcmdb/title.jsp?stid=69323 Reseña y ficha de la película] en Turner Classic Movies. Enllaz consultáu'l 23 de xunetu de 2010.</ref> ''[[A Gathering of Eagles]]'' (''Nial d'águiles'' o ''Águiles a la chisba'', 1963),<ref>[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,870298,00.html Artículu sobre la película (xunetu de 1963) en Time.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130817071119/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,870298,00.html |date=2013-08-17 }}. Enllaz consultáu'l 23 de xunetu de 2010.</ref><ref>Pa los títulos de les versiones n'español, vease [https://www.imdb.com/title/tt0057090/releaseinfo equí]. Enllaz consultáu'l 23 de xunetu de 2010.</ref> ''[[Dr. Strangelove|Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb]]'' (1964),<ref>[https://web.archive.org/web/20101013074302/http://www.filmmakermagazine.com/issues/fall2004/line_items/strangelove.php Artículu sobre la película de Kubrik en filmmakermagazine.com]. Enllaz consultáu'l 23 de xunetu de 2010.</ref> y ''[[By Dawn's Early Light]]'' (1990).<ref>[http://www.ew.com/ew/article/0,,317524,00.html Artículu sobre ''By Dawn's Early Light'' en ew.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131109092338/http://www.ew.com/ew/article/0,,317524,00.html |date=2013-11-09 }}. Enllaz consultáu'l 23 de xunetu de 2010.</ref> Tamién apaeció en numberoses noveles, como na mayoría de les primeres noveles de [[Patrick McLanahan]] escrites por [[Dale Brown]]. Na serie "Seven Days" de la UPN (capítulu 11), unos terroristes piratien la rede americana y comuniquen una orde d'ataque falsa a un escuadrón de ''B-52'' por que bombardee una base norteamericana n'[[Arabia Saudita]]. Apaez nel videoxuegu [[Call of Duty: Black Ops]] como racha de baxes de 8 baxes. Al activala, l'avión pasa a baxu altor dexando un rastru de 15 bombes capaces de trespasar parés. La so potencia faen d'él un avión bien peligrosu nel xuegu. El suelu tremez y los xugadores ensórdense cuando pasa unu d'ellos. Un peñáu de los [[años 1960]], denomináu «''beehive''» («truébanu»), tamién ye conocíu como «estilu B-52» por cuenta de la so paecencia col distintivu morru del bombarderu.<ref>[http://www.retrogalaxy.com/remember/beehive.asp Artículu sobre'l peñáu «beehive» o «B-52» en retrogalaxy.com]. (N'inglés.) Enllaz consultáu'l 23 de xunetu de 2010.</ref> La popular banda [[The B-52's]] darréu tomó'l so nome d'esti peñáu.<ref>[http://www.allmusic.com/artist/p3598 Biografía de The B-52's] en [[AllMusic]]. Enllaz consultáu'l 23 de xunetu de 2010.</ref> == Especificaciones (B-52H) == {{Especificaciones d'aeronave |imaxe = Boeing B-52 STRATOFORTRESS.png |descripción imaxe = |tamañu imaxe = 400px |referencia = Knaak,<ref name="knaack 292-4">{{cita Harvard|Knaack|1988|pp=292–294}}</ref> USAF fact sheet,<ref name="Fact Sheet">{{cita web |url = http://www.minot.af.mil/library/factsheets/factsheet.asp?id=3724 |títulu = B-52 Superfortress |fechaaccesu = 20 de febreru de 2010 |autor = Minot Air Force Base |fecha = Ochobre de 2005 |editorial = Minot.AF.mil |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070818003731/http://www.minot.af.mil/library/factsheets/factsheet.asp?id=3724 |fechaarchivu = 18 d'agostu de 2007 }}</ref> Quest for Performance,<ref>{{cita web |url= http://www.hq.nasa.gov/pao/History/SP-468/cover.htm |títulu= NASA SP-468, Quest for Performance: The Evolution of Modern Aircraft |fechaaccesu= 20 de febreru de 2010 |autor= L.K. Jr. Loftin. NASA |fecha= 1985 |editorial= hq.NASA.gov |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20180529231420/https://www.hq.nasa.gov/pao/History/SP-468/cover.htm |fechaarchivu= 2018-05-29 }}</ref> Baugher.<ref name="Baugher H" /> |avión o helicópteru? = avión |reactor o héliz? = reactor |tripulación = 5 ([[Pilotu d'aviación|piloto]], [[copilotu]], [[navegante]], navegante de [[radar]]/bombarderu y oficial de [[guerra electrónica]]) [[Ficheru:B52H.JPG|right|210px|Perfil d'un B-52H.]] |capacidá= |carga = 31500 kg |llargor = 48,5 [[metru|m]] |valumbu = 56,4 m |altor = 12,4 m |superficie alar = 370 [[m²]] |perfil alar = NACA 63A219.3 en raigañu, NACA 65A209.5 en punta |peso vacíu = 83250 [[kg]] |pesu cargáu = 120000 kg |pesu útil = |pesu máximu = 220000 kg <!-- Reactores --> |númberu reactores = 8 |modelu reactor = [[Pratt & Whitney TF33]]-P-3/103 |tipu reactor = [[turbofán]] |emburrie = 17000 |emburrie unidá = lbf |emburrie más = |emburrie/pesu = 0,31 |otros xeneral = * '''Capacidá de combustible''': 181610 [[llitru|llitros]] |vnexceder = |vnexceder más = |vnormal = 1046 |vnormal más = ([[Númberu Mach|Mach]] 0,86) |vcrucero = |vcrucero más = |vpérdida = |vpérdida más = |radiu aición = |radiu aición más = |autonomía = 14162 |autonomía más = |autonomía combati = 7210 |autonomía combati más = |autonomía ferry = 16232 |autonomía ferry más = |techu vuelo= 15240 |techu vuelo más = |réxime ascensu = 31.85 |réxime ascensu más = |carga alar = 586 kg/m² |carga alar máxima = |otros rendimientu = [[Ficheru:B-52H static display arms 06.jpg|thumb|250px|Boeing B-52H col so armamentu.]] [[Ficheru:JDAM GBU30 MER.jpg|thumb|200px|Seis [[bomba empuesta|bombes empuestes]] [[JDAM]] GBU-31 n'unu de los [[puntu de anclaje|soportes subalares]] d'un B-52H.]] [[Ficheru:AGM-129 ACM - ID DF-SD-99-05767.JPEG|thumb|200px|[[misil de cruceru|Misiles de cruceru]] [[AGM-129 ACM]] n'unu de los soportes subalares d'un B-52.]] <!-- Armamentu --> |número cañones = 1 |cañones = [[M61 Vulcan]] de 20 [[mm]] nuna torreta de cola por control remotu (anguaño retirada de los aviones en serviciu). |bombes = <br /> *** '''[[bomba empuesta|Bombes empuestes]]''': 12× [[JDAM]] (GBU-31/32/38) o [[AGM-154 JSOW]] nos soportes esternos. *** '''De cayida llibre''' **** '''[[Bomba nuclear|Nucleares]]''': [[B61]] (máx. 300 [[quilotones|kt]]) o [[B83]] (1200 kt). **** '''Convencionales''': ***** 45× [[Mk 82]] (500 [[llibra (unidá de masa)|lb]] o 227 kg). ***** [[Mk 84]] (2000 lb o 907 kg). ***** 30× [[M117]] (750 lb / 340 kg). **** '''[[Mina marina|Mines]]''': distintos tipos, dende [[Mk 62]] (500 lb) a [[Mk 65]] (2000 lb). **** '''[[Bomba de racimo|Bombes de recímanu]]''': 30× de distintos tipos: ***** [[CBU-87|CBU-87 CEM]] (caúna con 202 bombes de fragmentación) o ***** [[CBU-89|CBU-89 Gator]] (caúna con 72 mines antitanque y 22 antipersona) o ***** [[CBU-97|CBU-97 SFW]] (caúna con 40 proyectiles furadores de blindaxe) o ***** [[CBU-107|CBU-107 PAW]] (caúna con 3750 clavos metálicos). |misiles = <br /> *** '''Nucleares''': **** 20× [[AGM-86 ALCM|AGM-86B ALCM]] (12 esternos y 8 internos). **** 12× [[AGM-129 ACM]] nos soportes esternos. *** '''Convencionales''': **** 8× [[AGM-84 Harpoon]] o [[AGM-142 Have Nap]] **** 20× [[AGM-86 ALCM|AGM-86C ALCM]] (12 esternos y 8 internos). **** 12× [[AGM-158 JASSM]] nos soportes esternos. |otres armes = <br /> *** '''[[Contramedidas]]''': ''[[chaff]]'' y [[bengala (contramedida)|bengalas]] |puntos anclaje = bodega interna y 4 [[puntu de anclaje|pilonos subalares con soporte múltiple]] |capacidá anclaje = 31500 kg |aviónica = * [[Sistema de visión electro-ópticu]] (EVS) qu'usa sensores [[infrarroxu de barríu fronteru]] (FLIR) de [[siliciuro de platín]] y [[televisión de baxu nivel de lluz]].<ref>{{cita web |títulu = B-52 Maintenance Training |editorial = Southwest Research Institute |url = http://www.swri.org/3pubs/brochure/D07/B52/home.htm |fechaaccesu = 13 de payares de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090113172030/http://www.swri.org/3pubs/brochure/D07/B52/home.htm |fechaarchivu = 13 de xineru de 2009 }}</ref> * Sniper Advanced Targeting Pod.<ref>{{enllaz rotu|1={{cita web |url = http://www.lockheedmartin.com/news/press_releases/2009/MFC_122109_LockheedMartinsSniper.html |títulu = Lockheed Martin's Sniper ATP Continues Successful B-52 Integration Test Program |fechaaccesu = 20 de febreru de 2010 |autor = Heather Kelly. Lockheeed Martin |fecha = 21 d'avientu de 2009 |editorial = LockheedMartin.com |idioma = inglés |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20111020203816/http://www.lockheedmartin.com/news/press_releases/2009/MFC_122109_LockheedMartinsSniper.html |fechaarchivu = 2011-10-20 }} |2=http://www.lockheedmartin.com/news/press_releases/2009/MFC_122109_LockheedMartinsSniper.html |bot=InternetArchiveBot }}</ref> }} == Ver tamién == * [[Bombarderu estratéxicu]] * [[James Lore Murray]] (direutor del proyeutu d'inxeniería del ''XB-52'') * [[Mandu Aereu Estratéxicu]] * [[Mandu d'Ataque Global de la Fuercia Aérea]] * {{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Boeing B-47 Stratojet]] * {{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Convair B-36]] * {{Bandera|Estaos Xuníos}} [[Convair YB-60]] * {{Bandera|Reinu Xuníu}} [[Avro Vulcan]] * {{Bandera|Reinu Xuníu}} [[Handley Page Victor]] * {{Bandera|XRSS}} [[Myasishchev M-4]] * {{Bandera|XRSS}} [[Myasishchev M-50]] * {{Bandera|XRSS}} [[Tupolev Tu-95]] * Secuencia '''Numbérica''' (interna de Boeing): ← [[Boeing XF8B|400]] - [[Boeing B-47 Stratojet|450]] - [[Boeing L-15 Scout|451]] - '''464''' - [[Boeing XP3B|466]] - [[Boeing XB-55|474]] - [[Boeing XB-55|479]] → * Secuencia '''B-''' (Bombarderos del USAAS/USAAC/USAAF/USAF (1925-62)): ← [[Northrop YB-49|YB-49]] - [[Boeing B-50 Superfortress|B-50]] - [[Martin XB-51|XB-51]] - '''B-52''' - [[Convair XB-53|XB-53]] - [[Boeing B-54|B-54]] - [[Boeing XB-55|XB-55]] → * [[Unidaes de la Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos qu'operaron el B-52]] * [[Bombarderos]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru |apellíos= Budiansky |nome= Stephen |títulu= Air Power: The Men, Machines, and Idees that Revolutionized War, from Kitty Hawk to Iraq |añu= 2004 |editorial= Nueva York: Penguin Books |idioma= inglés |isbn= 0-670-03285-9 }} * {{cita llibru |apellíos= Condor |nome= Albert Y. |títulu= Air Force Gunners (AFGA): The Men Behind the Guns, The History of Enlisted Aerial Gunnery, 1917–1991 |añu= 1994 |editorial= Nashville, TN: Turner Publishing |idioma= inglés |isbn= 978-1563111679 }} * {{cita llibru |apellíos= Cordesman |nome= Anthony H. |apellíu2= Wagner |nome2= Abraham R. |títulu= The Lessons of Modern War: The Gulf War |añu= 1996 |editorial= Boulder, CO: Westview Press |idioma= inglés |isbn= 0-81338-601-2 }} * {{cita llibru |apellíos= Cooke |nome= David C. |títulu= How Airplanes are Made |añu= 1956 |editorial= Nueva York: Dodd, Mead & Company |idioma= inglés }} * {{cita llibru |apellíos= Dick |nome= Ron |apellíu2= Patterson |nome2= Dan |títulu= [https://web.archive.org/web/https://books.google.com/books?id=V9eyAAAACAAJ Aviation Century: War & Peace In The Air] |añu= 2006 |editorial= Eden Prairie, Ontario: Boston Mills Press |idioma= inglés |isbn= 1-55046-430-2 }} * {{cita llibru |apellíos= Donald |nome= David |títulu= The Encyclopedia of World Aircraft |añu= 1997 |editorial= Etobicoke, Ontario, Canadá: Prospero Books |idioma= inglés |isbn= 1-85605-375-X }} * {{cita llibru |apellíos= Dorr |nome= Robert F. |títulu= "Stratofortress... The Big One from Boeing." Air Enthusiast. Nᵘ 41 |añu= 1990 |editorial= Bromley, Kent, UK: Pilot Press |idioma= inglés |issn= 0143-5450 |páxines= 22–37 }} * {{cita llibru |apellíos= Dorr |nome= Robert F. |apellíu2= Rogers |nome2= Brian C. |títulu= "Boeing B-52H: The Ultimate Warrior". World Air Power Journal, Volume 27 |añu= 1996 |editorial= Londres: Aerospace Publishing |idioma= inglés |issn= 0959-7050 |isbn= 1-874023-83-2 |páxines= 54–101 }} * {{cita llibru |apellíos= Flynn |nome= Kelly J. |títulu= Proud to Be: My Life, the Air Force, the Controversy |añu= 1997 |editorial= Nueva York: Random House |idioma= inglés |isbn= 0-375-50109-6 }} * {{cita llibru |apellíos= Futrell |nome= R.F |títulu= The United States Air Force in Southeast Asia – Aces and Aerial victories, 1965–1973 |añu= 1976 |editorial= Washington, DC: Office of Air Force History |idioma= inglés |isbn= 0-89875-884-X }} * {{cita llibru |apellíos= Hobson |nome= Chris |títulu= Vietnam Air Losses, USAF, USN, USMC, Fixed-Wing Aircraft Losses in Southeast Asia 1961–1973 |añu= 2001 |editorial= North Branch, Minnesota: Specialty Press |idioma= inglés |isbn= 1-85780-115-6 }} * {{cita llibru |apellíos= Knaack |nome= Marcelle Size |títulu= <!-- web non disponible --[http://www.airforcehistory.hq.af.mil/Publications/fulltext/encyclopedia_postww2_bombers.pdf--> Post-World War II Bombers, 1945-1973<!--]--> |añu= 1988 |editorial= Washington, DC: Office of Air Force History, U.S. Air Force |idioma= inglés |isbn= 0-16-002260-6 }} * {{cita llibru |apellíos= Lake |nome= Jon |títulu= "Variant Briefing: Boeing B-52 Stratofortress: Part 1". International Air Power Review. Volume 8 |añu= 2003 |editorial= Norwalk, Ct, USA:AIRtime Publishing |idioma= inglés |issn= 1473-9917 |isbn= |páxines= 106–121 }} * {{cita llibru |apellíos= Lake |nome= Jon |títulu= B-52 Stratofortress Units in Operation Desert Storm |url= https://books.google.com/books?id=9rVZ8SAnYEQC&pg=PA48&lpg=PA48&dq=B-52+HARM&source=bl&ots=VmydMvWDLv&sig=eJHxUhqufm7MoBNnDIi1YRTJPhM&hl=en&ei=wGdsS_LkB4myNqTRgdQE&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CBcQ6AEwBA#v=onepage&q=B-52%20HARM&f=false |añu= 2004 |editorial= London: Osprey Publishing |idioma= inglés |issn= 1473-9917 |isbn= 0-85045-026-8 }} * {{cita llibru |apellíos= Lake |nome= Jon |apellíu2= Styling |nome2= Mark |títulu= B-52 Stratofortress Units in Combat 1955–73 |url= https://books.google.com/books?id=O0zIt5KPEbQC |añu= 2004 |editorial= Londres: Osprey Publishing |idioma= inglés |isbn= 1-84176-607-0 }} * {{cita llibru |apellíos= McCarthy |nome= Donald J. Jr. |títulu= MiG Killers: A Chronology of US Air Victories in Vietnam 1965-1973 |añu= 2009 |editorial= North Branch, Minnesota: Speciality Press |idioma= inglés |isbn= 978-1-58007-136-9 }} * {{cita llibru |apellíos= Willis |nome= David |títulu= "Boeing's Timeless Deterrent, Part 1: B-52 Stratfortress - From Conception to Hanoi". Air Enthusiast, Nᵘ 119 |añu= Setiembre/ochobre 2005 |editorial= Stamford, Lincolnshire, UK: Key Publishing |idioma= inglés |issn= 0143-5450 |páxines= 50–73 }} * {{cita llibru |apellíos= Willis |nome= David |títulu= "Boeing's Timeless Deterrent, Part 2: B-52 - The Permanent Spear Tip". Air Enthusiast, Non. 120 |añu= Payares/avientu 2005 |editorial= Stamford, Lincolnshire, UK: Key Publishing |idioma= inglés |issn= 0143-5450 |páxines= 38–61 }} == Enllaces esternos == * {{Commons|B-52 Stratofortress}} * [https://archive.today/20120718014338/http://www.af.mil/information/factsheets/factsheet.asp?id=83 Ficha del B-52 na páxina oficial de la Fuercia Aérea] (n'inglés) * [https://web.archive.org/web/20121205130100/http://www.airvectors.net/avb52.html Artículu sobre'l B-52 en airvectors.net] * [http://www.fas.org/nuke/guide/usa/bomber/b-52_hist.htm Historia detallada del B-52] (n'inglés) {{Tradubot|Boeing B-52 Stratofortress}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Aeronaves de Boeing|464]] [[Categoría:Aeronaves d'ala alta]] [[Categoría:Aviones d'ocho motores a reaición]] [[Categoría:Bombarderos de los años 1950 d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Boeing B-52 Stratofortress]] g0dal0u1hyfgzxf7pvkqly6ejem2fhw 0 167384 4379525 4379200 2025-06-26T08:18:33Z XabatuBot 43102 iguo testu: Campeonos => Campeones 4379525 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Club Alianza Lima}} {{equipu | pattern_la1 = _alianzalima25h | pattern_b1 = _alianzalima25h | pattern_ra1 = _alianzalima25h | pattern_sh1 = _alianzalima25h | pattern_so1 = _socks | leftarm1 = 071241 | body1 = 071241 | rightarm1 = 071241 | shorts1 = 071241 | socks1 = 071241 | pattern_la2 = _alianzalima25a | pattern_b2 = _alianzalima25a | pattern_ra2 = _alianzalima25a | pattern_sh2 = _alianzalima25h | pattern_so2 = _socks | leftarm2 = 071241 | body2 = 071241 | rightarm2 = 071241 | shorts2 = 071241 | socks2 = 071241 | pattern_la3 = _left | pattern_b3 = _alianzalima24tr | pattern_ra3 = _right | pattern_sh3 = _alianzalima25a | pattern_so3 = _socks | body3 = | rightarm3 = ffffff | shorts3 = ffffff | socks3 = ffffff }} El '''Club Alianza Lima''', conocíu popularmente como '''Alianza Lima''' o a cencielles '''Alianza''', ye una [[institución]] deportiva asitiada en [[Lima]], [[Perú]].<ref>{{Cita web|url=https://peru.as.com/resultados/ficha/equipo/alianza_lima/4214/|títulu=Alianza Lima|fechaaccesu=}}</ref> Foi fundáu'l 15 de febreru de 1901 por mozu que deseyaben practicar [[deporte]].<ref name="afro">{{cita web |url=http://blog.pucp.edu.pe/media/251/20071029-Africaniabarriospopulares.pdf|títulu=AFRICANIA, BARRIOS POPULARES Y CULTURA CRIOLLA A ENTAMOS DEL SIEGLU XX|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081010093448/http://blog.pucp.edu.pe/media/251/20071029-Africaniabarriospopulares.pdf|formatu=pdf|fechaarchivu=10 d'ochobre de 2008|fechaaccesu=4 d'agostu de 2010}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://dcvasque.blogspot.com/2014/08/historia-articulo-principal-historia.html|títulu=Alianza Lima Historia|fechaaccesu=}}</ref> Los fundadores adoptaron aquel nome n'honor a la [[caballeriza]] ''Alianza'', [[propiedá]] del [[Presidencia de Perú|Presidente de la República]], [[Augusto Leguía]], qu'utilizaron pa celebrar los sos primeros partíos.<ref>{{Cita web|url=https://depor.com/futbol-peruano/116-anos-alianza-lima-historia-jarana-desgracias-reinvencion-miercoles-15-28928/|títulu=Los 116 años de Alianza Lima: el equipo del barrio que se mudó al corazón del pueblo|autor=Eduardo Zani|fechaaccesu=}}</ref> La so fecha de creación convertir nel [[club de fútbol]] más llonxevu de la Primer División peruana.<ref name="fundaciones">{{cita web |autor= Schmerler, Eli and Nieto Tarazona, Carlos Manuel |añu= 2007 |url= http://www.rsssf.com/tablesp/perufound.html |títulu= Foundation Dates of Clubes |editor= Rsssf.com |idioma=inglés |fechaaccesu=4 d'abril de 2008}}</ref> Anguaño xuega na [[Primer División de Perú]] entamáu pola [[Federación Peruana de Fútbol]]. Ye consideráu unu de [[los trés grandes del fútbol peruano]] y un referente nel so país y en Suramérica, al cuntar con una llarga tradición y rica historia.<ref>{{cita web |url=http://la10.rpp.pe/futbol-peruano/descentralizado/dd-noticia-983450 |títulu=Alianza Lima supera a Universitariu como club más popular de Perú. |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20190406011325/https://la10.rpp.pe/futbol-peruano/descentralizado/dd-noticia-983450 |fechaarchivu=2019-04-06 }}</ref><ref>{{Cita web|url=https://elcomercio.pe/deporte-total/asi-llegan-los-tres-clubes-grandes-del-futbol-peruano-para-el-comienzo-de-la-temporada-2020-alianza-lima-universitario-cristal-liga-1-2020-noticia/|títulu=Cómo llegan los tres clubes grandes del fútbol peruano al comienzo de la Liga 1 temporada 2020|autor=Kenyi Peña|fechaaccesu=}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://riverasport.com/futbol-peruano/clubes-peruanos-con-mas-hinchas-y-seguidores/|títulu=Los equipos peruanos con mas hinchas y seguidores en Redes Sociales|autor=Andrés Rivera|fechaaccesu=}}</ref> Hasta la fecha tien 24 títulos nacionales (2 de la Lliga de Lima, 6 de la Era Amateur y 16 de la Era Profesional). Los colores del club son l'azul y el blancu. Pola [[Xenealoxía|ascendencia]] [[italia]]na d'Eduardo Pedreschi, miembru fundador, decidióse que la primera indumentaria tuviera colores de la [[bandera d'Italia]].<ref>https://primiciadeportiva.com/alianza-lima-cumple-120-anos-de-historia-y-tradicion-futbolistica/</ref><ref>https://es.betsapi.com/ts/67690/Alianza-Lima-Women</ref><ref>http://jctuestavela.blogspot.com/p/club-alianza-lima-el-club-alianza-lima.html</ref> Asina, los primeros uniformes fueron de color verde con blancu.<ref name="Historia">{{cita web |url= http://aliancistadeverdad.com/cf-alianzalima-02.htm |títulu= La Historia del Pueblu |fechaaccesu= 5 d'abril de 2008 |autor= Ramírez Cruz, Eugenio |editor= Aliancistadeverdad.com |añu= 2001 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20080210055331/http://aliancistadeverdad.com/cf-alianzalima-02.htm |fechaarchivu= 10 de febreru de 2008 }}</ref><ref>https://www.elfutbolero.com.pe/liga1/Camiseta-alterna-de-Alianza-Lima-2021-Por-que-de-color-verde-20210405-0043.html</ref><ref>https://depor.com/futbol-peruano/descentralizado/alianza-lima-cumple-115-anos-historia-detras-colores-azul-blanco-12689/</ref> Depués, incluyéronse los colores de la caballeriza nel uniforme, que yeren l'azul, blancu y negru, que portáronse na camiseta, pantalones y medies respeutivamente. Años dempués, iguóse l'uniforme blanquiazul a manera de franxes, que s'usa hasta l'actualidá.<ref name="Historia" /> Foi campeon de la Copa Simon Bolivar en [[1976]].<ref>https://eliezerperez.wordpress.com/2017/12/31/copa-simon-bolivar-1976-2/</ref><ref>https://twitter.com/alianzainomano/status/1467497173499760646?lang=es</ref><ref>https://www.futbox.com/es/campeonatos#!copa-simon-bolivar-1/campeones</ref> Otres actuaciones destacaes a nivel internacional dar en 1976 y 1978, llegando a semifinales de la [[CONMEBOL Libertadores|Copa Llibertadores d'América]] y en 1999 pola Copa Merconorte. La so actividá futbolística empezó nos primeros años posteriores a la so fundación; sicasí, los alcuentros yeren [[afición|amateur]], lo mesmo que de calter amistosu en diverses oportunidaes. Ye l'únicu club sobreviviente de los que fundaron, en 1912, la [[Lliga Peruana de Fútbol]], onde'l club xugó per primer vegada un tornéu entamáu pola Federación. Alianza Lima xuega de llocal nel [[Estadiu Alejandro Villanueva]], tamién conocíu como Matute, del cual ye propietariu absolutu,<ref name="infra" /> y que lleva'l nome d'unu de los futbolistes más relevantes de la [[Historia del Club Alianza Lima|historia ''aliancista'']].<ref>http://www.ipd.gob.pe/noticias-top-peru/estadio-alejandro-villanueva-2</ref><ref>https://libero.pe/futbol-peruano/alianza-lima/2022/03/28/matute-es-blanquiazul-se-declaro-infundada-demanda-aposento-alto-alianza-lima-liga-1-futbol-peruano-49612</ref> Foi inauguráu'l 27 d'avientu de [[1974]] y atópase allugáu nel encruz de l'Avenida Isabel La Católica col Baldrayu Abtao, nel barriu de ''Matute'', nel distritu de [[Distritu de La Victoria|La Victoria]] na ciudá de [[Lima]].<ref>https://www.deperu.com/calendario/1319/inauguracion-del-estadio-de-alianza-lima</ref><ref>https://rpp.pe/futbol/descentralizado/alianza-lima-vs-universitario-cuando-se-fundo-matute-y-que-dia-se-jugo-el-primer-clasico-ahi-noticia-995387</ref><ref>https://peru.com/actualidad/mi-ciudad/aniversario-lima-estadio-matute-tambien-parte-historia-fotos-noticia-115790/</ref> La so capacidá total ye de 34 000 espectadores.<ref name="matute">{{cita web |url= http://www.peru.com/futbol/reportajes/2002/02/estadios/lima/matute.asp |títulu= Informe: Estadios del Fútbol Profesional Peruanu |fechaaccesu= 6 d'abril de 2008 |editor= Peru.com |añu= 2002 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20080411212858/http://www.peru.com/futbol/reportajes/2002/02/estadios/lima/matute.asp |fechaarchivu= 11 d'abril de 2008 }}</ref> Nel so entamu, posterior a la so construcción, conocíase-y como Estadio Alianza Lima, nome qu'años más palantre se modificar pol que tien hasta'l día de güei.<ref>https://elcomercio.pe/deporte-total/futbol-peruano/matute-cumple-47-anos-cuando-se-paso-a-llamar-alejandro-villanueva-el-estadio-de-alianza-lima-nczd-dtcc-noticia/</ref><ref>https://elcomercio.pe/deporte-total/alianza-lima-nombre-estadio-alejandro-villanueva-matute-victoria-tendencia-aniversario-fotos-ecpm-noticia-625087-noticia/</ref><ref>https://libero.pe/futbol-peruano/alianza-lima/2021/12/27/alianza-lima-nombre-fue-inaugurado-estadio-alejandro-villanueva-hace-47-anos-futbol-peruano-liga-1-35124</ref> Los sos clásicos rivales son [[Club Universitario de Deportes]], nel cual Alianza Lima amuesa una importante ventaya, al cuntar con 138 victories frente a 119, y [[Club Sporting Cristal|Sporting Cristal]], club al que tamién supera con un marxe de 70 victories frente a 59. Tamién caltién rivalidaes tradicionales con [[Club Centro Deportivo Municipal|Deportivo Municipal]] y [[Sport Boys Association|Sport Boys]]. Nos últimos años, distintes encuestes y estudios socioeconómicos realizaos por distintes cases encuestadoras coinciden n'allugar a Alianza Lima como'l club con más simpatizantes nel Perú, siguíu por Universitariu y Sporting Cristal na so gran mayoría.<ref>{{cita web |url=http://e.elcomercio.pe/101/doc/0/0/0/3/7/37793.pdf |títulu=Estáu de la opinión pública.}}</ref><ref>https://depor.com/futbol-peruano/descentralizado/alianza-lima-destaco-ser-el-equipo-que-mas-hinchas-llevo-en-la-presente-temporada-contando-liga-1-y-copa-libertadores-2022-universitario-noticia/</ref> El club tamién desenvuelve otres disciplines deportives, ente elles destaca'l [[Club Alianza Lima Vóley]] que participa na [[Lliga Nacional Superior de Voleibol de Perú]].<ref>https://andina.pe/agencia/noticia-voleibol-alianza-lima-y-regatas-lima-jugaran-tres-finales-por-titulo-nacional-887470.aspx</ref><ref>https://movistardeportes.pe/noticias/liga-nacional-de-voley-asi-se-jugara-la-gran-final-entre-alianza-lima-y-regatas-lima/</ref><ref>https://rpp.pe/voley/mas-voley/alianza-lima-y-regatas-se-mediran-por-la-gran-final-de-la-liga-nacional-de-voley-noticia-1396792</ref> == Historia == {{cita|La pasión popular pol Alianza Lima, al igual que l'activismu de los sindicatos y les lluches obreres d'entamos del sieglu XX, sería una espresión complementaria de los deseos d'integración al sistema político y económico de los probes y escluyíos d'entós.<ref name=empecipio>{{cita web |url = http://elcine.pucp.edu.pe/aeg/publicaciones/brujula10.pdf |títulu = Clubes y Barres: Alianza Lima y Universitariu de Deportes (Páxina 89) |fechaaccesu = 4 d'abril de 2008 |autor = Panfichi, Aldo; Thieroldt, Jorge |editor = Elcine.pucp.edu.pe |añu=2005 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20160111065429/http://elcine.pucp.edu.pe/aeg/publicaciones/brujula10.pdf |fechaarchivu = 11 de xineru de 2016 }}</ref>}} El [[fútbol]] nel [[Perú]] de principios del [[sieglu XX]] atopar en fase de desenvolvimientu, y l'accesu llindar a la [[Clase alta|clase adinerada]].<ref name="futbolima" /> Los mozos de la élite de [[Lima]] aprender en [[Inglaterra]], y cuando volvieron practicar con inmigrantes y marineros británicos que moraben nel país o llegaben a los puertos dacuando.<ref name="futbolima" /> Sicasí, l'espardimientu del fútbol aumentó, llegando a diversos llugares de la capital peruana. La xestación d'Alianza (nun principiu Sport Alianza) foi l'[[antítesis]] d'esta idea, por cuenta de que se fundó nun ambiente netamente popular, ensin cuntar con nenguna influencia de les altes esferes de la sociedá limeña. La imaxe que proyeutaba Alianza como equipu popular aumentó cada vez más, atrayendo tempranamente a munchos simpatizantes de baxes condiciones que víen nes victories del equipu ''aliancista'', el so propiu trunfo frente a l'adversidá, un trunfu que sería impensado n'otros aspeutos de la [[Cotidianidá|vida cotidiana]] y la oportunidá de revertir tou orde [[Socioeconomía|socioeconómico]] o [[Política|políticu]] pa poder competir ensin [[Desigualdá social|desigualdaes]]. Tou ello convertir ya identificó como l'equipu de la [[clase obrera]]. === Fundación === [[Ficheru:Alianzalima1901.jpg|300px|miniaturadeimagen|left|Semeya del primer equipu aliancista, mientres los sos primeros años de creación.]] El '''Club Sport Alianza''', como se llamó'l club de primeres, fundóse'l [[15 de febreru]] de [[1901]] na cai Cotabambas, nel barriu de Chacaritas, adoptaron el nome d'alianza n'honor a la caballeriza ''Alianza'' propiedá del ex-presidente Augusto B.Leguia, na cual los trabayadores del llugar diéren-yos permisu pa xugar en dicha caballería y asina practicar el fútbol.<ref>https://web.archive.org/web/20080401070848/http://www.clubalianzalima.com/pages/hist1901.asp</ref> Dichu recintu allugar nel [[Distritu de Lima|Centro de Lima]]. La idea yera formar un [[club de fútbol]] que defendiera a la comunidá ante equipo d'otros [[barriu|barrios]]. El día de la fundación dirixir a la quinta llamada los Gallinacitos, concretamente a una casa que taba signada colos númberos 323 y 327, propiedá de la familia Chacaltana, onde se fundó'l club aliancista. Los rapazos na totalidá vivíen na ciudá de Lima, y provenian de families qu'exercíen trabayos de carpintería, verduleria y comercialización. Los primeros xugadores pertenecíen a una clase obrera. El clima internu qu'esistía ente los fundadores fizo que se-yos conoza col [[llamatu]] de ''los íntimos''.<ref name="JM">{{cita web |url= http://www.munijesusmaria.gob.pe/pdf/alcuerdos/2007.alcuerdu_022.pdf |títulu= ALCUERDO DE CONCEYU N° 022-2007/MDJM |fechaaccesu= 27 d'abril de 2009 |editor= Munijesusmaria.gob.pe |añu= 2007 }}</ref> José Carreño, unu de los fundadores y poblador de la cai Cotabambas ufiertó la so casa como primer local institucional, ufierta que prestó enforma a los demás fundadores yá que hasta esi momentu'l club nun tenía un puntu de xunta establecíu, polo que les cais yeren les sos habituales concentraciones. Carreño foi unu de los que contribuyó a formar parte de la direutiva, el so siguiente local foi en Carlos de los heros, pos nel llar de carreño la so familia aguantar a la idea, y nun taba convencíu totalmente, dau l'humilde venir de toos ellos, que al cabu de tres meses, nun pudieron siguir pagando la mensualidá, que les xuntes facer na vía pública, asina siguieron hasta que la familia Galindo (Carlos y Plácido) acoyer na so casa, pero depués siguió la inestabilidá que'l club foi camudando de llocal y sedes.<ref name="futbolima" /> Los documentos sobre los primeros años de Sport Alianza son escasos, recién a partir de [[1920]] esisten archivos col nome ''Alianza Lima''.<ref name="armando" /> Más allá de la falta d'[[escritu|escritos]], reconozse como fundadores a Eleodoro Cucalón, Augusto Cucalón, Eduardo Pedreschi, Wilfredo Pedreschi, Carlos Pedreschi, Adolfo Pedreschi, Rodolfo Pérez, Manuel Carvallo, Ismael Carvallo, Guillermo Carvallo, Julio Chacaltana, Manuel Arana, Antonio La Torre, Alberto La Torre, José Carreño, Hipólito Venegas, Eduardo Méndez, Carlos Villarreal, Alberto Palomino, Antonio Palomino, Alberto López, Luis Buitrón, José Paulet, Luis Litardo, Alberto Moncada, Julio Rivero, Cirilo Cárdenas, Faustino Justino Mendoza, ente otros.<ref name="Historia" /><ref name="Leveau">{{cita web |url = http://www.armandoleveau.com/principal.html |títulu = La Historia |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |autor = Leveau, Armando |editor = Armandoleveau.com |añu = 2007 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080515090939/http://www.armandoleveau.com/principal.html |fechaarchivu = 15 de mayu de 2008 }}</ref> Anguaño cunta con más de 2000 socios rexistraos oficialmente. Fueron dende neños hasta adolescentes de siete a dieciocho años d'edá, siendo nengunu d'ellos, [[Paradoxa|paradóxicamente]], de [[raza negra]], yá que al equipu ''aliancista'' rellacionaríase-y darréu cola xente de color.<ref name="Historia" /> {{cita|Ye recién ente los años de 1920 y 1930 que se produz una fuerte identificación de la población afroperuana con Alianza Lima, colos obreros, y con La Victoria como un barriu popular emblemáticu.<ref name="afro"/>''}} === Lliga de fútbol (1912-1921) === Sport Alianza llogró'l so primer títulu a los 6 años de la so participación na Lliga Peruana de Fútbol.<ref>http://lahermandadaliancista.blogspot.com/2014/05/campana-de-1918-campeonato-de-la-liga.html</ref><ref>https://www.facebook.com/100436435134051/photos/a.101161788394849/101720661672295/?type=3</ref><ref>https://twitter.com/clubaloficial/status/1326186188093485058</ref> Empezó en [[1912]], y depués d'una granible campaña llogró'l [[campeonatu]] de [[1918]].<ref name="peruchamp">{{cita web |autor= Andrés, Juan Pablo; Villa Martínez, Héctor and Stokkermans, Karel |añu= 2008 |url= http://www.rsssf.com/tablesp/peruchamp.html |títulu= Peru - List of Champions |editor= Rsssf.com |idioma=inglés |fechaaccesu=6 d'abril de 2008}}</ref> Ente los años 1912 y [[1919]], el club utilizó de forma alterna dos uniformes titulares: unu que portaba camiseta azul enteru y otru blancu con un diseñu llistáu, con mangues azules y una franxa vertical azul pol mediu, que sería col pasu del tiempu, el tradicional uniforme blanquiazul d'Alianza Lima.<ref name="Historia" /> El [[5 de mayu]] de 1912, Sport Alianza xugó'l so primer partíu oficial frente al Jorge Chávez.<ref name="Terra" /><ref>https://web.archive.org/web/20070216124921/http://deportes.terra.com.pe/futbol/f10215.shtml</ref><ref>{{Cita web |url=https://losaliadosconosvr.com/2021/05/06/1901-1919-primeros-anos-del-club/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20220630043837/https://losaliadosconosvr.com/2021/05/06/1901-1919-primeros-anos-del-club/ |fechaarchivu=2022-06-30 }}</ref> L'alcuentru realizóse dientro del primer [[Competición (deporte)|tornéu]] entamáu pola [[Lliga Peruana de Fútbol]], que duró hasta [[1921]].<ref>{{cita web |url= http://www.fpf.com.pe/ |títulu= Historia |fechaaccesu=27 d'abril de 2009 |editor= Fpf.com.pe }}</ref> L'añu [[1919]], foi especial pa la institución ''aliancista'', pos llogró'l [[Campeón|títulu]] per segunda vegada consecutiva, consiguiendo'l primer bicampeonatu de la historia ''blanquiazul''.<ref name="peruchamp" /><ref>http://lahermandadaliancista.blogspot.com/2014/05/campana-de-1919-campeonato-de-la-liga.html</ref><ref>https://elperuano.pe/noticia/61737-celebra-campeon</ref> Daquella'l Sport Alianza yera yá un equipu popular que cuntaba con munchos adeptos. La década de los [[años 1920]] marcó dos fechos importantes na historia del club, colos cualos terminó de formar el so [[Identificación (psicoloxía)|identidá]]. Primero, pasó de llamase Sport Alianza pa convertise definitivamente n'Alianza Lima.<ref name="armando" /> Hasta'l momentu nun se tien conocencia si foi daquién en particular l'autor del nome, pero albídrase que foi escoyíu por decisión popular, yá que entós reconocíase'l fechu de que tolos sos xugadores yeren [[Capital (política)|capitalinos]].<ref name="RH">{{cita web |url=http://www.clubalianzalima.com/pages/hist1901.asp|títulu=RESEÑA HISTORICA 1901-1920|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080401070848/http://www.clubalianzalima.com/pages/hist1901.asp|fechaarchivu=1 d'abril de 2008|autor=Leveau, Armando|editor=Clubalianzalima.com|fechaaccesu=6 d'abril de 2008|añu=2004}}</ref> Y segundu, apaeció'l xugador que representó al posterior estilu de xuegu col que se caracteriza'l club: [[Alejandro Villanueva]].<ref>https://elcomercio.pe/somos/historias/alejandro-villanueva-padre-aliancismo-alianza-lima-club-futbol-ecpm-noticia-625636-noticia/</ref><ref>https://www.tvperu.gob.pe/novedades/tvperu/alejandro-villanueva-conoce-la-historia-del-idolo-de-alianza-lima</ref> Reconocíase-y pola so bona téunica, figura allargada y morena. Considerábase que nun percorría la cancha sinón que la ''caminaba'' a trancos llargos y midir cola mirada. Gustába-y la inspiración y la xenialidá.<ref name="cantares" /> === Dómina amateur (1926-1950) === Nos años 1920 l'equipu ''aliancista'' pudo consiguir los títulos de [[1927]] y [[1928]].<ref name="peruchamp" /><ref>https://alianzalimaysvjodagrone.wordpress.com/2016/11/01/1928-alianza-lima-campeon-1era-final-disputada-en-clasico/</ref><ref>https://historialblanquiazul.wordpress.com/tag/1928/</ref> En 1927, tuvo llugar el so primer enfrentamientu col equipu de la Federación Universitaria que darréu camudó'l so nome a [[Universitariu de Deportes]], que convirtióse nel so rival por antonomasia nel fútbol peruano.<ref name=empecipio /> En 1928, la institución allugar nun bloque de la tercer corte de l'[[Avenida Mancu Cápac (Lima)|avenida Mancu Cápac]] del [[distritu de La Victoria]], d'onde nunca más salió y col cual llogró una gran identificación.<ref name="JM" /> Nel añu [[1929]], cuando paecía qu'Alianza Lima consiguiría un nuevu campeonatu, foi castigáu a perpetuidad por problemes cola [[Federación Peruana de Fútbol]], una y bones el vicepresidente d'Alianza nesi entós, Enrique Vergara, unvió-y una carta informando que los xugadores ''aliancistas'' nun participaríen na [[Seleición de fútbol de Perú|seleición]] por cuenta de que'l club atopar en «una deplorable situación económica». Ante esti fechu, l'ente rector decidió suspendelos.<ref>https://depor.com/futbol-peruano/jugaron-futbolistas-alianza-lima-copa-america-1929-30105/</ref><ref>https://elblogintimo.blogspot.com/2012/04/1929-la-desafiliacion-y-la-creacion-de.html</ref> A la fin del tornéu, [[Universitariu de Deportes]] resultó'l campeón del tornéu.<ref name="Terra">{{cita web |url = http://deportes.terra.com.pe/futbol/f10215.shtml |títulu = Cien años nel corazón del Pueblu |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |editor = Deportes.terra.com.pe |añu=2001 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070216124921/http://deportes.terra.com.pe/futbol/f10215.shtml |fechaarchivu = 16 de febreru de 2007 }}</ref> [[Ficheru:Alcalde Fernandez Villanueva.png|300px|miniaturadeimagen|left|[[Alejandro Villanueva]], terceru de la derecha.]] Por cuenta de ello, en 1929 l'equipu ''victoriano'' llindar a pasiase los domingos por distintes faciendes y pueblos redoma a Lima en busca de partíos informales, sol nomatu de ''Los Íntimos''.<ref name="Leveau" /> ==== Primer tricampeón del fútbol peruano (1931-1933) y descensu (1938) ==== En [[1930]], cuando'l [[Club Atlético Tucumán|Atlético Tucumán]] d'[[Arxentina]] ganara a tolos equipos [[Perú|peruanos]] que-y tocó enfrentar, los medios y los aficionaos primieron por qu'Alianza Lima xugara. Depués d'un pactu ente la [[Federación Peruana de Fútbol]] y Alianza Lima, llevantóse-yos el castigu impuestu por que puedan xugar frente al cuadru arxentín, cola condición qu'apurrieren xugadores el domingu siguiente pa la seleición peruana, que tenía de xugar el Suramericanu d'Arxentina. Alianza aportó y finalmente'l domingu [[9 de febreru]] de [[1930]], Alianza Lima golió al Atlético Tucumán por 3:0 y el [[15 de febreru]] de [[1931]], Alianza celebró les sos 30 años de fundación con una victoria de 4:0 sobre'l [[HNK Hajduk Split|Hajduk Split]] de [[Yugoslavia]].​<ref name="Leveau" /><ref>https://depor.com/futbol-peruano/descentralizado/alianza-lima-asi-le-fue-a-los-blanquiazules-jugando-en-su-aniversario-noticia/</ref><ref>https://alianzalimaysvjodagrone.wordpress.com/2017/02/15/partidos-que-jugo-alianza-en-el-dia-de-su-aniversario/</ref> Un añu antes llevar a cabu la primer [[Copa Mundial de Fútbol|Copa del Mundu]] en [[Montevidéu]], [[Uruguái]].<ref>https://www.marca.com/reportajes/2010/01/historia_de_los_mundiales/index.html</ref><ref>https://actualidad.rt.com/mundial/historia/1930</ref><ref>https://as.com/futbol/2020/07/30/reportajes/1596061931_293238.html</ref> La seleición peruana asistió a dichu acontecimientu, teniendo nel so plantel a 8 xugadores ''aliancistas''.<ref name="mundiales" /> Esi mesmu añu, sería l'empiezu del tricampeonatu.<ref name="armando" /><ref name="peruchamp" /> Alianza Lima empezó a faese popular internacionalmente depués de realizar una esitosa xira por [[Chile]] nos [[años 1930]], depués de la cual l'equipu foi consideráu como'l ''Rodiellu Negru''; esti equipu conformar el porteru [[Juan Valdivieso Padilla|Juan Valdivieso]], xunto con un ataque onde destacaron, [[José María Lavalle]], [[Adelfo Magallanes Campos|Adelfo Magallanes]], José Morales, [[Teodoro Fernández Meyzán|Teodoro Fernández]], [[Jorge Koochoi Sarmiento|Jorge Sarmiento]] y [[Alejandro Villanueva]].<ref name="armando" /><ref>https://alianzalimaysvjodagrone.wordpress.com/2016/11/17/el-rodillo-negro-de-alianza-lima/</ref><ref>http://quebuenahistoria.blogspot.com/2012/11/la-gira-triunfal-del-rodillo-negro.html</ref> Mientres la so estadía en tierres chilenes goliaron al [[Colo-Colo]] por 8:1 el [[27 de marzu]] de 1933 y a la fin de dichu añu, Alianza tamién consiguió'l so tercer [[Tornéu de Primeros Equipos (Perú)|Tornéu de Primeros Equipos]] consecutivu.<ref name="Terra" /> El domingu 18 de payares de [[1934]], Alianza cuasi algamaba'l tetracampeonatu del campeonatu amateur de la lliga provincial de Lima. Dichu campeonatu resultó polémicu una y bones la tabla de posiciones final sumaba los puntos del tornéu de primeros equipos y 1/4 de los puntos del tornéu de reserves na clasificación xeneral. Al quedar empatáu'l tornéu de primeros equipos, el tornéu de reserves dio-y al Alianza Lima la ventaya final na clasificación xeneral por 0.25 puntos, dempués de la última fecha na cual Alianza ganó al Universitariu los partíos en dambes categoríes. Universitariu reclamó (consideraba esto inxustu) y tres un partíu de desempate ganó'l tornéu. Esiste discutiniu tocantes a esto pero tantu la FPF, la ADFP y la FIFA consideren a Universitariu como'l campeón de dichu añu.L'allegría de los llogros de la primer metá de la década del 30 sumió nel añu [[1938]], depués d'un campeonatu deficiente, Alianza Lima ocupa'l penúltimu llugar de la Lliga Peruana en perdiendo 0:2 ante'l [[Mariscal Sucre FBC|Sucre]] y baxó a [[Segunda División de Perú|Segunda División]].<ref name="segunda">{{cita web |url = http://www.delgol.com/clubes/alianzalima.php |títulu = Club Alianza Lima |fechaaccesu = 16 de xunu de 2008 |editor = Delgol.com |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080629072000/http://www.delgol.com/clubes/alianzalima.php |fechaarchivu = 29 de xunu de 2008 }}</ref><ref>https://libero.pe/futbol-peruano/1595724-dia-hoy-alianza-lima-segunda-division-1938-fase-2-liga-1-2020</ref><ref>https://andina.pe/agencia/noticia-alianza-lima-y-ano-descendio-tras-una-mala-campana-822453.aspx</ref> El motivu que llevó a una actuación tan deficiente naquel añu foi'l rendimientu en cayente de los sos meyores xugadores, cercanos a la edá del retiru y que se negaben a dar pasu a nueves figures. En [[1939]], Alianza foi parte del tornéu de la División Entemedia nel [[Distritu del Rímac|Rímac]], específicamente na cancha del Potao. Una gran cantidá d'aficionaos al club ''aliancista'' allegaba a dichu escenariu pa ver xugar a los ''blanquiazules'', inclusive en delles cróniques d'esa dómina detallóse que mientres la cancha de Potao enllenar de xente, les tribunes del [[Estadiu Nacional de Perú|Estadiu Nacional]] onde se xugaben los partíos de primera, llucíen práuticamente vacíes.<ref name="corréu">{{enllaz rotu|1={{cita web |url= http://www.correoperu.com.pe/paginas_nota.php?nota_id=68620&seccion_nota=6 |títulu= Cuidáu que se repite |fechaaccesu= 29 d'abril de 2009 |autor= Esteves, Juan Carlos |editor= Correoperu.com.pe }} |2=http://www.correoperu.com.pe/paginas_nota.php?nota_id=68620&seccion_nota=6 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Nel debú, Alianza empató 0:0 cola Unión Carbone; sicasí, depués vieno una racha de trunfos, ente ellos una goliada de 5:1 ante'l Sportivo Uruguái.<ref name="corréu" /> Alianza acabó primero nel tornéu, sicasí, tuvo que xugar un partíu decisivu frente a San Carlos (campeón de la Lliga del [[Callao]]) pa definir quién llograría los pase a Primer.<ref name="corréu" /> Finalmente, Alianza ganó l'alcuentru y volvió a la Primer División en [[1940]], onde se caltién hasta l'actualidá.<ref name="peruhist">{{cita web |autor= Pierrend, José Luis |añu= 2007 |url= http://www.rsssf.com/tablesp/peruhist.html |títulu= Peru - List of Final Tables |editor= Rsssf.com |idioma=inglés |fechaaccesu=6 d'abril de 2008}}</ref> ==== Superclásicos históricos ya irregularidá (1939-1950) ==== Polo xeneral, esta década nun foi bien granible pal cuadru grone, yá que namái pudo llograr un campeonatu más pal so palmarés, sumáu a ello, mientres los primeres [[años 1940]], finó prematuramente a la edá de 35 años l'ídolu ''aliancista'' Alejandro Villanueva na sala ''Santa Rosa'' del hospital ''Dos de Mayu'', el [[11 d'abril]] de [[1944]], víctima de [[tuberculosis]].<ref name="cantares" /><ref>https://rpp.pe/futbol/descentralizado/alianza-lima-rindio-homenaje-a-su-maximo-idolo-alejandro-villanueva-liga-1-futbol-peruano-noticia-1330972</ref><ref>https://www.deperu.com/calendario/1067/fallecimiento-del-exfutbolista-de-alianza-lima-alejandro-villanueva</ref> [[Ficheru:Peru Football 1936 Olympics.png|220px|miniaturadeimagen|left|Seleición peruana que participó nos [[Fútbol nos Xuegos Olímpicos de Berlín 1936|Xuegos Olímpicos de Berlín de 1936]] y algamó los cuartos de final del tornéu. Destaquen los aliancistas [[Alejandro Villanueva]], [[José María Lavalle]] y [[Juan Valdivieso]].]] El primer [[Clásicu de los Muletazos|''Superclásico'']] del añu [[1947]] atopó a Alianza Lima y a Universitariu de Deportes nuevamente. Los ''cremes'' cumplíen la peor campaña de la so historia, sicasí, aquel alcuentru empezar ganando 3:1 de manera contundente.<ref name="clasico43">{{cita web |url= http://dechalaca.com/content/view/1571/72/ |títulu= Equí tuvo d'escribise un nuevu clásicu |fechaaccesu=8 de payares de 2008 |autor= Behr, Raúl |editor= Dechalaca.com |añu= 2008 }}</ref>Na segunda metá, Alianza dio vuelta'l marcador n'ocho minuto.<ref name="clasico43" /> Primero, Herrera marcó'l 3:2 a los 70'; dempués, l'árbitru cobró falta dientro del área, Arce executó y anotó'l gol del empate a los 73', y nel minutu 78 depués de dellos rebotes nel área [[Universitariu de Deportes|''merengue'']], el balón llegó a los pies de Carlos Gómez Sánchez, quien con disparu cruzáu marcó'l gol del trunfu y de una remontada que quedó na historia pola circunstancia na que se dio; yá que depués d'aquella derrota, Universitariu remató'l tornéu últimu na tabla de posiciones, polo que tuvo d'apostar un partíu pa caltenese na categoría frente al Sporting Tabacu ([[Sporting Cristal]]), sicasí, nunca lo fixo pos depués de dellos papeleos, l'Asociación Non Amateur (ANA) resolvió anular el descensu, no que foi una de les decisiones más controversiales d'aquella dómina.<ref name="clasico43" /> Alianza Lima, nos años 1940, solo llogró'l campeonatu de 1948.<ref name="peruchamp" /><ref>https://dechalaca.com/efemerides/1949/alianza-lima-campeon-1948-tsunami-a-la-victoria</ref><ref>https://globalsportsarchive.com/competition/soccer/campeonato-peruano-1948/regular-season/28996/</ref> Aquel equipu que se coronó campeón foi dirixíu por un ex-xugador ''blanquiazul'', [[Adelfo Magallanes Campos|Adelfo Magallanes]].<ref name="armando" /><ref>https://www.futbolperuano.com/seleccion/historia/sdi/175892/adelfo-magallanes-campos</ref> La base d'esi equipu tuvo conformada por Teódulo Legario; Fuentes y Arce, Silva, Gonzáles y Heredia; Félix y Roberto Castillo, [[Juan Emilio Salinas|Salinas]], Vargas y Pedraza; el cual taba totalmente anováu y tamién tuvo l'apellativu de ''Rodiellu Negru''.<ref name="armando" /> L'equipu ''aliancista'' presentó un equipu con xugadores nuevos y dellos veteranos. La esperiencia foi representada en xugadores como Alejandro Gonzáles y Teódulo Legario; esti postreru foi un xugador qu'apostó dellos alcuentros cola camiseta d'Alianza. Al siguiente añu, el [[12 de xunu]] de [[1949]], producióse la goliada más abuitada de los ''Superclásicos''<ref name="clasico">{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/especial/superclasico/2001/apertura/alu/historia/ |títulu = Especial del Superclásico |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |editor = Peru.com |añu = 2001 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080325051754/http://www.peru.com/futbol/especial/superclasico/2001/apertura/alu/historia/ |fechaarchivu = 25 de marzu de 2008 }}</ref><ref>https://larepublica.pe/deportes/2020/06/12/alianza-lima-y-el-dia-que-gano-9-1-a-universitario-siendo-la-goleada-mas-abultada-en-las-historia-de-los-clasicos-video/</ref><ref>https://historialblanquiazul.wordpress.com/1949/06/12/alianza-lima-9-universitario-1/</ref> Alianza Lima, con cinco goles d'[[Juan Emilio Salinas|Emilio Salinas]], golió por 9 a 1 al so eternu rival, Universitariu de Deportes; y 22 díes dempués volviéronse a enfrentar un [[3 de xunetu]], onde los ''cremes'' recibieron otra goliada, esta vegada pol marcador de 5:0.<ref name="clasico" /><ref>https://historialblanquiazul.wordpress.com/1949/07/03/alianza-lima-5-universitario-0/</ref><ref>https://www.cronicaviva.com.pe/columna/en-1949-alianza-le-metio-9-1-y-5-0-a-la-u-pero-la-crema-fue-campeon/</ref> Esto ye, en menos d'un mes, Alianza Lima anotára-y 14 goles a ''la O''. === Dómina profesional (1951-presente) === La etapa de l'Asociación Non Amateur (ANA) remató en [[1950]], dando pasu a la era profesional del fútbol peruano en [[1951]].<ref name="armando" /> Ye según esti deporte empezó a adoptar los estándares internacionales que riquía los profesionalismo.<ref>{{Cita web |url=https://losaliadosconosvr.com/2021/05/07/1950-1959-el-profesionalismo-del-futbol-peruano/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20220414222645/https://losaliadosconosvr.com/2021/05/07/1950-1959-el-profesionalismo-del-futbol-peruano/ |fechaarchivu=2022-04-14 }}</ref><ref>http://elinaresm.blogspot.com/2012/01/el-campeonato-profesional-de-futbol-de.html</ref><ref>https://dechalaca.com/especiales-dechalaca/75-anos-de-deportivo-municipal/el-dorado-ano-cincuenta</ref> [[Ficheru:Estadio Atanasio Girardot - Inauguración.jpg|300px|miniaturadeimagen|left|Alianza nun alcuentru amistosu de 1953 contra [[Fluminense]] nel [[Estadiu Atanasio Girardot]].]] Atlético Chalaco foi'l primer rival d'Alianza Lima nesta nueva era. Alianza debutó na profesional con un trunfu de resultancia 2:1; los dos tantos ''aliancistas'' anotar Roberto Castillo.<ref name="armando">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/hist1921.asp |títulu = RESEÑA HISTORICA 1921-1960 |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |autor = Leveau, Armando |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2004 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080401070421/http://www.clubalianzalima.com/pages/hist1921.asp |fechaarchivu = 1 d'abril de 2008 }}</ref> Al añu siguiente de debutar nel fútbol profesional, Alianza consiguió nuevamente'l campeonatu del fútbol peruano al rematar primero na tabla con 27 puntos, ente que'l so escolta Sport Boys terminó nel segundu caxellu con 5 puntos menos.<ref name="peruhist" /><ref>https://alianzalimaysvjodagrone.wordpress.com/2017/01/11/alianza-lima-campeon-1952/</ref><ref>https://es.paperblog.com/alianza-lima-campeon-1952-4211849/</ref> A pesar del subcampeonatu de [[1953]], al añu siguiente consiguieron el títulu de [[1954]] para dempués volvese a coronar bicampeones en [[1955]], destacando [[Valeriano López]], [[Máximu Mosquera]] y [[Óscar Gómez Sánchez]]<ref name="peruchamp" /><ref>https://globalsportsarchive.com/competition/soccer/campeonato-peruano-1954/regular-season/28990/</ref><ref>https://alianzalimaysvjodagrone.wordpress.com/2017/05/27/alianza-lima-campeon-1955/</ref> Hai de solliñar la final apostada ente los clásicos rivales Alianza Lima y Universitariu, onde los dos engarraron pol títulu nun partíu definitoriu, que ganaron los ''blanquiazules''.<ref name="peruhist" /> El [[26 d'abril]] de [[1956]], Alianza golió 6:1 al [[Club Aurora]] na ciudá [[bolivia]]na de [[Cochabamba]] y el [[5 d'agostu]], Alianza enfrentó per primer vegada al [[Sporting Cristal]] con victoria del cuadru ''aliancista'' por 2:1.<ref name="Terra" /><ref>https://historialblanquiazul.wordpress.com/1956/08/05/alianza-lima-2-sporting-cristal-1-10/</ref><ref>https://elcomercio.pe/deporte-total/futbol-peruano/informo-comercio-primer-cristal-alianza-302141-noticia/</ref> [[Ficheru:Victor Benitez Morales.jpg|200px|miniaturadeimagen|left|[[Víctor Benítez]] gran xugador de los años 50 que xugó en [[Boca Juniors]], [[AC Milan]] y l'[[Internazionale|Inter de Milán]].]] Los [[años 1960]] significaron la presencia de dos xugadores relevantes na so historia como lu fueron [[Víctor Zegarra]], xugador d'un toque destacable y bien habilidosu col balón nos pies; <nowiki>''</nowiki>Babalú<nowiki>''</nowiki> Martinez y [[Pedro Pablo Lleón]], quien pasó parte del so niñez n'Alianza y foi testigu de los llogros consiguíos n'años anteriores.<ref name="Tándem">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/hist1961_prueba.asp |títulu = RESEÑA HISTORICA 1961-1980 |fechaaccesu = 28 d'abril de 2009 |autor = Leveau, Armando |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2004 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091216220322/http://www.clubalianzalima.com/pages/hist1961_prueba.asp |fechaarchivu = 16 d'avientu de 2009 }}</ref> ''Perico'', como se-y moteya, debutó cola divisa ''aliancista'' el [[17 de febreru]] de [[1960]].<ref name="Terra" /> En [[1962]], con xugadores como Rodolfo Bazán, Adolfo Donayre, Wantuil da Trinidade, Juan de la Vega, Rivas, Rodolfo Guzmán, Víctor Zegarra, Pedro Pablo Lleón, Víctor Rostaing; ente otros, llograron otru campeonatu más.<ref name="peruchamp" /><ref>https://alianzalimaysvjodagrone.wordpress.com/2017/01/06/alianza-lima-campeon-1963/</ref><ref>https://www.livefutbol.com/equipos/alianza-lima/1963/2/</ref> La incorporación del zagueru Wantuil da Trinidade, significó romper la tradición de xugar namái con futbolistes peruanos nel profesionalismo.<ref name="Tándem" /> L'oxetivu ''blanquiazul'' nel añu [[1963]] foi defender el títulu llográu na temporada anterior. Alianza Lima llogró un nuevu bicampeonatu pa la so historia llogrando en total 28 puntos, apostrando al Sporting Cristal al segundu caxellu con 25.<ref name="peruhist" /><ref>https://alianzalimaysvjodagrone.wordpress.com/2016/12/21/alianza-lima-campeon-1963-2/</ref><ref>https://globalsportsarchive.com/competition/soccer/campeonato-peruano-1963/regular-season/28971/</ref> Alianza volvió sumar otra corona en [[1965]].<ref name="peruchamp" /><ref>https://alianzalimaysvjodagrone.wordpress.com/2016/12/25/alianza-lima-campeon-1965/</ref><ref>https://globalsportsarchive.com/competition/soccer/campeonato-peruano-1965/regular-season/28965/</ref> A partir de [[1966]], el campeonatu volvióse descentralizáu.<ref name="peruhist" /><ref>https://dechalaca.com/hemeroteca/yala-nola/descentralizado-1966-el-primero-de-la-nueva-era</ref> Más allá de los títulos consiguíos ([[1962]], [[1963]] y [[1965]]), los equipos peruanos d'aquellos años denotaron un gran nivel futbolísticu. En [[1966]], debutó cola camiseta d'Alianza Lima un rapazu del [[distritu de Puente Piedra]] llamáu [[Teófilo Cubillas]].<ref name="tcubillas">{{cita web |autor= Barraza, Jorge |editor= Conmebol.com |añu= 2005 |url= http://www.conmebol.com/articulos_ver.jsp?id=58043&slangab=S |títulu= Teófilo Cubillas, l'eternu Nene |fechaaccesu= 28 d'abril de 2009 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20090202175758/http://www.conmebol.com/articulos_ver.jsp?id=58043&slangab=S |fechaarchivu= 2 de febreru de 2009 }}</ref><ref>https://elbocon.pe/futbol-peruano/seleccion-peruana/alianza-lima-teofilo-cubillas-celebra-un-ano-mas-de-vida-cumpleanos-del-nene-cubillas-fotos-nnsp-noticia/</ref><ref>https://depor.com/futbol-peruano/descentralizado/alianza-lima-teofilo-cubillas-conto-como-nacio-su-amor-por-el-club-blanquiazul-noticia/</ref> Cubillas, foi una de les máximes figures ''aliancistas'' mientres cuasi una [[década]].<ref>https://depor.com/futbol-peruano/seleccion-peruana/seleccion-peruana-alianza-lima-teofilo-cubillas-cumple-73-anos-un-repaso-a-sus-mejores-momentos-en-el-balompie-nnsp-noticia/</ref><ref>https://web.archive.org/web/20090202175758/http://www.conmebol.com/articulos_ver.jsp?id=58043&slangab=S</ref> Nació'l [[8 de marzu]] de [[1949]], en Puente Piedra, xugó nel equipu ''Huracán Boys'' del distritu con tan solo 12 años.<ref name="cubillasgol">{{cita web |editor= Peru.com |añu= 2002 |url= http://www.peru.com/FUTBOL/seleccion/historia/futbolistes/tcubillas.asp |títulu= La Seleición: Historia: Teófilo Cubillas |fechaaccesu= 28 d'abril de 2009 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20081201182520/http://www.peru.com/futbol/seleccion/historia/futbolistes/tcubillas.asp |fechaarchivu= 1 d'avientu de 2008 }}</ref><ref>{{cita publicación |autor= Morón Fonseca, Willie |títulu= Teófilo Cubillas al conocer Huánuco quedó almiráu (Páxina 11) |añu= 2009 |publicación= Güei Rexonal |númberu= 4085 |url= http://issuu.com/hoyperu/docs/güei_04_abril_2009/11 }}</ref> Dende'l so debú na Primer División con camiseta d'Alianza, el so talentu pa xugar al fútbol convirtiólo nun ídolu de [[Perú]].<ref>{{cita web |url = http://diario.elmercurio.cl/detalle/index.asp?id={d3047c42-ae98-4bb5-b3cc-079550c051fe} |títulu = Les lleendes recuerden los meyores Clásicos del Pacíficu |fechaaccesu = 28 d'abril de 2009 |autor = Morales, Sebastián |editor = Elmercurio.com |añu = 2007 |idioma = castellanu }}</ref><ref>https://andina.pe/agencia/noticia-teofilo-cubillas-maximo-goleador-peruano-mundiales-cumple-hoy-73-anos-883844.aspx</ref><ref>https://elbocon.pe/futbol-peruano/seleccion-peruana/teofilo-cubillas-de-cumple-72-anos-las-imagenes-de-el-nene-el-10-de-la-seleccion-peruana-que-deleito-al-mundo-alianza-lima-fotos-futbol-peruano-nnsp-noticia/</ref> ===== La meyor etapa (1975-1978) ===== Nos [[años 1970]], Alianza Lima conformó un equipu totalmente nuevu con una xeneración de xugadores que fixeron historia con Alianza lima al llograr los campeonatos de [[1975]], [[1977]] y [[1978]].<ref name="peruchamp" /><ref>https://alianzalimaysvjodagrone.wordpress.com/2017/02/25/alianza-lima-campeon-1975/</ref><ref>https://alianzalimaysvjodagrone.wordpress.com/2017/01/22/alianza-lima-campeon-1977/</ref> Ente ellos destacaron los mundialistas [[Jaime Duarte]], [[Hugo Sotil]], [[Teófilo Cubillas]], [[José Velásquez Castillo|José Velásquez]], [[Guillermo La Rosa]], [[César Cueto]] (xugador que tamién se convirtió n'ídolu por tener, quiciabes, la meyor téunica que se vio nun futbolista peruanu) y el goliadores [[Juan Rivero Arias]] y [[Freddy Ravello]]. Nesta etapa, tamién llegó a les semifinales de les ediciones de [[1976]] y [[1978]] de la Copa Libertadores. Amás, llogró'l so únicu tornéu internacional, en [[Copa Simón Bolívar 1976|1976]], al ganar la [[Copa Simón Bolívar]] (Tornéu entamáu pola Federación venezolana de fútbol).<ref>http://caferonygol.blogspot.com/2012/09/la-copa-simon-bolivar-un-titulo-olvidado.html</ref><ref>https://alianzalimaysvjodagrone.wordpress.com/2016/12/05/alianza-lima-se-consagro-campeon-de-la-copa-simon-bolivar/</ref><ref>http://www.rsssf.com/sacups/simonbolivar76b.html</ref> La base de la seleición de {{sel|Perú}} que consiguió la [[Copa América]] de [[1975]] y la clasificación a los mundiales de [[1978]] y [[1982]] tuvo conformada polos aliancistas mentaos.<ref name="ccueto">{{cita web |url= http://www.arkivperu.com/cueto.htm |títulu= ARKIV: Golazu ::: César Cueto |fechaaccesu= 28 d'abril de 2009 |editor= Arkivperu.com |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20210224155854/http://www.arkivperu.com/cueto.htm |fechaarchivu= 2021-02-24 }}</ref><ref>https://peru.as.com/peru/2017/10/29/futbol/1509233299_111968.html</ref><ref>{{Cita web |url=https://elbuho.pe/2019/07/asi-fue-como-peru-gano-la-copa-america-en-1975-fotos-y-video/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20211016234816/https://elbuho.pe/2019/07/asi-fue-como-peru-gano-la-copa-america-en-1975-fotos-y-video/ |fechaarchivu=2021-10-16 }}</ref> [[Ficheru:Didi (Valdir Pereira).JPG|150px|left|miniaturadeimagen|[[Didí]] llogró consolidar un gran equipu en [[1986]] cola figura del "potrín" [[Luis Escobar]].]] ===== Torneos curtios y falta de títulos nacionales (1979-1996) / Traxedia del Fokker (1987) ===== {{AP|Traxedia aérea del Club Alianza Lima}} Un conxuntu de factores fixo de los [[años 1980]] los más desagradables na historia del club. Por más de los esfuercios de la direutiva en traer refuerzos (ente ellos [[José Velásquez Castillo|José Velásquez]]) na temporada [[1982]], nun algamar pa llograr el títulu. L'equipu faía bones campañes de la mano de William Huapaya, Raúl Mejía y Eugenio La Rosa, pero nun yera suficente pa llograr l'allampáu títulu nacional. En [[1985]] foi cuando los xugadores de les divisiones menores ''blanquiazules'' tomaron protagonismu nel equipu y apaecieron xugadores como [[Luis Antonio Escobar Aburto|Luis Escobar]], Pacho Bustamante, [[José González Ganoza]] y José Casanova. Gracies a ellos, y de los xugadores de la última plantía campeona como [[Freddy Ravello]] y [[Juan Carlos Illescas]], ganóse'l so primer Tornéu Rexonal de la zona Metropolitana. En 1986, <nowiki>''l'equipu del pueblu''</nowiki> ganó'l Tornéu Descentralizáu, dándo-y la posibilidá d'apostar la final pol títulu nacional, pero terminó perdiéndola ante [[Asociación Deportiva San Agustín|San Agustín]].<ref>http://www.rsssf.com/tablesp/peru86.html</ref><ref>https://dechalaca.com/hemeroteca/fullmito/alianza-lima-1987-se-iba-este-alianza-para-campeon</ref><ref>https://depor.com/futbol-peruano/gol-silencio-estadio-nacional-cumple-30-anos-29573/</ref> [[Marcos Calderón]] llegó a Alianza Lima en [[1987]] con trenta años como entrenador arrecostines.<ref name="entrenadores" /> Cuando'l campeonatu de 1987 concluyía y paecía que'l títulu sería ''aliancista'' de nuevu, asocedió una [[traxedia]]. El [[7 d'avientu]] d'aquel añu, Alianza viaxó camín de la ciudá de [[Pucallpa]] pa enfrentase nun partíu correspondiente al campeonatu nacional al [[Deportivu Pucallpa]]. Foi victoria ''aliancista'' por 1:0 con gol de Carlos Bustamante.<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/especial/alianzalima/centenario/tragedia/ |títulu = Especiales: Centenariu d'Alianza Lima: Historia |fechaaccesu = 28 d'abril de 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090403005808/http://www.peru.com/futbol/especial/alianzalima/centenario/tragedia/ |fechaarchivu = 3 d'abril de 2009 }}</ref><ref>https://historialblanquiazul.wordpress.com/1987/12/08/deportivo-pucallpa-0-alianza-lima-1/</ref> Tou paecía decidíu, y l'afición ''aliancista'' empezó a especular col allampáu títulu; sicasí, eso nun asocedió. Llistos pa tornar a [[Lima]], l'equipu ''íntimu'' iguó cola [[Marina de Guerra de Perú]] pa retornar nun [[vuelu chárter]] a bordu d'un avión [[Fokker]] el [[8 d'avientu]].<ref>https://trome.pe/deportes/alianza-lima-y-la-tragedia-del-fokker-la-revelacion-de-los-archivos-20-anos-despues-nczd-emcc-noticia/</ref><ref>https://trome.pe/deportes/fotos-alianza-lima-y-la-tragedia-del-fokker-34-anos-de-la-mas-grande-tragedia-del-futbol-peruano-accidente-de-aviacion-avion-equipo-de-futbol-muerte-nnsp-noticia/</ref> A tan solo quilómetros d'aterrizar nel [[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]], depués de constantes esfuercios per parte del pilotu, l'avión cayó nel mar al altor de la llocalidá [[Callao|chalaca]] de [[Distritu de Ventanilla|Ventanilla]].<ref>https://andina.pe/agencia/noticia-alianza-lima-recuerda-hace-34-anos-sus-heroes-cayeron-la-tragedia-del-fokker-872540.aspx</ref><ref>https://andina.pe/agencia/noticia-alianza-lima-recuerda-hoy-dolor-33-anos-de-caida-del-fokker-824358.aspx</ref><ref>https://tvperu.gob.pe/novedades/tvperu/alianza-lima-se-conmemoro-31-anos-de-la-tragedia-de-ventanilla</ref> L'accidente llevó la vida de 43 persones: 16 futbolistes, cinco miembros del cuerpu téunicu, cuatro dirixentes, ocho [[Barra brava|barristas]], trés árbitros y siete tripulantes; siendo'l pilotu l'únicu [[sobreviviente]] del incidente.<ref name="rumores">{{cita web |url= http://www.flacso.org.ec/docs/i25panfichi.pdf |títulu= Rumores y fantasíes sociales: La traxedia d'Alianza Lima, 1987 |fechaaccesu= 25 de xunu de 2008 |autor= Panfichi, Aldo; Vich, Víctor |editor= Flacso.org.ec |añu= 2006 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20180928034157/http://www.flacso.org.ec/docs/i25panfichi.pdf |fechaarchivu= 2018-09-28 }}</ref><ref>https://larepublica.pe/deportes/2021/12/08/alianza-lima-la-relacion-de-los-43-fallecidos-en-la-tragedia-del-8-de-diciembre/</ref><ref>https://www.espn.com.pe/futbol/peru/nota/_/id/9638388/cumplen-34-anos-tragedia-alianza-lima-misa-virtual</ref> Alianza Lima remató la so participación nel campeonatu de 1987 xugando con xuveniles y dellos xugadores emprestaos pol club chilenu [[Colo-Colo]], quien viviera una traxedia similar y allegó nel so sofitu. L'amistá ente esos dos clubes fíxose fuerte dende esi momentu.<ref>{{cita web |url = http://www.larepublica.com.pe/content/view/176964/472/ |títulu = Colo Colo y Alianza Lima, un solu corazón |fechaaccesu = 25 de xunu de 2008 |editor = Larepublica.com.pe |añu=2007 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080614050846/http://www.larepublica.com.pe/content/view/176964/472/ |fechaarchivu = 14 de xunu de 2008 }}</ref> En 1988, el poeta [[César Cueto]] volvió del retiru pa tratar d'ameyorar la murnia situación que pasaba Alianza por esi entós.<ref>https://dechalaca.com/hemeroteca/fullmito/fullmito-alianza-jugo-en-el-b-no-en-la-b</ref><ref>https://once.pe/alianza-lima-y-el-fantasma-del-descenso-en-1988/</ref> Por cuenta de que el cuadru blanquiazul nun llogró clasificase al Tornéu Descentralizáu, tuvo de xugar el Descentralizáu <nowiki>''B''</nowiki>. El ganador de dichu tornéu llograba la posibilidá d'apostar la liguilla final pol campeonatu nacional. Alianza, que yera dirixíu por [[Teófilo Cubillas]], llograr, mas el campeón terminó per ser Sporting Cristal. [[Ficheru:PintoenSKCC.jpg|180px|miniaturadeimagen|derecha|[[Jorge Luis Pinto]], quien sacó campeón a Alianza Lima tres 19 años]] Miguel Ángel Arrué llegó en [[1993]] pa ser l'entrenador.<ref name="entrenadores">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/entrenadores.asp |títulu = Historia Blanquiazul - Entrenadores |fechaaccesu = 18 de xunu de 2008 |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2004 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080828012536/http://www.clubalianzalima.com/pages/entrenadores.asp |fechaarchivu = 28 d'agostu de 2008 }}</ref><ref>{{Cita web |url=https://losaliadosconosvr.com/2021/09/10/miguel-angel-arrue/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20220630045917/https://losaliadosconosvr.com/2021/09/10/miguel-angel-arrue/ |fechaarchivu=2022-06-30 }}</ref> El so trabayu consistió en da-y mayor importancia a les divisiones menor y xuvenil, alternándolos nel primer equipu hasta qu'adquirieren esperiencia pa ser titulares. A esta nueva camada de moces conocióse-yos tamién como ''potrinos''. Unu d'éstos mozos xugadores foi [[Waldir Sáenz]], delanteru qu'empezó a brindar fútbol prestoso a la vista y consiguió una racha goliadora. Con 31 goles nel añu convertir na revelación de la temporada, y col pasu del tiempu, nel goliador históricu del club.<ref>https://www.elfutbolero.com.pe/historicos/Que-fue-de-Waldir-Saenz-y-a-que-se-dedica-el-goleador-historico-de-Alianza-20220102-0028.html</ref><ref>https://libero.pe/futbol-peruano/liga-1/2021/12/08/alianza-lima-waldir-saenz-estoy-contento-porque-combinado-blanquiazul-llego-gloria-video-noticia-32215</ref><ref>https://elperuano.pe/noticia/36852-adios-waldir-saenz</ref> A falta de poques fecha pa ganar el campeonatu, Alianza baxó'l so nivel, polo que tuvo que conformase cola liguilla [[Liguilla Pre-Libertadores (Perú)|Pre-Libertadores]]<ref name="waldirsaenz">{{cita web |url=http://www.elcomercio.com.pe/ediciononline/HTML/2008-07-19/waldir-saenz-padre-ampay-peru.html|títulu=Waldir Sáenz: el padre del 'ampay' nel Perú|fechaaccesu=20 de xunetu de 2008|añu=2008|editor=Elcomercio.com.pe|mes=Julio}}</ref> [[José Soto Gómez|José Sotu]], [[Paulo Hinostroza]] y [[Juan Jayo Legario]] empezaron a sobresalir al años siguiente xunto con [[Juan Carlos Kopriva]], Juan Saavedra, [[Darío Muchotrigo]] y Marco Valencia. Ellos fueron la base de la consecución de la Pre-Libertadores del 1994 y 1996. [[Ficheru:Jorge Ferreira da Silva (Palhinha) 01.jpg|180px|miniaturadeimagen|derecha|[[Jorge Ferreira da Silva|Palhinha]] foi clave nel títulu del centenariu. ([[2001]])]] ===== Resurdimientu (1997-2006) ===== Pasada una década de la traxedia, en [[1997]], el club [[Distritu de La Victoria|''victoriano'']] consagróse campeón nacional depués d'un partíu en [[Baltara]] (Yá que consiguió'l Tornéu Apertura y Clausura de dichu añu), marcando'l fin de 18 temporaes ensin llograr títulos nacionales.<ref>https://depor.com/futbol-peruano/descentralizado/alianza-lima-dia-hoy-salio-campeon-luego-19-anos-mano-jorge-luis-pinto-1997-fotos-138351/</ref><ref>https://once.pe/de-vuelta-a-la-vida/</ref><ref>https://alianzalimaysvjodagrone.wordpress.com/2016/11/08/alianza-lima-campeon-1997/</ref> L'entrenador campeón foi'l [[colombia|colombianu]] [[Jorge Luis Pinto]], y con una campaña destacada, Alianza pudo dar l'allampada vuelta olímpica.<ref name="peruchamp" /><ref name="baylon">{{cita web |url=http://www.clubalianzalima.com/pages/hist1981_prueba.asp|títulu=RESEÑA HISTORICA 1981-2000|fechaaccesu=28 d'abril de 2009|autor=Leveau, Armando|añu=2004|editor=Clubalianzalima.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090701081127/http://www.clubalianzalima.com/pages/hist1981_prueba.asp|fechaarchivu=1 de xunetu de 2009}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://losaliadosconosvr.com/2021/09/11/jorge-luis-pinto/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20220630033803/https://losaliadosconosvr.com/2021/09/11/jorge-luis-pinto/ |fechaarchivu=2022-06-30 }}</ref> Al añu siguiente, Alianza clasificó a la segunda fase de la [[Copa Libertadores 1998|Copa Libertadores]], na que foi esaniciáu por [[Club Atlético Peñarol|Peñarol]] solo por [[Tiros dende'l puntu de penalti|definición por penaltis]]. Na [[Copa Merconorte 1999]], quedó como líder del so grupu y la [[Tiros dende'l puntu de penalti|tanda de penaltis]] torgó-y xugar la final.​ Nel campeonatu peruanu, Alianza llegó a formar un bon plantel. Una clara prueba d'ello foi'l llogru del Tornéu Clausura 1999 y el subcampeonatu de la Clausura 1998 y Apertura 1999. Naquelles temporaes destacaron [[Claudio Pizarro]], [[Tressor Moreno]] y [[Sandro Baylón]] como revelaciones. El primer día del añu [[2000]], perdió por un accidente automovilísticu al so xugador [[Sandro Baylón]], zagueru y volante de 21 años que llegaba al arcu rival y anotaba goles.<ref name="baylon" /><ref>https://www.infobae.com/america/peru/2022/01/01/sandro-baylon-a-22-anos-de-su-partida-su-fatal-accidente-y-suenos-truncos-de-uno-de-los-maximos-idolos-de-alianza-lima/</ref><ref>https://libero.pe/futbol-peruano/2013-01-01-lo-que-tu-viejo-no-te-conto-la-muerte-de-sandro-baylon-en-ano-nuevo-video</ref> Alianza rindió una mala campaña nel Tornéu Apertura del añu 2000, yá que llogró resultaos bien irregulares.<ref name=":0">{{cita web |url=http://www.peru.com/futbol/apertura/pasaos/2000/xornaes_anteriores.asp|títulu=Tornéu Apertura 2000: Resultaos Anteriores|fechaaccesu=6 d'abril de 2008|añu=2000|editor=Peru.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080405180514/http://www.peru.com/futbol/apertura/pasaos/2000/xornaes_anteriores.asp|fechaarchivu=5 d'abril de 2008}}</ref> Nun foi distinta la situación nel Tornéu Clausura, onde la so resultancia más destacada foi la victoria frente a [[Unión Mines]] por 4:0 en [[Estadiu Alejandro Villanueva|Matute]], pola tercer fecha del certame.<ref name=":1">{{cita web |url=http://www.peru.com/futbol/clausura/partíos/2000/03/index.asp|títulu=Tornéu Clausura 2000: III Fecha|fechaaccesu=28 d'abril de 2009|añu=2000|editor=Peru.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091015201748/http://www.peru.com/futbol/clausura/partíos/2000/03/index.asp|fechaarchivu=15 d'ochobre de 2009}}</ref> L'afición ''aliancista'' vivió un momentu especial cola llegada del [[2001]]. Yera l'añu del centenariu, y ente la enchida ''blanquiazul'' percibíase un ambiente festivo.<ref>https://libero.pe/futbol-peruano/alianza-lima/2021/12/26/alianza-lima-20-anos-titulo-conseguido-en-centenario-cienciano-cusco-futbol-peruano-34847</ref> El [[14 de febreru]] del 2001, los ''íntimos'' enfrentar contra l'equipu que los ayudar na traxedia de 1987: el Colo-Colo de [[Chile]], aprovechando les bones rellaciones ente dambos clubes. La resultancia terminó siendo favorable al cuadru peruanu por 2:1.<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/AutoNoticias/DetalleNoticia2700.asp |títulu = Alianza celebró'l so Centenariu ganando a Colo Colo por 2-1 |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |editor = Peru.com |añu = 2001 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080516152639/http://www.peru.com/futbol/AutoNoticias/DetalleNoticia2700.asp |fechaarchivu = 16 de mayu de 2008 }}</ref> A la fin de l'Apertura 2001, tanto ''blanquiazules'' como [[Sporting Cristal|''celestes'']] llograron 46 puntos en 22 feches, polo que se xugó un partíu extra, que ganó Alianza por 2:1.<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/AutoNoticias/DetalleNoticia6560.asp |títulu = Fiesta blanquiazul: Alianza Lima coronóse campeón de l'Apertura' |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |editor = Peru.com |añu = 2001 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080410183822/http://www.peru.com/futbol/AutoNoticias/DetalleNoticia6560.asp |fechaarchivu = 10 d'abril de 2008 }}</ref> Nesi mesmu añu, los xuveniles [[Paolo Guerrero]], [[Jefferson Farfán]] y [[Wilmer Aguirre]] fueron promovíos al primer equipu pol téunicu interín [[Jaime Duarte]]. Depués d'una paupérrima campaña na Clausura, Alianza solo esperó rival pa enfrentase a final d'añu. El rival foi'l [[Cienciano del Cusco]] quien coincidentemente tamién celebraba'l so centenariu nel 2001.<ref name="fundaciones" /><ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/clausura/pasaos/2001/tabla.asp |títulu = Tornéu Clausura |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |editor = Peru.com |añu = 2001 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080408005520/http://www.peru.com/futbol/clausura/pasaos/2001/tabla.asp |fechaarchivu = 8 d'abril de 2008 }}</ref> El [[22 d'avientu]] nel estadiu de Matute, Alianza ganó pol marcador de 3:2. Depués nel partíu de vuelta que se xugó en [[Cusco]], Cienciano ganó pola mínima diferencia.<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/Futbol/Especial/AlianzaLima/campeon2001/campana/index.asp |títulu = Especiales: Alianza Lima campeón peruanu 2001 |fechaaccesu = 28 d'abril de 2009 |editor = Peru.com |añu = 2001 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091015213230/http://www.peru.com/Futbol/Especial/AlianzaLima/campeon2001/campana/index.asp |fechaarchivu = 15 d'ochobre de 2009 }}</ref> Cabo dicir que n'anguaño nun s'exerció la [[regla del gol de visitante]], polo cual depués de xugaos dos tiempos de 15 minutos llegar a la [[Tiros dende'l puntu de penalti|definición por penaltis]] al tener como resultancia global un 3:3. Na resolución, los ''íntimos'' conquistaron el campeonatu al vencer por penaltis (4:3).<ref>https://depor.com/futbol-peruano/descentralizado/alianza-lima-campeon-2001-bernabe-herraez-entrenador-europeo-ganar-titulo-peru-57969/</ref><ref>https://www.americatv.com.pe/deportes/futbol-peruano/alianza-lima-recordo-titulo-nacional-2001-ano-su-centenario-n411549</ref><ref>https://elblogintimo.blogspot.com/2015/07/alianza-lima-legitimo-campeon-2001.html</ref> Asina, Alianza Lima coronóse campeón nacional l'añu del so centenariu.<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/autonoticias/DetalleNoticia11915.asp |títulu = Alianza Lima coronóse campeón nacional nel añu del so centenariu |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |editor = Peru.com |añu = 2001 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080403221720/http://www.peru.com/futbol/autonoticias/DetalleNoticia11915.asp |fechaarchivu = 3 d'abril de 2008 }}</ref><ref>https://depor.com/futbol-peruano/descentralizado/alianza-lima-recordo-el-titulo-nacional-que-gano-el-2001-ano-de-su-centenario-tras-vencer-a-cienciano-nczd-noticia/</ref><ref>https://rpp.pe/futbol/descentralizado/alianza-lima-recordo-el-titulo-que-logro-hace-20-anos-en-su-centenario-noticia-1377134</ref> Nel Tornéu Apertura del [[2002]], Alianza llogró un puntu más (47) de los 46 que-y dieron el títulu na Apertura 2001, sicasí, nun-y bastó pa llograr el títulu. La campaña nel Tornéu Clausura viose condicionada pola sanción que-y impunxo la Comisión de Xusticia de la [[Federación Peruana de Fútbol]] al equipu ''aliancista'', que consistió nel amenorgamientu de tres puntos na tabla del campeonatu pola supuesta negación de pasar el control [[antidoping]] na ciudá de [[Sullana]]. De los 45 puntos llograos, namái se-y reconocieron 42<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/AutoNoticias/DetalleNoticia18097.asp |títulu = Comisión de Xusticia de FPF ratifica sanción a los dos Aliances |fechaaccesu = 28 d'abril de 2009 |editor = Peru.com |añu = 2002 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081206050027/http://www.peru.com/futbol/AutoNoticias/DetalleNoticia18097.asp |fechaarchivu = 6 d'avientu de 2008 }}</ref> Depués, la Federación convidó al cuadru ''íntimu'' a participar na [[Copa Suramericana 2002|primer edición]] de la [[Copa Suramericana]] como campeón nacional de Perú.<ref name="historia2002">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/hist2001.asp |títulu = RESEÑA HISTORICA 2001-2002 |fechaaccesu = 28 d'abril de 2009 |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2004 |idioma = castellanu |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090416051103/http://clubalianzalima.com/pages/hist2001.asp |fechaarchivu = 16 d'abril de 2009 }}</ref> En primer fase, na llave peruana tocólu enfrentase al so clásicu rival, [[Universitariu de Deportes]], venciéndolo nos dos partíos, tantu na ida como na vuelta. Asina, avanzó a la siguiente etapa del tornéu.<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/autonoticias/DetalleNoticia18676.asp |títulu = Alianza ganó'l primer round de la Copa Suramericana |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |editor = Peru.com |añu = 2002 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080516152649/http://www.peru.com/futbol/autonoticias/DetalleNoticia18676.asp |fechaarchivu = 16 de mayu de 2008 }}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/autonoticias/DetalleNoticia18892.asp |títulu = Alianza Lima vence ensin problemes al so 'clásicu' rival |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |editor = Peru.com |añu = 2002 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080516152656/http://www.peru.com/futbol/autonoticias/DetalleNoticia18892.asp |fechaarchivu = 16 de mayu de 2008 }}</ref> Na siguiente fase, xugó contra'l [[Barcelona Sporting Club|Barcelona de Guayaquil]], al cual esanició previa tanda de penaltis, clasificando a la tercer etapa.<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/autonoticias/DetalleNoticia19438.asp |títulu = ¡L'allegría blanquiazul ye tamién la de Perú! |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |editor = Peru.com |añu = 2002 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080516152701/http://www.peru.com/futbol/autonoticias/DetalleNoticia19438.asp |fechaarchivu = 16 de mayu de 2008 }}</ref> Nesa instancia, ganaron al [[Club Nacional de Football|Nacional d'Uruguái]] en Matute pola mínima diferencia y nel partíu de vuelta en [[Montevidéu]], por diferencia de goles nun pudo siguir avanzando y quedó esaniciáu.<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/autonoticias/DetalleNoticia20196.asp |títulu = Alianza Lima díxo-y adiós a la Copa Suramericana |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |editor = Peru.com |añu = 2002 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080516152706/http://www.peru.com/futbol/autonoticias/DetalleNoticia20196.asp |fechaarchivu = 16 de mayu de 2008 }}</ref> [[Ficheru:Jefferson Farfán PSV.jpg|200px|left|miniaturadeimagen|[[Jefferson Farfán]], campeón en [[2001]], [[2003]] y [[2004]].]] A empiezos del añu [[2003]], na viéspora d'un nuevu Tornéu Apertura, Alianza decidió, como vegaes anteriores, apostar poles sos divisiones menores (Ente ellos destacaben [[Alexander Sánchez]], [[Junior Viza]], [[Roberto Guizasola]], [[Rinaldo Cruzado]] y [[Juan Diego Gonzales-Vigil]]). L'equipu amosó respuestes bien favorables, y consolidóse col correr de les feches so la direición téunica de [[Gustavo Costas]].<ref name="clausura2003" /> El tornéu curtiu foi-y torno a Alianza, yá que terminó segundu por detrás de [[Sporting Cristal]].<ref name="a2003">{{cita web|url=http://www.peru.com/futbol/apertura/archivo/2003/tabla_asities.asp|títulu=Tabla de posiciones Tornéu Apertura 2003|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090705013349/http://www.peru.com/futbol/apertura/archivo/2003/tabla_asities.asp|fechaarchivu=5 de xunetu de 2009|editor=Peru.com|idioma=castellanu|fechaaccesu=18 de xunetu de 2010}}</ref> Gracies a les bones resultaos nel Tornéu Clausura 2003, Alianza allugar nel primer puestu a falta de 7 feches por concluyir el tornéu, superando por 5 puntos al so más cercanu persiguidor, [[Alianza Atlético]]. Cuando se xugaben les últimes feches, los xugadores de tolos clubes del campeonatu, decretaron una [[fuelga]] indefinida pola falta de pagu que recibíen de los sos clubes. Ye según la Agremiación de Futbolistes informó-y de la situación a los miembros de la ADFP (Asociación Deportiva de Fútbol Profesional), quien decidieron que los equipos xueguen colos sos sub-20. Esta midida traxo consigo más problemes qu'obligaron a la [[Federación Peruana de Fútbol]] a dar per termináu'l Tornéu Clausura 2003, nomando como campeón del Tornéu Clausura a Alianza pol allugamientu en que s'atopaba al momentu de la suspensión, amás de la so puntaje llográu mientres tol añu.<ref name="clausura2003">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/hist2003.asp |títulu = RESEÑA HISTORICA 2003-2004 |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |añu = 2004 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20071205194035/http://www.clubalianzalima.com/pages/hist2003.asp |fechaarchivu = 5 d'avientu de 2007 }}</ref> La Agremiación de Futbolistes, los miembros de l'Asociación Deportiva de Fútbol Profesional y la Federación Peruana de Fútbol finalmente punxéronse d'alcuerdu y llevantaron la fuelga. El partíu pol títulu nacional foi programáu pal [[31 de xineru]] del añu [[2004]]. Alianza venció a Sporting Cristal con goles de [[Jefferson Farfán]] y [[Roberto Silva]], consagrándose campeón nacional nel [[Estadiu Nacional de Perú|Estadiu Nacional]]<ref name="clausura2003" /><ref>https://elbocon.pe/futbol-peruano/el-ultimo-titulo-de-jefferson-farfan-con-alianza-lima-campeon-del-2003-pero-en-el-2004-y-anotando-liga-1-fase-2-sporting-cristal-nczd-noticia/</ref><ref>https://dechalaca.com/especiales-dechalaca/20-anos-del-descentralizado/2003-sin-dinero-y-sin-torneo</ref> [[Ficheru:LeaoBG.jpg|200px|miniaturadeimagen|derecha|[[Leao Furaca]], fundamental na tanda de penaltis ante Sporting Cristal pa consiguir el bicampeonatu (2003-2004)]] Alianza Lima ganó'l Tornéu Apertura 2004, onde ente los resultaos más importantes consideráronse la goliada por 5:0 al [[Sporting Cristal]] y la victoria por 1:0 sobre [[Universitariu de Deportes]]. Esti postreru partíu dexó a los ''blanquiazules'' dar la vuelta olímpica, una vegada más, frente al so clásicu rival nel [[estadio Alejandro Villanueva]] gracies al gol de [[Waldir Sáenz]].<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/especial/apertura/2004/partíos/ |títulu = Alianza Lima Campeón Tornéu Apertura 2004 |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |editor = Peru.com |añu = 2004 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080309015329/http://www.peru.com/futbol/especial/apertura/2004/partíos/ |fechaarchivu = 9 de marzu de 2008 }}</ref> El campeón del Tornéu Clausura 2004 foi'l mesmu Cristal, polo qu'Alianza tuvo de ganar el derechu de xugar el Play Off (quedar ente los 6 primeros de la Clausura), que llograron nun partíu frente a Cienciano na [[Altitú|altor]] de la ciudá del Cusco.<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/especial/nacional2004/partíos/ |títulu = Alianza Campeón - 2004 |fechaaccesu = 28 d'abril de 2009 |editor = Peru.com |añu = 2004 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091015212039/http://www.peru.com/futbol/especial/nacional2004/partíos/ |fechaarchivu = 15 d'ochobre de 2009 }}</ref> La resultancia final del Play Off foi un empate, polo que se llegó a la tanda de los penaltis. [[Norberto Araujo]] (xugador de Sporting Cristal) erró'l penal decisivu, polo qu'Alianza foi nuevamente bicampeón nacional.<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/AutoNoticias/DetalleNoticia53759.asp |títulu = Juan Jayo: “Alianza ye un dignu campeón” |fechaaccesu = 6 d'abril de 2008 |editor = Peru. com |añu = 2004 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080413172611/http://www.peru.com/futbol/AutoNoticias/DetalleNoticia53759.asp |fechaarchivu = 13 d'abril de 2008 }}</ref><ref>https://elbocon.pe/futbol-peruano/descentralizado/recuerda-la-vez-que-alianza-lima-le-gano-2-finales-cristal-en-un-solo-ano-178565/</ref><ref>https://libero.pe/futbol-peruano/1499541-alianza-lima-plantel-bicampeon-2003-2004-reencontro-luego-15-anos-foto</ref> Destacaron, amás de la so cantera, [[Aldo Olcese]], [[Walter Vílchez]] y [[Leao Furaca]].<ref>https://www.livefutbol.com/equipos/alianza-lima/2004/2/</ref><ref>https://www.bdfa.com.ar/campeones-nacionales-2004-Torneo-Apertura-Alianza-Lima-857.html</ref> Pal Tornéu Apertura [[2005]], Alianza contrató al entrenador arxentín [[Rubén Darío Insúa]].<ref>{{cita web |url= http://www.conmebol.com/articulos_ver_federacion.jsp?id=57489&jobid=71193&slangab=S |títulu= L'arxentín Rubén Darío Insúa ye'l nuevu DT d'Alianza Lima |fechaaccesu=6 d'abril de 2008 |editor= Conmebol.com |añu= 2005 }}</ref><ref>https://www.nacion.com/puro-deporte/ruben-insua-llego-a-peru-a-buscar-tricampeonato-con-alianza-lima/FKMOPVPCDVHNTJI6G44QFTVOWQ/story/</ref><ref>{{Cita web |url=https://losaliadosconosvr.com/2021/09/15/ruben-dario-insua/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20220630043619/https://losaliadosconosvr.com/2021/09/15/ruben-dario-insua/ |fechaarchivu=2022-06-30 }}</ref> Depués de xugaes catorce feches de l'Apertura, con 15 puntos na tabla de posiciones y allugáu nel séptimu caxellu, Insúa dimitió al puestu de Direutor Téunicu d'Alianza Lima.<ref>{{enllaz rotu|1={{cita web |url= http://www.rpp.com.pe/portada/deportes/2639_1.php?font=2 |títulu= Rubén Insua arrenuncia a la direición téunica d'Alianza Lima |fechaaccesu=7 d'abril de 2008 |editor= Rpp.com.pe |añu= 2005 }} |2=http://www.rpp.com.pe/portada/deportes/2639_1.php?font=2 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Wilmar Valencia foi contratáu como entrenador pola nuevu Comisión de Fútbol.<ref name="al2005">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/hist2005.asp |títulu = RESEÑA HISTORICA 2005 |fechaaccesu = 28 d'abril de 2009 |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2005 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081121052629/http://www.clubalianzalima.com/pages/hist2005.asp |fechaarchivu = 21 de payares de 2008 }}</ref> El rendimientu del equipu so la batuta de Valencia nun ameyoró enforma, poniendo'l so cargu a disposición.<ref name="al2005" /><ref>{{cita web |url = http://www.rpp.com.pe/portada/deportes/20154_1.php |títulu = El llargu arrenunciu de Wilmar Valencia |fechaaccesu = 7 d'abril de 2008 |editor = Rpp.com.pe |añu=2005 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080105195443/http://www.rpp.com.pe/portada/deportes/20154_1.php |fechaarchivu = 5 de xineru de 2008 }}</ref> La Comisión decidió entós designar como nuevu entrenador a [[Roberto Challe]].<ref name="al2005" /> Nos primeros partíos que dirixó Challe el rendimientu del equipu ''aliancista'' caltúvose regular, y depués vieno una alza evidente al ganar los cuatro últimos alcuentros del campeonatu.<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/clausura/archivu/2005/resultaos_anteriores.asp |títulu = Tornéu Clausura 2005 Resultaos Anteriores |fechaaccesu = 7 d'abril de 2008 |editor = Peru.com |añu = 2005 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080311193103/http://www.peru.com/futbol/clausura/archivu/2005/resultaos_anteriores.asp |fechaarchivu = 11 de marzu de 2008 }}</ref> El 2005 nun foi un bon añu pal club ''íntimu''. Militó la mayoría de feches nos últimos llugares de la tabla, polo qu'Alianza buscó la manera de consiguir el títulu del siguiente añu. Nel [[2006]], de la mano del entrenador [[uruguái|uruguayu]] [[Gerardo Pelusso]], Alianza Lima llogró'l Tornéu Apertura.<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/especial/apertura/2006/partíos/ |títulu = Alianza Lima Campeón Tornéu Apertura 2006 |fechaaccesu = 7 d'abril de 2008 |editor = Peru.com |añu = 2006 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080309060456/http://www.peru.com/futbol/especial/apertura/2006/partíos/ |fechaarchivu = 9 de marzu de 2008 }}</ref> El so máximu goliador nel añu foi [[Flavio Maestri]]. Un empate frente a [[Sport Boys]] bastó-y pa llograr el títulu. Na segunda metá del añu, tou paeció indicar qu'Alianza consiguiría la Clausura y poro, el campeonatu nacional. Sicasí, hubo una cayida de rendimientu per parte del equipu y finalmente Cienciano resultó ser campeón, polo qu'Alianza volvió xugar un nuevu Play Off, tal como nel añu del centenariu, frente al cuadru incaicu. Cienciano consiguió una victoria pola mínima diferencia en Cusco y Alianza ganar 3:1 en [[Lima]], lo que significó coronar númberu 22 na historia del club de la mano de los chilenos [[Rodrigo Pérez]] y [[Fernando Martel]].<ref>{{cita web |url= http://www.terra.com.pe/deportes/articulo/html/dep211035.htm |títulu= Alianza Lima campeón nacional del fútbol peruano 2006 |fechaaccesu= 7 d'abril de 2008 |editor= Terra.com.pe |añu= 2006 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20131221233813/http://www.terra.com.pe/deportes/articulo/html/dep211035.htm |fechaarchivu= 2013-12-21 }}</ref>[[Ficheru:2006ALCC.jpg|miniaturadeimagen|250px|derecha|Estadiu Alejandro Villanueva na final del [[Campeonatu Descentralizáu 2006]].]] ===== Seca de títulos y Tornéu del Inca (2007-2016) ===== Pa la primer parte del añu [[2007]] Alianza caltuvo'l mesmu Direutor Téunicu. [[Gerardo Pelusso]] foi l'encargáu d'emponer a los ''blanquiazules'' nel Tornéu Apertura d'aquel añu.<ref name="entrenadores" /><ref name="al2007">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/hist2007.asp |títulu = RESEÑA HISTORICA 2007 |fechaaccesu = 28 d'abril de 2009 |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2007 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081121055538/http://www.clubalianzalima.com/pages/hist2007.asp |fechaarchivu = 21 de payares de 2008 }}</ref> Nel ámbitu internacional, Alianza cumplió una nefasta campaña na [[Copa Libertadores]] na que desafortunadamente nun llogró consiguir puntu dalgunu. L'equipu ''blanquiazul'' nunca atopó l'aldu y terminó sestu al rematar l'Apertura, lo que-y dexaba tentar el campeonatu nacional.<ref name="al2007" /> Al empezar la segunda parte del añu confirmóse la ida de Gerardo Pelusso del club ''blanquiazul'' y contratóse a otru [[uruguái|uruguayu]], [[Diego Aguirre]].<ref name="entrenadores" /> L'entrenador nun conocía los mediu local y una serie de resultaos insostenibles encargar de la so rápida salida del club ''victoriano''.<ref>{{cita web |url = http://www.alianzalima.com/20070828151/noticias/diego-aguirre-dexa-el%20cargu |títulu = Diego Aguirre dexa'l cargu |fechaaccesu = 28 d'abril de 2009 |editor = Alianzalima.com |añu = 2007 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080611214208/http://www.alianzalima.com/20070828151/noticias/diego-aguirre-dexa-el |fechaarchivu = 2008-06-11 }}</ref> El [[chile|chilenu]] Miguel Ángel Arrué foi nomáu [[Entrenador|Direutor Téunicu]] del primer equipu.<ref name="entrenadores" /> Lamentablemente pa los sos intereses, Alianza terminó cuartu per diferencia de goles con Cienciano que terminó terceru.<ref>{{cita web |url = http://www.perufootball.4t.com/dec2007.htm |títulu = TORNÉU DESCENTRALIZÁU 2007 |fechaaccesu = 28 d'abril de 2009 |editor = Perufootball.4t.com |añu = 2007 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090505202157/http://www.perufootball.4t.com/dec2007.htm |fechaarchivu = 5 de mayu de 2009 }}</ref><ref name="al2007" /> [[Ficheru:André Carrillo.jpg|200px|left|miniaturadeimagen|[[André Carrillo]] figura aliancista mientres les temporaes [[2010]] y [[2011]].]]Mientres el [[2008]], Alianza Lima cuntó con tres entrenadores.<ref name="campaña2008">{{cita web |url= http://www.elcomercio.com.pe/ediciononline/HTML/2008-12-16/solu-cinco-entrenadores-duraron-toa campana-2008-los sos-clubes.html |títulu= Solu cinco entrenadores duraron tola campaña 2008 nos sos clubes |fechaaccesu=13 de marzu de 2009 |editor= Elcomercio.com.pe |añu= 2008 }}</ref> Miguel Ángel Arrué siguió dirixendo al equipu ''íntimu'' tantu na pretemporada como nos primeros partíos del Tornéu Apertura. Sicasí, pol baxu rendimientu y los magros resultaos (antepenúltima posición con 9 puntos n'ocho encuentro apostaos), foi cesáu del cargu'l [[30 de marzu]].<ref name="campaña2008" /> El so reemplazante, de forma interina, foi l'ex-xugador y capitán ''aliancista'' [[José Soto Gómez]]. Les males resultaos siguieron so la so direición téunica, lo que desembarcó na contratación del entrenador [[Venezuela|venezolanu]] [[Richard Páez]], quien dirixó a los ''blanquiazules'' hasta la fecha 23 del Tornéu Clausura.<ref name="campaña2008" /> Alianza atopar en puestos de descensu, y les últimes feches sirvieron pa definir la suerte del repartu ''victoriano''. Ante un pidíu de la dirigencia, José Sotu decidió volver dirixir a Alianza Lima nel tramu final del tornéu.<ref name="campaña2008" /> Finalmente, depués d'importantes victories ante [[José Gálvez FBC|José Gálvez]] y [[Sporting Cristal]] nel estadiu de Matute, Alianza llogró la permanencia na penúltima fecha, pos [[Club Sport Ancash|Sport Ancash]] empató 2:2 con [[Atlético Mineru]], resultancia que-y dexó siguir en [[Lliga Peruana de Fútbol Primer División]].<ref>{{cita web |url = http://www.rpp.com.pe/2008-12-07-alianza-lima-salvu-la-categoria-en%20gan%C3%A1ndo-y-1-0-a-cristal-noticia_149987.html |títulu = Alianza Lima salvó la categoría en ganándo-y 1-0 a Cristal |fechaaccesu = 13 de marzu de 2009 |editor = Rpp.com.pe |añu = 2008 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081210082600/http://www.rpp.com.pe/2008-12-07-alianza-lima-salvu-la-categoria-en |fechaarchivu = 2008-12-10 }}</ref> [[Ficheru:Wilmer AguirreSan Luis.jpg|left|miniaturadeimagen|300x300px|[[Wilmer Aguirre]], autor de los trés goles ante'l vixente campeón de la [[Copa Libertadores 2010|Copa Libertadores]], [[Club Estudiantes de La Plata|Estudiantes de La Plata]]. ([[2010]])]] El formatu del campeonatu peruanu sufrió variantes significatives nel [[2009]].<ref name="bas09">{{cita web |url = http://www.fpf.com.pe/doc/BasesADFP_2009.pdf |títulu = Bases ADFP 2009 |fechaaccesu = 30 d'avientu de 2009 |editor = Fpf.com.pe |añu=2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20131222011130/http://www.fpf.com.pe/doc/BasesADFP_2009.pdf |fechaarchivu = 22 d'avientu de 2013 }}</ref> El númberu d'equipos participantes aumentó a 16 y la primer parte del tornéu constó de 30 feches n'enfrentamientu direutu ida y vuelta. Depués, al llegar a la segunda parte del campeonatu, los equipos fueron dixebraos en dos grupos d'ocho según la so posición final: los que terminaron nes posiciones pares fueron a un grupu y los impares a otru.<ref name="bas09" /> Nestos grupos el puntaje nun volvió a cero; cada equipu empezó col puntaje fechu na fase regular. Asina, los líderes de dambos grupos apostaron el Títulu Nacional en dos Play Offs. Al llegar a dicha instancia, Alianza namái llogró'l subcampeonatu, pos cayó como visitante por 1:0 nel partíu de vuelta frente a Universitariu (previu 0:1 na ida). A diferencia de los dos campañes anteriores, l'equipu ''aliancista'' clasificó a la [[Copa Libertadores]] al ganar el so grupu respeutivu. Mientres tola temporada, Alianza tuvo so la direición téunica de Gustavo Costas. Nel añu 2010, l'equipu siguió col comandu téunicu lideráu por Costas. La pretemporada realizar en [[Sierra de la Ventana]], [[Arxentina]], col oxetivu puestu na [[Copa Libertadores 2010]]. En dichu certame realizó una campaña destacada, resaltando la goliada 4:1 que-y solmenó al nesi entós vixente campeón d'América y subcampeón del mundu, [[Estudiantes de La Plata]].<ref name="acopa2010">{{cita web |url= http://www.rsssf.com/sacups/acopa2010.html |títulu= Copa Libertadores d'América 2010 |fechaaccesu=6 d'avientu de 2010 |autor= Andrés, Juan Pablo |editor= Rsssf.com |añu= 2010 |idioma=inglés}}</ref> Perdió'l primer llugar del so grupu na última fecha, pero aportó a octavos de final como'l meyor segundu del tornéu. Nesa instancia enfrentó a la [[Club de Fútbol Profesional de la Universidá de Chile|Universidá de Chile]], quien ganó en Lima pola resultancia de 0:1 nel partíu d'ida.<ref name="acopa2010" /> En [[Santiago de Chile|Santiago]], el cuadru ''aliancista'' consolidaba'l so accesu a cuartos de final al ganar 1:2 nel [[Estadiu Monumental David Arellano|estadiu de Colo-Colo]].<ref name="acopa2010" /> Sicasí, nuna polémica decisión, l'árbitru principal decidió validar un gol que fuera anuláu pol xuez de llinia.<ref>{{cita web |url= http://peru21.pe/noticia/473319/alianza xuega vida-ante-chile |títulu= Alianza esaniciáu en partíu polémicu |fechaaccesu= 6 d'avientu de 2010 |editor= Peru21.pe |añu= 2010 }}</ref> Asina, cola resultancia final de 2:2, el cuadru ''grone'' resignar a quedar ente los 16 meyores equipos d'América.<ref name="acopa2010" /> Les partíes de les sos principales figures na Libertadores como [[Wilmer Aguirre]] y [[José Carlos Fernández Piedra|José Carlos Fernández]], fixeron que l'equipu perdiera terrén na so llucha pol títulu nacional, que caltuvo'l so formatu del añu anterior. D'esta forma, acabó a 14 puntos del líder del grupu impar, la [[Club Deportivo Universidad de San Martín de Porres|Universidá de San Martín]]. El nuevu oxetivu d'Alianza Lima yera entós llograr el cupu como ''Perú 3'' a la [[Copa Libertadores 2011]]. Nes últimes feches del [[Campeonatu Descentralizáu 2010|Descentralizáu]] apostó dicha clasificación col so eternu rival, Universitariu. Al términu de les 44 feches regulares, Alianza llogró'l pase a la primer fase de la Libertadores, apostrando a Universitariu a la [[Copa Suramericana 2011|Copa Suramericana]].<ref>{{cita web |url= http://www.24hores.com.pe/deportes/1290996237.php |títulu= Universitariu despidir de la Libertadores ente qu'Alianza llogró'l so cupu |fechaaccesu= 6 d'avientu de 2010 |editor= 24hores.com.pe |añu= 2010 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20101206100225/http://www.24hores.com.pe/deportes/1290996237.php |fechaarchivu= 6 d'avientu de 2010 }}</ref> Alianza remató'l campeonatu nel tercer llugar de la tabla xeneral. Nel 2011, Alianza esportó a dellos xugadores al estranxeru ([[Carlos Ascues]], [[Hernán Hinostroza Vásquez|Hernán Hinostroza]] y [[André Carrillo]]), de la mesma, realizó una bona campaña que lo llevó a apostar la [[Copa Libertadores 2012]] y la final del [[Campeonatu Descentralizáu 2011|Descentralizáu]], que perdió ante'l [[Club Juan Aurich|Juan Aurich]] en definición de penaltis. Al añu siguiente, anduvo metanes una crisis xeneralizada yá que el club foi interveníu pol Estáu y puestu al cargu de una Alministración Temporal polo qu'hubo un éxodu de xugadores a entamos y metá de temporada, polo qu'Alianza realizó una mala campaña, inclusive en delles feches en cantu de la zona de descensu. L'añu 2013 empecipióse promisoriamente col afitamientu de [[Yordy Reyna]], un xugador canteranu qu'amosara grandes condiciones na temporada anterior. Les primeres feches del tornéu atoparon al equipu na primer posición. Sicasí dempués d'un receso empezar a sufrir derrotes inesperaes, perdiéndose la posición de privilexu. Amás nuna decisión que munchos consideraron entainada, l'Alministración Temporal del Club decidió vender a Reyna al [[Red Bull Salzburg]] d'[[Austria]]. Les males resultaos asocediéronse y el téunicu [[Wilmar Valencia]] viose obligáu a arrenunciar. Na segunda etapa l'equipu reforzóse y llogró meyores resultaos, pero los puntos perdíos na primer etapa torgaron que se llegué a la final. Nel 2014, con un nuevu téunicu, l'[[uruguái|uruguayu]] [[Guillermo Sanguinetti]], l'equipu arrinco perbién l'añu ganando'l [[Tornéu del Inca 2014|Tornéu del Inca]], dempués de vencer nuna apertada final xugada nel [[Estadiu Miguel Grau (Callao)|Estadio Miguel Grau del Callao]] a la [[Universidá San Martín]], dempués d'empatar 3 a 3 nun partíu que llegó al tiempu suplementariu y ganando por penaltis 5 a 3. Nel tornéu destacaron les figures de [[Walter Fernando Ibáñez|Walter Ibáñez]], [[Mauro Guevgeozián]], [[Pablo Míguez]] y [[Julio Landauri]]. Nel [[Campeonatu Descentralizáu 2014|Tornéu Apertura]] l'equipu foi bien irregular y pal [[Campeonatu Descentralizáu 2014|Tornéu Clausura]], el cuadru blanquiazul quedó 2ᵘ, depués de perder nun partíu extra, xugáu n'[[Arequipa]], con [[Sporting Cristal]]. [[Ficheru:Algérie - Arménie - 20140531 - Mauro Guevgeozian.jpg|miniaturadeimagen|170px|Mauro Guevgeozián, segundu goliador y campeón del [[Tornéu del Inca 2014|Tornéu del Inca]] 2014, usando la camiseta de la [[seleición de fútbol d'Armenia]].]] Nel añu 2015, entá con [[Guillermo Sanguinetti]] como téunicu,Alianza llegó per segunda vegada consecutiva a la final del Tornéu del inca, en venciendo a la [[Club Deportivo Universidad de San Martín de Porres|Universidá de San Martín]] en dos bien apertaos partíos na semifinal, pero perdió la final del tornéu frente a la [[Universidá César Vallejo Club de Fútbol|Universidad César Vallejo]], Si Alianza ganaba esi tornéu, automáticamente aportaba a les semifinales del [[Campeonatu Descentralizáu 2015]] .Na apertura, nun pudo caltener les bones resultaos. A mediaos del 2015, [[Christian Cueva]] foi tresferíu al [[Deportivo Toluca|Toluca]] mexicanu. De la mesma, diose l'arrenunciu de Sanguinetti, asina tomando les riendes del equipu [[Gustavo Roverano]] que'l so próximu partíu y debú nel primer equipu foi contra [[Club Deportivo Sport Loreto]], que cayó por 1-0, darréu xugó contra'l [[Club Universitariu de Deportes]], clásicu rival d'Alianza Lima, que terminó ganando por 1-0 con suplentes y xuveniles por causa de les sanciones pol partíu anterior, llueu Alianza Lima vieno recuperándose de dicha crisis futbolística; sicasí nun lu algamó pa clasificar a un tornéu internacional, rematando nel puestu 9 de 16 equipos. Nel 2016, pa consiguir el títulu nacional tenía de quedase ente los 4 primeros p'apostar la liguilla final, sicasí, quedó a 3 puntos del cuartu llugar, que foi ocupáu por [[Club Centro Deportivo Municipal|Deportivo Municipal]]. Nesta etapa xugaron pola institución dellos futbolistes peruanos que, darréu, clasificaríen a la [[Copa Mundial de Fútbol de 2018]] dempués de 36 años (Ente ellos destacaron [[André Carrillo]], [[Aldo Corzu]], [[Paolo Hurtado]], [[Christian Ramos]], [[Yordy Reyna]], [[Wilder Cartaxena]], [[Miguel Araujo]] y [[Christian Cueva]]). ===== Plan de restructuración y el regresu de la victoria (2017-actualidá) ===== Nel añu 2017, sol mandu del téunicu uruguayu [[Pablo Bengoechea]], l'equipu llogró consagrase campeón del [[Tornéu Apertura 2017 (Perú)|Tornéu Apertura]] y del [[Tornéu Clausura 2017 (Perú)|Tornéu Clausura]] y coronándose automáticamente col [[Campeonatu Descentralizáu 2017]] destacando [[Luis Alberto Ramírez|Luis Ramírez]] y l'ex-Peñarol [[Luis Aguiar]]. L'equipu consiguió cerrar l'añu calteniendo l'invictu nel so estadiu mientres tol tornéu local. L'equipu tamién foi'l meyor visitante de tol tornéu. De la mesma, foi'l primer llugar na tabla acumulada, asina que podría denominase como un añu redondu pal equipu 'íntimu'. En 2018, l'equipu empezaría mal nel Tornéu de Branu, y nel [[Tornéu Apertura 2018 (Perú)|Tornéu Apertura]], anque consiguió'l subcampeonatu. Pal [[Tornéu Clausura 2018 (Perú)|Tornéu Clausura]], el club sol mandu de Pablo Bengoechea volvería ser subcampeón, pero por cuenta de que quedó 3.° nel acumuláu, llogró clasificase a les semifinales, empatando 3:3 a Melgar de local y empatando 2:2 de visita,<ref>https://depor.com/futbol-peruano/descentralizado/alianza-lima-vs-melgar-vivo-online-golperu-ver-internet-gratis-semifinal-descentralizado-2018-95884/</ref><ref name=":2">https://elcomercio.pe/deporte-total/futbol-peruano/alianza-lima-vs-melgar-vivo-online-directo-via-gol-peru-movistar-cmd-arequipa-semifinales-descentralizado-2018-futbol-peruano-noticia-nndc-584631-noticia/</ref> para depués ganar 0-2 nos penaltis y clasificar asina a la final del tornéu.<ref name=":2" /> Na final perdería na ida por 4:1 y na vuelta por 3:0, llogrando'l subcampeonatu nacional.<ref>https://elcomercio.pe/deporte-total/futbol-peruano/alianza-lima-vs-sporting-cristal-directo-1-4-primera-final-descentralizado-noticia-586716-noticia/</ref><ref>https://peru.as.com/peru/2018/12/16/futbol/1544990283_284210.html</ref> En 2019 empezar cola llegada de dellos futbolistes que Bengoechea pidiera, ente ellos los mundialistas [[Pedro Gallese]] y [[Wilder Cartagena|Wilder Cartaxena]], y la contratación del técnicu, [[Miguel Ángel Russo]], quién sería despidíu tres un mal apostáu Tornéu Apertura y Copa Llibertadores. Víctor Reyes dirixó unes feches como técnicu interín para, finalmente, da-y la batuta a Pablo Bengoechea, qu'enantes decidiera nun siguir a finales de la temporada pasada por cuenta de la situación de salú que travesaba la so madre. En siendo esaniciaos na fase de grupos de la Copa Bicentenariu, l'equipu de Pablo gana la Clausura, clasificando a la semifinal, onde esaniciaría a Sporting Cristal pero perdería la final énte [[Escuela Municipal Deportivu Binacional|Deportivu Binacional]] con un marcador global de 4 a 3. Nel añu 2020, el club empecipió con males resultancies nel Tornéu Apertura por cuenta de que rompióse la unidá del grupu, lo que causaría l'arrenunciu de Pablo Bengoechea y la posterior contratación de [[Mario Salas]]. Dempués d'unos malos resultancies na Copa Llibertadores y na Lliga 1, Salas foi despidíu y la directiva asitió a [[Daniel Ahmed]] como entrenador del primer equipu. A la fin de la temporada Alianza Lima baxaba de categoría al pie d'[[Club Atlético Grau|Atlético Grau]] y [[Deportivo Llacuabamba]]. Sicasí, tres un reclamu, tornáu pola FPF, decide dise al TAS, y, el [[18 de marzu|17 de marzu]] del 2021, el [[Tribunal d'Arbitraxe Deportivu|TAS]] concluyó nel amenorgamientu de dos puntos a [[Fútbol Club Carlos Stein|Carlos Stein]], provocando'l so descensu y asina la permanencia d'Alianza Lima, a pesar de que yá empecipiara la temporada [[2021]]. Tres una regular Fase 1 nel 2021, el nuevu técnicu Carlos Bustos decidió camudar el so tradicional sistema 4-3-3 a un 3-5-2 por cuenta de que nun cuntaba con llaterales netos y los sos defenses polo xeneral escarecíen d'esperiencia. Darréu, Alianza ganó con amplia ventaya la Fase 2 a falta de 2 feches por que remate el tornéu y llevantando el troféu na última fecha en pudiendo completar la bolsa de minutos. Apostó la final nacional con Sporting Cristal, Alianza ganó nel partíu d'ida contra [[Sporting Cristal]] 1:0 con gol de [[Hernán Barcos]] tres un gran pase de [[Wilmer Aguirre]] y nel partíu de vuelta empatóse ensin goles, conquistando Liga 1 2021. L'equipu del técnicu arxentín consiguió una racha de 21 partíos invictos, una de les meyores raches na historia del equipu íntimu. En tola temporada temporada, l'equipu solo perdió 2 partíos contra Sporting Cristal. == Presidentes == {{AP|Presidentes del Club Alianza Lima}} Alianza Lima tuvo 28 presidentes a lo llargo de tola so vida institucional, siendo toos ellos de nacionalidá peruana.<ref name="presidentes" /> El Presidente que más tiempu tuvo nel puestu foi Augusto Mulanovich, llegando a tar 11 años a cargu del club.<ref name="presidentes" /> Mulanovich y José Vásquez Benavides, fueron los únicos Presidentes ''aliancistas'' que tuvieron en dalgún momentu, dos periodos. Nel casu de Mulanovich fueron 1945-1950 y 1961-1972, ente que Benavides tuvo na Presidencia mientres los años de 1942-1944 y 1951-1960.<ref name="presidentes" /> Los únicos Presidentes Honorarios que tien el club son Alfonso De Souza Ferreira Basagoitia (que'l so fíu, Alfonso De Souza Ferreira Remuzgo, foi la cabeza de la institución nel periodu 2002-2009) y Foción Mareátegui.<ref name="presidentes" /> Nel 2008, por cuenta de un desalcuerdu ente les llistes de Carlos Franco y Augusto Claux, non pudo realizase la votación. Finalmente les eleiciones llevar a cabu'l 18 d'abril de 2009. Guillermo Alarcón proclamóse Presidente electu al vencer a Carlos Tizón por 130 votos de diferencia. La nueva direutiva tomó les riendes del club ''íntimu'' el 18 de mayu de 2009.<ref>{{cita web |url = http://www.rpp.com.pe/2009-05-18-guillermo-alarcon-asumio-el%20cargu-de-presidente-de-alianza-noticia_182190.html |títulu = Guillermo Alarcón asumió'l cargu de presidente d'Alianza |fechaaccesu = 18 de mayu de 2009 |editor = Rpp.com.pe |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090522165805/http://www.rpp.com.pe/2009-05-18-guillermo-alarcon-asumio-el |fechaarchivu = 2009-05-22 }}</ref> === La primer direutiva === Hai distintes versiones alrodiu de quien conformaron la primer direutiva del Club Alianza Lima. Dizse que Ramón Aranda ocupó'l puestu de Presidente, dexando la Vicepresidencia a Antonio La Torre. El secretariu sería José Carreño y José Paulet el primer capitán ''aliancista''. Toos ellos escoyíos polos fundadores de mayor edá.<ref name="Historia" /> Sicasí, nun esisten datos precisos que señalen quien ocupó la primer Presidencia del club. Dalgunos señalen a daquién apellidado Villarreal, per otra parte dalgunos creen que se trató de Hipólito Venegas. Sicasí, la mayoría piensa que foi Ramón Aranda. La distribución de los cargos na direutiva tampoco ta clara. Sicasí, ye una realidá que'l ''padrín'' y Presidente Honorariu foi Foción Mareátegui, quien aceptó de bona forma la invitación, yá que simpatizaba enforma cola práctica de los deportes.<ref name="futbolima">{{cita web |url = http://sisbib.unmsm.edu.pe/BibVirtual/Tesis/Human/Alvarez_Y_T/Cap2.htm |títulu = EL FÚTBOL EN LIMA |fechaaccesu = 17 de xunu de 2008 |autor = Álvarez Gradia, Gerardo Tomas |editor = Unmsm.edu.pe |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20040905005658/http://sisbib.unmsm.edu.pe/BibVirtual/Tesis/Human/Alvarez_Y_T/Cap2.htm |fechaarchivu = 5 de setiembre de 2004 }}</ref><ref name="Historia" /> === Llistáu de tolos tiempos === Dende la so fundación, el club tuvo los siguientes presidentes:<ref name="presidentes">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/presidentes.asp |títulu = Presidentes del Club Alianza Lima |fechaaccesu = 18 de xunu de 2008 |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2008 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080828012322/http://www.clubalianzalima.com/pages/presidentes.asp |fechaarchivu = 28 d'agostu de 2008 }}</ref> {|width=50%; align="left" |valign=top width=60%| {| align=center border=1 width=65% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- bgcolor=#191970 style="color:white;" !Presidente || Periodu |-align=left |{{bandera|Perú}} José Carreño *|| 1901-1902 |-align=left |{{bandera|Perú}} Carlos Villarreal|| 1903-1904 |-align=left |{{bandera|Perú}} Esteban Manuel Aranda|| 1905-1906 |-align=left |{{bandera|Perú}} Manuel Carballo|| 1907-1908 |-align=left |{{bandera|Perú}} Julio Chacaltana Chacón|| 1909-1910 |-align=left |{{bandera|Perú}} Foción Mareátegui|| 1911 |-align=left |{{bandera|Perú}} Ricardo Pérez|| 1911-1914 |-align=left |{{bandera|Perú}} Carlos Pedreschi Penisqui|| 1915-1918 |-align=left |{{bandera|Perú}} Ernesto Vergara|| 1918-1919 |-align=left |{{bandera|Perú}} Hipólito Venegas|| 1920-1924 |-align=left |{{bandera|Perú}} Manuel Parra del Riego|| 1925-1926 |-align=left |{{bandera|Perú}} Juan Bromley Seminariu || 1927-1931 |-align=left |{{bandera|Perú}} Víctor Oyaque|| 1931 |-align=left |{{bandera|Perú}} Juan Carbone Gardella|| 1931-1933 |-align=left |{{bandera|Perú}} Adolfo Pedreschi|| 1934 |-align=left |{{bandera|Perú}} Carlos Arias Schreiber|| 1935 |-align=left |} |} {|width=50%; align="center" |valign=top width=60%| {| align=center border=1 width=65% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- bgcolor=#191970 style="color:white;" !Presidente || Periodu |-align=left |{{bandera|Perú}} Jorge Checa Eguiguren|| 1936-1940 |-align=left |{{bandera|Perú}} Humberto Fernandini|| 1941 |-align=left |{{bandera|Perú}} José Vásquez Benavides|| 1942-1944 y 1951-1960 |-align=left |{{bandera|Perú}} Augusto Mulanovich|| 1945-1950 y 1961-1972 |-align=left |{{bandera|Perú}} Luis Vargas Hornes|| 1972-1974 |-align=left |{{bandera|Perú}} Enrique Zevallos Távara|| 1975-1982 |-align=left |{{bandera|Perú}} Agustín Merín Tapia|| 1983-1989 |-align=left |{{bandera|Perú}} Alberto Espantible Pérez|| 1990-1993 |-align=left |{{bandera|Perú}} Pío Dávila Esquenazi|| 1994-1996 |-align=left |{{bandera|Perú}} Alberto Masías Ramírez|| 1996-2001 |-align=left |{{bandera|Perú}} Alfonso de Souza Ferreira **|| 2002-2007 |-align=left |{{bandera|Perú}} Carlos Franco Chipoco **|| 2008-2009 |-align=left |{{bandera|Perú}} Guillermo Alarcón|| 2009-2012 |-align=left |{{bandera|Perú}} Susana Cuba|| 2012-2015 |-align=left |{{bandera|Perú}} Christian Bustos|| 2015-2016 |-align=left |{{bandera|Perú}} Renzo Ratto|| 2016- |} |} * <small>(*) A pesar de nun saber con exactitú'l primer Presidente del Club Alianza Lima, la institución asitia a José Carreño naquella posición.</small><ref name="presidentes" /> * <small>(**) La xestión d'Alfonso de Souza Ferreira tuvo de concluyir en 2007, sicasí les eleición retardáronse dos vegaes por desalcuerdos ente les llistes opositores, faciendo que'l so mandatu siguiera por orde xudicial hasta que se resolvieren dichos problemes. Por non tar acordies cola judicialización de los problemes internos ente los candidatos, solicita Llicencia Indefinida'l 30 d'avientu de 2007, fecha en qu'asume'l cargu de manera interina'l vicepresidente Carlos Franco Chipoco y qu'ostenta hasta'l 15 de xineru de 2009. Nesa fecha Alfonso de Souza Ferreira retoma la Presidencia y de momentu convoca a eleiciones xenerales pal 18 d'abril d'esi mesmu añu.</small> == Símbolos == {| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right:1em; font-size: 90%; background:#FFFFFF; color:black; width:25em; max-width:30%;" cellspacing="5" | style="text-align: justify;"| ''«Por eso ye que la to enchida''<br /> ''fervosu glaya "Ende vien el gol,''<br /> ''ende vien el gol, ende vien el gol"''<br /> ''que te va coronar campeón.''<br /> ''Y vamos glayar hasta la muerte''<br /> ''Alianza Lima ye'l Perú...»''<ref>{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/himnu.asp |títulu = Himnu |fechaaccesu = 7 d'abril de 2008 |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2004 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080314215939/http://www.clubalianzalima.com/pages/himnu.asp |fechaarchivu = 14 de marzu de 2008 }}</ref><br /> <br /> :<small>Pequeñu estractu del últimu coru del himnu d'Alianza Lima.<br />Música y lletra: Víctor Cueto Candela.</small> |} === Himnu === El [[Coronel]] Víctor Cueto Candela creó l'himnu en [[1976]]. Coles mesmes, compunxo la lletra y la música. Nesi entós la yá esistente [[barra brava]] del club, la ''Asociación Barra Aliancista'' (darréu ''Comandu Svr ''), nun principiu facer so, sicasí, la institución adoptar depués como l'himnu oficial. Nun partíu por [[Copa Libertadores d'América]] onde s'enfrentaron Alianza y l'[[Club Deportivo Alfonso Ugarte|Alfonso Ugarte]] de [[Puno]] en febreru d'esi añu, escuchar por primer vegada l'himnu ''aliancista'', onde la ''Banda de la Guardia Republicana'', tuvo al cargu de la música. Cueto Candela, finó'l miércoles [[30 d'abril]] del [[2008]] a los 64 años d'edá. Dellos miembros de la direutiva presidida interinamente pol [[arquiteutu]] Carlos Franco fixeron presentes na so casa allugada en [[Santiago de Surco]]. === Escudu === L'escudu d'Alianza Lima empezó a usase en [[1928]], mientres la xestión de Juan Bromley como presidente del club. Adoptó l'emblema y lo categorizó de forma oficial. L'escudu ye un rectángulu vertical de fondu blancu con cantos azules esquinados na parte cimera y bordiaos na parte inferior. Adientro del rectángulu, estrémase otru más pequeñu estremáu en dos partes. Na parte inferior amuésase barres azules que s'entrepolen col fondu, representando los colores carauterísticos del club; ente que na parte cimera contién referencies del [[escudu d'armes de Lima]], que esta compuestu por [[Reis Magos|trés corones]] con una [[Estrella de Belén|estrella]] sobre elles representen l'orixe capitalín de la institución, yá que [[Lima]] ye conocida como la ''Ciudá de Reyes''. Alredor del segundu rectángulu atópase la frase ''Club Alianza Lima 1901''. Hasta'l día de güei desconozse al autor de la obra. {| class="wikitable sortable" width="100%" |+ |- align="center" | width="300" align="center" | [[Ficheru:Escudo Alianza Lima 1 - 1927.png|120px]] | width="300" align="center" | [[Ficheru:Escudo Alianza Lima 2 - 1970-1987.png|120px]] | width="300" align="center" | [[Ficheru:Escudo Alianza Lima 3 - 1988-2011.png|120px]] | width="300" align="center" | |- align="center" | 1927 | 1970-1987 | 1988-2010 | 2011-presente |} <ref name="Escudu">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/escudu.asp |títulu = ESCUDO |fechaaccesu = 9 d'agostu de 2010 |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2004 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100918214737/http://clubalianzalima.com/pages/escudu.asp |fechaarchivu = 18 de setiembre de 2010 }}</ref> === Bandera === [[Ficheru:Bandera del Club Alianza Lima.svg|miniaturadeimagen|derecha|130px|Bandera d'Alianza Lima.]] La bandera ''aliancista'' foi creada nos [[años 1930]] y ye considerada como unu de los estandartes oficiales. Nel sector esquierdu, reparar un triángulu horizontal; nel centru del mesmu, allúgase'l [[Blasón|escudo]] del club ''blanquiazul''. La bandera tien los tradicionales colores azul y blancu y el clásicu diseñu llistáu ''aliancista'' de forma yacente. Nel so diseñu orixinal, caltenía muncha semeyanza cola bandera de ciudá de Lima, sicasí, foi oxetu de munches variaciones na actualidá. Los cantos del triángulu que zarra l'escudu son de color coloráu con blancu, simbolizando la patria [[Perú|peruana]]. Comúnmente se iza el pabellón nel estadiu Alejandro Villanueva xunto cola tradicional morada, acompañando la [[Bandera de Perú|bandera nacional de Perú]].<ref>{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/bandera.asp |títulu = BANDERA |fechaaccesu = 7 d'abril de 2008 |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2004 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080314220855/http://www.clubalianzalima.com/pages/bandera.asp |fechaarchivu = 14 de marzu de 2008 }}</ref> == Uniforme == * '''Uniforme titular''': Camiseta azul escura, con rayes blanques, con detalles doraos pol 110 aniversariu de la nacencia d'Alejandro Villanueva y costazos azules escuros con nome de la empresa auspiciadora. Short negru y medies azul escures con detalles doraos na parte trasera. * '''Uniforme alternativu''': Camiseta verde n'homenaxe al so primer uniforme de 1912 con short blancu y medies d'igual color. === El primer uniforme === Dalgunos de los mozos fundadores d'Alianza tuvieron ascendencia [[italia]]na.<ref name="Historia" /> Por ello surdió la historia de la primer camiseta ''aliancista''. Un miembru fundador, Eduardo Pedreschi, fíu xunto a Carlos d'una familia d'[[inmigrantes]] italianos llegaos al [[Perú]] en [[1874]], encargó-y a los so hermanes qu'iguaren los primeros uniformes.<ref name="afro" /> Elles, por que la so proxenitora non se ofuscase, tomaron los colores de la [[bandera d'Italia]], polo que'l primer uniforme llució camisetes [[verde]]s y pantalones [[blancu (color)|blancos]].<ref name="Historia" /> Más palantre usáronse l'azul, el blancu y el negru, colores de la caballeriza ''Alianza''. La camiseta alterna d'entós yera colorada. El diseñu y colores actuales ver por primer vegada ente los años [[1912]] y [[1919]].<ref name="Historia" /> === Evolución del uniforme === ==== Titular ==== <center> {| | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = | patrón_der = | esquierdu = 006633 | cuerpu = 006633 | derechu = 006633 | shorts = FFFFFF | medies = FFFFFF | títulu = 1901-1911 }} | {{Camisetes | patrón_izq = | patrón_cuerpu = | patrón_der = | esquierdu = 000055 | cuerpu = 000055 | derechu = 000055 | shorts = FFFFFF | medies = 000000 | títulu = 1912-1919 }} | {{Camisetes | pattern_la = _whitelower | pattern_b = _thickwhitestripes | pattern_ra = _whitelower | leftarm = 000055 | body = 000055 | rightarm = 000055 | shorts = 000000 | socks = 000055 | títulu = 1912-1945 }} | {{Camisetes | pattern_la = _white_stripes | pattern_b = _whitestripes | pattern_ra = _white_stripes | leftarm = 000044 | body = 000044 | rightarm = 000044 | shorts = 000044 | socks = 000044 | títulu = 1920-1925 }} | {{Camisetes | pattern_la = _whitelower | pattern_b = _thickwhitestripes | pattern_ra = _whitelower | leftarm = 000044 | body = 000044 | rightarm = 000044 | shorts = 000044 | socks = 000044 | títulu = 1926-2010 }} | {{Camisetes | pattern_l'Alianza 2010 | pattern_b = _Alianza 2010 | pattern_ra = _Alianza 2010 | leftarm = 000044 | body = 000044 | rightarm = 000044 | shorts = 000044 | socks = 000044 | títulu = 2010 }} | {{Camisetes | pattern_l'Alianza 2011 | pattern_b = _Alianza 2011 | pattern_ra =_Alianza 2011 | patrón_pan = _Alianza 2011 | patrón_med = | leftarm = 000044 | body = 000044 | rightarm = 000044 | shorts = 000044 | socks = 000044 | títulu = 2011 }} | {{Camisetes | pattern_la = | pattern_b = _alianzalima1213h | pattern_ra = | patrón_pan = _Alianza 2011 | patrón_med = | leftarm = 0c1b4d | body = 0c1b4d | rightarm = 0c1b4d | shorts = 0c1b4d | socks = 000044 | títulu = 2012 }} | {{Camisetes | pattern_la = _white_stripes | pattern_b = _AL local_2013 | pattern_ra = _white_stripes | patrón_pan = _Alianza 2011 | leftarm = 0c1b4d | body = 0c1b4d | rightarm = 0c1b4d | shorts = 000044 | socks = 000044 | títulu = 2013 }} | {{Camisetes | pattern_l'alianza14h | pattern_b = _alianza14h | pattern_ra = _alianza14h | patrón_pan = | leftarm = 0c1b4d | body = 0c1b4d | rightarm = 0c1b4d | shorts = 000044 | socks = FFFFFF | títulu = 2014 }} | {{Camisetes | pattern_la = | pattern_b = _alianza15H | pattern_ra = | patrón_pan = _alianza15H | patrón_med = _alianza15H | leftarm = 000040 | body = 000040 | rightarm = 000040 | shorts = 000040 | socks = 000040 | títulu = 2015 }} | |} </center> <center> {| | {{Camisetes | pattern_la = | pattern_b = _alianza16H | pattern_ra = | patrón_pan = _alianza15H | patrón_med = _alianza15H | leftarm = 000040 | body = 000040 | rightarm = 000040 | shorts = 000040 | socks = 000040 | títulu = 2016 }} | {{Camisetes | pattern_la = _left | pattern_b = _alianza17H | pattern_ra = _right | patrón_pan = _alianza17H | patrón_med = _alianza17H | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = 000040 | socks = 000040 | títulu = 2017 }} |{{Camisetes | pattern_la = _alianza18h | pattern_b = _alianza18h | pattern_ra = _alianza18h | patrón_pan = _alianza18h | patrón_med = _alianza18h | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = 000040 | socks = 000040 | títulu = 2018 }} |{{Camisetes | pattern_la = _alianza19h | pattern_b = _alianza19h | pattern_ra = _alianza19h | patrón_pan = _alianza19h | patrón_med = _alianza 19h | leftarm = 000040 | body = 000040 | rightarm = 000040 | shorts = 000040 | socks = 000040 | títulu = 2019 }} |} </center> ==== Alternativu ==== <center> {| | {{Camisetes | pattern_la = _white_hoops | pattern_b = _white_hoops | pattern_ra = _white_hoops | patrón_med= | patrón_pan= | leftarm = 000044 | body = 000044 | rightarm = 000044 | shorts = 000044 | socks = 000044 | títulu = 1964 }} | {{Camisetes | pattern_la = _three_adidas_white_left_shoulder_stripes | pattern_b = _three_adidas_white_left_shoulder_stripes | pattern_ra = | patrón_med= | patrón_pan= | leftarm = 000044 | body = 000044 | rightarm = 000044 | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | títulu = 1992 }} | {{Camisetes | pattern_l'Alianza away 2010 | pattern_b = _Alianza away 2010 | pattern_ra = _Alianza away 2010 | patrón_med= _Alianza away 2010 | patrón_pan= _Alianza away 2010 | leftarm = 000044 | body = 0005678 | rightarm = 000044 | shorts = 000044 | socks = 000044 | títulu = 2010 }} | {{Camisetes | pattern_l'Alianza3 2011 | pattern_b = _Alianza3 2011 | pattern_ra = _Alianza3 2011 | patrón_pan= _Alianza3 2011 | patrón_med= | leftarm = FFFFFF | body = 2E8B57 | rightarm = 2E8B57 | shorts = FFFFFF | socks = 458B74 | títulu = 2011-2012 }} | {{Camisetes | pattern_la = | pattern_b = _A LA visita_2013 | pattern_ra = | patrón_pan= _Alianza3 2011 | patrón_med= | leftarm = FFFFFF | body = 000000 | rightarm = 000000 | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | títulu = 2013 }} | {{Camisetes | pattern_la = | pattern_b = _alianzalima14a | pattern_ra = | patrón_pan= _Alianza3 2011 | patrón_med= | leftarm = | body = 000000 | rightarm = | shorts = | socks = FFFFFF | títulu = 2014 }} | {{Camisetes | pattern_l'alianza15A | pattern_b = _alianza15A | pattern_ra = _alianza15A | patrón_pan= _alianza15A | patrón_med= _alianza15A | leftarm = | body = 000000 | rightarm = | shorts = | socks = FFFFFF | títulu = 2015 }} | {{Camisetes | pattern_la = _left | pattern_b = _alianza17A | pattern_ra = _right | patrón_pan= _alianza17A | patrón_med= _alianza17A | leftarm = 000000 | body = 000000 | rightarm = 000000 | shorts = 000000 | socks = 00BFFF | títulu = 2017 }} | |} </center> === L'uniforme moráu === Alianza Lima modifica'l so colores orixinales mientres un tiempu determináu por motivos [[Relixón|relixosos]].<ref name="señorchalaca">{{cita web |url= http://dechalaca.com/content/view/10208/106/ |títulu= FullMito: La lleenda y los milagros |autor= Behr, Raúl |editor= Dechalaca.com |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2009 }}</ref> La razón d'esti cambéu ye la devoción que tien el club escontra'l [[Señor de los Milagros (Lima)|Señor de los Milagros]].<ref name="alianzaseñor2" /> Dizse que José Carrión foi quien impulsó la práctica de portar uniformes especiales n'[[ochobre]]. Como utilero del primer equipu y apelando a la so condición de devotu, mandó a iguar una indumentaria que tuviera'l moráu como color principal, pos esa tonalidá ye la que siempres identificó a los fieles.<ref name="alianzaseñor2" /> Mientres el mes d'ochobre, l'uniforme moráu pasa a ser l'uniforme titular del equipu. Igualmente coméntase que por una tema de delda col provisor de tela, tuvieron que buscar una alternativa, quedando como "tradición" portar l'uniforme moráu mientres ochobre. La revista ''Don Balón Perú'', na so edición del [[26 d'ochobre]] de [[1998]], señala que'l [[25 de setiembre]] de [[1955]] Alianza Lima presentar por primer vegada con camiseta íntegramente blanquimorada, pantalón moráu y medies moraes; ante la sorpresa xeneral de los aficionaos.<ref name="señorchalaca" /> Por esi fechu, dende la tribuna, el dirixente Alfonso de Souza Ferreira despidió a Carrión por atopalo responsable de lo que consideraba, un ''atentáu'' a la historia ''aliancista''.<ref name="alianzaseñor" /> Sicasí, al ver la resultancia final de 2:1 favorable al cuadru ''íntimu'', el dirixente aselóse y encamentó-y afaer el color moráu al diseñu tradicional.<ref name="alianzaseñor" /> El siguiente domingu, [[2 d'ochobre]], Alianza salió al campu de xuegu con camisetes blanquimoradas frente al [[Club Centro Deportivo Municipal|Deportivo Municipal]]. El partíu remató con victoria d'Alianza (1:0), polo qu'empezó la tradición.<ref name="alianzaseñor" /> Sicasí, esisten pruebes que comprueben datos erróneos conteníos na revista.<ref name="señorchalaca2">{{cita web |url= http://dechalaca.com/content/view/10206/1/ |títulu= Blanquimorados pa siempres |autor= Behr, Raúl |editor= Dechalaca.com |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2009 }}</ref> Les feches de los partíos son correutes, pero Alianza nun se presentó con camisetes moraes en 1955. La fecha real y comprobao onde la tradición foi oficialmente constituyida ye'l [[3 d'ochobre]] de [[1971]], nun partíu frente a [[Sporting Cristal]] nel [[estadiu Nacional de Perú|estadiu Nacional]].<ref name="señorchalaca2" /> La resultancia del partíu foi un trunfu ''aliancista'' por 2:0, con goles de [[Teófilo Cubillas]] y [[César Cueto]].<ref name="señorchalaca2" /> <center>«''En Lima,''</center> <center>''tou morenu,''</center> <center>''cuando llega'l mes d'ochobre,''</center> <center>''col hábitu cúbrese''</center> <center>''del so Señor Nazarenu.''</center> <center>''Alianza, por non ser menos,''</center> <center>''de moráu llego lloñe».''<ref name="alianzaseñor2">{{cita web |url = http://senordelosmilagros.perucultural.org.pe/devocion.htm |títulu = Les Nazarenes y El Señor de Los Milagros |fechaaccesu = 7 d'abril de 2008 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080328195939/http://senordelosmilagros.perucultural.org.pe/devocion.htm |fechaarchivu = 28 de marzu de 2008 }}</ref> <center>[[Nicomedes Santa Cruz]].</center></center> <center> {| | {{Camisetes | pattern_la = _whitelower | pattern_b = _thickwhitestripes | pattern_ra = _whitelower | leftarm = 660099 | body = 660099 | rightarm = 660099 | shorts = 660099 | socks = 660099 | títulu = 1971-2009 }} | {{Camisetes | pattern_l'Alianza Ochobre 2010 | pattern_b = _Alianza Octubre 2010 | pattern_ra = _Alianza Octubre 2010 | patrón_pan = _Alianza Octubre 2010 | patrón_med = | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | títulu = 2010 }} | {{Camisetes | pattern_la = | pattern_b = _Alianza octubre 2011 | pattern_ra = | patrón_pan = _Alianza octubre 2011 | patrón_med = | leftarm = 6f3198 | body = 660099 | rightarm = 6f3198 | shorts = 6f3198 | socks = 6f3198 | títulu = 2011 }} | {{Camisetes | pattern_la = | pattern_b = _AL ochobre_2012 | pattern_ra = | patrón_pan = _Alianza octubre 2011 | patrón_med = | leftarm = 6f3198 | body = 660099 | rightarm = 6f3198 | shorts = 6f3198 | socks = 6f3198 | títulu = 2012 }} | {{Camisetes | pattern_la = | pattern_b = _Alianza octubre 2011 | pattern_ra = | patrón_pan = _Alianza octubre 2011 | patrón_med = | leftarm = 6f3198 | body = 0c1b4d | rightarm = 6f3198 | shorts = 6f3198 | socks = 6f3198 | títulu = 2013 }} | {{Camisetes | pattern_l'alianza14t | pattern_b =_alianza14t | pattern_ra =_alianza14t | patrón_pan =_Alianza octubre 2011 | patrón_med = | leftarm = | body = 000000 | rightarm = | shorts = 8000FF | socks = 6f3198 | títulu = 2014 }} | |} </center> === Auspiciadores === * ''Actualizáu al 2018.'' Nel ámbitu comercial, la camiseta ''aliancista'' foi la más cotizada del fútbol peruano mientres l'añu 2010, llegando a cobrar por publicidá (namái na so camiseta) más de millón y mediu de dólares.<ref>{{cita web |url= http://elcomercio.pe/noticia/419023/gana-camiseta-alianza-lima-club-peruanu-que-mas-recibe-sponsors |títulu= Gana cola camiseta: Alianza Lima ye'l club peruanu que más recibe por sponsors |fechaaccesu=24 de febreru de 2010 |editor= Elcomercio.com.pe |añu= 2010 }}</ref> Per otru llau, distintes marques de indumentaria deportiva ellaboraron la divisa d'Alianza Lima al traviés de los años. La camiseta de la presente temporada foi iguada por [[Nike]], empresa estauxunidense de confección d'accesorios deportivos; cola cual el club caltién venceyu dende'l 2011.<ref name="sponsors" /> Nel so intentu de crear nueves formes de llograr ingresos económicos como los derechos de tresmisión y la recaldación de taquilla, la institución ''blanquiazul'' funge de mediu efectivu pa patrocinar empreses o organizaciones. D'esta manera, nes últimes décades fíxose común llevar el logotipu de dalguna marca na parte frontera de la camiseta.<ref name="sponsors">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/sponsor_prueba.asp |títulu = SPONSORS |fechaaccesu = 25 de marzu de 2009 |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090322001024/http://www.clubalianzalima.com/pages/sponsor_prueba.asp |fechaarchivu = 22 de marzu de 2009 }}</ref> {| {{tablaguapa}} |+'''Indumentaria'''<ref name="sponsors" /><ref name="sponsors2">{{cita web|url=http://corazon-azvl.blogspot.com/2009/05/falemos-de-moda.html|títulu=Comandu azul: Falemos de moda|editor=Corazon-azvl.blogspot.com|fechaaccesu=25 de marzu de 2009|añu=2009}}</ref><ref>{{cita web|url=http://depor.pe/noticia/621011/alianza-lima-roblo-alcuerdu-nike-proximos-cuatro-ano|títulu=Alianza Lima robló con Nike polos próximos cuatro años|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100815212013/http://depor.pe/noticia/621011/alianza-lima-roblo-alcuerdu-nike-proximos-cuatro-ano|fechaarchivu=15 d'agostu de 2010|editor=Depor.pe|fechaaccesu=9 d'agostu de 2010|añu=2010}}</ref> !Periodu !Provisor !Logotipu |- |1987-1988 |{{bandera|Alemaña}} [[Puma (marca)|Puma]] | |- |1989-1994 |{{bandera|Perú}} [[Calvo Sportwear|Calvo]] |[[Ficheru:Calvo logo.png|45px]] |- |1995 |{{bandera|Perú}} [[Polmer]] |[[Ficheru:Polmer Logo.png|55px]] |- |1996 |{{bandera|Alemaña}} [[Adidas]] |[[Ficheru:Original Adidas logo.svg|40px]] |- |1997 |{{bandera|Italia}} [[Kappa (marca)|Kappa]] |[[Ficheru:Kappa LOGO.png|55px]] |- |1998 |{{bandera|Brasil}} [[Penalty (marca)|Penalty]] |[[Ficheru:Logo Penalty.png|70px]] |- |1999-2003 |{{bandera|Perú}} [[Walon Sport|Walon]] |[[Ficheru:Walon Sport.svg|40px]] |- |2004 |{{bandera|Italia}} [[Fila (marca)|Fila]] |[[Ficheru:Fila logo.svg|50px]] |- |2005-2010 |{{bandera|Ecuador}} [[Marathon Sports|Marathon]] |[[Ficheru:Marathon Sports.png|74x74px]] |- |2011-Act. |{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Nike]] |[[Ficheru:Logo NIKE.svg|50px]] |} {| {{tablaguapa}} |+'''Patrocinador'''<ref name="sponsors2" /><ref name="ja">{{cita web|url=http://www.delgol.com/jayo/halianza.htm|títulu=ALIANZA LIMA|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081206164330/http://www.delgol.com/jayo/halianza.htm|fechaarchivu=6 d'avientu de 2008|editor=Delgol.com|fechaaccesu=27 de marzu de 2009|añu=2009}}</ref> !Periodu !Patrocinador |- |1988 | <br />{{bandera|Alemaña}} [[Puma (marca)|miniatura]] |- |1989-1991 |{{bandera|Perú}} Banco Popular |- |1992 |[[Ficheru:Logo-comercio.jpg|80px]]<br />{{bandera|Perú}} [[Bancu de Comerciu]] |- |1993 |<br />{{bandera|Perú}} [[América Televisión]] |- |1994-1995 |{{bandera|Corea del Sur}} [[LG Electronics|Goldstar]] |- |1996-1997 |{{bandera|Perú}} [[Cerveza Pilsen Callao|Pilsen Callao]] |- |1998 |{{bandera|Perú}} Bancu del Progresu |- |1999 |[[Ficheru:Logo of the LG Corporation (2008-2015).png|40px]]<br />{{bandera|Corea del Sur}} [[LG Electronics]] |- |2000-2001 |{{bandera|Perú}} [[Cerveza Pilsen Callao|Pilsen Callao]] |- |2002 |[[Ficheru:TIM logo (2004-2014).svg|40px]]<br />{{bandera|Italia}} [[Telecom Italia Mobile|TIM]] y {{bandera|Perú}} Gloria |- |2003 |[[Ficheru:Siemens Mobile Logo.svg|40px]]<br />{{bandera|Alemaña}} [[Teléfonos móviles Siemens|Siemens Mobile]] |- |2004-2005 |[[Ficheru:PepsiOld.svg|40px]] [[Ficheru:Ambev logo.svg|40px]]<br />{{bandera|Estaos Xuníos}} [[Pepsi]] y {{bandera|Perú}} [[AmBev|AmBev Perú]] |- |2005-2006 |{{bandera|Brasil}} [[Brahma (cerveza)|Brahma]] |- |2007-2010 |{{bandera|Perú}} [[Cerveza Cristal (Perú)|Cerveza Cristal]] |- |2011-2013 |Ensin patrocinador |- |2014-2016 |{{bandera|Perú}} [[Cerveza Cristal (Perú)|Cerveza Cristal]] |- |2017 |{{bandera|Curaçao}} 24WIN |- |2018-2021 |{{bandera|Ecuador}} Banco Pichincha |- |2022 |{{bandera|Perú}} Marcadores 247.com |- |2023-Act. |{{bandera|Perú}} Apuesta Toal |} == Estadiu == {{AP|Estadio Alejandro Villanueva}} [[Ficheru:2011 AL USMP OCC.jpg|x220px|miniaturadeimagen|Tribuna principal del [[Estadiu Alejandro Villanueva]].]] L'[[Estadiu Alejandro Villanueva]], ye'l recintu onde l'equipu xuega los sos partíos de llocal.<ref name="infra" /> La so construcción foi anunciada'l [[15 de febreru]] de [[1951]], día que'l club celebraba los sos [[Aniversariu de bodes|bodes d'oru]], ente que'l terrén onde s'alzaría foi donáu por [[Manuel A. Odría|Manuel Odría]], [[Presidente de Perú]] nesi entós.<ref name="infra" /> Diversos problemes fixeron que les obres retrasar por munchos años, empecipiándose les mesmes recién a fines de les [[Década de 1960|década de los sesenta]]. L'encargáu de llevar a cabu'l proyeutu foi'l [[Inxeniería civil|inxenieru]] [[uruguái|uruguayu]] Walter Lavalleja Sarries. Una vegada rematáu, bautizar como Estadio Alianza Lima, nome que sería camudáu a ''Estadio Alejandro Villanueva'' en setiembre del añu [[2000]].<ref>{{cita llibru |títulu=Llibro d'Oru d'Alianza Lima |añu=2001 |capítulu=Capítulu IX: La Institución |páxina=117|editorial=[[El Comercio (Perú)|Empresa Editora El Comercio S.A]] |isbn=9972-617-90-4 |cita=Dende un empiezu, l'estadiu llució na so fachada un enorme mosaicu cola imaxe d'Alejandro Villanueva, máximu ídolu blanquiazul, cola siguiente lleenda: "Homenaxe al deportista aliancista d'ayeri, güei y siempres." En 1974 l'estadiu foi bautizáu como Estadio Alianza Lima, pero en setiembre del 2000, faciendo xusticia cola historia, l'asamblea de socios decidió camuda-y el nome a Estadio Alejandro Villanueva}}.</ref> {{cita|''«L'Estáu dexa'l terrén pa la construcción del estadiu de l'Alianza, recoyendo ya interpretando el sentimientu popular en pro d'esti club, que dende la so fundación vien estremándose polos frecuentes ya importantes trunfos deportivos que supo conquistar».''| Xeneral [[Manuel A. Odría]].<ref>{{cita llibru |títulu=Llibro d'Oru d'Alianza Lima |añu=2001 |capítulu=Capítulu IX: La Institución |páxines=110-112 |editorial=[[El Comercio (Perú)|Empresa Editora El Comercio S.A]] |isbn=9972-617-90-4 |cita="El 15 de febreru de 1951, celebrándose'l cincuentenariu del club, diose'l primer pasu pa cumplir tan ambiciosu suañu. Esi día, el presidente de la República, Xeneral Manuel A. Odría, asitió la primer piedra del estadiu d'Alianza Lima. La nueva sede deportiva llevantaríase sobre'l terrén donáu pol xefe d'Estáu, entendía trenta y ocho mil metros cuadraos y allugábase na Urbanización Matute, allongamientu del baldrayu Abtao, del distritu La Victoria. Nel so discursu de presentación el Xeneral Odría dixo lo siguiente: "L'Estáu dexa'l terrén pa la construcción del estadiu de l'Alianza, recoyendo ya interpretando el sentimientu popular en pro d'esti club, que dende la so fundación vien estremándose polos frecuentes ya importantes trunfos deportivos que supo conquistar"}}.</ref>}} === Historia === Foi inauguráu'l [[27 d'avientu]] de [[1974]]. Como partíu inaugural, esi mesmu día enfrentáronse Alianza y el [[Club Nacional de Football|Nacional d'Uruguái]] por cuenta de un cuadrangular internacional onde tamién participaron [[Club Atlético Independiente|Independiente de Avellaneda]] y [[Universitariu de Deportes]], siendo esti postreru'l vencedor de la competición.<ref>{{cita web |autor=Rojas, Percy |editor=Peru.com |añu=2003 |url=http://www.peru.com/futbol/columnistes/percy_coloraes/idocs/2003/1/29/DetalleDocumento_65404.asp |títulu=Eco de fútbol |fechaaccesu=11 de xunetu de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081015062450/http://www.peru.com/futbol/columnistes/percy_coloraes/idocs/2003/1/29/DetalleDocumento_65404.asp |fechaarchivu=15 d'ochobre de 2008 }}</ref> Augusto Mulanovich, un ex-presidente del club, foi l'encargáu de dar el ''play d'honor''. L'alcuentru remató empatáu a dos y el primer gol que vio Matute marcar l'uruguayu Revetria a los 18 minutos. De la mesma, los primeros goles ''aliancistas'' anotaos nel colosu fueron obra de Juan José Ávalos y Juan Rivero, a los 29 y 50 minutos respeutivamente.<ref name="infra" /> L'árbitru foi Carlos Rivero ante l'asistencia de 36.966 espectadores. La temporada siguiente, a tan solo un añu d'inauguráu, l'estadiu Alianza Lima formó parte d'un nuevu títulu nacional ''aliancista''. Un entós modernu allumáu artificial asitióse seis años más tarde, en [[1980]].<ref name="infra" /> El coliséu cunta con cuatro torres de llume artificial. Ente'l so instalaciones atopa'l campu principal, el complexu de les divisiones menores del club y la ''Villa Íntima'', que ye'l llugar onde se concentra'l primer equipu. Según una [[encuesta]] realizada pola [[Universidá de Lima]], l'Estadiu Alejandro Villanueva ye'l más inseguru pa xugar al [[fútbol]], por cuenta de, ente otres coses, el so allugamientu n'unu de los barrios más peligrosos de Lima, magar ello, l'estadiu Alejandro Villanueva cunta con un centru de monitoreo de videovigilancia con 50 cámares de seguridá d'alta teunoloxía allugaes en distintes zones del estadiu tanto tribunes como interiores y esteriores que foi inauguráu apocayá, cabo resaltar que ye l'únicu estadiu en Perú con esti tipu de seguridá.<ref>{{cita web |url=http://www.ulima.edu.pe/webulima.nsf/default/1090CF4DC0FE8CB905256Y630017BCEC/$file/barometro_feb_2007.pdf |títulu=Grupu d'opinión pública de la Universidá de Lima (Páxina 19) |fechaaccesu=7 d'abril de 2008 |editor=Ulima.edu.pe |añu=2007 |mes=Febreru }}</ref><ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |url=http://cms.rpp.com.pe/portada/nacional/64818_1.php?font=4 |títulu=La Victoria fai-y la guerra a la delincuencia |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2008 |editor=Cms.rpp.com.pe |añu=2007 |mes=Febreru }} |2=http://cms.rpp.com.pe/portada/nacional/64818_1.php?font=4 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> El [[31 d'ochobre]] de [[2008]], inauguróse la llamada ''Alamea del Deporte'' que xune a dos de los [[estadiu|estadios]] más emblemáticos de la capital: l'estadiu Alejandro Villanueva y l'[[Estadiu Nacional de Perú]].<ref>{{cita web |url=http://clubalianzalima.com/pages/noticia_f.asp?codigo_noticia=1150 |títulu=INAUGURACIÓN ALAMEA DEL DEPORTE |fechaaccesu=1 de payares de 2008 |editor=Clubalianzalima.com |añu=2008 |mes=Payares |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180331040030/http://clubalianzalima.com/pages/noticia_f.asp?codigo_noticia=1150 |fechaarchivu=2018-03-31 }}</ref> L'alamea busca promover el deporte, como tamién impulsar el desenvolvimientu urbanu de la zona, avanzar nel planu económicu y aumentar la comercialización nel distritu ''victoriano''. La obra empezó a llevase a cabu'l [[13 de mayu]] con una inversión averada de [[Sol (moneda de Perú)|S/]]1 500 000, que'l so financiamiento corrió per parte del [[Ministeriu de Vivienda, Construcción y Saneamientu de Perú|Ministeriu de Vivienda]] y la [[Municipalidá]] de [[Distritu de La Victoria|La Victoria]] qu'apurrió 750 y 300 mil [[Nuevu sol|soles]] respeutivamente. El cambéu entendió ocho cuadres: dende la ''Vía Espresa'' del [[Paséu de la República]], allugamientu del Estadiu Nacional; hasta'l baldrayu Mendoza Merín, onde s'atopa'l [[Estadiu Alejandro Villanueva|estadiu de Matute]].<ref>{{cita web |url=http://www.andina.com.pe/Espanol/Noticia.aspx?id=yXMQ509j2ns= |títulu=En cuasi 50% avancen obres de "Alamea del Deporte" que va xunir estadio Alianza Lima y Nacional |fechaaccesu=12 de xunetu de 2008 |editor=Andina.com.pe |añu=2008 |mes=Julio |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120127112449/http://www.andina.com.pe/Espanol/Noticia.aspx?id=yXMQ509j2ns= |fechaarchivu=27 de xineru de 2012 }}</ref> El [[4 d'avientu]] del [[2010]], convertir nel primer y únicu estadiu peruanu en tener pantalla [[LED]] de 25 [[metros cuadraos]] n'alta definición con resolución P16 (anguaño cunta con 3). Coles mesmes, tamién foi nel so momentu l'únicu escenariu deportivu nacional que cuntó con un banner dixital perimétricu destináu pa la publicidá de 101 metros cuadraos. Depués, el remocicáu Estadiu Nacional de Lima tamién implementó esta modalidá publicitaria.<ref>{{cita web |url= http://elcomercio.pe/deportes/679297/noticia-fiesta-matute-alianza-lima-estrenu-el so-nuevu-tableru-electronico |títulu= Fiesta en Matute: Alianza Lima estrenó'l so nuevu tableru electrónicu |fechaaccesu=5 d'avientu de 2010 |autor= Elcomercio.pe |añu= 2010}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.peru.com/futbol/sgc/portada/2010/06/18/detalle103165.aspx |títulu=Estadiu d'Alianza Lima va tener publicidá estático LED |fechaaccesu=5 d'avientu de 2010 |editor=Peru.com |añu=2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100623033159/http://www.peru.com/futbol/sgc/portada/2010/06/18/detalle103165.aspx |fechaarchivu=23 de xunu de 2010 }}</ref> El club tamién cunta con:<ref name="infra">{{cita web |url=http://www.clubalianzalima.com/pages/infraestructura.asp |títulu=Infraestructura |fechaaccesu=7 d'abril de 2008 |editor=Clubalianzalima.com |añu=2004 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080314215949/http://www.clubalianzalima.com/pages/infraestructura.asp |fechaarchivu=14 de marzu de 2008 }}</ref> {| |valign="top"| * Oficines alministratives. * [[Bienestar social]]. * [[Psicoloxía]]. * Vestuarios. * [[Ximnasiu]]. |width="33"|&nbsp; |valign="top"| * Sala de prensa. * Casetes de radio y televisión. * Palcu de prensa. * Palcu azul de dirixentes. * Palcu moráu de socios. |width="33"|&nbsp; |valign="top"| * Sala de trofeos. * Departamentu médicu. * Sablera de estacionamiento. |} En xineru de 2018, foi instaláu so la grama del Alejandro Villanueva un nuevu sistema de riego por asperxadura para la regación y caltenimientu del campu de xuegu. Coles mesmes, el terrén foi reacondicionado na so totalidá para quedar a puntu al momentu d'empecipiar les sos presentaciones futbolístiques oficiales. A finales de payares de 2022, les torres de llume del Alejandro Villanueva empezaron a ser desmontaes, una y bones el sistema de llume va ser dafechu anováu y modernizáu, afaciéndose a les esixencies FIFA y Conmebol. Les nueves lluminaries van tar llistes para finales de xineru de 2023. Tamién s'anovó dafechu'l verde del campu de xuegu, siendo instaláu un nuevu verde híbridu que cumple coles esixencies FIFA para competencies futbolístiques de primer nivel. == Infraestructura == === Villa deportiva blanquiazul === Gracies a la xestión de la Comisión de Menores [[2006]]-[[2007]], inauguróse la ''villa deportiva blanquiazul'', una instalación deportiva d'Alianza Lima allugada nel [[distritu de Lurín]] na zona sur de la [[Lima|capital peruana]]. Trátase d'un proyeutu pa la división de menores del club; que tien como sofito'l trabayu que se caltuvo tiempu tras col propósitu de formar una meyor calidá de [[futbolistes]] pa la institución ''íntima''.<ref name="villa">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/centru_altu_rendimientu.asp |títulu = “Villa Deportiva Blanquiazul” |fechaaccesu = 16 de xunu de 2008 |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2006 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080828012330/http://www.clubalianzalima.com/pages/centru_altu_rendimientu.asp |fechaarchivu = 28 d'agostu de 2008 }}</ref> Tamién, el club adquirió un terrén n'arriendu con opción de compra, pa terminar de completar el ''Centru de Formación y Altu Rendimientu pa los Mozos'', que cunta con: * 50&nbsp;000 [[Metru cuadráu|metros cuadraos]] pa les 10 categoríes de les divisiones menores, que alluguen más de 200 moces en competencia y 80 de la escuela base.<ref name="villa" /> * Dos canches de [[fútbol]], de les cualos una cuenta con tribunes (escenariu local nos campeonatos).<ref name="villa" /> * Dos canches de fulbito y una de fútbol ocho, teniendo un total cimeru a los 30&nbsp;000 metros cuadraos de [[yerba]] natural.<ref name="villa" /> * Cuenta con dos piscines, vestuarios, un pabellón con [[cuartu|cuartos]], [[Cuartu de baño|baño]], y [[oficina|oficines]] alministratives nel primer pisu. Un [[comedor]] aptu ya implementáu, amás d'árees recreacionales. Una pista de sable onde se realicen los trabayos de pre-temporada, según terrenales pa la implementación d'otru campu deportivo, [[ximnasiu]], [[biblioteca]], departamentu médicu, [[llavandería]], utilería y una casa llar.<ref name="villa" /> * Les instalaciones del complexu deportivu sirven como llugar d'esparcimientu y entretenimientu familiar pa los socios d'Alianza Lima.<ref name="villa" /> === Academia de fundamentos de fútbol === L'academia ''aliancista'' tien más d'una década d'actividá y nel [[2009]] dirixir el profesor Buyo Ramírez, ex-xugador ''aliancista''.<ref name="academia" /> El so propósitu principal consiste na formación y desenvolvimientu del talentu de neños y nuevos pal [[fútbol]]. Esisten cuatro temporaes onde los ciclos empiecen y terminen d'alcuerdu a les [[estaciones del añu]]: [[primavera]], [[branu]], [[seronda]] y [[iviernu]], con horarios escoyíos afechiscamente a les necesidaes de los infantes y mozos deportistes.<ref name="academia" /> Los alumnos que sobresalen nel so desempeñu son promovíos a les divisiones menores del club, amás de que pueden asistir de forma gratuita a los alcuentros onde Alianza xuegue de llocal.<ref name="academia">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/academies.asp |títulu = Academia de Fundamentos de Fútbol |fechaaccesu = 16 de xunu de 2008 |editor = Clubalianzalima.com |añu = 2006 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080828012527/http://www.clubalianzalima.com/pages/academies.asp |fechaarchivu = 28 d'agostu de 2008 }}</ref> === Escueles Oficiales de Fútbol === Les escueles oficiales surden por motivu de la idea ''aliancista'' d'allugar mozos con talentu a lo llargo de tol [[Perú|territoriu peruanu]], munchos de los cualos nun tienen los recursos pa una formación óptima, siendo esbardiaos.<ref name="academia" /> N'El Guayabo ([[Chincha]]), foi onde s'allugó la primer academia descentralizada. Escoyóse Chincha, pos l'equipu ''aliancista'' tien un especial [[Cultura popular|enraigono popular]], yá que nesa llocalidá ye mayoritaria la [[raza negra]], llogrando asina una fuerte identificación; amás del gran potencial deportivu esistente en dicha ciudá.<ref name="academia" /> Na actualidá hai un gran númberu de xugadores nes categoríes menores que vienen de dicha academia, lo mesmo que de la Escuela Alianza Lima – Atles de Pisco.<ref name="academia" /> La direutiva que presidía Alfonso De Souza Ferreyra contribuyó col proyeutu y agora Alianza Lima cuenta con academies en: [[San Juan de Lurigancho]], [[Distritu de Puente Piedra|Puente Piedra]], [[Distritu de Chorrillos|Chorrillos]], [[Distritu de Ventanilla|Ventanilla]], [[Distritu de Carabayllo|Carabayllo]], [[Distritu de Chaclacayo|Chaclacayo]], [[Distritu de San Borja|San Borja]], [[Distritu de Los Olivos|Los Olivos]], Barriu Obreru, [[Distritu de Santa Anita|Santa Anita]], [[Distritu de San Martín de Porres|San Martín de Porres]], [[Distritu de La Molina|La Molina]], [[Distritu de Jesús María|Jesús María]], [[Estadiu Nacional de Perú]], [[Distritu de Miraflores (Lima)|Miraflores]], [[Distritu de Lurigancho-Chosica|Chosica]], [[Distritu de San Luis|San Luis]], [[Rímac]], [[Callao]], [[Comes]], [[Distritu de José Gálvez|José Gálvez]], [[Distritu de Mala|Mala]], [[Distritu de San Miguel|San Miguel]], [[Jockey Club de Perú]], [[Distritu de Chancay|Chancay]], [[Ate Vitarte]], [[Distritu de San Juan de Miraflores|San Juan de Miraflores]], [[Corralada de Lima]], y [[Huaral]].<ref name="academia" /> En [[Provincies de Perú|provincies]], el club cunta con academies en [[Baltes]], [[Chiclayo]] (una de los meyores del norte) y [[Arequipa]].<ref name="academia" /> == Xugadores == === Grandes Xugadores === {{AP|Futbolistes del Club Alianza Lima|l1=Futbolistes del Club Alianza Lima}} [[Ficheru:Alejandro Villanueva en Alianza Lima.png|miniaturadeimagen|left|180px|[[Alejandro Villanueva]], unu de los ídolos del club.]] Alianza Lima dende la so fundación, siempres se caracterizó por apurrir xugadores a la seleición y unu d'apurrir más importantes al traviés de la historia, foi'l que se fixo pa les olimpiaes de Berlín 36<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |url = http://www.alianzaporelcambio.org/canteres.php |títulu = Xugadores que xueguen en primer división nel Perú y nel estranxeru que pasaron poles canteres d'Alianza Lima mientres xestión de Fernando Farah en divisiones menores |fechaaccesu = 26 de febreru de 2009 |editor = Alianzaporelcambio.org |añu = 2009 }} |2=http://www.alianzaporelcambio.org/canteres.php |bot=InternetArchiveBot }}</ref> [[Alejandro Villanueva]], [[Juan Valdivieso Padilla|Juan Valdivieso]], [[Adelfo Magallanes Campos|Adelfo Magallanes]], ente otros. El xugador qu'ostenta más títulos con Alianza Lima ye [[Jorge Koochoi Sarmiento]] (7 títulos) y suma na so haber 8 títulos a nivel nacional. A [[Alejandro Villanueva]] acredítase-y ser el responsable del clásicu estilu de xuegu d'Alianza Lima, onde s'axudicó la distinción de máximu [[Goliadores de la Primer División de Perú|goliador del campeonatu peruanu]] nos años [[1928]] y [[1931]].<ref name="topscorers" /> Coles mesmes, el porteru [[Juan Valdivieso Padilla|Juan Valdivieso]] tien el récor nacional de goles marcaos nun namái alcuentru: siete.<ref name="recordvald">{{cita web |url= http://espndeportes.espn.go.com/news/story?id=554501&s=xen&type=story |títulu= Morrió l'ex arqueru peruanu Juan Magu Valdivieso |fechaaccesu=17 de mayu de 2009 |editor= Espndeportes.espn.go.com }}</ref> Esto asocedió nun partíu ante Sportivo Unión, onde allugaron a Valdivieso como delanteru, una y bones Alejandro Villanueva sufriera una mancadura.<ref name="recordvald" /> Dos futbolistes importantes de la so historia coincidieron nos [[años 1960]] y empiezos de los [[años 1970|setenta]]. Xuntos, [[Víctor Zegarra]] y [[Pedro Pablo Lleón]] llograron el bicampeonatu 1962-1963 y el títulu del añu [[1965]]. Zegarra caltién un récor vixente na [[Historia del Club Alianza Lima|historia del club]] al permanecer 19 temporaes n'Alianza Lima, ente les cualos consiguió otru bicampeonatu (1977-1978).<ref name="peruchamp" /> Lleón pela so parte, anotó cinco goles nun partíu válidu pola temporada 1973.<ref name="records" /> L'únicu xugador ''aliancista'' y de Perú qu'apaez na llista de los [[FIFA 100]] ye [[Teófilo Cubillas]], consideráu'l mayor esponente del fútbol peruano, quien xugó n'Alianza Lima doce temporaes ([[1966]]-[[1972]], [[1977]]-[[1978]], [[1984]], [[1987]]-[[1988]]) y marcó 167 goles; 13 d'ellos en [[Copa Libertadores d'América]], convirtiéndose nel máximu goliador ''aliancista'' de dichu certame.<ref name="FIFA">{{cita web |url= http://www.rediff.com/sports/2004/mar/05fifa.htm |títulu= FIFA's top 100 list |fechaaccesu=17 de xunu de 2008 |editor= Rediff.com |añu= 2004 |idioma=inglés }}</ref><ref name="tcubillas" /><ref>{{cita web |url = http://www.elnuevoherald.com/216/story/399078.html |títulu = Cubillas: seis décades de maxa y goles |fechaaccesu = 18 de mayu de 2009 |autor = Martínez Peraza, Marín |editor = Elnuevoherald.com |añu = 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091016051044/http://www.elnuevoherald.com/216/story/399078.html |fechaarchivu = 16 d'ochobre de 2009 }}</ref> Destacar por ser el segundu máximu goliador históricu de la [[Seleición de fútbol de Perú|seleición del so país]] y novenu goliador de les [[Copa Mundial de Fútbol|Copes del Mundu]].<ref name="tcubillas" /><ref>{{cita web |url= http://espndeportes.espn.go.com/news/story?id=459089 |títulu= El goliadores de los mundiales al traviés de la historia |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |autor= Espndeportes.espn.go.com |añu= 2004 }}</ref> En tal competición ye'l [[mediocampista]] más goliador de la historia con 10 goles anotaos.<ref name="cubillasalianza">{{cita web |url= http://www.elcomercio.com.pe/noticia/255540/recuerdo-goles-cubillas_1 |títulu= L'alcordanza de los goles de Teófilo Cubillas |fechaaccesu= 18 de mayu de 2009 |editor= Elcomercio.com.pe |añu= 2009 }}</ref> Foi nomáu'l meyor futbolista peruanu del [[sieglu XX]] pola [[IFFHS]], al integrar la llista ''50 Meyores Xugadores del Sieglu XX'' qu'ellaboró [[FIFA]] nel [[2004]].<ref>{{cita web |url= http://www.iffhs.de/?d847y4a89bccdc4718d413bcf05f85fdcdc3bfcdc0aec70aeecf8a3c0504 |títulu= El Meyor Xugador Mundial del Sieglu |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |autor= IFFHS |añu= 2004 }}</ref> Llogró'l bicampeonatu 1977-1978 y foi'l [[Goliadores de la Primer División de Perú|máximu goliador]] de los campeonatos 1966 y 1970.<ref name="topscorers" /> [[Ficheru:CSKA-Bavaria (16).jpg|miniaturadeimagen|170px|[[Claudio Pizarro]], máximu goliador estranxeru de la [[Bundesliga (Alemaña)|Bundesliga]], xugó n'Alianza Lima ente 1998 y 1999.]] Alianza tuvo'l meyor mediocampo del mundu nel añu [[1978]] según la revista [[arxentina]] ''[[El Gráficu]]'', conformáu por [[César Cueto]], [[Teófilo Cubillas]] y [[José Velásquez Castillo|José Velásquez]].<ref name="rumores" /> Cueto foi unu de los futbolistes más téunicos que'l fútbol peruano produció.<ref name="ccueto" /> Formáu nes divisiones menores del club ''íntimu'', formó parte del primer equipu en [[1969]] a los 17 años d'edá.<ref name="ccueto" /> Tuvo presente nos planteles campeones de los años 1975, 1977 y 1978. [[Hugo Sotil]] nos [[años 1970]] llogró tamién el bicampeonatu 1977-1978 depués del so pasu pol [[FC Barcelona|Barcelona d'España]]. Anotó 5 goles na [[Copa Libertadores 1978]], onde l'equipu ''aliancista'' llegó a semifinales.<ref name="acopa78" /> El porteru [[José González Ganoza]], una de les víctimes na [[Traxedia aérea d'Alianza Lima de 1987|traxedia del Fokker]], foi'l xugador con más partíos nel so haber, llegando a apostar 475 alcuentros.<ref name="records" /> A principios de los [[años 1990]], [[Waldir Sáenz]] empezó'l so racha goliadora que la llevó a convertise nel máximu goliador na historia d'Alianza, yá que llogró anotar ente les temporaes [[1992]]-[[1998]], [[1999]] y [[2001]]-[[2005]]; en 178 oportunidaes, cuntando [[Lliga Peruana de Fútbol Primer División]] y [[Copa Libertadores]]; nesta última competición destaquen los ocho goles anotaos por [[Guillermo La Rosa]] na [[Copa Libertadores 1978|edición de 1978]].<ref name="waldirsaenz" /><ref name="CLtopscorers">{{cita web |url= http://www.rsssf.com/sacups/copalibtops.html |títulu= Copa Libertadores - Topscorers |fechaaccesu=17 de xunu de 2008 |autor= Andrés, Juan Pablo and Ballesteros, Frank |editor= Rsssf.com |añu= 2004 |idioma=inglés }}</ref> En [[1998]], llegó proveniente del [[Deportivu Pesqueru]] el delanteru [[Claudio Pizarro]], confeso aficionáu ''aliancista''.<ref>{{cita web |url = http://www.cronicaviva.com.pe/content/view/10128/109/ |títulu = Cronica Viva - Claudio Pizarro |fechaaccesu = 18 de mayu de 2009 |editor = Cronicaviva.com |añu = 2007 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080430205656/http://www.cronicaviva.com.pe/content/view/10128/109/ |fechaarchivu = 30 d'abril de 2008 }}</ref> Permaneció nel club hasta mediaos de [[1999]] cuando foi contratáu pol [[Werder Bremen]] alemán. Un fechu importante pa la so salida al fútbol europeo foi'l partíu ante [[Unión Mines]] en [[Estadiu Alejandro Villanueva|''Matute'']], una y bones el club xermanu unvió emisarios pa reparar el rendimientu de Pizarro.<ref name="pizarro">{{cita web |url = http://www.claudiopizarro.com/pizarro/hbremen.htm |títulu = Historia - Werder Bremen |fechaaccesu = 18 de mayu de 2009 |editor = Claudiopizarro.com |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090312042454/http://www.claudiopizarro.com/pizarro/hbremen.htm |fechaarchivu = 12 de marzu de 2009 }}</ref> Nesi alcuentru'l delanteru anotó cinco goles, porlo que la so contratación concretóse.<ref name="pizarro" /> La llegada del nuevu mileniu traxo consigo nuevos futbolistes como [[Jefferson Farfán]], campeón con Alianza nos torneos [[Campeonatu Descentralizáu 2001|2001]], 2003 y [[Campeonatu Descentralizáu 2004|2004]]. Consolidar nel equipu titular a partir del añu [[2002]], acentuando'l so rendimientu nes temporaes 2003 y 2004, onde destacó nel equipu empobináu por [[Gustavo Costas]]. Foi contratáu pol [[PSV Eindhoven]] a mediaos del [[2004]] por más de 4 millones de dólares, cifra récor nel so momentu.<ref name="farfanmanco">{{cita web|url=https://depor.com/futbol-peruano/descentralizado/alianza-lima-cumple-117-ano-club-xugadores-apurro-seleccion-peruana-mundiales-63561|títulu=Alianza Lima cumple 117 años: el club que más xugadores apurrió a la Seleición Peruana en Mundiales|fechaaccesu=16 de febreru de 2017|añu=2017|editor=Depor.pe}}</ref> [[Reimond Mancu]] llegó a les divisiones menores del club ''blanquiazul'' proveniente de l'[[Academia Cantolao|Academia Deportiva Cantolao]].<ref>{{cita web |url = http://www.cronicaviva.com.pe/content/view/10128/109/ |títulu = Cronica Viva - Claudio Pizarro |fechaaccesu = 18 de mayu de 2009 |autor = Loayza, Jorge |editor = Larepublica.com.pe |añu=2007 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080430205656/http://www.cronicaviva.com.pe/content/view/10128/109/ |fechaarchivu = 30 d'abril de 2008 }}</ref> Mientres la so estadía na institución, formó parte de la seleición peruana que participó nel [[Campeonatu Suramericanu Sub-17 de 2007]] que s'apostó n'[[Ecuador]]; onde foi la figura del tornéu, amás de clasificar al [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 2007|mundial de Corea del Sur]].<ref>{{cita web |url = http://www.peru.com/futbol/AutoNoticias/EcuadorSub17/2007/03/26/DetalleNoticia87333.asp |títulu = FUTBOLPERUANO.COM: Suramericanu Sub 17 - Ecuador 2007 |fechaaccesu = 18 de mayu de 2009 |editor = Peru.com |añu = 2007 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090123095352/http://www.peru.com/futbol/AutoNoticias/EcuadorSub17/2007/03/26/DetalleNoticia87333.asp |fechaarchivu = 23 de xineru de 2009 }}</ref> Fichó pol [[PSV Eindhoven]] a mediaos del añu [[2008]], por una suma que bazcuyó los trés millones de dólares, récor pa una tresferencia nel fútbol peruano.<ref name="farfanmanco" /> [[Alianza Lima]] ye'l club nacional que más futbolistes a esportáu al estranxeru nos últimos tiempos.<ref>{{cita web |url = http://depor.pe/noticia/503086/alianza-club-que-mas-delanteros-esporto-once-ano |títulu = Alianza ye'l club que más delanteros esportó n'once años |fechaaccesu = 30 de xunu de 2010 |autor = Bustillos, Alexander |editor = Depor.pe |añu=2010 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100703073425/http://depor.pe/noticia/503086/alianza-club-que-mas-delanteros-esporto-once-ano |fechaarchivu = 3 de xunetu de 2010 }}</ref> Futbolistes de diverses nacionalidaes pasaron pol Club Alianza Lima a lo llargo de la so historia, siendo'l primeru d'ellos l'[[uruguái|uruguayu]] Romeo Parravicini.<ref name="Terra" /> Col tiempu sumáronse xugadores como los [[chile|chilenos]] [[Fernando Martel]], [[Rodrigo Pérez]] (campeones nacionales nel [[Campeonatu Descentralizáu 2006|2006]]); René Pinto, José Letelier, «''Pancho''» Huerta y Parko Quiroz (cedíos por [[Colo-Colo]] en [[1987]]); los brasilanos [[Marco Antônio Do Santos|''Marquinho'']] (campeón nacional en [[Campeonatu Descentralizáu 1997|1997]]) y [[Jorge Ferreira da Silva|''Palhinha'']] (campeón nacional nel [[Campeonatu Descentralizáu 2001|2001]]); los [[colombia]]nos [[Tressor Moreno|Malher Tressor Moreno]] y [[Víctor Marulanda|Víctor Hugo Marulanda]]; ente otros. === Máximos goliadores === {| class="sortable" width="100%" cellspacing="0" cellpadding="2" border="1" align="center" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: left;" |- align="center" bgcolor="112548" style="color: white;" ! width="5%" |# ! width="18%" |Jugador !Posición ! width="" |Periodo ! width="25%" |Primera División |- align="center" |1 |{{bandera|Perú}} [[Waldir Sáenz]] |[[Ficheru:FootballPositionFWD_es.png|20x20px]] '''[[Delanteru]]''' |1992-1998 / 1999 / 2001-2005 / 2008 |169 |- align="center" |2 |{{bandera|Perú}} [[Teófilo Cubillas]] |[[Ficheru:FootballPositionFWD_es.png|20x20px]] '''[[Delanteru]]''' |1966-1972 / 1977-1979 / 1984 / 1987 |154 |- align="center" |3 |{{bandera|Perú}} [[Víctor Zegarra]] |[[Ficheru:FootballPositionMID_es.png|20x20px]] [[Mediocampista]] |1958-1974 / 1977-1978 |121 |- align="center" |4 |{{bandera|Perú}} [[Pedro Pablo León]] |[[Ficheru:FootballPositionFWD_es.png|20x20px]] '''[[Delanteru]]''' |1960-1970 / 1973 |100 |- align="center" |5 |{{bandera|Perú}} [[Juan Emilio Salinas|Emilio Salinas]] |[[Ficheru:FootballPositionFWD_es.png|20x20px]] '''[[Delanteru]]''' |1948-1956 |102 |- align="center" |6 |{{bandera|Perú}} [[Freddy Ravello]] |[[Ficheru:FootballPositionFWD_es.png|20x20px]] '''[[Delanteru]]''' |1976-1983 |94 |- align="center" |7 |{{bandera|Perú}} [[Wilmer Aguirre]] |[[Ficheru:FootballPositionFWD_es.png|20x20px]] '''[[Delanteru]]''' |2001-2006 / 2008-2010 / 2013-2014 / 2021-2022 |87 |- align="center" |8 |{{bandera|Perú}} [[Juan Illescas]] |[[Ficheru:FootballPositionMID_es.png|20x20px]] [[Mediocampista]] |1977-1988 |82 |- align="center" |9 |{{bandera|Perú}} [[Juan Rivero Arias|Juan Rivero]] |[[Ficheru:FootballPositionFWD_es.png|20x20px]] '''[[Delanteru]]''' |1971-1976 |74 |- align="center" |10 |{{bandera|Perú}} [[Henry Quinteros]] |[[Ficheru:FootballPositionMID_es.png|20x20px]] [[Mediocampista]] |1998-2003 / 2008-2013 |51 |} === Palmarés Individual === {| {{tablaguapa}} ! rowspan="2" |Xugador ! rowspan="2" |Total ! colspan="4" |Nacionales |- !'''Lliga Peruana de Fútbol''' (1912-1921) !'''Amateur (1926-1950)''' !'''Profesional (1951-Actualidá)''' !Segunda División |- |[[Jorge Sarmiento|Jorge Koochoi Sarmiento]] |7 |1918, 1919 |1927, 1928, 1931, 1932, 1933 | - | - |- |[[Wilmer Aguirre]] |6 | - | - |2001, 2003, 2004, 2006, 2021, 2022 | - |- |[[Miguel Rostaing La Torre|Miguel Rostaing]] |6 |1919 |1927, 1928, 1931, 1932, 1933 | - | - |- |[[Alejandro Villanueva]] |6 | - |1927, 1928, 1931, 1932, 1933 | - |1939 |- |[[Demetrio Neyra]] |6 | - |1927, 1928, 1931, 1932, 1933 | - |1939 |- |[[Domingo García Heredia|Domingo García]] |6 | - |1927, 1928, 1931, 1932, 1933 | - |1939 |- |[[José María Lavalle]] |6 | - |1927, 1928, 1931, 1932, 1933 | - |1939 |- |[[Juan Valdivieso]] |6 | - |1927, 1928, 1931, 1932, 1933 | - |1939 |- |[[Jefferson Farfán]] |5 | - | - |2001, 2003, 2004, 2021, 2022 | - |- |[[Víctor Zegarra]] |5 | - | - |1962, 1963, 1965, 1977, 1978 | |- |[[Alberto Montellanos]] |5 | - |1927, 1928, 1931, 1932, 1933 | - | - |- |Filomeno García |5 | - |1927, 1928, 1931, 1932, 1933 | - | - |- |[[Juan Eugenio Rostaing La Torre|Juan Rostaing]] |5 | - |1927, 1928, 1931, 1932, 1933 | - | - |- |[[Julio Quintana]] |5 | - |1927, 1928, 1931, 1932, 1933 | - | - |- |[[César Cueto]] |4 | - | - |1975, 1977, 1978 | - |- |[[Jaime Duarte]] |4 | - | - |1975, 1977, 1978 | - |- |[[José González Ganoza|José González]] |4 | - | - |1975, 1977, 1978 | - |- |[[José Velásquez Castillo|José Velásquez]] |4 | - | - |1975, 1977, 1978 | - |- |[[Rinaldo Cruzado]] |4 | - | - | - |2003, 2004, 2006, 2017 |- |[[George Forsyth]] |4 | - | - | - |2001, 2003, 2004, 2006 |} === Mercáu de pases 2023 === {| class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:95%; text-align: center; width: 760px; border:1px #aaa solid;" ! colspan="4" align="center" style="color:white; background:#002244" |Altes |- style="color:#024; background:#DDD;" ! width="25%" |Futbolista ! width="20%" |Posición ! width="28%" |Procedencia ! width="20%" |Tipu |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Ítalo Espinoza]] | align="left" |[[porteru|Arqueru]] | align="left" |[[Ayacucho Fútbol Club|Ayacucho FC]] | align="left" |Llibre |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Carlos Zambrano]] | align="left" |[[Defensa (fútbol)|Defensa]] | align="left" |[[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]] | align="left" |Llibre |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Santiago García]] | align="left" |[[Defensa (fútbol)|Defensa]] | align="left" |[[Club de Deportes Unión La Calera|Unión La Calera]] | align="left" |Llibre |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Edinson Chávez]] | align="left" |[[Defensa (fútbol)|Defensa]] | align="left" |[[Ayacucho Fútbol Club|Ayacucho FC]] | align="left" |Llibre |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Jesús Castillo Peña|Jesús Castillo]] | align="left" |[[Mediocampista]] | align="left" |[[Academia Deportiva Cantolao|Academia Cantolao]] | align="left" |Trespasu |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Andrés Andrade]] | align="left" |[[Mediocampista]] | align="left" |[[Atlético Nacional]] | align="left" |Llibre |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Gabriel Costa Heredia|Gabriel Costa]] | align="left" |[[Delanteru]] | align="left" |[[Club Social y Deportivo Colo-Colo|Colo-Colo]] | align="left" |Llibre |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Franco Zanelatto]] | align="left" |[[Delanteru]] | align="left" |[[Club Alianza Atléticu Sullana|Alianza Atlético]] | align="left" |Torna de préstamu |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Bryan Reyna]] | align="left" |[[Delanteru]] | align="left" |[[Academia Deportiva Cantolao|Academia Cantolao]] | align="left" |Trespasu |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Pablo Sabbag]] | align="left" |[[Delanteru]] | align="left" |[[Club Deportivu La Equidad|La Equidad]] | align="left" |Préstamu |} {| class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:95%; text-align: center; width: 760px; border:1px #aaa solid;" ! colspan="4" align="center" style="color:white; background:#002244" |Baxes |- style="color:#024; background:#DDD;" ! width="25%" |Futbolista ! width="20%" |Posición ! width="28%" |Destín ! width="20%" |Tipu |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Jonathan Medina]] | align="left" |[[porteru|Arqueru]] | align="left" |[[Club #Universidad Técnica de Cajamarca|UTC]] | align="left" |Fin de contratu |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Christian Ramos]] | align="left" |[[Defensa (fútbol)|Defensa]] | align="left" | | align="left" |Rescisión contratu |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Oslimg Mora]] | align="left" |[[Mediocampista]] | align="left" |[[Club Atlético Grau|Atlético Grau]] | align="left" |Rescisión contratu |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Paolo Hurtado]] | align="left" |[[Mediocampista]] | align="left" |[[Club Cienciano|Cienciano]] | align="left" |Rescisión contratu |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Arley Rodríguez]] | align="left" |[[Delanteru]] | align="left" | | align="left" |Fin de contratu |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Wilmer Aguirre]] | align="left" |[[Delanteru]] | align="left" | | align="left" |Fin de contratu |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Jefferson Farfán]] | align="left" |[[Delanteru]] | align="left" |Retiru | align="left" |Fin de contratu |} {| class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:95%; text-align: center; width: 760px; border:1px #aaa solid;" ! colspan="4" align="center" style="color:white; background:#002244" |Cesiones |- style="color:#024; background:#DDD;" ! width="25%" |Futbolista ! width="20%" |Posición ! width="28%" |Destín ! width="20%" |Fin de Cesión |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Jefferson Portales]] | align="left" |[[Defensa (fútbol)|Defensa]] | align="left" |[[Anexu:Futbolistes del Club Alianza Lima#Club Carlos A. Mannucci|Carlos A. Mannucci]] | align="center" |31/12/2023 |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Fabio Renato Rojas|Renato Rojas]] | align="left" |[[Defensa (fútbol)|Defensa]] | align="left" |[[Club Atlético Grau|Atlético Grau]] | align="center" |31/12/2023 |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Axel Moyano]] | align="left" |[[Mediocampista]] | align="left" |[[Club Atlético Grau|Atlético Grau]] | align="center" |31/12/2023 |- bgcolor="#FFFFFF" | align="left" |[[Piero Vivanco]] | align="left" |[[Mediocampista]] | align="left" |[[Club Atlético Grau|Atlético Grau]] | align="center" |31/12/2023 |} === Divisiones menores === El Club Alianza Lima ye consideráu como la cantera más grande ya importante del fútbol peruano al apurrir la mayor cantidá de xugadores a la [[Seleición de fútbol de Perú]] a lo llargo de tola historia. Ente los xugadores más destacaos formaos n'Alianza Lima atópense: [[Teófilo Cubillas]], [[César Cueto]], [[Hugo Sotil]], [[José Velásquez Castillo|José Velásquez]], [[Víctor Benítez]], [[Pedro Pablo Lleón]], [[André Carrillo]], [[Paolo Guerrero]], [[Jefferson Farfán]], ente otros. El máximu referente de la cantera aliancista anguaño ye [[Paolo Guerrero]], máximu goliador históricu de Perú con 35 goles y capitán de la [[Seleición de fútbol de Perú]]. Guerrero empecipiar nel añu 1991 n'Alianza Lima con solu 7 años d'edá. Formóse xunto a [[Jefferson Farfán]] con quien compartió cuasi tola so carrera futbolística n'Alianza Lima y la Seleición de fútbol de Perú. Magar nun xugar nengún partíu oficial con Alianza Lima, Guerrero tuvo minutos na [[Copa El Gráficu-Perú|Copa El Gráficu 2002]], tornéu amistosu que xugó'l cuadru ''blanquiazul'' frente al [[Club Atlético Peñarol]], que traía ente les sos figures a [[Pablo Bengoechea]], actual DT d'Alianza Lima y campeón nacional col cuadru 'íntimu' nel [[Campeonatu Descentralizáu 2017|2017]]. === Goliadores === Nel siguiente cuadru amuésense los xugadores que fueron máximos goliadores por edición de la primer división peruana y por Copa Libertadores, cola camiseta d'Alianza.<ref name="topscorers">{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tablesp/perutops.html |títulu= Peru - List of First Division Topscorers |fechaaccesu=25 de marzu de 2009 |autor= Andrés, Juan Pablo; Nieto Tarazona, Carlos Manuel and Pierrend, José Luis |editor= Rsssf.com |añu= 2007 }}</ref> ==== Primer División de Perú ==== {| align=center width=55% border=1 cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: left;" |- align=center bgcolor=191970 style="color: white;" !width=25%|Campeonatu !width=25%|Xugador !width=10%|Goles |-align=center |Primer división 1928||{{bandera|Perú}} [[Alejandro Villanueva]]||3 |-align=center |Primer división 1931||{{bandera|Perú}} [[Alejandro Villanueva]]||16 |-align=center |Primer división 1949||{{bandera|Perú}} [[Juan Emilio Salinas]]||18 |-align=center | Primer división 1952||{{bandera|Perú}} [[Juan Emilio Salinas]]||22 |-align=center |Primer división 1955||{{bandera|Perú}} [[Máximu Mosquera]]||11 |-align=center |Primer división 1958||{{bandera|Perú}} [[Juan Joya]]||17 |-align=center |Primer división 1963||{{bandera|Perú}} [[Pedro Pablo Lleón]]||13 |-align=center |Primer división 1966||{{bandera|Perú}} [[Teófilo Cubillas]]||19 |-align=center |Primer división 1967||{{bandera|Perú}} [[Pedro Pablo Lleón]]||14 |-align=center |Primer división 1970||{{bandera|Perú}} [[Teófilo Cubillas]]||22 |-align=center |Primer división 1977||{{bandera|Perú}} [[Freddy Ravello]]||21 |-align=center |Primer división 1981||{{bandera|Perú}} José Carranza||15 |-align=center |Primer división 1993||{{bandera|Perú}} [[Waldir Sáenz]]||31 |-align=center |Primer división 1996||{{bandera|Perú}} [[Waldir Sáenz]]||19 |} ==== Copa Libertadores d'América ==== {| align=center width=55% border=1 cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: left;" |- align=center bgcolor=191970 style="color: white;" !width=25%|Campeonatu !width=25%|Xugador !width=10%|Goles |-align=center |Copa Libertadores 1972||{{bandera|Perú}} [[Teófilo Cubillas]]||6 |-align=center |Copa Libertadores 1978||{{bandera|Perú}} [[Guillermo La Rosa]]||8 |} === Goliadores históricos === {| align=center width=55% border=1 cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: left;" |- align=center bgcolor=191970 style="color: white;" !width=25%|Xugador !width=10%|Goles !width=25%|Temporaes apostaes |-align=center |{{bandera|Perú}} [[Waldir Sáenz]]|| 178||1992-1999 / 2001-2005 / 2008 |-align=center |{{bandera|Perú}} [[Teófilo Cubillas]]|| 165||1966-1972 / 1977-1978 / 1984 / 1988 |-align=center |{{bandera|Perú}} [[Víctor Zegarra]]|| 128||1958-1974 / 1977-1978 |-align=center |{{bandera|Perú}} [[Pedro Pablo Lleón]]|| 120||1960-1970 / 1973 |-align=center |{{bandera|Perú}} [[Juan Emilio Salinas]]|| 102||1948-1956 |-align=center |{{bandera|Perú}} [[Freddy Ravello]]|| 101||1976-1983 |-align=center |{{bandera|Perú}} [[Juan Carlos Illescas]]|| 95||1978-1988 |-align=center |{{bandera|Perú}} [[Óscar Gómez Sánchez]]|| 89||1951-1959 |-align=center |{{bandera|Perú}} [[Wilmer Aguirre]]|| 87||2001-2006 / 2008-2011 / 2013-2014 / 2021- |-align=center |{{bandera|Perú}} [[Juan Rivero Arias]]|| 76||1971-1976 |} === Dellos equipos campeones y otros === [[Club Alianza Lima|Alianza Lima]] tien, a la fecha, 25 títulos nacionales, una Copa Nacional, una Supercopa Nacional, un Tornéu Internacional y 21 subtítulos nacionales. ==== Campeonatu de la Lliga Peruana de Football 1918 ==== * Faustino Arteaga * Ismael Carvallo * Victor Alcalde * Augusto Coquelet * José Jaime * Victor Oyague * Juan Torres * Pedro Alcalde * Manuel Carvallo * Ángel Noé * José Paulet * Javier Bello * Julio Rivero * Miguel Ruestas * Juan Salazar * Antonio Domínguez * Jorge Koochoi Sarmiento * Juan Ibáñez * Julio Iturrizaga * Alberto Moncada * José Montellanos * Antonio Palomino * Guillermo Rivero * Óscar Zavala. == Entrenadores == {{AP|Entrenadores del Club Alianza Lima}} Los entrenadores d'Alianza Lima conocer a partir de 1928, siendo'l primeru d'ellos [[Guillermo Rivero]], quien fixo de xugador y téunicu coles mesmes. Amás de Rivero, de los 65 entrenadores que tuvo Alianza, xugadores como Jorge Koochoi, [[Alejandro Villanueva]], Gerardo Arce, [[César Cueto]], [[Víctor Zegarra]] y [[Jaime Duarte]] cumplieron esta mesma función.<ref name="entrenadores" /> El primer entrenador campeón que se-y conoz al club ye tamién Guillermo Rivero, quien ye'l más ganador con cuatro títulos llograos mientres los sos seis años a cargu del primer equipu, amás de ser el téunicu que más tiempu se caltuvo nel puestu.<ref name="entrenadores" /><ref name="winningcoaches" /> L'entrenador que dirixó más partíos na historia ye [[Gustavo Costas|Gustavo Costas Makeira]], con 177.<ref name="dtpartidos">{{cita web |url= http://dechalaca.com/informes/estadisticas/gustavo-historico |títulu= Gustavo históricu |fechaaccesu=8 d'avientu de 2010 |autor= Behr, Raúl |editor= Dechalaca.com |añu= 2010}}</ref> Más tras apaecen Jaime de Almeyda, Juan José Tan y Adelfo Magallanes con 153, 144 y 120 partíos respeutivamente.<ref name="dtpartidos"/> Al traviés de la historia pasaron 32 entrenadores nacionales (peruanos) y 33 estranxeros: 8 brasilanos, 6 uruguayos, 4 arxentinos, 4 colombianos, 2 [[Croacia|croates]], 2 chilenos, 2 españoles, un italianu, un [[Hungría|húngaru]], un griegu, un paraguayu y un venezolanu.<ref name="entrenadores" /> === Entrenadores campeones de primer División === Dientro de la gran cantidá d'entrenadores que pasaron por Alianza Lima, once d'ellos pudieron salir campeones de la Primer División Peruana.<ref name="winningcoaches">{{cita web |url= http://www.rsssf.com/players/peru-winning-coaches.html |títulu= Peru - Championship Winning Coaches |fechaaccesu=17 de xunu de 2008 |autor= Silva, Cesar |editor= Rsssf.com |añu= 2008 |idioma=inglés }}</ref> Hai de solliñar que nun se consideren llogros d'Apertures, Clausures, la Segunda División de 1939, nin campeonatos amistosos sían nacionales o internacionales. Cuatro peruanos, dos uruguayos, dos arxentinos, un brasilanu, un colombianu y un español fueron los encargaos d'emponer a Alianza Lima en 20 de los 23 títulos nacionales que consiguió hasta la fecha.<ref name="títulos">{{cita web |url=http://www.clubalianzalima.com/pages/titulos.asp |títulu=Título y Sub-títulos |fechaaccesu=14 d'avientu de 2012 |añu=2012 |editor=clubalianzalima.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130407044430/http://www.clubalianzalima.com/pages/titulos.asp |fechaarchivu=7 d'abril de 2013 }}</ref><ref name="entrenadores" /> Nun s'inclúin los títulos de los años 1918, 1919 y 1927 pos nun se tien conocencia si daquién en particular dirixó al equipu naquella dómina.<ref name="winningcoaches" /> {| align=center width=47% border=1 cellpadding="2" cellspacing="1" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 89%; text-align: left;" |- align=center bgcolor=191970 style="color: white;" !width=47%|Entrenador !width=18%|Temporaes !width=35%|Títulos Llograos |- |{{bandera|Perú}} [[Guillermo Rivero]]|| 1928-1934||1928, 1931, 1932, 1933 |- |{{bandera|Perú}} [[Adelfo Magallanes Campos]]|| 1946-1952<br />1954-1956||1948, 1954, 1955 |- |{{bandera|Perú}} Luis Guzmán|| 1952-1953||1952 |- |{{bandera|Brasil}} Jaime de Almeyda|| 1961-1966||1962, 1963, 1965 |- |{{bandera|Perú}} [[Marcos Calderón]]|| 1975-1976||1975 |- |{{bandera|Uruguái}} [[Juan Eduardo Hohberg]]|| 1977-1978||1977, 1978 |- |{{bandera|Colombia}} [[Jorge Luis Pinto]]|| 1997-1998||1997 |- |{{bandera|España}} Bernabé Herráez|| 2001||[[Campeonatu Descentralizáu 2001|2001]] |- |{{bandera|Arxentina}} [[Gustavo Costas]]|| 2003-2004<br />2009-2011||[[Campeonatu Descentralizáu 2003|2003]], [[Campeonatu Descentralizáu 2004|2004]] |- |{{bandera|Uruguái}} [[Gerardo Pelusso]]|| 2006-2007||[[Campeonatu Descentralizáu 2006|2006]] |- |{{bandera|Uruguái}} [[Pablo Bengoechea]]|| 2017-2028 2019-2020 |[[Campeonatu Descentralizáu 2017|2017]] |- |{{bandera|Arxentina}} Carlos Bustos |2021-2022 |2021 |- |{{bandera|Perú}} Guillermo Salas |2022-Act. |2022 |} == Grandes rivalidaes == === Alianza Lima - Atlético Chalaco === Alianza protagonizó clásicos col [[Club Atlético Chalaco|Atlético Chalaco]] nel clásicu [[Lima]]-[[Callao]] a mediaos de los años 20. Naquellos partíos, surdió la rivalidá ente esos dos urbes que, naquella dómina, taben dixebraes y acostumaben tener diferencies.<ref>{{cita web |url= http://dechalaca.com/content/view/6031/1/ |títulu= Marca Fútbol: Caleciendo con un vieyu clásicu |fechaaccesu=2 de mayu de 2009 |editor= Dechalaca.com |autor= Espinoza, Gerardo |añu= 2009 }}</ref> === Superclásico === {{AP|Clásicu del fútbol peruano}} {{VT|Estadístiques del Clásicu del fútbol peruano}} El clásicu rival d'Alianza Lima ye [[Club Universitario de Deportes Universitario de Deportes]].<ref name=empecipio /> El [[Clásicu del fútbol peruano|''superclásico'']] ye un eventu que se repite de manera oficial delles vegaes por temporada dientro del [[Primer División de Perú|Campeonatu Descentralizáu]], que reproduz l'enfrentamientu de dos identidaes consideraes antagóniques por esencia.<ref name="entamu" /> El primeru d'ellos socedió'l [[23 de setiembre]] de [[1928]], onde se produció un [[Conflictu|fregáu]] ente ''aliancistas'' y ''universitarios'' que concluyó na espulsión de cinco xugadores ''blanquiazules'' y dos ''merengues''. Les griesques treslladáronse tamién a les tribunes, onde los simpatizantes de la [[Club Universitariu de Deportes|Federación Universitaria]] (darréu Universitariu de Deportes), provocaron a los xugadores d'Alianza llanzándo-yos insultos [[Racismu|racista]] y cutiéndolos colos sos cayaos.<ref name="entamu" /> Como retruque, los ''aliancistas'' ingresaron pola fuercia a les tribunes pa, por aciu los golpes, responder a les ofienses. Por tales acontecimientos, esti primer alcuentru foi bautizáu como'l ''Clásicu de los Muletazos''.<ref name="entamu" /> Col pasu de los años, esti partíu foi escenariu de fregaos de gran magnitú, que terminaron con dellos espulsaos. Por cuenta de ello, acentuóse la rivalidá más antigua del fútbol peruano, na cual Alianza ostenta una importante ventaya con al respeutive del so rival, al ganar 138 vegaes frente a 119 del rival en 359 clásicos. Tamién convirtió más goles que'l so clásicu rival con un total de 473 anotaciones.<ref name="superclasicoalu">{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tablesa/aliuni.html |títulu= Universitariu v Alianza - Lima Derby - Clásicu del Fútbol Peruano |fechaaccesu=18 de xunu de 2008 |editor= Rsssf.com |autor= Nieto Tarazona, Carlos Manuel |añu= 2008 }}</ref> El 12 de xunu de 1949, Alianza Lima ganó por marcador de 9:1, siendo este'l clásicu peruanu más abuitáu en tola historia.<ref>[https://depor.com/futbol-peruano/universitariu-deportes-mayor-goliada-clasico-pertenez-alianza-lima-28298]</ref> Los ''íntimos'', ganaron el primer clásicu de la era profesional, el [[2 de setiembre]] de [[1951]] pol marcador de 3:4; según tamién el primer alcuentru desque'l campeonatu vuélvese descentralizáu, cola resultancia final de 3:2 el [[5 de payares]] de [[1966]].<ref name="superclasicoalu" /> Ente [[1962]] y [[1963]], Alianza consiguió 7 victories consecutives. Alianza Lima ganó dos clásicos por [[Walkover]] (En 1931 y 1935)<ref name="superclasicoalu(2)">{{cita web|url=https://depor.com/futbol-peruano/alianza-lima-vs-universitariu-deportes-clasicos-curiosos-28505|títulu=Walkover|fechaaccesu=16 de febreru de 2018|autor=|añu=2017|editor=Depor.com}}</ref> Coles mesmes, los dos únicos clásicos por [[Copa Suramericana]] ganar Alianza Lima, dambos por 1-0.<ref>[http://www.americatv.com.pe/deportes/futbol-mundial/asi-foi-foi-y alianza-lima-la so-primer-copa-suramericana-n149780]</ref> En [[Provincies de Perú|provincies]], les estadístiques tamién son favorables al club ''aliancista'', pos s'apostaron 19 alcuentros nel interior de [[Perú]], con nueve victories ''blanquizules'', trés ''cremes'' y siete empates.<ref>{{cita web |url= http://dechalaca.com/content/view/296/72/ |títulu= El clásicu pelos caminos de Perú |fechaaccesu=8 de payares de 2008 |editor= Dechalaca.com |autor= Capo, Roberto |añu= 2008 }}</ref> === Postreros 10 partíos === {| {{tablaguapa}} |- ! Temporada !Local ! Visitante !Resultáu !Detalles |- | [[Campeonatu Descentralizáu 2016|Descentralizáu 2016]] | '''Universitariu''' | Alianza Lima | 1:0 | |- | [[Campeonatu Descentralizáu 2016|Descentralizáu 2016]] | '''Alianza Lima''' | Universitariu |3:0 | L'alcuentru remató 1:1, pero los puntos fueron daos a Alianza Lima al reclamar ante l'[[Asociación Deportiva de Fútbol Profesional|ADFP]] la mala inscripción d'un xugador de [[Club Universitario de Deportes Universitario]] |- | [[Campeonatu Descentralizáu 2016|Descentralizáu 2016]] | Universitariu | '''Alianza Lima''' | 0:3 | Universitariu nun pudo xugar el partíu por motivos extrafutbolísticos y el partíu remató 3 a 0 a favor de los aliancistas. |- | [[Campeonatu Descentralizáu 2017|Descentralizáu 2017]] |'''Alianza Lima''' | Universitariu | 2:0 | |- | [[Campeonatu Descentralizáu 2017|Descentralizáu 2017]] | '''Universitariu''' | Alianza Lima | 3:0 | |- | [[Campeonatu Descentralizáu 2017|Descentralizáu 2017]] | Universitariu | '''Alianza Lima''' | 1:2 | |- | [[Campeonatu Descentralizáu 2017|Descentralizáu 2017]] | '''Alianza Lima''' | Universitariu | 1:0 | |- | [[Campeonatu Descentralizáu 2018|Descentralizáu 2018]] | Universitariu | '''Alianza Lima''' | 1:3 | |- | [[Campeonatu Descentralizáu 2018|Descentralizáu 2018]] | '''Alianza Lima''' | Universitariu | 2:0 | |- | [[Campeonatu Descentralizáu 2018|Descentralizáu 2018]] | Universitariu | Alianza Lima | 1:1 | |} === Alianza Lima - Sporting Cristal === [[Ficheru:AL-sc.jpg|miniaturadeimagen|derecha|240px|Alianza Lima vs. [[Club Sporting Cristal|Sporting Cristal]] en 2008.]] {{AP|Rivalidá ente Alianza Lima y Sporting Cristal}} Na última década, estos equipos axudicáronse alternadamente los últimos títulos: Alianza conquistó los campeonatos de [[Campeonatu Descentralizáu 2001|2001]], 2003, [[Campeonatu Descentralizáu 2004|2004]] y [[Campeonatu Descentralizáu 2006|2006]]; nos campeonatos 2003 y 2004, Alianza y Cristal enfrentar en dos tales finales pa definir al campeón nacional, siendo dambes favorables al cuadru ''íntimu''.<ref name="peruhist" /> Cristal, consiguió los títulos nacionales 2002 y [[Campeonatu Descentralizáu 2005|2005]], polo que la rivalidá caltiénse.<ref name="peruchamp" /> Los partíos ente estos dos equipos tienen como escenariu, na so mayoría, dos estadios: l'[[estadio Alejandro Villanueva]] y l'[[estadiu Nacional de Perú]]. [[Sporting Cristal]] nun puede utilizar el de la so propiedá, l'[[estadio San Martín de Porres]], pos la so capacidá ye bien llindada, amás pol fechu que la so infraestructura torga llevar a cabo encuentro d'altu riesgu.<ref>{{cita web |url = http://www.arqhys.com/construccion/estadio-sanmartin-porres.html |títulu = Estadiu San Martin de Porres |fechaaccesu = 29 d'abril de 2009 |editor = Arqhys.com |añu = 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090705211019/http://www.arqhys.com/construccion/estadio-sanmartin-porres.html |fechaarchivu = 5 de xunetu de 2009 }}</ref> Dende'l campeonatu de 1956, cuando s'enfrentaron per primer vegada con victoria d'Alianza por 2:1, estos dos cuadros xugaron en 197 ocasiones, de les cualos 70 ganó Alianza y 59 el Sporting Cristal.<ref name="AL-sc">{{cita web |url = http://www.rpp.com.pe/2009-09-20-alianza-lima-caltién-ventaya-historica-sobre-cristal-noticia_209974.html |títulu = Alianza Lima caltién ventaya histórica sobre Cristal |fechaaccesu = 20 de setiembre de 2009 |editor = RPP.com.pe |añu=2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20150924092359/http://www.rpp.com.pe/2009-09-20-alianza-lima-caltién-ventaya-historica-sobre-cristal-noticia_209974.html |fechaarchivu = 24 de setiembre de 2015 }}</ref> En total hubo 68 empates, fueron marcaos 487 goles (251 d'Alianza Lima).<ref name="AL-sc" /> Nel Tornéu Apertura del añu 2004, los ''blanquiazules'' consiguieron la resultancia más abuitada nesta clase de partíos. Foi un 5:0, onde cabo destacar que Sporting Cristal xugó con un equipu alternu.<ref name="clausura2003" /> == Datos del club == * '''[[Clasificación histórica de la Primer División de Perú|Puestu históricu Perú]]''': 3° (1° en tabla de permediu) * '''''Temporaes en Primer División:''''' 101 ([[1912]]-[[1938]]) - ([[1940]]-).<ref name="peruhist"/> * '''''Temporaes en Segunda División:''''' 1 ([[1939]]).<ref name="segunda" /> * '''''Mayor goliada consiguida:''''' ** En campeonatos nacionales de llocal: Alianza Lima 11:0 [[Sport Pilsen]] <small>({{fecha|1|11|1984}}, récor del fútbol peruano)</small>.<ref name="records2">{{cita web |url= http://dechalaca.com/content/view/4219/103/ |títulu= Mérito y raches: los meyores y peores |fechaaccesu=17 de febreru de 2009 |autor= Behr, Raúl |editor= Dechalaca.com |añu= 2009 }}</ref><ref name="records">{{cita web |url = http://www.delgol.com/especialalianza/esta.htm |títulu = Estadístiques - Los Récores |fechaaccesu = 16 de xunu de 2008 |editor = Delgol.com |añu = 2001 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080514210027/http://www.delgol.com/especialalianza/esta.htm |fechaarchivu = 14 de mayu de 2008 }}</ref> ** En campeonatos nacionales de visita: [[Club Deportivo La Loretana|La Loretana]] 1:6 Alianza Lima <small>([[Campeonatu Descentralizáu 1996]])</small>. ** En campeonatos internacionales de llocal: Alianza Lima 6:1 [[Club Jorge Wilstermann|Jorge Wilstermann]] <small>([[Copa Libertadores 1995]])</small>.<ref name="records" /> ** En campeonatos internacionales de visita: [[Club Deportivo Oriente Petrolero|Oriente Petrolero]] 0:4 Alianza Lima <small>([[Copa Libertadores 1978]])</small>.<ref name="acopa78">{{cita web |url= http://www.rsssf.com/sacups/acopa78.html |títulu= Copa Libertadores d'América 1978 |fechaaccesu=17 de xunu de 2008 |autor= Beuker, John |editor= Rsssf.com |añu= 2000 }}</ref> * '''''Mayor goliada recibida:''''' ** En campeonatos nacionales de visita: [[Sport Boys Association|Sport Boys]] 8:1 Alianza Lima (2 de xunetu de 1972). ** En campeonatos internacionales de visita: [[Cruzeiro]] 7:1 Alianza Lima (20 de mayu de 1976). (Copa Libertadores d'América 1976) ** En campeonatos internacionales de llocal: Alianza Lima 0:4 Cruzeiro (1976), Alianza Lima 0:4 [[Grêmio Foot-Ball Porto Alegrense|Gremiu]](1997) y Alianza Lima 0:4 Huracán (2015). * '''''Goliador históricu en Copa Libertadores d'América:''''': [[Teófilo Cubillas]] con 13 goles.<ref name="cubillas">{{cita web |url = http://www.elnuevoherald.com/216/story/399078.html |títulu = Cubillas: seis décades de maxa y goles |fechaaccesu = 13 d'abril de 2009 |autor = Martínez Peraza, Marín |editor = El Nuevu Herald |añu = 2009 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091016051044/http://www.elnuevoherald.com/216/story/399078.html |fechaarchivu = 16 d'ochobre de 2009 }}</ref> * '''''Xugador ente les FIFA 10:''''' [[Teófilo Cubillas]], únicu por [[Perú]].<ref>{{cita web |url= http://www.rediff.com/sports/2004/mar/05fifa.htm |títulu= FIFA's top 100 list |fechaaccesu=17 de xunu de 2008 |autor= Rediff.com |añu= 2004 |idioma=inglés }}</ref> * '''Meyor Permediu de Gol''': [[Juan Emilio Salinas]] (102 goles en 127 partíos, 0.8). * '''Meyor Participación Internacional''': Semifinales ([[Copa Libertadores 1976]], [[Copa Libertadores 1978]] y [[Copa Merconorte 1999]]). * '''Xugador aliancista con más goles en [[Olimpiaes]]''': [[Alejandro Villanueva]] con 4 goles nes [[Olimpiaes]] de [[1936]]. * '''Meyor Mediocampo de la primer fase de la [[Copa Mundial de fútbol de 1978]]''': [[Teófilo Cubillas]], [[César Cueto]] y [[José Velásquez]]. * '''Mayor Tiempu Invictu''': 3 años ente [[1931]] y [[1933]] (26 partíos). * '''Meyor Permediu de Gol per partíu nun añu''': 4.8 goles per partíu en [[1931]] * '''Enfrentamientos con Seleiciones Campeones del Mundu''': [[Seleición de fútbol d'Uruguái|Seleición d'Uruguái]] en [[1954]], quedó empatáu 2 a 2 y foi xugáu nel [[Estadiu Nacional]]. Los goles aliancistas fueron d'[[Óscar Gómez Sánchez]] y [[Máximu Mosquera]]. * '''Xugador con más títulos''': [[Jorge Koochoi Sarmiento]] (7 títulos col equipu blanquiazul y 8 en total). * '''Xugador con más partíos''': [[José Gonzáles Ganoza]] 508 partíos (1973 a 1987). * '''Xugador con más temporaes''': [[Víctor Zegarra]] (19 temporaes) * '''Tresferencia más cara''': [[Jefferson Farfán]] (al [[PSV Eindhoven]] por 3.5 millones d'[[euros]] nel [[2004]].) * '''Xugador con más goles nun partíu''': [[Juan Valdivieso]], a pesar de ser arqueru, xugó como delanteru ante la mancadura d'[[Alejandro Villanueva]] en [[1933]] y anotó 7 goles ante Sportivo Unión, l'alcuentru remató 8 a 1 a favor d'[[Alianza Lima]]. * '''Arqueru con más tiempu invictu en torneos nacionales''': José Mendoza con 802 minutos invictu en [[1985]]. * '''Arqueru con más tiempu invictu en torneos curtios''': [[George Forsyth]] con 553 minutos invictu en [[2006]]. * '''Téunicu con más títulos ganaos''': [[Guillermo Rivero]] (4 títulos, 1928; 1931; 1932 y 1933). * '''Téunicu con más partíos empobinaos''': [[Gustavo Costas]] (177 partíos). * '''Gol más rápidu''': Félix Suárez, a los 6 segundos d'empezáu'l partíu, nel alcuentru Alianza Lima 2-3 [[Santa Fe Corporación Deportiva|Santa Fe]], pola [[Copa Libertadores 1976]].<ref>{{enllaz rotu|1={{cita web |url=http://old.conmebol.com/conmeboltest/competiciones_evento_partíos.jsp?eventu=1081&anu=1976&slangab=S |títulu=CRUZEIRO CAMPEÓN |fechaaccesu=23 de febreru de 2010 |editor=Conmebol.com |añu=2010 }} |2=http://old.conmebol.com/conmeboltest/competiciones_evento_partíos.jsp?eventu=1081&anu=1976&slangab=S |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>{{cita web |url=http://dechalaca.com/content/view/13062/1/ |títulu=Alianza - Estudiantes: Rápido, históricu y letal |fechaaccesu=25 de febreru de 2010 |editor=Dechalaca.com |añu=2010}}</ref> == Participaciones internacionales == {| cellpadding="2" border=1 cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; Background: #f9f9f9; LightSkyGreen: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" width=100%width=100% |- align=center bgcolor=#000040 style="color:white; border: 1px #aaa solid;" !Tornéu !Ediciones jug. |'''Edición''' |- align=center |[[Copa Libertadores d'América|Copa Libertadores]] |28 || [[Copa Libertadores 1963|1963]], [[Copa Libertadores 1964|1964]], [[Copa Libertadores 1966|1966]], [[Copa Libertadores 1972|1972]], [[Copa Libertadores 1976|1976]], [[Copa Libertadores 1978|1978]], [[Copa Libertadores 1979|1979]], [[Copa Libertadores 1983|1983]], [[Copa Libertadores 1987|1987]], [[Copa Libertadores 1988|1988]], [[Copa Libertadores 1994|1994]], [[Copa Libertadores 1995|1995]], [[Copa Libertadores 1997|1997]], [[Copa Libertadores 1998|1998]], [[Copa Libertadores 2000|2000]], [[Copa Libertadores 2002|2002]], [[Copa Libertadores 2003|2003]], [[Copa Libertadores 2004|2004]], [[Copa Libertadores 2005|2005]], [[Copa Libertadores 2007|2007]], [[Copa Libertadores 2010|2010]], [[Copa Libertadores 2011|2011]], [[Copa Libertadores 2012|2012]], [[Copa Libertadores 2015|2015]], [[Copa Libertadores 2018|2018]], 2019, 2020, 2022 |- align=center |[[Copa Suramericana]] |4 | [[Copa Suramericana 2002|2002]], [[Copa Suramericana 2003|2003]], [[Copa Suramericana 2014|2014]], [[Copa Suramericana 2017|2017]] |- align=center |[[Copa Merconorte]] (d) |4 | [[Copa Merconorte 1998|1998]], [[Copa Merconorte 1999|1999]], [[Copa Merconorte 2000|2000]], [[Copa Merconorte 2001|2001]] |- align=center |[[Copa Conmebol]] (d) |1 | [[Copa Conmebol 1996|1996]] |} <small>'''(d)''' Tornéu internacional desapaecíu.</small> === Por competición === * <small>En '''negrina''' competiciones n'activu.</small> {| class="sortable" align=center cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #FFFFFF; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" width=80% |- align=center bgcolor=#000040 style="color:white; border: 1px #aaa solid;" !width=22%|Tornéu ! width="5%" |<span title="Partíos xugaos" style="cursor:help">PX</span> ! width="5%" |<span title="Partíos ganaos" style="cursor:help">PG</span> ! width="5%" |<span title="Partíos empataos" style="cursor:help">PE</span> ! width="5%" |<span title="Partíos perdíos" style="cursor:help">PP</span> ! width="5%" |<span title="Goles a favor" style="cursor:help">GF</span> ! width="5%" |<span title="Goles en contra" style="cursor:help">GC</span> ! width="5%" |<span title="Diferencia de goles" style="cursor:help">Dif.</span> !<span title="Puntos" style="cursor:help">Puntos</span> |- align=center bgcolor=F9F9F9 |'''[[Copa Libertadores d'América]] ||150||37||28||85||150||255||–105||'''139''' |- align=center |'''[[Copa Suramericana]] '''||12||4||2||6||6||11||–5||'''14''' |- align=center bgcolor=F9F9F9 |[[Copa Conmebol]] ||2||1||0||1||3||3||0||'''3''' |- align=center |[[Copa Merconorte]]||26||9||7||10||33||33||0||'''34''' |- align=center bgcolor=#000040 style="color:white; border: 1px #aaa solid;" !Total!!190!!51!!37!!102!!192!!302!!-110!!190 |} <center><small>Actualizáu a la [[Copa Suramericana 2017]].</small></center> === Alianza Lima na Copa Libertadores === [[Club Alianza Lima|Alianza Lima]] participó 28 vegaes na Copa Llibertadores y llegó a la semifinal en dos causes.<ref>{{Cita web|url=https://www.futbolperuano.com/copa-libertadores/noticias/copa-libertadores-que-equipo-participo-en-mas-ediciones-del-torneo-274432|títulu=Copa Libertadores: ¿qué equipo participó en más ediciones?|último=|primero=|fecha=2020-07-03|obra=Futbolperuano.com|fechaaccesu=2021-01-02}}</ref> Xugó 174 partíos, ganó 37, empató 32 y perdió 105 vegaes.<ref name="Libertadores2">{{Cita web|url=https://www.futbolperuano.com/copa-libertadores/noticias/alianza-lima-y-la-estadistica-que-evidencia-la-peor-racha-en-copa-libertadores-284052|títulu=Alianza Lima y la estadística que evidencia la peor racha en la historia de Copa Libertadores|último=Belapatiño|primero=Axel|fecha=2020-10-21|obra=Futbolperuano.com|fechaaccesu=2021-01-02}}</ref> La última vegada que l'equipu llogró clasificar a octavos de final foi en 2010, aquel añu allugóse segundu nel so grupu, n'octavos foi esaniciáu por Universidá de Chile nun duelu polémicu.<ref>{{Cita web|url=https://www.futbolperuano.com/copa-libertadores/noticias/copa-libertadores-el-dia-que-alianza-fue-eliminado-por-la-u-de-chile-en-un-polemico-encuentro-267349|títulu=Alianza vs U. de Chile, 10 años después|último=Rey|primero=Gabriel|fecha=2020-04-14|idioma=spanish|obra=Futbolperuano.com|fechaaccesu=2023-01-09}}</ref> Nel 2021 participaron per primer vegada na Copa Llibertadores femenina, teniendo la meyor participación d'un equipu peruanu na historia de la competición. ==== Partios ==== {| width="100%" cellspacing="0" cellpadding="2" border="1" style="background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color: white; font-size: 95%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=#142F5A style="color:white;" !Ciudá !Local !Resultancia !Visitante !Referencia |- |[[Lima]] |Alianza Lima |0:0 |[[Millonarios Fútbol Club|Millonarios]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1963-gruppe-1-alianza-lima-millonarios/|títulu=Alianza Lima - Millonarios 0:0 (Copa Libertadores 1963, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Bogotá]] |[[Millonarios Fútbol Club|Millonarios]] |0:1 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1963-gruppe-1-millonarios-alianza-lima/|títulu=Millonarios - Alianza Lima 0:1 (Copa Libertadores 1963, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |0:1 |[[Botafogo de Futebol e Regatas|Botafogo]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1963-gruppe-1-alianza-lima-botafogo-rj/|títulu=Alianza Lima - Botafogo - RJ 0:1 (Copa Libertadores 1963, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Rio de Janeiro]] |[[Botafogo de Futebol e Regatas|Botafogo]] |2:1 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1963-gruppe-1-botafogo-rj-alianza-lima/|títulu=Botafogo - RJ - Alianza Lima 2:1 (Copa Libertadores 1963, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Bogotá]] |[[Millonarios Fútbol Club|Millonarios]] |3:2 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1964-gruppe-2-millonarios-alianza-lima/|títulu=Millonarios - Alianza Lima 3:2 (Copa Libertadores 1964, Grupo 2)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Avellaneda (Buenos Aires)|Avellaneda]] |[[Club Atlético Independiente|Independiente]] |4:0 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1964-gruppe-2-independiente-alianza-lima/|títulu=Independiente - Alianza Lima 4:0 (Copa Libertadores 1964, Grupo 2)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Avellaneda (Buenos Aires)|Avellaneda]] |Alianza Lima |2:2 |[[Club Atlético Independiente|Independiente]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1964-gruppe-2-alianza-lima-independiente/|títulu=Alianza Lima - Independiente 2:2 (Copa Libertadores 1964, Grupo 2)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Bogotá]] |Alianza Lima |1:2 |[[Millonarios Fútbol Club|Millonarios]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1964-gruppe-2-alianza-lima-millonarios/|títulu=Alianza Lima - Millonarios 1:2 (Copa Libertadores 1964, Grupo 2)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |[[Club Universitario de Deportes|Universitariu]] |2:0 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1966-gruppe-1-universitario-de-deportes-alianza-lima/|títulu=Universitario de Deportes - Alianza Lima 2:0 (Copa Libertadores 1966, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Caraques|Caracas]] |Lara |2:1 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1966-gruppe-1-deportivo-lara-alianza-lima/|títulu=Deportivo Lara - Alianza Lima 2:1 (Copa Libertadores 1966, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Caraques|Caracas]] |Deportivu Italia |3:1 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1966-gruppe-1-deportivo-petare-alianza-lima/|títulu=Deportivo Italia - Alianza Lima 3:1 (Copa Libertadores 1966, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |0:1 |[[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1966-gruppe-1-alianza-lima-boca-juniors/|títulu=Alianza Lima - Boca Juniors 0:1 (Copa Libertadores 1966, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |0:2 |[[Club Atlético River Plate|River Plate]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1966-gruppe-1-alianza-lima-river-plate/|títulu=Alianza Lima - River Plate 0:2 (Copa Libertadores 1966, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |1:2 |Deportivu Italia |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1966-gruppe-1-alianza-lima-deportivo-petare/|títulu=Alianza Lima - Deportivo Italia 1:2 (Copa Libertadores 1966, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Buenos Aires]] |[[Club Atlético River Plate|River Plate]] |3:2 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1966-gruppe-1-river-plate-alianza-lima/|títulu=River Plate - Alianza Lima 3:2 (Copa Libertadores 1966, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Buenos Aires]] |[[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]] |0:1 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1966-gruppe-1-boca-juniors-alianza-lima/|títulu=Boca Juniors - Alianza Lima 0:1 (Copa Libertadores 1966, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |3:0 |Lara |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1966-gruppe-1-alianza-lima-deportivo-lara/|títulu=Alianza Lima - Deportivo Lara 3:0 (Copa Libertadores 1966, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |0:1 |[[Club Universitario de Deportes|Universitariu]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1966-gruppe-1-alianza-lima-universitario-de-deportes/|títulu=Alianza Lima - Universitario de Deportes 1:1 (Copa Libertadores 1966, Grupo 1)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |[[Club Universitario de Deportes|Universitariu]] |2:1 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1972-gruppe-4-universitario-de-deportes-alianza-lima/|títulu=Universitario de Deportes - Alianza Lima 2:1 (Copa Libertadores 1972, Grupo 4)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Santiagu|Santiago]] |[[Club Universidad de Chile|Universidá de Chile]] |2:3 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1972-gruppe-4-universidad-de-chile-alianza-lima/|títulu=Universidad de Chile - Alianza Lima 2:3 (Copa Libertadores 1972, Grupo 4)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Santiagu|Santiago]] |Unión San Felipe |0:0 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1972-gruppe-4-union-san-felipe-alianza-lima/|títulu=Unión San Felipe - Alianza Lima 0:0 (Copa Libertadores 1972, Grupo 4)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |2:2 |[[Club Universitario de Deportes|Universitariu]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1972-gruppe-4-alianza-lima-universitario-de-deportes/|títulu=Alianza Lima - Universitario de Deportes 2:2 (Copa Libertadores 1972, Grupo 4)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |1:0 |Unión San Felipe |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1972-gruppe-4-alianza-lima-union-san-felipe/|títulu=Alianza Lima - Unión San Felipe 1:0 (Copa Libertadores 1972, Grupo 4)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |3:4 |[[Club Universidad de Chile|Universidá de Chile]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1972-gruppe-4-alianza-lima-universidad-de-chile/|títulu=Alianza Lima - Universidad de Chile 3:4 (Copa Libertadores 1972, Grupo 4)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |3:6 |[[Club Universitario de Deportes|Universitariu]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1979-gruppe-3-alianza-lima-universitario-de-deportes/|títulu=Alianza Lima - Universitario de Deportes 3:6 (Copa Libertadores 1979, Grupo 3)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |0:3 |[[Guarani Futebol Clube|Guarani]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1979-gruppe-3-alianza-lima-guarani-fc/|títulu=Alianza Lima - Guarani - SP 0:3 (Copa Libertadores 1979, Grupo 3)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |2:4 |[[Sociedade Esportiva Palmeiras|Palmeiras]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1979-gruppe-3-alianza-lima-se-palmeiras/|títulu=Alianza Lima - Palmeiras 2:4 (Copa Libertadores 1979, Grupo 3)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |[[Club Universitario de Deportes|Universitariu]] |1:0 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1979-gruppe-3-universitario-de-deportes-alianza-lima/|títulu=Universitario de Deportes - Alianza Lima 1:0 (Copa Libertadores 1979, Grupo 3)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Campinas]] |[[Guarani Futebol Clube|Guarani]] |2:0 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1979-gruppe-3-guarani-fc-alianza-lima/|títulu=Guarani - SP - Alianza Lima 2:0 (Copa Libertadores 1979, Grupo 3)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[São Paulo (ciudá)|São Paulo]] |[[Sociedade Esportiva Palmeiras|Palmeiras]] |4:0 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1979-gruppe-3-se-palmeiras-alianza-lima/|títulu=Palmeiras - Alianza Lima 4:0 (Copa Libertadores 1979, Grupo 3)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-13}}</ref> |- |[[Lima]] |[[Club Universitario de Deportes|Universitariu]] |0:0 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1983-gruppe-3-universitario-de-deportes-alianza-lima/|títulu=Universitario de Deportes - Alianza Lima 0:0 (Copa Libertadores 1983, Grupo 3)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-16}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |0:1 |[[Deportes Tolima]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1983-gruppe-3-alianza-lima-deportes-tolima/|títulu=Alianza Lima - Deportes Tolima 0:1 (Copa Libertadores 1983, Grupo 3)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-16}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |1:2 |[[América de Cali]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1983-gruppe-3-alianza-lima-america-de-cali/|títulu=Alianza Lima - América de Cali 1:2 (Copa Libertadores 1983, Grupo 3)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-16}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |2:1 |[[Club Universitario de Deportes|Universitariu]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1983-gruppe-3-alianza-lima-universitario-de-deportes/|títulu=Alianza Lima - Universitario de Deportes 2:1 (Copa Libertadores 1983, Grupo 3)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-16}}</ref> |- |[[Ibagué]] |[[Deportes Tolima]] |0:0 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1983-gruppe-3-deportes-tolima-alianza-lima/|títulu=Deportes Tolima - Alianza Lima 0:0 (Copa Libertadores 1983, Grupo 3)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-16}}</ref> |- |[[Cali]] |[[América de Cali]] |2:0 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1983-gruppe-3-america-de-cali-alianza-lima/|títulu=América de Cali - Alianza Lima 2:0 (Copa Libertadores 1983, Grupo 3)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-16}}</ref> |- |[[Lima]] |San Agustín |0:2 |[[Club Alianza Lima|Alianza Lima]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1987-gruppe-5-san-agustin-alianza-lima/|títulu=San Agustín - Alianza Lima 0:2 (Copa Libertadores 1987, Grupo 5)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-19}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |0:0 |Progresu |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1987-gruppe-5-alianza-lima-ca-progreso/|títulu=Alianza Lima - Progreso 0:0 (Copa Libertadores 1987, Grupo 5)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-19}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |0:1 |[[Club Atlético Peñarol|Peñarol]] |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1987-gruppe-5-alianza-lima-ca-penarol/|títulu=Alianza Lima - Peñarol 0:1 (Copa Libertadores 1987, Grupo 5)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-19}}</ref> |- |[[Lima]] |Alianza Lima |2:1 |San Agustín |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1987-gruppe-5-alianza-lima-san-agustin/|títulu=Alianza Lima - San Agustín 2:1 (Copa Libertadores 1987, Grupo 5)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-19}}</ref> |- |[[Montevidéu|Montevideo]] |Progresu |0:0 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1987-gruppe-5-ca-progreso-alianza-lima/|títulu=Progreso - Alianza Lima 0:0 (Copa Libertadores 1987, Grupo 5)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-19}}</ref> |- |[[Montevidéu|Montevideo]] |[[Club Atlético Peñarol|Peñarol]] |2:0 |Alianza Lima |<ref>{{Cita web|url=https://www.livefutbol.com/cronica/copa-libertadores-1987-gruppe-5-ca-penarol-alianza-lima/|títulu=Peñarol - Alianza Lima 2:0 (Copa Libertadores 1987, Grupo 5)|idioma=es|obra=livefutbol.com|fechaaccesu=2022-12-19}}</ref> |- |[[Lima]] |[[Club Universitario de Deportes|Universitariu]] |0:0 |Alianza Lima | |- |[[Lima]] |Alianza Lima |2:1 |[[Guarani Futebol Clube|Guarani]] | |- |[[Lima]] |Alianza Lima |0:1 |Sport Recife | |- |[[Lima]] |Alianza Lima |0:2 |[[Club Universitario de Deportes|Universitariu]] | |- |[[Recife]] |Sport Recife |5:0 |Alianza Lima | |- |[[Campinas]] |[[Guarani Futebol Clube|Guarani]] |1:0 |Alianza Lima | |- |[[Lima]] |Universitariu |0:1 |Alianza Lima | |- |[[Guayaquil]] |Barcelona |3:0 |Alianza Lima | |- |[[Guayaquil]] |Emelec |3:0 |Alianza Lima | |- |[[Lima]] |Alianza Lima |1:2 |Universitariu | |- |[[Lima]] |Alianza Lima |2:1 |Barcelona | |- |[[Lima]] |Alianza Lima |2:2 |Emelec | |- | | | | | |} == Alianza Lima na cultura popular == [[Ficheru:SeñordelosMilagrosNazarenas.jpg|miniaturadeimagen|170px|Imaxe del [[Señor de los Milagros (Lima)|Señor de los Milagros]], [[Santu patrón|Santu Patronu]] del club ''aliancista''.]] Siendo una institución centenaria, Alianza Lima ye parte importante de la [[cultura popular]] peruana ya inclusive forana.<ref name="blades">{{cita web |url = http://archivo.eluniverso.com/2003/10/07/0001/259/74D60F17CD5F40CDB70C7D760355515C.aspx |títulu = Rubén Blades va ser sociu honorariu de l'Alianza Lima |fechaaccesu = 26 de payares de 2008 |editor = Eluniverso.com |añu = 2003 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090526144007/http://archivo.eluniverso.com/2003/10/07/0001/259/74D60F17CD5F40CDB70C7D760355515C.aspx |fechaarchivu = 26 de mayu de 2009 }}</ref> Son diverses les menciones al club en [[cantares]], [[polca|polques]], composiciones, [[valse]]es y manifestaciones [[Relixón|relixoses]].<ref name="cantares">{{cita web |url= http://www.peruan-ita.org/personaggi/dario/villanueva.htm |títulu= ALEJANDRO VILLANUEVA |fechaaccesu= 26 de payares de 2008 |autor= Mejía, Darío |editor= Peruan-ita.org |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20080828054739/http://www.peruan-ita.org/personaggi/dario/villanueva.htm |fechaarchivu= 2008-08-28 }}</ref><ref name="alianzaseñor" /><ref name="cantares2">{{cita web |url= http://www.criollosperuanos.com/Efemerides/efemerides%20Agostu.htm |títulu= Efemérides Criollas Mes d'Agostu |fechaaccesu=26 de payares de 2008 |autor= Mejía, Darío |editor= Criollosperuanos.com }}</ref> El [[compositor]] peruanu [[Felipe Pinglo]], consideráu'l padre de la [[música criolla]] nel so país, yera un aficionáu que lu dedicó de cutiu polques y valses.<ref name="cantares" /> Pinglo, almiraba'l xuegu del so ídolu [[Alejandro Villanueva]], polo que decidió resaltar les sos virtúes nel fútbol por aciu versos que depués fueron cantares.<ref name="cantares" /> El [[16 d'agostu]] de [[1932]], Pinglo compunxo'l valse ''Alejandro Villanueva'' y dos años dempués, la polca llamada ''Villanueva l'As''.<ref name="cantares" /> Naquel xéneru tamién destacó [[Pedro Espinel]], conocíu como «''El Rei de les Polques''», que al igual que Pinglo dedicó dalgunes de les sos composiciones a Villanueva.<ref name="cantares" /> Años dempués, [[Arturo "Zambo" Cavero|Arturo «''Zambo''» Cavero]] xunto con [[Óscar Avilés]] grabaron la tema de Espinel col so nome orixinal, al cual diéron-y un estilu distintu.<ref name="cantares" /> Nel ámbitu de la llamada música ''[[Chicha (música)|chicha]]'' (xéneru musical productu de la fusión ente [[Cumbia peruana|miniatura]], [[huayno]] y ritmos tropicales), el so mayor esponente, Lorenzo Palacios Quispe, conocíu nel ambiente artístico como «''[[Chacalón]]''», yera un acérrimo enche ''aliancista''.<ref>{{cita web |url = http://www.xcrivas.com/node/208 |títulu = Lorenzo Palacios "Chacalon" - El berru que baxó del cuetu |fechaaccesu = 16 de xunetu de 2010 |autor = Jaúregui, Eloy |editor = Xcrivas.com |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130730051131/http://www.xcrivas.com/node/208 |fechaarchivu = 30 de xunetu de 2013 }}</ref> En vida, mentó al club ''blanquiazul'' ente les estrofes de los sos cantares en más d'una ocasión, equipu del que se volvió aficionáu depués de vivir parte de la so vida nel [[distritu de La Victoria]].<ref name="chicha">{{cita llibru |títulu=Música «chicha», mitu ya identidá popular |añu=2005 |capítulu=Capítulu III: Chacalón: industria cultural, mitu ya identidaes populares |páxina=84|autor=Leyva Regueru, Carlos |editorial=Abya Yala |isbn=9978-19-109-7}}</ref> El cantante caltuvo rellación amical con parte del plantel que perdió la vida na [[Traxedia aérea del Club Alianza Lima|traxedia de 1987]].<ref name="chicha"/> Esa mesma traxedia traxo consigo munches especulaciones y rumores na población peruana.<ref name="rumores" /> Una versión bien sopelexada foi que l'aeronave de la [[Marina de Guerra de Perú]] traía grandes cantidaes de [[cocaína]] nos compartimientos del avión, y que los xugadores al decatase del fechu, amenaciaron a los oficiales con denuncialos ante la [[Corte Suprema de Perú|xusticia peruana]]. Especulóse que los militares ante tal situación, executaron a los xugadores disparándo-yos; causando l'accidente primero que l'avión aterrizara.<ref name="rumores" /> Alianza tamién ocupa un llugar na tradición relixosa de Perú. Amás de camudar el so uniforme los ochobres, José Achong Carrión inculcó a los xugadores ''aliancistas'' el rezu al [[Señor de los Milagros (Lima)|Señor de los Milagros]] antes de cada alcuentru, amás d'ingresar coles sos imáxenes a los vestuarios.<ref name="alianzaseñor">{{cita web |url = http://www.clubalianzalima.com/pages/historia_moráu_prueba.asp |títulu = ALIANZA LIMA Y EL SEÑOR DE LOS MILAGROS |fechaaccesu = 2 de payares de 2008 |editor = Clubalianzalima.com |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081217112807/http://www.clubalianzalima.com/pages/historia_moráu_prueba.asp |fechaarchivu = 17 d'avientu de 2008 }}</ref> Inclusive anguaño, xunto a les escaleres que lleven del camarín a la cancha, hai un mosaicu cola figura del ''Cristo Moreno'', col cual n'ocasiones dellos futbolistes persignen antes d'apostar dalgún partíu. L'equipu ''blanquiazul'' influyó na creación d'otros [[Club de fútbol|clubes de fútbol]], como'l [[Alianza Fútbol Club (El Salvador)|Alianza Fútbol Club]] d'[[El Salvador]], que ye unu de los equipos más populares y esitosos nel so país d'orixe.<ref name="alianzafc">{{cita web |url = http://www.alianzafc.com.sv/historia.asp |títulu = HISTORIA ALIANZA FUTBOL CLUB |fechaaccesu = 5 de mayu de 2009 |editor = Alianzafc.com.sv |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090515111009/http://www.alianzafc.com.sv/historia.asp |fechaarchivu = 15 de mayu de 2009 }}</ref> Un home apellidado Hocklenderd de nacionalidá [[Perú|peruana]], bautizó al cuadru salvadoreñu con dichu nome n'honor al equipu ''aliancista'', del cual yera simpatizante.<ref name="alianzafc" /> Alianza figura igualmente na [[gastronomía peruana]], al acomuñar con un [[postre]] tradicional llamáu [[mazamorra morada]]. Esto por cuenta de la conmemoración que dambos faen al mes d'ochobre, pos el postre prepárase especialmente nesi periodu; amás del color de mancomún al usar l'uniforme especial.<ref>{{cita web |url = http://mixturas.lacoctelera.net/post/2006/05/23/un-clasico-internacional |títulu = Un “clásicu” internacional « Mixturas - La Coctelera |fechaaccesu = 7 de mayu de 2009 |editor = Mixturas.lacoctelera.net |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120121214052/http://mixturas.lacoctelera.net/post/2006/05/23/un-clasico-internacional |fechaarchivu = 21 de xineru de 2012 }}</ref> == Alianza Lima y la Seleición de Perú == Son munchos los xugadores d'Alianza qu'a lo llargo de la historia fueron escoyíos pa representar a {{sel|Perú}} en dalgún eventu internacional. Dende los primeros campeonatos [[Suramérica|suramericanos]] hasta los cuatro ediciones que la [[Seleición de fútbol de Perú|seleición peruana]] xugó [[Copa Mundial de Fútbol|Copes del Mundu]] n'[[Uruguái]], [[Méxicu]], [[Arxentina]] y [[España]]. === Copes del Mundu === Alianza Lima ye'l club que más xugadores apurrió a la [[Seleición de fútbol de Perú|seleición peruana]] en Mundiales. Amás, de los 19 goles de la Seleición Peruana en Mundiales, dolce fueron de los sos futbolistes. Ye más, toles anotaciones de la bicolor n'Arxentina 1978 (siete) tienen sellu blanquiazul.<ref name="farfanmanco" /> La seleición peruana de fútbol participó na primer [[Copa Mundial de Fútbol|Copa del Mundu]] que se realizó n'[[Uruguái]] nel añu [[1930]] en calidá d'invitada. Nesa primer competencia mundial, los xugadores ''aliancistas'' [[Alejandro Villanueva]], José María Lavalle, [[Juan Valdivieso Padilla|Juan Valdivieso]], Demetrio Neyra, ente otros, fueron convocaos.<ref name="mundiales" /> Pasaron cuarenta años por que la seleición peruana tea presente nuevamente nuna Copa del Mundu. Asina, en [[1970]], cuatro xugadores ''blanquiazules'' partieron a [[Méxicu]] pa representar al [[Perú]]. La mayor cantidá d'escoyíos ''aliancistas'' producir n'[[Copa Mundial de Fútbol de 1978|Arxentina 1978]], onde convocaron a un total d'ocho xugadores, mesma cantidá qu'en 1930.<ref name="mundiales" /> Na Copa Mundial apostada n'[[España]] nel añu [[1982]], fueron convocaos cuatro futbolistes de la institución ''victoriana''. Finalmente para [[Rusia]], solo convocóse a un xugador del club. El mediocampista [[Teófilo Cubillas]] ye'l xugador ''aliancista'' con más presencies en [[Copa Mundial de Fútbol|mundial]], tando presente nes ediciones de [[Copa Mundial de Fútbol de 1970|1970]], [[Copa Mundial de Fútbol de 1978|1978]] y [[Copa Mundial de Fútbol de 1982|1982]].<ref name="mundiales" /> {| width=650 |valign="top"| '''[[Copa Mundial de Fútbol de 1930|Uruguái 1930]]''':<ref name="mundiales">{{cita web |url = http://rikruca.dk/Lande/Peru.htm |títulu = Perú |fechaaccesu = 16 de xunu de 2008 |editor = Rikruca.dk |idioma = alemán |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080516035318/http://rikruca.dk/Lande/Peru.htm |fechaarchivu = 16 de mayu de 2008 }}</ref> * [[Juan Valdivieso Padilla|Juan Valdivieso]]. * [[José María Lavalle]]. * [[Demetrio Neyra]]. * [[Alejandro Villanueva]]. *Julio Quintana *[[Jorge Koochoi Sarmiento|Jorge Sarmiento]] *Alberto Soria *[[Domingo García Heredia|Domingo García]] |valign="top"| '''[[Copa Mundial de Fútbol de 1970|Méxicu 1970]]''':<ref name="mundiales" /><ref>{{cita web |url= http://www.planetworldcup.com/CUPS/1970/squad_per70.html |títulu= Peru's World Cup squad 1970 |fechaaccesu=9 de xunetu de 2008 |autor= Alsos, Jan |editor= Planetworldcup.com |idioma=inglés }}</ref> * [[Teófilo Cubillas]]. * [[Julio Baylón]]. * [[Pedro Pablo Lleón]]. *[[Javier Gonzáles]]. |valign="top"| '''[[Copa Mundial de Fútbol de 1978|Arxentina 1978]]''':<ref name="mundiales" /><ref>{{cita web |url= http://www.planetworldcup.com/CUPS/1978/squad_per78.html |títulu= Peru's World Cup squad 1978 |fechaaccesu=9 de xunetu de 2008 |autor= Alsos, Jan |editor= Planetworldcup.com |idioma=inglés }}</ref> * [[Jaime Duarte]]. * [[José Velásquez Castillo]]. * [[César Cueto]]. * [[Teófilo Cubillas]]. * [[Guillermo La Rosa]]. *[[Roberto Rojas Tardíu|Roberto Rojas]] * [[Hugo Sotil]]. *[[Juan Cáceres]] |valign="top"| '''[[Copa Mundial de Fútbol de 1982|España 1982]]''':<ref name="mundiales" /><ref>{{cita web |url= http://www.planetworldcup.com/CUPS/1982/squad_per82.html |títulu= Peru's World Cup squad 1982 |fechaaccesu=9 de xunetu de 2008 |autor= Alsos, Jan |editor= Planetworldcup.com |idioma=inglés }}</ref> * [[José Gonzáles Ganoza]]. * [[Jaime Duarte]]. * [[Jorge Olaechea]]. * Salvador Salguero. |valign="top"| '''[[Copa Mundial de Fútbol de 2018|Rusia 2018]]''':<ref name="mundiales" /><ref>{{cita web |url= https://depor.com/mundial/seleccion-peruana/peru-rusia-2018-sergio-pena-quedu-fuera-mundial-paolo-guerreru-ocupe-plaza-75788 |títulu= Peru's World Cup squad 2018 |fechaaccesu= 3 de xunu de 2018 |autor= Depor |editor= Depor.com |idioma= castellanu }}</ref> * [[Miguel Araujo]]. |} === Copa América === [[Ficheru:Seleccion peruana 1959.jpg|miniaturadeimagen|300px|Plantía del escoyíu de 1959 que cuntaba coles figures de los aliancistas [[Juan Joya]], [[Óscar Gómez Sánchez]] y [[Víctor Benítez]].]] [[Ficheru:Sotil Cubillas Challe 1973.png|miniaturadeimagen|200px|[[Hugo Sotil]], [[Teófilo Cubillas]] y el xugador crema [[Roberto Challe]] (derecha a izquierda) nel Estadiu Nacional en 1973.]] Tocantes a [[Copa América|Copes América]], Alianza apurrió xugadores en toles ediciones nes que participó el repartu peruanu con esceición de la [[Copa América 1929|edición de 1929]], onde la [[Federación Peruana de Fútbol]] sancionó al club por negase a emprestar xugadores naquel tornéu, una y bones la institución travesaba, por esi entós, una difícil situación económica. La [[Copa América 2004]] foi la edición nes qu'hubo más presencies ''aliancistas'' con un total d'ocho escoyíos.<ref name="america04" /> Sicasí, nes Copes América de [[Copa América 1989|1989]] y [[Copa América 1995|1995]] solo foi convocáu un xugador ''aliancista'': [[Juan Reynoso Guzmán|Juan Reynoso]] y [[Juan José Jayo Legario|Juan Jayo]] respeutivamente.<ref name="america89" /><ref name="america95" /> {| width=650 |valign="top"| '''[[Copa América 1927]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/27safull.html#rosters Copa América 1927 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1927 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * Filomeno García. * [[Jorge Koochoi Sarmiento]]. * [[José María Lavalle]]. * [[Alberto Montellanos]]. * [[Demetrio Neyra]]. * Eugenio Segalá. * [[Alejandro Villanueva]]. '''[[Copa América 1935]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/35safull.html#rosters Copa América 1935 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1935 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * Eulogio García. * José Morales. * [[Juan Valdivieso Padilla|Juan Valdivieso]]. * [[Alejandro Villanueva]]. * [[Domingo García Heredia|Domingo García]]. '''[[Copa América 1937]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/37safull.html#rosters Copa América 1937 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1937 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[José María Lavalle]]. * [[Adelfo Magallanes Campos|Adelfo Magallanes]]. * [[Juan Valdivieso Padilla|Juan Valdivieso]]. * [[Alejandro Villanueva]]. '''[[Copa América 1939]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/39safull.html#rosters Copa América 1939 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1939 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Adelfo Magallanes Campos|Adelfo Magallanes]]. * Juan Quispe. * [[Juan Valdivieso Padilla|Juan Valdivieso]]. '''[[Copa América 1941]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/41safull.html#rosters Copa América 1941 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1941 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Adelfo Magallanes Campos|Adelfo Magallanes]] * Juan Quispe '''[[Copa América 1942]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/42safull.html#rosters Copa América 1942 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1942 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Adelfo Magallanes Campos|Adelfo Magallanes]]. * Juan Quispe. '''[[Copa América 1947]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/47safull.html#rosters Copa América 1947 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1947 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Félix Castillo]].<ref name="clasico43" /> * Carlos Gómez Sánchez. * [[Cornelio Heredia]].<ref name="cornelio">{{cita web |url= http://www.terra.com/deportes/articulo/html/fox133871.htm |títulu= Fina Cornelio Heredia, figura llexendaria |fechaaccesu=4 de mayu de 2009 |editor= Terra.com }}</ref> '''[[Copa América 1949]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/49safull.html#rosters Copa América 1949 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1949 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * Gerardo Arce. * [[Félix Castillo]]. * Félix Fuentes. * Carlos Gómez Sánchez. * [[Cornelio Heredia]]. * Víctor Pedraza. * [[Juan Emilio Salinas]]. |valign="top"| '''[[Copa América 1953]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/53safull.html#rosters Copa América 1953 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1953 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2008 |idioma=inglés }}</ref> * [[Guillermo Barbadillo]]. * Roberto Castillo. * [[Óscar Gómez Sánchez]].<ref name="OGS">{{cita web |url= http://dechalaca.com/content/view/3550/79/ |títulu= Lo cabal, Tíu: Quimba y garra, esencies perdíes |fechaaccesu=4 de mayu de 2009 |autor= Giuffra, José Augusto |editor= Dechalaca.com |añu= 2009 }}</ref> '''[[Copa América 1955]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/55safull.html#rosters Copa América 1955 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1955 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Guillermo Barbadillo]].<ref name="armando" /> * Félix Castillo. * [[Óscar Gómez Sánchez]].<ref name="OGS" /> '''[[Copa América 1956]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/56safull.html#rosters Copa América 1956 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1956 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Guillermo Barbadillo]]. * Félix Castillo. * [[Óscar Gómez Sánchez]].<ref name="OGS" /> * [[Cornelio Heredia]].<ref name="cornelio" /> '''[[Copa América 1957]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/57safull.html#rosters Copa América 1957 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1957 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Víctor Benítez]]. * [[Juan Joya]].<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |url = http://www.elmen.com.pe/online/indice.asp?tfi=EMDeportes&ta=2009&tm=04&td=19 |títulu = Deportes |fechaaccesu = 4 de mayu de 2009 |editor = Elmen.com.pe |añu = 2009 }} |2=http://www.elmen.com.pe/online/indice.asp?tfi=EMDeportes&ta=2009&tm=04&td=19 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> '''[[Campeonatu Suramericanu 1959 (Arxentina)|Copa América 1959]]''':<ref>{{cita web |url= https://web.archive.org/web/http://www.rsssf.com/tables/59safull.html#rosters Copa América 1959 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1959 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Víctor Benítez]]. * [[Óscar Gómez Sánchez]]. * [[Juan Joya]]. '''[[Copa América 1963]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/63safull.html#rosters Copa América 1963 - Rosters |títulu= Southamerican Championship 1963 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Rodolfo Bazán]]. * Juan de la Vega. * [[Pedro Pablo Lleón]]. * Víctor Rostaing Bernaza. * Enrique Tenemás. '''[[Copa América 1975]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/75safull.html#rosters Copa América 1975 - Rosters |títulu= Copa América 1975 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[César Cueto]]. * [[José González Ganoza]]. * Santiago Ojeda. * [[José Velásquez Castillo|José Velásquez]]. '''[[Copa América 1979]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/79safull.html#rosters Copa América 1979 - Rosters |títulu= Copa América 1979 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Jaime Duarte]]. * [[Guillermo La Rosa]]. * [[Jorge Olaechea]]. * Freddy Ravello. '''[[Copa América 1987]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/87safull.html#rosters Copa América 1987 - Rosters |títulu= Copa América 1987 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[José González Ganoza]]. * [[Juan Reynoso Guzmán|Juan Reynoso]]. * Eugenio La Rosa. |valign="top"| '''[[Copa América 1989]]''':<ref name="america89">{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/89safull.html#rosters Copa América 1989 - Rosters |títulu= Copa América 1989 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Juan Reynoso Guzmán|Juan Reynoso]]. '''[[Copa América 1991]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/91safull.html#rosters Copa América 1991 - Rosters |títulu= Copa América 1991 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * Jesús Purizaga. * César Rodríguez. '''[[Copa América 1993]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/93safull.html#rosters Copa América 1993 - Rosters |títulu= Copa América 1993 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[José Soto Gómez|José Sotu]]. * Mario Rodríguez. * [[Darío Muchotrigo]]. * [[Waldir Sáenz]]. * Agapito Rodríguez. '''[[Copa América 1995]]''':<ref name="america95">{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/95safull.html#rosters Copa América 1995 - Rosters |títulu= Copa América 1995 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Juan José Jayo Legario|Juan Jayo Legario]]. '''[[Copa América 1997]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/97safull.html#rosters Copa América 1997 - Rosters |títulu= Copa América 1997 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * José Luis Reyna. * César Rosales. * [[Waldir Sáenz]]. '''[[Copa América 1999]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/99safull.html#rosters Copa América 1999 - Rosters |títulu= Copa América 1999 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[José Soto Gómez|José Sotu]]. * [[Claudio Pizarro]]. * [[José Chacón]]. '''[[Copa América 2001]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/2001safull.html#rosters Copa América 2001 - Rosters |títulu= Copa América 2001 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[José Soto Gómez|José Sotu]]. * [[Marco Flores]]. * [[Luis Hernández Díaz|Luis Hernández]]. '''[[Copa América 2004]]''':<ref name="america04">{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/2004safull.html#rosters Copa América 2004 - Rosters |títulu= Copa América 2004 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Martín Hidalgo]]. * [[Walter Vílchez]]. * [[Juan José Jayo Legario|Juan Jayo Legario]]. * [[Aldo Olcese]]. * [[Guillermo Salas]]. * [[Jefferson Farfán]]. * [[Marko Ciurlizza]]. * [[Leao Furaca]]. '''[[Copa América 2007]]''':<ref>{{cita web |url= http://www.rsssf.com/tables/2007safull.html#rosters Copa América 2007 - Rosters |títulu= Copa América 2007 |fechaaccesu=16 de xunu de 2008 |autor= Tabeira, Martín and Morrison, Neil |editor= Rsssf.com |añu= 2007 |idioma=inglés }}</ref> * [[Jhoel Herrera]]. * [[George Forsyth]]. '''[[Copa América 2011]]''': * [[Christian Ramos]]. * [[Salomón Libman]]. '''[[Copa América 2015]]''': * [[Christian Cueva]]. '''[[Copa América 2016]]''': * [[Óscar Vílchez]]. |} === Xuegos Olímpicos === [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-R82532, Berlin, Olympia-Stadion (Luftaufnahme).jpg|left|miniaturadeimagen|250px|Vista aérea del [[Estadiu Olímpicu de Berlín]].]] Alianza Lima tuvo presente nos dos [[Xuegos Olímpicos|Olimpiaes]] nes que la [[Seleición de fútbol de Perú|seleición peruana de fútbol]] algamó a participar, apurriendo al conglomeráu nacional a dellos elementos del so plantel deportivu. {| width=650 |valign="top"| '''[[Xuegos Olímpicos de Berlín 1936]]''': * [[José María Lavalle]]. * [[Adelfo Magallanes Campos|Adelfo Magallanes]]. * José Morales. * [[Juan Valdivieso]]. * [[Alejandro Villanueva]]. * Eulogio García. * Enrique Landa. |valign="top"| '''[[Xuegos Olímpicos de Roma 1960]]''': * Daniel Eral. |} == Palmarés == [[Ficheru:2006ALCC.jpg|miniaturadeimagen|250px|derecha|Estadiu Alejandro Villanueva na final del Campeonatu Descentralizáu 2006.]] === Torneos internacionales === {| {{tablaguapa}} {| border=1 width=80% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color:; font-size: 95%; text-align: center;" width="100%" |- align=center bgcolor=#142F5A style="color:white;" !Competición !Títulos !Subtítulos |- |'''[[Copa Simón Bolívar]] (1/0)''' |[[1976]].{{refn|Entamáu pola Federación Venezolana de Fútbol.|group="n"}}<ref>{{cita web|url=http://www.rsssf.com/sacups/simonbolivar76b.html|títulu=Copa Simón Bolívar 1976 (2nd tournament)|autor=Pérez Pérez, Eliézer Sebastián|editor=Rsssf.com|idioma=inglés|fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}</ref><ref>{{cita web|url=http://dechalaca.com/copaperu/productu-peruanu/defensor-lima-1975-el granate-del-llibertador|títulu=Defensor Lima 1975: El granate del Llibertador|autor=Capo, Roberto|editor=Dechalaca.com|idioma=castellanu|fechaaccesu=29 de setiembre de 2010}}</ref><ref>{{cita web|url=http://cheelax.net/news_1166_Alianza-Lima-Campeon-de%20peracabar-Copa-Simon-Bolivar-1976-II-.html|títulu=Copia archivada|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120325223725/http://cheelax.net/news_1166_Alianza-Lima-Campeon-de|fechaarchivu=2012-03-25|fechaaccesu=21 de xunu de 2011}}</ref> '''<small>(Récor compartíu)</small>''' | |} === Torneos nacionales === {| border="1" width="100%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 2px #aaa solid; border-collapse: collapse; border-color:; font-size: 95%; text-align: center;" |- align="center" bgcolor="#142F5A" style="color:white;" ! width="20%" |{{bandera|tamaño=15px|Perú}} Competición ! width="30%" |Títulos ! width="30%" |Subtítulos |- |'''[[Primer División de Perú]] (25/21)''' |[[1918]], [[1919]], [[1927]], [[1928]], [[1931]], [[1932]], [[1933]], [[1948]], [[1952]], [[1954]], [[1955]], [[1962]], [[1963]], [[1965]], [[1975]], [[1977]], [[1978]], [[1997]], [[2001]], [[2003]], [[2004]], [[2006]], [[2017]], [[2021]], [[2022]].<ref name="títulos" /> |[[1930]], [[1934]], [[1935]], [[1937]], [[1943]], [[1953]], [[1956]], [[1961]], [[1964]], [[1971]], [[1982]], [[1986]], [[1987]], [[1993]], [[1994]], [[1996]], [[1999]], [[2009]], [[2011]], [[Campeonatu Descentralizáu 2018|2018]], [[2019]].<ref>{{cita web|url=http://www.peru.com/Futbol/suramericana/equipos/alianzalima/index.asp|títulu=Copa Suramericana 2002: Equipos: Alianza Lima|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090228180037/http://www.peru.com/futbol/suramericana/equipos/alianzalima/index.asp|fechaarchivu=28 de febreru de 2009|editor=Peru.com|fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}</ref> |- |'''[[Copa de Campeones de Perú]] (1)''' |1919. | |- |'''[[Campeones de la Primer División de Perú#Apertura|Tornéu Apertura]] (5/4)''' |[[Campeonatu Descentralizáu 1997#Tornéu Apertura|1997]], [[Campeonatu Descentralizáu 2001#Tornéu Apertura|2001]], [[Campeonatu Descentralizáu 2004#Tornéu Apertura|2004]], [[Campeonatu Descentralizáu 2006#Tornéu Apertura|2006]], [[Tornéu Apertura 2017 (Perú)|2017]].<ref>{{cita web|url=http://www.peru.com/Futbol/primer/palmaresapertura.aspx|títulu=Palmarés Tornéu Apertura de Fútbol Profesional|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090422231823/http://www.peru.com/Futbol/primer/palmaresapertura.aspx|fechaarchivu=22 d'abril de 2009|editor=Peru.com|idioma=castellanu|fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}</ref> |[[Campeonatu Descentralizáu 1999#Tornéu Apertura|1999]], [[Campeonatu Descentralizáu 2002#Tornéu Apertura|2002]], [[Campeonatu Descentralizáu 2003#Tornéu Apertura|2003]], [[Tornéu Apertura 2018 (Perú)|2018]].<ref>{{cita web|url=http://www.peru.com/futbol/apertura/pasaos/1999/tabla.html|títulu=Tabla de posiciones Tornéu Apertura 1999|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091218120320/http://www.peru.com/futbol/apertura/pasaos/1999/tabla.html|fechaarchivu=18 d'avientu de 2009|editor=Peru.com|idioma=castellanu|fechaaccesu=18 de xunetu de 2010}}</ref><ref name="a2002">{{cita web|url=http://www.peru.com/futbol/apertura/archivo/2002/tablaposiciones.asp|títulu=Tabla de posiciones Tornéu Apertura 2002|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080408004548/http://www.peru.com/futbol/apertura/archivo/2002/tablaposiciones.asp|fechaarchivu=8 d'abril de 2008|editor=Peru.com|idioma=castellanu|fechaaccesu=6 d'abril de 2008|añu=2002}}</ref><ref name="a2003" /> |- |'''[[Campeones de la Primer División de Perú#Clausura|Tornéu Clausura]] (7/4)''' |[[Campeonatu Descentralizáu 1997#Tornéu Clausura|1997]], [[Campeonatu Descentralizáu 1999#Tornéu Clausura|1999]], [[Campeonatu Descentralizáu 2003#Tornéu Clausura|2003]], [[Tornéu Clausura 2017 (Perú)|2017]], [[2019]], [[2021]], 2022.<ref>{{cita web|url=http://www.peru.com/Futbol/primer/palmaresclausura.aspx|títulu=Palmarés Tornéu Clausura de Fútbol Profesional|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090427195818/http://www.peru.com/Futbol/primer/palmaresclausura.aspx|fechaarchivu=27 d'abril de 2009|editor=Peru.com|idioma=castellanu|fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}</ref> |[[Campeonatu Descentralizáu 1998#Tornéu Clausura|1998]], [[Campeonatu Descentralizáu 2002#Tornéu Clausura|2002]], [[Campeonatu Descentralizáu 2014#Tornéu Clausura|2014]], [[2018]].<ref>{{cita web|url=http://www.rsssf.com/tablesp/peru98.html|títulu=Peru 1998|autor=Pierrend, José Luis and Nieto Tarazona, Carlos Manuel|editor=Rsssf.com|idioma=inglés|fechaaccesu=18 de xunetu de 2010}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.peru.com/futbol/clausura/archivu/2002/tablaposiciones.asp|títulu=Tabla de posiciones Tornéu Clausura 2002|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100519192329/http://www.peru.com/futbol/clausura/archivu/2002/tablaposiciones.asp|fechaarchivu=19 de mayu de 2010|editor=Peru.com|idioma=castellanu|fechaaccesu=18 de xunetu de 2010}}</ref> |- |'''[[Tornéu del Inca]] (1/1)''' |[[Tornéu del Inca 2014|2014]].<ref>https://www.youtube.com/watch?v=TN3tt7mYl0Y</ref> |[[Tornéu del Inca 2015|2015]]. |- |'''[[Tornéu de Primeros Equipos (Perú)|Tornéu de Primeros Equipos]] (3)''' |1931, 1932, 1933.<ref name="unu" /> | |- |'''[[Campeonatos Rexonales de Perú#Tornéu Descentralizáu|Tornéu Descentralizáu]] (2)''' |1986, 1987.<ref name="unu" /> | |- |'''[[Campeonatos Rexonales de Perú|Rexón Metropolitana]] (3)''' |1985, 1989-I, 1990-II.<ref>{{cita web|url=http://www.rsssf.com/tablesp/peruregchamp.html|títulu=Peru - List of Rexonal Champions 1984-1991|autor=Pierrend, José Luis|editor=Rsssf.com|idioma=inglés|fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}</ref> | |- |'''[[Segunda División de Perú]] (1)''' |1939 | |} === Torneos amistosos nacionales === * '''[[Campeonatu d'Apertura de Perú|Campeonatu d'Apertura]] (3):''' 1949, 1950, 1963. * '''Cuadrangular de Branu (1):''' [[Cuadrangular de Branu 1990|1990]].<ref>http://www.rsssf.com/tablesl/limaverano90.html</ref> * '''Copa de la inauguración del Estadiu Monumental de la UNSA (1):''' 1995.<ref>http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?s=0a368bc3aeb39fd5ead256d02y1y8c6a&t=466518&page=70</ref> * '''[[Copa El Gráficu-Perú]] (2):''' 1999, 2003.<ref name="copalibero">{{cita web |url = http://www.rsssf.com/tablesg/grafico.html|títulu = Copa "El Gráficu Perú"|fechaaccesu = 29 d'abril de 2009|autor = Nieto Tarazona, Carlos Manuel|editor = Rsssf.com|idioma = inglés}}</ref> * '''Copa San Juan (1):''' 2011.<ref>{{cita web |url = http://proycontra.com.pe/2011/06/27/alianza-lima-llevo-copa-san-juan/|títulu = Alianza Lima llevó copa San Juan|fechaaccesu = 27 de xunu de 2011|editor = Proycontra.com.pe|idioma = castellanu|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110705043339/http://proycontra.com.pe/2011/06/27/alianza-lima-llevo-copa-san-juan/|fechaarchivu = 5 de xunetu de 2011}}</ref> * '''Copa IPD (1):''' 2011.<ref>{{cita web|url = http://www.clubalianzalima.com/pages/noticia_f.asp?codigo_noticia=3633|títulu = Alianza Lima vence 2-1 a Mannucci en partíu amistosu Copa IPD|fechaaccesu = 29 de xunu de 2011|editor = Clubalianzalima.com|idioma = castellanu|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20180130204345/http://www.clubalianzalima.com/pages/noticia_f.asp?codigo_noticia=3633|fechaarchivu = 2018-01-30}}</ref> * '''Copa Depor (1):''' 2011.<ref>http://www.bolavip.com/16799/alianza-lima-empato-con-universitariu-y llévose-la copa-depor/</ref><ref>{{cita web |url=http://depor.pe/futbol-peruano/801029/noticia-amistoso-y-alianza-lima-enfréntense-hoy-copa-depor |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=20 de xunetu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110720040158/http://depor.pe/futbol-peruano/801029/noticia-amistoso-y-alianza-lima-enfréntense-hoy-copa-depor |fechaarchivu=20 de xunetu de 2011 |url=http://depor.pe/futbol-peruano/801029/noticia-amistoso-y-alianza-lima-enfréntense-hoy-copa-depor }}</ref> * '''Supercopa Movistar (1):''' [[Supercopa Movistar 2018|2018]].<ref>{{Cita web|url=https://depor.com/futbol-peruano/descentralizado/alianza-lima-celebro-ganar-supercopa-movistar-video-62083/|títulu=Alianza Lima con racha de campeón: así celebró tras ganar la Supercopa Movistar|fechaaccesu=}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://andina.pe/agencia/video-alianza-lima-gano-al-sport-boys-por-supercopa-movistar-43869.aspx|títulu=Alianza Lima ganó al Sport Boys por la Supercopa Movistar|fechaaccesu=}}</ref> === Torneos amistosos internacionales === * '''Copa Ciudá de Rosario (1):''' [[Torneos de branu del fútbol arxentino de 2011#Copa Ciudá de Rosario|2011]].<ref>{{cita web |url = http://elcomercio.pe/deportes/703069/noticia-alianza-campeon-intimos-ganaron-triangular-arxentina |títulu = ¡Alianza campeón!: los íntimos ganaron el triangular n'Arxentina |fechaaccesu = 23 de xineru de 2011 |editor = Elcomercio.pe |idioma = castellanu}}</ref> * '''Copa de la Hermandá Colo Colo-Alianza Lima (1):''' 2011.<ref>https://web.archive.org/web/http://deportes.chilealrojo.cl/2011/10/06/colo-colo-y-alianza-lima-apostaren-alcuentru-pola amistá/</ref><ref>http://www.libero.pe/alianza-lima-debuto-con-un empate-0-0-con-el-colo-colo-de-chile-2011-10-06</ref> * '''[[Troféu DirecTV de la Copa EuroAmericana|Troféu DirecTV]] (1):''' [[Copa EuroAmericana 2014|2014]].<ref>{{Cita web|url=https://depor.com/futbol-peruano/alianza-lima-dia-hoy-gano-trofeo-copa-euroamericana-43276/|títulu=Alianza Lima: un día como hoy, ganó el trofeo de la Copa Euroamericana|autor=Eduardo Combe|fechaaccesu=}}</ref> === Torneos xuveniles nacionales === * '''[[Tornéu de Promoción y Reserva]] (1):''' [[Tornéu de Promoción y Reserva de 2011|2011]]. * '''[[Tornéu de Primeros Equipos (Perú)#Campeones de Reserves|Tornéu de Reserves]] (2):''' 1932, 1934. '''<small>(Récor compartíu)</small>''' * Subcampeón del [[Tornéu de Promoción y Reserva]] (1): [[Tornéu de Promoción y Reserva de 2013|2013]]. == Notes == {{llistaref|group=n}} == Ver tamién == * [[Historia del Club Alianza Lima]]. * [[Cronoloxía del Club Alianza Lima]]. * [[Traxedia aérea del Club Alianza Lima]]. * [[Futbolistes del Club Alianza Lima]]. * [[Entrenadores del Club Alianza Lima]]. * [[Presidentes del Club Alianza Lima]]. * [[Club Alianza Lima Vóley]]. * [[Estadiu Alejandro Villanueva]]. * [[Superclásico del fútbol peruano]]. * [[Lliga Peruana de Fútbol]]. == Bibliografía == <div class="references-medium"> * {{cita llibru |autor=Benavides, Martín |títulu=Una pelota de trapu, un corazón blanquiazul. Tradición ya identidá n'Alianza Lima 1901-1996 |añu=[[2000]] |editorial=Fondu Editorial de la [[Pontificia Universidá Católica de Perú]] |id=ISBN 9972-42-173-2}} * {{cita llibru |autor=[[El Comercio (Perú)|Empresa Editora El Comercio]] |títulu=Llibro d'Oru d'Alianza Lima |añu=[[2002]] |id=ISBN 9972-617-90-4}} * {{cita llibru |autor=[[César Miró|Miró Quesada, César]] |títulu=Los Íntimos de La Victoria |añu=[[1958]]}} * {{cita llibru |autor=Panfichi, Aldo; Millones, Luis; y Vich, Víctor |títulu=Nel corazón del pueblu. Pasión y gloria d'Alianza Lima 1901-2001 |añu=[[2001]] |editorial=[[Congresu de Perú]] |id=ISBN 9972-890-03-1}} </div> * {{cita llibru |autor=Ramírez Cruz, Eugenio |títulu=Historia y Lleenda del Club Alianza Lima 1901-2001 |añu=[[2002]] |editorial=Editorial Juan Gutemberg}} == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikiquote|Club Alianza Lima}} * [http://www.clubalianzalima.com/ Sitiu web oficial] * {{facebook|ClubAlianzaLima}} * {{twitter|ClubALoficial}} * {{YouTube|channel=AlianzaLimaNoticias}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Equipos de fútbol de Perú]] ez2sa5vez9bpbct7rg7id885rlzklmw 0 167453 4379586 4372066 2025-06-26T10:08:16Z XabatuBot 43102 iguo URL 4379586 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Pavel Nedvěd.jpg|thumb|El xugador [[Pavel Nedvěd]] en 2006, llevando un equipamientu modernu.]] Nel [[fútbol]], el '''equipamientu''' referir a la indumentaria y accesorios que tienen de llevar los xugadores a lo llargo del desenvolvimientu de los partíos. Los futbolistes xeneralmente lleven númberos identificatorios —denominaos dorsales— na parte trasera de les sos camisetes y n'ocasiones na parte delantera y pantalones. Orixinalmente, un equipu usaba los númberos del 1 al 11, correspondiéndose abiertamente cola so posición dientro del campu, pero a nivel profesional, esta práctica suplantar pola numberación del equipu, nel que cada miembru lleva un númberu fixu a lo llargo d'una determinada [[temporada (deporte)|temporada]] o [[competición (deporte)|competición]]. Dellos clubes profesionales tamién suelen amosar el nome, apellíu o llamatu del xugador sobre'l númberu o, menos frecuentemente, debaxo del mesmu. L'equipamientu de los futbolistes evolucionó significativamente dende los primeros díes del deporte, cuando los xugadores vistíen grueses [[camisa|camises]] d'[[algodón]], [[pantalones]] per debaxo de les rodíes, [[medies]] hasta les rodíes y ríxides [[bota|botes]] de cueru. Nel sieglu XX les botes volviéronse más llixeres, los pantalones encurtiáronse y les meyores de la producción testil y d'estampa dexaron la fabricación de camisetes de fibres sintétiques llixeres, con diseños más coloríos y complexos. Tamién se volvió avezáu la impresión del [[logotipu]] de [[patrociniu (publicidá)|patrocinadores]] tantu en camisetes como pantalones. Los equipamientos —principalmente les camisetes— empezar a fabricar en masa, dexando asina que los siguidores pudieren mercalos y xenerando grandes beneficios pa los clubes. Les [[regles del fútbol]] de la [[FIFA]], que la so redaición ta al cargu de la [[International Football Association Board]], formada pola FIFA y los cuatro asociaciones de fútbol del [[Reinu Xuníu]], especifiquen nel so '''Regla 4: Equipamientu del xugador''' l'equipamientu mínimu obligatoriu. Consta de cinco elemento: [[camiseta]] con manga curtia o llarga (tamién llamada camisa, casaca o remera), [[pantalón curtiu|pantalones curtios]] (o ''shorts''), [[calcetu|medies]] (o calcetos), calzáu y [[espinilleras]] (o canilleras).<ref name=laws2010/> Los porteros pueden llevar pantalones de [[chándal]] en llugar de ''shorts''.<ref name=laws2010>{{cita llibru |títulu=Laws of the Game 2010/2011 |chapter=Interpretation of the laws of the game and guidelines for referees: Law 4 – The Players' Equipment | url=http://www.fifa.com/mm/document/affederation/generic/81/42/36/lawsofthegame_2010_11_y.pdf |fechaaccesu=29 de xunetu de 2015 |publisher=FIFA |format=PDF |pages=18 y 63 }}</ref> == Historia == === Sieglu XIX === El [[fútbol asociación]] entamáu xugar por primer vegada en [[Inglaterra]] na década de 1860. Nestos tiempos, el conceutu d'un color xeneralizáu en tol equipu nun esistía; los equipos xugaben con cualquier vistimienta que teníen disponible y los xugadores d'un mesmu equipu estremábense usando gorres o bandes que cruciaben el pechu, del costazu a la cintura.<ref name="HFK" /> Esta práctica volvióse problemática, polo que nun manual del xuegu de 1867 suxirióse que los equipos tendríen d'intentar «siempres que pueda ser iguáu con anterioridá, qu'unu d'ellos lleve jerséis rayaos d'un color, por casu coloráu, y l'otru, por casu, azul. Esto previén el tracamundiu y selvaxes intentos de robar el balón a un compañeru».<ref name="Davies48">{{cita llibru | autor= Hunter Davies | títulu = Boots, Balls and Haircuts: An Illustrated History of Football from Then to Now | capítulu = Chapter 3. Equipment: Bring on the Balls | páxina = 48}}</ref> [[Ficheru:Gills1894.jpg|thumb|left|L'equipu del [[Gillingham F.C.|New Brompton]] de 1894 lluciendo l'equipamientu típicu de la dómina: un pesáu xerséi, pantalones pola rodía, botes altes y pesaes, petrina y canilleras percima de les medies.]] Los primeros uniformes iguales empezaron a apaecer na década de 1870, siendo munchos los clubes qu'escoyeron los colores acomuñaos coles escueles o otres organizaciones deportives de les cualos remanecieron.<ref name="HFK">{{cita web | url = http://www.historicalkits.co.uk/Articles/History.htm | títulu=A Brief History of Football Kit Design in England and Scotland|autor=David Moor|fechaaccesu=14 de xineru de 2008|editorial=HistoricalFootballKits.co.uk}}</ref> Los colores y los diseños de cutiu camudaben drásticamente ente cada partíu, siendo un exemplu [[Bolton Wanderers Football Club|Bolton Wanderers F. C.]], club qu'usó camisetes rosadas en dalgunos y blanques con puntos coloraos n'otros nel ralu d'un añu.<ref name="Davies4849">{{cita llibru | autor= Hunter Davies| títulu=Boots, Balls and Haircuts: An Illustrated History of Football | capítulu=Chapter 3. Equipment: Bring on the Balls | páxines= 48-49}}</ref> Nesa dómina, los xugadores usaben pantalones poles rodíes o per debaxo d'elles, usualmente con un [[petrina (prinda)|petrina]] o [[tirantes]].<ref name="Davies51">{{cita llibru | autor = Hunter Davies | títulu = Boots, Balls and Haircuts: An Illustrated History of Football from Then to Now | capítulu = Chapter 3. Equipment: Bring on the Balls | páxina= 51}}</ref> [[Arthur Kinnaird]], una de les primeres estrelles del deporte, yera conocíu pelos sos llargos pantalones blancos.<ref>{{cita web|url=http://www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=/news/2005/01/07/nfoot07.xml|títulu=Second FA Cup could fetch record £300,000 at auction|publicación=[[The Daily Telegraph|telegraph.co.uk]] | fecha = 7 de xineru de 2005 | fechaaccesu = 15 de xineru de 2008}}</ref> Tampoco esistíen los númberos pa identificar a los xugadores, polo que'l programa d'un partíu de 1875 ente [[Queen's Park Football Club|Queen's Park F. C.]] y [[Wanderers Football Club|Wanderers F. C.]] en [[Glasgow]] identificaba a los xugadores pol color de les sos gorres o medies.<ref name="Tyler">{{cita llibru | autor = Soar, Phil | títulu = Encyclopedia of British Football | isbn = 0-0021-8049-9 | añu = 1983 | editorial = Willow Books | capítulu = The Game in Scotland | páxina = 65}}</ref> Les primeres [[espinilleras]] fueron usaes en 1874 pol xugador del [[Nottingham Forest F.C.|Nottingham Forest]] [[Sam Weller Widdowson]], quien cortó un par de proteutores de [[críquet]] y poner sobre les medies. Primeramente esta midida foi fecha risión, pero puestu foi del gustu d'otros xugadores.<ref>{{cita web | url = http://www.ashfield-dc.gov.uk/ccm/navigation/leisure-and-culture/sports/cricket/hucknall-cricketers/;jsessionid=BE0FABC106B167CFFBE9DA31DBFC7Y38 | títulu = Hucknall Cricketers | obra = Ashfield District Council | fechaaccesu = 15 de xineru de 2008 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080307033659/http://www.ashfield-dc.gov.uk/ccm/navigation/leisure-and-culture/sports/cricket/hucknall-cricketers/%3Bjsessionid%3DBE0FABC106B167CFFBE9DA31DBFC7Y38 | fechaarchivu = 7 de marzu de 2008 }}</ref> Pal cambéu de sieglu, les canilleras volviéronse más pequeñes y usáronse dientro de les medies.<ref name="Davies57">{{cita llibru | autor = Hunter Davies | títulu = Boots, Balls and Haircuts: An Illustrated History of Football from Then to Now | capítulu = Chapter 3. Equipment: Bring on the Balls | páxina = 57}}</ref> Mientres el xuegu pasaba gradualmente de ser practicáu por amateurs adineraos a profesionales de clase obrera, los equipamientos tamién camudaron. Los mesmos clubes fueron entós los responsables de mercar l'equipamientu y de los asuntos financieros, y xunto cola necesidá de que'l creciente númberu d'espectadores pudiera identificar fácilmente a los xugadores, llevaron a abandonar los pálidos colores de los primeros años a favor de simples combinaciones de colores primarios. En 1890, [[The Football League]] —formada dos años antes— reglamentó que nengún de los equipos miembros podría tener uniformes similares. Más tarde abandonóse esta regla en favor d'otra qu'axustaba la obligación de los clubes de tener un segundu equipamientu con colores distintos al primeru.<ref name="HFK" /> Primeramente yera l'equipu llocal el que tenía de camudar al so segundu uniforme nel casu de tracamundiu, pero esta regla camudar en 1921, encamentando al equipu visitante a que lo fixera.<ref name="Enc2">{{cita llibru| apellíos=Cox| nome=Richard|coautores=Dave Russell, Wray Vamplew| títulu=Encyclopedia of British Football|editorial=Routledge|añu=2002|isbn=0-7146-5249-0|páxina=74}}</ref> Les primeres botes específiques pa la práctica del fútbol remanecieron na era profesional, tomando'l relevu del calzáu cotidiano o botes de trabayu. De primeres, los xugadores a cencielles clavaben tires de cueru a los zapatos p'aumentar l'agarre, llevando a que la FA estableciera que nengún clavu debía asomarse per fora del calzáu. Pa los [[años 1880]], estes rudimentaries amestadures volviéronse tapones. Les botes d'esa dómina taben feches de cueru pesáu, teníen puntes dures y llegaben hasta bien enriba del todíu de los xugadores.<ref name="Davies55">{{cita llibru | apellíos=Davies| nome=Hunter | títulu=Boots, Balls and Haircuts: An Illustrated History of Football from Then to Now|capítulu=Chapter 3. Equipment: Bring on the Balls | páxines=55-56}}</ref> === Principios del sieglu XX === Mientres el xuegu empezaba a espardese por [[Europa]] y otres partes, los clubes adoptaben uniformes similares a aquellos usaos nel [[Reinu Xuníu]] y, en dellos casos, la eleición de los colores tuvo inspirada nos emplegaos por clubes británicos. Por casu, en 1903 la [[Juventus F.C.|Juventus]] d'[[Italia]] adoptó un uniforme blancu y negru inspiráu nel vestuariu de [[Notts County F.C.|Notts County]].<ref>{{cita web|url=http://www.nottscountyfc.premiumtv.co.uk/page/HistoryDetail/0,,10426~1028229,00.html|obra=Notts County F.C.|idioma=inglés|títulu=Black & White|fecha=21 de mayu de 2007|fechaaccesu=15 de xineru de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071219114723/http://www.nottscountyfc.premiumtv.co.uk/page/HistoryDetail/0%2C%2C10426~1028229%2C00.html|fechaarchivu=19 d'avientu de 2007}}</ref> Dos años dempués, el [[Club Atlético Independiente]] d'[[Arxentina]] adoptó la camiseta colorada en viendo xugar al [[Nottingham Forest F.C.|Nottingham Forest]].<ref>{{cita web|url=http://www.caindependiente.com/cms/historia.php?id=149|publicación=Club Atlético Independiente|títulu=Década del '10|fechaaccesu=15 de xineru de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080306141848/http://www.caindependiente.com/cms/historia.php?id=149|fechaarchivu=6 de marzu de 2008}}</ref> Esiste amás el casu del [[Athletic Club]] y el [[Atlético de Madrid]], quien mercaben direutamente l'equipamientu del [[Blackburn Rovers]] y más tarde del [[Southampton Football Club]], siendo los colores d'esti postreru los qu'adoptaríen definitivamente.<ref>{{cita web | url = http://www.publispain.com/atletico-madrid/historia.htm | títulu = Atlético Madrid: Historia | obra = publispain.com | fechaaccesu = 4 de marzu de 2009}}</ref> [[Ficheru:Internazionale1910Scudetto.jpg|thumb|Pa principios del sieglu XX, los pantalones volviéronse más curtios y los porteros usaben camisetes d'un color distintu, como se repara nesta fotografía del [[F.C. Internazionale Milano|Internazionale]] de 1910.]] En 1904, [[The Football Association]] abandonó la regla qu'establecía que los pantalones teníen de cubrir les rodíes y los equipos empezaron a usalos muncho más curtios. Primeramente, cuasi tolos equipos utilizaben pantalones d'un color qu'oldeaba col de la camiseta.<ref name="HFK" /> En 1909, nun intentu d'ayudar a los árbitros a identificar a los porteros ente'l montón de xugadores, modificáronse les regles pa establecer que tenía de llucir una camiseta d'un color distintu al de los sos compañeros. Primeramente especificóse que tal paxellu tenía de ser escarlata o azul real, pero cuando s'añader el verde como tercer opción en 1912, puestu tolos porteros xugaben n'esi color. Con tou, nesti periodu solíen llevar una indumentaria de llana más similar a un [[Xerséi (prinda)|suéter]] qu'a les camises de los demás xugadores.<ref name="Davies51" /> En 1920 fixéronse esperimentos esporádicos con camisetes numberaes, pero la idea nun avanzó.<ref name="Davies156">{{cita llibru | autor = Hunter Davies | títulu = Boots, Balls and Haircuts: An Illustrated History of Football from Then to Now| capítulu = Chapter 12. Equipment | páxina= 156}}</ref> El primer partíu importante xugáu con camisetes numberaes foi la final de la [[FA Cup]] de 1933 ente'l [[Everton F.C.|Everton]] y el [[Manchester City F.C.|Manchester City]]. Sicasí, en cuenta de añader los númberos a los uniformes esistentes de los clubes, fixéronse dos equipamientos especiales pa la final, unu blancu y otru colloráu y fueron sorteaos con una moneda ente los dos clubes. Los xugadores del Everton llevaron los númberos del 1 al 11 y los del City del 12 al 22.<ref>{{cita web | url = http://www.historicalkits.co.uk/English_Football_League/FA_Cup_Finals/1930-1939.html|títulu = English FA Cup Finalists 1930 – 1939 |publicación=historicalhootballkits.co.uk|fechaaccesu=15 de xineru de 2008}}</ref> Nun foi hasta la década de 1940 que la numberación asitiar con cada equipu, usando los númberos 1 al 11. Anque nun había regulaciones alrodiu de qué xugador tenía d'utilizar determináu númberu, ciertos guarismos empezaron a ser acomuñaos con posiciones específiques del campu de xuegu, siendo los exemplos más conocíos el númberu 9, que s'acutar al primera [[delanteru]] del equipu,<ref name="Davies156" /> y el 1, pal porteru.<ref>{{cita web | url = http://www.football-shirts.co.uk/ | títulu = Numbers on the back | obra = footballkits.co.uk | fechaaccesu = 4 de marzu de 2009}}</ref> Los númberos asignar de manera fixa pa cada xugador a lo llargo d'un campeonatu na [[Copa Mundial de fútbol de 1954|Copa Mundial de 1954]], teniendo d'utilizase los númberos del 1 al 22. Cuando s'introducieron les sustituciones na década siguiente, los xugadores suplentes llevaben los númberos del 12 al 14, anque se-yos dexaba omitir el 13 en casu de que'l xugador fuera supersticiosu.<ref>{{cita web | url = http://www.deportes.in/content/1/17/es/%BFc%F3mo-asígnense-los-n%FAmeros-de-dosal-a-los xugadores-de-f%FAtbol.html | títulu = ¿Cómo s'asignen los númberos de dosal a los xugadores de fútbol? | obra = deportes.in | fechaaccesu = 5 de marzu de 2009}}</ref> Nos [[años 1930]] tamién s'avanzó na fabricación de les botes gracies a la disponibilidad de materiales sintéticos y cueros más llixeros. Pa 1936 los xugadores europeos llevaben botes que pesaben un terciu de les emplegaes una década antes, cola esceición de los clubes británicos, que nun adoptaron estes reformes. Inclusive'l xugador [[Billy Wright]] manifestó'l so desdeñu pol nuevu calzáu, declarando que yeren más apropiaes pal [[balé]] que pal fútbol.<ref name="Davies154">{{cita llibru | autor= Hunter Davies | títulu = Boots, Balls and Haircuts: An Illustrated History of Football from Then to Now |capítulu =Chapter 12. Equipment | páxines = 154-155}}</ref> [[Ficheru:Seleccion argentina 1964.jpg|thumb|left|La {{sel|Arxentina|seleición arxentina}} col uniforme típicu de los años 1960.]] Nel periodu darréu posterior a la [[Segunda Guerra Mundial]], munchos equipos d'Europa viéronse forzaos a vistir uniformes inusuales, pola mor del racionamientu de la vistimienta.<ref>{{cita web | url = http://www.historicalkits.co.uk/Articles/History.htm | títulu=A Brief History of Football Kit Design in England and Scotland|autor=David Moor|fechaaccesu=14 de xineru de 2008|editorial=HistoricalFootballKits.co.uk | cita = El racionamientu de vistimienta llindó les posibilidaes de los clubes de camudar los sos equipamientos, y munchos viéronse forzaos a abandonar los sos colores tradicionales por aquellos podíen mercar con cupones de racionamientu.}}</ref> Nos [[años 1950]], los uniformes usaos nel sur d'Europa y Suramérica volviéronse muncho más llixeros, los pescuezos en picu reemplazaron a los pescuezos de camisa y les teles sintétiques a les pesaes fibres naturales.<ref name="Enc" /> Les primeres botes cortaes per debaxo del todíu fueron introducíes por [[Adidas]] en 1954. A pesar de que costaben el doble de les botes convencionales hasta entós, fueron un gran ésitu y establecieron la base de la compañía alemana nel mercáu del fútbol. Sobre la mesma década, Adidas tamién desenvolvió les primeres botes con tapones intercambiables, p'afaese a les condiciones del campu.<ref name="Sci" /> N'otres partes, estes meyores tardaron más n'adoptase; los clubes británicos volvieron aguantase a estos cambeos y caltuvieron equipamientos apenes distintos a los d'antes de la guerra, ente que los países de la [[Europa Oriental]] siguieron usando uniformes consideraos fora de moda.<ref name="Enc">{{cita llibru | autor=Cox, Richard | títulu=Encyclopedia of British Football|editorial=Routledge|añu=2002 |isbn=0-7146-5249-0 |páxina=75}}</ref> Cuando un equipu del [[FC Dínamo de Moscú|F. C. Dínamo de Moscú]] fixo una xira pola Europa occidental en 1945, xeneró tantos comentarios pelos sos grandes pantalones como pola calidá del so xuegu.<ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/scotland/1602679.stm|títulu=An historic day in Glasgow |publicación=[[British Broadcasting Corporation|news.bbc.co.uk]] | fechaaccesu = 15 de xineru de 2008 | fecha = 16 d'ochobre de 2001 | idioma = inglés}}</ref> Cola llegada de les competiciones internacionales, como la [[Copa d'Europa]], l'estilu d'uniforme del sur d'Europa adoptar nel restu del continente y pal final de la década, los equipamientos pesaos y les botes de los años previos a la guerra fueron abandonaos dafechu. Nos [[años 1960]] reparáronse pocos cambeos nel diseñu de los uniformes, y los clubes xeneralmente optaben por colores simples que se visualizaben afechiscamente so les entós novedoses llámpares de los estadios.<ref name="HFK" /> Los diseños d'uniformes de fines de 1960 y principios de [[años 1970|1970]] son bien envaloraos polos fanáticos del fútbol.<ref>{{cita web | url = http://www.timesonline.co.uk/tol/sport/football/article2537973.ece | títulu = The top 50 football kits | obra = [[The Times|timesonline.co.uk]] | fechaaccesu = 17 de xineru de 2008 | fecha = 26 de setiembre de 2007 | idioma = inglés}}</ref> === Finales del sieglu XX === [[Ficheru:Maillots du PSG.png|thumb|Camisetes de distintes temporaes del [[Paris Saint-Germain Football Club]], onde se reparen dellos patrocinadores.]] Nos [[años 1970]] los clubes empezaron a crear diseños personalizaos y en [[1975]] l'equipu inglés [[Leeds United Football Club|Leeds United]] —que na década pasada camudara'l so colores azul y oru tradicional a un uniforme dafechu blancu, en referencia al [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]]—<ref name="Morbo">{{cita llibru |autor= [[Phil Ball]] | títulu = Morbo: The Story of Spanish Football |isbn=0-9540-1345-8 |añu=2003 |editorial=WSC Books Ltd|cita=Indeed, when Don Revie took over at Leeds in the early 1960s he changed their kit from blue and gold to all white, modelling his new charges on the Spanish giants. |páxina=113 }}</ref> foi'l primer conxuntu en diseñar un uniforme que saldría a la venta. Motivaos polos beneficios económicos, otros equipos asonsañar, añadiendo'l logo del fabricante y un mayor nivel de ornamentación.<ref name="HFK" /> Na primer parte de la década tamién llegaron los primeros equipamientos patrocinaos, con grandes clubes como'l [[FC Bayern de Múnich|F. C. Bayern de Múnich]] amosando nomes de compañíes nes sos camisetes.<ref name="HFK" /> En poco tiempu, la mayoría de los principales clubes roblaren alcuerdos pol estilu, cola notable esceición de dos de los principales equipos españoles: el [[F. C. Barcelona]] y el [[Athletic Club]]. Los postreros refugaron patrocinios hasta [[2004]], cuando aceptaron la propuesta del gobiernu del [[País Vascu]] de llucir la pallabra «Euskadi» nos sos partíos de la [[Copa de la UEFA]].<ref>{{cita web | url = http://www.elcorreodigital.com/vizcaya/20080725/deportes/athletic/athletic-200807252104.html?redirect=1 | obra = [[El Correo (España)|elcorreodigital.com]] | títulu = La camiseta del Athletic va tener publicidá de Petronor | fechaaccesu= 11 de febreru de 2009 | fecha = 25 de xunetu de 2008}}</ref> Pela so parte, el Barcelona refugó contratos de patrociniu en favor de llevar el logotipu d'[[UNICEF]], coles mesmes que donen 1,5 millones d'[[euru|euros]] cada añu.<ref>{{cita web | url = http://www.unicef.org/media/media_35642.html | obra = [[UNICEF]] | títulu = Futbol Club Barcelona, UNICEF team up for children in global partnership | fechaaccesu = 26 d'agostu de 2008}}</ref> Los xugadores tamién empezaron a roblar contratos individuales con compañíes. En 1974, [[Johan Cruyff]] refugó vistir l'uniforme de la {{sel|Países Baxos|seleición neerlandesa}} porque la indumentaria d'[[Adidas]] entraba en conflictu col so contratu con [[Puma AG|Puma]]. Finalmente dexóse-y llevar una versión ensin la marca Adidas.<ref>{{cita web|url=http://www.journalonline.co.uk/article/1001918.aspx|publicación=The Journal|títulu=Don't mention the boot war|autor=Bruce Caldow|fechaaccesu=24 de xineru de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080306034629/http://www.journalonline.co.uk/article/1001918.aspx|fechaarchivu=6 de marzu de 2008}}</ref> Puma tamién pagó a [[Pelé]] 120&nbsp;000 [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares d'Estaos Xuníos]] por que calzara les sos botes y pidió-y específicamente que s'agachara p'arreyar los sos gordones al empiezu de la final de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1970]], asegurándose asina un primer planu de les botes pa los telespectadores de tol mundu.<ref>{{cita web | url = http://in.rediff.com/sports/2005/nov/08adi.htm | obra = The Journal | títulu = How Adidas and Puma were born | autor = Erik Kirschbaum | fechaaccesu = 24 de xineru de 2008 | fecha = 8 de payares de 2005 | idioma = inglés}}</ref> [[Ficheru:Athletic ketchup.jpg|thumb|left|150px|La denominada «camiseta ketchup», usada pol [[Athletic Club]] d'España, foi escoyida como una de les más fees de la hestoria.<ref name="fees">{{cita web | url = http://archivo.marca.com/edicion/marca/futbol/1a_division/athletic/es/desarrollo/1167616.html | títulu = Escueyen la 'camiseta ketchup' del Athletic ente les 20 más fees de la hestoria | obra = [[Marca (periódicu)|marca.com]] | fecha = 22 de setiembre de 2008 | fechaaccesu = 4 de marzu de 2009}}</ref>]] Nos [[años 1980]], dellos fabricantes como [[Hummel (marca)|Hummel]] y [[Adidas]] empezaron a desenvolver camisetes con diseños más complexos, yá que les nueves teunoloxíes llevaron a la introducción de nuevos elementos como impresiones con solombres o rayes fines.<ref name="HFK" /> Los pantalones volviéronse más curtios que nunca mientres les décades de 1970 y 1980,<ref name="Davies156" /> y pasu ente pasu volvióse avezáu añader el númberu del xugador nel frente, anque la so inclusión nun foi obligatoria nes competiciones de la FIFA hasta 2005.<ref>{{cita web | url = http://www.englandfootballonline.com/TeamInteractive/Features/FeatAdmiral.html | títulu = Admiral Mysteries | obra = England Football Online | idioma = inglés | fecha = 6 de xunu de 2005 | fechaaccesu = 28 de xineru de 2008}}</ref><ref name="reglamentu" /> Na final de la [[Copa FA]] de 1991, los xugadores del [[Tottenham Hotspur F.C.|Tottenham Hotspur]] salieron al campu con pantalones daqué más llargos y sueltos. De primeres esti nuevu estilu foi refugáu, pero en poco tiempu tantu clubes británicos como d'otres partes del mundu adoptaron estos pantalones.<ref>{{cita web | url = http://www.historicalkits.co.uk/English_Football_League/FA_Cup_Finals/1990-1999.html | títulu = English FA Cup Finalists 1990 – 1999 | obra = historicalfootballkits.co.uk | fechaaccesu = 15 de xineru de 2008}}</ref> Na [[Eurocopa 1992|Eurocopa de 1992]], xugada en [[Suecia]], los xugadores llevaron per primer vegada'l so nome amás del so númberu na camiseta. A nivel de clubes, la primer vegada que s'introdució'l nome del xugador foi na [[Football League Cup]] de 1993.<ref>{{cita web | url = http://www.englandfootballonline.com/TeamUnif/UnifNosNames.html | títulu = Shirt Names | obra = englandfootballonline.com | fechaaccesu = 4 de marzu de 2009 | idioma = inglés}}</ref> Nos [[años 1990]] los diseños de camisetes volviéronse estravagantes en munchos casos, principalmente porque se buscaba que les mesmes tuvieren un bon aspeutu como oxetu de venta pa los aficionaos.<ref name="HFK" /> Sicasí, munchos de los diseños d'esta década recuérdense como los peores de tolos tiempos.<ref>{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/2984863.stm | títulu = The worst football kits of all time | autor = Tom Fordyce | obra = [[British Broadcasting Corporation|news.bbc.co.uk]] | fecha= 29 d'abril de 2003 | fechaaccesu = 14 de xineru de 2008}}</ref> En 1996, el [[Manchester United F.C.|Manchester United]] introdució unes camisetes grises diseñaes específicamente pa ser usaes con [[jeans|pantalones vaqueros]], pero fueron abandonaes a metá d'un partíu porque l'entrenador [[Alex Ferguson]] afirmaba que la razón pola que'l so equipu taba perdiendo 3-0 yera que los xugadores non podíen vese unos a otros nel campu. El United camudar d'uniforme y marcó un gol na segunda metá.<ref name="ESPN" /> Ente otros exemplos de camisetes con diseños pocu avezaos d'esta década pueden atopase la utilizada pol [[Hull City Association Football Club|Hull City A. F. C.]], con un distinguíu ''animal print'' faciendo honor al nomatu de «tigres», y l'introducida pola [[Associazione Calcio Firenze Fiorentina|A. C. Fiorentina]] que presentaba cruces dispuestes de tal manera que los sos cantos dibuxaben [[esvástica|esvástiques]].<ref name="fees" /> Les principales lligues introducieron los númberos d'equipu, afitando un dosal pa cada xugador pa tola temporada.<ref>{{cita web | url = http://football.guardian.co.uk/theknowledge/story/0,,1865353,00.html | títulu = What's in a number? | obra = [[The Guardian|guardian.co.uk]] | fecha = 6 de setiembre de 2006 | idioma = inglés | fechaaccesu = 16 de xineru de 2008}}</ref> Per otru llau, a finales de la década apaeció ente los xugadores una curtia moda que consistía en llevantar o quitar la camiseta pa revelar otra con un mensaxe políticu, relixosu o personal impreso. Esto llevó a una reglamentación per parte de la [[International Football Association Board]] en [[2002]], qu'establecía que les camisetes internes nun pueden tener tales mensaxes o logos.<ref>{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/2251338.stm | títulu = Henry gets the message | obra = [[British Broadcasting Corporation|news.bbc.co.uk]] | fecha = 11 de setiembre de 2002 | idioma = inglés | fechaaccesu = 24 de xineru de 2008}}</ref> === Sieglu XXI === [[Ficheru:ManUKits.jpg|thumb|Uniformes a la venta.]] El mercáu de les camisetes creció descomanadamente, xenerando grandes ingresos ayudaos pola frecuencia cola que los equipos anueven el so equipamientu. Nel [[Reinu Xuníu]], por casu, esti mercáu algama un valor de más de 200 millones de [[Llibra esterlina|llibres esterlines]].<ref>{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/your_money/413598.stm | títulu = Clubes rapped over kit sales | obra = [[British Broadcasting Corporation|news.bbc.co.uk]] | fechaaccesu = 14 de xineru de 2008 | fecha = 6 d'agostu de 1999 | cita = The cost of retruca kit - and the number of times new versions come on the market - has long been a bone of contention for football fans. | idioma = inglés}}</ref> Sicasí, munchos entusiastes merquen retruques falsos d'estes camisetes, importaes de países como [[Tailandia]] y [[Malasia]], de resultes de los altos precios de venta.<ref>{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/4768454.stm | títulu = The Fake Football Shirt Sting | obra = BBC | idioma = inglés | fechaaccesu = 14 de xineru de 2008 | fecha = 3 de marzu de 2006}}</ref> A pesar d'esto, en delles ocasiones la posibilidá que tienen los siguidores de mercar una camiseta col númberu y el nome d'un xugador estrella, lleva a verdaderos beneficios pal club. Nos primeros seis meses tres la tresferencia de [[David Beckham]] al [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]], el club vendió más d'un millón de camisetes col númberu 23.<ref>{{cita web | url = http://uk.reuters.com/article/footballNews/idUKL1289419220070712 | títulu = Beckham sells 250,000 Galaxy shirts before he gets to LA obra = Reuters UK | fechaaccesu = 14 de xineru de 2008 | fecha = 12 de xunetu de 2007 | idioma = inglés}}</ref> Otru mercáu que se desenvolvió ye'l del coleicionismu de camisetes llevaes por ciertos xugadores en determinaos partíos. La camiseta llucida por [[Pelé]] na final de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1970]] vender por más de 150&nbsp;000 llibres esterlines nuna puya de 2002.<ref>{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/1896673.stm | títulu = Record price for Pulgue's shirt | obra = BBC | fechaaccesu = 17 de xineru de 2008 | fecha = 22 de marzu de 2002}}</ref> A partir del añu 2000, consiguiéronse meyores nel diseñu del equipamientu, con diversos graos d'ésitu. En 2002, la {{sel|Camerún|seleición camerunesa}} compitió na [[Copa Africana de Naciones de 2002|Copa Africana de Naciones]] de [[Malí]] con camisetes ensin mangues,<ref>{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/africa/cup_of_nations/1775234.stm | títulu = Indomitable fashions | obra = BBC | fechaaccesu = 14 de xineru de 2008 | fecha = 22 de xineru de 2002}}</ref> pero la FIFA envaloró que tal indumentaria nun se consideraba una camiseta y que polo tanto nun taba dexada según les regles del fútbol.<ref>{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/africa/1862872.stm | títulu = Fifa bans Cameroon shirts | obra = BBC | fechaaccesu = 15 de xineru de 2008 | fecha = 9 de marzu de 2002 | idioma = inglés}}</ref> El fabricante [[Puma AG]] de primeres añadió mangues negres pa respetar la norma, pero más tarde aprovió al equipu con un uniforme d'una sola pieza, esto ye, camiseta y pantalón xuntos.<ref name="ESPN" /> La FIFA prohibió l'uniforme, pero yá que l'equipu desoyó la orde, descontáronse-y seis puntos de la clasificación pa la [[Copa Mundial de Fútbol de 2006|Copa Mundial de 2006]], decisión que foi apelada.<ref>{{cita web | url = https://www.abc.net.au/news/stories/2004/04/17/1089385.htm | títulu = Cameroon docked six World Cup points for controversial kit | obra = ABC News Australia | fecha = 17 d'abril de 2004 | fechaaccesu = 15 de xineru de 2008}}</ref><ref>{{cita web | url = http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/africa/3735765.stm | títulu = Fifa lifts Cameroon sanction | obra = BBC | idioma = inglés | fecha = 21 de mayu de 2004 | fechaaccesu = 15 de xineru de 2008}}</ref> Más ésitu tuvieron les cinxíes camisetes de la {{sel|Italia|seleición italiana}} fabricaes por [[Kappa (marca)|Kappa]], diseñu que foi emuláu por otres seleiciones y clubes.<ref name="ESPN">{{cita web | url = http://soccernet.espn.go.com/columns/story?id=336980&root=extratime&cc=5739 | títulu = 10 of the worst...football kits | obra = [[ESPN|espn.com]] | idioma = inglés | fechaaccesu = 11 de febreru de 2009 | fecha = 12 de xunetu de 2005}}</ref> Otra innovación que tuvo poca aceptación asocedió nel 2005, cuando l'entós entrenador del [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]], [[Vanderlei Luxemburgo]], fizo que [[Raúl González Blanco|Raúl González]] usara un auricular pa da-y órdenes direutamente.<ref>{{cita web | url = https://www.elpais.com/articulo/deportes/pinganillo/Raul/elppordep/20050824elpepidep_17/Tes | títulu = El 'pinganillo' de Raúl | obra = [[El País (España)|elpais.com]] | fecha = 24 d'agostu de 2005 | fechaaccesu = 5 de marzu de 2009}}</ref> Por cuenta de dellos centenarios de clubes a finales del sieglu XX y principios del XXI, munchos equipos llanzaron al mercáu camisetes conmemorativas de la ocasión, como por casu [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]], qu'en 2005 sacó una camiseta similar a una usada en 1907, o'l [[Inter de Milán]], que diseñó un modelu qu'inclúi la cruz de San Jorge, patronu de la ciudá.<ref>{{cita web | url = http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=670569 | títulu = Macri defendió la camiseta polémica | obra = [[La Nación (Arxentina)|lanacion.com.ar]] | fecha = 12 de xineru de 2005 | fechaaccesu = 5 de marzu de 2009}}</ref><ref>{{cita web | url = http://www.inter.it/aas/news/reader?N=37579&L=it&CAT=2 | títulu = Foto: la maglia Nike "away" per il centenario | obra = [[Inter de Milán|inter.it]] | fecha = 27 de mayu de 2007 | fechaaccesu = 5 de marzu de 2009 | idioma = italianu}}</ref>númberu 10000000 == Equipamientu básicu == La [[regles del fútbol#Equipamientu de los xugadores|Regla 4]] establez un equipamientu básicu que tolos xugadores tienen d'utilizar. Especifíquense cinco objeto: [[camiseta]] (tamién llamada camisa, casaca o remera), [[pantalón curtiu|pantalones curtios]] (o ''shorts''), [[calcetu|medies]] (o calcetos), calzáu y [[espinilleras]] (o canilleras).<ref name=laws2010/> Anque la mayoría de los xugadores empleguen un tipu de calzáu específico denomináu, ente otres maneres, «[[botes de fútbol]]», les regles nun especifiquen que tengan tacos.<ref name=laws2010/> Les camisetes tienen de tener mangues –llargues o curties– y los [[porteru (fútbol)|porteros]] tienen de vistir unes que s'estremen fácilmente de les de los demás xugadores y árbitros. La única restricción del equipamientu definida nes regles indica que los xugadores «nun van utilizar nengún equipamientu nin van llevar nengún oxetu que seya peligrosu pa ellos mesmos o pa los demás xugadores».<ref name=laws2010/> En casu de que dalgún xugador infrinja dalgunu de los puntos d'esta regla mientres el partíu, l'árbitru va ordenar al infractor qu'abandone'l terrén de xuegu pa poner n'orde'l so equipamientu. Una vegada que'l xuez cerciorar de que l'equipamientu atopar nun estáu aptu pal xuegu, el futbolista va poder volver ingresar al campu.<ref name=laws2010/> === Camiseta === [[Ficheru:Maillot domicile OM Olympique de Marseille 2006-2007.png|thumb|La camiseta del [[Olympique de Marseille]] pa la temporada 2006-07.]] Les camisetes fáense de normal d'un texíu de [[poliéster]] que nun aislla'l sudu o'l calor corporal, de la mesma manera na que lo fai una camiseta fecha de fibra natural.<ref>{{cita web | url = http://www.bupa.co.uk/health_information/html/healthy_living/lifestyle/exercise/football.html | títulu = Football and health | obra = bupa.co.uk | fechaaccesu = 17 de xineru de 2008 | idioma = inglés | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080216150343/http://www.bupa.co.uk/health_information/html/healthy_living/lifestyle/exercise/football.html | fechaarchivu = 16 de febreru de 2008 }}</ref> La mayoría de los clubes profesionales tienen [[logotipu|logos]] de [[patrociniu (publicidá)|patrocinadores]] nel frente de la so camiseta, lo que puede xenerar importantes ingresos,<ref>{{cita web | url = http://www.eleconomista.es/empresas-finanzas/noticias/315337/11/07/El negociu-de-les camisetes-del-futbol-patrocinar-al-Madrid-y-al-Milan-ye-un choyu.html | títulu = El negociu de les camisetes del fútbol: patrocinar al Madrid y al Milán ye un "choyu" | obra = [[El Economista (periódicu)|elconomista.es]] | fecha = 16 de payares de 2007 | fechaaccesu = 9 de febreru de 2009 }}</ref> ente que dalgunos tamién ufierten a los sos patrocinadores la oportunidá d'allugar la so logo nel llombu y les mangues.<ref name="publi">{{cita web | url = http://www.nottscountyfc.premiumtv.co.uk/page/NewsDetail/0,,10426~1201325,00.html | títulu = Back-of-the-shirt Sponsors Draw | obra = Notts County F.C. | fecha = 30 d'avientu de 2007 | fechaaccesu = 16 de xineru de 2008 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20071229141607/http://www.nottscountyfc.premiumtv.co.uk/page/NewsDetail/0%2C%2C10426~1201325%2C00.html | fechaarchivu = 29 d'avientu de 2007 }}</ref> Dependiendo de les regles locales, puede haber restricciones sobre'l tamañu d'estos logos o inclusive qué logos pueden amosase.<ref name="FA Regs">{{cita web |url=http://www.thefa.com/NR/rdonlyres/D6561F46-243A-453C-A765-88Y8CF41A831/121978/Advertising.pdf |títulu=Regulations Relating to Advertising on the Clothing of Players, Club Officials and match Officials |formatu=PDF |publicación=The FA |fechaaccesu=16 de xineru de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080410113152/http://www.thefa.com/NR/rdonlyres/D6561F46-243A-453C-A765-88Y8CF41A831/121978/Advertising.pdf |fechaarchivu=10 d'abril de 2008 }}</ref> Delles competiciones, como la [[Lliga de Fútbol Profesional (España)|lliga española de fútbol]] o la [[Lliga de Campeones de la UEFA]], tamién pueden riquir que los xugadores lleven un parche na manga amosando'l logo de la competición.<ref>{{cita web | url = http://www.lukor.com/deportes/noticias/0411/17210131.htm | títulu = El FC Barcelona va llucir el logotipu de TV3 nuna manga de la camiseta hasta final de temporada | obra = lukor.com | fechaaccesu = 5 de marzu de 2008 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080428023112/http://www.lukor.com/deportes/noticias/0411/17210131.htm | fechaarchivu = 28 d'abril de 2008 }}</ref><ref>{{cita web | url = http://www.tiendarealmadrid.com/Camiseta%20UEFA%20Champions%20League%201%C2%AA%20equipaci%5BoACT%5Dn%20Real%20Madrid%202008-2009-Pr2500719.aspx | títulu = Camiseta UEFA Champions League 1ª equipación Real Madrid 2008-2009 | obra = tiendarealmadrid.com | fechaaccesu = 5 de marzu de 2009 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090303233802/http://www.tiendarealmadrid.com/Camiseta%20UEFA%20Champions%20League%201%C2%AA%20equipaci%5BoACT%5Dn%20Real%20Madrid%202008-2009-Pr2500719.aspx | fechaarchivu = 3 de marzu de 2009 }}</ref> El númberu del xugador s'estampa de normal na parte trasera de la camiseta, anque delles seleiciones nacionales lo estampan más pequeñu nel frente.<ref>{{cita web |url=http://www.englandfootballonline.com/TeamInteractive/Q&A/Q&A.html |títulu=Q & A 2006 |publicación=englandfootballonline.com |fecha=22 de payares de 2006 |fechaaccesu=16 de xineru de 2008 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080126041138/http://www.englandfootballonline.com/TeamInteractive/Q%26A/Q%26A.html |fechaarchivu=26 de xineru de 2008 }}</ref> Munchos clubes profesionales y seleiciones imprimen coles mesmes l'apellíu, nome o nomatu del xugador sobre'l númberu,<ref name="Davies158">{{cita llibru |apellíos=Davies |nome=Hunter |títulu=Boots, Balls and Haircuts: An Illustrated History of Football from Then to Now |isbn=1-8440-3261-2 |añu=2003 |editorial=Cassell Illustrated |capítulu=Chapter 3. Equipment: Bring on the Balls |páxina=158}}</ref><ref>En dellos casos, ciertos clubes estampan el nome del xugador per debaxo del númberu, acutando l'espaciu cimeru a un patrocinador, que puede ser el mesmu que'l qu'apaez nel frente, o bien el nome del equipu. Veanse exemplos [http://s3.amazonaws.com/elespectador/files/images/243315baaaa8fe27588d5345c3y18cfa.jpg equí] y [https://web.archive.org/web/20131023061416/http://www.futbol91.com/wp-content/uploads/2007/06/070606-bayern.jpg equí].</ref> el cual tien de poder estremase fácilmente del restu del diseñu de la camiseta, usando otru color o dexando un marxe. El mesmu tamién tien de tener un altor ente 25 y 35 cm y debe poder trate dafechu cuando la camiseta tea dientro del pantalón.<ref name="reglamentu" /> Usualmente pídese-y a los capitanes de cada equipu qu'usen una banda elástica sobre la manga esquierda, conocida como brazalete de capitán, pa poder identificase.<ref>{{cita web |url=http://www.footballpakistan.com/index.php?option=com_content&task=view&id=2658&Itemid=15 |títulu=Captain's armband is compulsory in PFF competitions: Faisal |obra = footballpakistan.com | fecha=5 d'avientu de 2007 |fechaaccesu=22 de xineru de 2008}}</ref> Cada equipu dispón de los sos propios equipamientos p'apostar los partíos. === Botes === {{AP|Botes de fútbol}} [[Ficheru:Nike Zoom Air Football Boots 2.jpg|thumb|left|Botes de fútbol.]] La mayoría de los xugadores cálcense [[botes de fútbol]], que pueden tar feches de cueru o de materiales sintéticos como'l [[poliuretano]].<ref name="botes">{{cita web | url = http://www.joinfutbol.com/reportajes/botes_de_futbol/elementos_partes_botes.php | títulu = Elemento y partes d'una bota de fútbol | obra = joinfutbol.com | fechaaccesu = 5 de marzu de 2009 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081211023253/http://www.joinfutbol.com/reportajes/botes_de_futbol/elementos_partes_botes.php | fechaarchivu = 11 d'avientu de 2008 }}</ref> Les botes modernes tán llixeramente cortaes so los todíos, en contraposición a les altes botes de décades pasaes, y tienen tacos o tapones inxertaos en soler. Hai de tres tipos: cauchu, aluminiu y fierro pa distintos tipos de terrén. Estos pueden ser parte afita de soler, pero esisten igualmente versiones nes que pueden retirase con un destornillador.<ref name="Sci">{{cita llibru |apellíos=Reilly |nome=Thomas |coautores=A.M. Williams |títulu=Science and Soccer |editorial=Routledge |añu=2003 |isbn=0-4152-6232-1 |páxina=125 }}</ref> Hai munchos tipos de tapones, y la so cantidá y distribución deben amoldarse a les carauterístiques del terrén. Como regla xeneral, a mayor númberu de tacos, menor adherencia y por tanto menor posibilidá de sufrir una mancadura en terrenes blandos. La distribución fayadiza de los mesmos ente'l talón y el restu del pie ye de vital importancia pa evitar torciones o mancadures nes rodíes o todíos mientres la rotación del pie mientres ésti atópase enclaváu nel terrén.<ref name="botes" /> De la mesma, soler, feches principalmente de cauchu o poliuretano, pueden variar na so rixidez d'una bota a otra, yá que se prefieren suelas más blandes en terrenes lodosos.<ref name="botes" /> Delles botes modernes carauterizar por tener diseños desenvueltos científicamente, amás d'innovaciones como bolsos d'aire en soler y tapones más afilaos;<ref>{{cita web |url=http://sport.guardian.co.uk/thegear/story/0,,1685960,00.html |títulu=Adidas Predator Absolute |fecha=13 de xineru de 2006 |publicación=[[The Guardian|guardian.co.uk]] |fechaaccesu=16 de xineru de 2008}}</ref> pero estos modelos fueron oxetu de discutinios, yá que munchos entrenadores acusar de favorecer les mancadures tanto de xugadores opuestos como de quien los porta.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/low/football/teams/m/man_utd/4277722.stm |títulu=Ferguson wants bladed boots ban |fecha=24 de setiembre de 2005|publicación=[[British Broadcasting Corporation|news.bbc.co.uk]] |idioma=inglés |fechaaccesu=18 de xineru de 2008}}</ref><ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/low/football/teams/s/sheff_utd/4166188.stm|títulu=Warnock is concerníi over blades|fecha=19 d'agostu de 2005 |publicación=[[British Broadcasting Corporation|news.bbc.co.uk]] |fechaaccesu=18 de xineru de 2008}}</ref> Dellos xugadores escueyen deliberadamente botes llixeramente más pequeñes que les correspondiente a la so talla, yá que afirmen sentir qu'esto aumenta'l so control de la pelota. Sicasí, esta práctica tamién puede xenerar mancadures.<ref>{{cita web |url=http://www.feetforlife.org/cgi-bin/item.cgi?ap=1&id=1889&d=pnd&dateformat=%25o-%25B|títulu=Why Do Footballers Keep Breaking Their Metatarsal Bones?| obra = The Society of Chiropodists and Podiatrists | fechaaccesu = 18 de xineru de 2008}}</ref> Les regles nun especifiquen nenguna restricción en cuanto a los color del calzáu, polo que —anque a lo llargo de la historia predominó l'usu del negru o colores escuros— dellos fabricantes, como la empresa d'Estaos Xuníos [[Nike]], llanzaron al mercáu botes doraes, blanques, coloraes, marielles, verdes ya inclusive rosadas.<ref>{{cita web | url = http://archivo.marca.com/edicion/marca/futbol/1a_division/otres/es/desarrollo/1186313.html | títulu = Nike pon de moda les botes roses | obra = [[marca (España)|marca.com]] | fecha = 22 de payares de 2008 | fechaaccesu = 5 de marzu de 2009}}</ref> Como componente básicu del equipamientu, l'usu de calzáu ye obligatoriu. Sicasí, esisten importantes anécdotes sobre xugadores que nun usaron botes. Na [[Copa Mundial de fútbol de 1938]], el [[delanteru]] [[brasil|brasilanu]] [[Leônidas da Silva]] marcó un [[gol]] tando descalzu. Una de les sos botes habíase descosíu, polo que'l xugador quitó la restante y saltó al campu mientres el [[utilero]] reparar, marcando un gol. L'árbitru nun notara que-y faltaben les botes, pos los pies del xugador taben cubiertos de folla. Cuando se dio cuenta, ordenólu calzase.<ref>{{cita web | url = http://www.todoslosmundiales.com.ar/mundiales/1938francia/historias/0014descalzu.htm | títulu = Descalzu nel verde verde | fechaaccesu = 5 de marzu de 2009 | obra = todoslosmundiales.com.ar | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090321011548/http://www.todoslosmundiales.com.ar/mundiales/1938francia/historias/0014descalzu.htm | fechaarchivu = 21 de marzu de 2009 }}</ref> Na actualidá, namái se concedería los gol en casu de perda accidental del calzáu.<ref>{{cita web | url = http://es.fifa.com/mm/document/afdeveloping/refereeing/law_4_the_players_equipment_ye_47418.pdf | títulu = L'equipamientu básicu de los xugadores - Páxina 4 | obra = [[FIFA|fifa.com]] | fechaaccesu = 5 de marzu de 2009}}</ref> Per otru llau, la [[seleición de fútbol de la India]] arrenunció a participar nel [[Copa Mundial de fútbol de 1950|Mundial de 1950]] porque la FIFA prohibiera xugar descalzos a los futbolistes.<ref>{{cita web | url = http://www.iloveindia.com/sports/football/india-international.html | títulu = Achievements of Indian Football Team | obra = iloveindia.com | fechaaccesu = 5 de marzu de 2009}}</ref> Munchos fabricantes de botes tienen contratos comerciales roblaos con distintos futbolistes profesionales, quien en cuenta de una prestación monetaria y un diseñu personalizáu exhiben puramente les botes de la marca en cuestión.<ref>{{cita web | url = http://www.joinfutbol.com/reportajes/botes_de_futbol/contratos_xugadores_marques.php | títulu = Contrato de xugadores con marques poles botes de fútbol | obra = joinfutbol.com | fechaaccesu = 5 de marzu de 2009 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081206021003/http://www.joinfutbol.com/reportajes/botes_de_futbol/contratos_xugadores_marques.php | fechaarchivu = 6 d'avientu de 2008 }}</ref> En dellos casos, estos contratos axusten l'usu de la bota primero que la mesma sala al mercáu, o s'inclúi la serigrafía del nome del xugador o'l so dosal en dalgún sector.<ref>{{cita web | url = http://archivo.marca.com/edicion/marca/futbol/1a_division/barcelona/es/desarrollo/1192830.html | títulu = Messi va estrenar botes ante'l Villarreal | fecha = 17 d'avientu de 2008 | fechaaccesu = 5 de marzu de 2009 | obra = [[Marca (periódicu)|marca.com]]}}</ref> === Pantalones, espinilleras y medies === [[Ficheru:Schienbeinschützer adidas.png|thumb|150px|Les [[Espinilleras|canilleras]] son obligatories según les regles del fútbol.]] Los pantalones tienen de ser curtios, y na práctica actual llévense percima de la rodía. Los [[porteru (fútbol)|porteros]] pueden optar por vistir pantalones llargos en cuenta de curtios.<ref name="Decisions">{{cita web | url = http://es.fifa.com/mm/document/affederation/federation/81/42/36/lotg_ye_55756.pdf | títulu = Regles del xuegu 2008/2009 Interpretación de les regles del xuegu y directrices pa árbitros: Regla 4 — L'equipamientu de los xugadores | fechaaccesu = 1 de setiembre de 2008 | obra = [[FIFA|fifa.com]] | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080908074300/http://es.fifa.com/mm/document/affederation/federation/81/42/36/lotg_ye_55756.pdf | fechaarchivu = 8 de setiembre de 2008 }}</ref> Tamién se debe incluyir el númberu del xugador na parte frontera del pantalón, yá seya na pierna izquierda o na derecha, y el mesmu tien de tener ente 10 y 15&nbsp;cm.<ref name="reglamentu" /> Dellos equipos ufierten los pantalones como espacios publicitarios, xeneralmente la parte trasera.<ref name="publi" /> Déxense los pantalones interiores térmicos, pero estos tienen de ser del mesmu color principal que los esteriores. Les canilleras tienen de tar feches de cauchu, plásticu o un material similar y «tendrán d'ufiertar una proteición fayadiza». Les medies tienen de cubrir dafechu les espuinilleras y tener un color principal. Pueden llevar una vegada en cada media'l nome del fabricante y de l'asociación nacional o club deportivu.<ref name=laws2010/> === Otros accesorios === [[Ficheru:Goalkeeperglove pano FCB981.jpg|thumb|left|Un [[guante de porteru]].]] [[Ficheru:Goalkeeper Gloves2.jpg|thumb|Dellos estilos de guantes de porteru.]] Déxase usar guantes a tolos xugadores,<ref name="Enc" /> pero los porteros lleven de normal [[guante de porteru|guantes especialmente diseñaos]] pa la función que desempeñen nel campu. Antes de los [[años 1970]] nun s'acostumaba ponese guantes,<ref name="De">{{cita web|url=http://www.dpma.de/infos/fussball/wm2006_eng/technik/torwartbekleidung/handschuhe.html|títulu=Football and Technology: Goalkeeper kit|fechaaccesu=15 de xineru de 2008 |publicación=Deutsches Patent- und Markenamt}}</ref> pero agora ye desaxeradamente inusual ver a un porteru ensin ellos: nel partíu de la [[Eurocopa 2004]] ente {{sel|Portugal}} ya {{sel|Inglaterra}}, el porteru [[Ricardo Pereira]] motivó munchos comentarios cuando decidió quitar los guantes mientres la [[Tiros dende'l puntu de penalti|definición por penaltis]].<ref>{{cita web | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20040625/ai_n12793507 | títulu = Football: Euru 2004: Referee's error denies England victory | fechaaccesu = 15 de xineru de 2008 | fecha = 25 de xunu de 2004 | obra = [[The Independent|theindependent.co.uk]]|urlarchivu=http://archive.today/PQ1yN|fechaarchivu=12 de xineru de 2013}}</ref> Dende la [[años 1980|década de 1980]], llográronse meyores significatives nel diseñu de guantes, que agora cunten con proteutores que previenen que los deos tuérzanse escontra tras, segmentaciones pa dexar mayor flexibilidá y palmes feches de materiales diseñaos pa protexer la mano del xugador y aumentar el so agarre.<ref name="De" /> Los guantes atópense disponibles nuna [[guante de porteru#El diseñu del guante|variedá de diseños]], ente los que s'atopen los denominaos ''flat palm'', ''roll finger'' y ''negative cut'', que varien na cordura y l'axuste.<ref>{{cita web | url = http://theglovebag.com/content/glovecutguide.aspx | títulu = Goalkeeper Glove Cut Guide | obra = theglovebag.com | fechaaccesu = 14 de xunetu de 2008 | fecha = 28 de marzu de 2006 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080723234549/http://theglovebag.com/content/glovecutguide.aspx | fechaarchivu = 23 de xunetu de 2008 }}</ref> Los porteros tamién pueden llevar [[gorra|gorres]] pa prevenir les molesties causaes por lluces brilloses, como'l sol o les llámpares del estadiu, y que podríen afectar el so show.<ref name="Enc" /> Los xugadores con problemes na visión pueden usar [[gafa|gafes]], siempres y cuando nun esista'l riesgu de qu'estes se cayan o se ruempan y xeneren un peligru. Munchos xugadores con estos problemes opten por usar [[lente de contacto|lentes de contautu]], como l'americanu [[Kasey Keller]], pero dacuando estos problemes oculares obliguen a los xugadores a llevar lentes convencionales, como'l francés [[William Gallas]] o'l neerlandés [[Edgar Davids]], quien sufre de [[glaucoma]] y precisó un permisu de la [[FIFA]] pa ponese les sos carauterístiques [[antiparres]].<ref>{{cita web | url = http://www.soccertimes.com/oped/2003/mar07.htm | títulu = Goggles are Davids' most glaring feature | obra = soccertimes.com | fechaaccesu = 16 de xineru de 2008 | fecha = 7 de marzu de 2003 | idioma = inglés}}</ref> Tamién se dexa usar ropes interiores, como camisetes o pantalones —que tienen de ser del color principal del equipamientu—, según bandes pa suxetar el pelo, moñequeres, gorres y equipamientu proteutor modernu, como cascos, rodilleras, proteutores de brazos, tobilleras, viendas y mázcares faciales, siempres y cuando tean iguaos de materiales blandos y nun representen un riesgu pa quien lo porta o otros xugadores.<ref>{{cita web | url = http://www.independent.co.uk/sport/football/news-and-comment/cechs-rugbystyle-headgear-passes-the-fas-safety-test-432872.html | títulu = Cech's rugby-style headgear passes the FA's safety test | fechaaccesu = 16 d'abril de 2008 | obra = [[The Independent|theindependent.co.uk]] | fecha = 20 de xineru de 2007}}</ref> Na [[años 1990|década de 1990]] estendióse l'usu de tires nasales, feches de plásticu, con un llau adesivu que dilata les fueses nasales aumentando'l fluxu d'aire na respiración.<ref>{{cita web | url = http://www.devinesports.com/Article.7+M53bcfdd44fc.0.html?&cHash=4c9502dbc8&tx_ttnewspointer2 | títulu = Nasal strips for easier breathing | obra = devinesports.com | fechaaccesu = 25 de febreru de 2009 | fecha = 5 de setiembre de 2006 | idioma = inglés}}</ref> En dellos países como Arxentina tuvieron un pasu más bien fugaz,<ref>{{cita web | url = http://enunabaldosa.com/?p=1675 | títulu = Fora de stock: el cosito de la ñariz | obra = enunabaldosa.com | fecha = 18 de xineru de 2008 | fechaaccesu = 25 de febreru de 2009}}</ref> pero n'otres lligues, como la [[Major League Soccer]] d'Estaos Xuníos, inclusive s'alcordó un provisor oficial.<ref>{{cita web | url = http://sportsmedicine.about.com/library/weekly/aa111298.htm | títulu = Breathe Right Nasal Strips and Sport Performance | obra = about.com | fechaaccesu = 25 de febreru de 2009 | idioma = inglés}}</ref> Un casu particular ye'l de les [[fútbol femenín|xugadores]] [[islam|musulmanes]], quien d'alcuerdu a les [[hiyab|lleis islámiques de vistimienta femenina]] nun pueden exhibir el so cuerpu sacante la cara y les manes. A estes futbolistes autorízase-yos llevar pantalones llargos amás del tradicional [[velo islámicu]].<ref>{{cita web | url = http://es.fifa.com/aboutfifa/developing/women/news/newsid=585469.html | títulu = Monika Staab, "misionera" del fútbol femenino | obra = [[FIFA|fifa.com]] | fecha = 31 d'agostu de 2007 | fechaaccesu = 4 de marzu de 2009 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090504115225/http://es.fifa.com/aboutfifa/developing/women/news/newsid%3D585469.html | fechaarchivu = 4 de mayu de 2009 }}</ref><ref>Puede reparase una fotografía d'una futbolista iranina [http://lalugubregondola.blogspot.com/2007/09/muyeres-musulmanes.html equí].</ref> Nun tán dexaos otros oxetos que podríen estropiar a los xugadores, como xoyes o relós.<ref name=laws2010/> == Equipamientu de los árbitros == [[Ficheru:Howard Webb3.jpg|thumb|150px|L'árbitru [[Howard Webb]] llevando una indumentaria negra.]] Los [[árbitru (deporte)#Árbitru de fútbol árbitru]], los [[árbitros asistentes]] y el [[cuartu árbitru]] usen un equipamientu similar al de los xugadores, anque de normal inclúyense dos bolsos nel pechu pa guardar les tarxetes. L'equipamientu del árbitru completar con un [[xiblatu]] pa señalar faltes, l'entamu y el final del partíu, ente otres decisiones, amás d'un cronómetru pa midir el tiempu de xuegu. Dende 2006 tán llevándose a cabo experimento nes principales competiciones con sistemes inalámbricos de comunicación, consistentes nun auricular y un micrófonu que s'asitien l'árbitru y los sos asistentes cola cuenta de facilitar l'intercambiu d'información sobre sustituciones, el tiempu extra o faltes.<ref>{{cita web | url = http://www.usatoday.com/sports/soccer/world/2006-02-09-notes_x.htm | títulu = Europe to test new referee communication system | obra = [[USA Today|usatoday.com]] | fecha = 9 de febreru de 2006 | fechaaccesu = 11 de febreru de 2009 | idioma = inglés}}</ref> Los árbitros asistentes tamién disponen d'un banderín pa señalar los [[fora de xuegu]] y los saques de banda. El cuartu árbitru dispón d'un cartelu lluminosu pa señalar los númberos de los xugadores nuna sustitución o los minutos añadíos al tiempu reglamentariu de xuegu. Cabo esclariar que'l cuartu árbitru ye quien tien d'inspeccionar l'equipamientu de los xugadores antes del partíu y determinar la peligrosidá de los oxetos.<ref>{{cita web | url = http://es.fifa.com/mm/document/afdeveloping/refereeing/law_6_the_assistant_referees_ye_47409.pdf | títulu = Los árbitros asistentes | obra = [[FIFA|fifa.com]] | fecha = 5 de marzu de 2009}}</ref> Anque nun s'especifica nes regles del fútbol, considérase un principiu d'esti deporte que los árbitros vistan una indumentaria d'un color distintu al de los dos equipos.<ref>{{cita web | url = http://www.bedfordshirefa.com/NR/rdonlyres/A5BC80BC-5AC0-46A7-A46D-BB7Y6403DF83/0/AdviceForNewlyQualifiedReferees.pdf | títulu = Advice for Newly Qualified Referees | obra = [[The Football Association|thefa.org]] | fechaaccesu = 15 de xineru de 2008 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20071020214458/http://www.bedfordshirefa.com/NR/rdonlyres/A5BC80BC-5AC0-46A7-A46D-BB7Y6403DF83/0/AdviceForNewlyQualifiedReferees.pdf | fechaarchivu = 20 d'ochobre de 2007 }}</ref> En 1998, l'árbitru de la [[Premier League]], David Elleray, viose forzáu a camudar la so indumentaria a metá d'un partíu ente [[Aston Villa F.C.|Aston Villa]] y [[Wimbledon F.C.|Wimbledon]] porque se consideró que yera demasiáu similar a la usada polos xugadores del Wimbledon.<ref>{{cita web | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_19980913/ai_n14170680 | títulu = Football: Merson revels in the Villa high life | obra = [[The Independent|theindependent.co.uk]] | fecha = 13 de setiembre de 1998 | fechaaccesu = 23 de xineru de 2008 | idioma = inglés|urlarchivu=http://archive.today/cK3LB|fechaarchivu=12 de xineru de 2013}}</ref> El [[negru (color)|negru]] ye'l color tradicional de los árbitros, siendo'l llamatu «l'home de negru» un términu informal utilizáu llargamente pa referise a ellos.<ref>{{cita web | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20010816/ai_n14411847|títulu=Dowd sees the light as the man in black | obra = [[The Independent|theindependent.co.uk]] | fecha = 16 d'agostu de 2001 | fechaaccesu = 15 de xineru de 2008 | idioma = inglés|urlarchivu=http://archive.today/DrReE|fechaarchivu=12 de xineru de 2013}}</ref> Sicasí, n'años recién tán usándose otros colores, como'l rosa, l'anaranxáu, el mariellu o'l colloráu, ente otros.<ref name="Enc3">{{cita llibru | apellíos = Cox | nome = Richard | coautores = Dave Russell, Wray Vamplew | títulu = Encyclopedia of British Football | editorial = Routledge | añu = 2002 | isbn = 0-7146-5249-0 | páxina = 76}}</ref> Per otru llau, en competiciones internacionales, los oficiales namái pueden llevar la indumentaria fabricada pol provisor oficial de la FIFA (Adidas), amás de llucir na so manga izquierda l'escudu del ''[[Fair play]]'' y nel pechu'l parche o logo de ''FIFA Referee'' que lo acredita como árbitru capacitáu pa dirixir alcuentros internacionales. Los árbitros tamién pueden tener logos de patrocinadores, anque namái podrán allugase nes mangues y nunca en competiciones internacionales.<ref>{{cita web | url = http://football.guardian.co.uk/Columnists/Column/0,,1851943,00.html | títulu = Bright sparks hope over Burns reform | obra = [[The Guardian|theguardian.co.uk]] | fecha = 17 d'agostu de 2006 | fechaaccesu = 18 de xineru de 2008 | idioma = inglés}}</ref> == Colores y segundu equipamientu == Ye normal que les normes de les competiciones especifiquen que tolos xugadores d'un equipu nel campu tienen de llevar los mesmos colores, anque les regles namái declaren «Los dos equipos van vistir colores que los estremen ente sigo y tamién del árbitru y los árbitros asistentes».<ref name=laws2010/> Na eventualidá de que nun partíu ambos equipos de normal xugaríen con colores idénticos o similares, l'equipu visitante tien de camudar a un color distintu.<ref>{{cita web | url = http://www.wessexleague.co.uk/rules4.htm | títulu = Standardised League Rules | obra = Wessex Football League | fechaaccesu = 2 de setiembre de 2009 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080905195437/http://www.wessexleague.co.uk//rules4.htm | fechaarchivu = 5 de setiembre de 2008 }}</ref> Según esti requerimientu, davezu refierse a la segunda opción d'un equipu como «segundu equipamientu»,<ref>{{cita publicación | url = http://www.elmundodeportivo.es/web/gen/20090206/noticia_53635195544.html | títulu = El Barça podría recuperar la segunda equipación naranxa | obra = [[Mundo Deportivo|elmundodeportivo.es]] | fecha = 6 de febreru de 2009 | fechaaccesu = 9 de febreru de 2009}}</ref> «camiseta de visitante»<ref>{{cita web | url = http://mensual.prensa.com/mensual/contenido/2006/02/02/hoy/deportes/488804.html | títulu = Alemaña presenta nueva camiseta de visitante | obra = prensa.com | fecha = 2 de febreru de 2006 | fechaaccesu = 9 de febreru de 2009}}</ref> o «camiseta alternativa»,<ref>{{cita web | url = http://www.elmundodeportivo.es/web/gen/20090208/noticia_53636041209.html | títulu = El Barça va vistir de color rosa | obra = [[Mundo Deportivo|elmundodeportivo.es]] | fecha = 8 de febreru de 2009 | fechaaccesu = 9 de febreru de 2009}}</ref> anque nun ye raru, especialmente a un nivel internacional, que los equipos opten por usar el so segundu uniforme por dalgún otru motivu que los espuestos nos reglamentos. Este foi'l casu de la [[Seleición de fútbol d'Inglaterra|seleición nacional inglesa]], que llució una camiseta colorada na final de la [[Copa Mundial de Fútbol de 1966]].<ref>{{cita web | url = http://www.englandfootballonline.com/TeamUnif/Unif.html | títulu = England's Uniforms - Player Kits | obra = englandfootballonline.com | fechaaccesu = 9 de febreru de 2009 | cita = ''England sometimes choose to wear their rede at home even though they could wear their white, as against Germany in the last match played at Wembley Stadium. The Football Association wished to invoke the spirit of 1966, when, in their finest moment at Wembley, England beat West Germany in the World Cup final wearing their rede shirts.''}}</ref> Munchos clubes profesionales tamién cunten con un «tercer equipamientu» pa usalo en casu de que tanto'l primeru como'l segundu fueren consideraos bien similares a los del oponente.<ref name="HFK" /> La mayoría de los clubes retuvieron los mesmos colores mientres delles décades<ref name="HFK" /> y estos colores formen una parte integral de la cultura de los equipos.<ref name="Vio">{{cita llibru |apellíos=Giulianotti |nome=Richard |coautores=Norman Bonney, Mike Hepworth |títulu=Football, Violence and Social Identity |isbn=0-4150-9838-6 |añu=1994 |editorial= Routledge |cita=''For a supporter, whether or not he lives in the city of the team, the team colours are the most important symbol of his football faith, dominating any other symbol or cultural meaning such as nation, class or political party. |páxina=75 }}</ref> Cada prenda del uniforme del equipu —con esceición del calzáu— tien de tener un máximu de cuatro colores, incluyíos los usaos pa los númberos y lletres. Un color tien de resaltar significativamente sobre los demás, y nel casu de camisetes a rayes o a cuadros, unu de los colores tien de predominar nes demás prendes. El color escoyíu pal uniforme alternativu tien d'oldear claramente col oficial.<ref name="reglamentu">{{cita web | url = http://es.fifa.com/mm/document/tournament/competition/51/54/30/equipment_regulations_2005_s_1803.pdf | títulu = Reglamentu del equipamientu | obra = [[FIFA|fifa.com]] | fechaaccesu = 11 de febreru de 2009 | fecha = 2005 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090206000729/http://es.fifa.com/mm/document/tournament/competition/51/54/30/equipment_regulations_2005_s_1803.pdf | fechaarchivu = 6 de febreru de 2009 }}</ref> Los equipos que representen a países en competiciones internacionales suelen optar polos colores nacionales, al igual qu'otros equipos que representen a la mesma nación n'otros deportes. Estos colores básense xeneralmente nos de la bandera nacional, anque hai esceiciones, como por casu la [[Seleición de fútbol d'Italia|seleición italiana]], qu'usa l'azul, yá que este foi'l color de la [[Casa de Saboya]], o la [[seleición de fútbol d'Alemaña|seleición alemana]], qu'ostenta'l blancu y negru de [[Prusia]].<ref>{{cita web | url = http://www.fifa.com/newscentre/news/newsid=111184.html | títulu = What's in a name? Part II | obra = [[FIFA|fifa.com]] | fechaaccesu = 1 de setiembre de 2008 | fecha = 5 de febreru de 2000 | idioma = inglés}}</ref><ref>{{cita web | url = http://www.tribunalatina.com/es/notices/_por_que_italia_xuega_de_azul_y_holanda_de_naranxa_63_11961.php | títulu = ¿Por qué Italia xuega d'azul y Holanda de naranxa? | obra = tribunalatina.com | fechaaccesu = 9 de febreru de 2009}}</ref> == Ver tamién == * [[Númberu de camiseta (fútbol)]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Association football equipment}} * [https://web.archive.org/web/20090206000729/http://es.fifa.com/mm/document/tournament/competition/51/54/30/equipment_regulations_2005_s_1803.pdf Reglamentu del equipamientu] de la [[FIFA]] * [http://www.historicalkits.co.uk/ Historia del equipamientu n'Inglaterra y Escocia] {{Tradubot|Equipamiento de los futbolistas}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Fútbol]] [[Categoría:Equipamientu de fútbol| ]] il1gfkr6gzanpz881dy0o2zt0gbvj5c 0 175775 4379637 4358240 2025-06-26T10:15:01Z YoaR 37624 /* Garantíes y drecheros de los ciudadanos */ 4379637 wikitext text/x-wiki {{ficha de documentu}} La '''Constitución Española de 1931''' o '''Constitución de la República Española de 1931''', foi la primer reforma grande del gobiernu [[Republicanismu|republicanu]] español daquella. S'aprobó'l [[9 d'avientu]] de [[1931]] nes [[Cortes Republicanes]] tres la victoria republicana nes [[eleiciones xenerales d'España de 1931]]. == Alderique parllamentariu == == Títulu preliminar == [[Ficheru:Escudo de la Segunda República Española.svg|125px|thumb|left|Escudu de la [[Segunda República Española]]]] === Definición d'España === Fináu l'alderique de totalidá, el 10 de setiembre entamó'l discutiniu del Títulu Preliminar. Disposiciones xenerales, en que'l so artículu 1, la ponencia definía a España como una "''República democrática''". El diputáu radical-socialista [[Fernando Valera]] propunxo que se definiere como una "''República de trabayadores'', ''[[Lliberalismu|lliberal]]'' ''nel principiu'', [[Democracia|''democrática'']] ''nel fundamentu y social na orientación''", pero la so enmienda foi refugada. Retomándola, el socialista [[Luis Araquistain]] propunxo definir a España como "''una República de trabayadores"''. Los poderes de tolos sos muérganos emanan del pueblu", enmienda que resultó aprobada. Entós intervieno'l presidente'l Gobiernu Provisional [[Alcalá-Zamora]] pa proponer que se dixere "''República de trabayadores de too orde", porque atopaba un matiz de clase na pallabra trabayadores''" sola.{{Harvnp|Juliá|2009|pp=53-57}} Una selmana dempués la Comisión presenta una nueva propuesta recoyendo la enmienda d'Araquistáin'' y el pidimientu d'''''''Alcalá-Zamora'', que va ser aprobada:{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=17}}{{cita|'''Artículu 1'''. España ye una República de trabayadores de toa clase, que s'organicen en réxime de Llibertá y de Xusticia. Los poderes de tolos sos muérganos emanan del pueblu. (...) La bandera de la República española ye colorada, mariella y morada.||col2=}} === Llingües === La otra cuestión polémica del Títulu Preliminar'' foi la declaración del [[Idioma castellanu|castellán]] "como idioma oficial de la República" (artículu 4).'' El diputáu [[Abilio Calderón]] propunxo sustituyir castellán por español, a lo que-y retrucó'l diputáu [[Mallorca|mallorquín]] [[Gabriel Alomar]] ''"Si llingua española ye'l castellán, entós la mio llingua catalana, el vascu y el gallegu, nun son llingües españoles".'' Nel alderique intervinieron [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|Castelao]], en defensa de la [[Idioma gallegu|llingua gallega]], y [[Miguel de Unamuno]], que defendió la so enmienda de "''qu'a naide se podrá imponer l'usu de nenguna llingua rexonal''", a lo que s'opunxeron los diputaos nacionalistes vascos ([[Jesús María de Leizaola]] foi'l so voceru), catalanes ([[Gabriel Alomar]] y [[Jaume Carner]] pidieron la pallabra) y gallegos (intervieno [[Otero Pedrayo]]). La ponencia volvió refacer l'artículu 4 que finalmente incluyó la enmienda d'Unamuno pero llindada pola espresión "''sacantes lo que se disponga en lleis especiales''", como yeren los [[Estatutu d'Autonomía|estatutos d'autonomía]]. L'artículu 4º quedó finalmente redactáu asina'':{{Harvnp|Juliá|2009|pp=54; 89}}''{{cita|'''Artículu 4'''. El castellán ye l'idioma oficial de la República. Tou español tien obligación de sabelo y drechu a usalo, ensin perxuiciu de los derechos que les lleis del Estáu reconozan a les llingües de les provincies o rexones. Sacantes lo que se disponga en lleis especiales, a naide podrá esixíse-y la conocencia nin l'usu de nenguna llingua rexonal.||col2=}}[[Ficheru:Flag of Spain 1931 1939.svg|thumb|Bandera republicana adoptada oficialmente n'abril de 1931.]] El tema llingüísticu, de nuevu, foi motivu de disputa mientres la redaición del ''artículu 50'', qu'obligaba al usu (anque non puramente) del castellán como llingua vehicular na enseñanza y facultaba a la República pa dotar, en cualesquier parte'l territoriu nacional, d'estructures educatives propies que dexaren la instrucción en llingua castellana. El testu final consensuóse sobre una enmienda matriz que roblaron los diputaos: [[Miguel de Unamuno]], [[Miguel Maura]], [[Roberto Novoa Santos]], [[Fernando Rey]], [[Emilio González]], [[Felipe Sánchez Román]] y [[Antonio Sacristán]]. Tala enmienda foi:{{cita|Les Rexones autónomes van poder, sicasí, entamar enseñances nes sos llingües respeutives, pero nesti casu van caltener tamién en diches Rexones les Instituciones d'enseñanza en tolos graos nel idioma oficial de la República.<ref>[http://www.unioviedo.es/constitucional/fundamentos/segundu/pdf/constitucion1931.pdf]</ref>||col2=}}Finamente l'artículu aprobáu foi bien similar:{{cita|Les rexones autónomes van poder entamar la enseñanza nes sos llingües respeutives, acordies coles facultaes que se concedan nos sos Estatutos. Ye obligatoriu l'estudiu de la llingua castellana, y esta usaráse tamién como preséu d'enseñanza en tolos centros d'instrucción primaria y secundaria de les rexones autónomes. L'Estáu va poder caltener o crear nelles instituciones docentes de tolos graos nel idioma oficial de la República.<ref>[[s:Constitución de la República Española de 1931/ TÍTULU III: Derechos y deberes de los españoles]]</ref>||col2=}} === Otres cuestiones === L'aprobación del restu d'artículos del ''Títulu I'' nun provocó grandes alderiques, sacante l'Artículu 3º, el so discutiniu de retardó pa facela en conxuntu colos ''artículos'' 24 y 25 del proyeutu (26 y 27 de la redaición definitiva) pos toos ellos referíense a la "cuestión relixosa". Nel artículu 2º se reconoz la igualdá de tolos españoles énte la llei, nel 5º que [[Madrid]] yera la capital de la República, nel 6º qu'[[España]] arrenunciaba "''a la guerra como preséu de política nacional''" y en 7º que "''L'Estáu español va acatar les normes universales del Drechu internacional, incorporándoles al so derechu positivu''".{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=17}} Tampoco plantegó munchos alderiques l'aprobación del "Títulu II. Nacionalidá". Nesti artículu taba reconocío'l drechu a la doble nacionalidá a los naturales de [[Portugal]] y [[Hispanoamérica|países hispánicos d'América]], tamién taba incluyíu [[Brasil]], "''cuando asina lo soliciten y moren en territoriu español''", según la posibilidá de que los españoles que moren ellí puedan llograr esa nacionalidá, "''si les sos lleis nun la prohiben''", ensin perder por ello la nacionalidá española. == Modelu territorial == [[File:Constitución de la República Española de 1931.pdf|thumb|page=12|{{PAGENAME}} ([[PDF]]).]] El '''Títulu I. Organización nacional''' ocupóse de la segunda tema más polémicu de la Constitución de 1931, detrás de la cuestión relixosa": la ''organización territorial del Estáu'' o, como lo espresaron dellos diputaos, "el problema de [[Cataluña]]". Trés díes primero que la Comisión de Constitución presentara'l so proyeutu, el presidente de la [[Xeneralidá de Cataluña]], [[Francesc Macià]] apurrió al presidente del Gobiernu Provisional por que lu llevara a les Cortes l'Estatutu de Cataluña, tamién llamáu [[Estatutu de Nuria]] (pol llugar onde foi redactáu'l proyeutu por una ponencia nomada'l 11 de xunu y presidida por [[Pere Corominas]] y [[Jaume Carner Romeu|Jaume Carner]]), aprobáu pola Diputación provisional del parllamentu catalán el 14 de xunetu (coincidiendo cola apertura de les Cortes Constituyentes en Madrid) y refrendáu pol pueblu catalán el 6 d'agostu. L'estatutu fui ellaboráu según una conceición [[Estáu federáu|federal]] como podía comprobase nel artículu 1 que definía a Cataluña como "un Estáu autónomu dientro de la República española". El so discutiniu poles Cortes de retardó hasta dempués de la promulgación de la Constitución, pero los diputaos nun dexaron de tenelo presente cuando aldericaron el Títulu I.{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=18}} Otru fechu que pesó nel discutiniu foi l'aprobación el 14 de xunu n'Estella polos representantes de la mayoría de los conceyos del [[País Vascu]]-[[Navarra|navarru]], apoderaos pola drecha non republicana que trunfara nes eleiciones municipales del 12 d'abril, del [[Estatutu de Estella|Estatutu d'Autonomía]] qu'incluyía [[Vizcaya]], [[Guipúzcoa]], [[Álava]] y [[Navarra]], y que foi refugáu pola izquierda pol so calter [[clerical]] [[ultramontanu]].{{Harvnp|Gil Pecharromán|1997|p=18}} La propuesta de la Comisión nun foi la República federal, sinón lo que'l so presidente llamó l'Estáu integral'''"{{Harvnp|Juliá|2009|p=216}}'''{{cita|nel que son compatibles, al pie de la gran España, les rexones, y faciendo posible,nesi sistema integral, que caúna de les rexones reciba l'autonomía que merez pol so grau de cultura y de progresu. Unes van querer quedar xuníes, otres van tener la so autodeterminación en mayor o menor grau||col2=}}Asina nel párrafu terceru del artículu 1 dicíase:{{cita|La República constitúi un Estáu integral, compatible cola autonomía de los Conceyos y de les rexones|}}Dempués de cuatro díes (del 22 al 25 de setiembre) d'intensos y apasionaos alderiques, algamóse un consensu sobre la tema más polémica, la delimitación de les competencies ente l'Estáu central y les rexones autónomes", siguiendo una fórmula tripartita, propuesta pol diputáu [[César Juarros]] y defendida pol presidente Alcalá-Zamora, y que finalmente ye asumida pola Comisión y aceutada polos diputaos [[Nacionalismu catalán|nacionalistes catalanes]]: nel artículu 14 determináronse les materies que yeren de la "esclusiva competencia del Estáu" tanto la so llexislación como la so execución direuta";<ref>{{cita llibru |apellíu=Gil Pecharromán|nome=Julio|títulu=Ibid.|añu=1997|páxines=26|cita=Les que l'Alministración central acutar n'esclusiva, como la definición, concesión o retirada de la nacionalidá, la delimitación de los derechos y deberes constitucionales, les rellaciones coles confesiones relixoses, la política esterior y de defensa, la seguridá pública nos asuntos suprraregionales, el comerciu esterior y les aduanes, el monopoliu monetariu y l'ordenación bancaria, les telecomunicaciones, la política xeneral de Facienda o la fiscalización de la producción y distribución d'armes}}</ref> nel artículu 15 les que la llexislación correspondía al Estáu y que la so execución podía ser exercida pola rexón autónoma, "na midida de la so capacidá política, a xuiciu de les Cortes";<ref>{{cita llibru |apellíu=Gil Pecharromán|nome=Julio|títulu=Ibid.|añu=1997|páxines=28|cita=Tal yera'l casu de la llexislación penal, social, mercantil y procesal, la protección a la propiedá intelectual ya industrial, los seguros, les normes sobro peses y midíes, el réxime d'agües, la caza y la pesca fluvial, la radiodifusión y el réxime de Prensa, los procesos de socialización de la riqueza, etc.}}</ref> y nel artículu 16 les materies que la so llexislación y execución correspondía a les rexones, "conforme a lo que dispongan los respectivos estatutos aprobaos poles Cortes", y que nun taben numberaes nel artículu sinón que yeren "les materies ensin entender nos dos artículos anteriores".{{Harvnp|Juliá|2009|p=55}} == Garantíes y derechos de los ciudadanos == Nel discursu de presentación del proyeutu de Constitución, Luis Jiménez de Asúa definió'l '''Títulu III.Drechos y deberes de los españoles''' ''como "la parte dogmática de la Constitución" que consideraba "tan importante o más que la orgánica". Y de siguío destacó les dos novedaes qu'al so xuiciu presentaba'l proyeutu: que "enancha los drechos" yá que non solamente recueye los [[drechos individuales]] sinón tamién "[[Drechos económicos, sociales y culturales|los derechos de les entidaes coleutives]]" (siguiendo'l camín empecipiáu pola [[Constitución mexicana de 1917]], la [[Constitución rusa de 1918]] y la [[Constitución de Weimar]] de 1919); y segundu llugar que nun se llinda a numberar los derechos sinón que-yos damos garantíes segures: d'una parte, la regulación concreta y normativa; d'otra, los [[Recursu de amparo|recurso d'amparu]] y les [[xurisdicciones]] propies pa podelos facer eficaces". Tou ello pa "dar garantíes a los ciudadanos contra ataques del Poder executivu".{{Harvnp|Juliá|2009|p=217}} Nel alderique parllamentariu los artículos d'esti Títulu referíos a la relixón, a la familia y a la enseñanza y l'artículu 3 del Títulu preliminar aldericáronse conxuntamente dempués al tar toos ellos englobados na cuestión relixosa".'' El primer grupu de [[Drechos individuales|drechos y llibertaes individuales]] y [[Derechos civiles|coleutives]] apaez recoyíu nel '''Capítulu I. Garantíes individuales y polítiques'''. Nel '''artículu 28''' reconozse'l [[principiu de non retroactividá]] de les lleis y el [[principiu de llegalidá]] ("naide va ser xulgáu sinón por xuez competente y conforme a los trámites llegales"; nel artículu 29 l'[[imperiu de la llei]] y el drechu del ''[[habeas corpus]]''<ref>{{cita llibru |apellíu=Jackson|nome=Gabriel|enllaceautor=Gabriel Jackson|títulu=La República Española y la Guerra Civil, 1931-1939|otros=(The Spanish Republic and the Civil War, 1931-1939). Princeton, 1965)|edición=2ª|añu=1976|editorial=Crítica|ubicación=Barcelona|isbn=84-7423-006-3|páxines=60}}</ref> (''"Naide va poder ser deteníu nin presu sinón por causa de delitu. Tou deteníu va ser puestu en llibertá o apurríu a l'autoridá xudicial, dientro de les venticuatro hores siguientes al actu de detención. Toa detención va dexar ensin efectu o se va alzar a prisión, dientro de les setenta y dos hores de ser apurríu'l deteníu al xuez competente. (...) Van Incurrir en responsabilidá les autoridaes que les sos ordes motiven infracción d'esti artículu, y los axentes y funcionarios que les executen, con evidencia de la so illegalidá''"); nel '''artículu''' '''31''' la [[llibertá de circulación]] y la [[inviolabilidad de la casa]]; nel '''artículu 32''' la [[inviolabilidad de la correspondencia]]; nel '''artículu 33''' la llibertá d'elección d'oficiu y la [[Llibertá económica|llibertá d'industria y comerciu]], "''sacantes les llimitaciones que, por motivos económicos y sociales d'interés xeneral, impongan les lleis''"; nel '''artículu 34''' la [[llibertá d'espresión]], y como garantía s'añade "''en nengún casu va poder recoyese la edición de llibros y periódicos sinón en virtú de mandamientu d'un xuez competente. Nun va poder decretase la suspensión de nengún periódicu, sinón por sentencia firme''"; nel '''artículu 35''' el [[derechu de pidimientu]]; nel '''artículu 37''' el deber de too ciudadanu d'emprestar "''servicios civiles o militares, con arreglu a les lleis''"; nel '''artículu 38''' el [[derechu de xunta]] "''pacífica y ensin armes''" y el [[derechu de manifestación]]; nel '''artículu 39''' la [[llibertá d'asociación]] y [[Sindicatos|sindicación]]; nel '''artículu 41''' la "''inamovilidá''" de los funcionarios y el so drechu a nun ser fadiaos nin escorríos poles sos opiniones polítiques, sociales o relixoses" y a "''constituyir asociaciones profesionales que nun impliquen inxerencia nel serviciu públicu tuviéra-yos encamentáu''". D'últimes nel '''artículu 42''' regúlase la suspensión alcordada por decretu del Gobiernu, que tendrá de ser ratificáu poles Cortes o pola Diputación Peramanente si les Cortes tuvieren disueltes, de los derechos y garantíes conseñaos en los artículos 29, 31, 34, 38 y 39 "''en casos de bultable ya inminente gravedá''". "''Mientres la suspensión va rexir, pal territoriu a que s'aplique, la llei d'Orde Públicu''". L''''artículu 42''' termina diciendo: "''En nengún casu va poder el Gobiernu [[Extrañamiento|estrañar]] o [[Deportación|deportar]] españoles, nin [[Destierro|desterralos]] a distancia cimera a 250 quilómetros de la so casa''". == Drechu a votu de les muyeres == [[Ficheru:01 eibar.jpg|thumb|300px|Muyeres exerciendo'l so drechu al votu n'Éibar en payares de [[1933]]. Semeya realizada por [[Indalecio Ojanguren]].]] Les eleiciones a les Cortes Republicanes foron feches por [[sufraxu universal masculín]], quedando escluyíes les muyeres, anque estes pudiéronse presentar como candidates. Namái trés muyeres resultaron escoyíes: [[Margarita Nelken]] nes llistes del [[Partíu Socialista Obreru Español]], [[Clara Campoamor]] nes del [[Partíu Republicanu Radical]] y [[Victoria Kent]] nes del [[Partíu Republicanu Radical Socialista]]. Estes dos últimes van protagonizar l'alderique sobre'l [[sufraxu femenín]]. Ún de los principales oponentes a la concesión del drechu al votu a les muyeres foi'l catedráticu de [[patoloxía]] de la [[Universidá de Madrid]] y diputáu pola [[Federación Republicana Gallega]], [[Roberto Novoa Santos]] qu'aprovechó la so intervención como voceru del so grupu parllamentariu nel alderique de totalidá del proyeutu de la [[Constitución de 1931]] pa manifestase en contra del mesmu siguiendo "argumentos biolóxicos" como qu'a la muyer nun l'apodera la reflexón y l'espíritu críticu sinón la emoción y tolo que tien de ver colos sentimientos. Basándose nel psicoanálisis sostenía que l'histerismu ye consustancial a la psicoloxía femenina. Coles mesmes recurrió al argumentu de que conceder el votu a la muyer sería dar el trunfu a la [[Derecha política|drecha]] y convertir a España nun Estáu [[Conservadorismu|conservador]] o [[Teocracia|teocráticu]]". Nesi alderique de totalidá afirmó:{{Harvnp|Juliá|2009|p=242-243}} {{cita|Creo que podría concedese nel réxime eleutoral que la muyer fore siempre escoyible polos homes; pero, sicasí, que la muyer nun fora eleutora. (...)¿Cuál sería'l destín de la República si nun futuru próximu, bien próximu, tuviéramos que conceder el votu a les muyeres? De xuru qu'una reversión, un saltu tras. Y ye qu'a la muyer nun l'apodera la reflexón y l'espíritu críticu; la muyer déxase llevar siempre pola emoción, de too aquello que fala a los sos sentimientos... L'histerismu nun ye una enfermedá, ye la mesma estructura de la muyer; la muyer ye eso: histerismu y por ello, ye cambiadizu, versátil, ye sensibilidá d'espíritu y emoción. Esto ye la muyer. Y yo entrugo: ¿en qué despeñadero metiéramonos si nun momentu próximu concediéramos el votu a la muyer?|Roberto Novoa Santos|col2=}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia d'España]] mcctbtwq3r7m9kv1mtq9thzrqozbf9n 0 178727 4379445 3744193 2025-06-25T14:40:02Z Cardoso 182 4379445 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Grau }} '''Santuyanu'''{{toponimia|Salas}} ye una [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] del [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Salas]]. Tien una superficie de {{superficie de|Santuyanu (Salas)|1}} km²{{DGA}} y una población de {{persones}}<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref>. == Xeografía == === Llocalidaes === {{llista de sitios|1256|Santuyanu (parroquia de Salas)|El Monte (Santuyanu)|Mourusu (Santuyanu)|La Peral (Santuyanu)|El Pozu|Prada|Santuyanu (Salas)}} === Sitios === * Carbayal * En Ca Xicón * Talavera * La Barzaniella == Ver tamién == {{otros sitios|Santuyanu}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{Parroquies de Salas}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Parroquies de Salas]] t4maah2av6m2iclich0cmk1ldjh76yq 0 213524 4379438 4211199 2025-06-25T14:28:13Z Cardoso 182 4379438 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Siero }} '''La Bargaña'''{{toponimia|Bimenes}} (rexistrada nel [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]] como '''La Baragaña''') ye una [[casería (Asturies)|casería]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] de [[Suares (parroquia)|Suares]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Bimenes]]. Alcuéntrase a 3,2 km{{SADEI}} de [[Martimporra]], la capital del conceyu, a una altitú media de 430 [[msnm]]{{DGA}} y tien una población de {{persones}}<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref>. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Bimenes|Bargaña, La]] afs1xhmlw5qq0s09m4xre1bes445nqc 0 214224 4379447 4205796 2025-06-25T14:44:39Z Cardoso 182 4379447 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Valdés }} '''El Pato'''{{toponimia|Eilao}} ye una [[aldea (Asturies)|aldea]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] d'[[A Ronda (Eilao)|A Ronda]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] d'[[Eilao]]. Alcuéntrase a 15 km{{SADEI}} d'[[Eilao (capital)|Eilao]], la capital del conceyu, a una altitú media de 723 [[msnm]]{{DGA}} y tien una población de {{persones}}<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref>. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes d'Eilao|Pato, El]] l9ofafva8mir7p7lezk1fgezkevi3eq 0 214225 4379449 4207272 2025-06-25T14:47:11Z Cardoso 182 4379449 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Valdés }} '''Silvareye'''{{toponimia|Eilao}} ye un [[llugar (Asturies)|llugar]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] d'[[A Ronda (Eilao)|A Ronda]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] d'[[Eilao]]. Alcuéntrase a 15 km{{SADEI}} d'[[Eilao (capital)|Eilao]], la capital del conceyu, a una altitú media de 665 [[msnm]]{{DGA}} y nun tien población censada dende 2014<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref>. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes d'Eilao]] ero4qyvxaeuvts04rt0121un3sloamx 0 214354 4379439 4205440 2025-06-25T14:30:59Z Cardoso 182 4379439 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Llaviana }} '''Campiellos'''{{toponimia|Sobrescobiu}} ye un [[llugar (Asturies)|llugar]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] d'[[Oviñana]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Sobrescobiu]]. Alcuéntrase a 3 km{{SADEI}} de [[Rusecu (Sobrescobiu)|Rusecu]], la capital del conceyu, a una altitú media de 523 [[msnm]]{{DGA}} y tien una población de {{persones}}<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref>. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Sobrescobiu]] bx41ih6yeer1cntsvqcm8ugb0la04zs 0 250097 4379458 4379386 2025-06-25T16:04:15Z YoaR 37624 4379458 wikitext text/x-wiki {{correxir|t=20250625095451}} {{revisáu|t=20210810204027}} {{organización}} La '''Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques''' ye una [[federación]] [[España|española]] qu'axunta toles sociedaes [[Comunidá autónoma|autonómiques]] y [[Provincia|provincial]]es de [[Profesor|profesores]] de [[matemátiques]]. El presidente de la Federación ye Julio Rodríguez Taboada. == Historia == La Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques fundar en Sevilla en 1988, xuntu coles sociedaes aragonesa, canaria y andaluza en 1989. En 1996 la Federación entamó l'octavu Congresu Internacional d'Educación Matemática en Sevilla. Pocu dempués, xunir al Comité Español de Matemátiques. Nel añu 2000, cuando la [[UNESCO]] declaró l'Añu Mundial de les Matemátiques, la Federación instituíu la celebración del 12 de mayu como Día de les Matemátiques Escolares. De magar, participó nel espardimientu de les matemátiques n'España. En 2013, cola aprobación de la LOMCE, que convirtió les matemátiques n'una materia optativo nel programa de Ciencies Sociales, la Federación robló'l Comunicáu Conxuntu sobro'l Bachilleratu na LOMCE. En 2018 convertir n'una de les firmantes del ''Manifiestu de la Rede d'Espardimientu Matemáticu pa la reconocencia del espardimientu de les matemátiques'', promovido pola Rede d'Espardimientu Matemáticu. En xunu de 2019 convertir n'una de les instituciones patrocinadores del Muséu de Matemátiques d'Aragón. En xunetu de 2019 recibió la Cordura de la Orde Civil d'Alfonso X el Sabiu de la Ministra d'Educación y Formación Profesional, [[Isabel Celaá]]. Foi otorgada "pola so contribución a la meyora de la enseñanza de les matemátiques". En 2020 la Federación participó nes protestes matemátiques de 2020 n'España, esixendo que les matemátiques siguieren siendo obligatories mientres el Bachilleratu. En xunetu de 2020 la Organización d'Estaos Iberoamericanos y la Federación roblaron un alcuerdu. == Miembros == Formen parte de la Federación más de seis mil socios. Cada sociedá ye independiente y entama les sos propies actividaes: xornaes, sesiones de formación de profesoráu, concursos matemáticos, esposiciones... Les sociedaes miembros son les siguientes: * [[Federación d'Entidaes pola Enseñanza de les Matemátiques en Cataluña]] * [[Sociedá Andaluza d'Educación Matemática Thales]] * [[Sociedá Aragonesa Pedro Sánchez Ciruelo de Profesores de Matemátiques]] * [[Sociedá Asturiana d'Educación Matemática Agustín de Pedrayes]] * [[Sociedá Canaria de Profesores de Matemátiques Isaac Newton]] * [[Sociedá Castellana y Lleonesa d'Educación Matemática Miguel de Guzmán]] * [[Sociedá Castellanu-Manchega de Profesores de Matemátiques]] * [[Sociedá d'Educación Matemática de la Rexón de Murcia]] * [[Sociedá Estremeña d'Educación Matemática Ventura Reyes Prósper]] * [[Sociedá Madrilana de Profesores de Matemátiques Emma Castelnuovo]] * [[Sociedá Matemática de Profesores de Cantabria]] * [[Sociedá Melillense d'Educación Matemática]] * [[Sociedá Navarra de Profesores de Matemátiques Tornamira]] (Matematika Iraskasleen Nafar Elkartea Tornamira) * Sociedá Puig Adam de Profesores de Matemátiques * [[Sociedá Rioxana de Profesores de Matemátiques A prima]] *[[Asociación Galega do Profesoráu d'Educación Matemática]] * [[Sociedá Balear de Matemátiques Xeix]] * [[Sociedá d'Educación Matemática de la Comunidad Valenciana Al-Khwarizmi]] * Sociedá EMIE 20+11: Euskadiko Matematika Irakasleen Elkartea/Asociación de Profesores y Profesores de Matemátiques d'Euskadi ([[Sociedad de Profesorado de Matemáticas de Euskadi|Sociedá de Profesoráu de Matemátiques d'Euskadi]]) === Mapa === {{FESPM}} == JAEM == {{Artículu principal|Xornaes para l'Aprendizaxe y la Enseñanza de les Matemátiques}} Les Xornaes pal Deprendizaxe y l'Enseñu de les Matemátiques (JAEM) nacieron enantes de crease la Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques y tuvieron periodicidá añal ente 1981 y 1984, pero, tres unos años nos que dexaron de facese (dende 1985 hasta 1990). Al constituyise la Federación en 1989, decide retomase la idea y convocales a partir d'esi momentu, dándo-yos periodicidá biañal y encargando la so organización a dalguna de les sociedaes federaes<ref>{{Cita web |url=https://jaem.es/ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20210807200514/https://jaem.es/ |fechaarchivu=2021-08-07 }}</ref>. == Olimpiadas Matemátiques Nacionales == {{Artículu principal|Olimpiada Matemática Nacional}} La FESPM entama les Olimpiaes Matemátiques Nacionales, que son añales y entamaes llocalmente por una sociedá federada. Celébrense dende 2010, en delles ciudaes d'España. == Revista SUMA == La ''Revista sobre Enseñanza y Aprendizaje de las Matemáticas'' entamó a espublizase en 1988 en Granada. El so primer Direutor foi Rafael Pérez Gómez. Ellí espublizáronse los ocho primeros númberos de Suma. == Premiu Gonzalo Sánchez Vázquez == El Premiu Gonzalo Sánchez Vázquez creóse cola cuenta de reconocer y premiar el llabor docente y los valores humanos: la entrega desinteresada, l'amor, l'espíritu tolerante, el vagar... escontra alumnos, compañeros, amigos y, polo xeneral, escontra la enseñanza de la matemática. La FESPM creó esti premiu que dende l'añu 1999 vien apurriéndose nes JAEM<ref>{{Cita web|url=https://fespm.es/index.php/category/actividades/premio-gonzalo-sanchez-vazquez/|títulu=Premio Gonzalo Sánchez Vázquez – FESPM|idioma=es|fechaaccesu=2021-04-06}}</ref>: {| {{tablaguapa}} !Año !Ganador |- |[[1999]] |Miguel Antonio Esteban |- |[[2001]] |Pilar Plaza Queralt |- |[[2003]] |Adelina Flores Medina y Antonio Aranda Plata |- |[[2005]] |Ismael Roldán |- |[[2007]] |Antònia Canals |- |[[2009]] |Luis Balbuena Castellanos |- |[[2011]] |Fernando Alonso Molina |- |[[2013]] |Manuel Pazos Crespo |- |[[2015]] |Luís Berenguer |- |[[2017]] |Olimpia Figueras Mourut |- |[[2019]] |Carme Burgués y Claudi Alsina |- |[[2022]] |Serapio García Cua Cuesta |- |[[2024]] |Manuel Torralbo |} == Día Escolar de les Matemátiques == Dende l'añu [[2010]], la FESPM y en collaboración cola [[Real Sociedá Matemática Española]] y el Ministeriu d'Educación y Formación Profesional, entamen el Día Escolar de les Matemátiques, un día que la so finalidá ye la divulgación de les matemátiques nes aules. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{páxina web oficial}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques]] gga6qwee4uqscuz64mvvakkvqbw8egl 0 250357 4379456 4378695 2025-06-25T16:02:04Z YoaR 37624 Plantía: {{ficha d'eventu}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] 4379456 wikitext text/x-wiki {{ficha d'eventu}} [[Ficheru:Logo FESPM.jpg|miniaturadeimagen|FESPM]] La '''Olimpiada Matemática Nacional''' ye un concursu añal d'ámbitu [[España|español]] nel que los participantes, alumnos de 2º d'[[Educación secundaria|ESO]] (13-14 años), tendrán d'aplicar les sos conocencies [[Matemátiques|matemáticos]] para resolver ciertu númberu de [[Problema matemáticu|problemes]]. Ta entamada pola [[Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques]] (FESPM). La primer edición tuvo llugar en Navarra en 1990. El concursu en sí compónse de dos o trés fases, dependiendo de la Comunidá Autónoma en que se realice. El nivel de competitividá y dificultá va ser creciente a midida que supérese cada fase; acredítase como vencedor a los alumnos que llogren Mención d'Honor na fase Nacional de la Olimpiada.<ref>{{cita web|url=http://www.fespm.es/-Olimpiada-Matematica-|fecha=24 de xunu de 2016|títulu=Olimpiada Matemática|editorial=FESPM|fechaaccesu=25 d'abril de 2017|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170425205224/http://www.fespm.es/-Olimpiada-Matematica-|fechaarchivu=25 d'abril de 2017}}</ref> == Fases == === Fase provincial === * Realizar n'abril * Consta d'un exame" de 4 entrugues. * Los participantes son estudiantes de 2º de la E.S.O que voluntariamente presentar ensin requisitos previos. * Los trés alumnos de meyor puntuación pueden aportar a la siguiente fase. === Fase autonómica === * Celebrar en mayu. * Consta de dos pruebes: el circuitu matemáticu por grupos, el vienres, y la prueba individual, similar a la fase de distritu, el sábadu. * Los participantes tienen d'enfrentase a 14 pruebes (10 del circuitu y 4 del exame"). * Mientres l'actu de clausura'l domingu dar en revelar les soluciones de les pruebes y a nomar a los 3 participantes que van representar al so [[Comunidá Autónoma|Comunidá]] na fase nacional. === Fase nacional === * Suel celebrara a finales de xunu. * Los problemes de cada fase nun riquir conocencies especiales de Matemática, sinón que riquen de creatividá para solucionar nueves situaciones. == Referencies == {{llistaref}} {{DEFAULTSORT:Olimpiada Matematica Nacional}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques]] 01gkuo1hci8cx6kjjr1xgxxpbkp3k6p 4379457 4379456 2025-06-25T16:03:26Z YoaR 37624 ordinales n'asturianu, iguo espacios ente párrafos, iguo plantíes 4379457 wikitext text/x-wiki {{ficha d'eventu}} [[Ficheru:Logo FESPM.jpg|miniaturadeimagen|FESPM]] La '''Olimpiada Matemática Nacional''' ye un concursu añal d'ámbitu [[España|español]] nel que los participantes, alumnos de 2ᵘ d'[[Educación secundaria|ESO]] (13-14 años), tendrán d'aplicar les sos conocencies [[Matemátiques|matemáticos]] para resolver ciertu númberu de [[Problema matemáticu|problemes]]. Ta entamada pola [[Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques]] (FESPM). La primer edición tuvo llugar en Navarra en 1990. El concursu en sí compónse de dos o trés fases, dependiendo de la Comunidá Autónoma en que se realice. El nivel de competitividá y dificultá va ser creciente a midida que supérese cada fase; acredítase como vencedor a los alumnos que llogren Mención d'Honor na fase Nacional de la Olimpiada.<ref>{{cita web |url=http://www.fespm.es/-Olimpiada-Matematica-|fecha=24 de xunu de 2016|títulu=Olimpiada Matemática|editorial=FESPM|fechaaccesu=25 d'abril de 2017|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170425205224/http://www.fespm.es/-Olimpiada-Matematica-|fechaarchivu=25 d'abril de 2017}}</ref> == Fases == === Fase provincial === * Realizar n'abril * Consta d'un exame" de 4 entrugues. * Los participantes son estudiantes de 2ᵘ de la E.S.O que voluntariamente presentar ensin requisitos previos. * Los trés alumnos de meyor puntuación pueden aportar a la siguiente fase. === Fase autonómica === * Celebrar en mayu. * Consta de dos pruebes: el circuitu matemáticu por grupos, el vienres, y la prueba individual, similar a la fase de distritu, el sábadu. * Los participantes tienen d'enfrentase a 14 pruebes (10 del circuitu y 4 del exame"). * Mientres l'actu de clausura'l domingu dar en revelar les soluciones de les pruebes y a nomar a los 3 participantes que van representar al so [[Comunidá Autónoma|Comunidá]] na fase nacional. === Fase nacional === * Suel celebrara a finales de xunu. * Los problemes de cada fase nun riquir conocencies especiales de Matemática, sinón que riquen de creatividá para solucionar nueves situaciones. == Referencies == {{llistaref}} {{DEFAULTSORT:Olimpiada Matematica Nacional}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques]] 2erc3zq1zvdwq1zu058kmonrqx60xvr 0 250490 4379459 4379387 2025-06-25T16:04:40Z YoaR 37624 Plantía: {{referencies|t={{subst:CURRENTTIMESTAMP}}}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] 4379459 wikitext text/x-wiki {{referencies|t=20250625160440}} {{Eventu futuru}} Les '''Xornaes para l'Aprendizaxe y la Enseñanza de les Matemátiques''' ('''JAEM''') nacieron antes de crease la [[Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques]] y tuvieron periodicidad añal ente [[1981]] y [[1984]], pero, tres unos años nos que dexaron de realizase (dende [[1985]] hasta [[1990]]). Al constituyise la Federación en [[1989]], decide retomase la idea y convocales a partir d'esi momentu, dándo-yos periodicidad biañal y encargando la so organización a dalguna de les sociedaes federaes. == Llugares == * '''I''' [[Barcelona]] ([[1981]]) * '''II''' [[Sevilla]] ([[1982]]) * '''III''' [[Zaragoza]] ([[1983]]) * '''IV''' [[Santa Cruz de Tenerife]] ([[1984]]) * '''V''' [[Castellón]] ([[1991]]) * '''VI''' [[Badajoz]] ([[1993]]) * '''VII''' [[Madrid]] ([[1995]]) * '''VIII''' [[Salamanca]] ([[1997]]) * '''IX''' [[Lugo]] ([[1999]]) * '''X''' [[Zaragoza]] ([[2001]]) * '''XI''' [[Canaries]] ([[2003]]) * '''XII''' [[Albacete]] ([[2005]]) * '''[https://thales.cica.es/malaga/?q=node/13 XIII]''' [[Granada]] ([[2007]]) * '''XIV''' [[Girona]] ([[2009]]) * '''[http://15.jaem.es/ XV]''' [[Gijón]] ([[2011]]) * '''[http://www.xeix.org/activitats-sbm-xeix/JAEM-Palma-2013/ XVI]''' [[Palma]] ([[2013]]) * '''[http://17jaem.semrm.com/ XVII]''' [[Cartagena]] ([[2015]]) * '''[http://cibem.semrm.com/ XVIII]''' [[Madrid]] (VIII CIBEM) ([[2017]]) * '''[https://19jaem.org/ XIX]''' [[A Coruña]] ([[2019]]) * '''[https://20.jaem.es/ XX]''' [[Valencia]] ([[2022]]) * '''XXI''' [[Santander]] ([[2024]]) * '''XXII''' [[Jaén]] ([[2026]]) == Referencies == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] axfzmee7z182qf0mhlkiev2i161z44m 4379460 4379459 2025-06-25T16:04:48Z YoaR 37624 Plantía: {{ficha d'eventu}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] 4379460 wikitext text/x-wiki {{ficha d'eventu}} {{referencies|t=20250625160440}} {{Eventu futuru}} Les '''Xornaes para l'Aprendizaxe y la Enseñanza de les Matemátiques''' ('''JAEM''') nacieron antes de crease la [[Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques]] y tuvieron periodicidad añal ente [[1981]] y [[1984]], pero, tres unos años nos que dexaron de realizase (dende [[1985]] hasta [[1990]]). Al constituyise la Federación en [[1989]], decide retomase la idea y convocales a partir d'esi momentu, dándo-yos periodicidad biañal y encargando la so organización a dalguna de les sociedaes federaes. == Llugares == * '''I''' [[Barcelona]] ([[1981]]) * '''II''' [[Sevilla]] ([[1982]]) * '''III''' [[Zaragoza]] ([[1983]]) * '''IV''' [[Santa Cruz de Tenerife]] ([[1984]]) * '''V''' [[Castellón]] ([[1991]]) * '''VI''' [[Badajoz]] ([[1993]]) * '''VII''' [[Madrid]] ([[1995]]) * '''VIII''' [[Salamanca]] ([[1997]]) * '''IX''' [[Lugo]] ([[1999]]) * '''X''' [[Zaragoza]] ([[2001]]) * '''XI''' [[Canaries]] ([[2003]]) * '''XII''' [[Albacete]] ([[2005]]) * '''[https://thales.cica.es/malaga/?q=node/13 XIII]''' [[Granada]] ([[2007]]) * '''XIV''' [[Girona]] ([[2009]]) * '''[http://15.jaem.es/ XV]''' [[Gijón]] ([[2011]]) * '''[http://www.xeix.org/activitats-sbm-xeix/JAEM-Palma-2013/ XVI]''' [[Palma]] ([[2013]]) * '''[http://17jaem.semrm.com/ XVII]''' [[Cartagena]] ([[2015]]) * '''[http://cibem.semrm.com/ XVIII]''' [[Madrid]] (VIII CIBEM) ([[2017]]) * '''[https://19jaem.org/ XIX]''' [[A Coruña]] ([[2019]]) * '''[https://20.jaem.es/ XX]''' [[Valencia]] ([[2022]]) * '''XXI''' [[Santander]] ([[2024]]) * '''XXII''' [[Jaén]] ([[2026]]) == Referencies == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 73crct9l9k7lx80zoglcrgjic8id4uw 4379461 4379460 2025-06-25T16:04:59Z YoaR 37624 /* Llugares */ 4379461 wikitext text/x-wiki {{ficha d'eventu}} {{referencies|t=20250625160440}} {{Eventu futuru}} Les '''Xornaes para l'Aprendizaxe y la Enseñanza de les Matemátiques''' ('''JAEM''') nacieron antes de crease la [[Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques]] y tuvieron periodicidad añal ente [[1981]] y [[1984]], pero, tres unos años nos que dexaron de realizase (dende [[1985]] hasta [[1990]]). Al constituyise la Federación en [[1989]], decide retomase la idea y convocales a partir d'esi momentu, dándo-yos periodicidad biañal y encargando la so organización a dalguna de les sociedaes federaes. == Llugares == * '''I''' [[Barcelona]] ([[1981]]) * '''II''' [[Sevilla]] ([[1982]]) * '''III''' [[Zaragoza]] ([[1983]]) * '''IV''' [[Santa Cruz de Tenerife]] ([[1984]]) * '''V''' [[Castellón]] ([[1991]]) * '''VI''' [[Badajoz]] ([[1993]]) * '''VII''' [[Madrid]] ([[1995]]) * '''VIII''' [[Salamanca]] ([[1997]]) * '''IX''' [[Lugo]] ([[1999]]) * '''X''' [[Zaragoza]] ([[2001]]) * '''XI''' [[Canaries]] ([[2003]]) * '''XII''' [[Albacete]] ([[2005]]) * '''[https://thales.cica.es/malaga/?q=node/13 XIII]''' [[Granada]] ([[2007]]) * '''XIV''' [[Girona]] ([[2009]]) * '''[http://15.jaem.es/ XV]''' [[Xixón]] ([[2011]]) * '''[http://www.xeix.org/activitats-sbm-xeix/JAEM-Palma-2013/ XVI]''' [[Palma]] ([[2013]]) * '''[http://17jaem.semrm.com/ XVII]''' [[Cartagena]] ([[2015]]) * '''[http://cibem.semrm.com/ XVIII]''' [[Madrid]] (VIII CIBEM) ([[2017]]) * '''[https://19jaem.org/ XIX]''' [[A Coruña]] ([[2019]]) * '''[https://20.jaem.es/ XX]''' [[Valencia]] ([[2022]]) * '''XXI''' [[Santander]] ([[2024]]) * '''XXII''' [[Jaén]] ([[2026]]) == Referencies == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Federación Española de Sociedaes de Profesores de Matemátiques]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] aj22g55m2b0yd6rdr2b28m18lts851j 0 251472 4379450 4205949 2025-06-25T14:48:47Z Cardoso 182 4379450 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Grau }} '''Faxas'''{{toponimia|Salas}} ye un [[llugar (Asturies)|llugar]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] de [[Corniana (parroquia)|Corniana]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Salas]]. Alcuéntrase a 10,7 km{{SADEI}} de [[Salas (capital)|Salas]], la capital del conceyu, a una altitú media de 306 [[msnm]]{{DGA}} y tien una población de {{persones}}<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref>. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Salas]] jjj5yk57ghindf6011fozfn5ivjp0tn 0 251573 4379444 4205787 2025-06-25T14:37:10Z Cardoso 182 4379444 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Grau }} '''El Monte'''{{toponimia|Salas}} ye una [[casería (Asturies)|casería]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] de [[Santuyanu (parroquia de Salas)|Santuyanu]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Salas]]. Alcuéntrase a 11 km{{SADEI}} de [[Salas (capital)|Salas]], la capital del conceyu, a una altitú media de 241 [[msnm]]{{DGA}} y tien una población de {{persones}}<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref>. == Ver tamién == {{otros sitios|El Monte}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Salas|Monte, El]] fjvk1kbilfmgy49jqj60l5ipixh9e3c 0 251578 4379446 4207240 2025-06-25T14:42:37Z Cardoso 182 4379446 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Grau }} '''Santuyanu'''{{toponimia|Salas}} ye un [[llugar (Asturies)|llugar]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] del [[Santuyanu (parroquia de Salas)|mesmu nome]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Salas]]. Alcuéntrase a 9 km{{SADEI}} de [[Salas (capital)|Salas]], la capital del conceyu, a una altitú media de 176 [[msnm]]{{DGA}} y tien una población de {{persones}}<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref>. == Ver tamién == {{otros sitios|Santuyanu}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Salas]] 0au0loma9efh868y84ke9c1u16853md 0 256389 4379442 4205325 2025-06-25T14:34:14Z Cardoso 182 4379442 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Cangas del Narcea }} '''Berguñu'''{{toponimia|Cangas del Narcea}} ye una [[aldea (Asturies)|aldea]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] del [[Berguñu (parroquia)|mesmu nome]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Cangas del Narcea]]. Alcuéntrase a 13,00 km{{SADEI}} de [[Cangas del Narcea (villa)|Cangas del Narcea]], la capital del conceyu, a una altitú media de 680 [[msnm]]{{DGA}} y tien una población de {{persones}}<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref>. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Cangas del Narcea]] kmhq6547eiyoa2ggg59xe8u0cqfkayi 0 256390 4379440 4205576 2025-06-25T14:32:20Z Cardoso 182 4379440 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Cangas del Narcea }} '''Combarru'''{{toponimia|Cangas del Narcea}} ye una [[aldea (Asturies)|aldea]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] de [[Berguñu (parroquia)|Berguñu]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Cangas del Narcea]]. Alcuéntrase a 14,00 km{{SADEI}} de [[Cangas del Narcea (villa)|Cangas del Narcea]], la capital del conceyu, a una altitú media de 970 [[msnm]]{{DGA}} y tien una población de {{persones}}<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref>. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Cangas del Narcea]] nn369e28noz9guj7nfdre02m21gkt0x 0 256391 4379443 4205812 2025-06-25T14:35:22Z Cardoso 182 4379443 wikitext text/x-wiki {{llocalidá |partíu=Cangas del Narcea }} '''El Pládanu'''{{toponimia|Cangas del Narcea}} ye un [[llugar (Asturies)|llugar]]{{SADEI}} de la [[Parroquies d'Asturies|parroquia]] de [[Berguñu (parroquia)|Berguñu]] nel [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] [[Asturies|asturianu]] de [[Cangas del Narcea]]. Alcuéntrase a 13,50 km{{SADEI}} de [[Cangas del Narcea (villa)|Cangas del Narcea]], la capital del conceyu, a una altitú media de 600 [[msnm]]{{DGA}} y tien una población de {{persones}}<ref>[https://www.ine.es/nomen2/index.do Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.] (Institutu Nacional d'Estadística).</ref>. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Cangas del Narcea|Pladanu, El]] ny2r5d8idv9rz8d1ungqmcx8iyxd1g2 0 268968 4379508 4379404 2025-06-25T21:09:42Z 70.186.230.129 Madison 4379508 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Madison Iseman''' {{nym}} ye una actriz d'[[Estaos Xuníos]]. Ye conocida por interpretar a Charlotte na serie de comedia de [[CMT]] ''[[Still the King]]'', tamién conocida por interpretar a Rain Burroughs en ''[[Fear of Rain]]'', a Bethany Walker en ''[[Jumanji: Welcome to the Jungle]]'' y ''[[Jumanji: The Next Level]]'', a Sarah Quinn en ''[[Goosebumps 2: Haunted Halloween]]'', a Lennon/Alison en ''[[I Know What You Did Last Summer]]'', y a Mary Ellen en ''[[Annabelle Comes Home]]''.<ref>[https://world-celebs.com/celebrity/9232-madison-iseman.html]</ref><ref>[https://superstarsbio.com/bios/madison-iseman/]</ref><ref>[http://www.cmtpress.com/program/still-the-king/biography/madison-iseman/]</ref><ref>[https://www.wallofcelebrities.com/celebrities/madison-iseman/biography.html Madison Iseman's Biography]</ref><ref>[https://pakistani.pk/madison-iseman/ Madison Iseman Biography, Height, Age, Family, Net Worth]</ref><ref>[https://infofamouspeople.com/famous/madison-iseman.htm Madison Iseman - Bio, Age, Wiki, Facts and Family]</ref> Break up with me. Break my heart Don’t break my heart up with you == Filmografía == === Cine === * 2013 : ''[[Second Chances]]'' ... Charity * 2015 : ''[[Despair Sessions]]'' ... Veronica * 2015 : ''[[The Better Half (película)|The Better Half]]'' ... Heather * 2015 : ''[[Tales of Halloween]]'' ... Lizzy * 2015 : ''[[Ghost Squad]]'' ... Brandy * 2016 : ''[[Marriage of Lies]]'' ... Kinna * 2016 : ''[[Liza, Liza, Skies Are Grey]]'' ... Nancy * 2016 : ''[[Laid in America]]'' ... Kaylee * 2016 : ''[[48 Hours to Live]]'' ... Young Sherilyn * 2016 : ''[[I Know Where Lizzie Is]]'' ... Lizzie Holden * 2016 : ''[[Killer Coach]]'' ... Emily * 2017 : ''[[The Rachels]]'' ... Rachel Nelson * 2017 : ''[[Beauty Mark]]'' ... Pam * 2017 : ''[[Jumanji: Welcome to the Jungle]]'' ... Bethany Walker * 2018 : ''[[Goosebumps 2: Haunted Halloween]]'' ... Sarah Quinn * 2019 : ''[[Annabelle Comes Home]]'' ... Mary Ellen * 2019 : ''[[Riot Girls]]'' ... Nat * 2019 : ''[[Feast of the Seven Fishes]]'' ... Beth * 2019 : ''[[Jumanji: The Next Level]]'' ... Bethany Walker * 2020 : ''[[The Fox Hunter]]'' ... Lily O'Connor * 2020 : ''[[The F**k It List]]'' ... Kayla Pierce * 2020 : ''[[Acts of Revenge]]'' ... Veronica * 2020 : ''[[Clouds (película de 2020)|Clouds]]'' ... Amy Adamle * 2020 : ''[[Nocturne (película de 2020)|Nocturne]]'' ... Vivian Lowe * 2021 : ''[[Fear of Rain]]'' ... Rain Burroughs * 2023 : ''[[Knights of the Zodiac]]'' ... Sienna * 2024 : ''[[Witchboard]]'' ... Emily === Televisión === * 2014 : ''[[Modern Family]]'' ... Sam * 2015 : ''[[The Social Experiment]]'' ... Kaysee * 2015 : ''[[Henry Danger]]'' ... Veronika * 2015 : ''[[Kirby Buckets]]'' ... Rebecca Vanderbuff * 2015 : ''[[The Bluffs]]'' ... Leah * 2016 : ''[[The Real O'Neals]]'' ... Madison * 2016 : ''[[Those Who Can't]]'' ... Becky Cosgrove * 2016–2017 : ''[[Still the King]]'' ... Charlotte * 2021 : ''[[I Know What You Did Last Summer]]'' ... Lennon Grant/Alison Grant * 2022 : ''[[American Horror Stories]]'' ... Sam == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1997||Iseman, Madison}} [[Categoría:Actores y actrices de Carolina del Sur]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] 5s26uy0hf2q95paeg4az094fye6r0q1 4379509 4379508 2025-06-25T21:09:57Z Như Gây Mê 134589 Undid edits by [[Special:Contribs/70.186.230.129|70.186.230.129]] ([[User talk:70.186.230.129|talk]]) to last version by Omarete: reverting vandalism 4379509 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Madison Iseman''' {{nym}} ye una actriz d'[[Estaos Xuníos]]. Ye conocida por interpretar a Charlotte na serie de comedia de [[CMT]] ''[[Still the King]]'', tamién conocida por interpretar a Rain Burroughs en ''[[Fear of Rain]]'', a Bethany Walker en ''[[Jumanji: Welcome to the Jungle]]'' y ''[[Jumanji: The Next Level]]'', a Sarah Quinn en ''[[Goosebumps 2: Haunted Halloween]]'', a Lennon/Alison en ''[[I Know What You Did Last Summer]]'', y a Mary Ellen en ''[[Annabelle Comes Home]]''.<ref>[https://world-celebs.com/celebrity/9232-madison-iseman.html]</ref><ref>[https://superstarsbio.com/bios/madison-iseman/]</ref><ref>[http://www.cmtpress.com/program/still-the-king/biography/madison-iseman/]</ref><ref>[https://www.wallofcelebrities.com/celebrities/madison-iseman/biography.html Madison Iseman's Biography]</ref><ref>[https://pakistani.pk/madison-iseman/ Madison Iseman Biography, Height, Age, Family, Net Worth]</ref><ref>[https://infofamouspeople.com/famous/madison-iseman.htm Madison Iseman - Bio, Age, Wiki, Facts and Family]</ref> == Filmografía == === Cine === * 2013 : ''[[Second Chances]]'' ... Charity * 2015 : ''[[Despair Sessions]]'' ... Veronica * 2015 : ''[[The Better Half (película)|The Better Half]]'' ... Heather * 2015 : ''[[Tales of Halloween]]'' ... Lizzy * 2015 : ''[[Ghost Squad]]'' ... Brandy * 2016 : ''[[Marriage of Lies]]'' ... Kinna * 2016 : ''[[Liza, Liza, Skies Are Grey]]'' ... Nancy * 2016 : ''[[Laid in America]]'' ... Kaylee * 2016 : ''[[48 Hours to Live]]'' ... Young Sherilyn * 2016 : ''[[I Know Where Lizzie Is]]'' ... Lizzie Holden * 2016 : ''[[Killer Coach]]'' ... Emily * 2017 : ''[[The Rachels]]'' ... Rachel Nelson * 2017 : ''[[Beauty Mark]]'' ... Pam * 2017 : ''[[Jumanji: Welcome to the Jungle]]'' ... Bethany Walker * 2018 : ''[[Goosebumps 2: Haunted Halloween]]'' ... Sarah Quinn * 2019 : ''[[Annabelle Comes Home]]'' ... Mary Ellen * 2019 : ''[[Riot Girls]]'' ... Nat * 2019 : ''[[Feast of the Seven Fishes]]'' ... Beth * 2019 : ''[[Jumanji: The Next Level]]'' ... Bethany Walker * 2020 : ''[[The Fox Hunter]]'' ... Lily O'Connor * 2020 : ''[[The F**k It List]]'' ... Kayla Pierce * 2020 : ''[[Acts of Revenge]]'' ... Veronica * 2020 : ''[[Clouds (película de 2020)|Clouds]]'' ... Amy Adamle * 2020 : ''[[Nocturne (película de 2020)|Nocturne]]'' ... Vivian Lowe * 2021 : ''[[Fear of Rain]]'' ... Rain Burroughs * 2023 : ''[[Knights of the Zodiac]]'' ... Sienna * 2024 : ''[[Witchboard]]'' ... Emily === Televisión === * 2014 : ''[[Modern Family]]'' ... Sam * 2015 : ''[[The Social Experiment]]'' ... Kaysee * 2015 : ''[[Henry Danger]]'' ... Veronika * 2015 : ''[[Kirby Buckets]]'' ... Rebecca Vanderbuff * 2015 : ''[[The Bluffs]]'' ... Leah * 2016 : ''[[The Real O'Neals]]'' ... Madison * 2016 : ''[[Those Who Can't]]'' ... Becky Cosgrove * 2016–2017 : ''[[Still the King]]'' ... Charlotte * 2021 : ''[[I Know What You Did Last Summer]]'' ... Lennon Grant/Alison Grant * 2022 : ''[[American Horror Stories]]'' ... Sam == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1997||Iseman, Madison}} [[Categoría:Actores y actrices de Carolina del Sur]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] hp1xvir1qqm9apwu1vnstvy5u596z7x 0 278306 4379511 2025-06-25T21:29:14Z Zapipedia 58674 Creada traduciendo la páxina «[[:es:Special:Redirect/revision/165371570|Itziar Castro]]» 4379511 wikitext text/x-wiki '''Itziar Castro Rivadulla''' foi una actriz [[España|española]] conocida principalmente pol so papel de Gоya Fernández en ''Vis a vis'' y por la so participación en películes como ''Campeonos'' o ''Pieles'', pola que foi nomada nos [[Premios Goya]] a meyor [[Actor|actriz]] revelación.<ref>{{Cita web|url=https://www.rtve.es/noticias/20231208/muere-itziar-castro-actriz-espana/2465587.shtml|títulu=Muere la actriz Itziar Castro a los 46 años de edad|fecha=2023-12-08|idioma=es|obra=RTVE|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.zeleb.es/tv/itziar-castro-biografia-de-una-actriz-sin-complejos|títulu=Itziar Castro, biografía de una actriz sin complejos|idioma=es|obra=www.zeleb.es|fechaaccesu=13 de julio de 2020}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pronto.es/noticias-del-corazon/famosos/toda-trayectoria-actriz-itziar-castro-de-vis-vis-ot-mucho-mas-323101102.html|títulu=Toda la trayectoria de la actriz Itziar Castro: ¡de ‘Vis a vis’ a OT y mucho más!|fecha=17 de noviembre de 2020|idioma=es|editorial=Pronto|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> == Trayectoria artística == [[Ficheru:Pressekonferenz_Skin_Berlinale_2017.jpg|miniaturadeimagen|Capo al pie de los compañeros d'elencu de "Pieles", na conferencia de prensa del Festival de Cine de Berlín de 2017]] Nació en 1977 en [[Pallejà|Pallejá]].<ref>{{Cita web|url=https://www.cartv.es/aragonnoticias/noticias/el-velatorio-de-la-actriz-itziar-castro-estara-abierto-al-publico-durante-este-domingo?fbclid=IwAR3udpJjHXblBrzRaYnFa2vA2KuaFL3t1fHsTPbgrVsac2tYkdVYEkgtKsk|títulu=El velatorio de la actriz Itziar Castro estará abierto al público durante este domingo|fecha=2023-12-10|idioma=es-ES|obra=CARTV|fechaaccesu=2023-12-10}}</ref> Empezó la so carrera en 2002, cuando participó nel llargumetraxe ''Nueche de fiesta''. De magar, participó en ficciones tantu para televisión como para cine, destacando les sos participaciones n'El cor de la ciutat o ''Daqué que celebrar'' en televisión y nes películes ''Blancanieves'' o ''La sesta alumna'' en cine.<ref>{{Cita web|url=https://www.formulatv.com/personas/itziar-castro/|títulu=Ficha, noticias, trabajos y fotos de Itziar Castro|idioma=es|editorial=Formula TV|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2017 fichó para la repartida principal del llargumetraxe empobináu por Eduardo Casanova ''Pieles'', pol que foi nomada al [[Premios Goya|Goya]] a meyor actriz revelación y ganadora del premio Unión d'Actores y Actrices na mesma categoría.<ref>{{Cita web|url=https://www.lavanguardia.com/de-moda/feminismo/20170324/421151792802/itziar-castro-gordo-fobia-festival-cine-malaga-alfombra-roja.html|títulu=Itziar Castro responde con un corpiño a los gordofóbicos que la atacaron en las redes|fecha=24 de marzo de 2017|idioma=es|editorial=La Vanguardia|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.elespanol.com/cultura/cine/20180313/gala-premios-union-actores-actrices-destila-feminismo/291720868_0.html|títulu=La gala de premios de la Unión de Actores y Actrices destila feminismo|fecha=13 de marzo de 2018|idioma=es|editorial=El Español|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2018 formó parte del elencu principal de ''Vis a vis'' dando vida a Goya Fernández, papel pol que recibió mayor relevancia a nivel televisivu.<ref>{{Cita web|url=https://www.clarin.com/espectaculos/tv/-itziar-castro-revelacion-nueva-vis-vis-_0_NA6RRuGUY.html|títulu=¿Quién es Itziar Castro, la revelación de la nueva Vis a Vis?|fecha=4 de abril de 2020|idioma=es|editorial=Clarín|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> Amás, participó nos llargumetraxes ''Matar a Dios''<ref>{{Cita web|url=https://elpais.com/ccaa/2018/09/21/madrid/1537522440_995805.html|títulu=Estrenar en Gran Vía|fecha=23 de septiembre de 2018|idioma=es|editorial=El País|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> y ''Campeones'', y realizó un cameo na segunda temporada de ''[[Paquita Salas]]'', onde interpretó a la rexidora del Festival de Tarazona. En xunetu de 2018, fichó como la profesora d'interpretación de l'academia d'Operación Trunfo 2018, sustituyendo a [[Javier Ambrossi]] y Javier Calvo.<ref>{{Cita web|url=https://www.formulatv.com/noticias/82052/ot-2018-itziar-castro-profesora-interpretacion/|títulu=Itziar Castro ficha por 'OT 2018' como profesora de interpretación|fecha=18 de julio de 2018|idioma=es|editorial=Formula TV|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2019 participó nos llargumetraxes ''El cuetu de los dioses'' de Daniel M. Caneiro y ''¿Qué te xuegues?'' d'Inés de Llión.<ref>{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20201125/los-secretos-de-la-original-satira-el-cerro-de-los-dioses-8221163|títulu=Los secretos de la original sátira 'El cerro de los dioses' revelados por su director|fecha=25 de noviembre de 2020|idioma=es|obra=Yotele|editorial=El Periódico|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.elcineenlasombra.com/que-te-juegas-critica/|títulu=¿Qué te juegas? es una comedia romántica que se ríe de las propias películas del género, véase Pretty Woman o Notting Hill.|fecha=28 de marzo de 2019|idioma=es|editorial=El Cine en la Sombra|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2020 realizó un cameo na película de [[Woody Allen]] ''Rifkin's Festival'' y protagonizó la serie de Fox España Vis a vis: L'Oasis, amás de tener un papel recurrente na serie de HBO España ''Por H o por B'' como Choni.<ref>{{Cita web|url=https://www.formulatv.com/noticias/vis-a-vis-el-oasis-completa-reparto-itziar-castro-inicia-rodaje-96546/|títulu='Vis a vis: El oasis' completa su reparto con Itziar Castro y Paula Gallego y comienza su rodaje|fecha=21 de octubre de 2019|idioma=es|editorial=Formula TV|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.telva.com/cultura/2020/06/08/5ede97b601a2f129978b45b3.html|títulu=Brays Efe e Itziar Castro en "Por H o por B" o la serie de HBO que nos hará reír a carcajadas|fecha=8 de junio de 2020|idioma=es|editorial=Telva|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> Amás, foi una de les protagonistes d'Hestories llamentables, película de Javier Fesser para Amazon Prime Video.<ref>{{Cita web|url=https://www.moviementarios.com/critica-historias-lamentables/|títulu=Crítica de ‘Historias lamentables’: De los campeones a los conformados|fecha=16 de noviembre de 2020|idioma=es|editorial=Moviementarios|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> === Activismu === Tamién foi reconocida pol so [[Movimientu LGBT|activismu LGBT]], recibiendo en 2019 un Premio Plumes de la Federación Estatal de Llesbianes, Gais, Trans y Bisexuales (FELGTB) pol so sofitu al colectivu.<ref>{{Cita web|url=https://www.huffingtonpost.es/life/influencers-celebrities/itziar-castro-referente-lgtbi-lo-visibiliza-existe.html|títulu=Itziar Castro, un referente LGTBI: 'Lo que no se visibiliza no existe'|fecha=2023-12-08|idioma=es|obra=ElHuffPost|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref> En 2021, presentó el so llibru de poesía lésbica ''Col corazón per delantre'', con carís autobiográficu, y foi la protagonista del Especial Diversidá dedicáu al lesbianismo de la revista Vanity Fair.<ref>{{Cita web|url=https://www.revistavanityfair.es/sociedad/celebrities/articulos/itziar-castro-entrevista/50568|títulu=Itziar Castro: "Yo no he tenido que salir del armario, pero la diferencia ha ido conmigo siempre"|último=Nast|primero=Condé|fecha=2021-06-28|idioma=es-ES|obra=Vanity Fair|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref> Proclamóse [[Lesbianismu|llesbiana]], [[Feminismu|feminista]]<ref name=":0">{{Obra citada|título=Al cotxe - Itziar Castro: "La meva gran por és no tenir temps de fer tot el que vull fer. Crec que soc actriu perquè ho vull ser tot" - 3Cat|idioma=ca|url=https://www.ccma.cat/3cat/itziar-castro-la-meva-gran-por-es-no-tenir-temps-de-fer-tot-el-que-vull-fer-crec-que-soc-actriu-perque-ho-vull-ser-tot-/video/5838252/|fechaacceso=2023-12-10|fecha=2023-12-08}}</ref> y d'esquierdes.<ref>{{Cita web|url=https://www.mdzol.com/espectaculos/2021/7/4/quien-es-la-actual-pareja-de-itziar-castro-170428.html|títulu=¿Quién es la actual pareja de Itziar Castro?|último=mdzol.com|obra=MdzOnline|fechaaccesu=2023-12-10}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://ecoteuve.eleconomista.es/programas/noticias/11119720/03/21/Itziar-Castro-quiere-dar-las-Campanadas-desnuda-junto-a-Cristina-Pedroche-Y-que-ella-me-tape-los-pezones.html|títulu=Itziar Castro y su posible regreso a la televisión: "Me han ofrecido concursar en 'Supervivientes"|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20210323173855/https://ecoteuve.eleconomista.es/programas/noticias/11119720/03/21/Itziar-Castro-quiere-dar-las-Campanadas-desnuda-junto-a-Cristina-Pedroche-Y-que-ella-me-tape-los-pezones.html|fechaarchivu=23 de marzo de 2021|fechaaccesu=10 de diciembre de 2023}}</ref> === Fallecimientu === Finó la madrugada del 8 d'avientu de 2023 por un [[Paru cardiorrespiratoriu|paru cardiaco]] mientres ensayaba una escena d'un espectáculu de natación navidiegu de [[Lloret de Mar]].<ref>{{Cita web|url=https://www.lavanguardia.com/gente/20231208/9435004/iztiar-castro-murio-ensayaba-espectaculo-natacion-sincronizada.html|títulu=Iztiar Castro murió mientras ensayaba un espectáculo de natación sincronizada|fecha=2023-12-08|idioma=es|obra=La Vanguardia|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref> == Reconocencies == A títulu póstumu, concedióse-y la Medaya d'Oru al Méritu nes Belles Artes 2023, una distinción que da añalmente a personaxes de la cultura el [[Gobiernu d'España]].<ref>{{Cita web|url=https://www.cultura.gob.es/actualidad/2024/01/240109-medallas-oro-bellas-artes.html|títulu=Medallas de Oro a las Bellas Artes 2023}}</ref> ; [[Premios Goya]] {| class="wikitable" !Añu !Categoría !Trabayu nomáu !Resultancia |- |2018 |Meyor actriz revelación | align="center" |''Pieles'' | {{Celda|Nominada}} |- |} ; Premios de la Unión d'Actores y Actrices {| class="wikitable" |'''Añu''' |'''Categoría''' |'''Trabayu nomáu''' |'''Resultancia''' |- |2018 |Meyor actriz revelación | align="center" |''Pieles'' | {{Celda|Ganadora}} |- |} ; Premios Bonos Aires Coloráu Sangre {| class="wikitable" |'''Añu''' |'''Categoría''' |'''Trabayu nomáu''' |'''Resultancia''' |- |2018 |Meyor actriz | align="center" |''Matar a Dios'' | {{Celda|Ganadora}} |- |} ; [[Festival de Cine de Calella|Premios Creative Rosebud del Festival de Cine de Calella]] {| class="wikitable" |'''Añu''' |'''Categoría''' |'''Trabayu nomáu''' |'''Resultancia''' |- |2018 |Meyor actriz | align="center" |''Matar a Dios'' | {{Celda|Ganadora}} |- |} ; Premios Fugaz {| class="wikitable" !Añu !Categoría !Trabayu nomáu !Resultancia |- |2018 |Meyor actriz | align="center" |''RIP'' | {{Celda|Nominada}} |- |} ; [[Premios CinEuphoria]] {| class="wikitable" !Añu !Categoría !Trabayu nomáu !Resultancia |- |2019 |Meyor actriz de curtiumetraxe | align="center" |''Despondency'' | {{Celda|Nominada}} |- |} == Referencies == <references></references> [[Categoría:Feministes de Cataluña]] [[Categoría:Activistes LGBT d'España]] q43af4qhvxj6pmpvh73myabqwf6mhcl 4379512 4379511 2025-06-25T21:30:31Z Zapipedia 58674 Wikificado 4379512 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Itziar Castro Rivadulla''' {{nym}} foi una actriz [[España|española]] conocida principalmente pol so papel de Gоya Fernández en ''Vis a vis'' y por la so participación en películes como ''Campeonos'' o ''Pieles'', pola que foi nomada nos [[Premios Goya]] a meyor [[Actor|actriz]] revelación.<ref>{{Cita web|url=https://www.rtve.es/noticias/20231208/muere-itziar-castro-actriz-espana/2465587.shtml|títulu=Muere la actriz Itziar Castro a los 46 años de edad|fecha=2023-12-08|idioma=es|obra=RTVE|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.zeleb.es/tv/itziar-castro-biografia-de-una-actriz-sin-complejos|títulu=Itziar Castro, biografía de una actriz sin complejos|idioma=es|obra=www.zeleb.es|fechaaccesu=13 de julio de 2020}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pronto.es/noticias-del-corazon/famosos/toda-trayectoria-actriz-itziar-castro-de-vis-vis-ot-mucho-mas-323101102.html|títulu=Toda la trayectoria de la actriz Itziar Castro: ¡de ‘Vis a vis’ a OT y mucho más!|fecha=17 de noviembre de 2020|idioma=es|editorial=Pronto|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> == Trayectoria artística == [[Ficheru:Pressekonferenz_Skin_Berlinale_2017.jpg|miniaturadeimagen|Capo al pie de los compañeros d'elencu de "Pieles", na conferencia de prensa del Festival de Cine de Berlín de 2017]] Nació en 1977 en [[Pallejà|Pallejá]].<ref>{{Cita web|url=https://www.cartv.es/aragonnoticias/noticias/el-velatorio-de-la-actriz-itziar-castro-estara-abierto-al-publico-durante-este-domingo?fbclid=IwAR3udpJjHXblBrzRaYnFa2vA2KuaFL3t1fHsTPbgrVsac2tYkdVYEkgtKsk|títulu=El velatorio de la actriz Itziar Castro estará abierto al público durante este domingo|fecha=2023-12-10|idioma=es-ES|obra=CARTV|fechaaccesu=2023-12-10}}</ref> Empezó la so carrera en 2002, cuando participó nel llargumetraxe ''Nueche de fiesta''. De magar, participó en ficciones tantu para televisión como para cine, destacando les sos participaciones n'El cor de la ciutat o ''Daqué que celebrar'' en televisión y nes películes ''Blancanieves'' o ''La sesta alumna'' en cine.<ref>{{Cita web|url=https://www.formulatv.com/personas/itziar-castro/|títulu=Ficha, noticias, trabajos y fotos de Itziar Castro|idioma=es|editorial=Formula TV|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2017 fichó para la repartida principal del llargumetraxe empobináu por Eduardo Casanova ''Pieles'', pol que foi nomada al [[Premios Goya|Goya]] a meyor actriz revelación y ganadora del premio Unión d'Actores y Actrices na mesma categoría.<ref>{{Cita web|url=https://www.lavanguardia.com/de-moda/feminismo/20170324/421151792802/itziar-castro-gordo-fobia-festival-cine-malaga-alfombra-roja.html|títulu=Itziar Castro responde con un corpiño a los gordofóbicos que la atacaron en las redes|fecha=24 de marzo de 2017|idioma=es|editorial=La Vanguardia|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.elespanol.com/cultura/cine/20180313/gala-premios-union-actores-actrices-destila-feminismo/291720868_0.html|títulu=La gala de premios de la Unión de Actores y Actrices destila feminismo|fecha=13 de marzo de 2018|idioma=es|editorial=El Español|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2018 formó parte del elencu principal de ''Vis a vis'' dando vida a Goya Fernández, papel pol que recibió mayor relevancia a nivel televisivu.<ref>{{Cita web|url=https://www.clarin.com/espectaculos/tv/-itziar-castro-revelacion-nueva-vis-vis-_0_NA6RRuGUY.html|títulu=¿Quién es Itziar Castro, la revelación de la nueva Vis a Vis?|fecha=4 de abril de 2020|idioma=es|editorial=Clarín|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> Amás, participó nos llargumetraxes ''Matar a Dios''<ref>{{Cita web|url=https://elpais.com/ccaa/2018/09/21/madrid/1537522440_995805.html|títulu=Estrenar en Gran Vía|fecha=23 de septiembre de 2018|idioma=es|editorial=El País|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> y ''Campeones'', y realizó un cameo na segunda temporada de ''[[Paquita Salas]]'', onde interpretó a la rexidora del Festival de Tarazona. En xunetu de 2018, fichó como la profesora d'interpretación de l'academia d'Operación Trunfo 2018, sustituyendo a [[Javier Ambrossi]] y Javier Calvo.<ref>{{Cita web|url=https://www.formulatv.com/noticias/82052/ot-2018-itziar-castro-profesora-interpretacion/|títulu=Itziar Castro ficha por 'OT 2018' como profesora de interpretación|fecha=18 de julio de 2018|idioma=es|editorial=Formula TV|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2019 participó nos llargumetraxes ''El cuetu de los dioses'' de Daniel M. Caneiro y ''¿Qué te xuegues?'' d'Inés de Llión.<ref>{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20201125/los-secretos-de-la-original-satira-el-cerro-de-los-dioses-8221163|títulu=Los secretos de la original sátira 'El cerro de los dioses' revelados por su director|fecha=25 de noviembre de 2020|idioma=es|obra=Yotele|editorial=El Periódico|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.elcineenlasombra.com/que-te-juegas-critica/|títulu=¿Qué te juegas? es una comedia romántica que se ríe de las propias películas del género, véase Pretty Woman o Notting Hill.|fecha=28 de marzo de 2019|idioma=es|editorial=El Cine en la Sombra|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2020 realizó un cameo na película de [[Woody Allen]] ''Rifkin's Festival'' y protagonizó la serie de Fox España Vis a vis: L'Oasis, amás de tener un papel recurrente na serie de HBO España ''Por H o por B'' como Choni.<ref>{{Cita web|url=https://www.formulatv.com/noticias/vis-a-vis-el-oasis-completa-reparto-itziar-castro-inicia-rodaje-96546/|títulu='Vis a vis: El oasis' completa su reparto con Itziar Castro y Paula Gallego y comienza su rodaje|fecha=21 de octubre de 2019|idioma=es|editorial=Formula TV|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.telva.com/cultura/2020/06/08/5ede97b601a2f129978b45b3.html|títulu=Brays Efe e Itziar Castro en "Por H o por B" o la serie de HBO que nos hará reír a carcajadas|fecha=8 de junio de 2020|idioma=es|editorial=Telva|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> Amás, foi una de les protagonistes d'Hestories llamentables, película de Javier Fesser para Amazon Prime Video.<ref>{{Cita web|url=https://www.moviementarios.com/critica-historias-lamentables/|títulu=Crítica de ‘Historias lamentables’: De los campeones a los conformados|fecha=16 de noviembre de 2020|idioma=es|editorial=Moviementarios|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> === Activismu === Tamién foi reconocida pol so [[Movimientu LGBT|activismu LGBT]], recibiendo en 2019 un Premio Plumes de la Federación Estatal de Llesbianes, Gais, Trans y Bisexuales (FELGTB) pol so sofitu al colectivu.<ref>{{Cita web|url=https://www.huffingtonpost.es/life/influencers-celebrities/itziar-castro-referente-lgtbi-lo-visibiliza-existe.html|títulu=Itziar Castro, un referente LGTBI: 'Lo que no se visibiliza no existe'|fecha=2023-12-08|idioma=es|obra=ElHuffPost|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref> En 2021, presentó el so llibru de poesía lésbica ''Col corazón per delantre'', con carís autobiográficu, y foi la protagonista del Especial Diversidá dedicáu al lesbianismo de la revista Vanity Fair.<ref>{{Cita web|url=https://www.revistavanityfair.es/sociedad/celebrities/articulos/itziar-castro-entrevista/50568|títulu=Itziar Castro: "Yo no he tenido que salir del armario, pero la diferencia ha ido conmigo siempre"|último=Nast|primero=Condé|fecha=2021-06-28|idioma=es-ES|obra=Vanity Fair|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref> Proclamóse [[Lesbianismu|llesbiana]], [[Feminismu|feminista]]<ref name=":0">{{Obra citada|título=Al cotxe - Itziar Castro: "La meva gran por és no tenir temps de fer tot el que vull fer. Crec que soc actriu perquè ho vull ser tot" - 3Cat|idioma=ca|url=https://www.ccma.cat/3cat/itziar-castro-la-meva-gran-por-es-no-tenir-temps-de-fer-tot-el-que-vull-fer-crec-que-soc-actriu-perque-ho-vull-ser-tot-/video/5838252/|fechaacceso=2023-12-10|fecha=2023-12-08}}</ref> y d'esquierdes.<ref>{{Cita web|url=https://www.mdzol.com/espectaculos/2021/7/4/quien-es-la-actual-pareja-de-itziar-castro-170428.html|títulu=¿Quién es la actual pareja de Itziar Castro?|último=mdzol.com|obra=MdzOnline|fechaaccesu=2023-12-10}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://ecoteuve.eleconomista.es/programas/noticias/11119720/03/21/Itziar-Castro-quiere-dar-las-Campanadas-desnuda-junto-a-Cristina-Pedroche-Y-que-ella-me-tape-los-pezones.html|títulu=Itziar Castro y su posible regreso a la televisión: "Me han ofrecido concursar en 'Supervivientes"|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20210323173855/https://ecoteuve.eleconomista.es/programas/noticias/11119720/03/21/Itziar-Castro-quiere-dar-las-Campanadas-desnuda-junto-a-Cristina-Pedroche-Y-que-ella-me-tape-los-pezones.html|fechaarchivu=23 de marzo de 2021|fechaaccesu=10 de diciembre de 2023}}</ref> === Fallecimientu === Finó la madrugada del 8 d'avientu de 2023 por un [[Paru cardiorrespiratoriu|paru cardiaco]] mientres ensayaba una escena d'un espectáculu de natación navidiegu de [[Lloret de Mar]].<ref>{{Cita web|url=https://www.lavanguardia.com/gente/20231208/9435004/iztiar-castro-murio-ensayaba-espectaculo-natacion-sincronizada.html|títulu=Iztiar Castro murió mientras ensayaba un espectáculo de natación sincronizada|fecha=2023-12-08|idioma=es|obra=La Vanguardia|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref> == Reconocencies == A títulu póstumu, concedióse-y la Medaya d'Oru al Méritu nes Belles Artes 2023, una distinción que da añalmente a personaxes de la cultura el [[Gobiernu d'España]].<ref>{{Cita web|url=https://www.cultura.gob.es/actualidad/2024/01/240109-medallas-oro-bellas-artes.html|títulu=Medallas de Oro a las Bellas Artes 2023}}</ref> ; [[Premios Goya]] {| class="wikitable" !Añu !Categoría !Trabayu nomáu !Resultancia |- |2018 |Meyor actriz revelación | align="center" |''Pieles'' | {{Celda|Nominada}} |- |} ; Premios de la Unión d'Actores y Actrices {| class="wikitable" |'''Añu''' |'''Categoría''' |'''Trabayu nomáu''' |'''Resultancia''' |- |2018 |Meyor actriz revelación | align="center" |''Pieles'' | {{Celda|Ganadora}} |- |} ; Premios Bonos Aires Coloráu Sangre {| class="wikitable" |'''Añu''' |'''Categoría''' |'''Trabayu nomáu''' |'''Resultancia''' |- |2018 |Meyor actriz | align="center" |''Matar a Dios'' | {{Celda|Ganadora}} |- |} ; [[Festival de Cine de Calella|Premios Creative Rosebud del Festival de Cine de Calella]] {| class="wikitable" |'''Añu''' |'''Categoría''' |'''Trabayu nomáu''' |'''Resultancia''' |- |2018 |Meyor actriz | align="center" |''Matar a Dios'' | {{Celda|Ganadora}} |- |} ; Premios Fugaz {| class="wikitable" !Añu !Categoría !Trabayu nomáu !Resultancia |- |2018 |Meyor actriz | align="center" |''RIP'' | {{Celda|Nominada}} |- |} ; [[Premios CinEuphoria]] {| class="wikitable" !Añu !Categoría !Trabayu nomáu !Resultancia |- |2019 |Meyor actriz de curtiumetraxe | align="center" |''Despondency'' | {{Celda|Nominada}} |- |} == Referencies == {{llistaref|2}} {{NF|1977|2023|Gabriel y Galán, Mónica}} [[Categoría:Feministes de Cataluña]] [[Categoría:Activistes LGBT d'España]] ps3uxcpiojaupjrpk6cm0y5atnezbyd 4379514 4379512 2025-06-25T21:40:57Z Zapipedia 58674 4379514 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Itziar Castro Rivadulla''' {{nym}} foi una actriz [[España|española]] conocida principalmente pol so papel de Gоya Fernández en ''Vis a vis'' y por la so participación en películes como ''Campeonos'' o ''Pieles'', pola que foi nomada nos [[Premios Goya]] a meyor [[Actor|actriz]] revelación.<ref>{{Cita web|url=https://www.rtve.es/noticias/20231208/muere-itziar-castro-actriz-espana/2465587.shtml|títulu=Muere la actriz Itziar Castro a los 46 años de edad|fecha=2023-12-08|idioma=es|obra=RTVE|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.zeleb.es/tv/itziar-castro-biografia-de-una-actriz-sin-complejos|títulu=Itziar Castro, biografía de una actriz sin complejos|idioma=es|obra=www.zeleb.es|fechaaccesu=13 de julio de 2020}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pronto.es/noticias-del-corazon/famosos/toda-trayectoria-actriz-itziar-castro-de-vis-vis-ot-mucho-mas-323101102.html|títulu=Toda la trayectoria de la actriz Itziar Castro: ¡de ‘Vis a vis’ a OT y mucho más!|fecha=17 de noviembre de 2020|idioma=es|editorial=Pronto|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> == Trayectoria artística == [[Ficheru:Pressekonferenz_Skin_Berlinale_2017.jpg|miniaturadeimagen|Capo al pie de los compañeros d'elencu de "Pieles", na conferencia de prensa del Festival de Cine de Berlín de 2017]] Nació en 1977 en [[Pallejà|Pallejá]].<ref>{{Cita web|url=https://www.cartv.es/aragonnoticias/noticias/el-velatorio-de-la-actriz-itziar-castro-estara-abierto-al-publico-durante-este-domingo?fbclid=IwAR3udpJjHXblBrzRaYnFa2vA2KuaFL3t1fHsTPbgrVsac2tYkdVYEkgtKsk|títulu=El velatorio de la actriz Itziar Castro estará abierto al público durante este domingo|fecha=2023-12-10|idioma=es-ES|obra=CARTV|fechaaccesu=2023-12-10}}</ref> Empezó la so carrera en 2002, cuando participó nel llargumetraxe ''Nueche de fiesta''. De magar, participó en ficciones tantu para televisión como para cine, destacando les sos participaciones n'El cor de la ciutat o ''Daqué que celebrar'' en televisión y nes películes ''Blancanieves'' o ''La sesta alumna'' en cine.<ref>{{Cita web|url=https://www.formulatv.com/personas/itziar-castro/|títulu=Ficha, noticias, trabajos y fotos de Itziar Castro|idioma=es|editorial=Formula TV|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2017 fichó para la repartida principal del llargumetraxe empobináu por Eduardo Casanova ''Pieles'', pol que foi nomada al [[Premios Goya|Goya]] a meyor actriz revelación y ganadora del premio Unión d'Actores y Actrices na mesma categoría.<ref>{{Cita web|url=https://www.lavanguardia.com/de-moda/feminismo/20170324/421151792802/itziar-castro-gordo-fobia-festival-cine-malaga-alfombra-roja.html|títulu=Itziar Castro responde con un corpiño a los gordofóbicos que la atacaron en las redes|fecha=24 de marzo de 2017|idioma=es|editorial=La Vanguardia|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.elespanol.com/cultura/cine/20180313/gala-premios-union-actores-actrices-destila-feminismo/291720868_0.html|títulu=La gala de premios de la Unión de Actores y Actrices destila feminismo|fecha=13 de marzo de 2018|idioma=es|editorial=El Español|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2018 formó parte del elencu principal de ''Vis a vis'' dando vida a Goya Fernández, papel pol que recibió mayor relevancia a nivel televisivu.<ref>{{Cita web|url=https://www.clarin.com/espectaculos/tv/-itziar-castro-revelacion-nueva-vis-vis-_0_NA6RRuGUY.html|títulu=¿Quién es Itziar Castro, la revelación de la nueva Vis a Vis?|fecha=4 de abril de 2020|idioma=es|editorial=Clarín|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> Amás, participó nos llargumetraxes ''Matar a Dios''<ref>{{Cita web|url=https://elpais.com/ccaa/2018/09/21/madrid/1537522440_995805.html|títulu=Estrenar en Gran Vía|fecha=23 de septiembre de 2018|idioma=es|editorial=El País|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> y ''Campeones'', y realizó un cameo na segunda temporada de ''[[Paquita Salas]]'', onde interpretó a la rexidora del Festival de Tarazona. En xunetu de 2018, fichó como la profesora d'interpretación de l'academia d'Operación Trunfo 2018, sustituyendo a [[Javier Ambrossi]] y Javier Calvo.<ref>{{Cita web|url=https://www.formulatv.com/noticias/82052/ot-2018-itziar-castro-profesora-interpretacion/|títulu=Itziar Castro ficha por 'OT 2018' como profesora de interpretación|fecha=18 de julio de 2018|idioma=es|editorial=Formula TV|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2019 participó nos llargumetraxes ''El cuetu de los dioses'' de Daniel M. Caneiro y ''¿Qué te xuegues?'' d'Inés de Llión.<ref>{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20201125/los-secretos-de-la-original-satira-el-cerro-de-los-dioses-8221163|títulu=Los secretos de la original sátira 'El cerro de los dioses' revelados por su director|fecha=25 de noviembre de 2020|idioma=es|obra=Yotele|editorial=El Periódico|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.elcineenlasombra.com/que-te-juegas-critica/|títulu=¿Qué te juegas? es una comedia romántica que se ríe de las propias películas del género, véase Pretty Woman o Notting Hill.|fecha=28 de marzo de 2019|idioma=es|editorial=El Cine en la Sombra|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2020 realizó un cameo na película de [[Woody Allen]] ''Rifkin's Festival'' y protagonizó la serie de Fox España Vis a vis: L'Oasis, amás de tener un papel recurrente na serie de HBO España ''Por H o por B'' como Choni.<ref>{{Cita web|url=https://www.formulatv.com/noticias/vis-a-vis-el-oasis-completa-reparto-itziar-castro-inicia-rodaje-96546/|títulu='Vis a vis: El oasis' completa su reparto con Itziar Castro y Paula Gallego y comienza su rodaje|fecha=21 de octubre de 2019|idioma=es|editorial=Formula TV|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.telva.com/cultura/2020/06/08/5ede97b601a2f129978b45b3.html|títulu=Brays Efe e Itziar Castro en "Por H o por B" o la serie de HBO que nos hará reír a carcajadas|fecha=8 de junio de 2020|idioma=es|editorial=Telva|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> Amás, foi una de les protagonistes d'Hestories llamentables, película de Javier Fesser para Amazon Prime Video.<ref>{{Cita web|url=https://www.moviementarios.com/critica-historias-lamentables/|títulu=Crítica de ‘Historias lamentables’: De los campeones a los conformados|fecha=16 de noviembre de 2020|idioma=es|editorial=Moviementarios|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> === Activismu === Tamién foi reconocida pol so [[Movimientu LGBT|activismu LGBT]], recibiendo en 2019 un Premio Plumes de la Federación Estatal de Llesbianes, Gais, Trans y Bisexuales (FELGTB) pol so sofitu al colectivu.<ref>{{Cita web|url=https://www.huffingtonpost.es/life/influencers-celebrities/itziar-castro-referente-lgtbi-lo-visibiliza-existe.html|títulu=Itziar Castro, un referente LGTBI: 'Lo que no se visibiliza no existe'|fecha=2023-12-08|idioma=es|obra=ElHuffPost|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref> En 2021, presentó el so llibru de poesía lésbica ''Col corazón per delantre'', con carís autobiográficu, y foi la protagonista del Especial Diversidá dedicáu al lesbianismo de la revista Vanity Fair.<ref>{{Cita web|url=https://www.revistavanityfair.es/sociedad/celebrities/articulos/itziar-castro-entrevista/50568|títulu=Itziar Castro: "Yo no he tenido que salir del armario, pero la diferencia ha ido conmigo siempre"|último=Nast|primero=Condé|fecha=2021-06-28|idioma=es-ES|obra=Vanity Fair|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref> Proclamóse [[Lesbianismu|llesbiana]], [[Feminismu|feminista]]<ref name=":0">{{Obra citada|título=Al cotxe - Itziar Castro: "La meva gran por és no tenir temps de fer tot el que vull fer. Crec que soc actriu perquè ho vull ser tot" - 3Cat|idioma=ca|url=https://www.ccma.cat/3cat/itziar-castro-la-meva-gran-por-es-no-tenir-temps-de-fer-tot-el-que-vull-fer-crec-que-soc-actriu-perque-ho-vull-ser-tot-/video/5838252/|fechaacceso=2023-12-10|fecha=2023-12-08}}</ref> y d'esquierdes.<ref>{{Cita web|url=https://www.mdzol.com/espectaculos/2021/7/4/quien-es-la-actual-pareja-de-itziar-castro-170428.html|títulu=¿Quién es la actual pareja de Itziar Castro?|último=mdzol.com|obra=MdzOnline|fechaaccesu=2023-12-10}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://ecoteuve.eleconomista.es/programas/noticias/11119720/03/21/Itziar-Castro-quiere-dar-las-Campanadas-desnuda-junto-a-Cristina-Pedroche-Y-que-ella-me-tape-los-pezones.html|títulu=Itziar Castro y su posible regreso a la televisión: "Me han ofrecido concursar en 'Supervivientes"|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20210323173855/https://ecoteuve.eleconomista.es/programas/noticias/11119720/03/21/Itziar-Castro-quiere-dar-las-Campanadas-desnuda-junto-a-Cristina-Pedroche-Y-que-ella-me-tape-los-pezones.html|fechaarchivu=23 de marzo de 2021|fechaaccesu=10 de diciembre de 2023}}</ref> === Fallecimientu === Finó la madrugada del 8 d'avientu de 2023 por un [[Paru cardiorrespiratoriu|paru cardiaco]] mientres ensayaba una escena d'un espectáculu de natación navidiegu de [[Lloret de Mar]].<ref>{{Cita web|url=https://www.lavanguardia.com/gente/20231208/9435004/iztiar-castro-murio-ensayaba-espectaculo-natacion-sincronizada.html|títulu=Iztiar Castro murió mientras ensayaba un espectáculo de natación sincronizada|fecha=2023-12-08|idioma=es|obra=La Vanguardia|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref> == Reconocencies == A títulu póstumu, concedióse-y la Medaya d'Oru al Méritu nes Belles Artes 2023, una distinción que da añalmente a personaxes de la cultura el [[Gobiernu d'España]].<ref>{{Cita web|url=https://www.cultura.gob.es/actualidad/2024/01/240109-medallas-oro-bellas-artes.html|títulu=Medallas de Oro a las Bellas Artes 2023}}</ref> ; [[Premios Goya]] {| class="wikitable" !Añu !Categoría !Trabayu nomáu !Resultancia |- |2018 |Meyor actriz revelación | align="center" |''Pieles'' | {{Celda|Nominada}} |- |} ; Premios de la Unión d'Actores y Actrices {| class="wikitable" |'''Añu''' |'''Categoría''' |'''Trabayu nomáu''' |'''Resultancia''' |- |2018 |Meyor actriz revelación | align="center" |''Pieles'' | {{Celda|Ganadora}} |- |} ; Premios Bonos Aires Coloráu Sangre {| class="wikitable" |'''Añu''' |'''Categoría''' |'''Trabayu nomáu''' |'''Resultancia''' |- |2018 |Meyor actriz | align="center" |''Matar a Dios'' | {{Celda|Ganadora}} |- |} ; [[Festival de Cine de Calella|Premios Creative Rosebud del Festival de Cine de Calella]] {| class="wikitable" |'''Añu''' |'''Categoría''' |'''Trabayu nomáu''' |'''Resultancia''' |- |2018 |Meyor actriz | align="center" |''Matar a Dios'' | {{Celda|Ganadora}} |- |} ; Premios Fugaz {| class="wikitable" !Añu !Categoría !Trabayu nomáu !Resultancia |- |2018 |Meyor actriz | align="center" |''RIP'' | {{Celda|Nominada}} |- |} ; [[Premios CinEuphoria]] {| class="wikitable" !Añu !Categoría !Trabayu nomáu !Resultancia |- |2019 |Meyor actriz de curtiumetraxe | align="center" |''Despondency'' | {{Celda|Nominada}} |- |} == Referencies == {{llistaref|2}} {{NF|1977|2023|Castro, Itziar}} [[Categoría:Feministes de Cataluña]] [[Categoría:Activistes LGBT d'España]] bk0dfr75ulpqau2ve6v597ohs8ndsw1 4379526 4379514 2025-06-26T08:18:38Z XabatuBot 43102 iguo testu: Campeonos => Campeones 4379526 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Itziar Castro Rivadulla''' {{nym}} foi una actriz [[España|española]] conocida principalmente pol so papel de Gоya Fernández en ''Vis a vis'' y por la so participación en películes como ''Campeones'' o ''Pieles'', pola que foi nomada nos [[Premios Goya]] a meyor [[Actor|actriz]] revelación.<ref>{{Cita web|url=https://www.rtve.es/noticias/20231208/muere-itziar-castro-actriz-espana/2465587.shtml|títulu=Muere la actriz Itziar Castro a los 46 años de edad|fecha=2023-12-08|idioma=es|obra=RTVE|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.zeleb.es/tv/itziar-castro-biografia-de-una-actriz-sin-complejos|títulu=Itziar Castro, biografía de una actriz sin complejos|idioma=es|obra=www.zeleb.es|fechaaccesu=13 de julio de 2020}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.pronto.es/noticias-del-corazon/famosos/toda-trayectoria-actriz-itziar-castro-de-vis-vis-ot-mucho-mas-323101102.html|títulu=Toda la trayectoria de la actriz Itziar Castro: ¡de ‘Vis a vis’ a OT y mucho más!|fecha=17 de noviembre de 2020|idioma=es|editorial=Pronto|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> == Trayectoria artística == [[Ficheru:Pressekonferenz_Skin_Berlinale_2017.jpg|miniaturadeimagen|Capo al pie de los compañeros d'elencu de "Pieles", na conferencia de prensa del Festival de Cine de Berlín de 2017]] Nació en 1977 en [[Pallejà|Pallejá]].<ref>{{Cita web|url=https://www.cartv.es/aragonnoticias/noticias/el-velatorio-de-la-actriz-itziar-castro-estara-abierto-al-publico-durante-este-domingo?fbclid=IwAR3udpJjHXblBrzRaYnFa2vA2KuaFL3t1fHsTPbgrVsac2tYkdVYEkgtKsk|títulu=El velatorio de la actriz Itziar Castro estará abierto al público durante este domingo|fecha=2023-12-10|idioma=es-ES|obra=CARTV|fechaaccesu=2023-12-10}}</ref> Empezó la so carrera en 2002, cuando participó nel llargumetraxe ''Nueche de fiesta''. De magar, participó en ficciones tantu para televisión como para cine, destacando les sos participaciones n'El cor de la ciutat o ''Daqué que celebrar'' en televisión y nes películes ''Blancanieves'' o ''La sesta alumna'' en cine.<ref>{{Cita web|url=https://www.formulatv.com/personas/itziar-castro/|títulu=Ficha, noticias, trabajos y fotos de Itziar Castro|idioma=es|editorial=Formula TV|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2017 fichó para la repartida principal del llargumetraxe empobináu por Eduardo Casanova ''Pieles'', pol que foi nomada al [[Premios Goya|Goya]] a meyor actriz revelación y ganadora del premio Unión d'Actores y Actrices na mesma categoría.<ref>{{Cita web|url=https://www.lavanguardia.com/de-moda/feminismo/20170324/421151792802/itziar-castro-gordo-fobia-festival-cine-malaga-alfombra-roja.html|títulu=Itziar Castro responde con un corpiño a los gordofóbicos que la atacaron en las redes|fecha=24 de marzo de 2017|idioma=es|editorial=La Vanguardia|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.elespanol.com/cultura/cine/20180313/gala-premios-union-actores-actrices-destila-feminismo/291720868_0.html|títulu=La gala de premios de la Unión de Actores y Actrices destila feminismo|fecha=13 de marzo de 2018|idioma=es|editorial=El Español|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2018 formó parte del elencu principal de ''Vis a vis'' dando vida a Goya Fernández, papel pol que recibió mayor relevancia a nivel televisivu.<ref>{{Cita web|url=https://www.clarin.com/espectaculos/tv/-itziar-castro-revelacion-nueva-vis-vis-_0_NA6RRuGUY.html|títulu=¿Quién es Itziar Castro, la revelación de la nueva Vis a Vis?|fecha=4 de abril de 2020|idioma=es|editorial=Clarín|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> Amás, participó nos llargumetraxes ''Matar a Dios''<ref>{{Cita web|url=https://elpais.com/ccaa/2018/09/21/madrid/1537522440_995805.html|títulu=Estrenar en Gran Vía|fecha=23 de septiembre de 2018|idioma=es|editorial=El País|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> y ''Campeones'', y realizó un cameo na segunda temporada de ''[[Paquita Salas]]'', onde interpretó a la rexidora del Festival de Tarazona. En xunetu de 2018, fichó como la profesora d'interpretación de l'academia d'Operación Trunfo 2018, sustituyendo a [[Javier Ambrossi]] y Javier Calvo.<ref>{{Cita web|url=https://www.formulatv.com/noticias/82052/ot-2018-itziar-castro-profesora-interpretacion/|títulu=Itziar Castro ficha por 'OT 2018' como profesora de interpretación|fecha=18 de julio de 2018|idioma=es|editorial=Formula TV|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2019 participó nos llargumetraxes ''El cuetu de los dioses'' de Daniel M. Caneiro y ''¿Qué te xuegues?'' d'Inés de Llión.<ref>{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20201125/los-secretos-de-la-original-satira-el-cerro-de-los-dioses-8221163|títulu=Los secretos de la original sátira 'El cerro de los dioses' revelados por su director|fecha=25 de noviembre de 2020|idioma=es|obra=Yotele|editorial=El Periódico|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.elcineenlasombra.com/que-te-juegas-critica/|títulu=¿Qué te juegas? es una comedia romántica que se ríe de las propias películas del género, véase Pretty Woman o Notting Hill.|fecha=28 de marzo de 2019|idioma=es|editorial=El Cine en la Sombra|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> En 2020 realizó un cameo na película de [[Woody Allen]] ''Rifkin's Festival'' y protagonizó la serie de Fox España Vis a vis: L'Oasis, amás de tener un papel recurrente na serie de HBO España ''Por H o por B'' como Choni.<ref>{{Cita web|url=https://www.formulatv.com/noticias/vis-a-vis-el-oasis-completa-reparto-itziar-castro-inicia-rodaje-96546/|títulu='Vis a vis: El oasis' completa su reparto con Itziar Castro y Paula Gallego y comienza su rodaje|fecha=21 de octubre de 2019|idioma=es|editorial=Formula TV|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.telva.com/cultura/2020/06/08/5ede97b601a2f129978b45b3.html|títulu=Brays Efe e Itziar Castro en "Por H o por B" o la serie de HBO que nos hará reír a carcajadas|fecha=8 de junio de 2020|idioma=es|editorial=Telva|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> Amás, foi una de les protagonistes d'Hestories llamentables, película de Javier Fesser para Amazon Prime Video.<ref>{{Cita web|url=https://www.moviementarios.com/critica-historias-lamentables/|títulu=Crítica de ‘Historias lamentables’: De los campeones a los conformados|fecha=16 de noviembre de 2020|idioma=es|editorial=Moviementarios|fechaaccesu=3 de junio de 2021}}</ref> === Activismu === Tamién foi reconocida pol so [[Movimientu LGBT|activismu LGBT]], recibiendo en 2019 un Premio Plumes de la Federación Estatal de Llesbianes, Gais, Trans y Bisexuales (FELGTB) pol so sofitu al colectivu.<ref>{{Cita web|url=https://www.huffingtonpost.es/life/influencers-celebrities/itziar-castro-referente-lgtbi-lo-visibiliza-existe.html|títulu=Itziar Castro, un referente LGTBI: 'Lo que no se visibiliza no existe'|fecha=2023-12-08|idioma=es|obra=ElHuffPost|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref> En 2021, presentó el so llibru de poesía lésbica ''Col corazón per delantre'', con carís autobiográficu, y foi la protagonista del Especial Diversidá dedicáu al lesbianismo de la revista Vanity Fair.<ref>{{Cita web|url=https://www.revistavanityfair.es/sociedad/celebrities/articulos/itziar-castro-entrevista/50568|títulu=Itziar Castro: "Yo no he tenido que salir del armario, pero la diferencia ha ido conmigo siempre"|último=Nast|primero=Condé|fecha=2021-06-28|idioma=es-ES|obra=Vanity Fair|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref> Proclamóse [[Lesbianismu|llesbiana]], [[Feminismu|feminista]]<ref name=":0">{{Obra citada|título=Al cotxe - Itziar Castro: "La meva gran por és no tenir temps de fer tot el que vull fer. Crec que soc actriu perquè ho vull ser tot" - 3Cat|idioma=ca|url=https://www.ccma.cat/3cat/itziar-castro-la-meva-gran-por-es-no-tenir-temps-de-fer-tot-el-que-vull-fer-crec-que-soc-actriu-perque-ho-vull-ser-tot-/video/5838252/|fechaacceso=2023-12-10|fecha=2023-12-08}}</ref> y d'esquierdes.<ref>{{Cita web|url=https://www.mdzol.com/espectaculos/2021/7/4/quien-es-la-actual-pareja-de-itziar-castro-170428.html|títulu=¿Quién es la actual pareja de Itziar Castro?|último=mdzol.com|obra=MdzOnline|fechaaccesu=2023-12-10}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://ecoteuve.eleconomista.es/programas/noticias/11119720/03/21/Itziar-Castro-quiere-dar-las-Campanadas-desnuda-junto-a-Cristina-Pedroche-Y-que-ella-me-tape-los-pezones.html|títulu=Itziar Castro y su posible regreso a la televisión: "Me han ofrecido concursar en 'Supervivientes"|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20210323173855/https://ecoteuve.eleconomista.es/programas/noticias/11119720/03/21/Itziar-Castro-quiere-dar-las-Campanadas-desnuda-junto-a-Cristina-Pedroche-Y-que-ella-me-tape-los-pezones.html|fechaarchivu=23 de marzo de 2021|fechaaccesu=10 de diciembre de 2023}}</ref> === Fallecimientu === Finó la madrugada del 8 d'avientu de 2023 por un [[Paru cardiorrespiratoriu|paru cardiaco]] mientres ensayaba una escena d'un espectáculu de natación navidiegu de [[Lloret de Mar]].<ref>{{Cita web|url=https://www.lavanguardia.com/gente/20231208/9435004/iztiar-castro-murio-ensayaba-espectaculo-natacion-sincronizada.html|títulu=Iztiar Castro murió mientras ensayaba un espectáculo de natación sincronizada|fecha=2023-12-08|idioma=es|obra=La Vanguardia|fechaaccesu=2023-12-08}}</ref> == Reconocencies == A títulu póstumu, concedióse-y la Medaya d'Oru al Méritu nes Belles Artes 2023, una distinción que da añalmente a personaxes de la cultura el [[Gobiernu d'España]].<ref>{{Cita web|url=https://www.cultura.gob.es/actualidad/2024/01/240109-medallas-oro-bellas-artes.html|títulu=Medallas de Oro a las Bellas Artes 2023}}</ref> ; [[Premios Goya]] {| {{tablaguapa}} !Añu !Categoría !Trabayu nomáu !Resultancia |- |2018 |Meyor actriz revelación | align="center" |''Pieles'' | {{Celda|Nominada}} |- |} ; Premios de la Unión d'Actores y Actrices {| {{tablaguapa}} |'''Añu''' |'''Categoría''' |'''Trabayu nomáu''' |'''Resultancia''' |- |2018 |Meyor actriz revelación | align="center" |''Pieles'' | {{Celda|Ganadora}} |- |} ; Premios Bonos Aires Coloráu Sangre {| {{tablaguapa}} |'''Añu''' |'''Categoría''' |'''Trabayu nomáu''' |'''Resultancia''' |- |2018 |Meyor actriz | align="center" |''Matar a Dios'' | {{Celda|Ganadora}} |- |} ; [[Festival de Cine de Calella|Premios Creative Rosebud del Festival de Cine de Calella]] {| {{tablaguapa}} |'''Añu''' |'''Categoría''' |'''Trabayu nomáu''' |'''Resultancia''' |- |2018 |Meyor actriz | align="center" |''Matar a Dios'' | {{Celda|Ganadora}} |- |} ; Premios Fugaz {| {{tablaguapa}} !Añu !Categoría !Trabayu nomáu !Resultancia |- |2018 |Meyor actriz | align="center" |''RIP'' | {{Celda|Nominada}} |- |} ; [[Premios CinEuphoria]] {| {{tablaguapa}} !Añu !Categoría !Trabayu nomáu !Resultancia |- |2019 |Meyor actriz de curtiumetraxe | align="center" |''Despondency'' | {{Celda|Nominada}} |- |} == Referencies == {{llistaref|2}} {{NF|1977|2023|Castro, Itziar}} [[Categoría:Feministes de Cataluña]] [[Categoría:Activistes LGBT d'España]] pfz4tjwvikvlw6ix7boiemqw6qnmpwu 0 278307 4379513 2025-06-25T21:39:49Z Zapipedia 58674 Creada traduciendo la páxina «[[:es:Special:Redirect/revision/168110193|Marta Fierro]]» 4379513 wikitext text/x-wiki '''Marta Fierro''' '''Mantecón''', conocida como '''Eme DJ''', ye una DJ, productora, escritora y activista [[España|española]], que reconocida en diverses ocasiones como una de les meyores DJs d'España.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://www.mondosonoro.com/noticias-actualidad-musical/miedo-al-miedo-dj-eme/|títulu=El documental sobre Eme DJ se estrena en el Festival de Cine de Sevilla|último=Ropero|primero=Mariona Longarón|fecha=2021-11-01|idioma=es|obra=MondoSonoro|fechaaccesu=2025-06-17}}</ref> == Biografía == Empezó la so carrera como DJ en 1997.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://elpais.com/cultura/2023-12-29/eme-dj-me-sentia-la-puta-ama-me-decian-que-era-la-puta-ama.html|títulu=Eme DJ: “Me sentía la puta ama, me decían que era la puta ama”|último=Fanjul|primero=Sergio C.|fecha=2023-12-29|idioma=es|obra=El País|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2006 robló un contratu con Intromúsica que la llevó a pinchar nel Festival Internacional de Benicassim (FIB) y más tarde actuó n'otros festivales como el Sónar.<ref>{{Cita web|url=https://www.eldiario.es/madrid/somos/malasana/eme-dj-lo-primordial-es-compartir-lo-que-hago_1_6425028.html|títulu=Eme DJ: "Lo primordial es compartir lo que hago"|último=Pérez|primero=Antonio|fecha=2012-01-12|idioma=es|obra=ElDiario.es|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20230915/lucha-depresion-marta-fierro-eme-dj-madonna-118218643|títulu=La lucha contra la depresión de Marta Fierro, la DJ que ha teloneado a Madonna: “Me han dejado de llamar de varios sitios”|último=Corral|primero=Pedro del|fecha=2023-09-15|idioma=es|obra=El Periódico|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> A lo llargo de la so trayectoria, produció cuatro epés y remezcló temes d'artistes como Zahara, Dover, Vega, Love of Lesbian, Neños Mutantes, Varry Brava o Miss Caffeina, ente otros.<ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20230915/lucha-depresion-marta-fierro-eme-dj-madonna-118218643|títulu=La lucha contra la depresión de Marta Fierro, la DJ que ha teloneado a Madonna: “Me han dejado de llamar de varios sitios”|último=Corral|primero=Pedro del|fecha=2023-09-15|idioma=es|obra=El Periódico|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> Tamién pinchó con [[David Guetta]], 2ManyDJs, [[Calvin Harris]], Roger Sánchez, Zombie Kids o DJ Atentu y teloneado a [[Madonna]], [[Arcade Fire]] o Vetusta Morla, ente otros.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://elpais.com/cultura/2023-12-29/eme-dj-me-sentia-la-puta-ama-me-decian-que-era-la-puta-ama.html|títulu=Eme DJ: “Me sentía la puta ama, me decían que era la puta ama”|último=Fanjul|primero=Sergio C.|fecha=2023-12-29|idioma=es|obra=El País|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref name=":1" /> Amás, actuó en países como España, Reinu Uníu, Túnez, Italia o Bosnia y foi promotora del Costello Club y les Cosmic Nights en Madrid.<ref name=":1" /><ref>{{Cita web|url=https://notedetengas.es/entrevistamos-a-eme-dj/,%20https://notedetengas.es/entrevistamos-a-eme-dj/|títulu=Entrevistamos a Eme Dj - Notedetengas Magazine|último=notedetengas|fecha=2011-07-16|idioma=es|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2015 publicó el llibru ''Ma, quiero ser DJ'' y en 2021Cómo ser DJ. ''El manual''.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://www.mondosonoro.com/noticias-actualidad-musical/miedo-al-miedo-dj-eme/|títulu=El documental sobre Eme DJ se estrena en el Festival de Cine de Sevilla|último=Ropero|primero=Mariona Longarón|fecha=2021-11-01|idioma=es|obra=MondoSonoro|fechaaccesu=2025-06-17}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20230915/lucha-depresion-marta-fierro-eme-dj-madonna-118218643|títulu=La lucha contra la depresión de Marta Fierro, la DJ que ha teloneado a Madonna: “Me han dejado de llamar de varios sitios”|último=Corral|primero=Pedro del|fecha=2023-09-15|idioma=es|obra=El Periódico|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2023 creó ''Depresión na cabina'', un proyectu para visibilizar los problemes en redol a la [[salú mental]] y la precariedá llaboral de los ''dj'' y productores musicales, entamen charres y xornaes itinerantes per España pa cavilgar y buscar soluciones sobro esta situación.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://elpais.com/cultura/2023-12-29/eme-dj-me-sentia-la-puta-ama-me-decian-que-era-la-puta-ama.html|títulu=Eme DJ: “Me sentía la puta ama, me decían que era la puta ama”|último=Fanjul|primero=Sergio C.|fecha=2023-12-29|idioma=es|obra=El País|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://beatburguer.com/depresion-en-la-cabina-salud-mental-en-el-entorno-del-dj-y-productor-musical/|títulu=Depresión en la Cabina: Salud mental en el entorno del DJ y productor musical|fecha=2023-09-26|idioma=es|obra=BeatBurguer|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.palmesana.com/noticia/depresion-en-la-cabina-salud-mental-en-la-industria-musical/|títulu=Depresión en la cabina: Salud mental en la Industria Musical|fecha=2024-05-25|idioma=es|fechaaccesu=2025-06-17}}</ref> La hestoria de Fierro narrase nel documental de Menchu Esteban, ''Mieu al mieu''.<ref name=":2" /><ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=https://festivalcinesevilla.eu/peliculas/miedo-al-miedo|títulu=MIEDO AL MIEDO|fechaaccesu=17 de junio de 2025}}</ref> Llesbiana declarada, en 2019, participó al pie de Kira Fumero y Marta Talaverano, del grupu Ciñu, participó n'una sesión de It Gets Better España para comentar en redol a los mitos y estereotipos sobro les llesbianes por cuenta de la celebración del [[Día de la Visibilidá Lésbica]].<ref name="dup-0-35">{{Cita web|url=https://www.ara.cat/cultura/musica/dj-pregunten-punxaras-fent-topless_1_3849596.html|títulu=Quan ets DJ i et pregunten si punxaràs fent ‘topless’|último=Ribot|primero=Núria Martínez|fecha=2018-06-21|idioma=ca|obra=Ara.cat|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://e00-elmundo.uecdn.es/loc/2014/04/12/53482e1022601d7d7f8b4590.html|títulu=Penélope, Shakira, Rihanna... Jugar a ser lesbianas para vender más|fecha=2014-04-12|idioma=es|obra=ELMUNDO|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://every.lgbt/estereotipos-que-sufren-mujeres-lesbianas/|títulu=5 estereotipos sobre las lesbianas que deben olvidarse - every Noticias LGBT|fecha=2022-12-28|idioma=es-ES|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.itgetsbetter.es/26-de-abril-dia-de-la-visibilidad-lesbica/|títulu=26 de abril, Día de la Visibilidad Lésbica – It Gets Better España|fecha=2019-04-26|idioma=es|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2025 participó nel primer festival LBTIQ+ de [[Vigo]] pola visibilidá lésbica y [[queer]], al pie de artistes como Athenea García , High Paw o Meiga-i.<ref>{{Cita web|url=https://metropolitano.gal/que-hacer/vigo-sera-referente-en-toda-espana-con-el-primer-festival-lbtiq-de-su-historia/|títulu=Vigo será referente en toda España con el primer Festival LBTIQ+ de su historia|último=Teja|primero=Alfredo|fecha=2025-04-24|idioma=es|obra=Metropolitano|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> == Reconocencies == En 2010 y 2011 ganó el premiu de Meyor DJ Nacional de la revista Rockdelux. En 2011 tamién foi nomada una de los Djs Revelación Nacional del añu nos Vicious Music Awards.<ref>{{Cita web|url=https://corporacionhijosderivera.com/eme-dj-elegida-mejor-dj-del-ano-por-rockdelux/|títulu=EME, elegida Mejor DJ del Año por Rockdelux|fecha=2012-04-10|idioma=es-ES|obra=Corporación Hijos de Rivera|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2014 volvió ser reconocida como Meyor DJ nacional por Rockdelux.<ref>{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20230915/lucha-depresion-marta-fierro-eme-dj-madonna-118218643|títulu=La lucha contra la depresión de Marta Fierro, la DJ que ha teloneado a Madonna: “Me han dejado de llamar de varios sitios”|último=Corral|primero=Pedro del|fecha=2023-09-15|idioma=es|obra=El Periódico|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> Amás, la revista ''Go Mag'' nombrola una de les 10 meyores DJ d'España.<ref name="dup-0-35">{{Cita web|url=https://www.ara.cat/cultura/musica/dj-pregunten-punxaras-fent-topless_1_3849596.html|títulu=Quan ets DJ i et pregunten si punxaràs fent ‘topless’|último=Ribot|primero=Núria Martínez|fecha=2018-06-21|idioma=ca|obra=Ara.cat|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> == Referencies == {{Llistaref|2}} [[Categoría:Disc jockeys d'España]] 1swu1klf4mxz0xkhha3aad1iz98nr8t 4379515 4379513 2025-06-25T21:41:17Z Zapipedia 58674 Wikificado 4379515 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Marta Fierro''' '''Mantecón''', {{nym}} conocida como '''Eme DJ''', ye una DJ, productora, escritora y activista [[España|española]], que reconocida en diverses ocasiones como una de les meyores DJs d'España.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://www.mondosonoro.com/noticias-actualidad-musical/miedo-al-miedo-dj-eme/|títulu=El documental sobre Eme DJ se estrena en el Festival de Cine de Sevilla|último=Ropero|primero=Mariona Longarón|fecha=2021-11-01|idioma=es|obra=MondoSonoro|fechaaccesu=2025-06-17}}</ref> == Biografía == Empezó la so carrera como DJ en 1997.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://elpais.com/cultura/2023-12-29/eme-dj-me-sentia-la-puta-ama-me-decian-que-era-la-puta-ama.html|títulu=Eme DJ: “Me sentía la puta ama, me decían que era la puta ama”|último=Fanjul|primero=Sergio C.|fecha=2023-12-29|idioma=es|obra=El País|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2006 robló un contratu con Intromúsica que la llevó a pinchar nel Festival Internacional de Benicassim (FIB) y más tarde actuó n'otros festivales como el Sónar.<ref>{{Cita web|url=https://www.eldiario.es/madrid/somos/malasana/eme-dj-lo-primordial-es-compartir-lo-que-hago_1_6425028.html|títulu=Eme DJ: "Lo primordial es compartir lo que hago"|último=Pérez|primero=Antonio|fecha=2012-01-12|idioma=es|obra=ElDiario.es|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20230915/lucha-depresion-marta-fierro-eme-dj-madonna-118218643|títulu=La lucha contra la depresión de Marta Fierro, la DJ que ha teloneado a Madonna: “Me han dejado de llamar de varios sitios”|último=Corral|primero=Pedro del|fecha=2023-09-15|idioma=es|obra=El Periódico|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> A lo llargo de la so trayectoria, produció cuatro epés y remezcló temes d'artistes como Zahara, Dover, Vega, Love of Lesbian, Neños Mutantes, Varry Brava o Miss Caffeina, ente otros.<ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20230915/lucha-depresion-marta-fierro-eme-dj-madonna-118218643|títulu=La lucha contra la depresión de Marta Fierro, la DJ que ha teloneado a Madonna: “Me han dejado de llamar de varios sitios”|último=Corral|primero=Pedro del|fecha=2023-09-15|idioma=es|obra=El Periódico|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> Tamién pinchó con [[David Guetta]], 2ManyDJs, [[Calvin Harris]], Roger Sánchez, Zombie Kids o DJ Atentu y teloneado a [[Madonna]], [[Arcade Fire]] o Vetusta Morla, ente otros.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://elpais.com/cultura/2023-12-29/eme-dj-me-sentia-la-puta-ama-me-decian-que-era-la-puta-ama.html|títulu=Eme DJ: “Me sentía la puta ama, me decían que era la puta ama”|último=Fanjul|primero=Sergio C.|fecha=2023-12-29|idioma=es|obra=El País|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref name=":1" /> Amás, actuó en países como España, Reinu Uníu, Túnez, Italia o Bosnia y foi promotora del Costello Club y les Cosmic Nights en Madrid.<ref name=":1" /><ref>{{Cita web|url=https://notedetengas.es/entrevistamos-a-eme-dj/,%20https://notedetengas.es/entrevistamos-a-eme-dj/|títulu=Entrevistamos a Eme Dj - Notedetengas Magazine|último=notedetengas|fecha=2011-07-16|idioma=es|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2015 publicó el llibru ''Ma, quiero ser DJ'' y en 2021Cómo ser DJ. ''El manual''.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://www.mondosonoro.com/noticias-actualidad-musical/miedo-al-miedo-dj-eme/|títulu=El documental sobre Eme DJ se estrena en el Festival de Cine de Sevilla|último=Ropero|primero=Mariona Longarón|fecha=2021-11-01|idioma=es|obra=MondoSonoro|fechaaccesu=2025-06-17}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20230915/lucha-depresion-marta-fierro-eme-dj-madonna-118218643|títulu=La lucha contra la depresión de Marta Fierro, la DJ que ha teloneado a Madonna: “Me han dejado de llamar de varios sitios”|último=Corral|primero=Pedro del|fecha=2023-09-15|idioma=es|obra=El Periódico|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2023 creó ''Depresión na cabina'', un proyectu para visibilizar los problemes en redol a la [[salú mental]] y la precariedá llaboral de los ''dj'' y productores musicales, entamen charres y xornaes itinerantes per España pa cavilgar y buscar soluciones sobro esta situación.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://elpais.com/cultura/2023-12-29/eme-dj-me-sentia-la-puta-ama-me-decian-que-era-la-puta-ama.html|títulu=Eme DJ: “Me sentía la puta ama, me decían que era la puta ama”|último=Fanjul|primero=Sergio C.|fecha=2023-12-29|idioma=es|obra=El País|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://beatburguer.com/depresion-en-la-cabina-salud-mental-en-el-entorno-del-dj-y-productor-musical/|títulu=Depresión en la Cabina: Salud mental en el entorno del DJ y productor musical|fecha=2023-09-26|idioma=es|obra=BeatBurguer|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.palmesana.com/noticia/depresion-en-la-cabina-salud-mental-en-la-industria-musical/|títulu=Depresión en la cabina: Salud mental en la Industria Musical|fecha=2024-05-25|idioma=es|fechaaccesu=2025-06-17}}</ref> La hestoria de Fierro narrase nel documental de Menchu Esteban, ''Mieu al mieu''.<ref name=":2" /><ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=https://festivalcinesevilla.eu/peliculas/miedo-al-miedo|títulu=MIEDO AL MIEDO|fechaaccesu=17 de junio de 2025}}</ref> Llesbiana declarada, en 2019, participó al pie de Kira Fumero y Marta Talaverano, del grupu Ciñu, participó n'una sesión de It Gets Better España para comentar en redol a los mitos y estereotipos sobro les llesbianes por cuenta de la celebración del [[Día de la Visibilidá Lésbica]].<ref name="dup-0-35">{{Cita web|url=https://www.ara.cat/cultura/musica/dj-pregunten-punxaras-fent-topless_1_3849596.html|títulu=Quan ets DJ i et pregunten si punxaràs fent ‘topless’|último=Ribot|primero=Núria Martínez|fecha=2018-06-21|idioma=ca|obra=Ara.cat|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://e00-elmundo.uecdn.es/loc/2014/04/12/53482e1022601d7d7f8b4590.html|títulu=Penélope, Shakira, Rihanna... Jugar a ser lesbianas para vender más|fecha=2014-04-12|idioma=es|obra=ELMUNDO|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://every.lgbt/estereotipos-que-sufren-mujeres-lesbianas/|títulu=5 estereotipos sobre las lesbianas que deben olvidarse - every Noticias LGBT|fecha=2022-12-28|idioma=es-ES|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.itgetsbetter.es/26-de-abril-dia-de-la-visibilidad-lesbica/|títulu=26 de abril, Día de la Visibilidad Lésbica – It Gets Better España|fecha=2019-04-26|idioma=es|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2025 participó nel primer festival LBTIQ+ de [[Vigo]] pola visibilidá lésbica y [[queer]], al pie de artistes como Athenea García , High Paw o Meiga-i.<ref>{{Cita web|url=https://metropolitano.gal/que-hacer/vigo-sera-referente-en-toda-espana-con-el-primer-festival-lbtiq-de-su-historia/|títulu=Vigo será referente en toda España con el primer Festival LBTIQ+ de su historia|último=Teja|primero=Alfredo|fecha=2025-04-24|idioma=es|obra=Metropolitano|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> == Reconocencies == En 2010 y 2011 ganó el premiu de Meyor DJ Nacional de la revista Rockdelux. En 2011 tamién foi nomada una de los Djs Revelación Nacional del añu nos Vicious Music Awards.<ref>{{Cita web|url=https://corporacionhijosderivera.com/eme-dj-elegida-mejor-dj-del-ano-por-rockdelux/|títulu=EME, elegida Mejor DJ del Año por Rockdelux|fecha=2012-04-10|idioma=es-ES|obra=Corporación Hijos de Rivera|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2014 volvió ser reconocida como Meyor DJ nacional por Rockdelux.<ref>{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20230915/lucha-depresion-marta-fierro-eme-dj-madonna-118218643|títulu=La lucha contra la depresión de Marta Fierro, la DJ que ha teloneado a Madonna: “Me han dejado de llamar de varios sitios”|último=Corral|primero=Pedro del|fecha=2023-09-15|idioma=es|obra=El Periódico|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> Amás, la revista ''Go Mag'' nombrola una de les 10 meyores DJ d'España.<ref name="dup-0-35">{{Cita web|url=https://www.ara.cat/cultura/musica/dj-pregunten-punxaras-fent-topless_1_3849596.html|títulu=Quan ets DJ i et pregunten si punxaràs fent ‘topless’|último=Ribot|primero=Núria Martínez|fecha=2018-06-21|idioma=ca|obra=Ara.cat|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> == Referencies == {{Llistaref|2}} {{NF|1982||Fierro, Marta}} [[Categoría:Disc jockeys d'España]] iskm4cqzxjxtfebp7hvfbtnrebl892i 4379516 4379515 2025-06-25T21:42:26Z Zapipedia 58674 added [[Category:LGBT]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 4379516 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Marta Fierro''' '''Mantecón''', {{nym}} conocida como '''Eme DJ''', ye una DJ, productora, escritora y activista [[España|española]], que reconocida en diverses ocasiones como una de les meyores DJs d'España.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://www.mondosonoro.com/noticias-actualidad-musical/miedo-al-miedo-dj-eme/|títulu=El documental sobre Eme DJ se estrena en el Festival de Cine de Sevilla|último=Ropero|primero=Mariona Longarón|fecha=2021-11-01|idioma=es|obra=MondoSonoro|fechaaccesu=2025-06-17}}</ref> == Biografía == Empezó la so carrera como DJ en 1997.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://elpais.com/cultura/2023-12-29/eme-dj-me-sentia-la-puta-ama-me-decian-que-era-la-puta-ama.html|títulu=Eme DJ: “Me sentía la puta ama, me decían que era la puta ama”|último=Fanjul|primero=Sergio C.|fecha=2023-12-29|idioma=es|obra=El País|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2006 robló un contratu con Intromúsica que la llevó a pinchar nel Festival Internacional de Benicassim (FIB) y más tarde actuó n'otros festivales como el Sónar.<ref>{{Cita web|url=https://www.eldiario.es/madrid/somos/malasana/eme-dj-lo-primordial-es-compartir-lo-que-hago_1_6425028.html|títulu=Eme DJ: "Lo primordial es compartir lo que hago"|último=Pérez|primero=Antonio|fecha=2012-01-12|idioma=es|obra=ElDiario.es|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20230915/lucha-depresion-marta-fierro-eme-dj-madonna-118218643|títulu=La lucha contra la depresión de Marta Fierro, la DJ que ha teloneado a Madonna: “Me han dejado de llamar de varios sitios”|último=Corral|primero=Pedro del|fecha=2023-09-15|idioma=es|obra=El Periódico|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> A lo llargo de la so trayectoria, produció cuatro epés y remezcló temes d'artistes como Zahara, Dover, Vega, Love of Lesbian, Neños Mutantes, Varry Brava o Miss Caffeina, ente otros.<ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20230915/lucha-depresion-marta-fierro-eme-dj-madonna-118218643|títulu=La lucha contra la depresión de Marta Fierro, la DJ que ha teloneado a Madonna: “Me han dejado de llamar de varios sitios”|último=Corral|primero=Pedro del|fecha=2023-09-15|idioma=es|obra=El Periódico|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> Tamién pinchó con [[David Guetta]], 2ManyDJs, [[Calvin Harris]], Roger Sánchez, Zombie Kids o DJ Atentu y teloneado a [[Madonna]], [[Arcade Fire]] o Vetusta Morla, ente otros.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://elpais.com/cultura/2023-12-29/eme-dj-me-sentia-la-puta-ama-me-decian-que-era-la-puta-ama.html|títulu=Eme DJ: “Me sentía la puta ama, me decían que era la puta ama”|último=Fanjul|primero=Sergio C.|fecha=2023-12-29|idioma=es|obra=El País|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref name=":1" /> Amás, actuó en países como España, Reinu Uníu, Túnez, Italia o Bosnia y foi promotora del Costello Club y les Cosmic Nights en Madrid.<ref name=":1" /><ref>{{Cita web|url=https://notedetengas.es/entrevistamos-a-eme-dj/,%20https://notedetengas.es/entrevistamos-a-eme-dj/|títulu=Entrevistamos a Eme Dj - Notedetengas Magazine|último=notedetengas|fecha=2011-07-16|idioma=es|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2015 publicó el llibru ''Ma, quiero ser DJ'' y en 2021Cómo ser DJ. ''El manual''.<ref name=":2">{{Cita web|url=https://www.mondosonoro.com/noticias-actualidad-musical/miedo-al-miedo-dj-eme/|títulu=El documental sobre Eme DJ se estrena en el Festival de Cine de Sevilla|último=Ropero|primero=Mariona Longarón|fecha=2021-11-01|idioma=es|obra=MondoSonoro|fechaaccesu=2025-06-17}}</ref><ref name=":1">{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20230915/lucha-depresion-marta-fierro-eme-dj-madonna-118218643|títulu=La lucha contra la depresión de Marta Fierro, la DJ que ha teloneado a Madonna: “Me han dejado de llamar de varios sitios”|último=Corral|primero=Pedro del|fecha=2023-09-15|idioma=es|obra=El Periódico|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2023 creó ''Depresión na cabina'', un proyectu para visibilizar los problemes en redol a la [[salú mental]] y la precariedá llaboral de los ''dj'' y productores musicales, entamen charres y xornaes itinerantes per España pa cavilgar y buscar soluciones sobro esta situación.<ref name=":0">{{Cita web|url=https://elpais.com/cultura/2023-12-29/eme-dj-me-sentia-la-puta-ama-me-decian-que-era-la-puta-ama.html|títulu=Eme DJ: “Me sentía la puta ama, me decían que era la puta ama”|último=Fanjul|primero=Sergio C.|fecha=2023-12-29|idioma=es|obra=El País|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://beatburguer.com/depresion-en-la-cabina-salud-mental-en-el-entorno-del-dj-y-productor-musical/|títulu=Depresión en la Cabina: Salud mental en el entorno del DJ y productor musical|fecha=2023-09-26|idioma=es|obra=BeatBurguer|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.palmesana.com/noticia/depresion-en-la-cabina-salud-mental-en-la-industria-musical/|títulu=Depresión en la cabina: Salud mental en la Industria Musical|fecha=2024-05-25|idioma=es|fechaaccesu=2025-06-17}}</ref> La hestoria de Fierro narrase nel documental de Menchu Esteban, ''Mieu al mieu''.<ref name=":2" /><ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=https://festivalcinesevilla.eu/peliculas/miedo-al-miedo|títulu=MIEDO AL MIEDO|fechaaccesu=17 de junio de 2025}}</ref> Llesbiana declarada, en 2019, participó al pie de Kira Fumero y Marta Talaverano, del grupu Ciñu, participó n'una sesión de It Gets Better España para comentar en redol a los mitos y estereotipos sobro les llesbianes por cuenta de la celebración del [[Día de la Visibilidá Lésbica]].<ref name="dup-0-35">{{Cita web|url=https://www.ara.cat/cultura/musica/dj-pregunten-punxaras-fent-topless_1_3849596.html|títulu=Quan ets DJ i et pregunten si punxaràs fent ‘topless’|último=Ribot|primero=Núria Martínez|fecha=2018-06-21|idioma=ca|obra=Ara.cat|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://e00-elmundo.uecdn.es/loc/2014/04/12/53482e1022601d7d7f8b4590.html|títulu=Penélope, Shakira, Rihanna... Jugar a ser lesbianas para vender más|fecha=2014-04-12|idioma=es|obra=ELMUNDO|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://every.lgbt/estereotipos-que-sufren-mujeres-lesbianas/|títulu=5 estereotipos sobre las lesbianas que deben olvidarse - every Noticias LGBT|fecha=2022-12-28|idioma=es-ES|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.itgetsbetter.es/26-de-abril-dia-de-la-visibilidad-lesbica/|títulu=26 de abril, Día de la Visibilidad Lésbica – It Gets Better España|fecha=2019-04-26|idioma=es|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2025 participó nel primer festival LBTIQ+ de [[Vigo]] pola visibilidá lésbica y [[queer]], al pie de artistes como Athenea García , High Paw o Meiga-i.<ref>{{Cita web|url=https://metropolitano.gal/que-hacer/vigo-sera-referente-en-toda-espana-con-el-primer-festival-lbtiq-de-su-historia/|títulu=Vigo será referente en toda España con el primer Festival LBTIQ+ de su historia|último=Teja|primero=Alfredo|fecha=2025-04-24|idioma=es|obra=Metropolitano|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> == Reconocencies == En 2010 y 2011 ganó el premiu de Meyor DJ Nacional de la revista Rockdelux. En 2011 tamién foi nomada una de los Djs Revelación Nacional del añu nos Vicious Music Awards.<ref>{{Cita web|url=https://corporacionhijosderivera.com/eme-dj-elegida-mejor-dj-del-ano-por-rockdelux/|títulu=EME, elegida Mejor DJ del Año por Rockdelux|fecha=2012-04-10|idioma=es-ES|obra=Corporación Hijos de Rivera|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> En 2014 volvió ser reconocida como Meyor DJ nacional por Rockdelux.<ref>{{Cita web|url=https://www.elperiodico.com/es/ocio-y-cultura/20230915/lucha-depresion-marta-fierro-eme-dj-madonna-118218643|títulu=La lucha contra la depresión de Marta Fierro, la DJ que ha teloneado a Madonna: “Me han dejado de llamar de varios sitios”|último=Corral|primero=Pedro del|fecha=2023-09-15|idioma=es|obra=El Periódico|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> Amás, la revista ''Go Mag'' nombrola una de les 10 meyores DJ d'España.<ref name="dup-0-35">{{Cita web|url=https://www.ara.cat/cultura/musica/dj-pregunten-punxaras-fent-topless_1_3849596.html|títulu=Quan ets DJ i et pregunten si punxaràs fent ‘topless’|último=Ribot|primero=Núria Martínez|fecha=2018-06-21|idioma=ca|obra=Ara.cat|fechaaccesu=2025-06-14}}</ref> == Referencies == {{Llistaref|2}} {{NF|1982||Fierro, Marta}} [[Categoría:Disc jockeys d'España]] [[Categoría:LGBT]] tafbl6d0beo10yjwdpjlzqzu3okyok8 0 278308 4379521 2025-06-26T08:09:21Z YoaR 37624 Redirixendo a [[Edith de Mercia]] 4379521 wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Edith de Mercia]] odysd05xl7o0viu0m3e7df9xxhbsz80 0 278309 4379639 2025-06-26T10:16:16Z YoaR 37624 Redirixendo a [[Escudu de Taiwán]] 4379639 wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Escudu de Taiwán]] 80bs7ovekuszcn0caakdrnv50yo3r1m