Wikipedia astwiki https://ast.wikipedia.org/wiki/Portada MediaWiki 1.45.0-wmf.8 first-letter Medios Especial Alderique Usuariu Usuariu alderique Wikipedia Wikipedia alderique Ficheru Ficheru alderique MediaWiki MediaWiki alderique Plantía Plantía alderique Ayuda Ayuda alderique Categoría Categoría alderique TimedText TimedText talk Módulu Módulu alderique Evento Evento discusión 0 856 4382923 4329519 2025-07-07T21:50:32Z Mistico Dois 69055 4382923 wikitext text/x-wiki {{Xineru}} '''Abreviatures''' ° : fecha de nacencia † : fecha de la muerte == Fechos == * [[1582]] - [[Rusia]] tresfier [[Livonia]] y [[Estonia]] a [[Polonia]]. * [[1759]]- Inaugúrase en [[Londres]] el [[Muséu Británicu]] ''The British Museum''. * [[1913]] - Primera tresmisión telefónica ensin filos ente [[Nueva York]] y [[Berlín]]. * [[1938]] - Bombardéu de [[Barcelona]]. * [[1969]] - La [[Xunión Soviética]] llanza'l [[Soyuz 5]]. * [[1992]] - [[Eslovenia]] y [[Croacia]] son reconocíes como independentes de [[Yugoslavia]]. * [[2001]] - [[Wikipedia]] entama n'inglés. == Nacencies == * [[1432]] - Rei [[Alfonsu V de Portugal]] († [[1481]]). * [[1622]] - [[París]]: Jean-Baptiste Poquelin, conocíu como [[Molière]], dramaturgu y actor francés († [[17 de febreru]] de [[1763]]). * [[1809]] - Besançon ([[Francu Condáu]]): [[Pierre-Joseph Proudhon]], sociólogu y economista francés, teóricu del [[anarquismu]] († [[19 de xineru]] de [[1865]]). * [[1822]] - [[Hubert Salentin]], pintor alemán († [[1910]]). * [[1850]] - [[Botoșani]] ([[Bucovina]]): Mihail Eminovici, conocíu como [[Mihai Eminescu]], poeta rumanu († [[15 de xunu]] de [[1899]]). * [[1860]] - [[Francisco Echagüe]], militar español († [[1924]]). * [[1866]] - [[Nathan Söderblom]], arzobispu suecu, [[Premiu Nobel]] de la Paz († [[1931]]) * [[1863]] - [[Wilhelm Marx]], canciller alemán († [[1946]]). * [[1894]] - [[José Luis Bustamante y Rivero]], presidente de Perú († [[1989]]). * [[1895]] - [[Artturi Ilmari Virtanen]], químicu finlandés, [[Premiu Nobel]] de Química († [[1973]]). * [[1909]] - [[Gene Krupa]], músicu d'Estaos Xuníos († [[1973]]). * [[1912]] - [[Michel Debré]], primer ministru de la Francia († [[1996]]). * [[1918]] - [[João Baptista Figueiredo]], presidente de Brasil († [[1999]]). * 1918 - [[Gamal Abdel Nasser]], presidente d'Exiptu († [[1970]]). * [[1919]] - [[George Cadle Price]], primer ministru de Belize († [[2011]]). * [[1929]] - [[Atlanta]] ([[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]]): [[Martin Luther King]], pastor baptista norteamericanu, militante polos derechos civiles de los afroamericanos, [[premiu Nobel de la Paz]] en [[1964]] († [[4 d'abril]] de [[1968]]). * [[1947]] - [[Martin Chalfie]], químicu d'Estaos Xuníos, [[Premiu Nobel]] * [[1955]] - [[Andreas Gursky]], fotógrafu aleman * [[1955]] - [[José Montilla]], políticu catalán * [[1958]] - [[Yellowman]], cantante xamaicanu * [[1958]] - [[Boris Tadić]], presidente de [[Serbia]] * [[1959]] - [[Pete Trewavas]], músicu británicu ([[Marillion]]) == Muertes == * [[1519]] - [[Vasco Núñez de Balboa]], esplorador español (º c. [[1475]]). * [[1911]] - [[Carolina Coronado]], escritora española (º [[1820]]). * [[1919]] - [[Rosa Luxemburg]], líder comunista, alemana (º [[1870]]) * 1919 - [[Karl Liebknecht]], políticu alemán, líder comunista alemán (º [[1871]]). * [[1966]] - [[Abubakar Tafawa Balewa]], primer ministru de Nixeria (º [[1912]]) * [[1988]] - [[Seán MacBride]], políticu irlandés, [[Premiu Nobel]] de la Paz (º [[1904]]). * [[1955]] - [[Yves Tanguy]] - pintor surrealista francés y d'[[Estaos Xuníos]](° [[5 de xineru]] de [[1900]]). * [[2005]] - [[Barcelona]] : [[Victoria de los Ángeles]], soprano española (° [[1 de payares]] de [[1923]]). * [[2010]] - [[Marshall Warren Nirenberg]], xeneticista d'[[Estaos Xuníos]], [[Premiu Nobel]] (º [[1927]]). * [[2013]] - [[Nagisa Oshima]], direutor de cine xaponés (º [[1932]]). * [[2019]] - [[Isaac del Rivero Sr.|Isaac del Rivero]]<ref>[https://www.lne.es/sociedad/2019/01/16/cultura-asturiana-pierde-isaac-rivero/2411432.html La cultura asturiana pierde a Isaac del Rivero] La Nueva España. Consultao'l 16.01.2019</ref> [[Dibuxu|dibuxante]] de [[cómic]] y fundador del [[Festival Internacional de Cine de Xixón]] * [[2025]] - [[David Lynch]], direutor de cine d'Estaos Xuníos. == Referencies == {{llistaref}} {{Meses}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xineru|15]] cbr1qpkzwg8d3v6db6bbknqs655xzc7 4382924 4382923 2025-07-07T21:51:16Z Mistico Dois 69055 4382924 wikitext text/x-wiki {{Xineru}} '''Abreviatures''' ° : fecha de nacencia † : fecha de la muerte == Fechos == * [[1582]] - [[Rusia]] tresfier [[Livonia]] y [[Estonia]] a [[Polonia]]. * [[1759]]- Inaugúrase en [[Londres]] el [[Muséu Británicu]] ''The British Museum''. * [[1913]] - Primera tresmisión telefónica ensin filos ente [[Nueva York]] y [[Berlín]]. * [[1938]] - Bombardéu de [[Barcelona]]. * [[1969]] - La [[Xunión Soviética]] llanza'l [[Soyuz 5]]. * [[1992]] - [[Eslovenia]] y [[Croacia]] son reconocíes como independentes de [[Yugoslavia]]. * [[2001]] - [[Wikipedia]] entama n'inglés. == Nacencies == * [[1432]] - Rei [[Alfonsu V de Portugal]] († [[1481]]). * [[1622]] - [[París]]: Jean-Baptiste Poquelin, conocíu como [[Molière]], dramaturgu y actor francés († [[17 de febreru]] de [[1763]]). * [[1809]] - Besançon ([[Francu Condáu]]): [[Pierre-Joseph Proudhon]], sociólogu y economista francés, teóricu del [[anarquismu]] († [[19 de xineru]] de [[1865]]). * [[1822]] - [[Hubert Salentin]], pintor alemán († [[1910]]). * [[1850]] - [[Botoșani]] ([[Bucovina]]): Mihail Eminovici, conocíu como [[Mihai Eminescu]], poeta rumanu († [[15 de xunu]] de [[1899]]). * [[1860]] - [[Francisco Echagüe]], militar español († [[1924]]). * [[1866]] - [[Nathan Söderblom]], arzobispu suecu, [[Premiu Nobel]] de la Paz († [[1931]]) * [[1863]] - [[Wilhelm Marx]], canciller alemán († [[1946]]). * [[1894]] - [[José Luis Bustamante y Rivero]], presidente de Perú († [[1989]]). * [[1895]] - [[Artturi Ilmari Virtanen]], químicu finlandés, [[Premiu Nobel]] de Química († [[1973]]). * [[1909]] - [[Gene Krupa]], músicu d'Estaos Xuníos († [[1973]]). * [[1912]] - [[Michel Debré]], primer ministru de la Francia († [[1996]]). * [[1918]] - [[João Baptista Figueiredo]], presidente de Brasil († [[1999]]). * 1918 - [[Gamal Abdel Nasser]], presidente d'Exiptu († [[1970]]). * [[1919]] - [[George Cadle Price]], primer ministru de Belize († [[2011]]). * [[1929]] - [[Atlanta]] ([[Georgia (Estaos Xuníos)|Georgia]]): [[Martin Luther King]], pastor baptista norteamericanu, militante polos derechos civiles de los afroamericanos, [[premiu Nobel de la Paz]] en [[1964]] († [[4 d'abril]] de [[1968]]). * [[1947]] - [[Martin Chalfie]], químicu d'Estaos Xuníos, [[Premiu Nobel]] * [[1955]] - [[Andreas Gursky]], fotógrafu alemán * 1955 - [[José Montilla]], políticu catalán * [[1958]] - [[Yellowman]], cantante xamaicanu * [[1958]] - [[Boris Tadić]], presidente de [[Serbia]] * [[1959]] - [[Pete Trewavas]], músicu británicu ([[Marillion]]) == Muertes == * [[1519]] - [[Vasco Núñez de Balboa]], esplorador español (º c. [[1475]]). * [[1911]] - [[Carolina Coronado]], escritora española (º [[1820]]). * [[1919]] - [[Rosa Luxemburg]], líder comunista, alemana (º [[1870]]) * 1919 - [[Karl Liebknecht]], políticu alemán, líder comunista alemán (º [[1871]]). * [[1966]] - [[Abubakar Tafawa Balewa]], primer ministru de Nixeria (º [[1912]]) * [[1988]] - [[Seán MacBride]], políticu irlandés, [[Premiu Nobel]] de la Paz (º [[1904]]). * [[1955]] - [[Yves Tanguy]] - pintor surrealista francés y d'[[Estaos Xuníos]](° [[5 de xineru]] de [[1900]]). * [[2005]] - [[Barcelona]] : [[Victoria de los Ángeles]], soprano española (° [[1 de payares]] de [[1923]]). * [[2010]] - [[Marshall Warren Nirenberg]], xeneticista d'[[Estaos Xuníos]], [[Premiu Nobel]] (º [[1927]]). * [[2013]] - [[Nagisa Oshima]], direutor de cine xaponés (º [[1932]]). * [[2019]] - [[Isaac del Rivero Sr.|Isaac del Rivero]]<ref>[https://www.lne.es/sociedad/2019/01/16/cultura-asturiana-pierde-isaac-rivero/2411432.html La cultura asturiana pierde a Isaac del Rivero] La Nueva España. Consultao'l 16.01.2019</ref> [[Dibuxu|dibuxante]] de [[cómic]] y fundador del [[Festival Internacional de Cine de Xixón]] * [[2025]] - [[David Lynch]], direutor de cine d'Estaos Xuníos. == Referencies == {{llistaref}} {{Meses}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xineru|15]] jnwyv3uir83y22y9lhq9aekaf7nu22u 0 1295 4382926 3703854 2025-07-07T21:53:09Z Mistico Dois 69055 4382926 wikitext text/x-wiki {{añu}} '''Abreviatures''' ° : fecha de nacencia † : fecha de la muerte == Fechos == * [[ ]] - == Nacencies == * [[15 de xineru]] - [[Andreas Gursky]], fotógrafu alemán. * [[18 de xineru]] - [[Jesús Sanz Montes]], arzobispu d'[[Uviéu]]. * [[8 de mayu]] - [[Stephen Furst]], actor y direutor de cine d'[[Estaos Xuníos]]. * [[28 d'ochobre]] - [[Bill Gates]], empresariu d'Estaos Xuníos. * [[1 d'avientu]] - [[Verónica Forqué]], actriz española. == Muertes == * [[23 de febreru]] - [[París]] : [[Paul Claudel]], escritor francés (° [[6 d'agostu]] de [[1868]]). * [[18 d'abril]] - [[Albert Einstein]], físicu alemán. * [[31 de xunetu]] - [[Fernando Fernández-Quirós Suárez]], dirixente deportivu asturianu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:1955|*]] 4tll5pb0172pkcpge6c9govrehsv00u 0 39372 4382906 3939065 2025-07-07T17:30:47Z Ayeri2003 26560 4382906 wikitext text/x-wiki {{llocalidá | partíu = San Vicente de la Barquera }} '''San Vicente de la Barquera''' (San Vicente la Barquera) ye un [[municipiu]] de la [[Comarca de la Costa Occidental|comarca costera occidental]] de [[Cantabria]] ([[España]]). Llenda cola [[mar Cantábrica]] y los municipios de [[Valdáliga]], [[Herrerías|Herrerías (Jerrerías)]] y [[Val de San Vicente]]. So capital, la villa de San Vicente de la Barquera, ta mui venceyada al [[mar]] como amuesen les sos tradiciones, costumes y sos fiestes más populares. El turismu ye la so actividá más señera, por mor de la gran belleza natural y patrimonial que tien la fastera. El 80% del términu municipal pertenez al Parque Natural de Oyambre y ye d'especial proteición regulada pola [[comunidá autónoma]] de [[Cantabria]] pol so valor paisaxísticu y ecolóxicu. Tien una [[población]] de 4532 habitantes repartidos entre sus 9 localidades. Asítiase a un altor de 15 [[metros]] y estiéndese per una [[área|superficie]] de 41,5 [[Quilómetru cuadráu|quilómetros cuadraos]]. == Llocalidaes == * Abaño. Abañu * La Acebosa. L'Acebosa * El Barcenal. * Gandarilla. * Hortigal. Jortigal * Los Llaos. * La Revilla. * '''San Vicente de la Barquera. San Vicente la Barquera''' (Capital), con 3.446 habitantes en 2008. * Santillán-Boria. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Conceyos de Cantabria]] [[Categoría:Bienes d'interés cultural de Cantabria]] tjstaz0io6mchji7nc6p2c9kw9tymoe 4382966 4382906 2025-07-08T05:53:08Z YoaR 37624 Nun hai referencies qu'acreiten qu'esta toponimia esista 4382966 wikitext text/x-wiki {{llocalidá | partíu = San Vicente de la Barquera }} '''San Vicente de la Barquera''' ye un [[municipiu]] de la [[Comarca de la Costa Occidental|comarca costera occidental]] de [[Cantabria]] ([[España]]). Llenda cola [[mar Cantábrica]] y los municipios de [[Valdáliga]], [[Herrerías]] y [[Val de San Vicente]]. So capital, la villa de San Vicente de la Barquera, ta mui venceyada al [[mar]] como amuesen les sos tradiciones, costumes y sos fiestes más populares. El turismu ye la so actividá más señera, por mor de la gran belleza natural y patrimonial que tien la fastera. El 80% del términu municipal pertenez al Parque Natural de Oyambre y ye d'especial proteición regulada pola [[comunidá autónoma]] de [[Cantabria]] pol so valor paisaxísticu y ecolóxicu. Tien una [[población]] de 4532 habitantes repartidos entre sus 9 localidades. Asítiase a un altor de 15 [[metros]] y estiéndese per una [[área|superficie]] de 41,5 [[Quilómetru cuadráu|quilómetros cuadraos]]. == Llocalidaes == * Abaño. * La Acebosa. * El Barcenal. * Gandarilla. * Hortigal. * Los Llaos. * La Revilla. * '''San Vicente de la Barquera''' (Capital), con 3.446 habitantes en 2008. * Santillán-Boria. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Conceyos de Cantabria]] [[Categoría:Bienes d'interés cultural de Cantabria]] dsr6snni7hmy3e6djz9r7b9tszcznoe 0 49000 4382873 4379768 2025-07-07T14:12:20Z YoaR 37624 4382873 wikitext text/x-wiki {{revisáu|11-11-18}} {{Ficha de taxón | status = LC | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Passeriformes]] | familia = [[Cisticolidae]] | genus = ''[[Cisticola]]'' | species = '''''C. juncidis''''' | binomial = ''Cisticola juncidis'' | binomial_authority = ([[Constantine Samuel Rafinesque|Rafinesque]], 1810) }} {{noaves}} El {{iniTaxon}} ye una [[especie]] d'[[ave]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Cisticolidae]], d'amplia distribución y típica de zones húmedes y [[Phragmites|carrizales]]. == Carauterístiques == Ye una ave pequeña, d'unos 10 cm de llargu,<ref name=atles/> y que pesa 8 a 12 gramos.<ref name=jrank> Old World Warblers: Sylviidae - [http://animals.jrank.org/pages/1186/Old-World-Warblers-Sylviidae-ZITTING-CISTICOLA-Cisticola-juncidis-SPECIES-ACCOUNTS.html Zitting Cisticola (cisticola Juncidis): Species Accounts]. Consultáu'l 26 de marzu de 2009.</ref> Tien la zona dorsal pardu acoloratáu, con franxes más escures, les ales y la cola pardes, anque esta postrera tien les puntes de les plumes blanques, y la so zona ventral ye blanca amarellenada.<ref name=atles>{{cita web |autor=Javier Blasco-Zumeta |títulu=Buitrón |obra=Atles d'Identificación de les Aves d'Aragón. Llaboratoriu Virtual Ibercaja |url=http://www.ibercajalav.net/img/350_Cisticola_juncidis.pdf |fechaaccesu=26 d'abril de 2009}}</ref> == Comportamientu == La especie aliméntase d'insectos adultos y les sos canesbes, qu'atrapa a nivel del suelu.<ref name=jrank/> El machu ye monógamu en serie, apariándose con una a once femes nun añu, anque n'ocasiones apáriase con más d'una fema al empar.<ref name=jrank/> Los machos constrúin un nial "d'esposición" a nivel de suelu o cerca d'esti, que va usase pa impresionar a la fema, a la qu'atrai per aciu de cantares. La femes constrúin los niales reales, utilizando frebes vexetales que son texíes nuna bolsa con forma de pera. Ende ponen de dos a seis güevos, que guárense de 11 a 15 díes. Les críes independícense y dexen el nial a los diez o venti díes d'edá.<ref name=jrank/> == Distribución == Tien un territoriu de más de 10.000.000 km², que cubre más de cien países.<ref name=iucn/> Reproduzse nes zones ecuatorial, tropical y subtropical d'[[África]], [[Asia]] y [[Australia]], na [[Europa]] mediterranea, [[Oriente Mediu]] y el sur de la [[rexón eurosiberiana]].<ref name=canu>{{cita web |autor=Javier Cano Sánchez |títulu=''Cisticola juncidis'' (buitrón) |añu=2008 |obra=Atles de les aves reproductores d'España |editorial=Ministeriu de Mediu Ambiente y Mediu Rural y Marín |url=http://www.mma.es/secciones/biodiversidad/inventarios/inb/atlas_aves_reproductoras/pdf/buitron.pdf |fechaaccesu=26 d'abril de 2009}}</ref> Ye principalmente sedentariu.<ref name=isnova>{{cita web |títulu=Buitrón ''(Cisticola juncidis)'' |añu=2008 |autor= Enciclopedia Balear d'Ornitoloxía |url=https://web.archive.org/web/http://www.ausdebalears.org/isnoEnd/isnova/loadBird?lang=es&birdId=361 |fechaaccesu=26 d'abril de 2009}}</ref> Vive en zones abiertes, tanto húmedes como seques, con vexetación yerbácea trupa, como xuncales y campos de cultivu. Evita los montes y les zones cascayoses. Ta ausente de zones con isoterma menor a 3,5 °C pel hibiernu.<ref name=canu/> Nun se cree que la especie tea amenazada, y hai nicios que la so población puede tar aumentando.<ref name=iucn>{{IUCN2008|assessors=BirdLife International|añu=2008|id=148154 |títulu=Cisticola juncidis|downloaded=26 d'abril de 2009}}</ref> == Intereses == {{nome común taxón}} == Galería == <gallery> Zitting Cisticola (Cisticola juncidis) in Kolkata W IMG 4556.jpg Zitting Cisticola (Non-breeding plumage) I IMG 0365.jpg Zitting Cisticola & morning dew I IMG 0489.jpg Cisticola juncidis (non-breeding plumage) I IMG 4280.jpg Cisticola juncidis MHNT 232 Ramdane Djamel Algérie.jpg|Güevu [[MHNT]] </gallery> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons}} {{wikispecies}} * [http://www.mangoverde.com/birdsound/spec/spec139-35.html "Mangoverde World Bird Guide"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306024807/http://www.mangoverde.com/birdsound/spec/spec139-35.html |date=2016-03-06 }} (fotografíes y cantares) {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Aves d'África]] [[Categoría:Aves d'Asia]] [[Categoría:Aves d'Australia]] [[Categoría:Aves d'Europa]] [[Categoría:Cisticola|juncidis]] miel8o1al0kq1u66gger0bha57wy6ww 4382874 4382873 2025-07-07T14:12:33Z YoaR 37624 /* Intereses */ 4382874 wikitext text/x-wiki {{revisáu|11-11-18}} {{Ficha de taxón | status = LC | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Passeriformes]] | familia = [[Cisticolidae]] | genus = ''[[Cisticola]]'' | species = '''''C. juncidis''''' | binomial = ''Cisticola juncidis'' | binomial_authority = ([[Constantine Samuel Rafinesque|Rafinesque]], 1810) }} {{noaves}} El {{iniTaxon}} ye una [[especie]] d'[[ave]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Cisticolidae]], d'amplia distribución y típica de zones húmedes y [[Phragmites|carrizales]]. == Carauterístiques == Ye una ave pequeña, d'unos 10 cm de llargu,<ref name=atles/> y que pesa 8 a 12 gramos.<ref name=jrank> Old World Warblers: Sylviidae - [http://animals.jrank.org/pages/1186/Old-World-Warblers-Sylviidae-ZITTING-CISTICOLA-Cisticola-juncidis-SPECIES-ACCOUNTS.html Zitting Cisticola (cisticola Juncidis): Species Accounts]. Consultáu'l 26 de marzu de 2009.</ref> Tien la zona dorsal pardu acoloratáu, con franxes más escures, les ales y la cola pardes, anque esta postrera tien les puntes de les plumes blanques, y la so zona ventral ye blanca amarellenada.<ref name=atles>{{cita web |autor=Javier Blasco-Zumeta |títulu=Buitrón |obra=Atles d'Identificación de les Aves d'Aragón. Llaboratoriu Virtual Ibercaja |url=http://www.ibercajalav.net/img/350_Cisticola_juncidis.pdf |fechaaccesu=26 d'abril de 2009}}</ref> == Comportamientu == La especie aliméntase d'insectos adultos y les sos canesbes, qu'atrapa a nivel del suelu.<ref name=jrank/> El machu ye monógamu en serie, apariándose con una a once femes nun añu, anque n'ocasiones apáriase con más d'una fema al empar.<ref name=jrank/> Los machos constrúin un nial "d'esposición" a nivel de suelu o cerca d'esti, que va usase pa impresionar a la fema, a la qu'atrai per aciu de cantares. La femes constrúin los niales reales, utilizando frebes vexetales que son texíes nuna bolsa con forma de pera. Ende ponen de dos a seis güevos, que guárense de 11 a 15 díes. Les críes independícense y dexen el nial a los diez o venti díes d'edá.<ref name=jrank/> == Distribución == Tien un territoriu de más de 10.000.000 km², que cubre más de cien países.<ref name=iucn/> Reproduzse nes zones ecuatorial, tropical y subtropical d'[[África]], [[Asia]] y [[Australia]], na [[Europa]] mediterranea, [[Oriente Mediu]] y el sur de la [[rexón eurosiberiana]].<ref name=canu>{{cita web |autor=Javier Cano Sánchez |títulu=''Cisticola juncidis'' (buitrón) |añu=2008 |obra=Atles de les aves reproductores d'España |editorial=Ministeriu de Mediu Ambiente y Mediu Rural y Marín |url=http://www.mma.es/secciones/biodiversidad/inventarios/inb/atlas_aves_reproductoras/pdf/buitron.pdf |fechaaccesu=26 d'abril de 2009}}</ref> Ye principalmente sedentariu.<ref name=isnova>{{cita web |títulu=Buitrón ''(Cisticola juncidis)'' |añu=2008 |autor= Enciclopedia Balear d'Ornitoloxía |url=https://web.archive.org/web/http://www.ausdebalears.org/isnoEnd/isnova/loadBird?lang=es&birdId=361 |fechaaccesu=26 d'abril de 2009}}</ref> Vive en zones abiertes, tanto húmedes como seques, con vexetación yerbácea trupa, como xuncales y campos de cultivu. Evita los montes y les zones cascayoses. Ta ausente de zones con isoterma menor a 3,5 °C pel hibiernu.<ref name=canu/> Nun se cree que la especie tea amenazada, y hai nicios que la so población puede tar aumentando.<ref name=iucn>{{IUCN2008|assessors=BirdLife International|añu=2008|id=148154 |títulu=Cisticola juncidis|downloaded=26 d'abril de 2009}}</ref> == Nome común == {{nome común taxón}} == Galería == <gallery> Zitting Cisticola (Cisticola juncidis) in Kolkata W IMG 4556.jpg Zitting Cisticola (Non-breeding plumage) I IMG 0365.jpg Zitting Cisticola & morning dew I IMG 0489.jpg Cisticola juncidis (non-breeding plumage) I IMG 4280.jpg Cisticola juncidis MHNT 232 Ramdane Djamel Algérie.jpg|Güevu [[MHNT]] </gallery> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons}} {{wikispecies}} * [http://www.mangoverde.com/birdsound/spec/spec139-35.html "Mangoverde World Bird Guide"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306024807/http://www.mangoverde.com/birdsound/spec/spec139-35.html |date=2016-03-06 }} (fotografíes y cantares) {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Aves d'África]] [[Categoría:Aves d'Asia]] [[Categoría:Aves d'Australia]] [[Categoría:Aves d'Europa]] [[Categoría:Cisticola|juncidis]] bffyhrl6tvz5durntoxavkkj7nbaew6 0 64096 4382975 4360093 2025-07-08T06:08:44Z YoaR 37624 /* Nomes vernáculos */ 4382975 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Arnica montana}} {{Ficha de taxón | ''Arnica'' |thumb|Ilustación en [[Otto Wilhelm Thomé]], Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz, 1885 | status = LC | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Asteridae]] | ordo = [[Asterales]] | familia [[Asteraceae]] | subfamilia = [[Asteroideae]] | tribu = [[Heliantheae]] | genus = [[Arnica]] | binomial = ''Arnica montana'' | binomial_authority = [[L.]] | range_map = Location of Arnica montana.svg | range_map_caption = Distribución de ''Arnica montana'' }} [[Image:Arnica montana 180605a.jpg|thumb|250px|Aspeutu xeneral.]] [[Ficheru:Arnica montana 002.JPG|thumb|250px|Detalle de la flor]] [[Ficheru:Arnica montana seeds.jpg|thumb|250px|Cipselas sueltes.]] [[Ficheru:Arnica montana MHNT.BOT.2011.18.5.jpg|thumb|250px|''Arnica montana'']] [[Ficheru:Arnica field.JPG|thumb|250px|Cultivu n'Escocia]] L'{{iniTaxon}} ye una [[especie]] [[fanerógama]] perteneciente a la familia de les [[asteracees]]. == Carauterístiques == Planta d'unos 20-60 cm d'altor, con [[tarmu|tarmos]] erectos simples o daqué ramificaos, un pocu [[Fueya|pubescente]] glandulosa. Tien les [[fueya|fueyes]] basales en roseta y les caulinares escases, opuestes, ovalaes-llanceolaes enteres o con dientes obtusos y práuticamente glabres. Les bráctees involucrales son llanceolaes y agudes. Los [[Capítulu (botánica)|capítulu]]s lleguen a los 7-8cm, xeneralmente solitarios, o a la fin de cañes opuestes. La flores, tantu [[lígula|lígules]] como [[flósculu|flósculos]], son marielles, y los sos frutos son [[aqueniu|aquenios]] d'unos 4mm, estrechos, arispios, de color pardu escuru y con [[miriguanu]] de pelos finos daqué quebraos.<ref>[http://www.tela-botanica.org/page:eflore_bdtfx?referentiel=bdtfx&niveau=2&module=fiche&action=fiche&num_nom=6646&type_nom=nom_scientifique&nom=arnica%20montana ''Arnica montana'' en Tela Botanica]</ref> == Distribución y hábitat == Ye orixinal d'[[Europa]] central y meridional anque tamién espublizada por [[Asia]] y [[América del Norte]] nos [[monte|montes]] y suelos [[ácidu|ácidos]]. N'[[España]] alcontrar na [[cordal Cantábricu]] y nos montes de [[Galicia]] y ye frecuente nos [[Pirineos]]. Hai citaciones na [[Sierra de Montsant]] ([[Tarragona]]). Tamién se cultiva, por casu n'[[Escocia]] y n'[[Estonia]]. == Propiedaes, usos y toxicidá == {{referencies}} * Propiedaes beneficioses pa la piel: ** Anidia, hidrata y reconforta la piel estropiada. ** Aguiya conducentemente la regenaración n'inflamaciones locales por [[contusión]] o [[reumatismu]]. ** Eficaz pa la eliminación de derrames internos. * N'hematomes cutaneos postraumáticos aplícase la tintura madre direutamente o en forma de xeles hidrosolubles. * Albortivu popular pol so altu conteníu de fitoestrógenos. * [[Tóxicu]] n'altes dosis polo que tien d'utilizase solu externamente o por indicación médica estricta. Pero puede alministrase en forma de tintura madre 10% p/v, 50º a razón de 5 a 10 gotes 2 vegaes per día. * En [[homeopatía]] emplégase coles mesmes en distintes disoluciones, anque en delles d'éstes la concentración de la sustancia ye tan baxa (o direutamente inesistente) que nun esiste evidencia científica de que tenga dalgún efeutu sobre'l cuerpu. ''Arnica montana'' cultivar nos xardinos de yerbes y foi mientres enforma tiempu utilizáu medicinalmente.<ref>[http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=1&taxon_id=102636 Arnica in Flora of North America @ efloras.org<!-- Bot generated title -->]</ref><ref>''Clonal propagation of Arnica montana L., a melecinal plant'' Authors: Buthuc-Keul, A.; Deliu, C. Source: In vitro Cellular and Development Biology - Plant, Volume 37, Number 5, September 2001 , páxs. 581-585(5) Publisher: Springer</ref> contién la toxina [[helenalina]], que pueden ser venenosa si cómense grandes cantidaes de la planta. El contautu cola planta tamién pueden causar irritación de la piel.<ref>{{Cita web |url=http://www.ces.ncsu.edu/depts/hort/consumer/poison/Arnicmo.htm |títulu=Poisonous Plants: Arnica montana |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131017023928/http://www.ces.ncsu.edu/depts/hort/consumer/poison/Arnicmo.htm |fechaarchivu=2013-10-17 }}</ref><ref>Edward Rudzki, Zdzisława Grzywa (1977) ''Dermatitis from Arnica montana'' Contact Dermatitis 3 (5), 281–281. doi:10.1111/j.1600-0536.1977.tb03682.x</ref> Los raigaños contienen derivaos de [[timol]],<ref name="pmid16586074">{{cita publicación |autor=Weremczuk-Jezyna I, Kisiel W, Wysokińska H |títulu=Thymol derivatives from hairy roots of Arnica montana |publicación=Plant Cell Rep. |volume=25 |númberu=9 |páxines=993–6 |añu=2006 |pmid=16586074 |doi=10.1007/s00299-006-0157-y |fechaaccesu=27 de xineru de 2008}}</ref> que s'utilicen como [[fungicida|funguicides]] y conservantes, y pueden tener dalgún efeutu antiinflamatoriu.<ref name="pmid16763380">{{cita publicación |autor=Braga PC, Dal Sasso M, Culici M, Bianchi T, Bordoni L, Marabini L |títulu=Anti-inflammatory activity of thymol: inhibitory effect on the release of human neutrophil elastase |publicación=Pharmacology |volume=77 |númberu=3 |páxines=130–6 |añu=2006 |pmid=16763380 |doi=10.1159/000093790 |url=http://content.karger.com/produktedb/produkte.asp?typ=fulltext&file=PHA2006077003130 |fechaaccesu=27 de xineru de 2008}}</ref> Cuando s'usa tópicamente nun [[xel]], la árnica demostró tener el mesmu efeutu que l'usu de los [[Antiinflamatoriu non esteroideo|AINE]] ([[ibuprofeno]]) nel tratamientu de los síntomes [[osteoartritis]] de la mano.<ref name="pmid17318618">{{cita publicación |autor=Widrig R, Suter A, Saller R, Melzer J |títulu=Choosing between NSAID and arnica for topical treatment of hand osteoarthritis in a randomised, double-blind study |publicación=Rheumatol. Int. |volume=27 |númberu=6 |páxines=585–91 |añu=2007 |pmid=17318618 |doi=10.1007/s00296-007-0304-y |fechaaccesu=27 de xineru de 2008}}</ref> Otru estudiu atopó que l'aplicación tópica d'árnica nun tuvo meyor efeutu que'l placebo nel tratamientu de magulladuras na piel.<ref name="pmid12174058">{{cita publicación |autor=Alonso D, Lazarus MC, Baumann L |títulu=Effects of topical arnica xel on post-laser treatment bruises |publicación=Dermatol Surg |volume=28 |númberu=8 |páxines=686–8 |añu=2002 |pmid=12174058 |doi=10.1046/j.1524-4725.2002.02011.x |url=http://www.blackwell-synergy.com/openurl?genre=article&sid=nlm:pubmed&issn=1076-0512&fecha=2002&volume=28&númberu=8&spage=686 |fechaaccesu=27 de xineru de 2008 }}</ref> [[Ficheru:Helenalin.svg|thumb|left|200px|Estructura química de la helenalina.]] La árnica úsase anguaño nos preparativos de [[linimentos]] y [[Ungüento|pomada]]s pa ser utilizaes n'esguinces y contusiones. Los preparaos comerciales utilizar con frecuencia polos atletes profesionales. El timol concentrar nos raigaños de les plantes y demostró clínicamente ser eficaz vasodilatador subcutáneu de los capilares sanguíneos. Los preparaos utilizaos tópicamente demostraron actuar como un anti-inflamatorio y ayudar a la cicatrización normal de los procesos, facilitando'l tresporte del sangre y l'acumuladura de fluyíu al traviés de l'acción de dilatar los capilares sanguíneos subcutáneos. Si inxerse internamente, la [[toxina]] [[w:en:helenalin|helenalin]] produz grave gastroenteritis, y hemorraxa interna nel tracto dixestivu si inxerse abonda cantidá.<ref>Edible and Medicinal Plants of the West, Gregory L. Tilford, ISBN 0-87842-359-1</ref> Nun ye d'estrañar que la árnica apaeza en dalguna seición de les plantes fumables, si tenemos en cuenta qu'unu de los sos sinónimos ye'l de tabacu de monte. La primer vegada que se cita a la árnica ye nel sieglu XII por [[Santa Hildegarda]]. Atopar n'altitúes que van de los 700 a 2500 metros. Ye precisamente cerca de llagos de monte onde la atopa abondosamente en ciertos montes pirenaicos. Propiedaes conocíes son les d'aguiyar el sistema nerviosu y el celebru. Macerando les sos flores n'aceite d'oliva llogramos un remediu eficaz y bien conocíu por munches persones del campu contra los golpes con hematomes o torcedoras. En países como [[Suecia]], [[Rusia]] y [[Francia]] utilizar a manera de fumación. Según el Dr. A. Cuénot "La so toxicidá ye bien inferior a la del tabacu. La recoyida tien llugar dempués del floriamientu. Dada la toxicidá de la flor, convien caltener les fueyes. Puede fumar seques, pero la fermentadura ameyora'l so arume, abondo paecíu al del tabacu. Esta ennegrece les fueyes y produz un tabacu negru de golor duce y prestosu. Non solamente puede ser fumada la planta, sinón qu'amenorgada a polvu, les fueyes son estornutatorias, pudiendo ser tomaes soles o entemecíes con tabacu a manera de tosquilé". == Taxonomía == ''Arnica montana'' describióse por [[Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'' 2: 884. 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/2701747 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=11 de xineru de 2013 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;[[Citoloxía]]: Númberu de [[cromosoma|cromosomes]] de ''Arnica montana'' (Fam. Compositae) y taxones infraespecíficos: 2n=38<ref>Contribution à la connaissance cytotaxinomique des spermatophyta du Portugal. II. Compositae Fernandes, A. & M. Queirós (1971) Bol. Soc. Brot. ser. 2 45: 5-121</ref><ref>Contribution à la connaissance cytotaxinomique des spermatophyta du Portugal. II. Compositae - Fernandes, A. & M. Queirós, Bol. Soc. Brot. ser. 2 45: 5-121, 1971</ref> ;[[Etimoloxía]]: '''''Arnica''''': nome xenéricu del [[idioma griegu]] de ''arna'' que significa "piel de corderu", en referencia a les fueyes nidies y peludas.<ref>[http://www.calflora.net/botanicalnames/pageAN-AZ.html en Nomes Botánicos]</ref> '''''montana''''': [[epítetu]] xeográficu que se refier a la so llocalización nos montes. Coloquialmente llámase "tabacu de monte" porque los pastores fumen les flores y les fueyes de la árnica como si fuera tabacu. ;[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]: * ''Arnica alpina'' Willd. ex Steud. * ''Arnica alpina'' f. ''inundata'' Porsild * ''Arnica angustifolia'' Turcz. ex Ledeb. * ''Arnica lowii'' Holm * ''Arnica plantaginifolia'' Gilib.<ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/gcc-103364 ''{{PAGENAME}}'' en PlantList]</ref> ;''subsp. montana'' :''Aliseta plantaginea'' [[Raf.]] :''Arnica helvetica'' [[Loudon]] :''Arnica montana'' var. ''alternifolia'' [[Cariot]] & [[St.-Lag.]] :''Arnica petiolata'' [[Philipp Johann Ferdinand Schur|Schur]] :''Doronicum arnica'' [[Desf.]] [[nom. nud.]] :''Doronicum montanum'' ([[L.]]) [[Lam.]] :''Doronicum oppositifolium'' [[Lam.]] :''Senecio arnica'' [[E.H.L.Krause]] ;''subsp. atlantica'' [[A.Bolòs]] :''Arnica montana'' var. ''angustifolia'' [[Duby]] :''Cineraria cernua'' [[Thore]] == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{wikispecies|Arnica montana}} {{Commonscat|Arnica montana}} *[http://laplantamedicinal.com/plantas-medicinales/arnica-arnica-montana/propiedades-y-beneficios-de-la-arnica/ Arnica Propiedaes y Beneficios de la Arnica Montana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140715145749/http://laplantamedicinal.com/plantas-medicinales/arnica-arnica-montana/propiedades-y-beneficios-de-la-arnica/ |date=2014-07-15 }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Arnica|montana]] [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:Flora alpina]] [[Categoría:TBSpecies]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] kwhrhu24gt4o4iu7sxuoh3uh4yw19kh 4382976 4382975 2025-07-08T06:10:02Z YoaR 37624 /* Taxonomía */ 4382976 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Arnica montana}} {{Ficha de taxón | ''Arnica'' |thumb|Ilustación en [[Otto Wilhelm Thomé]], Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz, 1885 | status = LC | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Asteridae]] | ordo = [[Asterales]] | familia [[Asteraceae]] | subfamilia = [[Asteroideae]] | tribu = [[Heliantheae]] | genus = [[Arnica]] | binomial = ''Arnica montana'' | binomial_authority = [[L.]] | range_map = Location of Arnica montana.svg | range_map_caption = Distribución de ''Arnica montana'' }} [[Image:Arnica montana 180605a.jpg|thumb|250px|Aspeutu xeneral.]] [[Ficheru:Arnica montana 002.JPG|thumb|250px|Detalle de la flor]] [[Ficheru:Arnica montana seeds.jpg|thumb|250px|Cipselas sueltes.]] [[Ficheru:Arnica montana MHNT.BOT.2011.18.5.jpg|thumb|250px|''Arnica montana'']] [[Ficheru:Arnica field.JPG|thumb|250px|Cultivu n'Escocia]] L'{{iniTaxon}} ye una [[especie]] [[fanerógama]] perteneciente a la familia de les [[asteracees]]. == Carauterístiques == Planta d'unos 20-60 cm d'altor, con [[tarmu|tarmos]] erectos simples o daqué ramificaos, un pocu [[Fueya|pubescente]] glandulosa. Tien les [[fueya|fueyes]] basales en roseta y les caulinares escases, opuestes, ovalaes-llanceolaes enteres o con dientes obtusos y práuticamente glabres. Les bráctees involucrales son llanceolaes y agudes. Los [[Capítulu (botánica)|capítulu]]s lleguen a los 7-8cm, xeneralmente solitarios, o a la fin de cañes opuestes. La flores, tantu [[lígula|lígules]] como [[flósculu|flósculos]], son marielles, y los sos frutos son [[aqueniu|aquenios]] d'unos 4mm, estrechos, arispios, de color pardu escuru y con [[miriguanu]] de pelos finos daqué quebraos.<ref>[http://www.tela-botanica.org/page:eflore_bdtfx?referentiel=bdtfx&niveau=2&module=fiche&action=fiche&num_nom=6646&type_nom=nom_scientifique&nom=arnica%20montana ''Arnica montana'' en Tela Botanica]</ref> == Distribución y hábitat == Ye orixinal d'[[Europa]] central y meridional anque tamién espublizada por [[Asia]] y [[América del Norte]] nos [[monte|montes]] y suelos [[ácidu|ácidos]]. N'[[España]] alcontrar na [[cordal Cantábricu]] y nos montes de [[Galicia]] y ye frecuente nos [[Pirineos]]. Hai citaciones na [[Sierra de Montsant]] ([[Tarragona]]). Tamién se cultiva, por casu n'[[Escocia]] y n'[[Estonia]]. == Propiedaes, usos y toxicidá == {{referencies}} * Propiedaes beneficioses pa la piel: ** Anidia, hidrata y reconforta la piel estropiada. ** Aguiya conducentemente la regenaración n'inflamaciones locales por [[contusión]] o [[reumatismu]]. ** Eficaz pa la eliminación de derrames internos. * N'hematomes cutaneos postraumáticos aplícase la tintura madre direutamente o en forma de xeles hidrosolubles. * Albortivu popular pol so altu conteníu de fitoestrógenos. * [[Tóxicu]] n'altes dosis polo que tien d'utilizase solu externamente o por indicación médica estricta. Pero puede alministrase en forma de tintura madre 10% p/v, 50º a razón de 5 a 10 gotes 2 vegaes per día. * En [[homeopatía]] emplégase coles mesmes en distintes disoluciones, anque en delles d'éstes la concentración de la sustancia ye tan baxa (o direutamente inesistente) que nun esiste evidencia científica de que tenga dalgún efeutu sobre'l cuerpu. ''Arnica montana'' cultivar nos xardinos de yerbes y foi mientres enforma tiempu utilizáu medicinalmente.<ref>[http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=1&taxon_id=102636 Arnica in Flora of North America @ efloras.org<!-- Bot generated title -->]</ref><ref>''Clonal propagation of Arnica montana L., a melecinal plant'' Authors: Buthuc-Keul, A.; Deliu, C. Source: In vitro Cellular and Development Biology - Plant, Volume 37, Number 5, September 2001 , páxs. 581-585(5) Publisher: Springer</ref> contién la toxina [[helenalina]], que pueden ser venenosa si cómense grandes cantidaes de la planta. El contautu cola planta tamién pueden causar irritación de la piel.<ref>{{Cita web |url=http://www.ces.ncsu.edu/depts/hort/consumer/poison/Arnicmo.htm |títulu=Poisonous Plants: Arnica montana |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131017023928/http://www.ces.ncsu.edu/depts/hort/consumer/poison/Arnicmo.htm |fechaarchivu=2013-10-17 }}</ref><ref>Edward Rudzki, Zdzisława Grzywa (1977) ''Dermatitis from Arnica montana'' Contact Dermatitis 3 (5), 281–281. doi:10.1111/j.1600-0536.1977.tb03682.x</ref> Los raigaños contienen derivaos de [[timol]],<ref name="pmid16586074">{{cita publicación |autor=Weremczuk-Jezyna I, Kisiel W, Wysokińska H |títulu=Thymol derivatives from hairy roots of Arnica montana |publicación=Plant Cell Rep. |volume=25 |númberu=9 |páxines=993–6 |añu=2006 |pmid=16586074 |doi=10.1007/s00299-006-0157-y |fechaaccesu=27 de xineru de 2008}}</ref> que s'utilicen como [[fungicida|funguicides]] y conservantes, y pueden tener dalgún efeutu antiinflamatoriu.<ref name="pmid16763380">{{cita publicación |autor=Braga PC, Dal Sasso M, Culici M, Bianchi T, Bordoni L, Marabini L |títulu=Anti-inflammatory activity of thymol: inhibitory effect on the release of human neutrophil elastase |publicación=Pharmacology |volume=77 |númberu=3 |páxines=130–6 |añu=2006 |pmid=16763380 |doi=10.1159/000093790 |url=http://content.karger.com/produktedb/produkte.asp?typ=fulltext&file=PHA2006077003130 |fechaaccesu=27 de xineru de 2008}}</ref> Cuando s'usa tópicamente nun [[xel]], la árnica demostró tener el mesmu efeutu que l'usu de los [[Antiinflamatoriu non esteroideo|AINE]] ([[ibuprofeno]]) nel tratamientu de los síntomes [[osteoartritis]] de la mano.<ref name="pmid17318618">{{cita publicación |autor=Widrig R, Suter A, Saller R, Melzer J |títulu=Choosing between NSAID and arnica for topical treatment of hand osteoarthritis in a randomised, double-blind study |publicación=Rheumatol. Int. |volume=27 |númberu=6 |páxines=585–91 |añu=2007 |pmid=17318618 |doi=10.1007/s00296-007-0304-y |fechaaccesu=27 de xineru de 2008}}</ref> Otru estudiu atopó que l'aplicación tópica d'árnica nun tuvo meyor efeutu que'l placebo nel tratamientu de magulladuras na piel.<ref name="pmid12174058">{{cita publicación |autor=Alonso D, Lazarus MC, Baumann L |títulu=Effects of topical arnica xel on post-laser treatment bruises |publicación=Dermatol Surg |volume=28 |númberu=8 |páxines=686–8 |añu=2002 |pmid=12174058 |doi=10.1046/j.1524-4725.2002.02011.x |url=http://www.blackwell-synergy.com/openurl?genre=article&sid=nlm:pubmed&issn=1076-0512&fecha=2002&volume=28&númberu=8&spage=686 |fechaaccesu=27 de xineru de 2008 }}</ref> [[Ficheru:Helenalin.svg|thumb|left|200px|Estructura química de la helenalina.]] La árnica úsase anguaño nos preparativos de [[linimentos]] y [[Ungüento|pomada]]s pa ser utilizaes n'esguinces y contusiones. Los preparaos comerciales utilizar con frecuencia polos atletes profesionales. El timol concentrar nos raigaños de les plantes y demostró clínicamente ser eficaz vasodilatador subcutáneu de los capilares sanguíneos. Los preparaos utilizaos tópicamente demostraron actuar como un anti-inflamatorio y ayudar a la cicatrización normal de los procesos, facilitando'l tresporte del sangre y l'acumuladura de fluyíu al traviés de l'acción de dilatar los capilares sanguíneos subcutáneos. Si inxerse internamente, la [[toxina]] [[w:en:helenalin|helenalin]] produz grave gastroenteritis, y hemorraxa interna nel tracto dixestivu si inxerse abonda cantidá.<ref>Edible and Medicinal Plants of the West, Gregory L. Tilford, ISBN 0-87842-359-1</ref> Nun ye d'estrañar que la árnica apaeza en dalguna seición de les plantes fumables, si tenemos en cuenta qu'unu de los sos sinónimos ye'l de tabacu de monte. La primer vegada que se cita a la árnica ye nel sieglu XII por [[Santa Hildegarda]]. Atopar n'altitúes que van de los 700 a 2500 metros. Ye precisamente cerca de llagos de monte onde la atopa abondosamente en ciertos montes pirenaicos. Propiedaes conocíes son les d'aguiyar el sistema nerviosu y el celebru. Macerando les sos flores n'aceite d'oliva llogramos un remediu eficaz y bien conocíu por munches persones del campu contra los golpes con hematomes o torcedoras. En países como [[Suecia]], [[Rusia]] y [[Francia]] utilizar a manera de fumación. Según el Dr. A. Cuénot "La so toxicidá ye bien inferior a la del tabacu. La recoyida tien llugar dempués del floriamientu. Dada la toxicidá de la flor, convien caltener les fueyes. Puede fumar seques, pero la fermentadura ameyora'l so arume, abondo paecíu al del tabacu. Esta ennegrece les fueyes y produz un tabacu negru de golor duce y prestosu. Non solamente puede ser fumada la planta, sinón qu'amenorgada a polvu, les fueyes son estornutatorias, pudiendo ser tomaes soles o entemecíes con tabacu a manera de tosquilé". == Taxonomía == ''Arnica montana'' describióse por [[Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'' 2: 884. 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/2701747 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=11 de xineru de 2013 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;[[Citoloxía]]: Númberu de [[cromosoma|cromosomes]] de ''Arnica montana'' (Fam. Compositae) y taxones infraespecíficos: 2n=38<ref>Contribution à la connaissance cytotaxinomique des spermatophyta du Portugal. II. Compositae Fernandes, A. & M. Queirós (1971) Bol. Soc. Brot. ser. 2 45: 5-121</ref><ref>Contribution à la connaissance cytotaxinomique des spermatophyta du Portugal. II. Compositae - Fernandes, A. & M. Queirós, Bol. Soc. Brot. ser. 2 45: 5-121, 1971</ref> ;[[Etimoloxía]]: '''''Arnica''''': nome xenéricu del [[idioma griegu]] de ''arna'' que significa "piel de corderu", en referencia a les fueyes nidies y peludas.<ref>[http://www.calflora.net/botanicalnames/pageAN-AZ.html en Nomes Botánicos]</ref> '''''montana''''': [[epítetu]] xeográficu que se refier a la so llocalización nos montes. {{cr|Coloquialmente llámase "tabacu de monte" porque los pastores fumen les flores y les fueyes de la árnica como si fuera tabacu.}} ;[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]: * ''Arnica alpina'' Willd. ex Steud. * ''Arnica alpina'' f. ''inundata'' Porsild * ''Arnica angustifolia'' Turcz. ex Ledeb. * ''Arnica lowii'' Holm * ''Arnica plantaginifolia'' Gilib.<ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/gcc-103364 ''{{PAGENAME}}'' en PlantList]</ref> ;''subsp. montana'' :''Aliseta plantaginea'' [[Raf.]] :''Arnica helvetica'' [[Loudon]] :''Arnica montana'' var. ''alternifolia'' [[Cariot]] & [[St.-Lag.]] :''Arnica petiolata'' [[Philipp Johann Ferdinand Schur|Schur]] :''Doronicum arnica'' [[Desf.]] [[nom. nud.]] :''Doronicum montanum'' ([[L.]]) [[Lam.]] :''Doronicum oppositifolium'' [[Lam.]] :''Senecio arnica'' [[E.H.L.Krause]] ;''subsp. atlantica'' [[A.Bolòs]] :''Arnica montana'' var. ''angustifolia'' [[Duby]] :''Cineraria cernua'' [[Thore]] == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{wikispecies|Arnica montana}} {{Commonscat|Arnica montana}} *[http://laplantamedicinal.com/plantas-medicinales/arnica-arnica-montana/propiedades-y-beneficios-de-la-arnica/ Arnica Propiedaes y Beneficios de la Arnica Montana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140715145749/http://laplantamedicinal.com/plantas-medicinales/arnica-arnica-montana/propiedades-y-beneficios-de-la-arnica/ |date=2014-07-15 }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Arnica|montana]] [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:Flora alpina]] [[Categoría:TBSpecies]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] e5eypyr2lyomc5s51g8mqm7jnby0exy 0 64259 4382905 4360115 2025-07-07T14:59:57Z YoaR 37624 /* Nomes vernáculos */ 4382905 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Biscutella auriculata}} {{Ficha de taxón | ''Biscutella auriculata'' (Antioyos) | superregnum = [[Eukaryota]] | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Dilleniidae]] | ordo = [[Brassicales]] | familia = [[Brassicaceae]] | tribus = [[Biscutelleae]] | subtribus = [[Biscutellinae]] | genus = [[Biscutella]] | species = '''''Biscutella auriculata''''' | binomial_authority = [[L.]]. ''Sp.Pl.'': 652, 1753 | subdivision_ranks = variedaes | subdivision = }} [[Ficheru:Rejas-5.2008.JPG|thumb|Aspeutu típicu del Campu Madrilano» en mayu,con ''Biscutella auriculata'', ente numberoses otres especies campestres.]] [[Ficheru:Biscutella auriculata - 18042010.jpg|thumb|Detalle de la flor]] [[Ficheru:Biscutella auriculata Habitus 2009Mach19 DehesaBoyaldePuertollano.jpg|thumb|Vista de la planta]] '''''Biscutella auriculata''''' ye una [[especie]] de [[planta]] [[yerbácea]] y [[melecinal]] perteneciente a la familia [[Brassicaceae]] (=[[Cruciferae]]). == Descripción == Tien un altor d'unos 40-60 cm, con [[escapos]] ramificaos. Fueyes basales en [[roseta]]; [[recímanu|recímanos]] tupios de flores centimétricas, con 4 [[pétalu|pétalos]] patentes de color mariellu llimón/azufre. Frutos ([[silicua|silícula]]s) esplanaos y bien delgaos, glandulosos, tamién centimétricos, en forma de cristales de gafes (d'ellí ciertos de los sos nomes vernáculos en Castellán y otros idiomes), y con una fina membrana marxinal d'anchu milimétricu parcialmente decurrente sobre'l [[Estilu (botánica)|estilu]] persistente, erecto y que la so altor ye similar al diámetru de les cáscares. Una [[grana]] en cada unu de los ''«cristales de los antioyos»''. == Hábitat y distribución == [[Ruderal]], cantu de caminos, campos de cultivu, [[barbechu (tierra)|barbechos]], etc... en climes templáu. Añal primaveral. Nativa d'[[Europa meridional]] y [[África del Norte]]. == Farmacoloxía == En medicina popular úsase entera como [[diurética]]<ref>{{Cita llibru|apellíos=Font Quer|nome=P.|títulu=Plantes melecinales - El Dioscórides anováu|editorial=Labor, sa - Barcelona |añu=1980|id=ISBN 84-335-6151-0}}</ref> y antiedematosa (eso ye, anti [[edema|edemes]] y [[hidropesía]]).<ref name = Lin>{{cita web |url=http://www.linneo.net/plut/index2.htm |títulu=''Biscutella auriculata'' |fechaaccesu=11 de payares de 2009 |formatu= |obra=Plantes útiles: Linneo |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091201164235/http://www.linneo.net/plut/index2.htm |fechaarchivu=2009-12-01 }}</ref> == Taxonomía == ''Biscutella auriculata'' describióse por [[Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'', vol. 2, p. 652 en 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/4102119 |títulu= ''{{PAGENAME}}'' |fechaaccesu=3 de febreru de 2013 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Xardín Botánicu de Missouri]]}}</ref> ;[[Citoloxía]]: Númberu de [[cromosoma|cromosomes]] de ''Biscutella auriculata'' (Fam. Cruciferae) y taxones infraespecíficos: n=8<ref>Contribuiçao para o estudo cariológico de delles especies de angiospermicas. I Gardé, A. & N. Malheiros-Gardé (1953) Genét. Ibér. 5: 115-124</ref> ;[[Etimoloxía]]: '''''Biscutella''''': nome xenéricu que remanez del '''Llatín''' ''bi''= «doble» y ''scutella'' = «pequeña copa». '''''auriculata''''': [[epítetu]] [[llatín]] qu'alude al frutu que remembra a les oreyes». ;Subespecies: *''Biscutella auriculata'' subsp. ''auriculata'' *''Biscutella auriculata'' subsp. ''brevicalcarata'' [[Batt.]] África del Norte ([[Arxelia]] y [[Marruecos]]) ;[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]: *''Biscutella auriculata'' subsp. ''auriculata'' L. *''Biscutella auriculata'' subsp. ''brevicalcarata'' Batt. *''Biscutella balearica'' [[Jord.]] *''Biscutella brevicalcarata'' Batt. *''Biscutella cambessedesii'' [[Sennen]] *''Biscutella candollei'' Jord. *''Biscutella elicrocensis'' [[Lázaro Eivissa]] *''Biscutella erigerifolia'' [[DC.]] *''Biscutella lamarckii'' Jord. *''Biscutella major'' [[Schkuhr]] *''Biscutella mauritanica'' Jord. *''Biscutella orcelitana'' [[Lag.]] ex DC. *''Clypeola auriculata'' (L.) [[Crantz]] *''Iondraba auriculata'' (L.) [[Philip Barker Webb|Webb]] & [[Berthel.]] *''Iondraba cambessedesii'' Sennen *''Iondraba sulphurea'' [[Medik.]] *''Jondraba auriculata'' (L.) Webb & Berthel. *''Jondraba sulphurea'' Medik. ''nom. illeg.''<ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2676297 ''{{PAGENAME}}'' en The Plant List, 2010]</ref> == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Ver tamién == * [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]] * [[Cronoloxía de la botánica]] * [[Historia de la botánica]] * [[Bignoniaceae#Descripción|Carauterístiques de les bignoniacees]] == Referencies == {{llistaref}} ==Bibliografía== # Warwick, S. I., A. Francis & I. A. Al-Shehbaz. 2006. Brassicaceae: Species checklist and database on CD-Rom. Pl. Syst. Evol. 259: 249–258. == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} *[http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/taxon.pl?318729 ''Biscutella auriculata'' y subespecies en GRIN Taxonomy for Plants] *[http://www.hoseito.com/magento4/index.php/biscutella-auriculata-l.html Imáxenes de ''Biscutella auriculata''] *{{Enllaz rotu|1=''Biscutella'' en Flora Ibérica) |2=http://www.floraiberica.es/floraiberica/testu/pdfs/04_072_48_Biscutella.pdf |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:Biscutella|auriculata]] [[Categoría:Flora de la cuenca mediterránea]] [[Categoría:Plantes descrites en 1753]] [[Categoría:Plantes descrites por Linnaeus]] [[Categoría:TBSpecies]] ep8v7m4zez4jteuutdnnlea1ni2063a 0 64794 4382883 4303312 2025-07-07T14:32:46Z YoaR 37624 4382883 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Cyamopsis tetragonoloba}} {{Ficha de taxón | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] | subfamilia = [[Faboideae]] | tribus = [[Indigofereae]] | genus = ''[[Cyamopsis]]'' | species = ''C. tetragonoloba'' | binomial = ''Cyamopsis tetragonoloba'' | binomial_authority = [[L.]] }} '''''Cyamopsis tetragonoloba''''' ye una [[especie]] [[fanerógama]] perteneciente a la familia de les [[fabacees]]. == Distribución == Ye una [[planta]] añal forrajera nativa de la [[India]] y [[Paquistán]] y que pola so utilidá médica cultivar n'[[América del Norte]]. == Etimoloxía == El términu '''Cyamopsis''' significa "nenúfar rosa" y '''tetragonoloba''' indícanos que ta constituyida por cuatro lóbulos. == Descripción == ''Cyamopsis tetragonoloba'' ye una planta [[yerbácea]] que puede crecer dende 60&nbsp;cm hasta 100&nbsp;cm d'altor. Tien un [[raigañu (botánica)|raigañu]] fasciculada, esto ye, que los sos raigaños secundarios crecen tantu o más que la principal. Ye erecta, porque se desenvuelve al aire y crez verticalmente. Les [[fueya|fueyes]] son alternes y tán formaes por trés folíolos (trifoliadas). Estos folíolos son elípticos, de 3,8 a 7,5&nbsp;cm de llargor y de 1, 2 a 5&nbsp;cm de grosez. Les dos cares de les fueyes nun presenten nenguna diferencia morfolóxica aparente, dambes son dentaes y pubescentes. El peciolu, que ye'l pie que soporta'l llimbu, mide de 2,5 a 3,8&nbsp;cm de llargu. La so testura ye fina, verde y blanda (yerbácees). Les [[flor|flores]] apaecen en manizos axilares de 6 a 30 flores. Son cícliques, esto ye, presenten pieces homólogues a los mesmos niveles de la exa, siendo cada nivel un [[verticilu]]. El periantu consta de dos pieces: el [[mota]] y la [[corola]], que ye violeta y llixeramente más llarga. La mota, que ta formáu por 5 [[sépalu|sépalos]] fundíos y peludos, ye gamosèpalo. La corola, que ye dialipètala zigomorfes y papilonàcia, ta formada por un estandarte, dos ales y una cresta constituyida por dos pétalos fundíos, estos pétalos son pequeños y acolorataos. L'androcéu, el terceru de los verticilos florales, ta constituyíu por diez [[estame]]s. El [[xinecéu]], el más internu de los verticilos florales, ye monocarpelar. La [[inflorescencia]] ye racemosa. El [[frutu]] ye simple y dehiscents, ye una llegume de 3.5 – 8&nbsp;cm de llargor, con dellos pelos distribuyíos pola superficie. Nel so interior apaecen 5 a 6 granes, con un endosperma bien desenvueltu. Va Ser esta grana, conocida como goma de guar, la que va ser utilizada farmacológicamente. == Propiedaes == * Esta [[lleguminosa]] produz unos granos que convertíos en [[farina]] y tomaos con agua convertir nun xel saciante yá que absuerbe más de 50 vegaes el so pesu n'agua y ye de gran utilidá nel tratamientu de la [[obesidá]]. * Exerz aición reductora del [[colesterol]] yá que retrasa l'absorción de los [[Glúcidu|glúcidos]] y [[lípidu|lípidos]]. Principios activos: contién oolisacáridos constituyíos por [[D-galactosa]] y [[D-manosa]] en proporción ente 1:1,5 y 1:2. Les molécules consisten nuna cadena principal llinial de [[manopiranosa|manopiranoses]] xuníes con enllaz glucosídico b-(1-4) y de [[galactopiranosa|galactopiranoses]] xuníes con enllaz [[glicosídico]] alfa-(1-6).<ref name = Lin>{{cita web |url=http://www.linneo.net/plut/index2.htm |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=30 d'avientu de 2009 |formatu= |obra= Plantes útiles: Linneo}}</ref> Indicaciones: Los polisacáridos producen un efeutu secuestrante (forma un xel mafosu que retrasa l'absorción de lípidos y glúcidus), un efeutu voluminizante (aumenta la repleción del estómagu y enllarga la sensación d'enfastiu). Amás ye [[demulcente]] y [[llaxante]] nidiu. Indicáu como coadyuvante nel tratamientu del sobrepesu, [[hiperglucemia]], [[hiperlipemia|hiperlipemies]] y de les dispepsias hipersecretoras, [[estriñimientu]] y [[foria|fories]].<ref name = Lin/> Contraindicáu con estenosis esofáxica, pilórica o intestinal. Puede producir flatulencia. Cuando se prescriba a pacientes con [[diabetes]], el médicu tendrá de controlar la [[glucemia]] p'afaer, si ye necesariu, les dosis d'[[insulina]] o de antidiabéticos orales. Encamentamos non simultanear la so alministración con nenguna otra melecina, yá que puede amenorgar de forma importante la so asimilación (describióse que inhibe nun 25% l'absorción intestinal de [[glibenclamida]], [[fenoximetilpenicilina]] y [[digoxina]]).<ref name = Lin/> Úsase'l endosperma de les granes (goma de guar), esmagayáu. == [[Sinónimu|Sinónimos]] == *''Cyamopsis psoralioides'' (Lam.)DC. *''Cyamopsis psoraloides'' (Lam.) DC. *''Cyanopsis tetragonoloba'' (L.)Taub. *''Dolichos fabaeformis'' L'Her. *''Dolichos fabiformis'' L'Her. *''Dolichos psoraloides'' Lam. *''Lopinus trifoliolatus'' Cav. *''Lupinus trifoliatus'' Cav. *''Psoralea tetragonoloba'' L.<ref>Sinónimos en [http://www.eol.org/taxa/16427261 EOL]</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Cyamopsis}} {{wikispecies}} * http://www.agrogums.com/products.html * http://www.midwestherbs.com/herbs/guargum.htm *[http://www.itis.usda.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=506245 ITIS 506245] {{wikispecies}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cyamopsis|tetragonoloba]] [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:TBSpecies]] 3mbd4n6ljaialvn2f4467xbuiar6ta9 0 65024 4382863 4360238 2025-07-07T13:46:09Z YoaR 37624 4382863 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Erica cinerea}} {{Ficha de taxón | ''Erica cinerea'' | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Ericales]] | familia = [[Ericaceae]] | subfamilia = [[Ericoideae]] | tribus = [[Ericeae]] | genus = ''[[Erica]]'' | species = '''''Erica cinerea''''' | species_authority = [[Carlos Linneo|L.]] }} L'{{iniTaxon}} ye un tipu d'[[Erica|uz]], orixinariu d'[[Europa]] central y occidental. [[Ficheru:200707 x Bruyère.JPG|thumb|240px|Nel so hábitat.]] == Descripción == Ye un [[arbustu]] de talla baxa que la so altor varia ente 15 y 60 cm, con fueyes fines en forma d'aguya, de 4 a 8 mm de llargu y verticilaes por trés. Les ramillas tán cubiertes por una pelosidad de color gris-ceniza. Les [[flor|flores]] son urceolaes, roses o púrpures (más raramente blanques), de 4 a 7 mm de llargu, en recímanos terminales, con pedúnculos pubescentes. Tienen trés bractéoles adosaes a los sépalos los, que son purpúreos, llanceolaos, glabros y col marxe papiráceo. Corola de 4-7 mm, enchida nel mediu y estrechada na boca, de color púrpura vivu, raramente blanca. [[Antera|Anteres]] con apéndices na so base; nun sobresalen de la corola (inclusos). Floriamientu branizu, de mediaos a finales del [[branu]]. El frutu ye una cápsula pequeña, que s'atopa nel interior de la corola yá seca. == Hábitat == Vive sobre suelos descalcificaos (planta [[calcífuga]]) y non descomanadamente húmedos. Forma parte de distintos tipos de gorbizales y carbes de talla baxa. == Usos == Les inflorescencies son antidiarreicas y tán indicaes contra les afecciones renales y de les víes urinaries. Ye usada tamién pa la producción de miel. == Distribución == N'España na [[Cordal Cantábricu]]. Na [[provincia de Burgos]] en [[Les Merindaes]], [[Montes de Oca (contorna)|Montes de Oca]], [[Sierra de la Demanda]], [[Miranda de Ebro]] etc., montes y [[Pandorial (ecosistema)|pandoriales]] de [[Provincia de Lleón|Lleón]], [[Provincia de Palencia|Palencia]], [[Provincia de Zamora|Zamora]], [[Provincia de Salamanca|Salamanca]] etc. Na sierra segoviana crez por [[Sierra d'Ayllón|Ayllón]] y [[Sierra de Guadarrama|Guadarrama]]. Arralez nos montes salmantinos de [[Sierra de Béxar (sierra)|Béxar]] y [[Sierra de Gata|Gata]].<ref name =Oria>{{cita llibru |apellíos= Oria de Rueda|nome= Juan Andrés|coautores=Justino Diez|títulu= Guía d'Árboles y Arbustos de [[Castiella y Lleón]]|añu=2002|editorial=Palencia:Cálamo|id= ISBN 84-95018-46-2}}</ref> Tamién s'atopa na [[Serranía de Cuenca]] y algama la so llende nel territoriu de la [[Sierra de Mira]].<ref>[http://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/7022/1/Mediterranea_05_03.pdf] Sobre la influencia atlántica na flora de la sierra de Mira.</ref> == Taxonomía == ''Erica cinerea'' describióse por [[Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'' 1: 352–353. 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/26600161 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=6 de marzu de 2014 |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;[[Etimoloxía]]: '''''Erica''''': nome xenéricu que remanez del [[griegu antiguu]] ''ereíkē (eríkē)''; [[llatín|llatinizáu]] ''erice, -ye f. y erica'' = "uz" polo xeneral, tantu del xéneru ''Erica'' L. como la ''[[Calluna vulgaris]]'' (L.) Hull, llamada brecina.<ref>[http://www.floravascular.com/index.php?xenero=Erica En Flora Vascular]</ref> '''''cinerea''''': [[epítetu]] [[llatín]] que significa "color ceniza".<ref>[http://www.winternet.com/~chuckg/dictionary/dictionary.62.html N'Epítetos Botánicos]</ref> ;[[Citoloxía]]: Númberu de [[cromosoma|cromosomes]] de ''Erica cinerea'' (Fam. Ericaceae) y taxones infraespecíficos: n=12<ref>Númberos cromosomáticos de plantes occidentales, 223-233. Fraga, M. I. (1983) Añales Jard. Bot. Madrid 39(2): 533-539</ref> ;[[sinonimia (bioloxía)|Sinónimos]]: *''Erica mutabilis'' [[Salisb.]] [[1802]] *''Ericodes cinereum'' ([[L.]]) [[Kuntze]] [[1898]] *''Erica tenuifolia'' [[Bubani]] [[1899]] *''Eremocallis cinerea'' (L.) [[Samuel Frederick Gray|Gray]] [[1821]] *''Erica viridipurpurea '' (L.) [[Gouan]]<ref>http://www.tela-botanica.org/eflore/BDNFF/4.02/nn/24745/synonymie</ref> * ''Erica humilis'' Neck. * ''Ericoides humile'' (Salisb.) Kuntze<ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2792920 ''{{PAGENAME}}'' en ''[[The Plant List]]'']</ref> == Nome común == {{nome común taxón}} == Ver tamién == * [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]] * [[Cronoloxía de la botánica]] * [[Historia de la botánica]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == # Fernald, M. 1950. Manual (ed. 8) i–lxiv, 1–1632. American Book Co., New York. # Gleason, H. A. 1968. The Sympetalous Dicotyledoneae. vol. 3. 596 pp. In H. A. Gleason Ill. Fl. N. U.S. (ed. 3). New York Botanical Garden, New York. # Gleason, H. A. & A.J. Cronquist. 1991. Man. Man. Vasc. Pl. N.E. U.S. (ed. 2) i–910. New York Botanical Garden, Bronx. == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Plantes descrites en 1753]] [[Categoría:Erica|cinerea]] [[Categoría:Flora d'Europa]] [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:TBSpecies]] nt2b84qspx1e0yowhrww6c4etbfbmoi 0 65025 4382860 4360239 2025-07-07T13:44:09Z YoaR 37624 /* Nomes vernáculos */ 4382860 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Erica tetralix}} {{Ficha de taxón | ''Erica tetralix'' | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Ericales]] | familia = [[Ericaceae]] | subfamilia = [[Ericoideae]] | tribus = [[Ericeae]] | genus = ''[[Erica]]'' | species = '''''Erica tetralix''''' | binomial_authority = [[Carlos Linneo|L.]] }} La {{iniTaxon}} ye una especie de [[planta]] del [[genus|xéneru]] ''[[Erica]]'' o '''uz''', que se describe como un sub[[arbustu]] [[Planta perenne|perenne]] con pequeñes [[flor|flores]] rosaes, acampanaes, en recímanos compactos que s'inclinen a la fin del so floriamientu, y fueyes nes volutes de cuatro (d'ende'l so nome científicu). [[Ficheru:Illustration Erica tetralix0.jpg|thumb|Una ilustración de ''Erica tetralix'' del sieglu XIX.]] [[Ficheru:Erica tetralix.jpg|thumb|Detalle de les flores]] [[Ficheru:Erica tetralix02.jpg|thumb|Vista de la planta]] ==Descripción== Ye una [[planta perenne]], un subarbusto con pequeñes flores cayíes en forma de campana de color rosa que nacen en recímanos compactos nos estremos de los sos tarmos, y fueyes en verticilos de cuatro (d'ende'l nome). Les flores apaecen pel branu y seronda. La distinción ente ''Y. tetralix'' y la especie rellacionada ''[[Erica cinerea]]'' ye que les fueyes lliniales suelen ser glandulares y en verticilos de cuatro, ente qu'en ''Y. cinerea'' son glabres y atópense en verticilos de trés. En comparanza, les fueyes de ''[[Calluna vulgaris]]'' son muncho más pequeñes y tener n'opuestos y decusaos ​​pares.<ref name=Stace>C. Stace (2010) New Flora of the British Isles, 3rd edition. Cambridge University Press.</ref> Les pegañoses glándules adesives nes fueyes, sépalos los y otres partes de la planta provocaron que [[Charles Darwin]] suxiriera qu'esta especie podría ser una [[planta protocarnívora]], pero poca o nenguna investigación fíxose nesti sentíu.<ref name="Darwin 1875">Darwin, Charles. (1875). ''[https://books.google.com/books?id=I-JG1PqzMrEC&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Insectivorous Plants]''. London: J. Murray.</ref> ==Hábitat y distribución== La so habitat natural alcuéntrase nes árees húmedes d'[[Europa]], principalmente na franxa [[Océanu Atlánticu|atlántica]] occidental, dende la zona sur de [[Portugal]] al centru de [[Noruega]], y tamién en ciertes rexones pantanoses, alloñaes de la mariña, d'[[Europa Central]]. Nos banzaos, gorbizales húmedos y montes húmedos de coníferes, la ''Erica tetralix'' puede convertise na flora dominante. Foi introducida en partes d'[[América del Norte]] y otres partes d'Europa como [[Austria]] y [[Suiza]]. Les flores apaecen ente xunu y ochobre, y estrémase d'otros miembros europeos del xéneru ''Erica'' pola ausencia d'[[antera|anteres]] protuberantes. Les diferencies ente ''Y. tetralix'' y el xéneru rellacionáu ''[[Calluna]]'' son les fueyes, que son pequeñes y tienen el marxe serrucháu en ''Calluna'', ente que ''Erica'', na cual les fueyes son lliniares, tener enteru. ==Cultivu== Nel cultivu, al igual qu'otros uzes, ''Y. tetralix'' rique un suelu bien drenáu, a plenu sol con tierra aceda, yá que ye un [[calcifuga]]. Numberosos cultivares fueron desenvueltos pal usu del xardín, de los cualos ''Y. tetralix f. alba'' 'Alba Mollis'<ref>{{cita web|títulu=''Erica tetralix'' f. ''alba'' 'Alba Mollis'|url=http://apps.rhs.org.uk/plantselector/plant?plantid=719|publisher=Royal Horticultural Society|fechaaccesu=26 July 2013}}</ref> (una variedá de flores blanques) ganó'l premiu [[Award of Garden Merit]] de la [[Royal Horticultural Society]]. == Taxonomía == ''Erica tetralix'' describióse por [[Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'' 1: 353. 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/12300025 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=10 de marzu de 2014 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;[[Citoloxía]]: Númberu de [[cromosoma|cromosomes]] de ''Erica arborea'' (Fam. Ericaceae) y taxones infraespecíficos: 2n=24<ref>Cytotaxonomy of spanish plants. IV.-Dicotyledons: Caesalpinacea-Asteracea. Löve, A. & E. Kjellqvist (1974) Lagascalia 4(2): 153-211</ref> ;[[Etimoloxía]]: '''''Erica''''': nome xenéricu que remanez del [[griegu antiguu]] ''ereíkē (eríkē)''; [[llatín|llatinizáu]] ''erice, -ye f. y erica'' = "uz" polo xeneral, tantu del xéneru ''Erica'' L. como la ''[[Calluna vulgaris]]'' (L.) Hull, llamada brecina.<ref>[http://www.floravascular.com/index.php?xenero=Erica En Flora Vascular]</ref> '''''tetralix''''': [[epítetu]] que significa "nome griegu pa la salú".<ref>[http://www.winternet.com/~chuckg/dictionary/dictionary.177.html N'Epítetos Botánicos]</ref> ;[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]: * ''Erica tetralix var. parviflora'' [[Chevall.]] [1827] * ''Erica tetralix var. anandra'' [[Coss.]] & [[Germ.]] [1861] * ''Erica botuliformis'' [[Salisb.]] [1802] * ''Tetralix septentrionalis'' [[E.Mey.]] [1839] * ''Ericodes tetralix'' ([[L.]]) [[Kuntze]] [1898] * ''Erica glomerata'' Salisb. [1796] * ''Eremocallis glomerata'' [[Samuel Frederick Gray|Gray]]<ref>http://www.tela-botanica.org/eflore/BDNFF/4.02/nn/24777/synonymie</ref> * ''Erica calycinaes J.Forbes * ''Erica martinesii Lag. ex Benth. * ''Erica rubella Ker Gawl. * ''Ericoides glomeratum (Andrews) Kuntze * ''Ericoides mackeyi Kuntze * ''Ericoides tetralix (L.) Kuntze * ''Lamprotis calycinoides G.Don * ''Lamprotis rubella G.Don * ''Lamprotis rubida G.Don<ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2794578 ''{{PAGENAME}}'' en ''[[The Plant List]]'']</ref> == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Ver tamién == * [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]] * [[Cronoloxía de la botánica]] * [[Historia de la botánica]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} * [http://linnaeus.nrm.se/flora/di/erica/erica/erictet.html Dean virtuella floran] * [https://runeberg.org/nordflor/146.html Bilder ur Nordens flora] {{traducíu ref|en|Erica tetralix}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:Plantes descrites en 1753]] [[Categoría:Plantes descrites por Linnaeus]] [[Categoría:Erica|tetralix]] [[Categoría:Flora d'Europa]] [[Categoría:TBSpecies]] e1ib2wwmvndiju0fp09n5ydb760x2pn 4382861 4382860 2025-07-07T13:45:12Z XabatuBot 43102 iguo testu: Y. tetralix => E. tetralix 4382861 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Erica tetralix}} {{Ficha de taxón | ''Erica tetralix'' | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Ericales]] | familia = [[Ericaceae]] | subfamilia = [[Ericoideae]] | tribus = [[Ericeae]] | genus = ''[[Erica]]'' | species = '''''Erica tetralix''''' | binomial_authority = [[Carlos Linneo|L.]] }} La {{iniTaxon}} ye una especie de [[planta]] del [[genus|xéneru]] ''[[Erica]]'' o '''uz''', que se describe como un sub[[arbustu]] [[Planta perenne|perenne]] con pequeñes [[flor|flores]] rosaes, acampanaes, en recímanos compactos que s'inclinen a la fin del so floriamientu, y fueyes nes volutes de cuatro (d'ende'l so nome científicu). [[Ficheru:Illustration Erica tetralix0.jpg|thumb|Una ilustración de ''Erica tetralix'' del sieglu XIX.]] [[Ficheru:Erica tetralix.jpg|thumb|Detalle de les flores]] [[Ficheru:Erica tetralix02.jpg|thumb|Vista de la planta]] ==Descripción== Ye una [[planta perenne]], un subarbusto con pequeñes flores cayíes en forma de campana de color rosa que nacen en recímanos compactos nos estremos de los sos tarmos, y fueyes en verticilos de cuatro (d'ende'l nome). Les flores apaecen pel branu y seronda. La distinción ente ''E. tetralix'' y la especie rellacionada ''[[Erica cinerea]]'' ye que les fueyes lliniales suelen ser glandulares y en verticilos de cuatro, ente qu'en ''Y. cinerea'' son glabres y atópense en verticilos de trés. En comparanza, les fueyes de ''[[Calluna vulgaris]]'' son muncho más pequeñes y tener n'opuestos y decusaos ​​pares.<ref name=Stace>C. Stace (2010) New Flora of the British Isles, 3rd edition. Cambridge University Press.</ref> Les pegañoses glándules adesives nes fueyes, sépalos los y otres partes de la planta provocaron que [[Charles Darwin]] suxiriera qu'esta especie podría ser una [[planta protocarnívora]], pero poca o nenguna investigación fíxose nesti sentíu.<ref name="Darwin 1875">Darwin, Charles. (1875). ''[https://books.google.com/books?id=I-JG1PqzMrEC&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Insectivorous Plants]''. London: J. Murray.</ref> ==Hábitat y distribución== La so habitat natural alcuéntrase nes árees húmedes d'[[Europa]], principalmente na franxa [[Océanu Atlánticu|atlántica]] occidental, dende la zona sur de [[Portugal]] al centru de [[Noruega]], y tamién en ciertes rexones pantanoses, alloñaes de la mariña, d'[[Europa Central]]. Nos banzaos, gorbizales húmedos y montes húmedos de coníferes, la ''Erica tetralix'' puede convertise na flora dominante. Foi introducida en partes d'[[América del Norte]] y otres partes d'Europa como [[Austria]] y [[Suiza]]. Les flores apaecen ente xunu y ochobre, y estrémase d'otros miembros europeos del xéneru ''Erica'' pola ausencia d'[[antera|anteres]] protuberantes. Les diferencies ente ''E. tetralix'' y el xéneru rellacionáu ''[[Calluna]]'' son les fueyes, que son pequeñes y tienen el marxe serrucháu en ''Calluna'', ente que ''Erica'', na cual les fueyes son lliniares, tener enteru. ==Cultivu== Nel cultivu, al igual qu'otros uzes, ''E. tetralix'' rique un suelu bien drenáu, a plenu sol con tierra aceda, yá que ye un [[calcifuga]]. Numberosos cultivares fueron desenvueltos pal usu del xardín, de los cualos ''E. tetralix f. alba'' 'Alba Mollis'<ref>{{cita web|títulu=''Erica tetralix'' f. ''alba'' 'Alba Mollis'|url=http://apps.rhs.org.uk/plantselector/plant?plantid=719|publisher=Royal Horticultural Society|fechaaccesu=26 July 2013}}</ref> (una variedá de flores blanques) ganó'l premiu [[Award of Garden Merit]] de la [[Royal Horticultural Society]]. == Taxonomía == ''Erica tetralix'' describióse por [[Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'' 1: 353. 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/12300025 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=10 de marzu de 2014 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;[[Citoloxía]]: Númberu de [[cromosoma|cromosomes]] de ''Erica arborea'' (Fam. Ericaceae) y taxones infraespecíficos: 2n=24<ref>Cytotaxonomy of spanish plants. IV.-Dicotyledons: Caesalpinacea-Asteracea. Löve, A. & E. Kjellqvist (1974) Lagascalia 4(2): 153-211</ref> ;[[Etimoloxía]]: '''''Erica''''': nome xenéricu que remanez del [[griegu antiguu]] ''ereíkē (eríkē)''; [[llatín|llatinizáu]] ''erice, -ye f. y erica'' = "uz" polo xeneral, tantu del xéneru ''Erica'' L. como la ''[[Calluna vulgaris]]'' (L.) Hull, llamada brecina.<ref>[http://www.floravascular.com/index.php?xenero=Erica En Flora Vascular]</ref> '''''tetralix''''': [[epítetu]] que significa "nome griegu pa la salú".<ref>[http://www.winternet.com/~chuckg/dictionary/dictionary.177.html N'Epítetos Botánicos]</ref> ;[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]: * ''Erica tetralix var. parviflora'' [[Chevall.]] [1827] * ''Erica tetralix var. anandra'' [[Coss.]] & [[Germ.]] [1861] * ''Erica botuliformis'' [[Salisb.]] [1802] * ''Tetralix septentrionalis'' [[E.Mey.]] [1839] * ''Ericodes tetralix'' ([[L.]]) [[Kuntze]] [1898] * ''Erica glomerata'' Salisb. [1796] * ''Eremocallis glomerata'' [[Samuel Frederick Gray|Gray]]<ref>http://www.tela-botanica.org/eflore/BDNFF/4.02/nn/24777/synonymie</ref> * ''Erica calycinaes J.Forbes * ''Erica martinesii Lag. ex Benth. * ''Erica rubella Ker Gawl. * ''Ericoides glomeratum (Andrews) Kuntze * ''Ericoides mackeyi Kuntze * ''Ericoides tetralix (L.) Kuntze * ''Lamprotis calycinoides G.Don * ''Lamprotis rubella G.Don * ''Lamprotis rubida G.Don<ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2794578 ''{{PAGENAME}}'' en ''[[The Plant List]]'']</ref> == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Ver tamién == * [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]] * [[Cronoloxía de la botánica]] * [[Historia de la botánica]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} * [http://linnaeus.nrm.se/flora/di/erica/erica/erictet.html Dean virtuella floran] * [https://runeberg.org/nordflor/146.html Bilder ur Nordens flora] {{traducíu ref|en|Erica tetralix}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:Plantes descrites en 1753]] [[Categoría:Plantes descrites por Linnaeus]] [[Categoría:Erica|tetralix]] [[Categoría:Flora d'Europa]] [[Categoría:TBSpecies]] 2b6l42em5547hd10lrw7gsceg36jz38 4382862 4382861 2025-07-07T13:45:40Z XabatuBot 43102 iguo testu: Y. cinerea => E. cinerea 4382862 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Erica tetralix}} {{Ficha de taxón | ''Erica tetralix'' | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Ericales]] | familia = [[Ericaceae]] | subfamilia = [[Ericoideae]] | tribus = [[Ericeae]] | genus = ''[[Erica]]'' | species = '''''Erica tetralix''''' | binomial_authority = [[Carlos Linneo|L.]] }} La {{iniTaxon}} ye una especie de [[planta]] del [[genus|xéneru]] ''[[Erica]]'' o '''uz''', que se describe como un sub[[arbustu]] [[Planta perenne|perenne]] con pequeñes [[flor|flores]] rosaes, acampanaes, en recímanos compactos que s'inclinen a la fin del so floriamientu, y fueyes nes volutes de cuatro (d'ende'l so nome científicu). [[Ficheru:Illustration Erica tetralix0.jpg|thumb|Una ilustración de ''Erica tetralix'' del sieglu XIX.]] [[Ficheru:Erica tetralix.jpg|thumb|Detalle de les flores]] [[Ficheru:Erica tetralix02.jpg|thumb|Vista de la planta]] ==Descripción== Ye una [[planta perenne]], un subarbusto con pequeñes flores cayíes en forma de campana de color rosa que nacen en recímanos compactos nos estremos de los sos tarmos, y fueyes en verticilos de cuatro (d'ende'l nome). Les flores apaecen pel branu y seronda. La distinción ente ''E. tetralix'' y la especie rellacionada ''[[Erica cinerea]]'' ye que les fueyes lliniales suelen ser glandulares y en verticilos de cuatro, ente qu'en ''E. cinerea'' son glabres y atópense en verticilos de trés. En comparanza, les fueyes de ''[[Calluna vulgaris]]'' son muncho más pequeñes y tener n'opuestos y decusaos ​​pares.<ref name=Stace>C. Stace (2010) New Flora of the British Isles, 3rd edition. Cambridge University Press.</ref> Les pegañoses glándules adesives nes fueyes, sépalos los y otres partes de la planta provocaron que [[Charles Darwin]] suxiriera qu'esta especie podría ser una [[planta protocarnívora]], pero poca o nenguna investigación fíxose nesti sentíu.<ref name="Darwin 1875">Darwin, Charles. (1875). ''[https://books.google.com/books?id=I-JG1PqzMrEC&printsec=frontcover&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Insectivorous Plants]''. London: J. Murray.</ref> ==Hábitat y distribución== La so habitat natural alcuéntrase nes árees húmedes d'[[Europa]], principalmente na franxa [[Océanu Atlánticu|atlántica]] occidental, dende la zona sur de [[Portugal]] al centru de [[Noruega]], y tamién en ciertes rexones pantanoses, alloñaes de la mariña, d'[[Europa Central]]. Nos banzaos, gorbizales húmedos y montes húmedos de coníferes, la ''Erica tetralix'' puede convertise na flora dominante. Foi introducida en partes d'[[América del Norte]] y otres partes d'Europa como [[Austria]] y [[Suiza]]. Les flores apaecen ente xunu y ochobre, y estrémase d'otros miembros europeos del xéneru ''Erica'' pola ausencia d'[[antera|anteres]] protuberantes. Les diferencies ente ''E. tetralix'' y el xéneru rellacionáu ''[[Calluna]]'' son les fueyes, que son pequeñes y tienen el marxe serrucháu en ''Calluna'', ente que ''Erica'', na cual les fueyes son lliniares, tener enteru. ==Cultivu== Nel cultivu, al igual qu'otros uzes, ''E. tetralix'' rique un suelu bien drenáu, a plenu sol con tierra aceda, yá que ye un [[calcifuga]]. Numberosos cultivares fueron desenvueltos pal usu del xardín, de los cualos ''E. tetralix f. alba'' 'Alba Mollis'<ref>{{cita web|títulu=''Erica tetralix'' f. ''alba'' 'Alba Mollis'|url=http://apps.rhs.org.uk/plantselector/plant?plantid=719|publisher=Royal Horticultural Society|fechaaccesu=26 July 2013}}</ref> (una variedá de flores blanques) ganó'l premiu [[Award of Garden Merit]] de la [[Royal Horticultural Society]]. == Taxonomía == ''Erica tetralix'' describióse por [[Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'' 1: 353. 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/12300025 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=10 de marzu de 2014 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;[[Citoloxía]]: Númberu de [[cromosoma|cromosomes]] de ''Erica arborea'' (Fam. Ericaceae) y taxones infraespecíficos: 2n=24<ref>Cytotaxonomy of spanish plants. IV.-Dicotyledons: Caesalpinacea-Asteracea. Löve, A. & E. Kjellqvist (1974) Lagascalia 4(2): 153-211</ref> ;[[Etimoloxía]]: '''''Erica''''': nome xenéricu que remanez del [[griegu antiguu]] ''ereíkē (eríkē)''; [[llatín|llatinizáu]] ''erice, -ye f. y erica'' = "uz" polo xeneral, tantu del xéneru ''Erica'' L. como la ''[[Calluna vulgaris]]'' (L.) Hull, llamada brecina.<ref>[http://www.floravascular.com/index.php?xenero=Erica En Flora Vascular]</ref> '''''tetralix''''': [[epítetu]] que significa "nome griegu pa la salú".<ref>[http://www.winternet.com/~chuckg/dictionary/dictionary.177.html N'Epítetos Botánicos]</ref> ;[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]: * ''Erica tetralix var. parviflora'' [[Chevall.]] [1827] * ''Erica tetralix var. anandra'' [[Coss.]] & [[Germ.]] [1861] * ''Erica botuliformis'' [[Salisb.]] [1802] * ''Tetralix septentrionalis'' [[E.Mey.]] [1839] * ''Ericodes tetralix'' ([[L.]]) [[Kuntze]] [1898] * ''Erica glomerata'' Salisb. [1796] * ''Eremocallis glomerata'' [[Samuel Frederick Gray|Gray]]<ref>http://www.tela-botanica.org/eflore/BDNFF/4.02/nn/24777/synonymie</ref> * ''Erica calycinaes J.Forbes * ''Erica martinesii Lag. ex Benth. * ''Erica rubella Ker Gawl. * ''Ericoides glomeratum (Andrews) Kuntze * ''Ericoides mackeyi Kuntze * ''Ericoides tetralix (L.) Kuntze * ''Lamprotis calycinoides G.Don * ''Lamprotis rubella G.Don * ''Lamprotis rubida G.Don<ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2794578 ''{{PAGENAME}}'' en ''[[The Plant List]]'']</ref> == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Ver tamién == * [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]] * [[Cronoloxía de la botánica]] * [[Historia de la botánica]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} * [http://linnaeus.nrm.se/flora/di/erica/erica/erictet.html Dean virtuella floran] * [https://runeberg.org/nordflor/146.html Bilder ur Nordens flora] {{traducíu ref|en|Erica tetralix}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:Plantes descrites en 1753]] [[Categoría:Plantes descrites por Linnaeus]] [[Categoría:Erica|tetralix]] [[Categoría:Flora d'Europa]] [[Categoría:TBSpecies]] ox0ubhpi39ru7m57m0nah39mrneqg99 0 65649 4382867 4260574 2025-07-07T14:01:52Z YoaR 37624 /* Nomes vernáculos */ 4382867 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Mercurialis annua}} {{Ficha de taxón | '''Mercurial''' | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | subfamilia = [[Acalyphoideae]] | tribus = [[Acalypheae]] | subtribus = [[Mercurialinae]] | genus = [[Mercurialis (xéneru)|Mercurialis]] | species = '''''Mercurialis annua''''' | binomial_authority = [[L.]], 1753 }} El {{iniTaxon}} ye una especie perteneciente a la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Euphorbiaceae]]. [[Ficheru:Mercurialis annua Sturm36.jpg|thumb|Ilustración en [[Johann Georg Sturm]], 1796]] [[Ficheru:20140302Mercurialis annua5.jpg|thumb|Vista de la planta]] == Descripción == Planta [[añal]] de baxa a mediana d'unos 30 cm, glabra o llixeramente peluda; [[tarmu|tarmos]] ramificaos dende la base. [[Fueya|Fueyes]] opuestes d'ovales a llanceolaes, dentaes y col [[peciolu]] curtiu de color verde maciu. [[Flor|Flores]] masculines y femenines en plantes separaes; les masculines n'[[espiga|espigues]] erectas, peciolaes y verdoses, y les femenines, que son pocu abondosos y de 3-4 mm, en pequeños grupos llaterales. Frutu de 2-3 mm, bilobuláu y con fueya.<ref>{{Cita llibru|apellíos=Guash Ribas|nome=J.|títulu=Introducción a la Flora de García Aldave|añu=1989|editorial=Ceuta:Conceyu de Ceuta|isbn = 84-87148-01-8}}</ref> == Distribución y hábitat == Ye una meruxa estendida por tol [[Mediterraneu]]. Habita en terreos cultivaos, güertos, sotos, plantíos, llombes y roquedos. Los arispios frutos pegar a la ropa y a pode y la planta tremar con facilidá.<ref>{{Cita llibru|apellíos=Blamey|nome=Marjorie|coautores=Grey-Wilson Christopher|títulu=Flores monteses del Mediterraneu|añu=2008|editorial=Barcelona:Omega|isbn = 978-84-282-1450-6}}</ref> == Importancia económica y cultural == ;Usos Purgante enérxicu, anque la medicina popular emplegar a dosis bien débiles como llaxante. N'usu esternu empléguense los infusos pa llavadures dérmiques, indicaos en reumatismos. Nun s'encamienta'l so emplegu per vía interna, por cuenta de la so alta toxicidá. ;Principios activos Heterósidos flavónicos, sales potásicos y una molécula mal carauterizada ([[hermidina]]), que dellos autores facer responsable de les intoxicaciones. ;Observaciones La intoxicación manifestar con dolores billaterales a nivel renal y vultures abondoses. Preséntase [[eritema]] y [[hemoglobinuria]] transitoria. Al mesmu xéneru pertenez ''[[Mercurialis tomentosa]]'' <small>[[L.]]</small>, que s'estrema ensin problemes por tratase d'un matu subleñosa na so base y por tar dafechu cubierta por un mestu tomentu gris-plateáu, siendo frecuente ente los [[cantu rodáu|cantos rodaos]] y cascajares de [[Rambla (xeomorfoloxía)|ramblas]] y [[ríu|ríos]]. Ye entá más activa, teniendo de ser considerada como planta tóxica per vía interna. Los [[polen|pólenes]] de les especies del [[xéneru (biologia)|xéneru]] ''Mercurialis'' causen [[polinosis]].<ref>{{Cita llibru|apellíos=Bautista Peris|nome=J.|coautores=Stübing G., Romu A.|títulu=Plantes Melecinales de la Península Ibérica y IslasBaleares|añu=2001|editorial=Madrid:Xaguar|isbn = 84-89960-51-6}}</ref> == Taxonomía == ''Mercurialis annua'' describióse por [[Carlos Linneo]] y espublizóse en ''Species Plantarum'', vol.2, p. 1035, 1753[https://biodiversitylibrary.org/page/359056] ;[[Etimoloxía]]: '''''Mercurialis''''': nome xenéricu que fai referencia a [[Mercuriu (mitoloxía)|Mercuriu]], ''dios del comerciu'' na [[mitoloxía romana]], a quien s'atribúi'l descubrimientu de les propiedaes melecinales d'esta planta. '''''annua''''': [[epítetu]] [[llatín]] que significa "añal".<ref>[http://www.winternet.com/~chuckg/dictionary/dictionary.25.html n'Epítetos Botánicos]</ref> ;[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]: * ''Discoplis serrata'', Raf. * ''Mercurialis ambigua'', L.f. * ''Mercurialis ciliata'', C.Presl * ''Mercurialis ladanum'', Hartm. * ''Mercurialis monoica'', (Moris) B.M.Durand * ''Mercurialis pinnatifida'', Sennen * ''Mercurialis tarraconensis'', Sennen * ''Synema annuum'', (L.) Dulac<ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-125710 ''{{PAGENAME}}'' en PlantList]</ref><ref>{{cita web|url=http://apps.kew.org/wcsp/namedetail.do?name_id=125710|títulu=''{{PAGENAME}}'' en|work=World Checklist of Selected Plant Families|fechaaccesu=11-11-2012}}</ref> == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Ver tamién == * [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]] * [[Cronoloxía de la botánica]] * [[Historia de la botánica]] * [[Taxonomía de les Euforbiacees]] * [[Ciato|Inflorescencia en forma de Ciato]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{wikispecies|{{PAGENAME}}|''{{PAGENAME}}''}} {{commonscat|{{PAGENAME}}|''{{PAGENAME}}''}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Mercurialis|annua]] [[Categoría:Flora de la cuenca mediterránea]] [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:Plantes descrites en 1753]] [[Categoría:Plantes descrites por Linnaeus]] [[Categoría:TBSpecies]] 5oux6loth23m68ngcvkjzn7g1iypaqb 0 65706 4382977 4302973 2025-07-08T06:10:26Z YoaR 37624 /* Nomes vernáculos */ 4382977 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Nigella sativa}} {{Ficha de taxón | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Ranunculales]] | familia = [[Ranunculaceae]] | subfamilia = [[Ranunculoideae]] | tribus = [[Nigelleae]] | genus = [[Nigella]] | species = '''''Nigella sativa''''' | binomial_authority = [[Carlos Linneo|L.]] ''Sp. Pl''. 1:534. 1753[http://www.biodiversitylibrary.org/item/13829#page/546/mode/1up] }} ''''' Nigella sativa''''' ye una [[especie]] de [[planta yerbácea]] de la [[familia]] de les [[Ranunculaceae]]. [[Ficheru:IMG 0503-Nigella sativa.jpg|thumb|Vista de la planta]] [[Ficheru:Nsativa001Wien.jpg|thumb|Vista de la flor]] [[Ficheru:Nigella sativa MHNT.BOT.2015.34.22.jpg|thumb|''Nigella sativa'']] [[Ficheru:Nigella sativa oil.jpg|thumb|Aceite esencial preparáu par la venta]] == Descripción == Planta [[caduca|añal]] con [[tarmu]] erecto [[caña|ramificáu]] de 30-60 cm d'altor, de color verde buxu. Los [[sépalu|sépalos]] de les [[flor|flores]] - muncho más grandes y coloriaos que los [[pétalu|pétalos]] - son de color azuláu maciu. El frutu ye una [[cápsula (frutu)|cápsula]] primeru verde y, cuando madura, tórnase color parduzu, con numberoses [[grana|granes]] de gris bien escuru a negru. De la planta emana un golor arumoso paecencia al de la [[nuez moscada]]. == Hábitat y distribución == Orixinaria d'[[Asia]] occidental ([[Iraq]], [[Turquía]]), y dacuando naturalizada dende'l [[Mediterraneu]] hasta [[Asia central]] y [[Paquistán]]. El tipu orixinal ta descritu d'[[Exiptu]] y [[Creta]].<br /> Llargamente cultivada. <br /> N'España, la so presencia nun ta señalada.<ref>[http://www.floraiberica.es/floraiberica/testu/pdfs/01_036_03_Nigella.pdf Xéneru ''Nigella'', Amich García F., en Flora Ibérica - Real Xardín Botánicu]</ref> == Historia == Según Zohary y Hopf, la evidencia arqueolóxica sobre'l primer cultivu de ''N. sativa'' "sigue siendo escasa", magar informen que supuestamente les granes de ''N. sativa'' atopáronse en dellos sitios del [[antiguu Exiptu]], ente ellos la tumba de [[Tutankamón]].<ref name="zohary">{{cita llibru |first1=Daniel |last1=Zohary |first2=Maria |last2=Hopf |títulu=Domestication of plants in the Old World|edición=3|editorial=Oxford University Press|añu=2000|isbn=0-19-850356-3|páxina=206}}</ref> A pesar de que'l so papel exactu na cultura exipcia ye desconocíu, sábese que los elementos soterraos con un [[faraón]] fueron curioso escoyíos por que-y [[Ritos funerarios del Antiguu Exiptu|ayuden na otra vida]]. La primer referencia escrita a ''N. sativa'' créese que figura nel [[llibru d'Isaías]] nel [[Antiguu Testamentu]], onde s'oldea la collecha de nigella y [[trigu]] (Isaías 28: 25, 27). El diccionariu Bíblicu de Easton diz la pallabra hebrea ''ketsah'' que se refier a ''N. sativa'' ensin dulda (anque non toles traducciones tán d'alcuerdu). Según Zohary y Hopf, ''N. sativa'' foi otru condimento tradicional del [[Vieyu Mundu]] mientres la dómina clásica; y les sos granes negres utilícense llargamente pa sazonar alimentos.<ref name="zohary"/> Les granes atopar nun matraz [[hitita]] en Turquía del segundu mileniu enantes de Cristu.<ref>http://dx.doi.org/10.1016/j.jep.2009.05.039</ref> L'usu melecinal de la nigella ye vieyu, como lo demuestra la so presencia na [[Capitulare de villis vel curtis imperii]], una orde emitida por [[Carlomagno]] que reclama a los sos campos por que cultiven una serie de yerbes y condimentos incluyendo "git" identificada anguaño como ''Nigella sativa''. == La medicina tradicional == Nel sistema [[Unani]] de la medicina, el comín negru (Carum bulbocastanum) ye consideráu como un pervalible remediu pa delles enfermedaes.<ref>{{cita llibru |url=http://sunnah.com/search/black-seed|títulu=Sunan Ibn Majah}}</ref> Nun escritu [[islámicu]], un [[hadiz]] narráu por [[Abu Hurairah]] diz "Escuché l'Apóstol de Alá dicir: 'La sanidá na grana negra (''al-ḥabbah al-sawdāʼ'') ye pa toles enfermedaes sacante la muerte '".<ref>{{cita llibru |url=http://www.sahih-bukhari.com/Pages/Bukhari_7_71.php|títulu=Sahih Bukhari|volume=7|capítulu=71|at=592}}</ref> [[Nestlé]] informa que presentó una solicitú de patente que cubre l'usu de ''N. sativa'' como un tratamientu pa l'alerxa a los alimentos.<ref>{{cita web |url=http://www.cbd.int/abs/side-events/icnp2/twn-icnp2-non5-Nestle-Nigella.pdf |títulu=Food giant Nestlé claims to have invented stomach soothing use of habbat al-barakah (''Nigella sativa'') |last1=Hammond |first1=Edward |añu=2012 |obra=Briefing Paper |editorial=Third World Network |fechaaccesu=23 d'abril de 2013 }}</ref> Sicasí, la empresa niega la pretensión de patentar la planta, ya indica que la patente namái s'aplicaría a "la forma específica en que la [[timoquinona]] - un compuestu que puede ser estrayíu de la grana de la flor de fenoyu - interactúa colos receptores opioides nel cuerpu y ayuda a amenorgar les reacciones alérxiques a los alimentos ".<ref>[http://www.nestle.com/aboutus/ask-nestle/answers/is-nestle-trying-to-patent-fennel-flower-nigella-sativa "Is Nestlé trying to patent the fennel flower?"], www.nestle.com.</ref> ;Química: L'aceite de ''Nigella sativa'' contién una gran cantidá d'[[acedu linoleico conxugáu]], [[timoquinona]], [[nigelona]] ([[dithymoquinona]]),<ref>{{cita publicación | publicación = Arch Iranian Med | añu = 2002 | volume = 5 | númberu = 2 | páxines = 103–107 | títulu = Effect of Nigella Sativa on Isolated Guinea Pig Trachea | autor = Mohammad Hossein Boskabady, Batool Shirmohammadi | url = http://razi.ams.ac.ir/AIM/0252/0252103.pdf | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20131104135747/http://razi.ams.ac.ir/AIM/0252/0252103.pdf | fechaarchivu = 2013-11-04 | fechaaccesu = 2015-10-28 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20131104135747/http://razi.ams.ac.ir/AIM/0252/0252103.pdf | archivedate = 2013-11-04 }}</ref> [[melantina]], [[nigillina]], [[damascenina]] y [[tanín]]s. La melantina ye tóxica en grandes dosis y la nigellina ye paralizante, polo qu'esta especie tien d'utilizase con moderación. ;Propiedaes: * Los romanos utilizaben les granes como sustitutu de la [[Piper|pimienta]]. * N'[[Alemaña]] utilizar pa condimentar panes y tortas. * Aumenta la eliminación d'[[ácidu úricu]]. * Utilizáu na antigüedá contra la [[ictericia]]. * [[Sudu]]ífico. * Llixeramente [[tóxicu]] puede provocar [[estomagada|estomagaes]] y [[vultura|vultures]] polo que tien d'evitase nel [[embaranzu]]. == Taxonomía == ''Nigella sativa'' describióse por [[Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'' 1: 534. 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/27100104 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=23 d'agostu de 2014 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;[[Citoloxía]]: * Tien un númberu de [[cromosoma|cromosomes]] de 2n=12<ref name = Trop/> ;[[Etimoloxía]]: '''''Nigella''''': nome xenéricu qu'alude al color negru ([[llatín]] ''nĭgěr, gra, grum'') de los sos [[grana|granes]]. '''''sativa''''': [[epítetu]] que refierse al calter cultiváu d'esta planta ([[llatín]] ''sǎtīva, ōrum'', «cultiváu»). ;Sinonimia: * ''Nigella truncata'' [[Viv.]], 1831 * ''Nigella cretica'' [[Mill.]] * ''Nigella indica'' [[Roxb.]] ex [[Fleming]][http://www.plantnames.unimelb.edu.au/new/Nigella.html] ''p.p.max'' == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == # AFPD. 2008. African Flowering Plants Database - Base de Donnees des Plantes a Fleurs D'Afrique. # Nasir, E. & S. I. Ali (eds). 1980-2005. Fl. Pakistan Univ. of Karachi, Karachi. == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} * [http://www.plantnames.unimelb.edu.au/Sorting/Nigella.html ''Nigella'': especies y sinónimos in Plant Name Database] * USDA, ARS, National Genetic Resources Program - (GRIN) [Online Database].National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland.[http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/genform.pl] * [http://gernot-katzers-spice-pages.com/engl/Nige_sat.html?spicenames=ye ''Nigella sativa''] * [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=12722128&dopt=Abstract Pharmacological and toxicological properties of ''Nigella sativa'' - abstract] * Antimicrobial activity of ''Nigella sativa'' oil against [http://openmed.nic.in/1429/ Staphylococcus aureus] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070523031251/http://openmed.nic.in/1429/ |fecha=2007-05-23 }} and [http://openmed.nic.in/1397/ Pseudomonas aeruginosa] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928191618/http://openmed.nic.in/1397/ |fecha=2007-09-28 }} obtained from clinical specimens. {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Plantes descrites en 1753]] [[Categoría:Nigella]] [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:Plantes venenoses]] [[Categoría:Flora d'Europa]] [[Categoría:Flora de la cuenca mediterránea]] [[Categoría:Plantes descrites por Linnaeus]] [[Categoría:TBSpecies]] bvzn948msfnwqybwc3ywwrhjo9u5d1l 0 65997 4382868 4353604 2025-07-07T14:08:13Z YoaR 37624 4382868 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Punica granatum}} {{redirixe equí|Granada (frutu)|Granada (dixebra)}} {{redirixe equí|Granado}} {{Ficha de taxón | Granado | image = Illustration Punica granatum1.jpg | image_caption = Ilustración de ''Punica granatum'' ([[Thomé|Otto W. Thomé]]: ''Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz'', 1885) | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Myrtales]] | familia = [[Lythraceae]] | subfamilia = [[Punicoideae]] | genus = [[Punica]] | species = '''''Punica granatum''''' | binomial_authority = [[Carlos Linneo|L.]], <small>''Sp. Pl.'', 1: 472, 1753</small>[https://biodiversitylibrary.org/page/358491] }} [[Ficheru:Alb-gran-gen-1.jpg|thumb|Vista xeneral en floriamientu (Albatera, Alicante, España).]] [[Ficheru:Punica granatum Tunisia 2011.jpg|thumb|Flor, detrás frutu incipiente.]] [[Ficheru:Pomegranate03 edit.jpg|thumb|Granada abierta amosando les sos granes o "granos" nos lóculos y les tastanas membranoses que dixebren estos postreros.]] [[Ficheru:Gran.seed-1.jpg|thumb|Grana: morfoloxía interna.]] L'{{iniTaxon}} ye un pequeñu [[árbol]] [[fruta]]l [[caducifoliu]] de la familia [[Lythraceae]], y que'l so [[frutu]] ye la '''granada'''. == Descripción == Arbustu o pequeñu [[árbol]] d'hasta de 5 m d'altor, [[caducifoliu]], más o menos espinosu, bien ramificáu. Tueru derechu, cola corteza arciada y cañes opuestes, patentes; les moces tetrágonas y dacuando péndulas. Les [[fueya|fueyes]], simples, de 1,5-7 por 0,8-2 cm, son ente llanceolaes y oblongues, opuestes o subopuestas –en cañes nueves– o bien axuntaes en fascículos alternos o subopuestos, caduques, subcoriacees, polenques pol fexe, glabres, d'un verde amarellentáu, atenuaes en curtiu peciolu con un ápiz obtusu, de cutiu arredondiáu –por esceición emarginado–, con glándula terminal ([[nectariu]]) pocu evidente. Les flores miden 3-4 cm de diámetru, solitaries, más raramente geminaes o ternaes con un pedicelo d'hasta de 3 mm, acrescente al fructificar. El [[mota]] tien 2-4 por 1,5-2 cm; ye campaniforme, coriáceo, gruesu, persistente, granate, glabro, brillosu y segmentos triangulares soldaos, valvares na prefloración, persistentes nel frutu y en númberu variable de cinco a ocho. Los [[pétalu|pétalos]], de 2-2,5 por 1-1,5 cm, son obovaos, corrugaos, caedizos, de color coloráu intensu (por esceición arrosaos); pueden ser dobles, o más, nos cultivos. El [[androcéu]] tien [[estame]]s de [[Filamentu (botánica)|filamentu]]s llargos, acolorataos con [[antera|anteres]] marielles. El [[xinecéu]] tien [[Ovariu (botánica)|ovariu]] ínfero, totalmente soldáu al [[hipanto]], col [[estilu (botánica)|estilu]] filiforme y l'estigma capitáu. El frutu ye en [[balausta]] de 5-12 cm, esféricu, coriáceo, acoloratáu o mariellu-acoloratao, coronáu polos restos de los segmentos de la mota, con lóculos en dos [[verticilu|verticilos]]s (raramente trés), d'ordinariu l'inferior con seis lóculos y el superior con trés, toos ellos separaos pol [[endocarpu]] membranosu y amarellentáu ([[balausta|tastana]]s). Les [[grana|granes]], madures y fresques, tienen unos 12-15 por 5-7 mm, cola capa superficial del [[episperma]] (exotesta) que ye una [[sarcotesta]] -anque hai autores que lu describen como un [[arilo]]-<ref name = APGW>[http://www.mobot.org/mobot/research/apweb/ Lythraceae/''Punica'' en APG Web (rique busca)]</ref> constituyida por [[célula|célules]] columnares carnoses, tresllúcíes, anguloses, prismátiques, d'un color que va dende'l blancu hasta'l colloráu granate,<ref name = FLIB/> y ye duce y comestible. Al contrariu, la capa interna de dichu episperma (endotesta) que, n'ausencia d'[[endosperma]], arrodia al [[embrión]] (oleaxinosu y con [[cotiledón|cotiledones]] convolutos) ye esclerosu-cristalifero, calter del orde de los [[Myrtales]].<ref name = APGW/> La [[dispersión de los propágulos]] ye de tipu [[zoocoria|endozoocoría]], pos les pebíes» de les granes, que contienen l'[[Embrión (botánica)|embrión]], nun son digeribles y pártense coles fiecessobremanera de les [[ave]]s. == Hábitat y distribución == Subespontánea nos ribazos, cunetes y sebes; indiferente [[edafoloxía|edáfica]]; crez del nivel del mar hasta los 1100 m. Floria d'abril a xunu. Orixinaria probablemente de la rexón [[Irán|irano]]-[[Turán|turania]], naturalizóse na zona [[mediterránea]] ya introducíu en [[Sudamérica]], [[Sudáfrica]] y [[Australia]]; cultivada n'árees templaes y subtropicales. Esvalixada, principalmente pel este y el sur de la [[Península Ibérica]] y [[Islles Baleares]]. Tamién nes [[Islles Canaries]].<ref name = FLIB>[http://www.floraiberica.es/floraiberica/testu/pdfs/08_096_01%20Punica.pdf ''Punica granatum'' en Flora Ibérica, CSIC/RJB, Madrid]</ref><ref name="RJB">[http://www.anthos.es/index.php ''Punica granatum'' en Anthos, Sistema d'información sobre les plantes d'España - Real Xardín Botánicu - CSIC, Madrid (rique busca)]</ref> == Historia == [[Ficheru:Granado junto Castillo de Aledua.JPG|thumb|Granados monteses abandonaos, como s'amuesa pol descuidu de les plantes (ensin collechar nin podar) alredor del [[Castillo de Aledua]] en [[Llombai]] ([[provincia de Valencia]]), ye una talaya-fortaleza construyida polos árabes y fueron ellos, precisamente, los qu'introducieron el cultivu de granaos na Península Ibérica.]] [[Ficheru:Antonello da messina, madonna salting.jpg|thumb|''[[Madonna Salting]]'' d'[[Antonello da Messina]], c.1460-1469, con una granada en manes del Neñu.]] Esti árbol ye orixinariu de la rexón que toma dende [[Irán]] hasta'l norte de los [[Himalayas]] n'[[India]], y foi cultiváu y naturalizáu en tola rexón del [[Mediterraneu]] incluyida [[Armenia]], dende l'[[Historia antigua|Antigüedá]]. Bien apreciáu nes zones desérticas, yá que ta protexíu de la desecación pola so piel gruesa y coriácea, lo que dexaba que les [[caravana (comitiva)|caravanes]] pudieren tresportar la so fruta grande distancies, calteniendo les sos apreciaes cualidaes. Testimonios del so consumu recoyer en tolos documentos antiguos.<br /> Saber del cultivu de la granada, dende hai siquier 5000 años n'Asia occidental y nel Norte d'África; llantar nos [[xardinos colgantes de Babilonia]] y alcuéntrase esculpíu nos baxorrelieves exipcios. Los antiguos [[Antiguu Exiptu|exipcios]] preparaben col so zusmiu un [[vinu]] llixeru con sabor a [[artimora]]. [[Hipócrates]] encamentaba'l [[zusmiu]] de la granada contra la [[fiebre]] y como fortificante contra la enfermedá.<br /> Los antiguos [[Exiptu|exipcios]] yeren soterraos con granaes. Los [[Babilonia|babilonios]] creíen que mazcar los sos granos enantes de les batalles facer invencibles. Los [[Antigua Roma|romanos]] conocieron la granada gracies a los [[Fenicia|fenicios]] que la traxeron de [[Fenicia]] (aproximao n'El Líbanu actual) a [[Roma]], d'ende'l so nome científicu de Punica. La [[Biblia]] fai referencia en numberoses ocasiones a esti frutu, y siempres nel so defensa.{{cr}} La granada tien un [[mota]] con forma de corona. Na tradición xudía foi'l diseñu orixinal, qu'inspiró pa faer les [[corona (tocáu)|corones]].<ref>{{cita web |url=http://www.bj.org/parashat_hashavua/parashat_tetzaveh_5765.php |títulu=B’nai Jeshurun - Enllaz probablemente rotu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060822020510/http://www.bj.org/parashat_hashavua/parashat_tetzaveh_5765.php |fechaarchivu=2006-08-22 }}</ref> Son los [[bereberes]] quien traen la fruta a [[Europa]], y la ciudá de [[Granada]], fundada nel [[sieglu X]], recibió'l so nome por esta fruta. Munchos pueblos vieron la granada como un símbolu d'amor, de fertilidá y prosperidá: * Según la mitoloxía griega, el primer granáu foi llantáu por [[Afrodita]], la diosa griega del amor y de la guapura, ente que'l dios del infiernu [[Haes]], ufiertó-y el so frutu a la bella [[Perséfone]] pa seducila. * En [[Xava (islla)|Xava]], ta acomuñada a ciertos ritos qu'acompañen l'embaranzu. * Según [[Shakespeare]], so la so xamasca despintóse [[Romeo y Julieta|Romeo]] pa canta-y una serenata a Julieta. * En [[China]], tiense'l costume d'ufierta-y una granada a los recién casaos como auspicio d'una descendencia numberosa (el color coloráu d'esta fruta ye consideráu pola tradición china un color qu'atrai la bona fortuna). * Nel [[Islam]] considérase unu de los árboles del Paraísu, conforme a referencies corániques y de les tradiciones del profeta [[Mahoma]]. * Por tener la granada gran cantidá de pebíes, yera considerada na antigüedá como un símbolu de fertilidá y fecundidá. Yera atributu de [[Hera]], [[Deméter]] y [[Afrodita]]. En [[Roma]] yera habitual que les novies llevaren un [[tocáu]] de cañes de granáu. Tien especial relevancia nel mitu de [[Perséfone]] y [[Haes]].<ref>{{cita llibru |apellíos=Chevalier|nome=Jean|títulu=Diccionariu de los símbolos editorial=Editorial Herder|ubicación=Barcelona|añu=1986|isbn=84-254-1514-4|páxines=537-538}}</ref> La granada forma parte del escudu de la ciudá de [[Tacna]], al sur de [[Perú]]<ref>[http://www.perutoptours.com/index22ta.html Departamentu de Tacna]</ref><br /> Dende 1492 una granada forma parte del escudu d'[[España]].<ref>[http://www.lamoncloa.gob.es/Espana/SimbolosdelEstado/Elescudo.htm Escudu d'España]</ref> Tamién del de [[Colombia]].<ref>{{cita web |url=http://www.colombiaya.com/seccion-colombia/escudu.html |títulu=Escudu de Colombia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090922053723/http://www.colombiaya.com/seccion-colombia/escudu.html |fechaarchivu=2009-09-22 }}</ref> Son los únicos estaos del mundu con una granada nos sos emblemes nacionales.<br /> [[Granada (España)|Granada]], antigua capital del [[Reinu Nazarí de Granada]] na [[Edá Media]], ye'l nome de l'actual ciudá española, lo mesmo que de la so provincia. El so frutu ta incluyíu nel [[escudu d'armes]] de la ciudá.<ref>[http://www.dipgra.es/empecipio/contenidos/index.php?area=373 Escudu de Granada]</ref> === Simboloxía xudía === La granada ye unu de los símbolos de [[Rosh Hashaná]] (''añu nuevu xudíu''). Ye tradicional el consumu de granaes nesta festividá, yá que, coles sos numberoses granes, simboliza la fecundidá.<ref>''Why Hebrew Goes from Right to Left: 201 Things You Never Knew about Judaism'', Ronald H. Isaacs (Newark, 2008), page 129</ref> Coles mesmes, créese que la granada ye unu de los frutos que más granes contién, con alredor de 613 granes, simbolizando les 613 [[Mitzvá|mitzvot]], deseyando que se multipliquen como les granes d'esti frutu. === Simboloxía cristiana === [[Ficheru:Botticelligranat bild.jpg|thumb|Detalle de la ''[[Virxe de la granada]]'' de [[Sandro Botticelli]], c. 1487 ([[Galería de los Uffizi]], [[Florencia]]).]] La so simboloxía principal de fructificación y fecundidá ye vista dende'l cristianismu na so aguada espiritual, asimilando les sos munches granes a los innumberables efeutos de les perfecciones divines.<ref>{{cita llibru |apellíos=Chevalier, Jean y Gheerbrant, Alain|títulu=Diccionariu de los símbolos editorial=Editorial Herder|ubicación=Barcelona|añu=1986|isbn=84-254-1514-4|páxines=538}}</ref> La granada tamién ta presente en motivos relixosos [[cristianos]], especialmente nes vestidures de los sacerdotes pa les funciones relixoses. Delles pintures de temática relixosa de [[Sandro Botticelli]] y [[Leonardo da Vinci]], utilicen la tema de la granada o del so frutu, como na ''[[Virxe de la granada]]'' de Botticelli. En munches pintures, el [[Neñu Jesús]] tien na so mano una granada, como símbolu precursor del so [[Pasión de Cristu|pasión]] y [[Resurrección de Xesús|resurrección]]. Sicasí, en manes de la [[Virxe María]], representa la [[castidá]]. Pol color del so zusmiu paecíu a la sangre, na iconografía cristiana va convertir nun símbolu del [[martiriu]]. Un martiriu granible, como'l so frutu, llenu de granes. Y por los sos innumberables granes, envolubraes con una dura piel, tener como la mesma representación de la [[Ilesia cristiana|Ilesia]] que sol so mantu acueye y protexe a innumberables naciones.<ref>{{cita llibru |apellíos=Pascual Chenel, Álvaro y Serrano Simarro, Alfonso|títulu=Diccionariu de Símbolos editorial=Editorial Libsa|allugamientu=Alcobendas (Madrid)|añu=2004|isbn=84-662-0587-X|páxines=135}}</ref> == Producción == Los principales países productores de granada fresca nel mundu alcuéntrase n'[[Oriente Mediu]], destacando como principales productores [[India]], [[China]], [[Indonesia]], [[Bangladex]] y [[Exiptu]]; de toos estos l'únicu principal productor que nun esporta ye China que destina la so producción al so consumu local; otros países que tán amontando la so producción, pero puramente pa la esportación, son Perú, Chile, Arxentina y España, yá que nos sos mercaos internos nun hai vezu de consumu de la granada fresca; n'[[España]], que ye'l principal país productor d'[[Europa]], esisten más de 2500 hectárees cultivaes con una producción de 20&nbsp;000 tonelaes al añu.<ref name = AMPEX>{{cita web |url=http://www.naturaseeds.net/pdf/perfil.pdf |títulu=, Perfil de mercáu de la granada fresca(''Punica granatum''), Ampex, 11.2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131109122011/http://www.naturaseeds.net/pdf/perfil.pdf |fechaarchivu=2013-11-09 }}</ref> == Usos == [[Ficheru:Punica granatum abierta..JPG|thumb|Punica granatum, o bien, una granada abierta.]] Anque la especie nun ye nativa del [[Xapón]], cultívase llargamente nesti país y desenvolviéronse numberosos [[cultivar]]es. Utilízase llargamente nos [[bonsái]], por cuenta de les sos guapes [[flor|flores]] y los tueros retorcigañaos qu'adquieren los exemplares más vieyos.<br /> El zusmiu de la granada utilízase como [[tinte]] natural nes fábriques de productos non-sintéticos. === Culinarios === {{Ficha de valor nutricional | nome=Granados, crudos | foto=Pomegranate (opened).jpg | kJ=346 | proteínes=1.67 g | grases=1.17 g | carbohidratos=18.7 g | fibra=4 g | azucres=13.67 g | calciu_mg=10 | fierro_mg=0.3 | magnesiu_mg=12 | fósforu_mg=36 | potasiu_mg=236 | sodiu_mg=3 | cinc_mg=0.35 | manganesu_mg=0.119 | vitC_mg=10.2 | vitB1_mg=0.067 | vitB2_mg=0.053 | vitB3_mg=0.293 | vitB5_mg=0.377 | vitB6_mg=0.075 | vitB9_ug=38 | vitE_mg=0.6 | vitK_ug=16.4 | fonte_usda=09286 }} [[Ficheru:Postre de Granadas.JPG|thumb|Granos de granada aliñaos con llimón y azucre.]] La fruta cómese fresca, granu a granu, estremando la corteza y les laminuques amargoses (tastanas) que dixebren les celdes (lóculos) onde s'atopen. Ye bien apreciada polos neños. Puede utilizase pa faer [[sorbete]]s, bebíes, [[xarabe]] de [[granadina]] y como ingrediente en platos cocinaos. Les granaes madures presenten un color coloráu fondu a marrón. Les granaes pequeñes de normal tán seques, maderices, acres y incomibles. Cuanto más grande sía'l frutu, la magaya va ser más jugosa. La epidermis debe de tar bien llisa y brillante, exenta de marques. Dizse que la fruta ta madura cuando primiéndola un pocu emite un ruiu metálico. * Na [[Gastronomía d'El Líbanu|cocina libanesa]], el xarabe de granadina, llamáu ''dibs a el'ruman'' iguar a partir de les variedaes acedes que-y dan un sabor duce y llixeramente acedáu. El so [[xarabe]] utilizar en numberosos platos salaos pa da-yos un toque d'acidez, tal como les ''mutabbal'', [[Solanum melongena|berenxenes]] enfornaes a la crema de [[Sesamum indicum|sésamu o ajonjolí]], puré de berenxena enfornada al [[Allium sativum|ayu]] (''[[baba ganush]]'') y la (''[[Lahmacun|lahm b'ajin]]'') pizza libanesa con guarnición. * Na cocina de [[Panyab]], al norte de la [[India]], los sos granos secos utilícense como especie nos platos [[vegetarianismo|vexetarianos]], a los qu'apurren un gustu agriduz. * La [[Gastronomía d'Irán|cocina iranina]] acútalu asina mesmu un llugar importante. * Ye un ingrediente nel platu mexicanu de los [[chiles en nogada]], onde'l color de los granos coloraos oldea col color verde de los chiles rellenos y el mueyu de nuez blanca, resultando un platu colos colores de la bandera nacional. Nel occidente de [[Méxicu]] (estaos de Colima, Jalisco y Michoacán), prepárase una bébora embriagante a base de zusmiu de granada, tequila o mezcal, azucre, cacahuates, nueces y, delles vegaes mazana llamáu "ponche de granada".{{ensin referencies}} [[Ficheru:Granatum.jpg|thumb|Vista del árbol]] === Melecinales === Ta bien espublizada en tiempos recién y ye una de les llamaes "superfrutas" polos compuestos químicos d'aición positiva que tien: ye rica en [[antioxidante]]s y [[potasiu]], [[calciu]], [[magnesiu]] y [[vitamina C]]. La granada utilizar en paramedicina tradicional: <br /> Dellos trabayos d'investigación recién suxeren que'l consumu de granaes podría tener efeutos beneficiosos pa la salú cardiovascular y la prevención de ciertos tipos de cáncer.<br /> En [[gárgara|gargarismos]], sollivia la [[tos]] persistente, y ye eficaz en casu de [[fiebre]], de [[foria|fories]], de [[cólicu]] y puede sirvir tamién de [[vermífugo]]. Tien llixeres propiedaes [[diuréticu|diurétiques]] y [[hipertensión|antihipertensivas]], Investigaciones recién demuestren que los estractos de granada inhiben el desenvolvimientu de celulas canceroses en cultivos ''"in vitro"'', la granada y los sos componentes son usaos como terapia alternativa en cáncer de próstata"(9) Les fibres de la granada, mayoritariamente insolubles, son irritantes y tán contraindicaes nes persones que carecen de divertículos o d'irritación cólica anque son bien beneficioses pa quien son propensos a los estriñimientos o fories y al tránsitu intestinal lentu. De los granos roses de la granada estrayi una bébora, el «[[sambu]]», utilizada nes cures de rexeneración y de llimpieza interna que, según los sos preparadores, dexa amás ayudar a perder sobrepesu. == Taxonomía == ''Punica granatum'' describióse por [[Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'' 1: 472. 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/26700001 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=20 d'agostu de 2014 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;Etimoloxía: El nome xenéricu, '''''Punica''''', provién del [[idioma llatín|llatín]] ''pūnĭcum'' y alude a los [[Fenicia|fenicios]], activos impulsores del so cultivu, ente que '''''granatum''''', l'[[epítetu]] específicu, deriva del axetivu [[llatín]] ''grānālos tos'', que significa 'con abondosos granos'. Na Antigua Roma denominar al granáu como ''punicum arbos'' (árbol púnicu) y al frutu como ''malum granatum'' (mazana granada) o ''punicum malum'' (mazana púnica). [[Pliniu'l Vieyu]], a mediaos del {{SIEGLU|I|d|s|1}}, menta nel so ''[[Naturalis historia]]'': «N'[[África]], pela redolada de [[Cartago]], esiste la ''mazana púnica'' que dalgunos llamen ''granatum''».<ref>«''Sei circa Carthaginem Punicum malum cognomine sibi vindicat; aliqui granatum appellant''». [[Pliniu'l Vieyu]], ''[[Naturalis historia]]''. [https://la.wikisource.org/wiki/Naturalis_Hestoria/Liber_XIII Llibru XIII, XXXIV, 112].</ref> ;Variedaes: [[Ficheru:Pomegranate Black - Saveh.JPG|thumb|Granada negra, [[Saveh]], [[Irán]].]] * '''“Bedana”''' - ye media a grande, con corteza ablancazada a parduza y magaya duce arrosáu-blanca. * '''“Kandhari”''' - ye grande, de color coloráu escuru, con magaya de color rosa escuru o sangre-colorao, subácida y granes dures. * '''“Alandi” (“Vadki”)''' - de tamañu medianu, cola magaya colorada o rosada, carnuda, granes bien dures. * '''“Dholka”''' - grande, mariellu-colorao, de corteza gruesa y magaya carnuda, purpurín-blancu o blanca, duce; granes dures. Ye árbol de fueya perenne. * '''“Kabul”''' - grande, cola corteza coloráu escuru y mariella claro; magaya carnuda, colloráu escuru, dulce, llevemente amargosa. * '''“Colloráu del Muscat”''' - cola corteza fina o abondo gruesa, carnudes, jugosas, mediu-dulces de la magaya, nidies. La planta ye un portador moderadamente prolíficu. * '''“Shell de papel”''' - redonda, mediu grande, mariellu claro amermeyáu con color de rosa; cola magaya carnuda, acoloratada o rosada, dulce, bien jugosa, la corteza bien fina, y granes nidies. * '''“Pune”''' - grande, cola corteza coloráu escuru, gris o buxu-verde, enllordiada dacuando, y la magaya naranxa-colorada o rosado-y-colorada. * '''“Rubín español”''' - redonda, pequeñu-mediu o grande; brillante-coloráu, cola corteza fina, la magaya arumosa les y granes pequeñes-medies, abondo nidies. * '''Mediu de “Vellodu”''' - tien magaya grande, cola corteza mediu-gruesa, carnuda, jugosa. * '''“Blanco”''' - grande, color crema del Muscat tiñida con color de rosa; corteza fina; magaya carnuda, crema-coloriada, duce. * '''“Maraviyosu”''' - aniciáu en [[Florida]] y arrobináu en [[California]] en 1896. La fruta ye'l púrpura coloráu bien grande, escuru, cola corteza mediu-gruesa; de color coloráu escuru, jugosa. N'[[España]] les más conocíes y comerciales son les siguientes: * '''“Mollar d'Elx”''' - Árbol bien brengosu, de rápidu desenvolvimientu, frutu de tamañu grande, granu gruesu, colloráu escuru y granes bien amenorgaes y blandies. Maurez ente ochobre y payares; presenta mayor posibilidá de raxáu y d'ataque de plagues. * '''“Mollar valenciana”''' - Árbol brengosu, frutu de tamañu grande, forma arrondada y esplanada, granáu gruesu y grana bien amenorgada. Carauterizar por ser de recoyida temprana. * '''“Wonderfull”''' - Trátase d'una fruta más grande de lo normal, con un sabor más prestoso. Colorada la so carne, xugosa con un sabor agudo. Crez bien nel suelu alcalín que mataría a la mayoría de les plantes. Crez hasta cerca de 6 m d'altu.<ref name = AMPEX/> ;Sinonimia: * ''Punica florida'' [[Salisb.]] * ''Punica grandiflora'' hort. ex [[Steud.]] * ''Punica añada'' [[L.]] * ''Punica spinosa'' [[Lam.]] * ''Punica granatum'' var. ''granatum'' L. * ''Punica granatum'' var. ''sativum'' [[K.Malý]] * ''Rhoea punica'' [[St.-Lag.]] * ''Granatum puniceum'' St.-Lag.<ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/tro-26700001 ''Punica granatum'' en The Plant List]</ref><ref>[http://www.tela-botanica.org/eflore/BDNFF/4.02/nn/54104/synonymie ''Punica granatum'' en Telabotanica]</ref> == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Intereses == * La granada representa pola so estructura lo uno y lo múltiple, polo que los [[cristianos]] considerar como símbolu de la so propia Ilesia, que xune sol so mantu, distintos pueblos. Tamién representaría pa ellos, pol so color, el sangre de los sos mártires y la vida eterna. * El ''zusmiu de la granada'' vender nos [[Estaos Xuníos d'América|EE.XX.]] con etiquetes de delles marques, tando disponible en tiendes d'alimentación y [[supermercáu|supermercaos]] de tol país. * ''Granada'' ye'l nome d'una ciudá y la so provincia española amás de delles ciudaes en dellos países d'América ([[Estaos Xuníos d'América|EE.XX.]], [[Méxicu]], [[Colombia]],..). * [[Granada (país)|Granada]] ye una islla nel [[Mar del Caribe]] de [[Suramérica]]. * La pequeña bomba llamada [[Granada (arma)|granada de mano]] debe'l so nome al frutu pola semeyanza de la so forma y tamañu (y recuerda a les granes del frutu nos fragmentos que produz). En numberoses llingües (incluyíos [[Idioma búlgaru|búlgaru]], [[Idioma español|español]], [[idioma francés|francés]], y [[Idioma hebréu|hebréu]]) les pallabres son esautamente les mesmes. * Úsase tamién como indicador acedu-base natural, tornándose rosa en solución aceda y verde en solución básica. * Na nueche de [[Yalda]] [[iranina]] ([[Solsticiu d'iviernu]]) ufiértense granaes fresques. * Dio-y orixe al nome del [[color granate]] y al mineral [[granate (mineral)|granate]] cuando ye coloráu escuru. * N'España, mientres el mes d'ochobre de 2014, desenvolvióse una operación policial anticorrupción llamada "[[Operación Púnica]]" debíu al apellíu del principal implicáu en felicidá entama corrupta, [[Francisco Granados]]<ref>[http://www.libertaddigital.com/espana/2014-10-27/por-que se llama-operacion-punica-1276531854/ '¿Por qué llámase Operación Púnica?']</ref> == Ver tamién == * [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]] * [[Cronoloxía de la botánica]] * [[Historia de la botánica]] * [[Lythraceae#Descripción|Carauterístiques de les litracees]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == # Graham, S. A., J. Hall, K. Sytsma & S. Shi. 2005. Phylogenetic analysis of the Lythraceae based on four gene regions and morphology. ''Int. J. Pl. Sci''. 166: 995–1017. # CONABIO. 2009. Catálogo taxonómico de especies de México. 1. In Capital Nat. Méxicu. CONABIO, Mexico City. # Correa A., M.D., C. Galdames & M. Stapf. 2004. Cat. Pl. Vasc. Panamá 1–599. Smithsonian Tropical Research Institute, Panamá. # Cronquist, A.J., N. H. Holmgren & P. K. Holmgren. 1997. Vascular plants of the intermountain west, U.S.A., subclass Rosidae (except Fabales). 3A: 1–446. In A.J. Cronquist, A. H. Holmgren, N. H. Holmgren, J. L. Reveal & P. K. Holmgren (eds.) Intermount. Fl.. Hafner Pub. Co., New York. # Davidse, G., M. Sousa Sánchez, S. Knapp & F. Chiang Cabrera. 2009. Cucurbitaceae a Polemoniaceae. 4(1): i–xvi, 1–855. In G. Davidse, M. Sousa Sánchez, S. Knapp & F. Chiang Cabrera (eds.) Fl. Mesoamer.. Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, Méxicu. # Flora of China Editorial Committee. 1988-2013. Flora of China (Checklist & Addendum). Unpaginated. In C. Y. Wu, P. H. Raven & D. Y. Hong (eds.) Fl. China. Science Press & Missouri Botanical Garden Press, Beijing & St. Louis. # Gibbs Russell, G. E., W. G. M. Welman, E. Retief, K. L. Immelman, G. Germishuizen, B. J. Pienaar, M. Van Wyk & A. Nicholas. 1987. List of species of southern African plants. Mem. Bot. Surv. S. Africa 2(1–2): 1–152(pt. 1), 1–270(pt. 2).. Te odio. # Hamilton, C. W. 2001. Punicaceae. En: Stevens, W.D., C. Ulloa, A. Pool & O.M. Montiel (eds.). Fl. de Nicaragua. Monogr. Syst. Bot. Missouri Bot. Gard. 85(3): 2186–2187. # Wang L, Martins-Green M. Pomegranate and its components as alternative treatment for prostate cancer. Int J Mol Sci. 2014 Aug 25;15(9):14949-66) == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies|Punica granatum}} * [http://www.arbolesibericos.es/especie/punicagranatum Punica granatum n'Árboles Ibéricos] * [http://www.crfg.org/pubs/ff/pomegranate.html Pomegranate Fruit Facts.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120619172009/http://www.crfg.org/pubs/ff/pomegranate.html |fecha=2012-06-19 }} * [http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6411097 Pomegranates: Jewels in the Fruit Crown.] * [http://www.aquaphoenix.com/misc/pomegranate/ How many seeds does a pomegranate have? (analís estadísticu).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061104163317/http://www.aquaphoenix.com/misc/pomegranate/ |fecha=2006-11-04 }} * [http://www.elsemanaldigital.com/articulos.asp?idarticulo=101891 El mayor descubrimientu n'alimentación funcional del sieglu XXI.] * {{Enllaz rotu|1=El cultivu del granáu. |2=http://www.xn--cultivodelgranu-0jb.es/ |fecha=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Punica|granatum]] [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:Árboles ornamentales]] [[Categoría:Plantes tintórees]] [[Categoría:Plantes tolerantes a la seca]] [[Categoría:Árboles en mitoloxía]] [[Categoría:Símbolos de Haes]] [[Categoría:Plantes descrites en 1753]] [[Categoría:Plantes descrites por Linnaeus]] [[Categoría:TBSpecies]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos con plantía Redirixe equí a páxines que nun esisten]] q1ujdycpzbnhljrpb1p3th0hd3myxcu 0 66323 4382869 4376804 2025-07-07T14:09:11Z YoaR 37624 4382869 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Stevia rebaudiana}} {{otros usos|1=Stevia (edulcorante)|pa=el [[edulcorante]] natural llográu de la planta}} {{Ficha de taxón | domain = [[Eukaryota]] | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | desconocíu = [[Lignophyta]] | superdivisio = [[Spermatophyta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Asteridae]] | ordo = [[Asterales]] | familia = [[Asteraceae]] | subfamilia = [[Asteroideae]] | tribu = [[Eupatorieae]] | genus = ''[[Stevia (xéneru)|Stevia]]'' | species = '''''S. rebaudiana''''' | binomial = ''Stevia rebaudiana'' | binomial_authority = [[Moisés de Santiago Bertoni|Bertoni]] }} '''''Stevia rebaudiana bertoni''''' ye una [[especie (bioloxía)|especie]] del xéneru ''[[Stevia (xéneru)|Stevia]]'' de la familia de les [[Asterácea|Asterácees]] nativa de la rexón [[clima tropical|tropical]] de [[Suramérica]]; alcuéntrase entá n'estáu montés nel [[Paraguái]], especialmente nel Departamentu d'[[Amambay]], y na provincia [[arxentina]] de [[Provincia de Misiones|Misiones]], pero dende va delles décades cultivar poles sos propiedaes [[edulcorante]]s y el so ínfimu conteníu [[caloría|calóricu]].<ref>{{cita web |url=http://www.globalsteviainstitute.com/en/Default/ResourceLibrary/Articles/MetabolismoftheZeroCalorieSweetenerStevia.aspx |títulu=Metabolism of the Zero-Calorie Sweetener Stevia |autor=Fisberg, Mauro |editorial=Global Stevia Institute}}</ref> == Etimoloxía == El nome en [[idioma guaraní]] trescribir al castellán como "'''ca-á je-é'''" o "'''caá jeé'''", ente que nel idioma guaraní escríbese ''ka'a he'ẽ'', pallabra compuesta poles pallabres ''ka'a'' (yerba) y ''he'ẽ'' (duce). == Descripción == Los [[arbustu|arbustos]] d'esta especie son perennes y algamen los 0,9 [[metru|m]] d'altor. Les sos [[fueya|fueyes]], llanceolaes o elíptiques y dentaes, son alternes, simples, de color verde escuru brillante y superficie rugosa, dacuando daqué vellosas, d'hasta 5 [[centímetru|cm]] de llongura por 2 cm d'anchu. Los sos [[tarmu|tarmos]], pubescentes y rectos, namái se ramifiquen dempués del primer ciclu vexetativu, con enclín a inclinase.{{ensin referencies}} Los raigaños son mayormente superficiales, anque una seición engrosada fundir a mayor fondura; fibroses, filiformes y perennes, son la única parte de la planta na que nun se presenten los esteviósidos.{{ensin referencies}} [[Ficheru:Stevia rebaudiana flowers.jpg|thumb|Flores de Stevia]] Son plantes [[dioica|dioiques]] qu'a empiezos de primavera presenten flores pequeñes, tubulares y de color blancu, ensin arume perceptible, en panículas corimboides formaes por pequeñu capítulos axilares; tarden más d'un mes en producir toles flores. N'estáu montés son [[polinizada|polinizaes]] por [[abeya|abeyes]], de normal del xéneru ''[[Megachile]]''. Los frutos son [[aqueniu|aquenios]] dotaos d'un miriguanu velloso que facilita'l so tresporte pol vientu.{{ensin referencies}} La diferencia de rendimientu en esteviósidos y rebaudiósidos ye bien pronunciada ente los distintos cultivos, algamando inclusive proporciones de 5:1. Güei día la de meyor calidá y mayor rentabilidá ye la "estevia paraguaya", con hasta 4 a 5 colleches añales.{{ensin referencies}} == Historia == Mientres sieglos, los nativos [[guaraníes]] usaron el ''ka'a he'ẽ'' como edulcorante natural. La stevia debe'l so nome al botánicu y médicu español [[Pedro Jaime Esteve]] (1500–1556) > qu'investigó per primer vegada la [[Stevia rebaudiana|stevia]] que s'utiliza como [[edulcorante]] natural,<ref>{{cita llibru |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/stevia|títulu = Definición de Stevia|editorial = Merriam Webster|}}</ref> ente otres plantes que llegaron d'[[América]] a [[Valencia]], procedente del nordeste del territoriu que güei ye Paraguái. El naturalista suizu [[Moisés Santiago Bertoni]] foi'l primeru en describir la especie científicamente nel [[Alto Paraná]]. Darréu, el químicu paraguayu [[Ovidio Rebaudi]] publicó en [[1900]] el primer analís químicu que se fixera d'ella. Nesi analís, Rebaudi afayó un glucósido edulcorante capaz d'adulzar 200 vegaes más que l'[[azucre refinao]], pero ensin los efeutos tan contraproducentes qu'ésti produz nel organismu humanu. La especie foi bautizada oficialmente por Bertoni nel so honor como ''Eupatorium rebaudiana'', o ''Stevia rebaudiana''.<ref name="Misra-2011"/> Usada dende la [[dómina precolombina]] polos [[guaraníes]] de la rexón, que la denominen ''ka'a he'ẽ'' o "yerba duce", como edulcorante pal [[mate (fervinchu)|mate]] y otres [[infusión]], la especie nun llamó l'atención de los colonizadores; nun foi sinón dempués de que los [[guaraníes|nativos guaraníes]] presentar al científicu suizu [[Moisés Santiago Bertoni]], en [[1887]], qu'empezó a ser envalorada pola ciencia occidental.<ref name="Misra-2011">{{cita publicación |last1= Misra |first1= H. |last2= Soni |first2= M. |last3= Silawat |first3= N. |last4= Mehta |first4= D. |last5= Mehta |first5= B. K. |last6= Jain |first6= D. C. |títulu= Antidiabetic activity of medium-polar extract from the leaves of Stevia rebaudiana Bert. (Bertoni) on alloxan-induced diabetic rats |publicación=J Pharm Bioallied Sci |volume= 3 |issue= 2 |páxines=242–8 |fecha=Apr 2011 |doi= 10.4103/0975-7406.80779 |pmid= 21687353 |pmc= 3103919 }}</ref> A partir d'esi momentu, Moisés Bertoni empezó una fonda investigación científica de la planta. Yá nel añu [[1900]] solicita la collaboración del so amigu de nacionalidá paraguaya, el químicu [[Ovidio Rebaudi]]. Tres los primeros estudios sobre los sos principios y carauterístiques químiques, el científicu consiguió aisllar los dos principios activos, conocíos como'l "esteviósido" y el "rebaudiósido".<ref>{{cita web |url=http://www.steviaguarani.com.py/historia.html |títulu=Historia de la Stevia |editorial=Steviaguarani.com.py |fecha= |fechaaccesu=28 de setiembre de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120701055330/http://www.steviaguarani.com.py/historia.html |fechaarchivu=2012-07-01 }}</ref> Sicasí, les dificultaes pa faer granar les granes fixeron qu'un intentu d'esportales a [[Gran Bretaña]], pa cultivales comercialmente mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], resultara infructuosu.{{ensin referencies}} Fueron la fía y el xenru de Bertoni, Vera y el so maríu Juan B. Aranda, quien empezaron con ésitu la doma del cultivu alredor de [[1964]]; el botánicu xaponés [[Tetsuya Sumida]] introducir cuatro años más tarde en [[Xapón]], que ye güei unu de los mercaos principales del productu. En [[Paraguái]] el cultivu a gran escala empezó nos [[años 1970]], y dende entós introducióse n'[[Arxentina]], [[Francia]], [[España]], [[Colombia]], [[Bolivia]], [[Perú]], [[Corea]], [[Chile]], [[Brasil]], [[Méxicu]], [[Estaos Xuníos]], [[Canadá]] y sobremanera en [[China]], güei el principal productor.{{ensin referencies}} == Cultivu == [[Ficheru:Stevia rebaudiana.jpg|thumb|El ''ka´a He´ẽ'', ''Stevia rebaudiana'']] N'estáu montés crez en terrenes [[Sable|arenosos]], pocu fértiles y de bon drenaxe; ye llixeramente [[acedu|acidófila]]. Rique díes llargos, y enforma sol. Pa efeutos agrícoles prefier emplegase [[frada|fraes]], suelu de testura llixera y irrigar con frecuencia mientres el periodu secu. La collecha realízase xustu enantes del floriamientu, pa caltener la máxima concentración posible de edulcorante nes fueyes.{{ensin referencies}} Resáltase que nel 2014 el [[Cultivu de stevia en Paraguái|cultivo de la stevia en Paraguái]] algamó una superficie semada de 2.300 hectárees que producieron 3.680 tonelaes según estimaciones de la Direición Nacional de Censos y Estadístiques del Ministeriu d'Agricultura y Ganadería (citada por Acosta, 2015,p.3)<ref>Acosta,N (2015). Les potencialidaes de la stevia nacional nel mercáu nacional. Recuperáu'l 11 d'agostu de 2015, del sitiu web del Centru d'Analís y Espardimientu de la Economía Paraguáia: http://www.cadep.org.py/uploads/2015/03/nota-full-color.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150923195810/http://www.cadep.org.py/uploads/2015/03/nota-full-color.pdf |date=2015-09-23 }}</ref> == Consumu == Los compuestos edulcorantes de la planta tán conteníos en mayor porcentaxe nes fueyes; en [[1931]] los [[químicu|químicos]] d'orixe francés [[Marc Bridel]] y R. Lavieille llograron aisllar los [[Glucósidu|glucósidos]] que provoquen el so sabor, a los que llamaron "[[esteviósidos]]" y "[[rebaudiósido A|rebaudiósidos]]". Ye ente 250–300 vegaes más duces que la [[sacarosa]],<ref name="ijb.v4n1p146">{{cita publicación |authors=Raji Akintunde Abdullateef, Mohamad Osman |url=http://www.ccsenet.org/journal/index.php/ijb/article/download/11721/9623 |títulu=Studies on effects of pruning on vegetative traits in Stevia rebaudiana Bertoni (Compositae) |publicación=International Journal of Biology |volume=4 |númberu=1 |fecha=1 de xineru de 2012 |doi=10.5539/ijb.v4n1p146}}</ref> los glucósidos d'esta especie nun afecten la concentración de glucosa en sangre, polo que resulten inocuos pa los [[diabéticos]] y preseos en dietes hipocalóricas.<ref name="Goyal-2010">{{cita publicación |last1=Goyal |first1=SK. |last2=Samsher |last3=Goyal |first3=RK. |títulu=Stevia (Stevia rebaudiana) a bio-sweetener: a review |publicación=Int J Food Sci Nutr |volume=61 |númberu=1 |páxines=1–10 |mes=Feb |añu=2010 |doi=10.3109/09637480903193049 |PMID=19961353}}</ref> Los glucósidos más concentraos son el esteviósido (5–10%), el rebaudiósido A (2–4%), el rebaudiósido C (1–2%) y el dulcósido A (0,5–1,0%).{{ensin referencies}} [[Ficheru:Steviol structure.svg|thumb|Estructura química del steviol]] Tanto les fueyes seques como'l so estractu y los esteviósidos aisllaos emplegar en [[Xapón]] anguaño como sustitutu del [[ciclamato]] y la [[sacarina]], y ocupen un 40% del mercáu de edulcorantes. En distintes presentaciones emplégase tamién n'otros llugares d'[[Asia]], na zona del [[Ríu de la Plata]], en [[Suramérica]], y n'[[Israel]].{{ensin referencies}} N'[[Estaos Xuníos]] un revesosu fallu de la [[FDA]] en [[1991]] prohibió'l so consumu, {{ensin referencies|anque nun s'aducieron razones pa ello y dellos de los responsables de la decisión dexaron pocu dempués el so cargu na [[FDA]] pa treslladase a la [[Nutrasweet Company]], una fabricante de edulcorantes.}} El fallu revertir en [[1995]] y dende entós comercialízase como suplementu alimenticiu. {{ensin referencies|En [[2007]] les empreses [[The Coca-Cola Company|Coca Cola]] y [[Cargill]] llograron 24 patentes de la "rebiana" p'adulzar bébores y diversos alimentos.}} N'avientu de [[2008]], la [[Alministración de Drogues y Alimentos|FDA]] d'[[EE. XX.]] autorizó'l so usu como edulcorante natural n'alimentos y bébores.<ref>{{cita web |url=http://archivo.abc.com.py/2008-12-19/articulos/480020/usa-aprueba-consumu-del-kaa-he |títulu=USA aprueba consumu de la ka’a he’ê |editorial=Archivu.abc.com.py |fecha=19 d'avientu de 2008 |fechaaccesu=28 de setiembre de 2012 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.foodnavigator-usa.com/Legislation/Stevia-sweetener-gets-US-FDA-go-ahead |títulu=Stevia sweetener gets US FDA go-ahead |editorial=Foodnavigator-usa.com |fecha= |fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}</ref> N'[[Europa]] l'usu de plantes d'esta especie en productos alimenticios tuvo prohibíu preventivamente, por atopase toxicológicamente inaceptable.<ref>{{cita web |url=http://archive.food.gov.uk/pdf_files/stevia.pdf |títulu=UK Government about Stevia |formatu=PDF |fecha= |fechaaccesu=28 de setiembre de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120417084823/http://archive.food.gov.uk/pdf_files/stevia.pdf |fechaarchivu=2012-04-17 }}</ref> Sicasí l'Asociación Europea de la Stevia (EUSTAS)[http://www.eustas.org], llucha pola so reconocencia llegal n'[[Europa]]. El 4 de xunetu de 2011 el Comité Permanente de la Cadena Alimentaria y de Sanidá Animal de la Comisión Europea emitió'l so votu favorable p'autorizar l'usu de la estevia como aromatizante,<ref>{{cita publicación |url=http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/2181.htm |publicación=European Food Safety Authority Journal |añu=2011 |volume=9 |númberu=5 |páxina=2181 |sinpp=nun fecha=25 de mayu de 2011 |doi=10.2903/j.efsa.2011.2181 |títulu=Scientific Opinion on Flavouring Group Evaluation 310 (FGE.310): Rebaudioside A from chemical group 30 |autor=EFSA Panel on Food Contact Materials, Enzymes, Flavourings and Processing Aids (CEF) |cita=The Panel concluded that rebaudioside A [FL-non: 16.113] would not give rise to safety concerns at the estimated level of intake arising from its use as flavouring substance.}}</ref> Dende'l 2 d'avientu de 2011 los glucósidos de esteviol d'alta pureza estrayíos de la stevia tán autorizaos pol Reglamentu 1131/2011 de la XE como aditivu alimenticiu edulcorante col númberu Y-960. El so ingesta diaria almitible (IDA) ye de 4 mg/kg de masa corporal.<ref>{{cita web |apellíu=Lucas |nome=Louise |url=http://www.ft.com/intl/cms/s/0/f1y157y0-0ec1-11y1-b83c-00144feabdc0.html#axzz1n2pKwcxm |títulu=Brussels backs Stevia sweetener |editorial=Ft.com |fecha=14 de payares de 2011 |fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.foodmanufacture.co.uk/Ingredients/Stevia-wins-final-EU-approval |títulu=Stevia wins final EU approval |editorial=Foodmanufacture.co.uk |fecha= |fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}</ref> El so consumu nos países onde ta autorizáu tien munches aguaes:{{ensin referencies}} * Como edulcorante, en forma de glucósido de esteviol, en presentaciones de polvu, líquidu y en pequeños estruyíos, o como aditivu alimenticiu. * Na veterinaria usen les fueyes p'alimentar animales de granxa y de competición con cuenta d'ameyorar el so desenvolvimientu y cría, según a les mascotes En [[Xapón]], los sos estractos concentraos aplicar na cría d'animales de viveru (peces), en cultivos agrícoles (frutes más duces y grandes), siendo una caña de la horticultura bien prestigiada y con altos precios.{{ensin referencies}} Los residuos de la planta lleldaos son aplicaos en terrenes maneros pola sobresplotación con agroquímicos, o contaminaos con [[dioxines]], siendo estos recuperaos en pocos años.{{ensin referencies}} === Seguridá === Pruebes animales y la estensa esperiencia xaponesa cola especie suxeren que'l so usu ye seguru.{{ensin referencies}} Basaos principalmente na aparente creencia incorreuta de que foi usada tradicionalmente pa prevenir l'embaranzu, dellos investigadores espresaron esmolición de que puede tener efeutos antifertilidad afrodisiaca n'homes o muyeres.{{ensin referencies}} Sicasí, la evidencia de la mayoría de los estudios suxer que nun tien d'esistir preocupación si tomar en dosis normales. Per otru llau, demostróse por aciu investigaciones posteriores que los resultaos d'estes investigaciones nun yeren correutos.{{ensin referencies}} Sicasí, la so seguridá pa neños pequeños, muyeres embarazaes o lactando, o naquellos con enfermedá hepática o renal severa nun foi establecida.<ref>{{cita web |url=http://healthlibrary.epnet.com/GetContent.aspx?token=b696f142-edf4-4d7f-a7ba-dc89ceee0ace&chunkiid=125160&siteid=186C9CE2-49AC-4164-9FD9-53A35Y8F9AC9#P2 |títulu=HealtLibrary: Stevia |editorial=Healthlibrary.epnet.com |fecha=25 de xunetu de 2012 |fechaaccesu=28 de setiembre de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20211026032212/http://healthlibrary.epnet.com/GetContent.aspx?token=b696f142-edf4-4d7f-a7ba-dc89ceee0ace&chunkiid=125160&siteid=186C9CE2-49AC-4164-9FD9-53A35Y8F9AC9#P2 |fechaarchivu=2021-10-26 }}</ref> En 2006, los datos d'investigación arrexuntaos na evaluación de seguridá publicáu pola [[Organización Mundial de la Salú]] nun atoparon efeutos adversos de los glucósidos de esteviol.<ref name="WHO">{{cita publicación |nome=Benford |apellíu=D.J. |coautores=DiNovi, M., Schlatter, J. |títulu=Safety Evaluation of Certain Food Additives: Steviol Glycosides |publicación=WHO Food Additives Series |volume=54 |páxina=140 |editorial=[[World Health Organization]] Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives (JECFA) |añu=2006 |url=http://whqlibdoc.who.int/publications/2006/9241660546_eng.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080910124154/http://whqlibdoc.who.int/publications/2006/9241660546_eng.pdf |archivedate=2008-09-10 |fechaaccesu=2015-10-28 }}</ref> Nun hai prueba concluyente de riesgos potenciales de la stevia na salú humana.<ref>{{cita web |títulu=3 Basic Things You Need to Know About Stevia |obra=steviapoint.com |url=http://steviapoint.com/what-is-stevia/3-basic-things-you-need-to-know-about-stevia/ |fechaaccesu=29 de mayu de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180928131104/http://steviapoint.com/what-is-stevia/3-basic-things-you-need-to-know-about-stevia/ |fechaarchivu=2018-09-28 }}</ref> == Taxonomía == ''Stevia rebaudiana'' describióse por (Bertoni) [[Bertoni]] y espublizóse en ''[[Journal of Botany, British and Foreign]]'' 66: 141. 1928.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/40030215 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=23 de febreru de 2015 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;[[Etimoloxía]]: '''''Stevia''''': nome xenéricu que foi dau n'honor del botánicu y médicu [[España|español]] [[Pedro Jaime Esteve]] qu'afayó la planta. '''''rebaudiana''''': [[epítetu]] ;[[Sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]: * ''Eupatorium rebaudianum'' Bertoni * ''Stevia rebaudiana'' (Bertoni) Hemsl.<ref>{{cita web |url= http://www.theplantlist.org/tpl1.1/record/gcc-103425 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|formatu= |obra= [[The Plant List]] |fechaaccesu=24 de febreru de 2015}}</ref> == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == # Forzza, R. C. & et al. 2010. 2010 [http://floradobrasil.jbrj.gov.br/2010/ Llista de espécies Flora do Brasil] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100526002559/http://floradobrasil.jbrj.gov.br/2010/ |date=2010-05-26 }}. # Pruski, J. F. & G. Sancho. 2004. {{Enllaz rotu|1=Asteraceae or Compositae (Aster or Sunflower Family) |2=http://192.104.39.83/ReferencePage.aspx?referenceid=1024286 |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }}. 33–39. In N. Smith & et al. (eds.) Fl. Pl. Neotrop. Princeton University Press, Princeton. # Zuloaga, F. O., O. Morrone, M. J. Belgrano, C. Marticorena & E. Marchesi. (eds.) 2008. Catálogo de las plantas vasculares del Cono Sur (Arxentina, Sur de Brasil, Chile, Paraguái y Uruguái). Monogr. Syst. Bot. Missouri Bot. Gard. 107(1): i–xcvi, 1–983; 107(2): i–xx, 985–2286; 107(3): i–xxi, 2287–3348. ISBN 978-1-930723-70-2. == Enllaces esternos == {{wikispecie}} {{commonscat}} * http://repositoriotec.tec.ac.cr/handle/2238/3332 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210228183114/https://repositoriotec.tec.ac.cr/handle/2238/3332 |date=2021-02-28 }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Stevia|rebaudiana]] [[Categoría:Edulcorantes]] [[Categoría:Flora d'Arxentina]] [[Categoría:Flora de Paraguái]] [[Categoría:Plantes melecinales]] [[Categoría:Plantes descrites en 1928]] [[Categoría:Plantes descrites por Bertoni]] [[Categoría:TBSpecies]] oi13n662w4yow8guc26cy36r5753opc 0 68141 4382871 4359298 2025-07-07T14:10:14Z YoaR 37624 /* Nomes vernáculos */ 4382871 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Teucrium fruticans}} {{Ficha de taxón | Olivilla | image_caption = Inflorescencia: vista apical. | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Lamiales]] | familia = [[Lamiaceae]] | subfamilia = [[Ajugoideae]] | tribus = [[Ajugoideae#Subdivisiones|Teucrieae]] | genus = '''[[Teucrium]]''' | sectio = ''[[Teucrium#Sect. Teucrium|Teucrium]]'' | species = '''''Teucrium fruticans''''' | binomial_authority = [[Carlos Linneo|L.]], ''Sp. Pl.'', vol. 2, p. 563, 1753[https://biodiversitylibrary.org/page/358584] | synonyms = ''Teucrium latifolium'' L.}} La '''olivilla''' ('''''Teucrium fruticans''''') ye una [[especie]] de [[planta]] [[fanerógama]] del [[genus|xéneru]] ''[[Teucrium]]'' na familia [[Lamiaceae]], tien usu ornamental. [[Ficheru:Teucrium fruticans - Longwood Gardens - DSC01217.JPG|thumb|250px|Vista xeneral de la especie]] [[Ficheru:Teucrium fruticans Azurea 2.jpg|thumb|250px|Detalle de la inflorescencia.]] [[Ficheru:Teucrium fruticans 2.JPG|thumb|250px|Nel so hábitat.]] == Descripción == Arbustude 50-150, y hasta 200 cm, bien ramificáu, avolumáu, frecuentemente ginodioico (plantes con flores [[hermafrodita|hermafrodites]] y plantes con flores unisexuales femenines). Los tarmos son erectos, foliosos, cuadrangulares; los mozos yerbáceos, gris-ablancazaos, dacuando pardu-acolorataos, con pelos acintaos, llongures; los vieyos maderizos, glabros, arrondaos. Les fueyes tienen un llimbu de 15-55 por 8-35 mm, de tamañu variable a lo llargo del tarmu; son ovaes, planes, coriacees, persistentes, enteres, escasamente ondulaes, discoloras, con fexe verde oliva, pubescente o glabrescente, con viesu ablancazáu con [[peciolu]] de 2-3 mm . La [[inflorescencia]], de 15-25 cm en [[recímanu]] laxo de 8-15 [[verticilu|verticilastros]] de 2 flores, tien cañes llaterales de 7-8 cm con 5-6 verticilastros. Ser flores erectas, hermafrodites o femenines, con [[pedicelu|pedicelos]] de 3-10 mm, tomentosos. El [[mota]], de 5-14 mm, ye campanuláu, foliáceu, pardu, acrescente, abiertu na fructificación con tubu de 10 nervios na parte interna; dientes de 4-6 mm, siempres más llargos que'l tubu, planos, ovaos, ováu-llanceolaos o triangulares, agudos, acuminaos o mucronaos, con nervios centrales engrosaos, el central superior y los inferiores más estrechos y daqué más curtios, los superiores llaterales más anchos, llongures, dacuando enantes de l'[[antesis]], los inferiores converxentes, los llaterales protexendo al central, mientres la antesis el superior central erecto-ascendente. La [[corola]] mide 20-24 mm, ye unilabiada, blancu-rosada, lila o azulada con nervios o mácules más foscos; tubu inferior a 4 mm, xibosu; lóbulos lateru-posteriores 6-7 por 3-4 mm, ovaos, oblongos, oblongo-llanceolaos, triangulares, agudos o cuspidaos, erectos, converxentes, d'estremos diverxentes; lóbulos llaterales de 5-7 por 3,5 mm, tan llargos o más curtios que los lateru-posteriores, oblongos o ovaos, verticales o planos, diverxentes; lóbulu central de cerca de 20 mm, horizontal, con gargüelu de casi 10 mm, ovadolanceoláu o oblongo, cóncavu, con pelos curtios glandulares na cara dorsal. [[Estambre]]s de siquier 3 vegaes el llargor de los lóbulos lateru-posteriores, erectos o d'estremos curvos; filamentos con pelos acintaos triangulares na base y pelos curtios glandulares nel terciu inferior. Los frutos, en [[esquizocarpo]] de 4 [[núcula|núcules]] (non siempres toes vidables, 1 o más albortando), son obovoides, reticulaos, con pelos llargos y acintaos, con glándules esferoidales, y de color pardu. Númberu de [[cromosoma|cromosomes]]: 2n = 30.<ref name = FLIB>[http://www.floraiberica.es/floraiberica/testu/pdfs/12_140_01_Teucrium.pdf ''Teucrium'' en Flora Ibérica, RJB/CSIC, Madrid]</ref> Floria ente marzu, escepcionalmente xineru, y xunetu. Polinización [[entomófila]]. Dispersión, por [[formiga|formigues]] ([[mirmecocoria]]). * '''Nota''': Bien variable nel tamañu y forma de la fueyes, que pueden ser ovaes (var. ''rotundifolium'' [[Dautez]] & [[Debeaux]] ''in'' ''Actes Soc. Linn. Bordeaux'', 42: 287, 1889) o ováu-llanceolaes. Esta especie, xunto con ''Teucrium malenconianum'' [[René Charles Maire|Maire]] ''in Bull. Soc. Hist. Nat. Afrique N.'', 25: 316, 1934 y ''Teucrium chardonianum'' [[René Charles Maire|Maire]] & [[Wilczek]] ''in Bull. Soc. Hist. Nat. Afrique N.'', 26: 130, 1935 de Marruecos, son les trés úniques arbustives de la section ''Teucrium''.<ref name = FLIB/> == Distribución y hábitat == [[Carba]]es heliófilos, escamplaes d'[[encinar]], de [[sufreral]] o de [[pinar]]es, roquedos en sustratu [[caliar]] o [[xilizu]]; de 0 hasta 1200 m d'altitú. Nativa de la rexón [[mediterránea]] occidental, sur d'[[Italia]], [[Sicilia]] y norte d'[[África]], en [[Marruecos]], [[Arxelia]], [[Tunicia]] y [[Libia]]. Presente nel centru y sur de la [[Península Ibérica]]. Cultivada n'otres partes, inclusive n'ambiente urbano. Conozse dalguna población amontesada pela redolada de [[Barcelona]].<ref name = FLIB/> Ye una especie protexida en [[Francia]],<ref>{{Cita web |url=http://inpn.mnhn.fr/isb/servlet/ISBServlet?action=Espece&typeAction=9&pageReturn=listEspecesProt.jsp&cd_arrete=V |títulu=Arrêté du 20 janvier 1982 relatif à la liste des espèces végétales protégées sur l'ensemble du territoire |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090311040759/http://inpn.mnhn.fr/isb/servlet/ISBServlet?action=Espece&typeAction=9&pageReturn=listEspecesProt.jsp&cd_arrete=V |fechaarchivu=2009-03-11 }}</ref> y alcuéntrase nos [[Pirineos Orientales]], el [[Var]] y [[Córcega]].<ref>[http://www.tela-botanica.org/page:eflore_bdtfx?referentiel=bdtfx&niveau=2&module=fiche&action=fiche&num_nom=75407&type_nom=nom_scientifique&nom=Teucrium%20fruticans ''Teucrium fruticans'' en Tela Botanica]</ref> == Taxonomía == ''Teucrium fruticans'', describióse por [[l.|Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'' 2: 562. 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/17603513 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=15 d'avientu de 2013 |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;[[Etimoloxía]]: '''''Teucrium''''': nome xenéricu que remanez del [[idioma Griegu|griegu]] ''τεύχριον'', y depués el [[idioma llatín|llatín]] ''teucri, -ae'' y ''teucrion, -ii'', usáu por [[Pliniu'l Vieyu]] en ''[[Historia naturalis]]'', ''26, 35'' y ''24, 130'', pa designar el xéneru ''Teucrium'', pero tamién el ''[[Asplenium ceterach]]'', que ye un [[felechu]] (''25, 45'').<ref>[http://www.lexilogos.com/latin/gaffiot.php?q=teucrion F. Gaffiot, Diccionaire Latin-Français, Hachette, Paris, 1934]</ref>Hai otres interpretaciones que deriven el nome de ''Teucri, -ia, -ium'', de los [[Troya|troyanos]], pos [[Teucru (héroe)|Teucru]] yera fíu del ríu [[Escamandro]] y la ninfa [[Monte Día (Turquía)|Idaia]], y foi l'antepasáu llexendariu de los troyanos, polo qu'estos postreros de cutiu son llamaos ''teucrios''.<ref>[http://www.pantheon.org/ Encyclopedia Mythica: mythology, folclor, and religion]</ref> Pero tamién ''Teucrium'' podría referise a ''Teûkros'', en Llatín ''Teucri'', esto ye [[Teucru (héroe)|Teucru]], fíu de [[Telamón]] y [[Hesione]] y mediohermanu d'[[Áyax el Grande|Ajax]], y que llucharon contra [[Troya]] mientres la guerra del mesmu nome, mientres la cual afayó la planta nel mesmu periodu en que [[Aquiles]], según la lleenda, afayó la ''[[Achillea]]''.<ref>[http://www.calflora.net/botanicalnames/pageT.html ''Teucrium'' en M.L. Charters, California Plant Names: Latin and Greek Meanings and Derivations - A Dictionary of Botanical and Biographical Etymology]</ref> '''''fruticans''''': [[epítetu]] [[llatín]] que significa "arbustiva".<ref>[http://www.winternet.com/~chuckg/dictionary/dictionary.90.html N'Epítetos Botánicos]</ref> == Taxones infra-específicos == *''Teucrium fruticans'' subsp. ''fruticans'' (sinónimos:''Chamaedrys latifolia'' ([[L.]]) [[Raf.]], ''Teucrium angustifolium'' [[Salisb.]], ''Teucrium fruticans'' subsp. ''latifolium'' (L.) [[P.Silva]] & [[Teles]], ''Teucrium fruticans'' var. ''latifolium'' (L.) [[Nyman]], ''Teucrium glomeratum'' [[Cav.]], ''Teucrium latifolium'' L., ''Teucrium tomentosum'' [[Moench]] ''nom. ill''.) == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Usos == De cutiu utilizáu como ornamental n'ambiente urbano (sebes, xardinos y parques públicos). Por casu en [[Madrid]] ([[España]]). == Ver tamién == * [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]] * [[Cronoloxía de la botánica]] * [[Historia de la botánica]] * [[Lamiaceae#Descripción|Carauterístiques de les lamiacees]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * Medical Observations and Inquiries. Vol. I., pp. 169-171. London, 1758 * F. Chittendon. RHS Dictionary of Plants plus Supplement. 1956 Oxford University Press 1951 * Grieve. A Modern Herbal. Penguin 1984 ISBN 0-14-046440-9 * Clapham, Tootin and Warburg. Flora of the British Isles. Cambridge University Press 1962 * Usher. G. A Dictionary of Plants Used by Man. Constable 1974 ISBN 0-09-457920-2 * Dirr. M. A. and Heuser. M. W. The Reference Manual of Woody Plant Propagation. Athens Ga. Varsity Press 1987 ISBN 0-942375-00-9 == Enllaces esternos == {{commonscat|Teucrium fruticans}} {{wikispecies}} * [http://www.planthogar.net/enciclopedia/fichas/445/teucrio-olivillo-salvia-amarga-teucrium-fruticans.html Ficha del Teucrio o Olivilla, ''Teucrium fruticans'', en planthogar.net] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090606151322/http://www.planthogar.net/enciclopedia/fichas/445/teucrio-olivillo-salvia-amarga-teucrium-fruticans.html |date=2009-06-06 }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Teucrium|fruticans]] [[Categoría:Plantes ornamentales]] [[Categoría:Flora d'Europa]] [[Categoría:Plantes descrites en 1753]] [[Categoría:Plantes descrites por Linnaeus]] [[Categoría:TBSpecies]] i0w1t0yl3qizrftx55r7ldm9k6ek7yt 4382872 4382871 2025-07-07T14:10:29Z YoaR 37624 4382872 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Teucrium fruticans}} {{Ficha de taxón | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Lamiales]] | familia = [[Lamiaceae]] | subfamilia = [[Ajugoideae]] | tribus = [[Ajugoideae#Subdivisiones|Teucrieae]] | genus = '''[[Teucrium]]''' | sectio = ''[[Teucrium#Sect. Teucrium|Teucrium]]'' | species = '''''Teucrium fruticans''''' | binomial_authority = [[Carlos Linneo|L.]], ''Sp. Pl.'', vol. 2, p. 563, 1753[https://biodiversitylibrary.org/page/358584] | synonyms = ''Teucrium latifolium'' L. }} '''''Teucrium fruticans''''' ye una [[especie]] de [[planta]] [[fanerógama]] del [[genus|xéneru]] ''[[Teucrium]]'' na familia [[Lamiaceae]], tien usu ornamental. [[Ficheru:Teucrium fruticans - Longwood Gardens - DSC01217.JPG|thumb|250px|Vista xeneral de la especie]] [[Ficheru:Teucrium fruticans Azurea 2.jpg|thumb|250px|Detalle de la inflorescencia.]] [[Ficheru:Teucrium fruticans 2.JPG|thumb|250px|Nel so hábitat.]] == Descripción == Arbustude 50-150, y hasta 200 cm, bien ramificáu, avolumáu, frecuentemente ginodioico (plantes con flores [[hermafrodita|hermafrodites]] y plantes con flores unisexuales femenines). Los tarmos son erectos, foliosos, cuadrangulares; los mozos yerbáceos, gris-ablancazaos, dacuando pardu-acolorataos, con pelos acintaos, llongures; los vieyos maderizos, glabros, arrondaos. Les fueyes tienen un llimbu de 15-55 por 8-35 mm, de tamañu variable a lo llargo del tarmu; son ovaes, planes, coriacees, persistentes, enteres, escasamente ondulaes, discoloras, con fexe verde oliva, pubescente o glabrescente, con viesu ablancazáu con [[peciolu]] de 2-3 mm . La [[inflorescencia]], de 15-25 cm en [[recímanu]] laxo de 8-15 [[verticilu|verticilastros]] de 2 flores, tien cañes llaterales de 7-8 cm con 5-6 verticilastros. Ser flores erectas, hermafrodites o femenines, con [[pedicelu|pedicelos]] de 3-10 mm, tomentosos. El [[mota]], de 5-14 mm, ye campanuláu, foliáceu, pardu, acrescente, abiertu na fructificación con tubu de 10 nervios na parte interna; dientes de 4-6 mm, siempres más llargos que'l tubu, planos, ovaos, ováu-llanceolaos o triangulares, agudos, acuminaos o mucronaos, con nervios centrales engrosaos, el central superior y los inferiores más estrechos y daqué más curtios, los superiores llaterales más anchos, llongures, dacuando enantes de l'[[antesis]], los inferiores converxentes, los llaterales protexendo al central, mientres la antesis el superior central erecto-ascendente. La [[corola]] mide 20-24 mm, ye unilabiada, blancu-rosada, lila o azulada con nervios o mácules más foscos; tubu inferior a 4 mm, xibosu; lóbulos lateru-posteriores 6-7 por 3-4 mm, ovaos, oblongos, oblongo-llanceolaos, triangulares, agudos o cuspidaos, erectos, converxentes, d'estremos diverxentes; lóbulos llaterales de 5-7 por 3,5 mm, tan llargos o más curtios que los lateru-posteriores, oblongos o ovaos, verticales o planos, diverxentes; lóbulu central de cerca de 20 mm, horizontal, con gargüelu de casi 10 mm, ovadolanceoláu o oblongo, cóncavu, con pelos curtios glandulares na cara dorsal. [[Estambre]]s de siquier 3 vegaes el llargor de los lóbulos lateru-posteriores, erectos o d'estremos curvos; filamentos con pelos acintaos triangulares na base y pelos curtios glandulares nel terciu inferior. Los frutos, en [[esquizocarpo]] de 4 [[núcula|núcules]] (non siempres toes vidables, 1 o más albortando), son obovoides, reticulaos, con pelos llargos y acintaos, con glándules esferoidales, y de color pardu. Númberu de [[cromosoma|cromosomes]]: 2n = 30.<ref name = FLIB>[http://www.floraiberica.es/floraiberica/testu/pdfs/12_140_01_Teucrium.pdf ''Teucrium'' en Flora Ibérica, RJB/CSIC, Madrid]</ref> Floria ente marzu, escepcionalmente xineru, y xunetu. Polinización [[entomófila]]. Dispersión, por [[formiga|formigues]] ([[mirmecocoria]]). * '''Nota''': Bien variable nel tamañu y forma de la fueyes, que pueden ser ovaes (var. ''rotundifolium'' [[Dautez]] & [[Debeaux]] ''in'' ''Actes Soc. Linn. Bordeaux'', 42: 287, 1889) o ováu-llanceolaes. Esta especie, xunto con ''Teucrium malenconianum'' [[René Charles Maire|Maire]] ''in Bull. Soc. Hist. Nat. Afrique N.'', 25: 316, 1934 y ''Teucrium chardonianum'' [[René Charles Maire|Maire]] & [[Wilczek]] ''in Bull. Soc. Hist. Nat. Afrique N.'', 26: 130, 1935 de Marruecos, son les trés úniques arbustives de la section ''Teucrium''.<ref name = FLIB/> == Distribución y hábitat == [[Carba]]es heliófilos, escamplaes d'[[encinar]], de [[sufreral]] o de [[pinar]]es, roquedos en sustratu [[caliar]] o [[xilizu]]; de 0 hasta 1200 m d'altitú. Nativa de la rexón [[mediterránea]] occidental, sur d'[[Italia]], [[Sicilia]] y norte d'[[África]], en [[Marruecos]], [[Arxelia]], [[Tunicia]] y [[Libia]]. Presente nel centru y sur de la [[Península Ibérica]]. Cultivada n'otres partes, inclusive n'ambiente urbano. Conozse dalguna población amontesada pela redolada de [[Barcelona]].<ref name = FLIB/> Ye una especie protexida en [[Francia]],<ref>{{Cita web |url=http://inpn.mnhn.fr/isb/servlet/ISBServlet?action=Espece&typeAction=9&pageReturn=listEspecesProt.jsp&cd_arrete=V |títulu=Arrêté du 20 janvier 1982 relatif à la liste des espèces végétales protégées sur l'ensemble du territoire |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090311040759/http://inpn.mnhn.fr/isb/servlet/ISBServlet?action=Espece&typeAction=9&pageReturn=listEspecesProt.jsp&cd_arrete=V |fechaarchivu=2009-03-11 }}</ref> y alcuéntrase nos [[Pirineos Orientales]], el [[Var]] y [[Córcega]].<ref>[http://www.tela-botanica.org/page:eflore_bdtfx?referentiel=bdtfx&niveau=2&module=fiche&action=fiche&num_nom=75407&type_nom=nom_scientifique&nom=Teucrium%20fruticans ''Teucrium fruticans'' en Tela Botanica]</ref> == Taxonomía == ''Teucrium fruticans'', describióse por [[l.|Carlos Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'' 2: 562. 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/17603513 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=15 d'avientu de 2013 |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;[[Etimoloxía]]: '''''Teucrium''''': nome xenéricu que remanez del [[idioma Griegu|griegu]] ''τεύχριον'', y depués el [[idioma llatín|llatín]] ''teucri, -ae'' y ''teucrion, -ii'', usáu por [[Pliniu'l Vieyu]] en ''[[Historia naturalis]]'', ''26, 35'' y ''24, 130'', pa designar el xéneru ''Teucrium'', pero tamién el ''[[Asplenium ceterach]]'', que ye un [[felechu]] (''25, 45'').<ref>[http://www.lexilogos.com/latin/gaffiot.php?q=teucrion F. Gaffiot, Diccionaire Latin-Français, Hachette, Paris, 1934]</ref>Hai otres interpretaciones que deriven el nome de ''Teucri, -ia, -ium'', de los [[Troya|troyanos]], pos [[Teucru (héroe)|Teucru]] yera fíu del ríu [[Escamandro]] y la ninfa [[Monte Día (Turquía)|Idaia]], y foi l'antepasáu llexendariu de los troyanos, polo qu'estos postreros de cutiu son llamaos ''teucrios''.<ref>[http://www.pantheon.org/ Encyclopedia Mythica: mythology, folclor, and religion]</ref> Pero tamién ''Teucrium'' podría referise a ''Teûkros'', en Llatín ''Teucri'', esto ye [[Teucru (héroe)|Teucru]], fíu de [[Telamón]] y [[Hesione]] y mediohermanu d'[[Áyax el Grande|Ajax]], y que llucharon contra [[Troya]] mientres la guerra del mesmu nome, mientres la cual afayó la planta nel mesmu periodu en que [[Aquiles]], según la lleenda, afayó la ''[[Achillea]]''.<ref>[http://www.calflora.net/botanicalnames/pageT.html ''Teucrium'' en M.L. Charters, California Plant Names: Latin and Greek Meanings and Derivations - A Dictionary of Botanical and Biographical Etymology]</ref> '''''fruticans''''': [[epítetu]] [[llatín]] que significa "arbustiva".<ref>[http://www.winternet.com/~chuckg/dictionary/dictionary.90.html N'Epítetos Botánicos]</ref> == Taxones infra-específicos == *''Teucrium fruticans'' subsp. ''fruticans'' (sinónimos:''Chamaedrys latifolia'' ([[L.]]) [[Raf.]], ''Teucrium angustifolium'' [[Salisb.]], ''Teucrium fruticans'' subsp. ''latifolium'' (L.) [[P.Silva]] & [[Teles]], ''Teucrium fruticans'' var. ''latifolium'' (L.) [[Nyman]], ''Teucrium glomeratum'' [[Cav.]], ''Teucrium latifolium'' L., ''Teucrium tomentosum'' [[Moench]] ''nom. ill''.) == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Usos == De cutiu utilizáu como ornamental n'ambiente urbano (sebes, xardinos y parques públicos). Por casu en [[Madrid]] ([[España]]). == Ver tamién == * [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]] * [[Cronoloxía de la botánica]] * [[Historia de la botánica]] * [[Lamiaceae#Descripción|Carauterístiques de les lamiacees]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * Medical Observations and Inquiries. Vol. I., pp. 169-171. London, 1758 * F. Chittendon. RHS Dictionary of Plants plus Supplement. 1956 Oxford University Press 1951 * Grieve. A Modern Herbal. Penguin 1984 ISBN 0-14-046440-9 * Clapham, Tootin and Warburg. Flora of the British Isles. Cambridge University Press 1962 * Usher. G. A Dictionary of Plants Used by Man. Constable 1974 ISBN 0-09-457920-2 * Dirr. M. A. and Heuser. M. W. The Reference Manual of Woody Plant Propagation. Athens Ga. Varsity Press 1987 ISBN 0-942375-00-9 == Enllaces esternos == {{commonscat|Teucrium fruticans}} {{wikispecies}} * [http://www.planthogar.net/enciclopedia/fichas/445/teucrio-olivillo-salvia-amarga-teucrium-fruticans.html Ficha del Teucrio o Olivilla, ''Teucrium fruticans'', en planthogar.net] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090606151322/http://www.planthogar.net/enciclopedia/fichas/445/teucrio-olivillo-salvia-amarga-teucrium-fruticans.html |date=2009-06-06 }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Teucrium|fruticans]] [[Categoría:Plantes ornamentales]] [[Categoría:Flora d'Europa]] [[Categoría:Plantes descrites en 1753]] [[Categoría:Plantes descrites por Linnaeus]] [[Categoría:TBSpecies]] inwop29jen5m50u5qjbhafkp16m8529 0 68199 4382972 4307157 2025-07-08T06:07:06Z YoaR 37624 /* Nomes vernáculos */ 4382972 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Vicia sativa}} {{Ficha de taxón | Veza | image_caption = Plantes de ''Vicia sativa'' con flores de distintos colores. | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Fanerógama]] [[Magnoliophyta]] | classis = [[Dicotiledónea]] [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Rosidae]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] (=[[Leguminosae]]) | subfamilia = [[Faboideae]] | tribus = [[Fabeae]] | genus = [[Vicia]] | species = V. sativa | binomial = Vicia sativa | binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]], ''Sp.Pl.'', 2: 736, 1753[https://biodiversitylibrary.org/page/358757] }} L'{{iniTaxon}} ye una planta de la familia [[Fabaceae]] (antes [[Leguminosae]]). Al igual que munches otres especies de la familia, ye capaz d'afitar [[nitróxenu]] por aciu una simbiosis, nos sos raigaños, con [[bacteria|bacteries]] del xéneru ''[[Rhizobia]]''. Crez en zones de cultivu como meruxa, nitrificando los suelos sobre los que crez y l'aprovechamientu principal d'esta planta anicia nel so usu como abonu verde o como forraxe ganaderu apurriendo a los animales una cantidá importante de [[proteína|proteínes]]. [[Ficheru:Vesce poëlée.jpg|thumb|200px|Veza]] ===== Etimoloxía ===== *'''''Vicia''''': nome xenéricu que remanez del [[idioma griegu|griegu]] ''βίχος, -ον'', ''bíkos, bíkion'', [[llatín|llatinizáu]] ''vĭcĭa, - ae'', la veza o arbeyera (''[[Vicia sativa]]'' L., principalmente).<ref>[http://www.floravascular.com/index.php?xenero=Vicia En Flora Vascular]</ref> *'''''sativa''''': [[epítetu]] [[llatín]] que significa "cultivada".<ref>[http://www.winternet.com/~chuckg/dictionary/dictionary.162.html N'Epítetos Botánicos]</ref> == Descripción == Planta yerbácea añal erecta o trepadora hírsuta o [[glabrescente]] de 30 a 80 cm d'altor, con [[tarmu|tarmos]] ascendentes más o menos angulosos. [[Fueya|Fueyes]] paripinnaes, de 1 a 8 pares de foliolos, [[peciolu|peciolaes]] y con [[axusta|axustes]] llanceolaes, les fueyes rematen nun [[bilortu]] ramificáu qu'ayuda a engatar a la planta. Les flores arrexuntar n'inflorescencies sentaes con una o dos flores con un pequeñu [[pedicelu]] de 2 mm; les flores tienen un [[mota]] [[actinomorfo]] formáu por 5 sépalos los soldaos formando un tubu que termina con 5 dientes estrechos y triangulares, más llargos que'l tubu. Tien una [[corola]] [[papilionácea]], [[zigomorfa]], formada por cinco [[pétalu|pétalos]] llibres de color violeta. El [[androcéu]] formáu por nueve [[estame]]s xuníos na base y unu separáu, toos ellos con [[antera|anteres]] oblongues. El [[xinecéu]] tien un [[Ovariu (botánica)|ovariu]] [[glabro]] o seríceo con una guedeya de pelos. Los frutos son [[llegume]]s colos márxenes pilosos y con un númberu variable de [[grana|granes]] nel so interior (de 4 a 9).<ref>En Flora Ibérica [http://www.floraiberica.es/floraiberica/testu/pdfs/07_33%20Vicia.pdf]</ref> === Citoloxía === * 2n=12<ref>Talavera, S. & al. (1999). ''Númberos cromosomáticos de plantes occidentales'', 809-812. Añales Jard. Bot. Madrid 57: 139</ref> == Distribución == Orixinaria del centru y sur d'[[Europa]] y del [[área mediterránea]]. Na [[Península Ibérica]] apaez bonalmente en casi tol territoriu. El so cultivu estendióse a tol planeta. Nel sur de dicha Península y nos dos pandos cultívense variedaes de seronda y nes zones montascoses templaes variedaes de primavera. == Cultivu == Puede establecese como cultivu monófito, pero aconséyase semar la veza con una cebera ([[avena]], [[cebada]]) o una [[gramínea]] pratense ([[raigrás italianu]]) qu'exercen de tutor. Cultívase preferentemente en [[secanu]], en distintes dómines del añu. Les variedaes de [[seronda]] semar nesa estación y colléchense a la fin de la [[primavera]] ([[mayu]]-[[xunu]]). Les variedaes de primavera, afeches pa árees d'iviernos rigorosos, semar a entamos de la primavera y completen el so ciclu en [[branu]]. Finalmente, en dellos regadíos templaos ([[valle del Ebro]]) sémase la veza pel branu, tres la recoyida de la cebera, y siégase cuando la masa vexetativo ye importante, a entamos del [[iviernu]], pa dar en verde a los animales. Nel so destín pa usu forrajero, sémase densamente, 250 kg/hai (si'l cultivu ye de secanu la dosis de llantadera amenórgase siquier a la metá). Sicasí, cuando se sema pa grana, precísase menor cantidá a usar; si non, el cultivu va ser demasiáu vexetativu, y va haber menos flores y menor producción de grana. Dempués de semar encamiéntase pasar llixeramente un rulu p'anidiar el derrotu de llantadera, y dexar el correutu pase de la cosechadora. Una vegada semáu, tien de vixilase mientres dellos díes pa disuadir a palombos y otres aves que pueden consumir la grana. == Ecoloxía == * Lluz: clarixa. * Temperatura: zones bien templaes. * Continentalidad: entemedia. * Mugor: suelos de moderadamente secos a húmedos. * Acidez: pH ente 5,5 y 8. * Nitróxenu: suelos probes o llixeramente ricos en nitróxenu. == Historia == Foi parte de la dieta humana atestiguada por restos carbonizaos atopaos en sitios nel [[Neolíticu]] Ceo en [[Siria]], [[Turquía]], [[Bulgaria]], [[Hungría]] y [[Eslovaquia]]. Tamién en sitios predinásticos del [[Antiguu Exiptu]] y de la [[Edá del Bronce]] en [[Turkmenistán]] y [[Eslovaquia]]. La definitiva evidencia de cultivu alcuéntrase solo nos tiempos de l'[[Antigua Roma]].<ref>Daniel Zohary and Maria Hopf, ''Domestication of plants in the Old World'', third edition (Oxford: University Press, 2000), p. 119.</ref> == Taxonomía == ''Vicia sativa'' describióse por [[Carolus Linnaeus]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'', vol. 2: 736 en 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/13035020 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=20 de mayu de 2013 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;Taxones infra-específicos aceptaos: * ''Vicia sativa'' var. ''abyssinica'' (Alef.) Baker * ''Vicia sativa'' subsp. ''amphicarpa'' (Dorthes) Asch. * ''Vicia sativa'' subsp. ''consobrina'' (Pomel) Quézel & Santa ex Greuter & Burdet * ''Vicia sativa'' subsp. ''cordata'' (Hoppe) Asch. & Graebn. * ''Vicia sativa'' subsp. ''incisa'' (M.Bieb.) Arcang. * ''Vicia sativa'' subsp. ''macrocarpa'' (Moris) Arcang. * ''Vicia sativa'' subsp. ''nigra'' (L.) Ehrh. * ''Vicia sativa'' var. ''platysperma'' Barulina * ''Vicia sativa'' subsp. ''sativa'' L.<ref name = TPL>[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=vicia ''Vicia'' en The Plant List]</ref> ;''[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]: * ''Vicia bacla'' [[Moench]] * ''Vicia communis'' [[Georges C.Chr. Rouy|Rouy]] * ''Vicia cornigera'' [[Chaub.]] * ''Vicia cosentini'' [[Guss.]] * ''Vicia cuneata'' [[Gren.]] & [[Godr.]] * ''Vicia erythosperma'' [[Rchb.]] * ''Vicia glabra'' [[Schleich.]] * ''Vicia globosa'' [[Retz.]] * ''Vicia entemedia'' [[Viv.]] * ''Vicia leucosperma'' Moench * ''Vicia macrocarpa'' ([[Moris]]) [[Bertol.]] * ''Vicia maculata'' Rouy * ''Vicia melanosperma'' Rchb. * ''Vicia morisiana'' [[Boreau]] * ''Vicia nemoralis'' Boreau * ''Vicia notota'' [[Gilib.]] * ''Vicia pallida'' [[John Gilbert Baker|Baker]] * ''Vicia pimpinelloides'' [[Mauri]] * ''Vicia sativa subsp. terana'' ([[Llosa]]) [[Benedi]] & [[Molero]] * ''Vicia terana'' Llosa * ''Vicia vulgaris'' [[Uspensky]]<ref name = ILDIS>[http://www.ildis.org/LegumeWeb?version~10.01&LegumeWeb&tno~5321&genus~Vicia&species~sativa ''Vicia sativa'' en ILDIS Legume Web]</ref> == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Referencies == {{llistaref}} {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons}} {{Wikispecies}} * [http://eol.org/pages/703227/overview Encyclopedia of Life] * [http://www.ildis.org/ ILDIS-International Legume Database & Information Service] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Flora d'Europa]] [[Categoría:Mejoradores de suelu]] [[Categoría:Vicia|sativa]] [[Categoría:TBSpecies]] eaavwsdg4igk52qrn5w694oqtrwnr2b 4382973 4382972 2025-07-08T06:07:51Z YoaR 37624 /* Etimoloxía */ 4382973 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Vicia sativa}} {{Ficha de taxón | Veza | image_caption = Plantes de ''Vicia sativa'' con flores de distintos colores. | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Fanerógama]] [[Magnoliophyta]] | classis = [[Dicotiledónea]] [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Rosidae]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] (=[[Leguminosae]]) | subfamilia = [[Faboideae]] | tribus = [[Fabeae]] | genus = [[Vicia]] | species = V. sativa | binomial = Vicia sativa | binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]], ''Sp.Pl.'', 2: 736, 1753[https://biodiversitylibrary.org/page/358757] }} L'{{iniTaxon}} ye una planta de la familia [[Fabaceae]] (antes [[Leguminosae]]). Al igual que munches otres especies de la familia, ye capaz d'afitar [[nitróxenu]] por aciu una simbiosis, nos sos raigaños, con [[bacteria|bacteries]] del xéneru ''[[Rhizobia]]''. Crez en zones de cultivu como meruxa, nitrificando los suelos sobre los que crez y l'aprovechamientu principal d'esta planta anicia nel so usu como abonu verde o como forraxe ganaderu apurriendo a los animales una cantidá importante de [[proteína|proteínes]]. [[Ficheru:Vesce poëlée.jpg|thumb|200px|Veza]] == Etimoloxía == *'''''Vicia''''': nome xenéricu que remanez del [[idioma griegu|griegu]] ''βίχος, -ον'', ''bíkos, bíkion'', [[llatín|llatinizáu]] ''vĭcĭa, - ae'', la veza o arbeyera (''[[Vicia sativa]]'' L., principalmente).<ref>[http://www.floravascular.com/index.php?xenero=Vicia En Flora Vascular]</ref> *'''''sativa''''': [[epítetu]] [[llatín]] que significa "cultivada".<ref>[http://www.winternet.com/~chuckg/dictionary/dictionary.162.html N'Epítetos Botánicos]</ref> == Descripción == Planta yerbácea añal erecta o trepadora hírsuta o [[glabrescente]] de 30 a 80 cm d'altor, con [[tarmu|tarmos]] ascendentes más o menos angulosos. [[Fueya|Fueyes]] paripinnaes, de 1 a 8 pares de foliolos, [[peciolu|peciolaes]] y con [[axusta|axustes]] llanceolaes, les fueyes rematen nun [[bilortu]] ramificáu qu'ayuda a engatar a la planta. Les flores arrexuntar n'inflorescencies sentaes con una o dos flores con un pequeñu [[pedicelu]] de 2 mm; les flores tienen un [[mota]] [[actinomorfo]] formáu por 5 sépalos los soldaos formando un tubu que termina con 5 dientes estrechos y triangulares, más llargos que'l tubu. Tien una [[corola]] [[papilionácea]], [[zigomorfa]], formada por cinco [[pétalu|pétalos]] llibres de color violeta. El [[androcéu]] formáu por nueve [[estame]]s xuníos na base y unu separáu, toos ellos con [[antera|anteres]] oblongues. El [[xinecéu]] tien un [[Ovariu (botánica)|ovariu]] [[glabro]] o seríceo con una guedeya de pelos. Los frutos son [[llegume]]s colos márxenes pilosos y con un númberu variable de [[grana|granes]] nel so interior (de 4 a 9).<ref>En Flora Ibérica [http://www.floraiberica.es/floraiberica/testu/pdfs/07_33%20Vicia.pdf]</ref> === Citoloxía === * 2n=12<ref>Talavera, S. & al. (1999). ''Númberos cromosomáticos de plantes occidentales'', 809-812. Añales Jard. Bot. Madrid 57: 139</ref> == Distribución == Orixinaria del centru y sur d'[[Europa]] y del [[área mediterránea]]. Na [[Península Ibérica]] apaez bonalmente en casi tol territoriu. El so cultivu estendióse a tol planeta. Nel sur de dicha Península y nos dos pandos cultívense variedaes de seronda y nes zones montascoses templaes variedaes de primavera. == Cultivu == Puede establecese como cultivu monófito, pero aconséyase semar la veza con una cebera ([[avena]], [[cebada]]) o una [[gramínea]] pratense ([[raigrás italianu]]) qu'exercen de tutor. Cultívase preferentemente en [[secanu]], en distintes dómines del añu. Les variedaes de [[seronda]] semar nesa estación y colléchense a la fin de la [[primavera]] ([[mayu]]-[[xunu]]). Les variedaes de primavera, afeches pa árees d'iviernos rigorosos, semar a entamos de la primavera y completen el so ciclu en [[branu]]. Finalmente, en dellos regadíos templaos ([[valle del Ebro]]) sémase la veza pel branu, tres la recoyida de la cebera, y siégase cuando la masa vexetativo ye importante, a entamos del [[iviernu]], pa dar en verde a los animales. Nel so destín pa usu forrajero, sémase densamente, 250 kg/hai (si'l cultivu ye de secanu la dosis de llantadera amenórgase siquier a la metá). Sicasí, cuando se sema pa grana, precísase menor cantidá a usar; si non, el cultivu va ser demasiáu vexetativu, y va haber menos flores y menor producción de grana. Dempués de semar encamiéntase pasar llixeramente un rulu p'anidiar el derrotu de llantadera, y dexar el correutu pase de la cosechadora. Una vegada semáu, tien de vixilase mientres dellos díes pa disuadir a palombos y otres aves que pueden consumir la grana. == Ecoloxía == * Lluz: clarixa. * Temperatura: zones bien templaes. * Continentalidad: entemedia. * Mugor: suelos de moderadamente secos a húmedos. * Acidez: pH ente 5,5 y 8. * Nitróxenu: suelos probes o llixeramente ricos en nitróxenu. == Historia == Foi parte de la dieta humana atestiguada por restos carbonizaos atopaos en sitios nel [[Neolíticu]] Ceo en [[Siria]], [[Turquía]], [[Bulgaria]], [[Hungría]] y [[Eslovaquia]]. Tamién en sitios predinásticos del [[Antiguu Exiptu]] y de la [[Edá del Bronce]] en [[Turkmenistán]] y [[Eslovaquia]]. La definitiva evidencia de cultivu alcuéntrase solo nos tiempos de l'[[Antigua Roma]].<ref>Daniel Zohary and Maria Hopf, ''Domestication of plants in the Old World'', third edition (Oxford: University Press, 2000), p. 119.</ref> == Taxonomía == ''Vicia sativa'' describióse por [[Carolus Linnaeus]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'', vol. 2: 736 en 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/13035020 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=20 de mayu de 2013 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;Taxones infra-específicos aceptaos: * ''Vicia sativa'' var. ''abyssinica'' (Alef.) Baker * ''Vicia sativa'' subsp. ''amphicarpa'' (Dorthes) Asch. * ''Vicia sativa'' subsp. ''consobrina'' (Pomel) Quézel & Santa ex Greuter & Burdet * ''Vicia sativa'' subsp. ''cordata'' (Hoppe) Asch. & Graebn. * ''Vicia sativa'' subsp. ''incisa'' (M.Bieb.) Arcang. * ''Vicia sativa'' subsp. ''macrocarpa'' (Moris) Arcang. * ''Vicia sativa'' subsp. ''nigra'' (L.) Ehrh. * ''Vicia sativa'' var. ''platysperma'' Barulina * ''Vicia sativa'' subsp. ''sativa'' L.<ref name = TPL>[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=vicia ''Vicia'' en The Plant List]</ref> ;''[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]: * ''Vicia bacla'' [[Moench]] * ''Vicia communis'' [[Georges C.Chr. Rouy|Rouy]] * ''Vicia cornigera'' [[Chaub.]] * ''Vicia cosentini'' [[Guss.]] * ''Vicia cuneata'' [[Gren.]] & [[Godr.]] * ''Vicia erythosperma'' [[Rchb.]] * ''Vicia glabra'' [[Schleich.]] * ''Vicia globosa'' [[Retz.]] * ''Vicia entemedia'' [[Viv.]] * ''Vicia leucosperma'' Moench * ''Vicia macrocarpa'' ([[Moris]]) [[Bertol.]] * ''Vicia maculata'' Rouy * ''Vicia melanosperma'' Rchb. * ''Vicia morisiana'' [[Boreau]] * ''Vicia nemoralis'' Boreau * ''Vicia notota'' [[Gilib.]] * ''Vicia pallida'' [[John Gilbert Baker|Baker]] * ''Vicia pimpinelloides'' [[Mauri]] * ''Vicia sativa subsp. terana'' ([[Llosa]]) [[Benedi]] & [[Molero]] * ''Vicia terana'' Llosa * ''Vicia vulgaris'' [[Uspensky]]<ref name = ILDIS>[http://www.ildis.org/LegumeWeb?version~10.01&LegumeWeb&tno~5321&genus~Vicia&species~sativa ''Vicia sativa'' en ILDIS Legume Web]</ref> == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Referencies == {{llistaref}} {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons}} {{Wikispecies}} * [http://eol.org/pages/703227/overview Encyclopedia of Life] * [http://www.ildis.org/ ILDIS-International Legume Database & Information Service] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Flora d'Europa]] [[Categoría:Mejoradores de suelu]] [[Categoría:Vicia|sativa]] [[Categoría:TBSpecies]] 6at0i2g8wq708dpotwxtzql5dcves75 4382974 4382973 2025-07-08T06:08:18Z YoaR 37624 4382974 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Vicia sativa}} {{Ficha de taxón | Veza | image_caption = Plantes de ''Vicia sativa'' con flores de distintos colores. | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Fanerógama]] [[Magnoliophyta]] | classis = [[Dicotiledónea]] [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Rosidae]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] (=[[Leguminosae]]) | subfamilia = [[Faboideae]] | tribus = [[Fabeae]] | genus = [[Vicia]] | species = V. sativa | binomial = Vicia sativa | binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]], ''Sp.Pl.'', 2: 736, 1753[https://biodiversitylibrary.org/page/358757] }} L'{{iniTaxon}} ye una planta de la familia [[Fabaceae]] (antes [[Leguminosae]]). Al igual que munches otres especies de la familia, ye capaz d'afitar [[nitróxenu]] por aciu una simbiosis, nos sos raigaños, con [[bacteria|bacteries]] del xéneru ''[[Rhizobia]]''. Crez en zones de cultivu como meruxa, nitrificando los suelos sobre los que crez y l'aprovechamientu principal d'esta planta anicia nel so usu como abonu verde o como forraxe ganaderu apurriendo a los animales una cantidá importante de [[proteína|proteínes]]. [[Ficheru:Vesce poëlée.jpg|thumb|200px|Veza]] == Etimoloxía == *'''''Vicia''''': nome xenéricu que remanez del [[idioma griegu|griegu]] ''βίχος, -ον'', ''bíkos, bíkion'', [[llatín|llatinizáu]] ''vĭcĭa, - ae'', la veza o arbeyera (''[[Vicia sativa]]'' L., principalmente).<ref>[http://www.floravascular.com/index.php?xenero=Vicia En Flora Vascular]</ref> *'''''sativa''''': [[epítetu]] [[llatín]] que significa "cultivada".<ref>[http://www.winternet.com/~chuckg/dictionary/dictionary.162.html N'Epítetos Botánicos]</ref> == Descripción == Planta yerbácea añal erecta o trepadora hírsuta o [[glabrescente]] de 30 a 80 cm d'altor, con [[tarmu|tarmos]] ascendentes más o menos angulosos. [[Fueya|Fueyes]] paripinnaes, de 1 a 8 pares de foliolos, [[peciolu|peciolaes]] y con [[axusta|axustes]] llanceolaes, les fueyes rematen nun [[bilortu]] ramificáu qu'ayuda a engatar a la planta. Les flores arrexuntar n'inflorescencies sentaes con una o dos flores con un pequeñu [[pedicelu]] de 2 mm; les flores tienen un [[mota]] [[actinomorfo]] formáu por 5 sépalos los soldaos formando un tubu que termina con 5 dientes estrechos y triangulares, más llargos que'l tubu. Tien una [[corola]] [[papilionácea]], [[zigomorfa]], formada por cinco [[pétalu|pétalos]] llibres de color violeta. El [[androcéu]] formáu por nueve [[estame]]s xuníos na base y unu separáu, toos ellos con [[antera|anteres]] oblongues. El [[xinecéu]] tien un [[Ovariu (botánica)|ovariu]] [[glabro]] o seríceo con una guedeya de pelos. Los frutos son [[llegume]]s colos márxenes pilosos y con un númberu variable de [[grana|granes]] nel so interior (de 4 a 9).<ref>En Flora Ibérica [http://www.floraiberica.es/floraiberica/testu/pdfs/07_33%20Vicia.pdf]</ref> === Citoloxía === * 2n=12<ref>Talavera, S. & al. (1999). ''Númberos cromosomáticos de plantes occidentales'', 809-812. Añales Jard. Bot. Madrid 57: 139</ref> == Distribución == Orixinaria del centru y sur d'[[Europa]] y del [[área mediterránea]]. Na [[Península Ibérica]] apaez bonalmente en casi tol territoriu. El so cultivu estendióse a tol planeta. Nel sur de dicha Península y nos dos pandos cultívense variedaes de seronda y nes zones montascoses templaes variedaes de primavera. == Cultivu == Puede establecese como cultivu monófito, pero aconséyase semar la veza con una cebera ([[avena]], [[cebada]]) o una [[gramínea]] pratense ([[raigrás italianu]]) qu'exercen de tutor. Cultívase preferentemente en [[secanu]], en distintes dómines del añu. Les variedaes de [[seronda]] semar nesa estación y colléchense a la fin de la [[primavera]] ([[mayu]]-[[xunu]]). Les variedaes de primavera, afeches pa árees d'iviernos rigorosos, semar a entamos de la primavera y completen el so ciclu en [[branu]]. Finalmente, en dellos regadíos templaos ([[valle del Ebro]]) sémase la veza pel branu, tres la recoyida de la cebera, y siégase cuando la masa vexetativo ye importante, a entamos del [[iviernu]], pa dar en verde a los animales. Nel so destín pa usu forrajero, sémase densamente, 250 kg/hai (si'l cultivu ye de secanu la dosis de llantadera amenórgase siquier a la metá). Sicasí, cuando se sema pa grana, precísase menor cantidá a usar; si non, el cultivu va ser demasiáu vexetativu, y va haber menos flores y menor producción de grana. Dempués de semar encamiéntase pasar llixeramente un rulu p'anidiar el derrotu de llantadera, y dexar el correutu pase de la cosechadora. Una vegada semáu, tien de vixilase mientres dellos díes pa disuadir a palombos y otres aves que pueden consumir la grana. == Ecoloxía == * Lluz: clarixa. * Temperatura: zones bien templaes. * Continentalidad: entemedia. * Mugor: suelos de moderadamente secos a húmedos. * Acidez: pH ente 5,5 y 8. * Nitróxenu: suelos probes o llixeramente ricos en nitróxenu. == Historia == Foi parte de la dieta humana atestiguada por restos carbonizaos atopaos en sitios nel [[Neolíticu]] Ceo en [[Siria]], [[Turquía]], [[Bulgaria]], [[Hungría]] y [[Eslovaquia]]. Tamién en sitios predinásticos del [[Antiguu Exiptu]] y de la [[Edá del Bronce]] en [[Turkmenistán]] y [[Eslovaquia]]. La definitiva evidencia de cultivu alcuéntrase solo nos tiempos de l'[[Antigua Roma]].<ref>Daniel Zohary and Maria Hopf, ''Domestication of plants in the Old World'', third edition (Oxford: University Press, 2000), p. 119.</ref> == Taxonomía == ''Vicia sativa'' describióse por [[Carolus Linnaeus]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'', vol. 2: 736 en 1753.<ref name = Trop>{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/13035020 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=20 de mayu de 2013 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}</ref> ;Taxones infra-específicos aceptaos: * ''Vicia sativa'' var. ''abyssinica'' (Alef.) Baker * ''Vicia sativa'' subsp. ''amphicarpa'' (Dorthes) Asch. * ''Vicia sativa'' subsp. ''consobrina'' (Pomel) Quézel & Santa ex Greuter & Burdet * ''Vicia sativa'' subsp. ''cordata'' (Hoppe) Asch. & Graebn. * ''Vicia sativa'' subsp. ''incisa'' (M.Bieb.) Arcang. * ''Vicia sativa'' subsp. ''macrocarpa'' (Moris) Arcang. * ''Vicia sativa'' subsp. ''nigra'' (L.) Ehrh. * ''Vicia sativa'' var. ''platysperma'' Barulina * ''Vicia sativa'' subsp. ''sativa'' L.<ref name = TPL>[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=vicia ''Vicia'' en The Plant List]</ref> ;''[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]: * ''Vicia bacla'' [[Moench]] * ''Vicia communis'' [[Georges C.Chr. Rouy|Rouy]] * ''Vicia cornigera'' [[Chaub.]] * ''Vicia cosentini'' [[Guss.]] * ''Vicia cuneata'' [[Gren.]] & [[Godr.]] * ''Vicia erythosperma'' [[Rchb.]] * ''Vicia glabra'' [[Schleich.]] * ''Vicia globosa'' [[Retz.]] * ''Vicia entemedia'' [[Viv.]] * ''Vicia leucosperma'' Moench * ''Vicia macrocarpa'' ([[Moris]]) [[Bertol.]] * ''Vicia maculata'' Rouy * ''Vicia melanosperma'' Rchb. * ''Vicia morisiana'' [[Boreau]] * ''Vicia nemoralis'' Boreau * ''Vicia notota'' [[Gilib.]] * ''Vicia pallida'' [[John Gilbert Baker|Baker]] * ''Vicia pimpinelloides'' [[Mauri]] * ''Vicia sativa subsp. terana'' ([[Losa]]) [[Benedi]] & [[Molero]] * ''Vicia terana'' Losa * ''Vicia vulgaris'' [[Uspensky]]<ref name = ILDIS>[http://www.ildis.org/LegumeWeb?version~10.01&LegumeWeb&tno~5321&genus~Vicia&species~sativa ''Vicia sativa'' en ILDIS Legume Web]</ref> == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Referencies == {{llistaref}} {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons}} {{Wikispecies}} * [http://eol.org/pages/703227/overview Encyclopedia of Life] * [http://www.ildis.org/ ILDIS-International Legume Database & Information Service] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Flora d'Europa]] [[Categoría:Mejoradores de suelu]] [[Categoría:Vicia|sativa]] [[Categoría:TBSpecies]] 7cf2sg8aivr136vowgnq0utfe0sxoic 0 71904 4382978 4258042 2025-07-08T06:12:21Z YoaR 37624 /* Otros nomes vulgares */ 4382978 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Leptodon cayanensis}} {{Ficha de taxón | Bilanu cabecigrís | image=Leptodon cayanensis.jpg | status = LC | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Accipitriformes]] | familia = [[Accipitridae]] | subfamilia = [[Perninae]] | genus = ''[[Leptodon]]'' | species = '''''L. cayanensis''''' | binomial = ''Leptodon cayanensis'' | binomial_authority = ([[John Latham|Latham]], 1790) }} '''''Leptodon cayanensis''''' ye una [[especie]] d'[[ave]] [[Accipitriformes|Accipitriforme]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Accipitridae]] que viven en montes abiertos y montes pantanosos de [[Centroamérica|Centro]] y [[Suramérica]]. == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} ==Distribución== El so área de distribución estender dende l'este de [[Méxicu]] y [[Islla Trinidá|Trinidá]] hasta [[Perú]], [[Chile]], [[Bolivia]] y el norte d'[[Arxentina]]. ==Carauterístiques== El bilanu cabecigrís mide de 46 a 53 cm de llargor y pesa ente 410 y 605 g. L'adultu tien la cabeza gris, l'envés negru, el banduyu blancu y la cola negra con dos o tres bandes blanques. El picu ye azul y les pates, curties y grises. Les ales tienen les plumes cobertoras negres y les remeres reticulaes y barreadas de blancu. El neñones tienen dos [[fase]]s de coloración. La [[fase clara]] ye similar al adultu, pero cola cabeza y el pescuezu blancos, una "mázcara" y una corona negres, picu negru y pates marielles. Na [[fase escura]], la cabeza, el pescuezu y l'envés son coritos, la parte inferior amarellentada con franxes escures. Pon unu o dos güevos blancos, purpúreos nun estremu y enllordiaos de castañal. El nial, construyíu na copa d'un árbol, ta fechu de ramines y tapizáu con yerba. ==Historia natural== El bilanu cabecigrís aliméntase principalmente de [[reptil]]es, pero tamién come [[xaronca]] y [[inseutu|inseutos]] grandes. De normal pósase nun llugar alto y esteno dende onde s'ablaya sobre la so presa. El so cantar ye un débil "kiou". El so vuelu ye lentu, combina planeos con bater d'ales. == Subespecies == Conócense dos [[subespecie|subespecies]] de ''Leptodon cayanensis'':<ref name=cle>{{Cita web |url=http://www.birds.cornell.edu/clementschecklist/Clements%20Checklist%206.3.2%20December%202008.xls/view |títulu=Clements, J. F. 2007. ''The Clements Checklist of Birds of the World, 6th Edition''. Cornell University Press. Downloadable from Cornell Lab of Ornithology |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091213052451/http://www.birds.cornell.edu/clementschecklist/Clements%20Checklist%206.3.2%20December%202008.xls/view |fechaarchivu=2009-12-13 }}</ref> * ''[[Leptodon cayanensis cayanensis]]'' - del sureste de [[Méxicu]] al oeste d'[[Ecuador]], [[Guayana]] y [[Amazonia]]; [[Trinidá (islla)|Trinidá]]. * ''[[Leptodon cayanensis monachus]]'' - del centru de [[Brasil]] al norte d'[[Arxentina]] y [[Paraguái]]. == Referencies == {{llistaref}} * BirdLife International 2004. [https://www.iucnredlist.org/search/details.php/49309/all Leptodon cayanensis]. En: [https://www.iucnredlist.org/ IUCN 2006]. 2006 IUCN Red List of Threatened Species. * ''Birds of Venezuela'' by Hilty, ISBN 0-7136-6418-5 * ''Birds of Trinidad and Tobago'' by ffrench<!---not capitalised--->, ISBN 0-7136-6759-1 * ''A guide to the birds of Costa Rica'' by Stiles and Skutch ISBN 0-0814-9600-4 * [http://www.bsc-eoc.org/avibase/avibase.jsp?pg=home&lang=ES Avibase] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070517144858/http://www.bsc-eoc.org/avibase/avibase.jsp?lang=ES&pg=home |date=2007-05-17 }} == Enllaces esternos == {{commonscat|Leptodon cayanensis}} {{wikispecies|Leptodon cayanensis}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Perninae]] [[Categoría:Aves del Neotrópicu]] [[Categoría:TBSpecies]] 3zgj1fgdifxbuij7888bibj9qoq0tae 0 72158 4382979 4142211 2025-07-08T06:15:50Z YoaR 37624 /* Nomes vulgares */ 4382979 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Nycticorax nycticorax}} {{Ficha de taxón | status = LC | status_system =iucn3.1 | status_ref =<ref name = iucn>{{IUCN|asesores = BirdLife International |añu = 2009 |edición IUCN = 2010.4 |consultáu = 4 d'avientu de 2010 }}</ref> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Pelecaniformes]] | familia = [[Ardeidae]] | genus = ''[[Nycticorax]]'' | species = '''''N. nycticorax''''' | binomial = ''Nycticorax nycticorax'' | binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], [[1758]] | range_map = Nycticorax nycticorax map.svg | range_map_caption = {{lleenda|#FFFF00|Nidificación}} {{lleenda|#0000FF|Ivernada}} {{lleenda|#008000|Tol añu}} }} {{noaves}} La {{iniTaxon}} ye una [[especie]] d'[[ave]] [[pelecaniforme]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Ardeidae]]<ref name=cle>Clements, J. F., T. S. Schulenberg, M. J. Iliff, B.L. Sullivan, and C. L. Wood. 2010. ''[http://www.birds.cornell.edu/clementschecklist/downloadable-clements-checklist The Clements checklist of birds of the world: Version 6.5.]'' Cornell University Press. Downloadable from Cornell Lab of Ornithology</ref><ref name=pet>Peterson, A. P. 2010. [http://www.zoonomen.net/avtax/pele.html Birds of the World -- current valid scientific avian names]. Consultáu en xineru de 2011.</ref> llargamente distribuyida por [[Eurasia]], [[África]] y [[América]]. == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Descripción == De tamañu mediu (ente 60 y 65&nbsp;[[cm]]), destaquen rápido los güeyos de color coloráu intensu. Gargüelu, pechu y partes inferiores d'un blancu puru. La parte cimera de la cabeza y l'envés son d'un gris escuru, pero d'una tonalidá cambiante. De la nuca sálen-y trés llargues plumes blanques, daqué más llargues nel machu que na fema. Les pates y pies son de color mariellu maciu (daqué más intensu en dómina de cría), y el picu, fuerte anque non descomanadamente llargu, ye verdosu na base y negru na parte cimera. Ye notable l'escasu llargor del so pescuezu, si comparar col d'otres garces como la [[Ardea cinerea|garza real]] o la [[garceta común]]. [[Ficheru:Bihoreau Gris.jpg|left|thumb|Atrapando una carpa.]] Los xuveniles amuesen un plumaxe marrón, veteado de blancu, según güeyos pardos. Nun presenten les plumes de la nuca hasta'l primer añu de vida. Ye una ave de costumes eminentemente crepusculares y nocherniegues, anque en dómina de cría ye posible velo n'actividá pel sol. == Distribución == L'hábitat de cría del martinete son güelgues d'agua salao, en gran parte del planeta. La subespecie ''N. n. hoactli'' añera en toa América, dende [[Canadá]] hasta la [[Patagonia]]. La subespecie nominal, ''N. n. nycticorax'' n'[[Europa]], [[Asia]] y [[África]]. Ye una [[ave migratoria]]. Les poblaciones d'Europa pasen l'iviernu nel África tropical y el sur d'Asia, y les d'América facer en [[Méxicu]], el sur d'[[Estaos Xuníos]] y en [[Centroamérica]].es bien rara atopala en ([[España]]). == Reproducción == [[Ficheru:PMF Garcina nocherniega.jpg|left|thumb|Portando una ramina pal nial.]] [[Ficheru:Nycticorax nycticorax MHNT.jpg|thumb|Güevu de '' Nycticorax nycticorax '']] Los martinetes lleguen a les sos zones de nidificación en marzu. Los machos enantes de la construcción del nial empiecen el difícil ritual de seleición de pareya. Una vegada establecida la pareya, constrúyese'l nial sobre un árbol o una carba alta a unos 4 o 5 metros d'altor. El nial ye una senciella estructura de palos y cañes y otros elementos. La puesta realizar ente mayu y xunu, y consiste en 3 o 4 güevos d'un pálidu verde azuláu. La incubación, na que s'alternen el machu y la fema, dura unos 20-21 díes. Una vegada eclosionados los güevos, dambos proxenitores alimenten a los pollos, que van permanecer nel nial 3 o 4 selmanes, anque van volver a él pa dormir. == Alimentación == Aliméntase principalmente de [[pexes]], [[anfibiu|anfibios]] y [[inseutu|inseutos]]. Escepcionalmente puede completar la so dieta con dalgún [[Mus (animal)|mure]]. == Subespecies == Conócense cuatro [[subespecie|subespecies]] de ''Nycticorax nycticorax'':<ref name=cle/> * ''[[Nycticorax nycticorax nycticorax]]'' <small>(Linnaeus, 1758)</small> - [[Eurasia]] hasta [[Indonesia]], [[África]] y [[Madagascar]]. * ''[[Nycticorax nycticorax falklandicus]]'' <small>Hartert, 1914</small> - [[Islles Malvines]]. * ''[[Nycticorax nycticorax hoactli]]'' <small>(Gmelin, 1789)</small> - S [[Canadá]] al centru de l'[[Arxentina]] y norte de [[Chile]]. * ''[[Nycticorax nycticorax obscurus]]'' <small>Bonaparte, 1855</small> - centru y sur de Chile y sur de l'Arxentina hasta'l [[archipiélagu de Tierra del Fueu]]. == Creencies == En [[Chiloé]], un archipiélagu del sur de Chile, esti páxaru tien un papel importante na [[mitoloxía chilota|mitoloxía local]], porque ye acomuñáu cola [[bruxería]] y les fuercies del mal. Créese que ye la forma qu'adopta la [[Voladora (lleenda)|Voladora]] pa cumplir les sos xeres; ye esta una muyer mensaxera de los [[bruxos de Chiloé]] que devuelve les sos coraes y muévese pel aire emitiendo berros espeluznantes y risaes.<ref group = nota>El berru d'esta ave suena paecíu a "huac, huac".</ref> En [[Bolivia]], el nome de la llocalidá de [[Guaqui]], allugáu nel [[Departamentu de La Paz (Bolivia)|departamentu de La Paz]], provién del soníu qu'emite esta ave.<ref name=llei>{{cita web|url=http://www.bolivia.com/noticias/autonoticias/DetalleNoticia18010.asp# |títulu= Guaqui nos sos 100 años |fechaaccesu=29 de payares de 2011 |autor=El Nuevu Día |fecha=2006 |idioma=castellanu}}</ref> == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Nycticorax nycticorax}} {{wikispecies|Nycticorax nycticorax}} * [http://ibc.hbw.com/ibc/phtml/especie.phtml?idEspecie=314 Videos de Garcina nocherniega común] na web de la Internet Bird Collection {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Nycticorax]] [[Categoría:Aves migratories]] [[Categoría:Aves del Neárticu]] [[Categoría:Animales descritos por Linnaeus]] [[Categoría:Animales descritos en 1758]] [[Categoría:TBSpecies]] deo253hv7q87u2rt63gze8ybeewysza 0 72707 4382870 4225775 2025-07-07T14:09:58Z YoaR 37624 4382870 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Tigrisoma lineatum}} {{Ficha de taxón | status = LC | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Pelecaniformes]] | familia = [[Ardeidae]] | genus = [[Tigrisoma]] | species = '''T. lineatum''' | binomial = Tigrisoma lineatum | binomial_authority = ([[Pieter Boddaert|Boddaert]], 1783) | subdivision_ranks = [[Subespecie|Subespecies]] | subdivision = <center>Ver testu | synonyms = | range_map = Tigrisoma lineatum map.svg | range_map_width = 240px }} '''''Tigrisoma lineatum''''' ye una [[especie]] d'[[ave]] [[Pelecaniformes|pelecaniforme]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Ardeidae]]<ref name=cle>Clements, J. F., T. S. Schulenberg, M. J. Iliff, B.L. Sullivan, and C. L. Wood. 2010. ''[https://web.archive.org/web/20100821172048/http://www.birds.cornell.edu/clementschecklist/downloadable-clements-checklist The Clements checklist of birds of the world: Version 6.5.]'' Cornell University Press. Downloadable from Cornell Lab of Ornithology</ref><ref name=pet>Peterson, A. P. 2010. [https://web.archive.org/web/20120509005043/http://www.zoonomen.net/avtax/pele.html Birds of the World -- current valid scientific avian names]. Consultáu en Xineru de 2011.</ref> llargamente distribuyida por tola rexón [[Neotrópicu|neotropical]]. Alcuéntrase-y dende [[Méxicu]] hasta [[Uruguái]], por tola [[América Central]] y la mayor parte de [[América del Sur|Suramérica]]. == Subespecies == Tien descrites dos [[subespecie|subespecies]]:<ref name=cle/> * ''[[Tigrisoma lineatum lineatum]]'' <small>[[Pieter Boddaert|Boddaert]], 1783</small> * ''[[Tigrisoma lineatum marmoratum]]'' <small>[[Louis Jean Pierre Vieillot|Vieillot]], 1817</small> == Nomes vernáculos == {{nome común taxón}} == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * {{IUCN2008|assessors=BirdLife International|añu=2008|id=1447023|títulu=Tigrisoma lineatum|downloaded=10 d'avientu de 2008}} * Huanca Llanos, Noemí Esther (2006),''Reporte final. Aves acuátiques en Bolivia'', Santa Cruz de la Sierra : Asociación Harmonía. == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikispecies}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Tigrisoma]] [[Categoría:Animales descritos en 1783]] [[Categoría:Aves d'América Central]] [[Categoría:Aves d'América del Sur]] [[Categoría:TBSpecies]] 74yruq42x6aj3x3hu33bb673tw54cpr 0 78711 4382939 4363410 2025-07-08T05:26:46Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382939 wikitext text/x-wiki {{persona}} [[Ficheru:Marie-Christine_de_Bourbon-Siciles,_Reine_d'Espagne.jpg|right|thumb|María Cristina de Borbón-Dos Sicilies por [[Franz Xaver Winterhalter]] realizáu en París en 1841.]] [[Ficheru:Marie-Christine_d'Espagne_BNF_Gallica.jpg|thumb|María Cristina de Borbón-Dos Sicilies fotografiada alredor de 1870 nel taller de Pierre Louise Pierson y Léopold Ernest Mayer.]] '''María Cristina de Borbón-Dos Sicilies''' {{nym}} foi [[reina consorte]] d'[[España]] pol so matrimoniu con [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]] en 1829 y [[rexente]] del Reinu ente 1833 y 1840, mientres una parte de la minoría d'edá de la so fía [[Sabela II d'España|Sabela]]. == Matrimoniu == Los sos padres fueron [[Franciscu I de les Dos Sicilies]] ([[1777]]-[[1830]]) rei de les Dos Sicilies ente 1825 y 1830 y la infanta [[Bó|María Sabela de Borbón]] ([[1789]]-[[1848]]) fía de [[Carlos IV d'España]]. Casóse n'[[Aranjuez]] el [[11 d'avientu]] de [[1829]] col so tíu Fernandu VII, convirtiéndose en reina d'España. == Rexencia == Fernandu VII morrió en 1833. El rei nomóla nel so testamentu gobernadora del Reinu, cargu nel que sería confirmada poles Cortes constituyentes en 1836. El [[28 d'avientu]] del mesmu añu en que quedó vilba, [[matrimoniu morganáticu|casóse]] de callao con un sarxentu de la so [[guardia de corps]], [[Agustín Fernando Muñoz y Sánchez]].<ref>{{Cita llibru|títulu = Historia política del constitucionalismo español|isbn = 978-84-9772-906-2|url = https://books.google.es/books?id=7tDd60l9sWsC&hl=es|añu = 2006|autor = Peña González, José|editorial = Madrid: Dykinson}}</ref> Esta rellación nun foi bien vista pola sociedá de la dómina.<ref>{{Cita llibru|títulu = Hasta la coronilla: autopsia de los Borbones|autor = Errazkin, Iñaki|añu = 2009|editorial = Tafalla: Txalaparta|isbn = 978-84-8136-539-9}}</ref> El sacerdote recién ordenáu [[Marcos Aniano González]], amigu del noviu, celebró l'enllaz y siguió íntimamente amestáu a la familia mientres casi tres lustros en cuantes que capellán de Palaciu y únicu confesor de María Cristina.<ref>{{Cita llibru|títulu = Isabel II: una biografía|autor = Burdiel, Isabel|editorial = Madrid: Taurus|añu = 2011|isbn = 978-84-306-0795-2}}</ref> [[Sabela II d'España|La so fía y heredera al tronu]] tenía solo 3 años y actuó como rexente del Reinu mientres los siguientes siete años, hasta [[1840]]. Mientres esti tiempu fixo necesaries contribuciones sociales, como l'auxiliu que procuró a la mariña de Huelva en [[1834]] dempués d'una epidemia de [[cólera]]. N'agradecimientu, el conceyu de la «Real Isla de la Higuerita» solicitó y llogró el so cambéu de denominación a [[Isla Cristina]]. Tamién cuntaba con enemigos, siendo'l más famosu'l so tíu y cuñáu [[Carlos María Isidro de Borbón]] quien, negándose a acatar la [[Pragmática Sanción de 1830]], afirmaba ser el llexítimu herederu al tronu y empecipió la que se conoz como [[Primer Guerra Carlista]] que remató en [[1839]] col [[Abrazu de Vergara]]. == Exiliu == Tres dellos intentos fallíos de conciliar los enclinos políticos ente progresistes y moderaos, María Cristina viose obligada a dexar la rexencia a [[Baldomero Espartero]] y exiliase. Salió del país el [[17 d'ochobre]] de [[1840]] nel vapor Mercurio. Aun así, dende [[Marsella]] anunció que fuera forzada a arrenunciar y treslladóse a [[Roma]], onde pol aquel entós el [[papa]] [[Gregoriu XVI]] dio-y la bendición al so [[matrimoniu morganáticu]]. Instalóse tamién en [[París]], gracies al sofitu financieru de [[Condáu de Luzárraga|Franciscu, conde de Luzárraga]], y dende ellí intrigó —al pie de los sos más fieles— contra'l gobiernu esparterista hasta'l so derrocamientu y posterior nomamientu de la so fía a los sos 13 años como la reina Sabela II. Una de les cuestiones más importantes mientres esti periodu foi la educación de les princeses, nun bracéu ente'l personal de la casa real impuestu por Espartero y el restu, gustante a la rexente, como foi la marquesa de Santa Cruz. En febreru de [[1844]] tornó a [[Madrid]] (magar que volvería colar mientres un curtiu periodu de tiempu en [[1844|1847]]) ya instalóse nel palaciu de les Rexes, dende onde intentó remanar la política de la so fía. En [[1846]], la reina participó nun intentu de restauración de la monarquía n'[[Ecuador]] a pidimientu espresa del presidente [[Juan José Flores]]. Esti plan de dos fases consistía primero en que'l so fíu [[Agustín Muñoz y Borbón]] convirtiérase en príncipe d'Ecuador y, dempués, en restaurador de la monarquía española en [[Perú]] y [[Bolivia]], xuniendo los trés países so una sola nación a la que llamaríen [[Reinu Xuníu d'Ecuador, Perú y Bolivia]]. Cuando tou taba entamáu, la intentona foi denunciada y los planes viniéronse embaxo.<ref name="Orrego Penagos, Juan Luis">{{Cita web|autor = Orrego Penagos, Juan Luis|títulu = El general Juan José Flores y el Perú|url = http://blog.pucp.edu.pe/item/37266/el-general-juan-jose-flores-y-el-peru-1|fechaaccesu = 24 d'avientu de 2015|obra = Historia de Perú, América Latina y el mundo. Siglos XIX y XX|fecha = 03/2012|idioma = n'español|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20131015055220/http://blog.pucp.edu.pe/item/37266/el-general-juan-jose-flores-y-el-peru-1|fechaarchivu = 2013-10-15}}</ref><ref name="Garibaldi, Rosa">{{Cita publicación|apellíu = Garibaldi|nome = Rosa|títulu = Cuando Ecuador fue casi un Reino|publicación = Diario El Comercio de Perú|fecha = 28 de xunu de 2009}}</ref><ref>{{Cita publicación|apellidos1 = Cervera|nombre1 = César|títulu = María Lluisa Fernanda de Borbón, la hija de Fernandu VII que quiso reinar en Ecuador y casi lo hace en España|url = https://www.abc.es/espana/20150517/abci-hija-fernando-escuador-201505161513.html|fechaaccesu = 24 d'avientu de 2015|agencia = ABC.es|fecha = 19 de mayu de 2015|ubicación = Madrid}}</ref> Al pie del so home, empecipió negocios rellacionaos col [[sal]], el [[ferrocarril]] y el [[Esclavitú|comerciu negreru]]<ref>{{Cita llibru|títulu = La esclavitud en las Españas: un lazo transatlántico|autor = Piqueras, José Antonio|editorial = Madrid: Catarata|añu = 2011|isbn = 9788483196595}}</ref> —nos que tamién participaba [[Ramón María Narváez|Narváez]]— y dicíase que ''«nun había proyeutu industrial nel que la Reina madre nun tuviera'' ''intereses''.» De resultes, María Cristina ganóse más antipatía del pueblu —avivada pol so [[Francisco de Asís de Borbón|xenru]]— y en [[1854]] foi espulsada d'España y foi-y retirada la pensión vitalicia que-y concedieren les Cortes. Permaneció en [[Francia|Francia'l]] restu de la so vida y solo volvió a España cuando'l so nietu [[Alfonsu XII d'España|Alfonsu XII]] ocupó'l tronu, pero cola llimitación de nun poder instalar la so residencia definitiva nel país. Como interés, destaca que nin la so fía nin el so nietu tuvieron bona rellación con ella, por cuenta de que nun vieron con bonos güeyos el so segundu matrimoniu. == Muerte == Morrió nel exiliu y foi soterrada, darréu, nel [[Monesteriu d'El Escorial]]. == Descendencia == ===== Primer matrimoniu ===== Del so primer matrimoniu, col rei [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]], tuvo dos fíes: * [[Sabela II d'España|Sabela II]] ([[1830]]–[[1904]]), [[Rei d'España|reina d'España]]. * [[María Lluisa Fernanda de Borbón]] ([[1832]]–[[1897]]), [[Infante d'España|infanta d'España]], casada col [[Antonio d'Orleans|duque de Montpensier]]. ===== Segundu matrimoniu ===== Del so segundu matrimoniu, con [[Agustín Fernando Muñoz y Sánchez]], I [[Ducáu de Riánsares|duque de Riánsares]] y I [[Marquesáu de San Agustín|marqués de San Agustín]], tuvo ocho fíos, a los que la reina Sabela II concedió títulos nobiliarios ente [[1847]] y [[1847|1849]]:<ref>Zorrilla y González de Mendoza, Francisco Javier, Conde de las Lomas: ''Genealogía de la Casa de Borbón de España''. Madrid, 1971, páx. 149-179</ref> * [[María Amparo Muñoz y de Borbón]], [[Ducáu de Vista Allegre|I condesa de Vista Allegre]] ([[1834]] - [[1834|1864]]). * [[María de los Milagros Muñoz y de Borbón]], I [[Marquesáu de Castillejo|marquesa de Castillejo]] ([[1835]] - [[1903]]). * [[Agustín María Muñoz y de Borbón]], [[Ducáu de Tarancón|duque de Tarancón]], I [[Vizcondáu de|vizconde de Rostrollano]] y príncipe d'Ecuador ([[1837]] - [[1855]]). * [[Fernando María Muñoz y de Borbón]], I [[Vizcondáu de l'Al|vizconde de l'Alborada]] y I [[Condáu de Casa Muñoz|conde de Casa Muñoz]]; II [[Ducáu de Riánsares|duque de Riánsares]], II [[Ducáu de Tarancón|duque de Tarancón]] y II [[Vizcondáu de Rostrollano|vizconde de Rostrollano]] ([[1838]] - [[1910]]). * [[María Cristina Muñoz y de Borbón]], [[Marquesáu de la Isab|marquesa de la Isabela]] y [[Vizcondáu de la Dehesilla|vizcondesa de la Dehesilla]] ([[1840]] - [[1921]]). * [[Juan Muñoz y de Borbón]], I [[Condáu del Recuerdo|conde del Recuerdo]], I [[Vizcondáu de Villarubio|vizconde de Villarrubio]] y II [[Ducáu de Montmorot|duque de Montmorot]] en [[Francia]] ([[1844]] - [[1863]]). * [[Antonio de Padua Muñoz y de Borbón]] ([[1842]] - [[1842|1847]]). * [[José María Muñoz y de Borbón]], I [[Condáu de Gracia|conde de Gracia]] y I [[Vizcondáu de l'Arboleda|vizconde de l'Arboleda]] ([[1846]] - [[1863]]). == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la [[Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa]] (Reinu d'España, 04/05/1826).<ref name="Geneall">{{Cita web|obra = Geneall.net|url = http://www.geneall.net/I/per_page.php?id=5621|títulu = Maria Cristina di Borbone, principessa delle Due Sicilie|fechaaccesu = 24 d'avientu de 2015}}</ref> * [[Ficheru:PRT_Ordem_de_Nossa_Senhora_da_Conceicao_de_Vila_Vicosa_Cavaleiro_ribbon.svg|50x50px]] Dama gran cruz de la [[Orde de La nuesa Señora de la Concepción de Villaviciosa]] (Reinu de Portugal, 23/06/1834).<ref name="Geneall"/> == Ancestros == <div class="NavFrame" style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;"> <div class="NavHead" style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766">'''Ancestros de María Cristina de Borbón-Dos Sicilies''' </div> <div class="NavContent" style="display:none;"> <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''María Cristina de Borbón-Dos Sicilies''' |2= 2. [[Franciscu I de les Dos Sicilies]] |3= 3. [[María Sabela de Borbón]] |4= 4. [[Fernandu I de les Dos Sicilies]] |5= 5. [[María Carolina d'Austria (1752-1814)|María Carolina d'Austria]] |6= 6. [[Carlos IV d'España]] |7= 7. [[María Lluisa de Parma]] |8= 8. [[Carlos III d'España]] |9= 9. [[María Amalia de Saxonia]] |10= 10. [[Franciscu I del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] |11= 11. [[María Teresa I d'Austria]] |12= 12. [[Carlos III d'España]] (= 8) |13= 13. [[María Amalia de Saxonia]] (= 9) |14= 14. [[Felipe I de Parma]] |15= 15. [[Luisa Sabela de Francia]] |16= 16. [[Felipe V d'España]] |17= 17. [[Sabela de Farnesio]] |18= 18. [[Augustu III de Polonia]] |19= 19. [[María Xosefa d'Austria]] |20= 20. [[Leopoldu I de Lorena]] |21= 21. [[Sabela Carlota de Borbón-Orleans]] |22= 22. [[Carlos VI del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] |23= 23. [[Sabela Cristina de Brunswick-Wolfenbüttel]] |24= 24. [[Felipe V d'España]] (= 16) |25= 25. [[Sabela de Farnesio]] (= 17) |26= 26. [[Augustu III de Polonia]] (= 18) |27= 27. [[María Xosefa d'Austria]] (= 19) |28= 28. [[Felipe V d'España]] (= 16) |29= 29. [[Sabela de Farnesio]] (= 17) |30= 30. [[Lluis XV de Francia]] |31= 31. [[María Leszczynska]] }}</center></div></div> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{NF|1806|1878}} [[Categoría:Casa de Borbón n'España]] [[Categoría:Monarques]] [[Categoría:Persones de Palermo]] 8j5edy5a64rge9lvvcwcewykyog5l1o 3 83204 4383001 3695445 2025-07-08T10:34:13Z WMFOffice 28996 This user has been globally banned 4383001 wikitext text/x-wiki __NOINDEX__ <table style="border: 1px solid #aaa; margin: 4px 10%; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9;" class="plainlinks" role="presentation"><tr><td style="border:none; padding:2px 0 2px 0.9em;">[[File:Wikimedia Foundation logo - vertical.svg|45px|alt=Wikimedia Foundation Logo]]</td><td style="border:none; padding: 0.25em 0.9em; text-align:center;">'''Consistent with the Terms of Use, {{#ifexpr:floor({{NAMESPACENUMBER}}/2)=1|{{BASEPAGENAME}}|this user}} has been banned by the Wikimedia Foundation from editing Wikimedia sites.''' <br /> Please address any questions to ca[[File:At sign.svg|x15px|middle|link=|alt=@]]wikimedia.org.</td></tr></table> {{#ifeq:{{NAMESPACENUMBER}}|3|[[Category:Opted-out of message delivery]]}}[[Category:Wikimedians banned by the WMF]] td0h2lt34ya6f86fqjpu6f2rec128f5 0 88811 4382932 4382706 2025-07-08T01:30:07Z XabatuBot 43102 Anovar estadístiques 4382932 wikitext text/x-wiki Esta ye una tabla con toles '''[[Wikipedia|Wikipedies]]''', presentaes n'orde decreciente de páxines de conteníu.<ref name="pdc">Les páxines de conteníu son les páxines de los [[Ayuda:Espaciu de nomes espacios de nomes]] que cada comunidá estima que constitúin la enciclopedia —amás del principal o d'artículos, en delles ediciones añaden otros complementarios—, y qu'amás nun son redireiciones y contienen siquier un enllaz internu.</ref> Los datos anóvense caldía automáticamente (última anovación <onlyinclude>{{#time: Y-m-d H:i|{{REVISIONTIMESTAMP}}}}</onlyinclude>) <!-- bot table start --> {| class="wikitable sortable col2izq col3izq col4izq" style="text-align: right; margin-bottom: 10px;" ! ! Llingua ! Llingua (llocal) ! {{abreviatura|Cód.|Códigu según ISO ISO 639-1}}<ref>La direición [[Llocalizador de recursos uniforme|URL]] de cada Wikipedia tien la estructura <code>http(s)://'''xx'''.wikipedia.org/wiki/</code>, onde '''xx''' ye la identificación de la llingua d'esa Wikipedia, según el códigu de lletres de la norma [ISO 639]-1.</ref> ! {{abreviatura|P. de cont.|Páxines de conteníu}} ! Páxines ! Ediciones ! {{abreviatura|Almins.|Alministradores}} ! Usuarios ! {{abreviatura|U. activos|Usuarios activos}}<ref>Considérase activos a los usuarios que fixeron dalguna aición nel proyeutu nos postreros 30 díes.</ref> ! Archivos ! {{abreviatura|Fond.|Fondura}}<ref>La fondura ye un mididor de l'actividá nuna Wikipedia qu'amuesa con qué frecuencia anoven les páxines de conteníu. <center><math>Fondura=\frac{Ediciones}{P\acute{a}xines}\cdot \left(\frac{P\acute{a}xines - Art\acute{\imath}culos}{Art\acute{\imath}culos} \right)^{2}</math></center></ref> |- | 1 | [[{{#language:en|ast}}]] | {{lang|en|{{#language:en}}}} | <code>[[:en:|en]]</code> | [[:en:Special:Statistics|7&nbsp;019&nbsp;627]] | [[:en:Special:Statistics|63&nbsp;464&nbsp;214]] | [[:en:Special:Statistics|1&nbsp;294&nbsp;606&nbsp;804]] | [[:en:Special:ListUsers/sysop|837]] | [[:en:Special:ListUsers|49&nbsp;373&nbsp;468]] | [[:en:Special:ActiveUsers|107&nbsp;661]] | [[:en:Special:ListFiles|940&nbsp;928]] | 1&nbsp;319 |- | 2 | [[Cebuanu]] | Sinugboanong | <code>[[:ceb:|ceb]]</code> | [[:ceb:Special:Statistics|6&nbsp;116&nbsp;275]] | [[:ceb:Special:Statistics|11&nbsp;229&nbsp;846]] | [[:ceb:Special:Statistics|35&nbsp;407&nbsp;906]] | [[:ceb:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ceb:Special:ListUsers|129&nbsp;122]] | [[:ceb:Special:ActiveUsers|158]] | [[:ceb:Special:ListFiles|3]] | 2 |- | 3 | [[Idioma alemán|Alemán]] | Deutsch | <code>[[:de:|de]]</code> | [[:de:Special:Statistics|3&nbsp;030&nbsp;173]] | [[:de:Special:Statistics|8&nbsp;326&nbsp;937]] | [[:de:Special:Statistics|255&nbsp;903&nbsp;540]] | [[:de:Special:ListUsers/sysop|172]] | [[:de:Special:ListUsers|4&nbsp;614&nbsp;162]] | [[:de:Special:ActiveUsers|21&nbsp;791]] | [[:de:Special:ListFiles|130&nbsp;002]] | 94 |- | 4 | [[Francés]] | français | <code>[[:fr:|fr]]</code> | [[:fr:Special:Statistics|2&nbsp;695&nbsp;154]] | [[:fr:Special:Statistics|13&nbsp;552&nbsp;316]] | [[:fr:Special:Statistics|226&nbsp;630&nbsp;298]] | [[:fr:Special:ListUsers/sysop|142]] | [[:fr:Special:ListUsers|5&nbsp;227&nbsp;303]] | [[:fr:Special:ActiveUsers|26&nbsp;265]] | [[:fr:Special:ListFiles|76&nbsp;235]] | 271 |- | 5 | [[Idioma suecu|Suecu]] | svenska | <code>[[:sv:|sv]]</code> | [[:sv:Special:Statistics|2&nbsp;612&nbsp;833]] | [[:sv:Special:Statistics|6&nbsp;316&nbsp;135]] | [[:sv:Special:Statistics|57&nbsp;618&nbsp;615]] | [[:sv:Special:ListUsers/sysop|65]] | [[:sv:Special:ListUsers|956&nbsp;158]] | [[:sv:Special:ActiveUsers|1&nbsp;797]] | [[:sv:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | 6 | [[Idioma neerlandés|Neerlandés]] | Nederlands | <code>[[:nl:|nl]]</code> | [[:nl:Special:Statistics|2&nbsp;191&nbsp;574]] | [[:nl:Special:Statistics|4&nbsp;715&nbsp;379]] | [[:nl:Special:Statistics|69&nbsp;411&nbsp;649]] | [[:nl:Special:ListUsers/sysop|29]] | [[:nl:Special:ListUsers|1&nbsp;415&nbsp;484]] | [[:nl:Special:ActiveUsers|4&nbsp;650]] | [[:nl:Special:ListFiles|20]] | 20 |- | 7 | [[Idioma rusu|Rusu]] | русский | <code>[[:ru:|ru]]</code> | [[:ru:Special:Statistics|2&nbsp;053&nbsp;554]] | [[:ru:Special:Statistics|8&nbsp;316&nbsp;554]] | [[:ru:Special:Statistics|145&nbsp;732&nbsp;220]] | [[:ru:Special:ListUsers/sysop|62]] | [[:ru:Special:ListUsers|3&nbsp;772&nbsp;827]] | [[:ru:Special:ActiveUsers|7&nbsp;910]] | [[:ru:Special:ListFiles|260&nbsp;743]] | 163 |- | 8 | [[Idioma español|Español]] | español | <code>[[:es:|es]]</code> | [[:es:Special:Statistics|2&nbsp;046&nbsp;292]] | [[:es:Special:Statistics|8&nbsp;450&nbsp;264]] | [[:es:Special:Statistics|167&nbsp;886&nbsp;336]] | [[:es:Special:ListUsers/sysop|52]] | [[:es:Special:ListUsers|7&nbsp;447&nbsp;242]] | [[:es:Special:ActiveUsers|12&nbsp;306]] | [[:es:Special:ListFiles|0]] | 195 |- | 9 | [[Idioma italianu|Italianu]] | italiano | <code>[[:it:|it]]</code> | [[:it:Special:Statistics|1&nbsp;925&nbsp;520]] | [[:it:Special:Statistics|8&nbsp;328&nbsp;874]] | [[:it:Special:Statistics|145&nbsp;445&nbsp;337]] | [[:it:Special:ListUsers/sysop|112]] | [[:it:Special:ListUsers|2&nbsp;656&nbsp;812]] | [[:it:Special:ActiveUsers|6&nbsp;909]] | [[:it:Special:ListFiles|121&nbsp;847]] | 193 |- | 10 | [[Idioma polacu|Polacu]] | polski | <code>[[:pl:|pl]]</code> | [[:pl:Special:Statistics|1&nbsp;662&nbsp;755]] | [[:pl:Special:Statistics|3&nbsp;897&nbsp;245]] | [[:pl:Special:Statistics|76&nbsp;943&nbsp;989]] | [[:pl:Special:ListUsers/sysop|96]] | [[:pl:Special:ListUsers|1&nbsp;387&nbsp;896]] | [[:pl:Special:ActiveUsers|7&nbsp;377]] | [[:pl:Special:ListFiles|262]] | 36 |- | 11 | [[Árabe exipcianu]] | مصرى | <code>[[:arz:|arz]]</code> | [[:arz:Special:Statistics|1&nbsp;628&nbsp;027]] | [[:arz:Special:Statistics|2&nbsp;159&nbsp;581]] | [[:arz:Special:Statistics|12&nbsp;167&nbsp;845]] | [[:arz:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:arz:Special:ListUsers|264&nbsp;268]] | [[:arz:Special:ActiveUsers|169]] | [[:arz:Special:ListFiles|1&nbsp;314]] | 1 |- | 12 | [[Chinu mandarín|Chinu]] | 中文 | <code>[[:zh:|zh]]</code> | [[:zh:Special:Statistics|1&nbsp;487&nbsp;553]] | [[:zh:Special:Statistics|8&nbsp;082&nbsp;748]] | [[:zh:Special:Statistics|87&nbsp;849&nbsp;805]] | [[:zh:Special:ListUsers/sysop|62]] | [[:zh:Special:ListUsers|3&nbsp;754&nbsp;773]] | [[:zh:Special:ActiveUsers|11&nbsp;769]] | [[:zh:Special:ListFiles|68&nbsp;746]] | 214 |- | 13 | [[Xaponés]] | 日本語 | <code>[[:ja:|ja]]</code> | [[:ja:Special:Statistics|1&nbsp;464&nbsp;756]] | [[:ja:Special:Statistics|4&nbsp;306&nbsp;319]] | [[:ja:Special:Statistics|105&nbsp;311&nbsp;783]] | [[:ja:Special:ListUsers/sysop|40]] | [[:ja:Special:ListUsers|2&nbsp;339&nbsp;388]] | [[:ja:Special:ActiveUsers|16&nbsp;631]] | [[:ja:Special:ListFiles|5&nbsp;379]] | 92 |- | 14 | [[Idioma ucraín|Ucraín]] | українська | <code>[[:uk:|uk]]</code> | [[:uk:Special:Statistics|1&nbsp;383&nbsp;243]] | [[:uk:Special:Statistics|4&nbsp;928&nbsp;899]] | [[:uk:Special:Statistics|45&nbsp;636&nbsp;867]] | [[:uk:Special:ListUsers/sysop|47]] | [[:uk:Special:ListUsers|809&nbsp;818]] | [[:uk:Special:ActiveUsers|3&nbsp;762]] | [[:uk:Special:ListFiles|114&nbsp;168]] | 61 |- | 15 | [[Vietnamita]] | Tiếng Việt | <code>[[:vi:|vi]]</code> | [[:vi:Special:Statistics|1&nbsp;295&nbsp;340]] | [[:vi:Special:Statistics|19&nbsp;510&nbsp;371]] | [[:vi:Special:Statistics|73&nbsp;612&nbsp;148]] | [[:vi:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:vi:Special:ListUsers|993&nbsp;871]] | [[:vi:Special:ActiveUsers|2&nbsp;325]] | [[:vi:Special:ListFiles|26&nbsp;873]] | 746 |- | 16 | [[Árabe]] | العربية | <code>[[:ar:|ar]]</code> | [[:ar:Special:Statistics|1&nbsp;269&nbsp;459]] | [[:ar:Special:Statistics|8&nbsp;822&nbsp;635]] | [[:ar:Special:Statistics|71&nbsp;203&nbsp;254]] | [[:ar:Special:ListUsers/sysop|26]] | [[:ar:Special:ListUsers|2&nbsp;736&nbsp;672]] | [[:ar:Special:ActiveUsers|5&nbsp;348]] | [[:ar:Special:ListFiles|55&nbsp;397]] | 286 |- | 17 | [[Samareñu]] | Winaray | <code>[[:war:|war]]</code> | [[:war:Special:Statistics|1&nbsp;266&nbsp;710]] | [[:war:Special:Statistics|2&nbsp;870&nbsp;450]] | [[:war:Special:Statistics|7&nbsp;721&nbsp;850]] | [[:war:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:war:Special:ListUsers|63&nbsp;267]] | [[:war:Special:ActiveUsers|76]] | [[:war:Special:ListFiles|42]] | 4 |- | 18 | [[Portugués]] | Idioma português | <code>[[:pt:|pt]]</code> | [[:pt:Special:Statistics|1&nbsp;150&nbsp;141]] | [[:pt:Special:Statistics|5&nbsp;928&nbsp;033]] | [[:pt:Special:Statistics|70&nbsp;230&nbsp;041]] | [[:pt:Special:ListUsers/sysop|52]] | [[:pt:Special:ListUsers|3&nbsp;249&nbsp;465]] | [[:pt:Special:ActiveUsers|8&nbsp;134]] | [[:pt:Special:ListFiles|65&nbsp;383]] | 204 |- | 19 | [[Idioma persa|Persa]] | فارسی | <code>[[:fa:|fa]]</code> | [[:fa:Special:Statistics|1&nbsp;045&nbsp;246]] | [[:fa:Special:Statistics|5&nbsp;924&nbsp;264]] | [[:fa:Special:Statistics|42&nbsp;115&nbsp;783]] | [[:fa:Special:ListUsers/sysop|36]] | [[:fa:Special:ListUsers|1&nbsp;402&nbsp;691]] | [[:fa:Special:ActiveUsers|5&nbsp;711]] | [[:fa:Special:ListFiles|95&nbsp;043]] | 155 |- | 20 | [[Catalán]] | ca | <code>[[:ca:|ca]]</code> | [[:ca:Special:Statistics|777&nbsp;250]] | [[:ca:Special:Statistics|1&nbsp;947&nbsp;202]] | [[:ca:Special:Statistics|35&nbsp;243&nbsp;142]] | [[:ca:Special:ListUsers/sysop|26]] | [[:ca:Special:ListUsers|517&nbsp;826]] | [[:ca:Special:ActiveUsers|995]] | [[:ca:Special:ListFiles|11&nbsp;393]] | 41 |- | 21 | [[idioma indonesiu|Indonesiu]] | Idioma indonesiu | <code>[[:id:|id]]</code> | [[:id:Special:Statistics|734&nbsp;792]] | [[:id:Special:Statistics|4&nbsp;009&nbsp;277]] | [[:id:Special:Statistics|27&nbsp;481&nbsp;083]] | [[:id:Special:ListUsers/sysop|46]] | [[:id:Special:ListUsers|1&nbsp;558&nbsp;139]] | [[:id:Special:ActiveUsers|4&nbsp;604]] | [[:id:Special:ListFiles|62&nbsp;229]] | 136 |- | 22 | [[Idioma coreanu|Coreanu]] | 한국어 | <code>[[:ko:|ko]]</code> | [[:ko:Special:Statistics|711&nbsp;333]] | [[:ko:Special:Statistics|3&nbsp;425&nbsp;782]] | [[:ko:Special:Statistics|40&nbsp;159&nbsp;500]] | [[:ko:Special:ListUsers/sysop|30]] | [[:ko:Special:ListUsers|904&nbsp;255]] | [[:ko:Special:ActiveUsers|6&nbsp;774]] | [[:ko:Special:ListFiles|14&nbsp;472]] | 171 |- | 23 | [[Idioma serbiu|Serbiu]] | српски / srpski | <code>[[:sr:|sr]]</code> | [[:sr:Special:Statistics|708&nbsp;621]] | [[:sr:Special:Statistics|4&nbsp;203&nbsp;515]] | [[:sr:Special:Statistics|30&nbsp;084&nbsp;047]] | [[:sr:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:sr:Special:ListUsers|448&nbsp;666]] | [[:sr:Special:ActiveUsers|2&nbsp;074]] | [[:sr:Special:ListFiles|39&nbsp;420]] | 174 |- | 24 | [[Noruegu|Noruegu (Bokmål)]] | norsk | <code>[[:no:|no]]</code> | [[:no:Special:Statistics|652&nbsp;564]] | [[:no:Special:Statistics|1&nbsp;868&nbsp;751]] | [[:no:Special:Statistics|25&nbsp;175&nbsp;941]] | [[:no:Special:ListUsers/sysop|40]] | [[:no:Special:ListUsers|659&nbsp;138]] | [[:no:Special:ActiveUsers|1&nbsp;964]] | [[:no:Special:ListFiles|4]] | 47 |- | 25 | [[Turcu]] | Türkçe | <code>[[:tr:|tr]]</code> | [[:tr:Special:Statistics|641&nbsp;495]] | [[:tr:Special:Statistics|3&nbsp;342&nbsp;564]] | [[:tr:Special:Statistics|35&nbsp;543&nbsp;292]] | [[:tr:Special:ListUsers/sysop|23]] | [[:tr:Special:ListUsers|1&nbsp;693&nbsp;036]] | [[:tr:Special:ActiveUsers|4&nbsp;607]] | [[:tr:Special:ListFiles|43&nbsp;469]] | 189 |- | 26 | [[Idioma chechenu|Chechenu]] | нохчийн | <code>[[:ce:|ce]]</code> | [[:ce:Special:Statistics|601&nbsp;572]] | [[:ce:Special:Statistics|1&nbsp;191&nbsp;487]] | [[:ce:Special:Statistics|10&nbsp;549&nbsp;953]] | [[:ce:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ce:Special:ListUsers|42&nbsp;065]] | [[:ce:Special:ActiveUsers|55]] | [[:ce:Special:ListFiles|331]] | 9 |- | 27 | [[Idioma finlandés|Finlandés]] | suomi | <code>[[:fi:|fi]]</code> | [[:fi:Special:Statistics|597&nbsp;158]] | [[:fi:Special:Statistics|1&nbsp;542&nbsp;711]] | [[:fi:Special:Statistics|23&nbsp;355&nbsp;617]] | [[:fi:Special:ListUsers/sysop|35]] | [[:fi:Special:ListUsers|606&nbsp;963]] | [[:fi:Special:ActiveUsers|1&nbsp;388]] | [[:fi:Special:ListFiles|78&nbsp;665]] | 38 |- | 28 | [[Idioma checu|Checu]] | čeština | <code>[[:cs:|cs]]</code> | [[:cs:Special:Statistics|572&nbsp;444]] | [[:cs:Special:Statistics|1&nbsp;598&nbsp;305]] | [[:cs:Special:Statistics|24&nbsp;996&nbsp;588]] | [[:cs:Special:ListUsers/sysop|33]] | [[:cs:Special:ListUsers|705&nbsp;594]] | [[:cs:Special:ActiveUsers|3&nbsp;740]] | [[:cs:Special:ListFiles|1]] | 50 |- | 29 | [[Idioma húngaru|Húngaru]] | magyar | <code>[[:hu:|hu]]</code> | [[:hu:Special:Statistics|558&nbsp;936]] | [[:hu:Special:Statistics|1&nbsp;590&nbsp;812]] | [[:hu:Special:Statistics|28&nbsp;185&nbsp;826]] | [[:hu:Special:ListUsers/sysop|26]] | [[:hu:Special:ListUsers|592&nbsp;755]] | [[:hu:Special:ActiveUsers|1&nbsp;317]] | [[:hu:Special:ListFiles|9&nbsp;309]] | 60 |- | 30 | [[Rumanu]] | Idioma rumanu | <code>[[:ro:|ro]]</code> | [[:ro:Special:Statistics|515&nbsp;082]] | [[:ro:Special:Statistics|2&nbsp;908&nbsp;899]] | [[:ro:Special:Statistics|17&nbsp;009&nbsp;480]] | [[:ro:Special:ListUsers/sysop|16]] | [[:ro:Special:ListUsers|701&nbsp;630]] | [[:ro:Special:ActiveUsers|2&nbsp;370]] | [[:ro:Special:ListFiles|118&nbsp;051]] | 126 |- | 31 | [[Idioma tártaru]] | татарча/tatarça | <code>[[:tt:|tt]]</code> | [[:tt:Special:Statistics|502&nbsp;956]] | [[:tt:Special:Statistics|832&nbsp;642]] | [[:tt:Special:Statistics|4&nbsp;449&nbsp;592]] | [[:tt:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:tt:Special:ListUsers|56&nbsp;058]] | [[:tt:Special:ActiveUsers|76]] | [[:tt:Special:ListFiles|6&nbsp;844]] | 2 |- | 32 | [[Idioma vascu|Vascu]] | euskara | <code>[[:eu:|eu]]</code> | [[:eu:Special:Statistics|467&nbsp;168]] | [[:eu:Special:Statistics|1&nbsp;006&nbsp;693]] | [[:eu:Special:Statistics|10&nbsp;326&nbsp;800]] | [[:eu:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:eu:Special:ListUsers|175&nbsp;289]] | [[:eu:Special:ActiveUsers|324]] | [[:eu:Special:ListFiles|0]] | 14 |- | 33 | [[Idioma serbocroata|Serbocroata]] | srpskohrvatski / српскохрватски | <code>[[:sh:|sh]]</code> | [[:sh:Special:Statistics|460&nbsp;913]] | [[:sh:Special:Statistics|4&nbsp;625&nbsp;932]] | [[:sh:Special:Statistics|42&nbsp;460&nbsp;499]] | [[:sh:Special:ListUsers/sysop|8]] | [[:sh:Special:ListUsers|267&nbsp;030]] | [[:sh:Special:ActiveUsers|414]] | [[:sh:Special:ListFiles|9&nbsp;927]] | 750 |- | 34 | [[Idioma malayu|Malayu]] | Bahasa Melayu | <code>[[:ms:|ms]]</code> | [[:ms:Special:Statistics|429&nbsp;455]] | [[:ms:Special:Statistics|1&nbsp;159&nbsp;409]] | [[:ms:Special:Statistics|6&nbsp;568&nbsp;800]] | [[:ms:Special:ListUsers/sysop|13]] | [[:ms:Special:ListUsers|356&nbsp;482]] | [[:ms:Special:ActiveUsers|564]] | [[:ms:Special:ListFiles|18&nbsp;409]] | 16 |- | 36 | [[Hebréu]] | עברית | <code>[[:he:|he]]</code> | [[:he:Special:Statistics|378&nbsp;656]] | [[:he:Special:Statistics|1&nbsp;598&nbsp;304]] | [[:he:Special:Statistics|41&nbsp;333&nbsp;327]] | [[:he:Special:ListUsers/sysop|27]] | [[:he:Special:ListUsers|1&nbsp;211&nbsp;992]] | [[:he:Special:ActiveUsers|4&nbsp;490]] | [[:he:Special:ListFiles|85&nbsp;116]] | 268 |- | 37 | [[Esperantu]] | Esperanto | <code>[[:eo:|eo]]</code> | [[:eo:Special:Statistics|372&nbsp;412]] | [[:eo:Special:Statistics|835&nbsp;861]] | [[:eo:Special:Statistics|9&nbsp;116&nbsp;484]] | [[:eo:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:eo:Special:ListUsers|238&nbsp;732]] | [[:eo:Special:ActiveUsers|307]] | [[:eo:Special:ListFiles|19&nbsp;004]] | 17 |- | 38 | [[Idioma armeniu|Armeniu]] | Հայերեն | <code>[[:hy:|hy]]</code> | [[:hy:Special:Statistics|320&nbsp;128]] | [[:hy:Special:Statistics|1&nbsp;177&nbsp;281]] | [[:hy:Special:Statistics|10&nbsp;369&nbsp;995]] | [[:hy:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:hy:Special:ListUsers|155&nbsp;592]] | [[:hy:Special:ActiveUsers|396]] | [[:hy:Special:ListFiles|12&nbsp;300]] | 63 |- | 39 | [[Idioma danés|Danés]] | dansk | <code>[[:da:|da]]</code> | [[:da:Special:Statistics|309&nbsp;554]] | [[:da:Special:Statistics|970&nbsp;596]] | [[:da:Special:Statistics|12&nbsp;042&nbsp;249]] | [[:da:Special:ListUsers/sysop|26]] | [[:da:Special:ListUsers|520&nbsp;690]] | [[:da:Special:ActiveUsers|1&nbsp;686]] | [[:da:Special:ListFiles|3]] | 57 |- | 40 | [[Idioma búlgaru|Búlgaru]] | български | <code>[[:bg:|bg]]</code> | [[:bg:Special:Statistics|304&nbsp;847]] | [[:bg:Special:Statistics|688&nbsp;592]] | [[:bg:Special:Statistics|12&nbsp;600&nbsp;908]] | [[:bg:Special:ListUsers/sysop|20]] | [[:bg:Special:ListUsers|361&nbsp;545]] | [[:bg:Special:ActiveUsers|605]] | [[:bg:Special:ListFiles|13]] | 29 |- | 41 | [[Idioma uzbequistanín|Uzbequistanín]] | oʻzbekcha/ўзбекча | <code>[[:uz:|uz]]</code> | [[:uz:Special:Statistics|293&nbsp;961]] | [[:uz:Special:Statistics|1&nbsp;104&nbsp;591]] | [[:uz:Special:Statistics|5&nbsp;479&nbsp;774]] | [[:uz:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:uz:Special:ListUsers|182&nbsp;947]] | [[:uz:Special:ActiveUsers|342]] | [[:uz:Special:ListFiles|3&nbsp;943]] | 38 |- | 42 | [[Idioma galés|Galés]] | Cymraeg | <code>[[:cy:|cy]]</code> | [[:cy:Special:Statistics|282&nbsp;187]] | [[:cy:Special:Statistics|524&nbsp;265]] | [[:cy:Special:Statistics|13&nbsp;831&nbsp;471]] | [[:cy:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:cy:Special:ListUsers|98&nbsp;548]] | [[:cy:Special:ActiveUsers|119]] | [[:cy:Special:ListFiles|11&nbsp;705]] | 19 |- | 43 | [[Inglés simple]] | Simple English | <code>[[:simple:|simple]]</code> | [[:simple:Special:Statistics|270&nbsp;857]] | [[:simple:Special:Statistics|890&nbsp;229]] | [[:simple:Special:Statistics|10&nbsp;354&nbsp;392]] | [[:simple:Special:ListUsers/sysop|22]] | [[:simple:Special:ListUsers|1&nbsp;614&nbsp;677]] | [[:simple:Special:ActiveUsers|1&nbsp;374]] | [[:simple:Special:ListFiles|36]] | 61 |- | 44 | [[Griegu]] | Ελληνικά | <code>[[:el:|el]]</code> | [[:el:Special:Statistics|255&nbsp;050]] | [[:el:Special:Statistics|724&nbsp;168]] | [[:el:Special:Statistics|11&nbsp;160&nbsp;491]] | [[:el:Special:ListUsers/sysop|22]] | [[:el:Special:ListUsers|455&nbsp;847]] | [[:el:Special:ActiveUsers|842]] | [[:el:Special:ListFiles|19&nbsp;243]] | 52 |- | 45 | [[Idioma bielorrusu|Bielorrusu]] | беларуская | <code>[[:be:|be]]</code> | [[:be:Special:Statistics|254&nbsp;785]] | [[:be:Special:Statistics|714&nbsp;630]] | [[:be:Special:Statistics|5&nbsp;004&nbsp;730]] | [[:be:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:be:Special:ListUsers|153&nbsp;718]] | [[:be:Special:ActiveUsers|251]] | [[:be:Special:ListFiles|3&nbsp;500]] | 23 |- | 46 | [[Idioma eslovacu|Eslovacu]] | slovenčina | <code>[[:sk:|sk]]</code> | [[:sk:Special:Statistics|254&nbsp;620]] | [[:sk:Special:Statistics|589&nbsp;498]] | [[:sk:Special:Statistics|8&nbsp;033&nbsp;408]] | [[:sk:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:sk:Special:ListUsers|265&nbsp;707]] | [[:sk:Special:ActiveUsers|474]] | [[:sk:Special:ListFiles|0]] | 24 |- | 47 | [[Idioma estoniu|Estoniu]] | eesti | <code>[[:et:|et]]</code> | [[:et:Special:Statistics|253&nbsp;341]] | [[:et:Special:Statistics|596&nbsp;811]] | [[:et:Special:Statistics|6&nbsp;916&nbsp;518]] | [[:et:Special:ListUsers/sysop|34]] | [[:et:Special:ListUsers|207&nbsp;230]] | [[:et:Special:ActiveUsers|508]] | [[:et:Special:ListFiles|664]] | 21 |- | 48 | [[Azerbaixanu del sur]] | تۆرکجه | <code>[[:azb:|azb]]</code> | [[:azb:Special:Statistics|244&nbsp;191]] | [[:azb:Special:Statistics|579&nbsp;228]] | [[:azb:Special:Statistics|1&nbsp;575&nbsp;283]] | [[:azb:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:azb:Special:ListUsers|56&nbsp;377]] | [[:azb:Special:ActiveUsers|94]] | [[:azb:Special:ListFiles|469]] | 5 |- | 49 | [[Idioma kazaquistanín|kazaquistanín]] | қазақша | <code>[[:kk:|kk]]</code> | [[:kk:Special:Statistics|239&nbsp;659]] | [[:kk:Special:Statistics|650&nbsp;583]] | [[:kk:Special:Statistics|3&nbsp;483&nbsp;126]] | [[:kk:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:kk:Special:ListUsers|166&nbsp;766]] | [[:kk:Special:ActiveUsers|209]] | [[:kk:Special:ListFiles|8&nbsp;475]] | 16 |- | 50 | [[Urdú]] | اردو | <code>[[:ur:|ur]]</code> | [[:ur:Special:Statistics|229&nbsp;022]] | [[:ur:Special:Statistics|2&nbsp;240&nbsp;700]] | [[:ur:Special:Statistics|8&nbsp;895&nbsp;894]] | [[:ur:Special:ListUsers/sysop|8]] | [[:ur:Special:ListUsers|195&nbsp;872]] | [[:ur:Special:ActiveUsers|233]] | [[:ur:Special:ListFiles|7&nbsp;948]] | 306 |- | 51 | [[Idioma minangkabau|Minangkabau]] | Baso Minangkabau | <code>[[:min:|min]]</code> | [[:min:Special:Statistics|228&nbsp;458]] | [[:min:Special:Statistics|473&nbsp;167]] | [[:min:Special:Statistics|3&nbsp;183&nbsp;735]] | [[:min:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:min:Special:ListUsers|21&nbsp;337]] | [[:min:Special:ActiveUsers|42]] | [[:min:Special:ListFiles|180]] | 8 |- | 52 | [[Idioma croata|Croata]] | hrvatski | <code>[[:hr:|hr]]</code> | [[:hr:Special:Statistics|226&nbsp;638]] | [[:hr:Special:Statistics|486&nbsp;686]] | [[:hr:Special:Statistics|7&nbsp;234&nbsp;169]] | [[:hr:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:hr:Special:ListUsers|330&nbsp;541]] | [[:hr:Special:ActiveUsers|438]] | [[:hr:Special:ListFiles|21&nbsp;258]] | 20 |- | 53 | [[Idioma gallegu|Gallegu]] | galego | <code>[[:gl:|gl]]</code> | [[:gl:Special:Statistics|223&nbsp;062]] | [[:gl:Special:Statistics|548&nbsp;600]] | [[:gl:Special:Statistics|7&nbsp;109&nbsp;060]] | [[:gl:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:gl:Special:ListUsers|155&nbsp;945]] | [[:gl:Special:ActiveUsers|277]] | [[:gl:Special:ListFiles|33]] | 28 |- | 54 | [[Idioma lituanu|Lituanu]] | lietuvių | <code>[[:lt:|lt]]</code> | [[:lt:Special:Statistics|222&nbsp;861]] | [[:lt:Special:Statistics|554&nbsp;790]] | [[:lt:Special:Statistics|7&nbsp;577&nbsp;245]] | [[:lt:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:lt:Special:ListUsers|199&nbsp;287]] | [[:lt:Special:ActiveUsers|314]] | [[:lt:Special:ListFiles|26&nbsp;612]] | 30 |- | 55 | [[Idioma azerbaixanu|Azerbaixanu]] | azərbaycanca | <code>[[:az:|az]]</code> | [[:az:Special:Statistics|205&nbsp;827]] | [[:az:Special:Statistics|619&nbsp;719]] | [[:az:Special:Statistics|8&nbsp;219&nbsp;109]] | [[:az:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:az:Special:ListUsers|312&nbsp;480]] | [[:az:Special:ActiveUsers|651]] | [[:az:Special:ListFiles|14&nbsp;858]] | 54 |- | 56 | [[Idioma eslovenu|Eslovenu]] | slovenščina | <code>[[:sl:|sl]]</code> | [[:sl:Special:Statistics|193&nbsp;717]] | [[:sl:Special:Statistics|492&nbsp;731]] | [[:sl:Special:Statistics|6&nbsp;460&nbsp;231]] | [[:sl:Special:ListUsers/sysop|22]] | [[:sl:Special:ListUsers|243&nbsp;090]] | [[:sl:Special:ActiveUsers|285]] | [[:sl:Special:ListFiles|8&nbsp;693]] | 31 |- | 57 | [[Idioma xeorxanu|Xeorxanu]] | ქართული | <code>[[:ka:|ka]]</code> | [[:ka:Special:Statistics|183&nbsp;898]] | [[:ka:Special:Statistics|507&nbsp;373]] | [[:ka:Special:Statistics|4&nbsp;816&nbsp;349]] | [[:ka:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:ka:Special:ListUsers|170&nbsp;198]] | [[:ka:Special:ActiveUsers|274]] | [[:ka:Special:ListFiles|15&nbsp;896]] | 29 |- | 58 | [[Xudeoespañol]] | Ladin | <code>[[:lld:|lld]]</code> | [[:lld:Special:Statistics|180&nbsp;789]] | [[:lld:Special:Statistics|187&nbsp;771]] | [[:lld:Special:Statistics|242&nbsp;426]] | [[:lld:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:lld:Special:ListUsers|10&nbsp;246]] | [[:lld:Special:ActiveUsers|35]] | [[:lld:Special:ListFiles|4]] | 0 |- | 59 | [[Nynorsk|Noruegu (Nynorsk)]] | norsk nynorsk | <code>[[:nn:|nn]]</code> | [[:nn:Special:Statistics|175&nbsp;009]] | [[:nn:Special:Statistics|395&nbsp;522]] | [[:nn:Special:Statistics|3&nbsp;604&nbsp;058]] | [[:nn:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:nn:Special:ListUsers|144&nbsp;085]] | [[:nn:Special:ActiveUsers|131]] | [[:nn:Special:ListFiles|10]] | 14 |- | 60 | [[Idioma tamil|Tamil]] | தமிழ் | <code>[[:ta:|ta]]</code> | [[:ta:Special:Statistics|174&nbsp;989]] | [[:ta:Special:Statistics|598&nbsp;606]] | [[:ta:Special:Statistics|4&nbsp;295&nbsp;207]] | [[:ta:Special:ListUsers/sysop|32]] | [[:ta:Special:ListUsers|244&nbsp;729]] | [[:ta:Special:ActiveUsers|250]] | [[:ta:Special:ListFiles|9&nbsp;387]] | 42 |- | 61 | [[Idioma tailandés|Tailandés]] | ไทย | <code>[[:th:|th]]</code> | [[:th:Special:Statistics|174&nbsp;958]] | [[:th:Special:Statistics|1&nbsp;147&nbsp;018]] | [[:th:Special:Statistics|12&nbsp;388&nbsp;446]] | [[:th:Special:ListUsers/sysop|18]] | [[:th:Special:ListUsers|503&nbsp;646]] | [[:th:Special:ActiveUsers|1&nbsp;205]] | [[:th:Special:ListFiles|5&nbsp;820]] | 333 |- | 62 | [[Idioma bengalín|Bengalín]] | বাংলা | <code>[[:bn:|bn]]</code> | [[:bn:Special:Statistics|172&nbsp;830]] | [[:bn:Special:Statistics|1&nbsp;343&nbsp;260]] | [[:bn:Special:Statistics|8&nbsp;286&nbsp;033]] | [[:bn:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:bn:Special:ListUsers|496&nbsp;222]] | [[:bn:Special:ActiveUsers|888]] | [[:bn:Special:ListFiles|20&nbsp;494]] | 283 |- | 63 | [[Idioma hindi|Hindi]] | हिन्दी | <code>[[:hi:|hi]]</code> | [[:hi:Special:Statistics|165&nbsp;715]] | [[:hi:Special:Statistics|1&nbsp;374&nbsp;448]] | [[:hi:Special:Statistics|6&nbsp;435&nbsp;775]] | [[:hi:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:hi:Special:ListUsers|858&nbsp;847]] | [[:hi:Special:ActiveUsers|992]] | [[:hi:Special:ListFiles|4&nbsp;610]] | 249 |- | 64 | [[Idioma macedoniu|Macedoniu]] | македонски | <code>[[:mk:|mk]]</code> | [[:mk:Special:Statistics|153&nbsp;842]] | [[:mk:Special:Statistics|584&nbsp;847]] | [[:mk:Special:Statistics|5&nbsp;376&nbsp;416]] | [[:mk:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:mk:Special:ListUsers|123&nbsp;880]] | [[:mk:Special:ActiveUsers|222]] | [[:mk:Special:ListFiles|9&nbsp;655]] | 72 |- | 65 | [[Idioma llatín|Llatín]] | Latina | <code>[[:la:|la]]</code> | [[:la:Special:Statistics|140&nbsp;339]] | [[:la:Special:Statistics|287&nbsp;898]] | [[:la:Special:Statistics|3&nbsp;890&nbsp;618]] | [[:la:Special:ListUsers/sysop|21]] | [[:la:Special:ListUsers|194&nbsp;044]] | [[:la:Special:ActiveUsers|170]] | [[:la:Special:ListFiles|0]] | 15 |- | 67 | [[Asturianu]] | asturianu | <code>[[:ast:|ast]]</code> | [[:ast:Special:Statistics|137&nbsp;370]] | [[:ast:Special:Statistics|244&nbsp;277]] | [[:ast:Special:Statistics|4&nbsp;377&nbsp;394]] | [[:ast:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ast:Special:ListUsers|135&nbsp;211]] | [[:ast:Special:ActiveUsers|113]] | [[:ast:Special:ListFiles|0]] | 11 |- | 68 | [[Idioma letón|Letón]] | latviešu | <code>[[:lv:|lv]]</code> | [[:lv:Special:Statistics|136&nbsp;238]] | [[:lv:Special:Statistics|546&nbsp;072]] | [[:lv:Special:Statistics|4&nbsp;297&nbsp;270]] | [[:lv:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:lv:Special:ListUsers|131&nbsp;725]] | [[:lv:Special:ActiveUsers|252]] | [[:lv:Special:ListFiles|27&nbsp;554]] | 71 |- | 69 | [[Afrikaans]] | Afrikaans | <code>[[:af:|af]]</code> | [[:af:Special:Statistics|125&nbsp;026]] | [[:af:Special:Statistics|428&nbsp;812]] | [[:af:Special:Statistics|2&nbsp;814&nbsp;386]] | [[:af:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:af:Special:ListUsers|189&nbsp;884]] | [[:af:Special:ActiveUsers|185]] | [[:af:Special:ListFiles|9&nbsp;807]] | 39 |- | 70 | [[Taxiku]] | тоҷикӣ | <code>[[:tg:|tg]]</code> | [[:tg:Special:Statistics|115&nbsp;590]] | [[:tg:Special:Statistics|282&nbsp;707]] | [[:tg:Special:Statistics|1&nbsp;437&nbsp;258]] | [[:tg:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:tg:Special:ListUsers|73&nbsp;851]] | [[:tg:Special:ActiveUsers|80]] | [[:tg:Special:ListFiles|530]] | 11 |- | 71 | [[Idioma telugu]] | తెలుగు | <code>[[:te:|te]]</code> | [[:te:Special:Statistics|114&nbsp;227]] | [[:te:Special:Statistics|393&nbsp;761]] | [[:te:Special:Statistics|4&nbsp;507&nbsp;089]] | [[:te:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:te:Special:ListUsers|137&nbsp;545]] | [[:te:Special:ActiveUsers|157]] | [[:te:Special:ListFiles|14&nbsp;410]] | 69 |- | 72 | [[Idioma birmanu|Birmanu]] | မြန်မာဘာသာ | <code>[[:my:|my]]</code> | [[:my:Special:Statistics|109&nbsp;305]] | [[:my:Special:Statistics|255&nbsp;079]] | [[:my:Special:Statistics|880&nbsp;320]] | [[:my:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:my:Special:ListUsers|129&nbsp;952]] | [[:my:Special:ActiveUsers|119]] | [[:my:Special:ListFiles|2&nbsp;914]] | 6 |- | 73 | [[Idioma albanés|Albanés]] | shqip | <code>[[:sq:|sq]]</code> | [[:sq:Special:Statistics|103&nbsp;603]] | [[:sq:Special:Statistics|314&nbsp;640]] | [[:sq:Special:Statistics|2&nbsp;810&nbsp;451]] | [[:sq:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:sq:Special:ListUsers|173&nbsp;404]] | [[:sq:Special:ActiveUsers|217]] | [[:sq:Special:ListFiles|3&nbsp;692]] | 37 |- | 74 | [[Idioma malgax|Malgax]] | Malagasy | <code>[[:mg:|mg]]</code> | [[:mg:Special:Statistics|100&nbsp;378]] | [[:mg:Special:Statistics|257&nbsp;018]] | [[:mg:Special:Statistics|1&nbsp;113&nbsp;271]] | [[:mg:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:mg:Special:ListUsers|35&nbsp;984]] | [[:mg:Special:ActiveUsers|81]] | [[:mg:Special:ListFiles|3]] | 11 |- | 75 | [[Suaḥili]] | Kiswahili | <code>[[:sw:|sw]]</code> | [[:sw:Special:Statistics|100&nbsp;096]] | [[:sw:Special:Statistics|198&nbsp;887]] | [[:sw:Special:Statistics|1&nbsp;432&nbsp;762]] | [[:sw:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:sw:Special:ListUsers|79&nbsp;115]] | [[:sw:Special:ActiveUsers|421]] | [[:sw:Special:ListFiles|1&nbsp;187]] | 7 |- | 76 | [[Idioma marathi|Marathi]] | मराठी | <code>[[:mr:|mr]]</code> | [[:mr:Special:Statistics|99&nbsp;980]] | [[:mr:Special:Statistics|321&nbsp;496]] | [[:mr:Special:Statistics|2&nbsp;582&nbsp;653]] | [[:mr:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:mr:Special:ListUsers|171&nbsp;066]] | [[:mr:Special:ActiveUsers|143]] | [[:mr:Special:ListFiles|3&nbsp;556]] | 39 |- | 77 | [[Idioma bosniu|Bosniu]] | bosanski | <code>[[:bs:|bs]]</code> | [[:bs:Special:Statistics|95&nbsp;379]] | [[:bs:Special:Statistics|377&nbsp;490]] | [[:bs:Special:Statistics|3&nbsp;720&nbsp;860]] | [[:bs:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:bs:Special:ListUsers|169&nbsp;845]] | [[:bs:Special:ActiveUsers|162]] | [[:bs:Special:ListFiles|5&nbsp;278]] | 86 |- | 78 | [[Idioma curdu|Curdu]] | kurdî | <code>[[:ku:|ku]]</code> | [[:ku:Special:Statistics|90&nbsp;447]] | [[:ku:Special:Statistics|286&nbsp;755]] | [[:ku:Special:Statistics|1&nbsp;943&nbsp;032]] | [[:ku:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ku:Special:ListUsers|97&nbsp;124]] | [[:ku:Special:ActiveUsers|89]] | [[:ku:Special:ListFiles|555]] | 32 |- | 79 | [[Idioma occitanu|Occitanu]] | occitan | <code>[[:oc:|oc]]</code> | [[:oc:Special:Statistics|89&nbsp;907]] | [[:oc:Special:Statistics|165&nbsp;734]] | [[:oc:Special:Statistics|2&nbsp;464&nbsp;211]] | [[:oc:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:oc:Special:ListUsers|58&nbsp;690]] | [[:oc:Special:ActiveUsers|98]] | [[:oc:Special:ListFiles|305]] | 11 |- | 80 | [[Idioma bretón|Bretón]] | brezhoneg | <code>[[:br:|br]]</code> | [[:br:Special:Statistics|88&nbsp;819]] | [[:br:Special:Statistics|158&nbsp;118]] | [[:br:Special:Statistics|2&nbsp;146&nbsp;472]] | [[:br:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:br:Special:ListUsers|85&nbsp;023]] | [[:br:Special:ActiveUsers|91]] | [[:br:Special:ListFiles|518]] | 8 |- | 82 | [[Idioma malabar]] | മലയാളം | <code>[[:ml:|ml]]</code> | [[:ml:Special:Statistics|87&nbsp;066]] | [[:ml:Special:Statistics|544&nbsp;145]] | [[:ml:Special:Statistics|4&nbsp;293&nbsp;945]] | [[:ml:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:ml:Special:ListUsers|193&nbsp;126]] | [[:ml:Special:ActiveUsers|236]] | [[:ml:Special:ListFiles|7&nbsp;370]] | 217 |- | 83 | [[Baxu saxón]] | Plattdüütsch | <code>[[:nds:|nds]]</code> | [[:nds:Special:Statistics|85&nbsp;542]] | [[:nds:Special:Statistics|182&nbsp;770]] | [[:nds:Special:Statistics|1&nbsp;038&nbsp;765]] | [[:nds:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:nds:Special:ListUsers|58&nbsp;022]] | [[:nds:Special:ActiveUsers|44]] | [[:nds:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 84 | [[Idioma lombardu|Lombardu]] | lumbaart | <code>[[:lmo:|lmo]]</code> | [[:lmo:Special:Statistics|77&nbsp;472]] | [[:lmo:Special:Statistics|149&nbsp;692]] | [[:lmo:Special:Statistics|1&nbsp;310&nbsp;181]] | [[:lmo:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:lmo:Special:ListUsers|47&nbsp;836]] | [[:lmo:Special:ActiveUsers|42]] | [[:lmo:Special:ListFiles|795]] | 8 |- | 85 | [[Curdu (Soraní)]] | کوردی | <code>[[:ckb:|ckb]]</code> | [[:ckb:Special:Statistics|77&nbsp;349]] | [[:ckb:Special:Statistics|247&nbsp;717]] | [[:ckb:Special:Statistics|1&nbsp;455&nbsp;747]] | [[:ckb:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ckb:Special:ListUsers|69&nbsp;243]] | [[:ckb:Special:ActiveUsers|147]] | [[:ckb:Special:ListFiles|2&nbsp;970]] | 29 |- | 86 | [[Idioma kirguís]] | Кыргызча | <code>[[:ky:|ky]]</code> | [[:ky:Special:Statistics|76&nbsp;010]] | [[:ky:Special:Statistics|109&nbsp;568]] | [[:ky:Special:Statistics|515&nbsp;823]] | [[:ky:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ky:Special:ListUsers|43&nbsp;802]] | [[:ky:Special:ActiveUsers|60]] | [[:ky:Special:ListFiles|2&nbsp;681]] | 1 |- | 87 | [[Xavanés]] | Basa Jawa | <code>[[:jv:|jv]]</code> | [[:jv:Special:Statistics|74&nbsp;601]] | [[:jv:Special:Statistics|185&nbsp;192]] | [[:jv:Special:Statistics|1&nbsp;729&nbsp;432]] | [[:jv:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:jv:Special:ListUsers|67&nbsp;017]] | [[:jv:Special:ActiveUsers|130]] | [[:jv:Special:ListFiles|4&nbsp;343]] | 21 |- | 88 | [[Panyabí occidental]] | پنجابی | <code>[[:pnb:|pnb]]</code> | [[:pnb:Special:Statistics|74&nbsp;306]] | [[:pnb:Special:Statistics|138&nbsp;477]] | [[:pnb:Special:Statistics|688&nbsp;003]] | [[:pnb:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:pnb:Special:ListUsers|41&nbsp;209]] | [[:pnb:Special:ActiveUsers|49]] | [[:pnb:Special:ListFiles|31]] | 4 |- | 89 | [[Nepal bhasa]] | नेपाल भाषा | <code>[[:new:|new]]</code> | [[:new:Special:Statistics|72&nbsp;526]] | [[:new:Special:Statistics|166&nbsp;334]] | [[:new:Special:Statistics|872&nbsp;101]] | [[:new:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:new:Special:ListUsers|29&nbsp;700]] | [[:new:Special:ActiveUsers|21]] | [[:new:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | 90 | [[Criollu haitianu|Haitianu]] | Kreyòl ayisyen | <code>[[:ht:|ht]]</code> | [[:ht:Special:Statistics|71&nbsp;045]] | [[:ht:Special:Statistics|92&nbsp;125]] | [[:ht:Special:Statistics|866&nbsp;683]] | [[:ht:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ht:Special:ListUsers|35&nbsp;912]] | [[:ht:Special:ActiveUsers|47]] | [[:ht:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 91 | [[Idioma piamontés|Piamontés]] | Piemontèis | <code>[[:pms:|pms]]</code> | [[:pms:Special:Statistics|70&nbsp;449]] | [[:pms:Special:Statistics|106&nbsp;422]] | [[:pms:Special:Statistics|877&nbsp;641]] | [[:pms:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:pms:Special:ListUsers|29&nbsp;744]] | [[:pms:Special:ActiveUsers|35]] | [[:pms:Special:ListFiles|1&nbsp;893]] | 2 |- | 92 | [[Venecianu]] | vèneto | <code>[[:vec:|vec]]</code> | [[:vec:Special:Statistics|69&nbsp;437]] | [[:vec:Special:Statistics|143&nbsp;202]] | [[:vec:Special:Statistics|1&nbsp;218&nbsp;872]] | [[:vec:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:vec:Special:ListUsers|38&nbsp;926]] | [[:vec:Special:ActiveUsers|48]] | [[:vec:Special:ListFiles|724]] | 10 |- | 93 | [[Idioma luxemburgués|Luxemburgués]] | Lëtzebuergesch | <code>[[:lb:|lb]]</code> | [[:lb:Special:Statistics|65&nbsp;326]] | [[:lb:Special:Statistics|142&nbsp;420]] | [[:lb:Special:Statistics|2&nbsp;623&nbsp;807]] | [[:lb:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:lb:Special:ListUsers|66&nbsp;008]] | [[:lb:Special:ActiveUsers|84]] | [[:lb:Special:ListFiles|2&nbsp;558]] | 26 |- | 94 | [[Idioma mazandaraní|Mazandaraní]] | مازِرونی | <code>[[:mzn:|mzn]]</code> | [[:mzn:Special:Statistics|64&nbsp;098]] | [[:mzn:Special:Statistics|106&nbsp;321]] | [[:mzn:Special:Statistics|322&nbsp;694]] | [[:mzn:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:mzn:Special:ListUsers|41&nbsp;997]] | [[:mzn:Special:ActiveUsers|34]] | [[:mzn:Special:ListFiles|382]] | 1 |- | 95 | [[Idioma baskir|Baskir]] | башҡортса | <code>[[:ba:|ba]]</code> | [[:ba:Special:Statistics|63&nbsp;888]] | [[:ba:Special:Statistics|183&nbsp;747]] | [[:ba:Special:Statistics|1&nbsp;284&nbsp;195]] | [[:ba:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:ba:Special:ListUsers|44&nbsp;619]] | [[:ba:Special:ActiveUsers|63]] | [[:ba:Special:ListFiles|1&nbsp;430]] | 25 |- | 96 | [[Idioma irlandés|Irlandés]] | Gaeilge | <code>[[:ga:|ga]]</code> | [[:ga:Special:Statistics|62&nbsp;062]] | [[:ga:Special:Statistics|110&nbsp;622]] | [[:ga:Special:Statistics|1&nbsp;270&nbsp;538]] | [[:ga:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ga:Special:ListUsers|66&nbsp;853]] | [[:ga:Special:ActiveUsers|90]] | [[:ga:Special:ListFiles|1&nbsp;006]] | 7 |- | 97 | [[Idioma sondanés|Sondanés]] | Basa Sunda | <code>[[:su:|su]]</code> | [[:su:Special:Statistics|62&nbsp;015]] | [[:su:Special:Statistics|99&nbsp;364]] | [[:su:Special:Statistics|678&nbsp;719]] | [[:su:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:su:Special:ListUsers|33&nbsp;853]] | [[:su:Special:ActiveUsers|52]] | [[:su:Special:ListFiles|419]] | 2 |- | 98 | [[Idioma ḥausa|Ḥausa]] | Hausa | <code>[[:ha:|ha]]</code> | [[:ha:Special:Statistics|60&nbsp;746]] | [[:ha:Special:Statistics|94&nbsp;855]] | [[:ha:Special:Statistics|655&nbsp;994]] | [[:ha:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:ha:Special:ListUsers|36&nbsp;056]] | [[:ha:Special:ActiveUsers|183]] | [[:ha:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | 99 | [[Idioma islandés|Islandés]] | íslenska | <code>[[:is:|is]]</code> | [[:is:Special:Statistics|60&nbsp;315]] | [[:is:Special:Statistics|157&nbsp;229]] | [[:is:Special:Statistics|1&nbsp;918&nbsp;135]] | [[:is:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:is:Special:ListUsers|105&nbsp;913]] | [[:is:Special:ActiveUsers|152]] | [[:is:Special:ListFiles|3&nbsp;261]] | 31 |- | 100 | [[Silesianu]] | ślůnski | <code>[[:szl:|szl]]</code> | [[:szl:Special:Statistics|58&nbsp;998]] | [[:szl:Special:Statistics|75&nbsp;237]] | [[:szl:Special:Statistics|377&nbsp;300]] | [[:szl:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:szl:Special:ListUsers|27&nbsp;390]] | [[:szl:Special:ActiveUsers|48]] | [[:szl:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 101 | [[Idioma panyabí oriental|Panyabí oriental]] | ਪੰਜਾਬੀ | <code>[[:pa:|pa]]</code> | [[:pa:Special:Statistics|58&nbsp;830]] | [[:pa:Special:Statistics|187&nbsp;645]] | [[:pa:Special:Statistics|810&nbsp;702]] | [[:pa:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:pa:Special:ListUsers|54&nbsp;457]] | [[:pa:Special:ActiveUsers|106]] | [[:pa:Special:ListFiles|1&nbsp;852]] | 21 |- | 102 | [[Idioma chuvasiu|Chuvasiu]] | Чӑвашла | <code>[[:cv:|cv]]</code> | [[:cv:Special:Statistics|57&nbsp;757]] | [[:cv:Special:Statistics|119&nbsp;386]] | [[:cv:Special:Statistics|855&nbsp;966]] | [[:cv:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:cv:Special:ListUsers|37&nbsp;704]] | [[:cv:Special:ActiveUsers|43]] | [[:cv:Special:ListFiles|530]] | 8 |- | 103 | [[Frisón occidental]] | Frysk | <code>[[:fy:|fy]]</code> | [[:fy:Special:Statistics|57&nbsp;257]] | [[:fy:Special:Statistics|172&nbsp;121]] | [[:fy:Special:Statistics|1&nbsp;196&nbsp;975]] | [[:fy:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:fy:Special:ListUsers|53&nbsp;699]] | [[:fy:Special:ActiveUsers|71]] | [[:fy:Special:ListFiles|7&nbsp;500]] | 28 |- | 104 | [[Ido]] | Ido | <code>[[:io:|io]]</code> | [[:io:Special:Statistics|56&nbsp;783]] | [[:io:Special:Statistics|78&nbsp;756]] | [[:io:Special:Statistics|1&nbsp;073&nbsp;624]] | [[:io:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:io:Special:ListUsers|42&nbsp;080]] | [[:io:Special:ActiveUsers|59]] | [[:io:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | 105 | [[Idioma aragonés|Aragonés]] | aragonés | <code>[[:an:|an]]</code> | [[:an:Special:Statistics|49&nbsp;472]] | [[:an:Special:Statistics|176&nbsp;268]] | [[:an:Special:Statistics|2&nbsp;304&nbsp;128]] | [[:an:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:an:Special:ListUsers|82&nbsp;912]] | [[:an:Special:ActiveUsers|77]] | [[:an:Special:ListFiles|1&nbsp;636]] | 86 |- | 106 | [[Idioma tagalu|Tagalu]] | Tagalog | <code>[[:tl:|tl]]</code> | [[:tl:Special:Statistics|48&nbsp;717]] | [[:tl:Special:Statistics|246&nbsp;732]] | [[:tl:Special:Statistics|2&nbsp;161&nbsp;448]] | [[:tl:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:tl:Special:ListUsers|150&nbsp;833]] | [[:tl:Special:ActiveUsers|165]] | [[:tl:Special:ListFiles|1&nbsp;825]] | 145 |- | 107 | [[Guilakí|Idioma guilakí]] | گیلکی | <code>[[:glk:|glk]]</code> | [[:glk:Special:Statistics|48&nbsp;151]] | [[:glk:Special:Statistics|57&nbsp;211]] | [[:glk:Special:Statistics|153&nbsp;160]] | [[:glk:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:glk:Special:ListUsers|17&nbsp;423]] | [[:glk:Special:ActiveUsers|15]] | [[:glk:Special:ListFiles|810]] | 0 |- | 108 | [[Chinu vu]] | 吴语 | <code>[[:wuu:|wuu]]</code> | [[:wuu:Special:Statistics|46&nbsp;124]] | [[:wuu:Special:Statistics|68&nbsp;208]] | [[:wuu:Special:Statistics|370&nbsp;216]] | [[:wuu:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:wuu:Special:ListUsers|143&nbsp;446]] | [[:wuu:Special:ActiveUsers|74]] | [[:wuu:Special:ListFiles|7]] | 1 |- | 109 | [[Volapük]] | Volapük | <code>[[:vo:|vo]]</code> | [[:vo:Special:Statistics|43&nbsp;184]] | [[:vo:Special:Statistics|160&nbsp;437]] | [[:vo:Special:Statistics|3&nbsp;314&nbsp;384]] | [[:vo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:vo:Special:ListUsers|38&nbsp;366]] | [[:vo:Special:ActiveUsers|34]] | [[:vo:Special:ListFiles|0]] | 152 |- | 110 | [[Idioma igbo|Igbo]] | Igbo | <code>[[:ig:|ig]]</code> | [[:ig:Special:Statistics|43&nbsp;026]] | [[:ig:Special:Statistics|57&nbsp;539]] | [[:ig:Special:Statistics|249&nbsp;209]] | [[:ig:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:ig:Special:ListUsers|27&nbsp;127]] | [[:ig:Special:ActiveUsers|86]] | [[:ig:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 111 | [[Zazaki]] | Zazaki | <code>[[:diq:|diq]]</code> | [[:diq:Special:Statistics|42&nbsp;320]] | [[:diq:Special:Statistics|63&nbsp;803]] | [[:diq:Special:Statistics|536&nbsp;239]] | [[:diq:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:diq:Special:ListUsers|31&nbsp;190]] | [[:diq:Special:ActiveUsers|30]] | [[:diq:Special:ListFiles|193]] | 2 |- | 112 | [[Idioma yoruba|Yoruba]] | Yorùbá | <code>[[:yo:|yo]]</code> | [[:yo:Special:Statistics|35&nbsp;391]] | [[:yo:Special:Statistics|59&nbsp;928]] | [[:yo:Special:Statistics|597&nbsp;583]] | [[:yo:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:yo:Special:ListUsers|31&nbsp;388]] | [[:yo:Special:ActiveUsers|80]] | [[:yo:Special:ListFiles|160]] | 5 |- | 113 | [[Escocés (llingua xermánica)]] | Scots | <code>[[:sco:|sco]]</code> | [[:sco:Special:Statistics|34&nbsp;349]] | [[:sco:Special:Statistics|138&nbsp;238]] | [[:sco:Special:Statistics|899&nbsp;015]] | [[:sco:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:sco:Special:ListUsers|118&nbsp;241]] | [[:sco:Special:ActiveUsers|79]] | [[:sco:Special:ListFiles|429]] | 59 |- | 114 | [[Idioma canarés|Canarés]] | ಕನ್ನಡ | <code>[[:kn:|kn]]</code> | [[:kn:Special:Statistics|33&nbsp;854]] | [[:kn:Special:Statistics|155&nbsp;979]] | [[:kn:Special:Statistics|1&nbsp;302&nbsp;924]] | [[:kn:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:kn:Special:ListUsers|92&nbsp;300]] | [[:kn:Special:ActiveUsers|178]] | [[:kn:Special:ListFiles|2&nbsp;353]] | 109 |- | 115 | [[Alemánicu]] | Alemannisch | <code>[[:als:|als]]</code> | [[:als:Special:Statistics|31&nbsp;229]] | [[:als:Special:Statistics|74&nbsp;446]] | [[:als:Special:Statistics|1&nbsp;068&nbsp;688]] | [[:als:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:als:Special:ListUsers|111&nbsp;974]] | [[:als:Special:ActiveUsers|99]] | [[:als:Special:ListFiles|600]] | 27 |- | 116 | [[Idioma balinés|Balinés]] | Bali | <code>[[:ban:|ban]]</code> | [[:ban:Special:Statistics|30&nbsp;742]] | [[:ban:Special:Statistics|62&nbsp;342]] | [[:ban:Special:Statistics|226&nbsp;295]] | [[:ban:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ban:Special:ListUsers|49&nbsp;410]] | [[:ban:Special:ActiveUsers|63]] | [[:ban:Special:ListFiles|143]] | 4 |- | 117 | [[Idioma guyaratín|Guyaratín]] | ગુજરાતી | <code>[[:gu:|gu]]</code> | [[:gu:Special:Statistics|30&nbsp;605]] | [[:gu:Special:Statistics|133&nbsp;071]] | [[:gu:Special:Statistics|885&nbsp;716]] | [[:gu:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:gu:Special:ListUsers|82&nbsp;129]] | [[:gu:Special:ActiveUsers|50]] | [[:gu:Special:ListFiles|0]] | 75 |- | 118 | [[Interlingua]] | interlingua | <code>[[:ia:|ia]]</code> | [[:ia:Special:Statistics|29&nbsp;966]] | [[:ia:Special:Statistics|45&nbsp;485]] | [[:ia:Special:Statistics|677&nbsp;031]] | [[:ia:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:ia:Special:ListUsers|55&nbsp;082]] | [[:ia:Special:ActiveUsers|50]] | [[:ia:Special:ListFiles|4]] | 4 |- | 119 | [[Kotava]] | Kotava | <code>[[:avk:|avk]]</code> | [[:avk:Special:Statistics|29&nbsp;892]] | [[:avk:Special:Statistics|36&nbsp;331]] | [[:avk:Special:Statistics|146&nbsp;103]] | [[:avk:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:avk:Special:ListUsers|7&nbsp;093]] | [[:avk:Special:ActiveUsers|19]] | [[:avk:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 120 | [[Idioma nepalés|Nepales]] | नेपाली | <code>[[:ne:|ne]]</code> | [[:ne:Special:Statistics|29&nbsp;857]] | [[:ne:Special:Statistics|111&nbsp;370]] | [[:ne:Special:Statistics|1&nbsp;292&nbsp;149]] | [[:ne:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:ne:Special:ListUsers|72&nbsp;082]] | [[:ne:Special:ActiveUsers|106]] | [[:ne:Special:ListFiles|1&nbsp;447]] | 86 |- | 121 | [[Tártaru de Crimea]] | qırımtatarca | <code>[[:crh:|crh]]</code> | [[:crh:Special:Statistics|29&nbsp;577]] | [[:crh:Special:Statistics|57&nbsp;091]] | [[:crh:Special:Statistics|237&nbsp;560]] | [[:crh:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:crh:Special:ListUsers|42&nbsp;665]] | [[:crh:Special:ActiveUsers|37]] | [[:crh:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | 122 | [[Idioma austrobávaru|Bávaru]] | Boarisch | <code>[[:bar:|bar]]</code> | [[:bar:Special:Statistics|27&nbsp;189]] | [[:bar:Special:Statistics|110&nbsp;414]] | [[:bar:Special:Statistics|847&nbsp;886]] | [[:bar:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bar:Special:ListUsers|75&nbsp;328]] | [[:bar:Special:ActiveUsers|52]] | [[:bar:Special:ListFiles|1&nbsp;153]] | 72 |- | 123 | [[Sicilianu]] | sicilianu | <code>[[:scn:|scn]]</code> | [[:scn:Special:Statistics|26&nbsp;273]] | [[:scn:Special:Statistics|55&nbsp;864]] | [[:scn:Special:Statistics|766&nbsp;667]] | [[:scn:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:scn:Special:ListUsers|47&nbsp;886]] | [[:scn:Special:ActiveUsers|39]] | [[:scn:Special:ListFiles|1&nbsp;085]] | 17 |- | 124 | [[Idioma mongol|Mongol]] | монгол | <code>[[:mn:|mn]]</code> | [[:mn:Special:Statistics|25&nbsp;796]] | [[:mn:Special:Statistics|111&nbsp;330]] | [[:mn:Special:Statistics|822&nbsp;358]] | [[:mn:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:mn:Special:ListUsers|97&nbsp;009]] | [[:mn:Special:ActiveUsers|120]] | [[:mn:Special:ListFiles|1&nbsp;337]] | 81 |- | 125 | [[Bishnupriya Manipuri]] | বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী | <code>[[:bpy:|bpy]]</code> | [[:bpy:Special:Statistics|25&nbsp;088]] | [[:bpy:Special:Statistics|63&nbsp;454]] | [[:bpy:Special:Statistics|894&nbsp;954]] | [[:bpy:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bpy:Special:ListUsers|27&nbsp;104]] | [[:bpy:Special:ActiveUsers|17]] | [[:bpy:Special:ListFiles|35]] | 33 |- | 126 | [[Saraiki]] | سرائیکی | <code>[[:skr:|skr]]</code> | [[:skr:Special:Statistics|24&nbsp;207]] | [[:skr:Special:Statistics|28&nbsp;197]] | [[:skr:Special:Statistics|63&nbsp;610]] | [[:skr:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:skr:Special:ListUsers|3&nbsp;468]] | [[:skr:Special:ActiveUsers|17]] | [[:skr:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 127 | [[Quechua]] | Runa Simi | <code>[[:qu:|qu]]</code> | [[:qu:Special:Statistics|24&nbsp;144]] | [[:qu:Special:Statistics|58&nbsp;096]] | [[:qu:Special:Statistics|677&nbsp;294]] | [[:qu:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:qu:Special:ListUsers|32&nbsp;443]] | [[:qu:Special:ActiveUsers|42]] | [[:qu:Special:ListFiles|0]] | 23 |- | 128 | [[Idioma cingalés|Cingalés]] | සිංහල | <code>[[:si:|si]]</code> | [[:si:Special:Statistics|23&nbsp;607]] | [[:si:Special:Statistics|163&nbsp;795]] | [[:si:Special:Statistics|753&nbsp;327]] | [[:si:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:si:Special:ListUsers|72&nbsp;928]] | [[:si:Special:ActiveUsers|90]] | [[:si:Special:ListFiles|2&nbsp;924]] | 162 |- | 129 | [[Idioma navajo|Navajo]] | Diné bizaad | <code>[[:nv:|nv]]</code> | [[:nv:Special:Statistics|22&nbsp;662]] | [[:nv:Special:Statistics|37&nbsp;315]] | [[:nv:Special:Statistics|308&nbsp;252]] | [[:nv:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:nv:Special:ListUsers|19&nbsp;362]] | [[:nv:Special:ActiveUsers|18]] | [[:nv:Special:ListFiles|736]] | 3 |- | 130 | [[Megrelianu]] | მარგალური | <code>[[:xmf:|xmf]]</code> | [[:xmf:Special:Statistics|21&nbsp;835]] | [[:xmf:Special:Statistics|41&nbsp;164]] | [[:xmf:Special:Statistics|240&nbsp;294]] | [[:xmf:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:xmf:Special:ListUsers|21&nbsp;525]] | [[:xmf:Special:ActiveUsers|34]] | [[:xmf:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | 131 | [[Idioma osetiu|Osetiu]] | Ирон | <code>[[:os:|os]]</code> | [[:os:Special:Statistics|20&nbsp;739]] | [[:os:Special:Statistics|75&nbsp;108]] | [[:os:Special:Statistics|586&nbsp;131]] | [[:os:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:os:Special:ListUsers|26&nbsp;626]] | [[:os:Special:ActiveUsers|33]] | [[:os:Special:ListFiles|149]] | 54 |- | 132 | [[Pashtu]] | پښتو | <code>[[:ps:|ps]]</code> | [[:ps:Special:Statistics|20&nbsp;520]] | [[:ps:Special:Statistics|73&nbsp;704]] | [[:ps:Special:Statistics|352&nbsp;593]] | [[:ps:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ps:Special:ListUsers|36&nbsp;192]] | [[:ps:Special:ActiveUsers|57]] | [[:ps:Special:ListFiles|1&nbsp;815]] | 32 |- | 133 | [[North Frisian|Frisón septentrional]] | Nordfriisk | <code>[[:frr:|frr]]</code> | [[:frr:Special:Statistics|20&nbsp;347]] | [[:frr:Special:Statistics|50&nbsp;685]] | [[:frr:Special:Statistics|272&nbsp;601]] | [[:frr:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:frr:Special:ListUsers|22&nbsp;541]] | [[:frr:Special:ActiveUsers|28]] | [[:frr:Special:ListFiles|1&nbsp;477]] | 12 |- | 134 | [[Bicolano central]] | Bikol Central | <code>[[:bcl:|bcl]]</code> | [[:bcl:Special:Statistics|20&nbsp;063]] | [[:bcl:Special:Statistics|48&nbsp;354]] | [[:bcl:Special:Statistics|290&nbsp;665]] | [[:bcl:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:bcl:Special:ListUsers|27&nbsp;772]] | [[:bcl:Special:ActiveUsers|102]] | [[:bcl:Special:ListFiles|798]] | 12 |- | 135 | [[Idioma oriya|Oriya]] | ଓଡ଼ିଆ | <code>[[:or:|or]]</code> | [[:or:Special:Statistics|19&nbsp;644]] | [[:or:Special:Statistics|84&nbsp;079]] | [[:or:Special:Statistics|562&nbsp;238]] | [[:or:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:or:Special:ListUsers|39&nbsp;107]] | [[:or:Special:ActiveUsers|46]] | [[:or:Special:ListFiles|170]] | 72 |- | 136 | [[Idioma sindhi|Sindhi]] | سنڌي | <code>[[:sd:|sd]]</code> | [[:sd:Special:Statistics|19&nbsp;213]] | [[:sd:Special:Statistics|67&nbsp;064]] | [[:sd:Special:Statistics|321&nbsp;954]] | [[:sd:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sd:Special:ListUsers|20&nbsp;357]] | [[:sd:Special:ActiveUsers|38]] | [[:sd:Special:ListFiles|158]] | 30 |- | 137 | [[Asamés]] | অসমীয়া | <code>[[:as:|as]]</code> | [[:as:Special:Statistics|18&nbsp;892]] | [[:as:Special:Statistics|111&nbsp;629]] | [[:as:Special:Statistics|522&nbsp;408]] | [[:as:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:as:Special:ListUsers|45&nbsp;297]] | [[:as:Special:ActiveUsers|102]] | [[:as:Special:ListFiles|2&nbsp;298]] | 113 |- | 138 | [[Idioma tumbuka|Tumbuka]] | chiTumbuka | <code>[[:tum:|tum]]</code> | [[:tum:Special:Statistics|18&nbsp;741]] | [[:tum:Special:Statistics|38&nbsp;945]] | [[:tum:Special:Statistics|104&nbsp;237]] | [[:tum:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:tum:Special:ListUsers|9&nbsp;899]] | [[:tum:Special:ActiveUsers|22]] | [[:tum:Special:ListFiles|140]] | 3 |- | 139 | [[:en:Sakha|Sakha]] | саха тыла | <code>[[:sah:|sah]]</code> | [[:sah:Special:Statistics|17&nbsp;636]] | [[:sah:Special:Statistics|53&nbsp;293]] | [[:sah:Special:Statistics|418&nbsp;303]] | [[:sah:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sah:Special:ListUsers|27&nbsp;175]] | [[:sah:Special:ActiveUsers|33]] | [[:sah:Special:ListFiles|1&nbsp;765]] | 32 |- | 140 | [[Min Dong]] | Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ | <code>[[:cdo:|cdo]]</code> | [[:cdo:Special:Statistics|16&nbsp;658]] | [[:cdo:Special:Statistics|33&nbsp;503]] | [[:cdo:Special:Statistics|103&nbsp;552]] | [[:cdo:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:cdo:Special:ListUsers|23&nbsp;548]] | [[:cdo:Special:ActiveUsers|24]] | [[:cdo:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | 142 | [[Gaélicu escocés]] | Gàidhlig | <code>[[:gd:|gd]]</code> | [[:gd:Special:Statistics|15&nbsp;993]] | [[:gd:Special:Statistics|32&nbsp;447]] | [[:gd:Special:Statistics|578&nbsp;538]] | [[:gd:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:gd:Special:ListUsers|30&nbsp;434]] | [[:gd:Special:ActiveUsers|31]] | [[:gd:Special:ListFiles|290]] | 19 |- | 143 | [[:en:Buginese|Buginese]] | ᨅᨔ ᨕᨘᨁᨗ | <code>[[:bug:|bug]]</code> | [[:bug:Special:Statistics|15&nbsp;953]] | [[:bug:Special:Statistics|20&nbsp;473]] | [[:bug:Special:Statistics|205&nbsp;488]] | [[:bug:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bug:Special:ListUsers|14&nbsp;495]] | [[:bug:Special:ActiveUsers|15]] | [[:bug:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 144 | [[Yiddish]] | ייִדיש | <code>[[:yi:|yi]]</code> | [[:yi:Special:Statistics|15&nbsp;529]] | [[:yi:Special:Statistics|44&nbsp;256]] | [[:yi:Special:Statistics|595&nbsp;894]] | [[:yi:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:yi:Special:ListUsers|56&nbsp;768]] | [[:yi:Special:ActiveUsers|34]] | [[:yi:Special:ListFiles|985]] | 46 |- | 145 | [[Amáricu]] | አማርኛ | <code>[[:am:|am]]</code> | [[:am:Special:Statistics|15&nbsp;434]] | [[:am:Special:Statistics|46&nbsp;372]] | [[:am:Special:Statistics|385&nbsp;521]] | [[:am:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:am:Special:ListUsers|51&nbsp;627]] | [[:am:Special:ActiveUsers|55]] | [[:am:Special:ListFiles|1&nbsp;358]] | 33 |- | 146 | [[Ilocanu]] | Ilokano | <code>[[:ilo:|ilo]]</code> | [[:ilo:Special:Statistics|15&nbsp;419]] | [[:ilo:Special:Statistics|70&nbsp;477]] | [[:ilo:Special:Statistics|403&nbsp;549]] | [[:ilo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ilo:Special:ListUsers|18&nbsp;842]] | [[:ilo:Special:ActiveUsers|26]] | [[:ilo:Special:ListFiles|0]] | 73 |- | 147 | [[Idioma limburgués|Limburgués]] | Limburgs | <code>[[:li:|li]]</code> | [[:li:Special:Statistics|15&nbsp;109]] | [[:li:Special:Statistics|68&nbsp;545]] | [[:li:Special:Statistics|482&nbsp;261]] | [[:li:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:li:Special:ListUsers|31&nbsp;461]] | [[:li:Special:ActiveUsers|23]] | [[:li:Special:ListFiles|622]] | 88 |- | 148 | [[Idioma napolitanu|Napolitanu]] | Napulitano | <code>[[:nap:|nap]]</code> | [[:nap:Special:Statistics|14&nbsp;930]] | [[:nap:Special:Statistics|24&nbsp;135]] | [[:nap:Special:Statistics|670&nbsp;169]] | [[:nap:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:nap:Special:ListUsers|32&nbsp;556]] | [[:nap:Special:ActiveUsers|28]] | [[:nap:Special:ListFiles|287]] | 11 |- | 149 | [[:en:Gorontalo|Gorontalo]] | Bahasa Hulontalo | <code>[[:gor:|gor]]</code> | [[:gor:Special:Statistics|14&nbsp;826]] | [[:gor:Special:Statistics|23&nbsp;207]] | [[:gor:Special:Statistics|58&nbsp;844]] | [[:gor:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:gor:Special:ListUsers|7&nbsp;189]] | [[:gor:Special:ActiveUsers|24]] | [[:gor:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 150 | [[Idioma maithili|Maithili]] | मैथिली | <code>[[:mai:|mai]]</code> | [[:mai:Special:Statistics|14&nbsp;208]] | [[:mai:Special:Statistics|44&nbsp;579]] | [[:mai:Special:Statistics|267&nbsp;821]] | [[:mai:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:mai:Special:ListUsers|15&nbsp;721]] | [[:mai:Special:ActiveUsers|30]] | [[:mai:Special:ListFiles|125]] | 27 |- | 151 | [[Feroés]] | føroyskt | <code>[[:fo:|fo]]</code> | [[:fo:Special:Statistics|14&nbsp;165]] | [[:fo:Special:Statistics|41&nbsp;081]] | [[:fo:Special:Statistics|384&nbsp;590]] | [[:fo:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:fo:Special:ListUsers|32&nbsp;597]] | [[:fo:Special:ActiveUsers|39]] | [[:fo:Special:ListFiles|0]] | 34 |- | 152 | [[:en:Upper Sorbian|Upper Sorbian]] | hornjoserbsce | <code>[[:hsb:|hsb]]</code> | [[:hsb:Special:Statistics|14&nbsp;029]] | [[:hsb:Special:Statistics|36&nbsp;039]] | [[:hsb:Special:Statistics|386&nbsp;189]] | [[:hsb:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:hsb:Special:ListUsers|26&nbsp;854]] | [[:hsb:Special:ActiveUsers|45]] | [[:hsb:Special:ListFiles|126]] | 26 |- | 153 | [[Idioma shan|Shan]] | ၵႂၢမ်းတႆးလူင် | <code>[[:shn:|shn]]</code> | [[:shn:Special:Statistics|13&nbsp;844]] | [[:shn:Special:Statistics|33&nbsp;045]] | [[:shn:Special:Statistics|112&nbsp;479]] | [[:shn:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:shn:Special:ListUsers|5&nbsp;395]] | [[:shn:Special:ActiveUsers|15]] | [[:shn:Special:ListFiles|72]] | 7 |- | 155 | [[Idioma santali|Santali]] | Santhali | <code>[[:sat:|sat]]</code> | [[:sat:Special:Statistics|13&nbsp;422]] | [[:sat:Special:Statistics|28&nbsp;493]] | [[:sat:Special:Statistics|172&nbsp;308]] | [[:sat:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:sat:Special:ListUsers|9&nbsp;515]] | [[:sat:Special:ActiveUsers|35]] | [[:sat:Special:ListFiles|0]] | 8 |- | 157 | [[Idioma emiliano-romañol|Emiliano-romañol]] | emiliàn e rumagnòl | <code>[[:eml:|eml]]</code> | [[:eml:Special:Statistics|13&nbsp;326]] | [[:eml:Special:Statistics|36&nbsp;043]] | [[:eml:Special:Statistics|160&nbsp;795]] | [[:eml:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:eml:Special:ListUsers|28&nbsp;777]] | [[:eml:Special:ActiveUsers|26]] | [[:eml:Special:ListFiles|2&nbsp;772]] | 13 |- | 158 | [[Idioma occidental|Occidental]] | Interlingue | <code>[[:ie:|ie]]</code> | [[:ie:Special:Statistics|13&nbsp;214]] | [[:ie:Special:Statistics|17&nbsp;471]] | [[:ie:Special:Statistics|164&nbsp;843]] | [[:ie:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ie:Special:ListUsers|22&nbsp;286]] | [[:ie:Special:ActiveUsers|30]] | [[:ie:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 159 | [[dagbani]] | dagbanli | <code>[[:dag:|dag]]</code> | [[:dag:Special:Statistics|13&nbsp;120]] | [[:dag:Special:Statistics|24&nbsp;042]] | [[:dag:Special:Statistics|116&nbsp;806]] | [[:dag:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:dag:Special:ListUsers|6&nbsp;055]] | [[:dag:Special:ActiveUsers|62]] | [[:dag:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | 160 | [[Idioma achenés|Achenés]] | Acèh | <code>[[:ace:|ace]]</code> | [[:ace:Special:Statistics|12&nbsp;984]] | [[:ace:Special:Statistics|27&nbsp;894]] | [[:ace:Special:Statistics|153&nbsp;623]] | [[:ace:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ace:Special:ListUsers|30&nbsp;762]] | [[:ace:Special:ActiveUsers|27]] | [[:ace:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 161 | [[Idioma valón|Valón]] | walon | <code>[[:wa:|wa]]</code> | [[:wa:Special:Statistics|12&nbsp;655]] | [[:wa:Special:Statistics|30&nbsp;280]] | [[:wa:Special:Statistics|416&nbsp;244]] | [[:wa:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:wa:Special:ListUsers|26&nbsp;751]] | [[:wa:Special:ActiveUsers|34]] | [[:wa:Special:ListFiles|718]] | 27 |- | 162 | [[Idioma armeniu occidental|Armeniu occidental]] | Արեւմտահայերէն | <code>[[:hyw:|hyw]]</code> | [[:hyw:Special:Statistics|12&nbsp;543]] | [[:hyw:Special:Statistics|27&nbsp;541]] | [[:hyw:Special:Statistics|230&nbsp;382]] | [[:hyw:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:hyw:Special:ListUsers|12&nbsp;649]] | [[:hyw:Special:ActiveUsers|41]] | [[:hyw:Special:ListFiles|0]] | 12 |- | 163 | [[Idioma sánscritu|Sánscritu]] | संस्कृतम् | <code>[[:sa:|sa]]</code> | [[:sa:Special:Statistics|12&nbsp;298]] | [[:sa:Special:Statistics|80&nbsp;042]] | [[:sa:Special:Statistics|493&nbsp;797]] | [[:sa:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:sa:Special:ListUsers|43&nbsp;295]] | [[:sa:Special:ActiveUsers|76]] | [[:sa:Special:ListFiles|445]] | 187 |- | 164 | [[{{#language:zgh|ast}}]] | {{lang|zgh|{{#language:zgh}}}} | <code>[[:zgh:|zgh]]</code> | [[:zgh:Special:Statistics|11&nbsp;765]] | [[:zgh:Special:Statistics|27&nbsp;108]] | [[:zgh:Special:Statistics|110&nbsp;500]] | [[:zgh:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:zgh:Special:ListUsers|11&nbsp;464]] | [[:zgh:Special:ActiveUsers|72]] | [[:zgh:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 165 | [[:en:Fiji Hindi|Fiji Hindi]] | Fiji Hindi | <code>[[:hif:|hif]]</code> | [[:hif:Special:Statistics|11&nbsp;726]] | [[:hif:Special:Statistics|53&nbsp;003]] | [[:hif:Special:Statistics|324&nbsp;206]] | [[:hif:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:hif:Special:ListUsers|36&nbsp;590]] | [[:hif:Special:ActiveUsers|60]] | [[:hif:Special:ListFiles|187]] | 76 |- | 166 | [[Idioma zulú|Zulú]] | isiZulu | <code>[[:zu:|zu]]</code> | [[:zu:Special:Statistics|11&nbsp;658]] | [[:zu:Special:Statistics|25&nbsp;848]] | [[:zu:Special:Statistics|114&nbsp;203]] | [[:zu:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:zu:Special:ListUsers|23&nbsp;482]] | [[:zu:Special:ActiveUsers|39]] | [[:zu:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 167 | [[Idioma camboyanu|Camboyanu]] | ភាសាខ្មែរ | <code>[[:km:|km]]</code> | [[:km:Special:Statistics|11&nbsp;519]] | [[:km:Special:Statistics|36&nbsp;307]] | [[:km:Special:Statistics|323&nbsp;032]] | [[:km:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:km:Special:ListUsers|46&nbsp;277]] | [[:km:Special:ActiveUsers|65]] | [[:km:Special:ListFiles|808]] | 41 |- | 168 | [[Idioma shona|Shona]] | chiShona | <code>[[:sn:|sn]]</code> | [[:sn:Special:Statistics|11&nbsp;490]] | [[:sn:Special:Statistics|20&nbsp;483]] | [[:sn:Special:Statistics|112&nbsp;204]] | [[:sn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:sn:Special:ListUsers|19&nbsp;318]] | [[:sn:Special:ActiveUsers|23]] | [[:sn:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | 169 | [[Idioma ligur|Ligur]] | Ligure | <code>[[:lij:|lij]]</code> | [[:lij:Special:Statistics|11&nbsp;410]] | [[:lij:Special:Statistics|27&nbsp;947]] | [[:lij:Special:Statistics|258&nbsp;556]] | [[:lij:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:lij:Special:ListUsers|18&nbsp;224]] | [[:lij:Special:ActiveUsers|33]] | [[:lij:Special:ListFiles|21]] | 19 |- | 170 | [[:en:Banjar|Banjar]] | Bahasa Banjar | <code>[[:bjn:|bjn]]</code> | [[:bjn:Special:Statistics|11&nbsp;339]] | [[:bjn:Special:Statistics|34&nbsp;238]] | [[:bjn:Special:Statistics|104&nbsp;111]] | [[:bjn:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:bjn:Special:ListUsers|16&nbsp;100]] | [[:bjn:Special:ActiveUsers|32]] | [[:bjn:Special:ListFiles|2]] | 12 |- | 171 | [[:en:Meadow Mari|Meadow Mari]] | олык марий | <code>[[:mhr:|mhr]]</code> | [[:mhr:Special:Statistics|11&nbsp;331]] | [[:mhr:Special:Statistics|30&nbsp;980]] | [[:mhr:Special:Statistics|200&nbsp;552]] | [[:mhr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mhr:Special:ListUsers|15&nbsp;747]] | [[:mhr:Special:ActiveUsers|22]] | [[:mhr:Special:ListFiles|0]] | 19 |- | 172 | [[tachelhit]] | taclḥit | <code>[[:shi:|shi]]</code> | [[:shi:Special:Statistics|10&nbsp;868]] | [[:shi:Special:Statistics|14&nbsp;934]] | [[:shi:Special:Statistics|77&nbsp;222]] | [[:shi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:shi:Special:ListUsers|12&nbsp;291]] | [[:shi:Special:ActiveUsers|22]] | [[:shi:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 173 | [[Árabe marroquín]] | اللهجة المغربي | <code>[[:ary:|ary]]</code> | [[:ary:Special:Statistics|10&nbsp;654]] | [[:ary:Special:Statistics|86&nbsp;311]] | [[:ary:Special:Statistics|437&nbsp;066]] | [[:ary:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:ary:Special:ListUsers|16&nbsp;616]] | [[:ary:Special:ActiveUsers|32]] | [[:ary:Special:ListFiles|316]] | 255 |- | 174 | [[iodioma meitei|meitei]] | ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ | <code>[[:mni:|mni]]</code> | [[:mni:Special:Statistics|10&nbsp;445]] | [[:mni:Special:Statistics|17&nbsp;345]] | [[:mni:Special:Statistics|59&nbsp;137]] | [[:mni:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mni:Special:ListUsers|14&nbsp;645]] | [[:mni:Special:ActiveUsers|22]] | [[:mni:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 175 | [[:en:Hill Mari|Hill Mari]] | кырык мары | <code>[[:mrj:|mrj]]</code> | [[:mrj:Special:Statistics|10&nbsp;430]] | [[:mrj:Special:Statistics|20&nbsp;874]] | [[:mrj:Special:Statistics|107&nbsp;041]] | [[:mrj:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mrj:Special:ListUsers|11&nbsp;740]] | [[:mrj:Special:ActiveUsers|12]] | [[:mrj:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | 176 | [[Idioma hakka]] | 客家語/Hak-kâ-ngî | <code>[[:hak:|hak]]</code> | [[:hak:Special:Statistics|10&nbsp;356]] | [[:hak:Special:Statistics|19&nbsp;869]] | [[:hak:Special:Statistics|131&nbsp;404]] | [[:hak:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:hak:Special:ListUsers|35&nbsp;007]] | [[:hak:Special:ActiveUsers|41]] | [[:hak:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 177 | [[Idioma karakalpako|Karakalpako]] | Qaraqalpaqsha | <code>[[:kaa:|kaa]]</code> | [[:kaa:Special:Statistics|10&nbsp;295]] | [[:kaa:Special:Statistics|22&nbsp;350]] | [[:kaa:Special:Statistics|125&nbsp;094]] | [[:kaa:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:kaa:Special:ListUsers|14&nbsp;057]] | [[:kaa:Special:ActiveUsers|41]] | [[:kaa:Special:ListFiles|69]] | 8 |- | 178 | [[Idioma pampangu|Pampangu]] | Kapampangan | <code>[[:pam:|pam]]</code> | [[:pam:Special:Statistics|10&nbsp;132]] | [[:pam:Special:Statistics|23&nbsp;208]] | [[:pam:Special:Statistics|309&nbsp;206]] | [[:pam:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:pam:Special:ListUsers|23&nbsp;263]] | [[:pam:Special:ActiveUsers|26]] | [[:pam:Special:ListFiles|394]] | 22 |- | 179 | [[Rusinu]] | русиньскый | <code>[[:rue:|rue]]</code> | [[:rue:Special:Statistics|10&nbsp;106]] | [[:rue:Special:Statistics|22&nbsp;083]] | [[:rue:Special:Statistics|158&nbsp;181]] | [[:rue:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:rue:Special:ListUsers|33&nbsp;235]] | [[:rue:Special:ActiveUsers|38]] | [[:rue:Special:ListFiles|87]] | 10 |- | 180 | [[Idioma fula|Fula]] | Fulfulde | <code>[[:ff:|ff]]</code> | [[:ff:Special:Statistics|9&nbsp;880]] | [[:ff:Special:Statistics|23&nbsp;944]] | [[:ff:Special:Statistics|115&nbsp;449]] | [[:ff:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ff:Special:ListUsers|11&nbsp;403]] | [[:ff:Special:ActiveUsers|42]] | [[:ff:Special:ListFiles|0]] | 10 |- | 181 | [[Uigur]] | ئۇيغۇرچە / Uyghurche | <code>[[:ug:|ug]]</code> | [[:ug:Special:Statistics|9&nbsp;586]] | [[:ug:Special:Statistics|16&nbsp;905]] | [[:ug:Special:Statistics|172&nbsp;201]] | [[:ug:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ug:Special:ListUsers|24&nbsp;131]] | [[:ug:Special:ActiveUsers|30]] | [[:ug:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 182 | [[{{#language:tly|ast}}]] | {{lang|tly|{{#language:tly}}}} | <code>[[:tly:|tly]]</code> | [[:tly:Special:Statistics|9&nbsp;197]] | [[:tly:Special:Statistics|12&nbsp;879]] | [[:tly:Special:Statistics|121&nbsp;279]] | [[:tly:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tly:Special:ListUsers|12&nbsp;848]] | [[:tly:Special:ActiveUsers|27]] | [[:tly:Special:ListFiles|1]] | 2 |- | 184 | [[Llingües bihari|Bihari]] | भोजपुरी | <code>[[:bh:|bh]]</code> | [[:bh:Special:Statistics|8&nbsp;825]] | [[:bh:Special:Statistics|79&nbsp;766]] | [[:bh:Special:Statistics|783&nbsp;258]] | [[:bh:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bh:Special:ListUsers|37&nbsp;968]] | [[:bh:Special:ActiveUsers|29]] | [[:bh:Special:ListFiles|54]] | 635 |- | 185 | [[Sesotho sa leboa]] | Sesotho sa Leboa | <code>[[:nso:|nso]]</code> | [[:nso:Special:Statistics|8&nbsp;769]] | [[:nso:Special:Statistics|11&nbsp;405]] | [[:nso:Special:Statistics|52&nbsp;603]] | [[:nso:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nso:Special:ListUsers|7&nbsp;709]] | [[:nso:Special:ActiveUsers|14]] | [[:nso:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 186 | [[Idioma corsu|Corsu]] | corsu | <code>[[:co:|co]]</code> | [[:co:Special:Statistics|8&nbsp;525]] | [[:co:Special:Statistics|17&nbsp;889]] | [[:co:Special:Statistics|396&nbsp;721]] | [[:co:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:co:Special:ListUsers|25&nbsp;277]] | [[:co:Special:ActiveUsers|35]] | [[:co:Special:ListFiles|0]] | 27 |- | 187 | [[Somalín]] | Soomaaliga | <code>[[:so:|so]]</code> | [[:so:Special:Statistics|8&nbsp;351]] | [[:so:Special:Statistics|26&nbsp;064]] | [[:so:Special:Statistics|276&nbsp;368]] | [[:so:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:so:Special:ListUsers|41&nbsp;180]] | [[:so:Special:ActiveUsers|62]] | [[:so:Special:ListFiles|0]] | 48 |- | 188 | [[:en:West Flemish|West Flemish]] | West-Vlams | <code>[[:vls:|vls]]</code> | [[:vls:Special:Statistics|8&nbsp;131]] | [[:vls:Special:Statistics|22&nbsp;236]] | [[:vls:Special:Statistics|321&nbsp;716]] | [[:vls:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:vls:Special:ListUsers|29&nbsp;117]] | [[:vls:Special:ActiveUsers|23]] | [[:vls:Special:ListFiles|348]] | 44 |- | 189 | [[Kiñaruanda]] | Kinyarwanda | <code>[[:rw:|rw]]</code> | [[:rw:Special:Statistics|8&nbsp;058]] | [[:rw:Special:Statistics|16&nbsp;496]] | [[:rw:Special:Statistics|122&nbsp;717]] | [[:rw:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rw:Special:ListUsers|15&nbsp;977]] | [[:rw:Special:ActiveUsers|27]] | [[:rw:Special:ListFiles|0]] | 8 |- | 190 | [[Idioma maorí|Maorí]] | Māori | <code>[[:mi:|mi]]</code> | [[:mi:Special:Statistics|7&nbsp;994]] | [[:mi:Special:Statistics|15&nbsp;384]] | [[:mi:Special:Statistics|166&nbsp;036]] | [[:mi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:mi:Special:ListUsers|21&nbsp;205]] | [[:mi:Special:ActiveUsers|23]] | [[:mi:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | 192 | [[Sami septentrional]] | davvisámegiella | <code>[[:se:|se]]</code> | [[:se:Special:Statistics|7&nbsp;905]] | [[:se:Special:Statistics|21&nbsp;008]] | [[:se:Special:Statistics|304&nbsp;482]] | [[:se:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:se:Special:ListUsers|31&nbsp;787]] | [[:se:Special:ActiveUsers|24]] | [[:se:Special:ListFiles|0]] | 40 |- | 193 | [[Idioma erzya]] | эрзянь | <code>[[:myv:|myv]]</code> | [[:myv:Special:Statistics|7&nbsp;867]] | [[:myv:Special:Statistics|31&nbsp;253]] | [[:myv:Special:Statistics|152&nbsp;518]] | [[:myv:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:myv:Special:ListUsers|14&nbsp;253]] | [[:myv:Special:ActiveUsers|17]] | [[:myv:Special:ListFiles|0]] | 43 |- | 194 | [[Idioma sardu|Sardu]] | sardu | <code>[[:sc:|sc]]</code> | [[:sc:Special:Statistics|7&nbsp;701]] | [[:sc:Special:Statistics|17&nbsp;437]] | [[:sc:Special:Statistics|186&nbsp;388]] | [[:sc:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sc:Special:ListUsers|27&nbsp;240]] | [[:sc:Special:ActiveUsers|30]] | [[:sc:Special:ListFiles|157]] | 17 |- | 195 | [[Idioma moksha|Moksha]] | мокшень | <code>[[:mdf:|mdf]]</code> | [[:mdf:Special:Statistics|7&nbsp;564]] | [[:mdf:Special:Statistics|23&nbsp;316]] | [[:mdf:Special:Statistics|100&nbsp;349]] | [[:mdf:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:mdf:Special:ListUsers|10&nbsp;933]] | [[:mdf:Special:ActiveUsers|19]] | [[:mdf:Special:ListFiles|0]] | 19 |- | 196 | [[Idioma maltés|Maltés]] | Malti | <code>[[:mt:|mt]]</code> | [[:mt:Special:Statistics|7&nbsp;412]] | [[:mt:Special:Statistics|23&nbsp;209]] | [[:mt:Special:Statistics|323&nbsp;084]] | [[:mt:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:mt:Special:ListUsers|25&nbsp;546]] | [[:mt:Special:ActiveUsers|37]] | [[:mt:Special:ListFiles|697]] | 63 |- | 197 | [[Idioma cachemir|Cachemir]] | कॉशुर / کٲشُر | <code>[[:ks:|ks]]</code> | [[:ks:Special:Statistics|7&nbsp;137]] | [[:ks:Special:Statistics|17&nbsp;819]] | [[:ks:Special:Statistics|111&nbsp;247]] | [[:ks:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ks:Special:ListUsers|12&nbsp;587]] | [[:ks:Special:ActiveUsers|18]] | [[:ks:Special:ListFiles|58]] | 14 |- | 198 | [[Idioma córnicu|Córnicu]] | kernowek | <code>[[:kw:|kw]]</code> | [[:kw:Special:Statistics|7&nbsp;092]] | [[:kw:Special:Statistics|14&nbsp;740]] | [[:kw:Special:Statistics|221&nbsp;501]] | [[:kw:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:kw:Special:ListUsers|17&nbsp;388]] | [[:kw:Special:ActiveUsers|26]] | [[:kw:Special:ListFiles|6]] | 17 |- | 199 | [[Idioma vepsiu|Vepsiu]] | vepsän kel’ | <code>[[:vep:|vep]]</code> | [[:vep:Special:Statistics|7&nbsp;060]] | [[:vep:Special:Statistics|37&nbsp;474]] | [[:vep:Special:Statistics|179&nbsp;439]] | [[:vep:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:vep:Special:ListUsers|17&nbsp;326]] | [[:vep:Special:ActiveUsers|23]] | [[:vep:Special:ListFiles|0]] | 89 |- | 200 | [[Idioma tibetanu|Tibetanu]] | བོད་ཡིག | <code>[[:bo:|bo]]</code> | [[:bo:Special:Statistics|7&nbsp;027]] | [[:bo:Special:Statistics|19&nbsp;910]] | [[:bo:Special:Statistics|147&nbsp;963]] | [[:bo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bo:Special:ListUsers|32&nbsp;664]] | [[:bo:Special:ActiveUsers|45]] | [[:bo:Special:ListFiles|0]] | 25 |- | 201 | [[Idioma turcomanu|Turcomanu]] | Türkmençe | <code>[[:tk:|tk]]</code> | [[:tk:Special:Statistics|6&nbsp;955]] | [[:tk:Special:Statistics|17&nbsp;264]] | [[:tk:Special:Statistics|263&nbsp;322]] | [[:tk:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:tk:Special:ListUsers|31&nbsp;325]] | [[:tk:Special:ActiveUsers|41]] | [[:tk:Special:ListFiles|332]] | 34 |- | 202 | [[Cabiliu]] | Taqbaylit | <code>[[:kab:|kab]]</code> | [[:kab:Special:Statistics|6&nbsp;919]] | [[:kab:Special:Statistics|17&nbsp;878]] | [[:kab:Special:Statistics|113&nbsp;469]] | [[:kab:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kab:Special:ListUsers|15&nbsp;319]] | [[:kab:Special:ActiveUsers|25]] | [[:kab:Special:ListFiles|0]] | 16 |- | 203 | [[Manx]] | Gaelg | <code>[[:gv:|gv]]</code> | [[:gv:Special:Statistics|6&nbsp;862]] | [[:gv:Special:Statistics|35&nbsp;640]] | [[:gv:Special:Statistics|358&nbsp;405]] | [[:gv:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:gv:Special:ListUsers|21&nbsp;922]] | [[:gv:Special:ActiveUsers|21]] | [[:gv:Special:ListFiles|121]] | 177 |- | 204 | [[Zelandés]] | Zeêuws | <code>[[:zea:|zea]]</code> | [[:zea:Special:Statistics|6&nbsp;791]] | [[:zea:Special:Statistics|12&nbsp;968]] | [[:zea:Special:Statistics|161&nbsp;547]] | [[:zea:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:zea:Special:ListUsers|14&nbsp;759]] | [[:zea:Special:ActiveUsers|14]] | [[:zea:Special:ListFiles|1]] | 10 |- | 206 | [[Chinu gan]] | 贛語 | <code>[[:gan:|gan]]</code> | [[:gan:Special:Statistics|6&nbsp;766]] | [[:gan:Special:Statistics|34&nbsp;402]] | [[:gan:Special:Statistics|400&nbsp;098]] | [[:gan:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:gan:Special:ListUsers|57&nbsp;658]] | [[:gan:Special:ActiveUsers|21]] | [[:gan:Special:ListFiles|40]] | 194 |- | 207 | [[Llingua abḥasiana|Abḥasiu]] | Аҧсшәа | <code>[[:ab:|ab]]</code> | [[:ab:Special:Statistics|6&nbsp;454]] | [[:ab:Special:Statistics|32&nbsp;560]] | [[:ab:Special:Statistics|155&nbsp;317]] | [[:ab:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ab:Special:ListUsers|22&nbsp;971]] | [[:ab:Special:ActiveUsers|26]] | [[:ab:Special:ListFiles|9]] | 78 |- | 208 | [[Sami inari]] | Anarâškielâ | <code>[[:smn:|smn]]</code> | [[:smn:Special:Statistics|6&nbsp;302]] | [[:smn:Special:Statistics|26&nbsp;686]] | [[:smn:Special:Statistics|131&nbsp;295]] | [[:smn:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:smn:Special:ListUsers|5&nbsp;787]] | [[:smn:Special:ActiveUsers|21]] | [[:smn:Special:ListFiles|0]] | 51 |- | 209 | [[Picardu]] | Picard | <code>[[:pcd:|pcd]]</code> | [[:pcd:Special:Statistics|5&nbsp;971]] | [[:pcd:Special:Statistics|11&nbsp;930]] | [[:pcd:Special:Statistics|77&nbsp;420]] | [[:pcd:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:pcd:Special:ListUsers|19&nbsp;818]] | [[:pcd:Special:ActiveUsers|30]] | [[:pcd:Special:ListFiles|50]] | 6 |- | 210 | [[Idioma guaraní|Guaraní]] | Avañe'ẽ | <code>[[:gn:|gn]]</code> | [[:gn:Special:Statistics|5&nbsp;915]] | [[:gn:Special:Statistics|13&nbsp;949]] | [[:gn:Special:Statistics|133&nbsp;986]] | [[:gn:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:gn:Special:ListUsers|21&nbsp;058]] | [[:gn:Special:ActiveUsers|26]] | [[:gn:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | 211 | [[Franco-provenzal]] | arpetan | <code>[[:frp:|frp]]</code> | [[:frp:Special:Statistics|5&nbsp;804]] | [[:frp:Special:Statistics|17&nbsp;865]] | [[:frp:Special:Statistics|229&nbsp;011]] | [[:frp:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:frp:Special:ListUsers|18&nbsp;297]] | [[:frp:Special:ActiveUsers|22]] | [[:frp:Special:ListFiles|0]] | 55 |- | 212 | [[Idioma udmurtu]] | удмурт | <code>[[:udm:|udm]]</code> | [[:udm:Special:Statistics|5&nbsp;708]] | [[:udm:Special:Statistics|19&nbsp;884]] | [[:udm:Special:Statistics|128&nbsp;634]] | [[:udm:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:udm:Special:ListUsers|16&nbsp;531]] | [[:udm:Special:ActiveUsers|11]] | [[:udm:Special:ListFiles|8]] | 40 |- | 213 | [[Idioma komi|Komi]] | коми | <code>[[:kv:|kv]]</code> | [[:kv:Special:Statistics|5&nbsp;700]] | [[:kv:Special:Statistics|19&nbsp;447]] | [[:kv:Special:Statistics|146&nbsp;620]] | [[:kv:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kv:Special:ListUsers|15&nbsp;940]] | [[:kv:Special:ActiveUsers|18]] | [[:kv:Special:ListFiles|0]] | 44 |- | 214 | [[Idioma caxubiu|Caxubiu]] | kaszëbsczi | <code>[[:csb:|csb]]</code> | [[:csb:Special:Statistics|5&nbsp;479]] | [[:csb:Special:Statistics|8&nbsp;867]] | [[:csb:Special:Statistics|189&nbsp;644]] | [[:csb:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:csb:Special:ListUsers|18&nbsp;381]] | [[:csb:Special:ActiveUsers|19]] | [[:csb:Special:ListFiles|0]] | 8 |- | 215 | [[Llingua aymara]] | Aymar aru | <code>[[:ay:|ay]]</code> | [[:ay:Special:Statistics|5&nbsp;172]] | [[:ay:Special:Statistics|8&nbsp;885]] | [[:ay:Special:Statistics|101&nbsp;295]] | [[:ay:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ay:Special:ListUsers|18&nbsp;283]] | [[:ay:Special:ActiveUsers|19]] | [[:ay:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 216 | [[Idioma lao|Lao]] | ລາວ | <code>[[:lo:|lo]]</code> | [[:lo:Special:Statistics|5&nbsp;087]] | [[:lo:Special:Statistics|15&nbsp;343]] | [[:lo:Special:Statistics|119&nbsp;446]] | [[:lo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:lo:Special:ListUsers|21&nbsp;092]] | [[:lo:Special:ActiveUsers|36]] | [[:lo:Special:ListFiles|25]] | 32 |- | 217 | [[Normandu]] | Nouormand | <code>[[:nrm:|nrm]]</code> | [[:nrm:Special:Statistics|5&nbsp;052]] | [[:nrm:Special:Statistics|10&nbsp;678]] | [[:nrm:Special:Statistics|220&nbsp;913]] | [[:nrm:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nrm:Special:ListUsers|14&nbsp;483]] | [[:nrm:Special:ActiveUsers|12]] | [[:nrm:Special:ListFiles|0]] | 26 |- | 218 | [[Inglés antiguu]] | Ænglisc | <code>[[:ang:|ang]]</code> | [[:ang:Special:Statistics|4&nbsp;870]] | [[:ang:Special:Statistics|20&nbsp;331]] | [[:ang:Special:Statistics|222&nbsp;560]] | [[:ang:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ang:Special:ListUsers|133&nbsp;205]] | [[:ang:Special:ActiveUsers|39]] | [[:ang:Special:ListFiles|264]] | 110 |- | 219 | [[Friulanu]] | furlan | <code>[[:fur:|fur]]</code> | [[:fur:Special:Statistics|4&nbsp;799]] | [[:fur:Special:Statistics|11&nbsp;002]] | [[:fur:Special:Statistics|180&nbsp;595]] | [[:fur:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:fur:Special:ListUsers|15&nbsp;797]] | [[:fur:Special:ActiveUsers|13]] | [[:fur:Special:ListFiles|296]] | 27 |- | 220 | [[Idioma lingala|Lingala]] | lingála | <code>[[:ln:|ln]]</code> | [[:ln:Special:Statistics|4&nbsp;788]] | [[:ln:Special:Statistics|11&nbsp;380]] | [[:ln:Special:Statistics|132&nbsp;895]] | [[:ln:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:ln:Special:ListUsers|14&nbsp;633]] | [[:ln:Special:ActiveUsers|43]] | [[:ln:Special:ListFiles|34]] | 22 |- | 221 | [[Papiamentu]] | Papiamentu | <code>[[:pap:|pap]]</code> | [[:pap:Special:Statistics|4&nbsp;771]] | [[:pap:Special:Statistics|10&nbsp;012]] | [[:pap:Special:Statistics|165&nbsp;138]] | [[:pap:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:pap:Special:ListUsers|16&nbsp;722]] | [[:pap:Special:ActiveUsers|25]] | [[:pap:Special:ListFiles|0]] | 20 |- | 222 | [[Idioma carelianu|Carelianu]] | Livvinkarjala | <code>[[:olo:|olo]]</code> | [[:olo:Special:Statistics|4&nbsp;591]] | [[:olo:Special:Statistics|13&nbsp;610]] | [[:olo:Special:Statistics|38&nbsp;035]] | [[:olo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:olo:Special:ListUsers|7&nbsp;985]] | [[:olo:Special:ActiveUsers|15]] | [[:olo:Special:ListFiles|0]] | 11 |- | 223 | [[Lingua Franca Nova]] | Lingua Franca Nova | <code>[[:lfn:|lfn]]</code> | [[:lfn:Special:Statistics|4&nbsp;463]] | [[:lfn:Special:Statistics|7&nbsp;138]] | [[:lfn:Special:Statistics|41&nbsp;724]] | [[:lfn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lfn:Special:ListUsers|15&nbsp;047]] | [[:lfn:Special:ActiveUsers|18]] | [[:lfn:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | 224 | [[Idioma lezgianu|Lezgianu]] | лезги | <code>[[:lez:|lez]]</code> | [[:lez:Special:Statistics|4&nbsp;436]] | [[:lez:Special:Statistics|14&nbsp;743]] | [[:lez:Special:Statistics|97&nbsp;047]] | [[:lez:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:lez:Special:ListUsers|12&nbsp;051]] | [[:lez:Special:ActiveUsers|19]] | [[:lez:Special:ListFiles|11]] | 36 |- | 225 | [[Idioma twi|Twi]] | Twi | <code>[[:tw:|tw]]</code> | [[:tw:Special:Statistics|4&nbsp;374]] | [[:tw:Special:Statistics|8&nbsp;162]] | [[:tw:Special:Statistics|131&nbsp;188]] | [[:tw:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:tw:Special:ListUsers|17&nbsp;252]] | [[:tw:Special:ActiveUsers|40]] | [[:tw:Special:ListFiles|0]] | 12 |- | 226 | [[Mirandés]] | Mirandés | <code>[[:mwl:|mwl]]</code> | [[:mwl:Special:Statistics|4&nbsp;278]] | [[:mwl:Special:Statistics|10&nbsp;734]] | [[:mwl:Special:Statistics|105&nbsp;569]] | [[:mwl:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mwl:Special:ListUsers|14&nbsp;454]] | [[:mwl:Special:ActiveUsers|14]] | [[:mwl:Special:ListFiles|0]] | 22 |- | 227 | [[Náhuatl]] | Nāhuatl | <code>[[:nah:|nah]]</code> | [[:nah:Special:Statistics|4&nbsp;270]] | [[:nah:Special:Statistics|13&nbsp;334]] | [[:nah:Special:Statistics|521&nbsp;648]] | [[:nah:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:nah:Special:ListUsers|23&nbsp;669]] | [[:nah:Special:ActiveUsers|19]] | [[:nah:Special:ListFiles|168]] | 176 |- | 228 | [[:en:Saterland Frisian|Saterland Frisian]] | Seeltersk | <code>[[:stq:|stq]]</code> | [[:stq:Special:Statistics|4&nbsp;128]] | [[:stq:Special:Statistics|10&nbsp;815]] | [[:stq:Special:Statistics|123&nbsp;611]] | [[:stq:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:stq:Special:ListUsers|14&nbsp;480]] | [[:stq:Special:ActiveUsers|15]] | [[:stq:Special:ListFiles|381]] | 30 |- | 229 | [[Estremeñu]] | estremeñu | <code>[[:ext:|ext]]</code> | [[:ext:Special:Statistics|3&nbsp;924]] | [[:ext:Special:Statistics|8&nbsp;905]] | [[:ext:Special:Statistics|136&nbsp;329]] | [[:ext:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ext:Special:ListUsers|19&nbsp;082]] | [[:ext:Special:ActiveUsers|23]] | [[:ext:Special:ListFiles|0]] | 25 |- | 230 | [[Xudeoespañol]] | Ladino | <code>[[:lad:|lad]]</code> | [[:lad:Special:Statistics|3&nbsp;851]] | [[:lad:Special:Statistics|13&nbsp;537]] | [[:lad:Special:Statistics|214&nbsp;682]] | [[:lad:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:lad:Special:ListUsers|23&nbsp;316]] | [[:lad:Special:ActiveUsers|27]] | [[:lad:Special:ListFiles|21]] | 100 |- | 231 | [[Romanche]] | rumantsch | <code>[[:rm:|rm]]</code> | [[:rm:Special:Statistics|3&nbsp;791]] | [[:rm:Special:Statistics|9&nbsp;745]] | [[:rm:Special:Statistics|167&nbsp;413]] | [[:rm:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:rm:Special:ListUsers|22&nbsp;098]] | [[:rm:Special:ActiveUsers|24]] | [[:rm:Special:ListFiles|48]] | 42 |- | 232 | [[Tuvanu]] | тыва дыл | <code>[[:tyv:|tyv]]</code> | [[:tyv:Special:Statistics|3&nbsp;649]] | [[:tyv:Special:Statistics|13&nbsp;724]] | [[:tyv:Special:Statistics|49&nbsp;885]] | [[:tyv:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tyv:Special:ListUsers|10&nbsp;277]] | [[:tyv:Special:ActiveUsers|12]] | [[:tyv:Special:ListFiles|0]] | 28 |- | 233 | [[Idioma avar|Avar]] | авар | <code>[[:av:|av]]</code> | [[:av:Special:Statistics|3&nbsp;631]] | [[:av:Special:Statistics|18&nbsp;043]] | [[:av:Special:Statistics|94&nbsp;634]] | [[:av:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:av:Special:ListUsers|16&nbsp;529]] | [[:av:Special:ActiveUsers|19]] | [[:av:Special:ListFiles|0]] | 83 |- | 234 | [[Idioma konkani|Konkani]] | गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni | <code>[[:gom:|gom]]</code> | [[:gom:Special:Statistics|3&nbsp;629]] | [[:gom:Special:Statistics|8&nbsp;874]] | [[:gom:Special:Statistics|213&nbsp;721]] | [[:gom:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:gom:Special:ListUsers|11&nbsp;125]] | [[:gom:Special:ActiveUsers|28]] | [[:gom:Special:ListFiles|0]] | 50 |- | 235 | [[:en:Doteli|Doteli]] | डोटेली | <code>[[:dty:|dty]]</code> | [[:dty:Special:Statistics|3&nbsp;596]] | [[:dty:Special:Statistics|21&nbsp;771]] | [[:dty:Special:Statistics|243&nbsp;377]] | [[:dty:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:dty:Special:ListUsers|7&nbsp;562]] | [[:dty:Special:ActiveUsers|19]] | [[:dty:Special:ListFiles|3]] | 286 |- | 236 | [[:en:Komi-Permyak|Komi-Permyak]] | Перем Коми | <code>[[:koi:|koi]]</code> | [[:koi:Special:Statistics|3&nbsp;469]] | [[:koi:Special:Statistics|13&nbsp;144]] | [[:koi:Special:Statistics|63&nbsp;116]] | [[:koi:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:koi:Special:ListUsers|9&nbsp;413]] | [[:koi:Special:ActiveUsers|7]] | [[:koi:Special:ListFiles|0]] | 37 |- | 237 | [[Idioma luganda|Luganda]] | Luganda | <code>[[:lg:|lg]]</code> | [[:lg:Special:Statistics|3&nbsp;429]] | [[:lg:Special:Statistics|7&nbsp;525]] | [[:lg:Special:Statistics|37&nbsp;735]] | [[:lg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lg:Special:ListUsers|9&nbsp;829]] | [[:lg:Special:ActiveUsers|24]] | [[:lg:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 238 | [[:en:Lower Sorbian|Lower Sorbian]] | dolnoserbski | <code>[[:dsb:|dsb]]</code> | [[:dsb:Special:Statistics|3&nbsp;424]] | [[:dsb:Special:Statistics|11&nbsp;621]] | [[:dsb:Special:Statistics|146&nbsp;407]] | [[:dsb:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:dsb:Special:ListUsers|20&nbsp;091]] | [[:dsb:Special:ActiveUsers|27]] | [[:dsb:Special:ListFiles|0]] | 72 |- | 239 | [[pidgin ghanianu]] | Ghanaian Pidgin English | <code>[[:gpe:|gpe]]</code> | [[:gpe:Special:Statistics|3&nbsp;303]] | [[:gpe:Special:Statistics|18&nbsp;037]] | [[:gpe:Special:Statistics|69&nbsp;570]] | [[:gpe:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:gpe:Special:ListUsers|3&nbsp;323]] | [[:gpe:Special:ActiveUsers|76]] | [[:gpe:Special:ListFiles|0]] | 77 |- | 240 | [[Idioma maldivianu|Maldivu]] | ދިވެހިބަސް | <code>[[:dv:|dv]]</code> | [[:dv:Special:Statistics|3&nbsp;143]] | [[:dv:Special:Statistics|12&nbsp;497]] | [[:dv:Special:Statistics|136&nbsp;145]] | [[:dv:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:dv:Special:ListUsers|26&nbsp;983]] | [[:dv:Special:ActiveUsers|19]] | [[:dv:Special:ListFiles|931]] | 96 |- | 242 | [[Gagauz]] | Gagauz | <code>[[:gag:|gag]]</code> | [[:gag:Special:Statistics|3&nbsp;017]] | [[:gag:Special:Statistics|7&nbsp;816]] | [[:gag:Special:Statistics|74&nbsp;568]] | [[:gag:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:gag:Special:ListUsers|15&nbsp;750]] | [[:gag:Special:ActiveUsers|24]] | [[:gag:Special:ListFiles|0]] | 24 |- | 243 | [[{{#language:bew|ast}}]] | {{lang|bew|{{#language:bew}}}} | <code>[[:bew:|bew]]</code> | [[:bew:Special:Statistics|3&nbsp;010]] | [[:bew:Special:Statistics|7&nbsp;250]] | [[:bew:Special:Statistics|31&nbsp;454]] | [[:bew:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bew:Special:ListUsers|2&nbsp;099]] | [[:bew:Special:ActiveUsers|20]] | [[:bew:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | 244 | [[Zhuanganu]] | Vahcuengh | <code>[[:za:|za]]</code> | [[:za:Special:Statistics|3&nbsp;003]] | [[:za:Special:Statistics|5&nbsp;564]] | [[:za:Special:Statistics|42&nbsp;645]] | [[:za:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:za:Special:ListUsers|11&nbsp;841]] | [[:za:Special:ActiveUsers|14]] | [[:za:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 245 | [[Fráncicu ripuariu]] | Ripoarisch | <code>[[:ksh:|ksh]]</code> | [[:ksh:Special:Statistics|3&nbsp;002]] | [[:ksh:Special:Statistics|10&nbsp;732]] | [[:ksh:Special:Statistics|1&nbsp;609&nbsp;271]] | [[:ksh:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ksh:Special:ListUsers|24&nbsp;257]] | [[:ksh:Special:ActiveUsers|11]] | [[:ksh:Special:ListFiles|0]] | 994 |- | 246 | [[Idioma ḥawaianu|Ḥawaianu]] | Hawaiʻi | <code>[[:haw:|haw]]</code> | [[:haw:Special:Statistics|2&nbsp;916]] | [[:haw:Special:Statistics|6&nbsp;119]] | [[:haw:Special:Statistics|99&nbsp;878]] | [[:haw:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:haw:Special:ListUsers|19&nbsp;433]] | [[:haw:Special:ActiveUsers|21]] | [[:haw:Special:ListFiles|0]] | 20 |- | 247 | [[Idioma buriatu|Buriatu]] | буряад | <code>[[:bxr:|bxr]]</code> | [[:bxr:Special:Statistics|2&nbsp;871]] | [[:bxr:Special:Statistics|11&nbsp;276]] | [[:bxr:Special:Statistics|73&nbsp;755]] | [[:bxr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bxr:Special:ListUsers|16&nbsp;778]] | [[:bxr:Special:ActiveUsers|27]] | [[:bxr:Special:ListFiles|8]] | 56 |- | 248 | [[pa'o]] | ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ | <code>[[:blk:|blk]]</code> | [[:blk:Special:Statistics|2&nbsp;870]] | [[:blk:Special:Statistics|8&nbsp;272]] | [[:blk:Special:Statistics|31&nbsp;709]] | [[:blk:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:blk:Special:ListUsers|2&nbsp;369]] | [[:blk:Special:ActiveUsers|17]] | [[:blk:Special:ListFiles|0]] | 14 |- | 249 | [[Tulu]] | ತುಳು | <code>[[:tcy:|tcy]]</code> | [[:tcy:Special:Statistics|2&nbsp;835]] | [[:tcy:Special:Statistics|15&nbsp;440]] | [[:tcy:Special:Statistics|166&nbsp;356]] | [[:tcy:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:tcy:Special:ListUsers|7&nbsp;568]] | [[:tcy:Special:ActiveUsers|20]] | [[:tcy:Special:ListFiles|13]] | 213 |- | 250 | [[Alemán palatín]] | Pälzisch | <code>[[:pfl:|pfl]]</code> | [[:pfl:Special:Statistics|2&nbsp;816]] | [[:pfl:Special:Statistics|7&nbsp;046]] | [[:pfl:Special:Statistics|92&nbsp;391]] | [[:pfl:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:pfl:Special:ListUsers|13&nbsp;099]] | [[:pfl:Special:ActiveUsers|8]] | [[:pfl:Special:ListFiles|0]] | 30 |- | 251 | [[Sakizaya]] | Sakizaya | <code>[[:szy:|szy]]</code> | [[:szy:Special:Statistics|2&nbsp;736]] | [[:szy:Special:Statistics|6&nbsp;192]] | [[:szy:Special:Statistics|138&nbsp;889]] | [[:szy:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:szy:Special:ListUsers|3&nbsp;759]] | [[:szy:Special:ActiveUsers|13]] | [[:szy:Special:ListFiles|0]] | 36 |- | 252 | [[Idioma pangasinense|Pangasinense]] | Pangasinan | <code>[[:pag:|pag]]</code> | [[:pag:Special:Statistics|2&nbsp;617]] | [[:pag:Special:Statistics|6&nbsp;722]] | [[:pag:Special:Statistics|78&nbsp;946]] | [[:pag:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pag:Special:ListUsers|9&nbsp;217]] | [[:pag:Special:ActiveUsers|11]] | [[:pag:Special:ListFiles|0]] | 29 |- | 253 | [[{{#language:kge|ast}}]] | {{lang|kge|{{#language:kge}}}} | <code>[[:kge:|kge]]</code> | [[:kge:Special:Statistics|2&nbsp;582]] | [[:kge:Special:Statistics|4&nbsp;181]] | [[:kge:Special:Statistics|30&nbsp;464]] | [[:kge:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:kge:Special:ListUsers|853]] | [[:kge:Special:ActiveUsers|15]] | [[:kge:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | 254 | [[atayal]] | atayal | <code>[[:tay:|tay]]</code> | [[:tay:Special:Statistics|2&nbsp;582]] | [[:tay:Special:Statistics|3&nbsp;238]] | [[:tay:Special:Statistics|61&nbsp;464]] | [[:tay:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tay:Special:ListUsers|2&nbsp;365]] | [[:tay:Special:ActiveUsers|12]] | [[:tay:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | 255 | [[Pali]] | पालि | <code>[[:pi:|pi]]</code> | [[:pi:Special:Statistics|2&nbsp;545]] | [[:pi:Special:Statistics|4&nbsp;493]] | [[:pi:Special:Statistics|102&nbsp;648]] | [[:pi:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pi:Special:ListUsers|8&nbsp;038]] | [[:pi:Special:ActiveUsers|9]] | [[:pi:Special:ListFiles|1]] | 13 |- | 256 | [[{{#language:fon|ast}}]] | {{lang|fon|{{#language:fon}}}} | <code>[[:fon:|fon]]</code> | [[:fon:Special:Statistics|2&nbsp;542]] | [[:fon:Special:Statistics|4&nbsp;080]] | [[:fon:Special:Statistics|26&nbsp;022]] | [[:fon:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:fon:Special:ListUsers|1&nbsp;644]] | [[:fon:Special:ActiveUsers|9]] | [[:fon:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | 257 | [[Idioma karachái-bálkaro|Karachái-bálkaro]] | къарачай-малкъар | <code>[[:krc:|krc]]</code> | [[:krc:Special:Statistics|2&nbsp;508]] | [[:krc:Special:Statistics|16&nbsp;347]] | [[:krc:Special:Statistics|118&nbsp;174]] | [[:krc:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:krc:Special:ListUsers|11&nbsp;403]] | [[:krc:Special:ActiveUsers|14]] | [[:krc:Special:ListFiles|0]] | 220 |- | 258 | [[Awadhi]] | ქართული | <code>[[:awa:|awa]]</code> | [[:awa:Special:Statistics|2&nbsp;507]] | [[:awa:Special:Statistics|5&nbsp;808]] | [[:awa:Special:Statistics|27&nbsp;723]] | [[:awa:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:awa:Special:ListUsers|4&nbsp;222]] | [[:awa:Special:ActiveUsers|12]] | [[:awa:Special:ListFiles|0]] | 8 |- | 259 | [[Idioma ingusetiu|Ingusetio]] | ГӀалгӀай | <code>[[:inh:|inh]]</code> | [[:inh:Special:Statistics|2&nbsp;403]] | [[:inh:Special:Statistics|15&nbsp;709]] | [[:inh:Special:Statistics|70&nbsp;187]] | [[:inh:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:inh:Special:ListUsers|5&nbsp;466]] | [[:inh:Special:ActiveUsers|12]] | [[:inh:Special:ListFiles|37]] | 137 |- | 260 | [[{{#language:dga|ast}}]] | {{lang|dga|{{#language:dga}}}} | <code>[[:dga:|dga]]</code> | [[:dga:Special:Statistics|2&nbsp;293]] | [[:dga:Special:Statistics|5&nbsp;653]] | [[:dga:Special:Statistics|52&nbsp;194]] | [[:dga:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:dga:Special:ListUsers|1&nbsp;178]] | [[:dga:Special:ActiveUsers|36]] | [[:dga:Special:ListFiles|0]] | 20 |- | 261 | [[Idioma xhosa|Xhosa]] | isiXhosa | <code>[[:xh:|xh]]</code> | [[:xh:Special:Statistics|2&nbsp;273]] | [[:xh:Special:Statistics|5&nbsp;494]] | [[:xh:Special:Statistics|39&nbsp;369]] | [[:xh:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:xh:Special:ListUsers|14&nbsp;781]] | [[:xh:Special:ActiveUsers|25]] | [[:xh:Special:ListFiles|0]] | 14 |- | 262 | [[Tswana]] | Setswana | <code>[[:tn:|tn]]</code> | [[:tn:Special:Statistics|2&nbsp;252]] | [[:tn:Special:Statistics|6&nbsp;295]] | [[:tn:Special:Statistics|40&nbsp;960]] | [[:tn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tn:Special:ListUsers|11&nbsp;604]] | [[:tn:Special:ActiveUsers|22]] | [[:tn:Special:ListFiles|4]] | 21 |- | 263 | [[:en:Atikamekw|Atikamekw]] | Atikamekw | <code>[[:atj:|atj]]</code> | [[:atj:Special:Statistics|2&nbsp;075]] | [[:atj:Special:Statistics|3&nbsp;278]] | [[:atj:Special:Statistics|16&nbsp;608]] | [[:atj:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:atj:Special:ListUsers|5&nbsp;498]] | [[:atj:Special:ActiveUsers|8]] | [[:atj:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | 264 | [[Alemán de Pennsylvania]] | Deitsch | <code>[[:pdc:|pdc]]</code> | [[:pdc:Special:Statistics|2&nbsp;026]] | [[:pdc:Special:Statistics|6&nbsp;012]] | [[:pdc:Special:Statistics|106&nbsp;927]] | [[:pdc:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pdc:Special:ListUsers|36&nbsp;585]] | [[:pdc:Special:ActiveUsers|28]] | [[:pdc:Special:ListFiles|0]] | 69 |- | 265 | [[Idioma tonganu|Tonganu]] | lea faka-Tonga | <code>[[:to:|to]]</code> | [[:to:Special:Statistics|2&nbsp;022]] | [[:to:Special:Statistics|5&nbsp;508]] | [[:to:Special:Statistics|43&nbsp;730]] | [[:to:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:to:Special:ListUsers|11&nbsp;980]] | [[:to:Special:ActiveUsers|12]] | [[:to:Special:ListFiles|12]] | 24 |- | 266 | [[Idioma mon|Mon]] | ဘာသာ မန် | <code>[[:mnw:|mnw]]</code> | [[:mnw:Special:Statistics|1&nbsp;956]] | [[:mnw:Special:Statistics|6&nbsp;744]] | [[:mnw:Special:Statistics|45&nbsp;924]] | [[:mnw:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mnw:Special:ListUsers|4&nbsp;641]] | [[:mnw:Special:ActiveUsers|15]] | [[:mnw:Special:ListFiles|0]] | 41 |- | 267 | [[Oromu]] | Oromoo | <code>[[:om:|om]]</code> | [[:om:Special:Statistics|1&nbsp;947]] | [[:om:Special:Statistics|5&nbsp;393]] | [[:om:Special:Statistics|44&nbsp;815]] | [[:om:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:om:Special:ListUsers|12&nbsp;412]] | [[:om:Special:ActiveUsers|16]] | [[:om:Special:ListFiles|0]] | 26 |- | 268 | [[:en:Aramaic|Aramaic]] | ܐܪܡܝܐ | <code>[[:arc:|arc]]</code> | [[:arc:Special:Statistics|1&nbsp;914]] | [[:arc:Special:Statistics|6&nbsp;564]] | [[:arc:Special:Statistics|96&nbsp;990]] | [[:arc:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:arc:Special:ListUsers|22&nbsp;598]] | [[:arc:Special:ActiveUsers|25]] | [[:arc:Special:ListFiles|0]] | 87 |- | 269 | [[Novial]] | Novial | <code>[[:nov:|nov]]</code> | [[:nov:Special:Statistics|1&nbsp;874]] | [[:nov:Special:Statistics|4&nbsp;805]] | [[:nov:Special:Statistics|180&nbsp;140]] | [[:nov:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:nov:Special:ListUsers|12&nbsp;979]] | [[:nov:Special:ActiveUsers|11]] | [[:nov:Special:ListFiles|0]] | 92 |- | 270 | [[Idioma kikuyu]] | Gĩkũyũ | <code>[[:ki:|ki]]</code> | [[:ki:Special:Statistics|1&nbsp;874]] | [[:ki:Special:Statistics|3&nbsp;758]] | [[:ki:Special:Statistics|22&nbsp;476]] | [[:ki:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ki:Special:ListUsers|9&nbsp;761]] | [[:ki:Special:ActiveUsers|15]] | [[:ki:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 271 | [[Madurese]] | Madhurâ | <code>[[:mad:|mad]]</code> | [[:mad:Special:Statistics|1&nbsp;821]] | [[:mad:Special:Statistics|10&nbsp;865]] | [[:mad:Special:Statistics|38&nbsp;067]] | [[:mad:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mad:Special:ListUsers|3&nbsp;718]] | [[:mad:Special:ActiveUsers|33]] | [[:mad:Special:ListFiles|0]] | 86 |- | 272 | [[Nias]] | Li Niha | <code>[[:nia:|nia]]</code> | [[:nia:Special:Statistics|1&nbsp;757]] | [[:nia:Special:Statistics|4&nbsp;440]] | [[:nia:Special:Statistics|25&nbsp;546]] | [[:nia:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:nia:Special:ListUsers|2&nbsp;466]] | [[:nia:Special:ActiveUsers|8]] | [[:nia:Special:ListFiles|0]] | 13 |- | 273 | [[Wolof]] | Wolof | <code>[[:wo:|wo]]</code> | [[:wo:Special:Statistics|1&nbsp;737]] | [[:wo:Special:Statistics|5&nbsp;548]] | [[:wo:Special:Statistics|106&nbsp;898]] | [[:wo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:wo:Special:ListUsers|16&nbsp;640]] | [[:wo:Special:ActiveUsers|12]] | [[:wo:Special:ListFiles|0]] | 93 |- | 274 | [[Xamaicanu]] | Patois | <code>[[:jam:|jam]]</code> | [[:jam:Special:Statistics|1&nbsp;728]] | [[:jam:Special:Statistics|3&nbsp;131]] | [[:jam:Special:Statistics|22&nbsp;543]] | [[:jam:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:jam:Special:ListUsers|10&nbsp;950]] | [[:jam:Special:ActiveUsers|23]] | [[:jam:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | 275 | [[Idioma kikuyu|Kikuyu]] | Kabɩyɛ | <code>[[:kbp:|kbp]]</code> | [[:kbp:Special:Statistics|1&nbsp;713]] | [[:kbp:Special:Statistics|3&nbsp;445]] | [[:kbp:Special:Statistics|18&nbsp;526]] | [[:kbp:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kbp:Special:ListUsers|5&nbsp;394]] | [[:kbp:Special:ActiveUsers|10]] | [[:kbp:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | 276 | [[Idioma calmucu|Calmucu]] | хальмг | <code>[[:xal:|xal]]</code> | [[:xal:Special:Statistics|1&nbsp;655]] | [[:xal:Special:Statistics|12&nbsp;298]] | [[:xal:Special:Statistics|91&nbsp;806]] | [[:xal:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:xal:Special:ListUsers|10&nbsp;839]] | [[:xal:Special:ActiveUsers|17]] | [[:xal:Special:ListFiles|0]] | 309 |- | 277 | [[Cabardianu]] | Адыгэбзэ | <code>[[:kbd:|kbd]]</code> | [[:kbd:Special:Statistics|1&nbsp;647]] | [[:kbd:Special:Statistics|7&nbsp;108]] | [[:kbd:Special:Statistics|48&nbsp;226]] | [[:kbd:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:kbd:Special:ListUsers|10&nbsp;967]] | [[:kbd:Special:ActiveUsers|20]] | [[:kbd:Special:ListFiles|0]] | 75 |- | 278 | [[angika]] | अंगिका | <code>[[:anp:|anp]]</code> | [[:anp:Special:Statistics|1&nbsp;644]] | [[:anp:Special:Statistics|5&nbsp;094]] | [[:anp:Special:Statistics|21&nbsp;948]] | [[:anp:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:anp:Special:ListUsers|2&nbsp;986]] | [[:anp:Special:ActiveUsers|13]] | [[:anp:Special:ListFiles|0]] | 19 |- | 279 | [[{{#language:dtp|ast}}]] | {{lang|dtp|{{#language:dtp}}}} | <code>[[:dtp:|dtp]]</code> | [[:dtp:Special:Statistics|1&nbsp;640]] | [[:dtp:Special:Statistics|6&nbsp;910]] | [[:dtp:Special:Statistics|22&nbsp;308]] | [[:dtp:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:dtp:Special:ListUsers|1&nbsp;735]] | [[:dtp:Special:ActiveUsers|32]] | [[:dtp:Special:ListFiles|0]] | 33 |- | 280 | [[{{#language:iba|ast}}]] | {{lang|iba|{{#language:iba}}}} | <code>[[:iba:|iba]]</code> | [[:iba:Special:Statistics|1&nbsp;595]] | [[:iba:Special:Statistics|3&nbsp;970]] | [[:iba:Special:Statistics|13&nbsp;324]] | [[:iba:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:iba:Special:ListUsers|1&nbsp;027]] | [[:iba:Special:ActiveUsers|30]] | [[:iba:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 281 | [[Idioma fixanu|Fixanu]] | Na Vosa Vakaviti | <code>[[:fj:|fj]]</code> | [[:fj:Special:Statistics|1&nbsp;580]] | [[:fj:Special:Statistics|4&nbsp;267]] | [[:fj:Special:Statistics|37&nbsp;648]] | [[:fj:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:fj:Special:ListUsers|10&nbsp;152]] | [[:fj:Special:ActiveUsers|11]] | [[:fj:Special:ListFiles|0]] | 26 |- | 282 | [[Kikongo]] | Kongo | <code>[[:kg:|kg]]</code> | [[:kg:Special:Statistics|1&nbsp;561]] | [[:kg:Special:Statistics|4&nbsp;002]] | [[:kg:Special:Statistics|48&nbsp;044]] | [[:kg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kg:Special:ListUsers|12&nbsp;129]] | [[:kg:Special:ActiveUsers|15]] | [[:kg:Special:ListFiles|0]] | 29 |- | 283 | [[N'ko]] | ߒߞߏ | <code>[[:nqo:|nqo]]</code> | [[:nqo:Special:Statistics|1&nbsp;544]] | [[:nqo:Special:Statistics|3&nbsp;359]] | [[:nqo:Special:Statistics|12&nbsp;333]] | [[:nqo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nqo:Special:ListUsers|5&nbsp;154]] | [[:nqo:Special:ActiveUsers|10]] | [[:nqo:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | 284 | [[gun]] | Gungbe | <code>[[:guw:|guw]]</code> | [[:guw:Special:Statistics|1&nbsp;539]] | [[:guw:Special:Statistics|2&nbsp;740]] | [[:guw:Special:Statistics|42&nbsp;172]] | [[:guw:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:guw:Special:ListUsers|2&nbsp;041]] | [[:guw:Special:ActiveUsers|18]] | [[:guw:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | 285 | [[pidgin nixerianu]] | Naijá | <code>[[:pcm:|pcm]]</code> | [[:pcm:Special:Statistics|1&nbsp;491]] | [[:pcm:Special:Statistics|2&nbsp;727]] | [[:pcm:Special:Statistics|29&nbsp;325]] | [[:pcm:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:pcm:Special:ListUsers|2&nbsp;690]] | [[:pcm:Special:ActiveUsers|23]] | [[:pcm:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 286 | [[Bislama]] | Bislama | <code>[[:bi:|bi]]</code> | [[:bi:Special:Statistics|1&nbsp;469]] | [[:bi:Special:Statistics|3&nbsp;441]] | [[:bi:Special:Statistics|43&nbsp;729]] | [[:bi:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bi:Special:ListUsers|14&nbsp;493]] | [[:bi:Special:ActiveUsers|16]] | [[:bi:Special:ListFiles|0]] | 23 |- | 287 | [[Sesotho]] | Sesotho | <code>[[:st:|st]]</code> | [[:st:Special:Statistics|1&nbsp;441]] | [[:st:Special:Statistics|5&nbsp;242]] | [[:st:Special:Statistics|33&nbsp;573]] | [[:st:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:st:Special:ListUsers|11&nbsp;793]] | [[:st:Special:ActiveUsers|22]] | [[:st:Special:ListFiles|0]] | 45 |- | 288 | [[Tok pisin]] | Tok Pisin | <code>[[:tpi:|tpi]]</code> | [[:tpi:Special:Statistics|1&nbsp;393]] | [[:tpi:Special:Statistics|5&nbsp;781]] | [[:tpi:Special:Statistics|88&nbsp;136]] | [[:tpi:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tpi:Special:ListUsers|15&nbsp;060]] | [[:tpi:Special:ActiveUsers|16]] | [[:tpi:Special:ListFiles|0]] | 151 |- | 289 | [[{{#language:knc|ast}}]] | {{lang|knc|{{#language:knc}}}} | <code>[[:knc:|knc]]</code> | [[:knc:Special:Statistics|1&nbsp;378]] | [[:knc:Special:Statistics|2&nbsp;158]] | [[:knc:Special:Statistics|25&nbsp;617]] | [[:knc:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:knc:Special:ListUsers|703]] | [[:knc:Special:ActiveUsers|11]] | [[:knc:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | 291 | [[Tetun]] | tetun | <code>[[:tet:|tet]]</code> | [[:tet:Special:Statistics|1&nbsp;376]] | [[:tet:Special:Statistics|3&nbsp;944]] | [[:tet:Special:Statistics|69&nbsp;460]] | [[:tet:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tet:Special:ListUsers|10&nbsp;730]] | [[:tet:Special:ActiveUsers|10]] | [[:tet:Special:ListFiles|0]] | 61 |- | 292 | [[tyap]] | tyap | <code>[[:kcg:|kcg]]</code> | [[:kcg:Special:Statistics|1&nbsp;364]] | [[:kcg:Special:Statistics|6&nbsp;139]] | [[:kcg:Special:Statistics|37&nbsp;316]] | [[:kcg:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:kcg:Special:ListUsers|2&nbsp;316]] | [[:kcg:Special:ActiveUsers|14]] | [[:kcg:Special:ListFiles|1]] | 74 |- | 293 | [[Lojban]] | Lojban | <code>[[:jbo:|jbo]]</code> | [[:jbo:Special:Statistics|1&nbsp;340]] | [[:jbo:Special:Statistics|5&nbsp;802]] | [[:jbo:Special:Statistics|113&nbsp;481]] | [[:jbo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:jbo:Special:ListUsers|18&nbsp;388]] | [[:jbo:Special:ActiveUsers|14]] | [[:jbo:Special:ListFiles|0]] | 217 |- | 294 | [[Antiguu eslavu eclesiásticu]] | словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ | <code>[[:cu:|cu]]</code> | [[:cu:Special:Statistics|1&nbsp;301]] | [[:cu:Special:Statistics|5&nbsp;867]] | [[:cu:Special:Statistics|86&nbsp;427]] | [[:cu:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:cu:Special:ListUsers|27&nbsp;857]] | [[:cu:Special:ActiveUsers|32]] | [[:cu:Special:ListFiles|0]] | 181 |- | 295 | [[Lak]] | лакку | <code>[[:lbe:|lbe]]</code> | [[:lbe:Special:Statistics|1&nbsp;262]] | [[:lbe:Special:Statistics|16&nbsp;038]] | [[:lbe:Special:Statistics|53&nbsp;445]] | [[:lbe:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:lbe:Special:ListUsers|9&nbsp;244]] | [[:lbe:Special:ActiveUsers|10]] | [[:lbe:Special:ListFiles|0]] | 457 |- | 296 | [[Idioma tahitianu|Tahitianu]] | reo tahiti | <code>[[:ty:|ty]]</code> | [[:ty:Special:Statistics|1&nbsp;226]] | [[:ty:Special:Statistics|3&nbsp;037]] | [[:ty:Special:Statistics|53&nbsp;780]] | [[:ty:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ty:Special:ListUsers|8&nbsp;235]] | [[:ty:Special:ActiveUsers|9]] | [[:ty:Special:ListFiles|0]] | 39 |- | 297 | [[Idioma ewé|Ewé]] | eʋegbe | <code>[[:ee:|ee]]</code> | [[:ee:Special:Statistics|1&nbsp;213]] | [[:ee:Special:Statistics|4&nbsp;170]] | [[:ee:Special:Statistics|59&nbsp;051]] | [[:ee:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ee:Special:ListUsers|16&nbsp;170]] | [[:ee:Special:ActiveUsers|21]] | [[:ee:Special:ListFiles|0]] | 84 |- | 298 | [[seediq]] | seediq | <code>[[:trv:|trv]]</code> | [[:trv:Special:Statistics|1&nbsp;200]] | [[:trv:Special:Statistics|2&nbsp;205]] | [[:trv:Special:Statistics|103&nbsp;496]] | [[:trv:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:trv:Special:ListUsers|2&nbsp;565]] | [[:trv:Special:ActiveUsers|9]] | [[:trv:Special:ListFiles|0]] | 33 |- | 299 | [[Idioma samoanu|Samoanu]] | Gagana Samoa | <code>[[:sm:|sm]]</code> | [[:sm:Special:Statistics|1&nbsp;175]] | [[:sm:Special:Statistics|6&nbsp;136]] | [[:sm:Special:Statistics|47&nbsp;489]] | [[:sm:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:sm:Special:ListUsers|11&nbsp;528]] | [[:sm:Special:ActiveUsers|11]] | [[:sm:Special:ListFiles|0]] | 138 |- | 300 | [[{{#language:syl|ast}}]] | {{lang|syl|{{#language:syl}}}} | <code>[[:syl:|syl]]</code> | [[:syl:Special:Statistics|1&nbsp;164]] | [[:syl:Special:Statistics|4&nbsp;905]] | [[:syl:Special:Statistics|27&nbsp;666]] | [[:syl:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:syl:Special:ListUsers|910]] | [[:syl:Special:ActiveUsers|12]] | [[:syl:Special:ListFiles|0]] | 58 |- | 301 | [[{{#language:btm|ast}}]] | {{lang|btm|{{#language:btm}}}} | <code>[[:btm:|btm]]</code> | [[:btm:Special:Statistics|1&nbsp;164]] | [[:btm:Special:Statistics|2&nbsp;627]] | [[:btm:Special:Statistics|11&nbsp;648]] | [[:btm:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:btm:Special:ListUsers|1&nbsp;027]] | [[:btm:Special:ActiveUsers|12]] | [[:btm:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 302 | [[{{#language:kus|ast}}]] | {{lang|kus|{{#language:kus}}}} | <code>[[:kus:|kus]]</code> | [[:kus:Special:Statistics|1&nbsp;156]] | [[:kus:Special:Statistics|1&nbsp;724]] | [[:kus:Special:Statistics|13&nbsp;849]] | [[:kus:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:kus:Special:ListUsers|810]] | [[:kus:Special:ActiveUsers|20]] | [[:kus:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | 303 | [[amis]] | Pangcah / 'Amis | <code>[[:ami:|ami]]</code> | [[:ami:Special:Statistics|1&nbsp;144]] | [[:ami:Special:Statistics|2&nbsp;226]] | [[:ami:Special:Statistics|46&nbsp;957]] | [[:ami:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ami:Special:ListUsers|3&nbsp;080]] | [[:ami:Special:ActiveUsers|18]] | [[:ami:Special:ListFiles|0]] | 19 |- | 304 | [[Sranan]] | Sranantongo | <code>[[:srn:|srn]]</code> | [[:srn:Special:Statistics|1&nbsp;129]] | [[:srn:Special:Statistics|2&nbsp;731]] | [[:srn:Special:Statistics|39&nbsp;962]] | [[:srn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:srn:Special:ListUsers|8&nbsp;540]] | [[:srn:Special:ActiveUsers|11]] | [[:srn:Special:ListFiles|0]] | 29 |- | 305 | [[Idioma suazi|Suazi]] | SiSwati | <code>[[:ss:|ss]]</code> | [[:ss:Special:Statistics|1&nbsp;116]] | [[:ss:Special:Statistics|3&nbsp;446]] | [[:ss:Special:Statistics|42&nbsp;044]] | [[:ss:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ss:Special:ListUsers|9&nbsp;752]] | [[:ss:Special:ActiveUsers|18]] | [[:ss:Special:ListFiles|0]] | 53 |- | 306 | [[idioma altái|altái]] | алтай тил | <code>[[:alt:|alt]]</code> | [[:alt:Special:Statistics|1&nbsp;103]] | [[:alt:Special:Statistics|6&nbsp;864]] | [[:alt:Special:Statistics|47&nbsp;823]] | [[:alt:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:alt:Special:ListUsers|3&nbsp;877]] | [[:alt:Special:ActiveUsers|10]] | [[:alt:Special:ListFiles|0]] | 190 |- | 307 | [[{{#language:bbc|ast}}]] | {{lang|bbc|{{#language:bbc}}}} | <code>[[:bbc:|bbc]]</code> | [[:bbc:Special:Statistics|1&nbsp;100]] | [[:bbc:Special:Statistics|2&nbsp;094]] | [[:bbc:Special:Statistics|13&nbsp;308]] | [[:bbc:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bbc:Special:ListUsers|1&nbsp;813]] | [[:bbc:Special:ActiveUsers|15]] | [[:bbc:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | 308 | [[:en:Latgalian]] | latgaļu | <code>[[:ltg:|ltg]]</code> | [[:ltg:Special:Statistics|1&nbsp;093]] | [[:ltg:Special:Statistics|3&nbsp;388]] | [[:ltg:Special:Statistics|37&nbsp;002]] | [[:ltg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ltg:Special:ListUsers|8&nbsp;236]] | [[:ltg:Special:ActiveUsers|9]] | [[:ltg:Special:ListFiles|0]] | 48 |- | 309 | [[Idioma chichewa|Chichewa]] | Chi-Chewa | <code>[[:ny:|ny]]</code> | [[:ny:Special:Statistics|1&nbsp;076]] | [[:ny:Special:Statistics|5&nbsp;303]] | [[:ny:Special:Statistics|45&nbsp;750]] | [[:ny:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ny:Special:ListUsers|11&nbsp;846]] | [[:ny:Special:ActiveUsers|11]] | [[:ny:Special:ListFiles|0]] | 133 |- | 310 | [[Criollu guyanés francés]] | Kriyòl Gwiyannen | <code>[[:gcr:|gcr]]</code> | [[:gcr:Special:Statistics|1&nbsp;073]] | [[:gcr:Special:Statistics|2&nbsp;666]] | [[:gcr:Special:Statistics|17&nbsp;539]] | [[:gcr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:gcr:Special:ListUsers|3&nbsp;897]] | [[:gcr:Special:ActiveUsers|9]] | [[:gcr:Special:ListFiles|0]] | 15 |- | 311 | [[{{#language:mos|ast}}]] | {{lang|mos|{{#language:mos}}}} | <code>[[:mos:|mos]]</code> | [[:mos:Special:Statistics|1&nbsp;052]] | [[:mos:Special:Statistics|1&nbsp;736]] | [[:mos:Special:Statistics|27&nbsp;786]] | [[:mos:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:mos:Special:ListUsers|965]] | [[:mos:Special:ActiveUsers|13]] | [[:mos:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | 312 | [[Cheroqui]] | ᏣᎳᎩ | <code>[[:chr:|chr]]</code> | [[:chr:Special:Statistics|985]] | [[:chr:Special:Statistics|4&nbsp;041]] | [[:chr:Special:Statistics|50&nbsp;913]] | [[:chr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:chr:Special:ListUsers|28&nbsp;980]] | [[:chr:Special:ActiveUsers|28]] | [[:chr:Special:ListFiles|0]] | 121 |- | 313 | [[frafra]] | gurenɛ | <code>[[:gur:|gur]]</code> | [[:gur:Special:Statistics|969]] | [[:gur:Special:Statistics|2&nbsp;471]] | [[:gur:Special:Statistics|18&nbsp;246]] | [[:gur:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:gur:Special:ListUsers|1&nbsp;732]] | [[:gur:Special:ActiveUsers|16]] | [[:gur:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | 314 | [[Idioma góticu|Góticu]] | 𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺 | <code>[[:got:|got]]</code> | [[:got:Special:Statistics|953]] | [[:got:Special:Statistics|3&nbsp;870]] | [[:got:Special:Statistics|47&nbsp;887]] | [[:got:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:got:Special:ListUsers|21&nbsp;631]] | [[:got:Special:ActiveUsers|22]] | [[:got:Special:ListFiles|0]] | 116 |- | 315 | [[Idioma tsonga|Tsonga]] | Xitsonga | <code>[[:ts:|ts]]</code> | [[:ts:Special:Statistics|943]] | [[:ts:Special:Statistics|4&nbsp;191]] | [[:ts:Special:Statistics|39&nbsp;467]] | [[:ts:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ts:Special:ListUsers|11&nbsp;607]] | [[:ts:Special:ActiveUsers|7]] | [[:ts:Special:ListFiles|0]] | 112 |- | 316 | [[{{#language:igl|ast}}]] | {{lang|igl|{{#language:igl}}}} | <code>[[:igl:|igl]]</code> | [[:igl:Special:Statistics|909]] | [[:igl:Special:Statistics|1&nbsp;290]] | [[:igl:Special:Statistics|32&nbsp;405]] | [[:igl:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:igl:Special:ListUsers|984]] | [[:igl:Special:ActiveUsers|10]] | [[:igl:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | 317 | [[fanti]] | fat | <code>[[:fat:|fat]]</code> | [[:fat:Special:Statistics|895]] | [[:fat:Special:Statistics|4&nbsp;331]] | [[:fat:Special:Statistics|22&nbsp;409]] | [[:fat:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:fat:Special:ListUsers|2&nbsp;010]] | [[:fat:Special:ActiveUsers|8]] | [[:fat:Special:ListFiles|0]] | 76 |- | 318 | [[Idioma bambara|Bambara]] | bamanankan | <code>[[:bm:|bm]]</code> | [[:bm:Special:Statistics|895]] | [[:bm:Special:Statistics|3&nbsp;328]] | [[:bm:Special:Statistics|41&nbsp;754]] | [[:bm:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bm:Special:ListUsers|12&nbsp;084]] | [[:bm:Special:ActiveUsers|13]] | [[:bm:Special:ListFiles|0]] | 93 |- | 319 | [[Idioma vienda|Vienda]] | Tshivenda | <code>[[:ve:|ve]]</code> | [[:ve:Special:Statistics|822]] | [[:ve:Special:Statistics|2&nbsp;400]] | [[:ve:Special:Statistics|21&nbsp;113]] | [[:ve:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ve:Special:ListUsers|8&nbsp;852]] | [[:ve:Special:ActiveUsers|18]] | [[:ve:Special:ListFiles|0]] | 32 |- | 320 | [[Romanín]] | Romani | <code>[[:rmy:|rmy]]</code> | [[:rmy:Special:Statistics|772]] | [[:rmy:Special:Statistics|2&nbsp;864]] | [[:rmy:Special:Statistics|56&nbsp;971]] | [[:rmy:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rmy:Special:ListUsers|18&nbsp;880]] | [[:rmy:Special:ActiveUsers|10]] | [[:rmy:Special:ListFiles|0]] | 146 |- | 321 | [[{{#language:rsk|ast}}]] | {{lang|rsk|{{#language:rsk}}}} | <code>[[:rsk:|rsk]]</code> | [[:rsk:Special:Statistics|749]] | [[:rsk:Special:Statistics|1&nbsp;431]] | [[:rsk:Special:Statistics|10&nbsp;686]] | [[:rsk:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rsk:Special:ListUsers|1&nbsp;143]] | [[:rsk:Special:ActiveUsers|14]] | [[:rsk:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 322 | [[idioma cheyenne|Cheyenne]] | Tsetsêhestâhese | <code>[[:chy:|chy]]</code> | [[:chy:Special:Statistics|723]] | [[:chy:Special:Statistics|2&nbsp;284]] | [[:chy:Special:Statistics|25&nbsp;296]] | [[:chy:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:chy:Special:ListUsers|13&nbsp;076]] | [[:chy:Special:ActiveUsers|12]] | [[:chy:Special:ListFiles|0]] | 52 |- | 323 | [[Kirundi]] | Kirundi | <code>[[:rn:|rn]]</code> | [[:rn:Special:Statistics|702]] | [[:rn:Special:Statistics|2&nbsp;702]] | [[:rn:Special:Statistics|25&nbsp;268]] | [[:rn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rn:Special:ListUsers|10&nbsp;800]] | [[:rn:Special:ActiveUsers|9]] | [[:rn:Special:ListFiles|0]] | 76 |- | 324 | [[wayú]] | wayuunaiki | <code>[[:guc:|guc]]</code> | [[:guc:Special:Statistics|682]] | [[:guc:Special:Statistics|1&nbsp;308]] | [[:guc:Special:Statistics|17&nbsp;130]] | [[:guc:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:guc:Special:ListUsers|2&nbsp;120]] | [[:guc:Special:ActiveUsers|20]] | [[:guc:Special:ListFiles|0]] | 11 |- | 325 | [[Idioma iñupiaq|Iñupiaq]] | Iñupiak | <code>[[:ik:|ik]]</code> | [[:ik:Special:Statistics|599]] | [[:ik:Special:Statistics|2&nbsp;870]] | [[:ik:Special:Statistics|40&nbsp;164]] | [[:ik:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ik:Special:ListUsers|9&nbsp;749]] | [[:ik:Special:ActiveUsers|6]] | [[:ik:Special:ListFiles|0]] | 201 |- | 326 | [[Idioma adigué|Adigué]] | адыгабзэ | <code>[[:ady:|ady]]</code> | [[:ady:Special:Statistics|572]] | [[:ady:Special:Statistics|4&nbsp;445]] | [[:ady:Special:Statistics|15&nbsp;745]] | [[:ady:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ady:Special:ListUsers|8&nbsp;849]] | [[:ady:Special:ActiveUsers|16]] | [[:ady:Special:ListFiles|0]] | 162 |- | 327 | [[Idioma chamorru|Chamorru]] | Chamoru | <code>[[:ch:|ch]]</code> | [[:ch:Special:Statistics|557]] | [[:ch:Special:Statistics|2&nbsp;582]] | [[:ch:Special:Statistics|24&nbsp;395]] | [[:ch:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ch:Special:ListUsers|17&nbsp;445]] | [[:ch:Special:ActiveUsers|11]] | [[:ch:Special:ListFiles|0]] | 125 |- | 328 | [[:en:Pontic|Pontic]] | Ποντιακά | <code>[[:pnt:|pnt]]</code> | [[:pnt:Special:Statistics|490]] | [[:pnt:Special:Statistics|2&nbsp;106]] | [[:pnt:Special:Statistics|36&nbsp;204]] | [[:pnt:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pnt:Special:ListUsers|11&nbsp;748]] | [[:pnt:Special:ActiveUsers|10]] | [[:pnt:Special:ListFiles|0]] | 187 |- | 329 | [[{{#language:ann|ast}}]] | {{lang|ann|{{#language:ann}}}} | <code>[[:ann:|ann]]</code> | [[:ann:Special:Statistics|426]] | [[:ann:Special:Statistics|885]] | [[:ann:Special:Statistics|4&nbsp;771]] | [[:ann:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ann:Special:ListUsers|706]] | [[:ann:Special:ActiveUsers|7]] | [[:ann:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | 330 | [[Llingües inuit|Inuit]] | ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ/inuktitut | <code>[[:iu:|iu]]</code> | [[:iu:Special:Statistics|425]] | [[:iu:Special:Statistics|2&nbsp;984]] | [[:iu:Special:Statistics|48&nbsp;376]] | [[:iu:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:iu:Special:ListUsers|27&nbsp;178]] | [[:iu:Special:ActiveUsers|27]] | [[:iu:Special:ListFiles|0]] | 588 |- | 331 | [[{{#language:nup|ast}}]] | {{lang|nup|{{#language:nup}}}} | <code>[[:nup:|nup]]</code> | [[:nup:Special:Statistics|400]] | [[:nup:Special:Statistics|870]] | [[:nup:Special:Statistics|14&nbsp;932]] | [[:nup:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:nup:Special:ListUsers|449]] | [[:nup:Special:ActiveUsers|22]] | [[:nup:Special:ListFiles|0]] | 24 |- | 332 | [[Idioma dzongkha|Dzongkha]] | ཇོང་ཁ | <code>[[:dz:|dz]]</code> | [[:dz:Special:Statistics|389]] | [[:dz:Special:Statistics|4&nbsp;683]] | [[:dz:Special:Statistics|36&nbsp;211]] | [[:dz:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:dz:Special:ListUsers|12&nbsp;168]] | [[:dz:Special:ActiveUsers|14]] | [[:dz:Special:ListFiles|0]] | 942 |- | 333 | [[paiwan]] | pinayuanan | <code>[[:pwn:|pwn]]</code> | [[:pwn:Special:Statistics|373]] | [[:pwn:Special:Statistics|631]] | [[:pwn:Special:Statistics|12&nbsp;932]] | [[:pwn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pwn:Special:ListUsers|2&nbsp;274]] | [[:pwn:Special:ActiveUsers|6]] | [[:pwn:Special:ListFiles|0]] | 10 |- | 334 | [[Sangu]] | Sängö | <code>[[:sg:|sg]]</code> | [[:sg:Special:Statistics|354]] | [[:sg:Special:Statistics|2&nbsp;064]] | [[:sg:Special:Statistics|21&nbsp;472]] | [[:sg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:sg:Special:ListUsers|7&nbsp;388]] | [[:sg:Special:ActiveUsers|8]] | [[:sg:Special:ListFiles|0]] | 243 |- | 335 | [[{{#language:tdd|ast}}]] | {{lang|tdd|{{#language:tdd}}}} | <code>[[:tdd:|tdd]]</code> | [[:tdd:Special:Statistics|339]] | [[:tdd:Special:Statistics|1&nbsp;708]] | [[:tdd:Special:Statistics|6&nbsp;347]] | [[:tdd:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tdd:Special:ListUsers|630]] | [[:tdd:Special:ActiveUsers|7]] | [[:tdd:Special:ListFiles|0]] | 61 |- | 336 | [[Idioma dinka|Dinka]] | Thuɔŋjäŋ | <code>[[:din:|din]]</code> | [[:din:Special:Statistics|338]] | [[:din:Special:Statistics|1&nbsp;125]] | [[:din:Special:Statistics|8&nbsp;985]] | [[:din:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:din:Special:ListUsers|7&nbsp;128]] | [[:din:Special:ActiveUsers|8]] | [[:din:Special:ListFiles|0]] | 43 |- | 337 | [[Idioma tigriña|Tigriña]] | ትግርኛ | <code>[[:ti:|ti]]</code> | [[:ti:Special:Statistics|336]] | [[:ti:Special:Statistics|3&nbsp;064]] | [[:ti:Special:Statistics|25&nbsp;470]] | [[:ti:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ti:Special:ListUsers|10&nbsp;670]] | [[:ti:Special:ActiveUsers|14]] | [[:ti:Special:ListFiles|0]] | 548 |- | 338 | [[Groenlandés]] | kalaallisut | <code>[[:kl:|kl]]</code> | [[:kl:Special:Statistics|247]] | [[:kl:Special:Statistics|2&nbsp;279]] | [[:kl:Special:Statistics|76&nbsp;264]] | [[:kl:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:kl:Special:ListUsers|15&nbsp;099]] | [[:kl:Special:ActiveUsers|16]] | [[:kl:Special:ListFiles|0]] | 2&nbsp;265 |- | 339 | [[{{#language:bdr|ast}}]] | {{lang|bdr|{{#language:bdr}}}} | <code>[[:bdr:|bdr]]</code> | [[:bdr:Special:Statistics|234]] | [[:bdr:Special:Statistics|1&nbsp;356]] | [[:bdr:Special:Statistics|5&nbsp;444]] | [[:bdr:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:bdr:Special:ListUsers|932]] | [[:bdr:Special:ActiveUsers|9]] | [[:bdr:Special:ListFiles|0]] | 92 |- | 340 | [[{{#language:nr|ast}}]] | {{lang|nr|{{#language:nr}}}} | <code>[[:nr:|nr]]</code> | [[:nr:Special:Statistics|199]] | [[:nr:Special:Statistics|564]] | [[:nr:Special:Statistics|3&nbsp;096]] | [[:nr:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:nr:Special:ListUsers|748]] | [[:nr:Special:ActiveUsers|12]] | [[:nr:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | 341 | [[{{#language:tig|ast}}]] | {{lang|tig|{{#language:tig}}}} | <code>[[:tig:|tig]]</code> | [[:tig:Special:Statistics|39]] | [[:tig:Special:Statistics|487]] | [[:tig:Special:Statistics|6&nbsp;265]] | [[:tig:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tig:Special:ListUsers|781]] | [[:tig:Special:ActiveUsers|6]] | [[:tig:Special:ListFiles|0]] | 1&nbsp;698 |- | 342 | [[Idioma cree|Cree]] | Nēhiyawēwin / ᓀᐦᐃᔭᐍᐏᐣ | <code>[[:cr:|cr]]</code> | [[:cr:Special:Statistics|13]] | [[:cr:Special:Statistics|2&nbsp;335]] | [[:cr:Special:Statistics|40&nbsp;889]] | [[:cr:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:cr:Special:ListUsers|21&nbsp;821]] | [[:cr:Special:ActiveUsers|23]] | [[:cr:Special:ListFiles|0]] | 558&nbsp;673 |- | 343 | [[Idioma ndonga|Ndonga]] | Oshiwambo | <code>[[:ng:|ng]]</code> | [[:ng:Special:Statistics|8]] | [[:ng:Special:Statistics|443]] | [[:ng:Special:Statistics|5&nbsp;929]] | [[:ng:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ng:Special:ListUsers|2&nbsp;449]] | [[:ng:Special:ActiveUsers|1]] | [[:ng:Special:ListFiles|0]] | 39&nbsp;571 |- | 344 | [[Choctaw]] | Choctaw | <code>[[:cho:|cho]]</code> | [[:cho:Special:Statistics|6]] | [[:cho:Special:Statistics|202]] | [[:cho:Special:Statistics|4&nbsp;222]] | [[:cho:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:cho:Special:ListUsers|1&nbsp;895]] | [[:cho:Special:ActiveUsers|1]] | [[:cho:Special:ListFiles|0]] | 22&nbsp;304 |- | 345 | [[Marshallés]] | Ebon | <code>[[:mh:|mh]]</code> | [[:mh:Special:Statistics|4]] | [[:mh:Special:Statistics|207]] | [[:mh:Special:Statistics|4&nbsp;214]] | [[:mh:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mh:Special:ListUsers|2&nbsp;205]] | [[:mh:Special:ActiveUsers|2]] | [[:mh:Special:ListFiles|0]] | 52&nbsp;432 |- | 346 | [[Kwanyama]] | Kwanyama | <code>[[:kj:|kj]]</code> | [[:kj:Special:Statistics|4]] | [[:kj:Special:Statistics|115]] | [[:kj:Special:Statistics|3&nbsp;550]] | [[:kj:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kj:Special:ListUsers|1&nbsp;418]] | [[:kj:Special:ActiveUsers|1]] | [[:kj:Special:ListFiles|0]] | 23&nbsp;771 |- | 347 | [[Llingües yi|Yi]] | ꆇꉙ | <code>[[:ii:|ii]]</code> | [[:ii:Special:Statistics|3]] | [[:ii:Special:Statistics|188]] | [[:ii:Special:Statistics|11&nbsp;655]] | [[:ii:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ii:Special:ListUsers|2&nbsp;089]] | [[:ii:Special:ActiveUsers|2]] | [[:ii:Special:ListFiles|0]] | 235&nbsp;752 |- | 348 | [[Hiri motu]] | Hiri Motu | <code>[[:ho:|ho]]</code> | [[:ho:Special:Statistics|3]] | [[:ho:Special:Statistics|130]] | [[:ho:Special:Statistics|3&nbsp;788]] | [[:ho:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ho:Special:ListUsers|1&nbsp;679]] | [[:ho:Special:ActiveUsers|1]] | [[:ho:Special:ListFiles|0]] | 52&nbsp;219 |- | 349 | [[Lorí del norte]] | لۊری شومالی | <code>[[:lrc:|lrc]]</code> | [[:lrc:Special:Statistics|1]] | [[:lrc:Special:Statistics|240]] | [[:lrc:Special:Statistics|140&nbsp;074]] | [[:lrc:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lrc:Special:ListUsers|5&nbsp;122]] | [[:lrc:Special:ActiveUsers|1]] | [[:lrc:Special:ListFiles|0]] | 33&nbsp;338&nbsp;196 |- | 350 | [[:en:Muscogee|Muscogee]] | Mvskoke | <code>[[:mus:|mus]]</code> | [[:mus:Special:Statistics|1]] | [[:mus:Special:Statistics|116]] | [[:mus:Special:Statistics|3&nbsp;605]] | [[:mus:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mus:Special:ListUsers|2&nbsp;420]] | [[:mus:Special:ActiveUsers|2]] | [[:mus:Special:ListFiles|0]] | 411&nbsp;001 |- | 351 | [[Idioma nauruanu|Nauruanu]] | Dorerin Naoero | <code>[[:na:|na]]</code> | [[:na:Special:Statistics|0]] | [[:na:Special:Statistics|1&nbsp;813]] | [[:na:Special:Statistics|90&nbsp;004]] | [[:na:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:na:Special:ListUsers|12&nbsp;180]] | [[:na:Special:ActiveUsers|4]] | [[:na:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 352 | [[Llingua Akán|Akan]] | Akan | <code>[[:ak:|ak]]</code> | [[:ak:Special:Statistics|0]] | [[:ak:Special:Statistics|1&nbsp;713]] | [[:ak:Special:Statistics|29&nbsp;897]] | [[:ak:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ak:Special:ListUsers|13&nbsp;819]] | [[:ak:Special:ActiveUsers|4]] | [[:ak:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 353 | [[:en:Norfolk|Norfolk]] | Norfuk / Pitkern | <code>[[:pih:|pih]]</code> | [[:pih:Special:Statistics|0]] | [[:pih:Special:Statistics|1&nbsp;034]] | [[:pih:Special:Statistics|45&nbsp;566]] | [[:pih:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pih:Special:ListUsers|12&nbsp;939]] | [[:pih:Special:ActiveUsers|3]] | [[:pih:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 354 | [[Idioma afar|Afar]] | Qafár af | <code>[[:aa:|aa]]</code> | [[:aa:Special:Statistics|0]] | [[:aa:Special:Statistics|511]] | [[:aa:Special:Statistics|4&nbsp;693]] | [[:aa:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:aa:Special:ListUsers|4&nbsp;251]] | [[:aa:Special:ActiveUsers|1]] | [[:aa:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 355 | [[Idioma hereru|Hereru]] | Otsiherero | <code>[[:hz:|hz]]</code> | [[:hz:Special:Statistics|0]] | [[:hz:Special:Statistics|176]] | [[:hz:Special:Statistics|4&nbsp;485]] | [[:hz:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:hz:Special:ListUsers|3&nbsp;818]] | [[:hz:Special:ActiveUsers|2]] | [[:hz:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | 356 | [[Idioma kanuri|Kanuri]] | Kanuri | <code>[[:kr:|kr]]</code> | [[:kr:Special:Statistics|0]] | [[:kr:Special:Statistics|163]] | [[:kr:Special:Statistics|4&nbsp;643]] | [[:kr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kr:Special:ListUsers|5&nbsp;617]] | [[:kr:Special:ActiveUsers|1]] | [[:kr:Special:ListFiles|0]] | 0 |- class="sortbottom" !Total ! ! ! ! 64428663 ! 271464860 ! 3718573778 ! 3408<ref name="repes">Esta suma nun se correspuende col total de persones reales, pos el mesmu usuariu (con o ensin cuenta global nos proyeutos) ye cuntáu tantes vegaes como apaeza en distintes Wikipedias pa esa estadística.</ref> ! 119572878 ! 310626 ! 2834363 ! 141 |} <!-- bot table end --> == Ver tamién == * [[Especial:Todos los wikis de Wikimedia|Llista de wikis de Wikimedia]] * Wikipedia:Llista completa de Wikipedies * [[:w:Wikipedia:Wikipedia articles written in the greatest number of languages|Artículos de Wikipedia escritos nel mayor númberu de llingües]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [[metawiki:List of Wikipedias|Llista de Wikipedias]] en Meta-Wiki {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Wikipedies| ]] [[Categoría:Llistes]] gg5yhmaf9norzv7xlelc92tg9u0knt9 0 89661 4382984 4377765 2025-07-08T07:17:53Z SpinnerLaserzthe2nd 83599 ([[c:GR|GR]]) [[File:Biglen-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Biglen COA.svg]] 4382984 wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} El '''Distritu de Berna-Mittelland''' (n'[[idioma alemán|alemán]] ''Verwaltungskreis Bern-Mittelland'', en [[idioma francés|francés]] ''Arrondissement administratif de Berne-Mittelland'') ye un de los diez nuevos distritos alministrativos del [[cantón de Berna]]. Tien una superficie de 947 km². La capital del distritu ye [[Ostermundigen]]. == Comuñes == {| {{tablaguapa}} border="1" !colspan="3" align=center bgcolor="#EFEFEF" | Distritu de Berna-Mittelland |- !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="200" | '''Comuñes''' !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="100" | '''Superficie'''<br />km² |- | [[Archivu:CHE Allmendingen bei Bern COA.svg|15px|Allmendingen]] [[Allmendingen bei Bern|Allmendingen]] || align="center" | 3.8 |- | [[Archivu:CHE Arni BE COA.svg|15px|Arni]] [[Arni bei Biglen]] || align="center" | 10.4 |- | [[Archivu:CHE Bäriswil COA.svg|15px|Bäriswil]] [[Bäriswil]] || align="center" | 2.8 |- | [[Archivu:CHE Belp BE COA.svg|15px|Belp]] [[Belp]] || align="center" | 23.29 |- | [[Archivu:CHE Bern BE COA.svg|15px|Bern]] [[Berna]] || align="center" | 51.6 |- | [[Archivu:CHE Biglen COA.svg|15px|Biglen]] [[Biglen]] || align="center" | 3.6 |- | [[Archivu:CHE Bolligen COA.svg|15px|Bolligen]] [[Bolligen]] || align="center" | 16.6 |- | [[Archivu:CHE Bowil COA.svg|15px|Bowil]] [[Bowil]] || align="center" | 14.7 |- | [[Archivu:CHE Bremgarten bei Bern COA.svg|15px|Bremgarten bei Bern]] [[Bremgarten bei Bern]] || align="center" | 1.9 |- | [[Archivu:CHE Brenzikofen COA.svg|15px|Brenzikofen]] [[Brenzikofen]] || align="center" | 2.2 |- | [[Archivu:Clavaleyres-coat of arms.svg|15px|Clavaleyres]] [[Clavaleyres]] || align="center" | 1.0 |- | [[Archivu:CHE Deisswil bei Münchenbuchsee COA.svg|15px|Deisswil bei Münchenbuchsee]] [[Deisswil bei Münchenbuchsee]] || align="center" | 2.1 |- | [[Archivu:Diemerswil-coat of arms.svg|15px|Diemerswil]] [[Diemerswil]] || align="center" | 2.8 |- | [[Archivu:CHE Ferenbalm COA.svg|15px|Ferenbalm]] [[Ferenbalm]] || align="center" | 9.2 |- | [[Archivu:CHE Fraubrunnen COA.svg|15px|Fraubrunnen]] [[Fraubrunnen]] || align="center" | 31.95 |- | [[Archivu:CHE Frauenkappelen COA.svg|15px|Frauenkappelen]] [[Frauenkappelen]] || align="center" | 9.3 |- | [[Archivu:CHE Freimettigen COA.svg|15px|Freimettigen]] [[Freimettigen]] || align="center" | 2.9 |- | [[Archivu:Gelterfingen-coat of arms.svg|15px|Gelterfingen]] [[Gelterfingen]] || align="center" | 3.5 |- | [[Archivu:CHE Gerzensee COA.svg|15px|Gerzensee]] [[Gerzensee]] || align="center" | 7.8 |- | [[Archivu:Golaten-coat of arms.svg|15px|Golaten]] [[Golaten]] || align="center" | 2.8 |- | [[Archivu:CHE Grosshöchstetten COA.svg|15px|Grosshöchstetten]] [[Grosshöchstetten]] || align="center" | 3.4 |- | [[Archivu:CHE Guggisberg COA.svg|15px|Guggisberg]] [[Guggisberg]] || align="center" | 54.9 |- | [[Archivu:CHE Gurbrü BE COA.svg|15px|Gurbrü]] [[Gurbrü]] || align="center" | 1.8 |- | [[Archivu:CHE Häutligen COA.svg|15px|Häutligen]] [[Häutligen]] || align="center" | 3.0 |- | [[Archivu:CHE Herbligen COA.svg|15px|Herbligen]] [[Herbligen]] || align="center" | 2.7 |- | [[Archivu:CHE Iffwil COA.svg|15px|Iffwil]] [[Iffwil]] || align="center" | 5.0 |- | [[Archivu:CHE Ittigen COA.svg|15px|Ittigen]] [[Ittigen]] || align="center" | 4.2 |- | [[Archivu:CHE Jaberg COA.svg|15px|Jaberg]] [[Jaberg]] || align="center" | 1.3 |- | [[Archivu:CHE Jegenstorf COA.svg|15px|Jegenstorf]] [[Jegenstorf]] || align="center" | 13.50 |- | [[Archivu:CHE Kaufdorf COA.svg|15px|Kaufdorf]] [[Kaufdorf]] || align="center" | 2.1 |- | [[Archivu:CHE Kehrsatz COA.svg|15px|Kehrsatz]] [[Kehrsatz]] || align="center" | 4.4 |- | [[Archivu:CHE Kiesen COA.svg|15px|Kiesen]] [[Kiesen]] || align="center" | 4.7 |- | [[Archivu:CHE Kirchdorf COA.svg|15px|Kirchdorf]] [[Kirchdorf]] || align="center" | 6.1 |- | [[Archivu:Kirchenthurnen-coat of arms.svg|15px|Kirchenthurnen]] [[Kirchenthurnen]] || align="center" | 1.3 |- | [[Archivu:CHE Kirchlindach COA.svg|15px|Kirchlindach]] [[Kirchlindach]] || align="center" | 11.9 |- | [[Archivu:CHE Köniz COA.svg|15px|Köniz]] [[Köniz]] || align="center" | 51.1 |- | [[Archivu:CHE Konolfingen COA.svg|15px|Konolfingen]] [[Konolfingen]] || align="center" | 12.8 |- | [[Archivu:CHE Kriechenwil COA.svg|15px|Kriechenwil]] [[Kriechenwil]] || align="center" | 4.8 |- | [[Archivu:CHE Landiswil COA.svg|15px|Landiswil]] [[Landiswil]] || align="center" | 10.3 |- | [[Archivu:CHE Laupen BE COA.svg|15px|Laupen]] [[Laupen]] || align="center" | 4.1 |- | [[Archivu:CHE Linden COA.svg|15px|Linden]] [[Linden (Suiza)|Linden]] || align="center" | 13.3 |- | [[Archivu:CHE Lohnstorf COA.svg|15px|Lohnstorf]] [[Lohnstorf]] || align="center" | 1.8 |- | [[Archivu:CHE Mattstetten COA.svg|15px|Mattstetten]] [[Mattstetten]] || align="center" | 3.8 |- | [[Archivu:Meikirch-coat of arms.svg|15px|Meikirch]] [[Meikirch]] || align="center" | 10.3 |- | [[Archivu:CHE Mirchel COA.svg|15px|Mirchel]] [[Mirchel]] || align="center" | 2.4 |- | [[Archivu:CHE Moosseedorf COA.svg|15px|Moosseedorf]] [[Moosseedorf]] || align="center" | 6.3 |- | [[Archivu:CHE Mühleberg COA.svg|15px|Mühleberg]] [[Mühleberg]] || align="center" | 26.3 |- | [[Archivu:Mühledorf-coat of arms.svg|15px|Mühledorf]] [[Mühledorf (Berna)|Mühledorf]] || align="center" | 2.3 |- | [[Archivu:CHE Thurnen und Mühlethurnen COA.svg|15px|Mühlethurnen]] [[Mühlethurnen]] || align="center" | 2.9 |- | [[Archivu:CHE Münchenbuchsee COA.svg|15px|Münchenbuchsee]] [[Münchenbuchsee]] || align="center" | 8.9 |- | [[Archivu:CHE Münchenwiler COA.svg|15px|Münchenwiler]] [[Münchenwiler]] || align="center" | 2.5 |- | [[Archivu:CHE Münsingen COA.svg|15px|Münsingen]] [[Münsingen]] || align="center" | 12.1 |- | [[Archivu:CHE Muri bei Bern COA.svg|15px|Muri bei Bern]] [[Muri bei Bern]] || align="center" | 7.7 |- | [[Archivu:CHE Neuenegg COA.svg|15px|Neuenegg]] [[Neuenegg]] || align="center" | 22.0 |- | [[Archivu:CHE Niederhünigen COA.svg|15px|Niederhünigen]] [[Niederhünigen]] || align="center" | 5.4 |- | [[Archivu:CHE Niedermuhlern COA.svg|15px|Niedermuhlern]] [[Niedermuhlern]] || align="center" | 7.2 |- | [[Archivu:Noflen-coat of arms.svg|15px|Noflen]] [[Noflen]] || align="center" | 2.7 |- | [[Archivu:CHE Oberbalm COA.svg|15px|Oberbalm]] [[Oberbalm]] || align="center" | 12.4 |- | [[Archivu:CHE Oberdiessbach COA.svg|15px|Oberdiessbach]] [[Oberdiessbach]] || align="center" | 16.45 |- | [[Archivu:CHE Oberhünigen COA.svg|15px|Oberhünigen]] [[Oberhünigen]] || align="center" | 6.0 |- | [[Archivu:CHE Oberthal COA.svg|15px|Oberthal]] [[Oberthal]] || align="center" | 10.6 |- | [[Archivu:CHE Oppligen COA.svg|15px|Oppligen]] [[Oppligen]] || align="center" | 3.4 |- | [[Archivu:CHE Ostermundigen COA.svg|15px|Ostermundigen]] '''[[Ostermundigen]]''' || align="center" | 6.0 |- | [[Archivu:CHE Riggisberg COA.svg|15px|Riggisberg]] [[Riggisberg]] || align="center" | 29.9 |- | [[Archivu:CHE Rubigen COA.svg|15px|Rubigen]] [[Rubigen]] || align="center" | 7.0 |- | [[Archivu:CHE Rüeggisberg COA.svg|15px|Rüeggisberg]] [[Rüeggisberg]] || align="center" | 35.7 |- | [[Archivu:Rümligen-coat of arms.svg|15px|Rümligen]] [[Rümligen]] || align="center" | 4.7 |- | [[Archivu:CHE Rüschegg COA.svg|15px|Rüschegg]] [[Rüschegg]] || align="center" | 57.4 |- | [[Archivu:Schlosswil-coat of arms.svg|15px|Schlosswil]] [[Schlosswil]] || align="center" | 3.5 |- | [[Archivu:CHE Schwarzenburg COA.svg|15px|Schwarzenburg]] [[Schwarzenburg]] || align="center" | 44.79 |- | [[Archivu:CHE Stettlen COA.svg|15px|Stettlen]] [[Stettlen]] || align="center" | 3.6 |- | [[Archivu:Tägertschi-coat of arms.svg|15px|Tägertschi]] [[Tägertschi]] || align="center" | 3.6 |- | [[Archivu:CHE Toffen COA.svg|15px|Toffen]] [[Toffen]] || align="center" | 4.9 |- | [[Archivu:CHE Urtenen-Schönbühl COA.svg|15px|Urtenen-Schönbühl]] [[Urtenen-Schönbühl]] || align="center" | 7.2 |- | [[Archivu:CHE Vechigen COA.svg|15px|Vechigen]] [[Vechigen]] || align="center" | 24.8 |- | [[Archivu:CHE Wald BE COA.svg|15px|Wald]] [[Wald (Berna)|Wald]] || align="center" | 13.3 |- | [[Archivu:CHE Walkringen COA.svg|15px|Walkringen]] [[Walkringen]] || align="center" | 17.2 |- | [[Archivu:CHE Wichtrach COA.svg|15px|Wichtrach]] [[Wichtrach]] || align="center" | 11.6 |- | [[Archivu:CHE Wiggiswil COA.svg|15px|Wiggiswil]] [[Wiggiswil]] || align="center" | 1.4 |- | [[Archivu:CHE Wileroltigen COA.svg|15px|Wileroltigen]] [[Wileroltigen]] || align="center" | 4.1 |- | [[Archivu:CHE Wohlen bei Bern COA.svg|15px|Wohlen bei Bern]] [[Wohlen bei Bern]] || align="center" | 36.3 |- | [[Archivu:CHE Worb COA.svg|15px|Worb]] [[Worb]] || align="center" | 21.0 |- | [[Archivu:CHE Zäziwil COA.svg|15px|Zäziwil]] [[Zäziwil]] || align="center" | 5.4 |- | [[Archivu:CHE Zollikofen COA.svg|15px|Zollikofen]] [[Zollikofen]] || align="center" | 5.4 |- | [[Archivu:CHE Zuzwil BE COA.svg|15px|Zuzwil]] [[Zuzwil (Berna)|Zuzwil]] || align="center" | 3.5 |- style="background-color:#EFEFEF;" | '''Total''' (85) || align="center" | 946.8 |} === Cambeos === <gallery perrow=5> Archivu:Karte Gemeinden des Verwaltungskreis Bern-Mittelland 2010.png|Comuñes hasta 2010 Archivu:Karte Gemeinden des Verwaltungskreises Bern-Mittelland 2011.png|Comuñes hasta 2011 Archivu:Karte Verwaltungskreis Bern-Mittelland Gemeindeveraenderungen 2013.png|Comuñes hasta 2012 Archivu:Karte Verwaltungskreis Bern-Mittelland Gemeindeveraenderungen 2014.png|Comuñes hasta 2013 </gallery> === Fusiones === * 2011: ''[[Albligen]]'' y ''[[Wahlern]]'' → [[Schwarzenburg]] * 2012: ''[[Belp]]'' y ''[[Belpberg]]'' → [[Belp]] * 2013: ''[[Trimstein]]'' y ''[[Münsingen]]'' → [[Münsingen]] * 2014: ''[[Büren zum Hof]]'', ''[[Etzelkofen]]'', ''[[Fraubrunnen]]'', ''[[Grafenried]]'', ''[[Limpach]]'', ''[[Mülchi]]'', ''[[Schalunen]]'' y ''[[Zauggenried]]'' → [[Fraubrunnen]] * 2014: ''[[Jegenstorf]]'', ''[[Münchringen]]'' y ''[[Scheunen]]'' → [[Jegenstorf]] * 2014: ''[[Bleiken bei Oberdiessbach]]'' y ''[[Oberdiessbach]]'' → [[Oberdiessbach]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Distritu de Berna-Mittelland]] m18yhv0olfaymi78cpl8rb85g65n0tp 0 89673 4382983 4379660 2025-07-08T07:07:46Z SpinnerLaserzthe2nd 83599 ([[c:GR|GR]]) [[File:Heiligenschwendi-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Heiligenschwendi COA.svg]] 4382983 wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} El '''Distritu de Thun''' (n'[[idioma alemán|alemán]] ''Verwaltungskreis Thun'', en [[idioma francés|francés]] ''Arrondissement administratif de Thoune'') ye un de los diez nuevos distritos alministrativos del [[cantón de Berna]]. Tien una superficie de 541 km². La capital del distritu ye [[Frutigen]]. == Comuñes == {| {{tablaguapa}} border="1" !colspan="3" align=center bgcolor="#EFEFEF" | Distritu de de Thun |- !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="200" | '''Comuñes''' !colspan="1" bgcolor="#EFEFEF" width="100" | '''Superficie'''<br />km² |- | [[Archivu:CHE Amsoldingen COA.svg|15px|Amsoldingen]] [[Amsoldingen]] || align="center" | 4.7 |- | [[Archivu:CHE Blumenstein COA.svg|15px|Blumenstein]] [[Blumenstein]] || align="center" | 15.5 |- | [[Archivu:Buchholterberg-coat of arms.svg|15px|Buchholterberg]] [[Buchholterberg]] || align="center" | 15.3 |- | [[Archivu:Burgistein-coat of arms.svg|15px|Burgistein]] [[Burgistein]] || align="center" | 7.5 |- | [[Archivu:CHE Eriz COA.svg|15px|Eriz]] [[Eriz]] || align="center" | 21.8 |- | [[Archivu:CHE Fahrni COA.svg|15px|Fahrni]] [[Fahrni]] || align="center" | 6.7 |- | [[Archivu:Forst Längenbühl-coat of arms.svg|15px|Forst-Längenbühl]] [[Forst-Längenbühl]] || align="center" | 4.5 |- | [[Archivu:CHE Gurzelen COA.svg|15px|Gurzelen]] [[Gurzelen]] || align="center" | 4.5 |- | [[Archivu:CHE Heiligenschwendi COA.svg|15px|Heiligenschwendi]] [[Heiligenschwendi]] || align="center" | 5.6 |- | [[Archivu:Heimberg-coat of arms.svg|15px|Heimberg]] [[Heimberg]] || align="center" | 5.4 |- | [[Archivu:Hilterfingen-coat of arms.svg|15px|Hilterfingen]] [[Hilterfingen]] || align="center" | 2.8 |- | [[Archivu:Homberg-coat of arms.svg|15px|Homberg]] [[Homberg]] || align="center" | 6.5 |- | [[Archivu:Horrenbach Buchen-coat of arms.svg|15px|Horrenbach-Buchen]] [[Horrenbach-Buchen]] || align="center" | 20.4 |- | [[Archivu:CHE Oberhofen am Thunersee COA.svg|15px|Oberhofen am Thunersee]] [[Oberhofen am Thunersee]] || align="center" | 2.8 |- | [[Archivu:Oberlangenegg-coat of arms.svg|15px|Oberlangenegg]] [[Oberlangenegg]] || align="center" | 9.1 |- | [[Archivu:Pohlern-coat of arms.svg|15px|Pohlern]] [[Pohlern]] || align="center" | 9.9 |- | [[Archivu:CHE Reutigen COA.svg|15px|Reutigen]] [[Reutigen]] || align="center" | 11.3 |- | [[Archivu:Schwendibach-coat of arms.svg|15px|Schwendibach]] [[Schwendibach]] || align="center" | 1.5 |- | [[Archivu:Seftigen-coat of arms.svg|15px|Seftigen]] [[Seftigen]] || align="center" | 3.9 |- | [[Archivu:Sigriswil-coat of arms.svg|15px|Sigriswil]] [[Sigriswil]] || align="center" | 55.4 |- | [[Archivu:Steffisburg-coat of arms.svg|15px|Steffisburg]] [[Steffisburg]] || align="center" | 13.5 |- | [[Archivu:CHE Stocken-Höfen COA.svg|15px|Stocken-Höfen]] [[Stocken-Höfen]] || align="center" | 14.22 |- | [[Archivu:CHE Teuffenthal COA.svg|15px|Teuffenthal]] [[Teuffenthal]] || align="center" | 4.6 |- | [[Archivu:Thierachern-coat of arms.svg|15px|Thierachern]] [[Thierachern]] || align="center" | 7.5 |- | [[Archivu:CHE Thun BE COA.svg|15px|Thun]] '''[[Thun]]''' || align="center" | 21.6 |- | [[Archivu:CHE Uebeschi BE COA.svg|15px|Uebeschi]] [[Uebeschi]] || align="center" | 4.4 |- | [[Archivu:Uetendorf-coat of arms.svg|15px|Uetendorf]] [[Uetendorf]] || align="center" | 10.2 |- | [[Archivu:Unterlangenegg-coat of arms.svg|15px|Unterlangenegg]] [[Unterlangenegg]] || align="center" | 6.8 |- | [[Archivu:Uttigen-coat of arms.svg|15px|Uttigen]] [[Uttigen]] || align="center" | 3.78 |- | [[Archivu:Wachseldorn-coat of arms.svg|15px|Wachseldorn]] [[Wachseldorn]] || align="center" | 3.5 |- | [[Archivu:Wattenwil-coat of arms.svg|15px|Wattenwil]] [[Wattenwil]] || align="center" | 14.5 |- | [[Archivu:Zwieselberg-coat of arms.svg|15px|Zwieselberg]] [[Zwieselberg]] || align="center" | 2.4 |- style="background-color:#EFEFEF;" | '''Total''' (32) || align="center" | 322.1 |} === Cambeos === <gallery perrow=5> Archivu:Karte Verwaltungskreis Thun Gemeindeveraenderungen 2014.png|Comuñes hasta 2013 </gallery> === Fusiones === * 2014: ''[[Höfen bei Thun]]'', ''[[Niederstocken]]'' y ''[[Oberstocken]]'' → [[Stocken-Höfen]] * 2014: ''[[Kienersrüti]]'' y ''[[Uttigen]]'' → [[Uttigen]] == Referencies == {{llistaref}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Distritu de Thun]] 17ud1hyudfqifk7bu10nuu6g6yqqg20 0 90946 4382940 4311429 2025-07-08T05:26:51Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382940 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Carolina Bonaparte}} {{persona}} '''Maria Annunziata Carolina Bonaparte''' {{nym}}, más conocida como '''Carolina Bonaparte''', foi una de les hermanes pequeñes de [[Napoleón Bonaparte]]. En [[1793]] emigró cola so familia a [[Francia]]. Ende namoróse del militar [[Joaquín Murat]], xeneral nel exércitu del so hermanu, con quien se casó en [[1800]]. Ambiciosa y afamiada de poder, convertir en [[Kleve|Gran Duquesa de Kleve]], y en [[1808]], en [[Reinu de Nápoles|Reina de Nápoles]]. La nacencia de [[Napoleón II de los franceses|Napoleón II]] acabó cola esperanza de que'l so fíu [[Napoleón Achille Murat]] heredara al so hermanu mayor, lo que-y fixo pasar se al bandu de [[Klemens Wenzel von Metternich]]. Tres la execución del so maríu fuxó a [[Imperiu austriacu|Austria]]. == Descendencia == Col so home, el príncipe [[Joaquín Murat]] tuvo 4 fíos, dos homes y dos muyeres: * '''[[Aquiles Murat|Achille Charles Louis Napoléon Murat]]''', ''Príncipe Herederu de [[Berg (Estáu)|Berg]], Príncipe de [[Reinu de Nápoles|Nápoles]] y II Príncipe [[Príncipe Murat|Murat]]'' ([[París]], [[21 de xineru]] de [[1801]] - [[Condáu de Jefferson (Florida)]], [[15 d'abril]] de [[1847]]). Casóse'l [[12 de xunetu]] de [[1826]] en [[Tallahassee]], [[Florida]] con [[Catherine Willis Gray]] ([[1803]]-[[1867]]), fía del [[coronel]] [[Byrd C. Willis]] ([[1781]]-[[1846]]) y de Mary Lewis. Ensin descendencia. * Princesa '''Marie Letizia Josephine Annonciade Murat''' ([[París]], [[26 d'abril]] de [[1802]] - [[Boloña]], [[12 de marzu]] de [[1859]]). Casóse en [[Venecia]] el [[27 d'ochobre]] de [[1823]] col marqués [[Guido Taddeo Pepoli]], conde de [[Castiglione dei Pepoli|Castiglione]] ([[1789]] - [[1852]]); con descendencia. * '''[[Luciano Murat|Lucien Charles Joseph Napoléon Murat]]''', ''II Príncipe soberanu de [[Pontecorvo]] y III Príncipe [[Príncipe Murat|Murat]]'' ([[Milán]], [[16 de mayu]] de [[1803]] - [[París]], [[10 d'abril]] de [[1878]]). Casóse en [[Bordentown]], [[Nueva Jersey]] el [[18 d'agostu]] de [[1831]] con [[Caroline Georgina Fraser]] ([[1810]]- [[1879]]), fía de Thomas Fraser y d'Anne Lauton; con descendencia. * Princesa '''Louise Julie Caroline Murat''' ([[París]], [[21 de marzu]] de [[1805]] - [[Rávena]], [[1 d'avientu]] de [[1889]]). Casóse en [[Trieste]] el [[25 d'ochobre]] de [[1825]] col conde [[Giulio Rasponi]] ([[1787]] - [[1876]]); con descendencia. == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50px]] [[Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa]] (Reinu d'España, 08/09/1807).<ref>[http://www.geneall.net/F/per_page.php?id=55921 Geneall]</ref> == Ancestros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">'''Ancestros de Carolina Bonaparte''' </div> <div class="NavContent" style="display:none;"> <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''Carolina Bonaparte, Reina de Nápoles''' |2= 2. [[Carlo Buonaparte|Carlo Maria Buonaparte]] |3= 3. [[María Leticia Ramolino|Maria Letizia Ramolino]] |4= 4. Giuseppe Maria Buonaparte |5= 5. Maria Saveria Paravicini |6= 6. Giovanni Geronimo Ramolino |7= 7. Angela Maria Pietrasanta |8= 8. Sebastiano Nicola Buonaparte |9= 9. Maria Anna Tusoli |10= 10. Giuseppe Maria Paravicini |11= 11. Maria Angela Salineri |12= 12. Giovanni Agostino Ramolino |13= 13. Angela Maria Peri |14= 14. Giuseppe Maria Pietrasanta |15= 15. Maria Giuseppa Malerba |16= 16. Giuseppe Maria Buonaparte |17= 17. Maria Colonna |18= 18. Carlo Tusoli |19= 19. Isabella N. |20= 20. |21= 21. |22= 22. Angelo Agostino Salineri |23= 23. Franchetta Merezano |24= 24. Giovanni Geronimo Ramolino |25= 25. Maria Letizia Boggiona |26= 26. Andrea Peri |27= 27. Maria Madalena Colonna |28= 28. Giovanni Antonio Pietrasanta |29= 29. Paola Brigida Suerba |30= 30. |31= 31. }}</center> </div></div> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{NF|1782|1839|Bonaparte, Carolina}} [[Categoría:Casa de Bonaparte|Carolina]] [[Categoría:Corsos]] tfou1c29r4tyywne1z49wiagkff1wqi 10 91255 4382881 4336889 2025-07-07T14:30:00Z YoaR 37624 4382881 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Infobox |above = {{#ifeq:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P31|formatting=raw|list=false}} |Q3024240 <!-- ye una instancia de estáu desapaecíu (por casu, República Federal de Yugoslavia --> |{{país/cabecera estáu desapaecíu|{{{nome|{{PAGENAME}}}}}}} |<!-- comprobar si ye subclase d'estáu desapaecíu (por casu, la Dinastía Tang) -->{{#ifeq:{{lc:{{#invoke:Wikidata|getParentValues|property=P31|label=P279|formatting=raw|list=false|sorting=-1|rowformat=$0}}}} |estáu desapaecíu |{{país/cabecera estáu desapaecíu|{{{nome|{{PAGENAME}}}}}}} |{{#if:{{{desapaecíu|}}}|{{país/cabecera estáu desapaecíu|{{{nome|{{PAGENAME}}}}}}} |<!-- ye un estáu qu'esiste anguaño -->{{{nome|{{PAGENAME}}}}}{{#if:{{{nome alternativu|}}}|<br />{{{nome alternativu}}}}} |}} }} }} |abovestyle = background-color: #d6eaf8; |headerstyle = background-color: #d6eaf8; |subheader = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P31|formatting=internallink|list=false}} |subheaderstyle = background-color: #cddeff |bodyclass = plantia-pais |image = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P18| qualifier=P2096 | formatting=table | rowformat = [[Ficheru:$0|280px]] $1 | rowsubformat1=<br>$1 | list=false}} |caption = |image2 = {{#if:{{{imaxe_bandera|}}}{{{imaxe_escudu|}}}{{#invoke:Wikidata|validProperty|P41}}{{#invoke:Wikidata|validProperty|P94}}| <table style="width: 100%; border: none; font-size: 90%"> <tr style="vertical-align:top;"> {{#if:{{{imaxe_bandera|}}}{{#invoke:Wikidata|validProperty|P41}}|<td style="text-align:center">[[Imaxe:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P41|formatting=raw|list=false|value={{{imaxe_bandera|}}}}}|120x90px]]</td>}} {{#if:{{{imaxe_escudu|}}}{{#invoke:Wikidata|validProperty|P94}}|<td style="text-align:center">[[Imaxe:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P94|formatting=raw|list=false|value={{{imaxe_escudu|}}}}}|75x75px]]</td>}} </tr> <tr style="vertical-align:top;"> {{#if:{{{imaxe_bandera|}}}{{#invoke:Wikidata|validProperty|P41}}|<td style="text-align:center">{{#invoke:Wikidata|claim|property=P163|formatting=ucinternallink |list=bestrank}}</td>}} {{#if:{{{imaxe_escudu|}}}{{#invoke:Wikidata|validProperty|P94}}|<td style="text-align:center">{{#invoke:Wikidata|claim|property=P237|formatting=ucinternallink |list=bestrank}}</td>}} </tr> </table> }} |image3 = |label1= [[Lema nacional]] |data1= {{#if:{{{lema|}}}|{{{lema}}}|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P1546|formatting=internallink}}}} |label2= [[Himnu nacional]] |data2= {{#invoke:Wikidata|claim|property=P85|formatting=internallink|list=false}}{{#if:{{#Property:P85}}|<br>{{#invoke:Wikidata|claim|property=P51|list=false|formatting=[[Ficheru:$1]]|item={{#invoke:Wikidata|claim|property=P85|formatting=raw|list=false}}}}}} |header3 = Alministración |label4 = {{#if:{{{triba de país|}}}|{{{triba de país|}}}|País}} |data4 = {{#if:{{{país|}}}|{{bandera|{{{país}}} [[{{{país}}}]]}}}} |label5 = {{{triba de provincia|Triba de provincia}}} |data5 = {{#if:{{{provincia|}}}|{{{provincia}}}}} |label6 = Nome oficial |data6 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1448 | formatting = $text <small>(<abbr title="{{((}}obtener idioma{{!}}$language{{))}}">$language</abbr>)</small> | list=bestrank|separator=<br />|conjunction=<br />|value={{{nome oficial|{{{nome_oficial|}}}}}}}} |data7 = {{#if:{{{país|}}}{{{provincia|}}}||{{#invoke:Wikidata|getParentValues|sorting=-1|separator=</tr>|rowformat=<tr><td>'''$0'''</td><td>{{((}}bandera/WD{{!}}$1{{))}}</td>}}}} |label8 = [[ISO 3166-2]] |data8 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P300|formatting=label|list=false|value={{{kodea|}}}}} |label9 = Capital |data9 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P36|qualifier=P580|qualifier2=P582 | list=bestrank |formatting = table |rowformat=$0 {{((}}organización/feches{{!}}$1{{!}}$2{{))}}}} |label10 = Forma de gobiernu |data10 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P122 |qualifier=P580 |qualifier2=P582 | formatting=table |rowformat=$0 {{((}}organización/feches{{!}}$1{{!}}$2{{))}} |colformat0=internallink |list=firstrank}} |label11= {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1906|formatting=ucinternallink|list=false}} |data11= {{#invoke:Wikidata|claim|property=P35 |qualifier=P580 | formatting=table |rowformat=$0 $1 |colformat0=internallink |rowsubformat1=<small>(dende $1)</small>|list=false}} |label12= {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1313 |formatting=ucinternallink | list=false}} |data12= {{#invoke:Wikidata|claim|property=P6 |qualifier=P580 | formatting=table |rowformat=$0 $1 |colformat0=internallink |rowsubformat1=<small>(dende $1)</small>|list=false}} |label13=[[Llingua oficial|Llingües oficiales]] |data13= {{#invoke:Wikidata | claim | property=P37 | qualifier=P1013 | formatting=table |rowformat=$0 $1 |rowsubformat1=($1)}} |label14 = [[Relixón oficial]] |data14 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P3075|formatting=internallink|references=1}} |label15 = División |data15 = {{#if:{{#property:P150}}|{{Llista estenderexable|title=ver|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P150|formatting=internallink | list=firstrank}}}}}} |label16 = Rellaciones diplomátiques |data16 = {{#if:{{#property:P530}}|{{Llista estenderexable|title=ver|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P530 |qualifier=P580 |formatting=table |rowformat=*$0 $1 |colformat0=internallink |rowsubformat1=($1)}}}}}} |label17 = Miembru de |data17 = {{#if:{{#property:P463}}|{{Llista estenderexable|title=ver|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P463 |qualifier=P580 |formatting=table |rowformat=*$0 $1$R0 |colformat0=internallink |colformat1=j F Y |references=1 |rowsubformat1=($1)}}}}}} |header20 = Xeografía |label21 = {{#if:{{#property:P625}}|[[Coordenada{{!}}Coordenaes]]}} |data21 ={{#if:{{#property:P625}}|{{cal coor|globe:Earth|region:{{{estau}}}_type:city|display=inline,title}}}} |data22 = {{#if:{{{localización|}}}|[[Imaxe:{{{localización}}}|285px]]|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P242|formatting=[[Imaxe:$1|285px]]|list=false}}}} |label23 = Superficie |data23 = {{#if:{{{superficie|}}}|{{formatnum:{{{superficie}}}}} km²|{{#if:{{#Property:P2046}}|{{convert/variable|{{formatnum:{{#invoke:Wikidata | claim | property=P2046 |list=false| item={{{item|}}} |formatting=unitcode | value= }}|R}}|km²|disp=number | abbr=on}} km²}}}} {{#if:{{{superficie|}}}|([[Llista de países por superficie|puestu {{{superficie_puestu|}}}]])}} |label24 = % agua |data24 = {{{superficie_agua|}}} |label25 = Costes |data25 = {{{costes|}}} |label26 = |data26 = |label27 = {{#if:{{{desapaecíu|}}}|Llendaba con|Llenda con}} |data27 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P47|formatting=internallink |value={{{llendes|}}} |list=bestrank}} |label28 = Puntu más altu |data28 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P610|formatting=internallink}} |label29 = Puntu más baxu |data29 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1589|formatting=internallink}} |label31 = Altitú media |data30 = {{#if:{{{altitú|}}}|{{formatnum:{{{altitú}}}}} km²|{{#if:{{#Property:P2044}}|{{convert/variable|{{formatnum:{{#invoke:Wikidata | claim | property=P2044 |list=false| item={{{item|}}} |formatting=unitcode | value= }}|R}}|m|disp=number | abbr=on}} m}}}} |header50 = {{#if:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082 OR P2046 OR P1549 OR P2250 OR P1081 OR P4841|formatting=raw}}|Demografía}} |label51 = Población |data51 = {{#if:{{{población|{{#property:P1082}}}}}<!-- ---------->|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|list=false|value={{formatnum:{{{población|}}}}}}} hab.<!-- ----------->{{#if:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|qualifier=P585|list=false|value={{{añu|}}}}}<!-- ------------>|&nbsp;<small>({{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|qualifier=P585|list=false|value={{{añu|}}}}})</small><!-- --------->}}}} |label52 = Densidá |data52 = {{#if:{{{densidá|}}} |{{{densidá}}} hab/km² |{{#if:{{{población|}}}|{{#if:{{{superficie|}}}|{{formatnum:{{#expr:{{{población}}}/{{{superficie}}}round2}}}} hab/km²}} |{{#if:{{#Property:P2046}} |{{#if:{{#Property:P1082}} |{{formatnum: {{#expr: {{formatnum:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|formatting=label|list=false}}|R}} / {{convert/variable|{{formatnum:{{#invoke:Wikidata | claim | property=P2046 |list=false| item={{{item|}}} |formatting=unitcode | value= }}|R}}|km²|disp=number}} round2}} }} hab/km² }}}}}}}} |label53 = Xentiliciu |data53 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1549|qualifier=P518|formatting=table | rowformat=$0$1$R0 | rowsubformat1=<small> ($1)</small> | list=lang | references=1}}{{#if:{{{xentiliciu|}}}|[[Categoría:Wikipedia:Páxines qu'usen el parámetru xentiliciu]]}} |label54 = Esperanza de vida |data54 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P2250|formatting=unit|list=false}} |label55 = [[Índiz de desarrollu humanu|IDH]] |data55 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1081|qualifier=P585|formatting=table|colformat0=unit|list=false |rowformat=$0 $1 |rowsubformat1=<small>($1)</small>}} |label56 = [[Tasa de fertilidá]] |data56 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P4841|qualifier=P585|formatting=table|colformat0=unit|list=false |rowformat=$0 $1 |rowsubformat1=<small>($1)</small>}} |header60 = {{#if:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P38 OR P2131 OR P2132 OR P1304|formatting=raw}}|Economía}} |label61= Moneda |data61= {{#invoke:Wikidata|claim|property=P38|formatting=unitlink|list=firstrank}} |label62= [[PIB nominal]] |data62= {{#invoke:Wikidata|claim|property=P2131|formatting=table|qualifier=P585|list=false |rowformat=$0 $1 |colformat0=unitcode |rowsubformat1=<small>($1)</small>}} |label63= [[PIB per cápita]] |data63= {{#invoke:Wikidata|claim|property=P2132|formatting=table|qualifier=P585|list=false |rowformat=$0 $1 |colformat0=unitcode |rowsubformat1=<small>($1)</small>}} |label64= [[Bancu central]] |data64 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1304}} |header90 = {{#if:{{#Property:P421}}{{#Property:P856}}|Más información}} |label91 = [[Dominiu d'Internet]] |data91 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P78|formatting=internallink}} |label92 = [[Llista de códigos telefónicos|Códigu telefónicu]] |data92 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P474|formatting=internallink}} |label93 = [[ISO 3166-1|Códigu ISO]] |data93 = {{#if:{{#property:P299}}{{#property:P298}}{{#property:P297}}|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P299|formatting=internallink}} / {{#invoke:Wikidata|claim|property=P298|formatting=internallink}} / {{#invoke:Wikidata|claim|property=P297|formatting=internallink}}}} |label94 = Estaya horaria |data94 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P421|formatting=internallink}} |data99 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P856|formatting=weblink|value={{{web|}}}}} |below = {{#if:{{{otros|}}}|<small>{{{otros}}}</small>}} }}<!-- end infobox, start tracking -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check | unknown={{main other|[[Categoría:Páxines qu'usen ficha de país con parámetros desconocíos|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}} | preview=Páxina qu'usa [[Plantía:País]] con un parámetru desconocíu "_VALUE_" | showblankpositional=1 | altitú | añu | costes | densidá | desapaecíu | estau | imaxe_bandera | imaxe_escudu | item | kodea | lema | llendes | localización | nome | nome alternativu | nome oficial | nome_oficial | otros | país | población | provincia | superficie | superficie_agua | superficie_puestu | triba de país | triba de provincia | web | xentiliciu }}</includeonly><noinclude>{{documentación}}</noinclude> ktgsxhmwjvehj4obseaai8bqjmgb16l 0 93238 4382970 3815441 2025-07-08T06:03:50Z XabatuBot 43102 iguo testu: Yvon Marcianu => Yvon Marciano 4382970 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Anne Bourguignon''' {{nym}}, conocida como '''Anémone''' (Anémona), ye una [[actriz]] [[Francia|francesa]]. == Biografía == Nacida na alta burguesía parisina, Anémone pasó la so infancia nel ''Château Mauras'', una propiedá familiar en [[Bommes]], nel departamentu francés de [[Gironde]]. El so padre ye'l psiquiatra [[André Bourguignon]] y el so hermanu ye [[Claude Bourguignon]]. Militante, como'l so hermanu, por una torna a una sociedá más ética y ecolóxica, Anémone escoyó vivir nel campu, nel pequeñu pueblu de [[Poitou]], pela redolada de [[Lezay]]. Anémone ta casada y tien dos fíos: Jacob, nacíu en [[1979]], y Lili, nacida en [[1983]]. Debutó nun café teatru cola [[Le Splendid|troupe du Splendid]]. El so seudónimu provién del so primer filme, ''[[Anémone (filme)|Anémone]]'' de [[Philippe Garrel]] (que ye l'únicu filme nel qu'apaez el so verdaderu nome nos títulos de creitu). [[Coluche]] ufiérta-y el so primer gran papel nel cine nel filme ''[[Vous n'aurez pas l'Alsace et la Lorraine]]'' en [[1977]]. Esi mesmu añu crea un testu escénicu pa la ''troupe du [[Splendid]]'', tituláu ''[[Le père Noël est une ordure]]''. El so papel de ''Thérèse'' llogra un gran ésitu, que ye mayor cuando la pieza ye llevada al cine por [[Jean-Marie Poiré]]. Tanto'l filme como la interpretación llogren un notable ésitu. Mientres los 80 apuerta a una actriz bien popular en Francia, protagonizando numberoses comedies: ''[[Ma femme s'appelle reviens (filme, 1982)|Ma femme s'appelle reviens]]'', ''[[Les Babes-cool]]'', ''[[Le Mariage du siècle]]''... [[Michel Deville]], y dempués [[Jean-Loup Hubert]] ufiérten-y papeles más serios a partir de [[1985]]. En [[1987]] llogra'l [[César a la meyor actriz]] por ''[[Le Grand Chemin]]''. De forma más discreta, mientres los 90 trabaya con [[Tonie Marshall]], [[Romain Goupil]] o [[Christine Pascal]], na conocida ''[[Le petit prince a dit]]''. En [[1996]], trabaya na adautación de ''[[Les Bidochon (filme)|Les Bidochon]]'', filme que va ser un amargosu fracasu. Decide entós volver al teatru. == Compromisu políticu y ciudadanu == * En [[2002]], Anémone foi voceru d'[[Attac]] y participó nel [[Fórum social mundial]].<ref>[https://web.archive.org/web/20080517013826/http://www.presse-francophone.org/langue/rapport_portoalegre.htm compte rendu du FSM 2002].</ref> * En [[2003]], participa cola [[Confédération paysanne]], con [[Los Verdes]] franceses, y con otros conocíos ciudadanos como [[Lambert Wilson]], [[Robert Guédiguian]]... nuna protesta contra la soya modificada xenéticamente.<ref>« Commando people en contre-champs. Opération d'arrachage d'OGM hier dans la Marne » Matthieu Ecoiffier dans ''Libération'', 17 janvier 2003.</ref> * En [[2005]], pronúnciase públicamente a favor del "non" nel referendu del proyeutu de [[tratáu constitucional européu]]. * En [[2012]], pronúnciase públicamente a favor de [[Jean-Luc Mélenchon]] candidatu del [[Frente d'izquierdes francés]] nes [[eleiciones presidenciales franceses de 2012]], en desterciu de los ecoloxistes.<ref>[http://www.lemonde.fr/election-presidentielle-2012/article/2012/01/14/la-melenchonisation-d-eva-joly-esmuela-une-partie-d-europe-ecologie_1629732_1471069.html Didier Porte: La « mélenchonisation » d'Eva Joly inquiète une partie d'Europe Écologie - Monde]</ref> * En 2015, intervién nel comprometíu documental ''Demokratia''. == Filmografía == === Cine === * [[1968]] : ''[[Anémone (filme)|Anémone]]'' de [[Philippe Garrel]] (sol nome d'Anne Bourguignon) * [[1969]] : ''[[Je, el to, elles...]]'' de [[Peter Foldes]] * [[1970]] : ''[[La Maison (filme, 1970)|La Maison]]'' de [[Gérard Brach]] * [[1975]] : ''[[L'Incorrigible]]'' de [[Philippe de Broca]] * [[1975]] : ''[[Attention les yeux !]]'' de [[Gérard Pirès]] : Éva * [[1976]] : ''[[Le Couple témoin]]'' de [[William Klein]] : Claudine * [[1976]] : ''[[L'Ordinateur des pompes funèbres]]'' de [[Gérard Pirès]] * [[1976]] : ''[[Cours après moi que je t'attrape]]'' de [[Robert Pouret]] * [[1976]] : ''[[Un éléphant ça trompe énormément]]'' de [[Yves Robert (cinéaste)|Yves Robert]] : la conserxe * [[1977]] : ''[[Vous n'aurez pas l'Alsace et la Lorraine]]'' de [[Coluche]] : la prima Lucienne * [[1978]] : ''[[Vas-y maman]]'' de [[Nicole de Buron]] * [[1978]] : ''[[Sale rêveur]]'' de [[Jean-Marie Périer]] : Colette * [[1979]] : ''[[French postcards]]'' de [[Willard Huyck]] : Christine * [[1979]] : ''[[Certaines Nouvelles]]'' de [[Jacques Davila]] : Marie-Annick * [[1979]] : ''[[Rien ne va plus (filme, 1979)|Rien ne va plus]]'' de [[Jean-Michel Ribes]] * [[1980]] : ''[[Une merveilleuse journée]]'' de [[Claude Vital]] : Deocadie * [[1980]] : ''[[Je vais craquer]]'' de [[François Leterrier]] : Liliane * [[1981]] : ''[[La Gueule du loup (filme, 1981)|La Gueule du loup]]'' de [[Michel Léviant]] : Viviane * [[1981]] : ''[[Viens chez moi, j'habite chez une copine]]'' de [[Patrice Leconte]] : Adrienne * [[1981]] : ''[[Les Babes-cool]]'' de [[François Leterrier]] : Alexandra * [[1981]] : ''[[Ma femme s'appelle reviens (filme, 1982)|Ma femme s'appelle reviens]]'' de [[Patrice Leconte]] : Nadine * [[1982]] : ''[[Pour 100 briques t'as plus rien...]]'' d'[[Édouard Molinaro]] : Nicole * [[1982]] : ''[[Le père Noël est une ordure]]'' de [[Jean-Marie Poiré]] : Thérèse * [[1982]] : ''[[Le Quart d'heure américain]]'' de [[Philippe Galland]] : Bonnie * [[1983]] : ''[[Un homme à ma taille]]'' d'[[Annette Carducci]] : Babette * [[1984]] : ''[[Les Añaes]]'' d'[[Annick Lanoë]] : Odile * [[1985]] : ''[[Le Mariage du siècle]]'' de [[Philippe Galland]] : Princesa Charlotte * [[1985]] : ''[[Tranches de vie (filme)|Tranches de vie]]'' de [[François Leterrier]] : Cécile / Hélène * [[1985]] : ''[[Péril na demeure]]'' de [[Michel Deville]] : Edwige Ledieu * [[1986]] : ''[[I Love You (filme, 1986)|I Love You]]'' de [[Marco Ferreri]] : Barbara * [[1987]] : ''[[Le Grand Chemin]]'' de [[Jean-Loup Hubert]] : Marcelle * [[1987]] : ''[[Poules et frites]]'' de [[Luis Rego]] : Béatrice * [[1988]] : ''[[Sans peur et sans reproche (filme)|Sans peur et sans reproche]]'' de [[Gérard Jugnot]] : Rose * [[1988]] : ''[[Envoyez les violons]]'' de [[Roger Andrieux]] : Isabelle Fournier * [[1989]] : ''[[Les Baisers de secours]]'' de [[Philippe Garrel]] : Minouchette * [[1990]] : ''[[Mamen (filme, 1990)|Mamen]]'' de [[Romain Goupil]] : Lulu * [[1990]] : ''[[Les Enfants volants]]'' de [[Guillaume Nicloux]] : Suzanne * [[1990]] : ''[[Après après-demain]]'' de [[Gérard Frot-Coutaz]] : Isabelle * [[1990]] : ''[[Le Rêve du singe fou]]'' de [[Fernando Trueba]] : Marianne * [[1991]] : ''[[Loulou Graffiti]]'' de [[Christian Lejalé]] : Juliette * [[1992]] : ''[[La Belle histoire]]'' de [[Claude Lelouch]] : Madame Desjardins * [[1992]] : ''[[Le petit prince a dit]]'' de [[Christine Pascal]] : Mélanie * [[1992]] : ''[[Gaëtan et Rachel en toute innocence]]'' de [[Suzy Cohen]] : Laura Bécancour * [[1993]] : ''[[Coup de jeune]]'' de [[Xavier Gélin]] : Muriel * [[1993]] : ''[[Poisson-lune (filme)|Poisson-lune]]'' de [[Bertrand Van Effenterre]] : Anne * [[1994]] : ''[[Aux petits bonheurs]]'' de [[Michel Deville]] : Hélène * [[1994]] : ''[[Pas très catholique]]'' de [[Tonie Marshall]] : Maxime * [[1996]] : ''[[L'Échappée belle]]'' d'[[Étienne Dhaene]] : Jeanine * [[1996]] : ''[[Le Fils de Gascogne]]'' de [[Pascal Aubier]] * [[1996]] : ''[[Les Bidochon (filme)|Les Bidochon]]'' de [[Serge Korber]] : Raymonde Bidochon * [[1996]] : ''[[Enfants de salaud]]'' de [[Tonie Marshall]] : Sylvette * [[1996]] : ''[[Le Cri de la soie]]'' de [[Yvon Marciano]] : Cécile * [[1997]] : ''[[La Cible (filme, 1997)|La Cible]]'' de [[Pierre Courrège]] : Clara * [[1997]] : ''[[Marquise (filme)|Marquise]]'' de [[Véra Belmont]] * [[1998]] : ''[[Lautrec (filme, 1998)|Lautrec]]'' de [[Roger Planchon]] : Condesa Adèle de Toulouse-Lautrec * [[1999]] : ''[[Passeurs de rêves]]'' de [[Hiner Saleem]] : Catherine * [[1999]] : ''[[L'Homme de ma vie (filme, 1999)|L'Homme de ma vie]]'' de [[Stephane Kurc]] : Solange * [[2001]] : ''[[Voyance et Manigance]]'' d'[[Éric Fourniols]] : Jacqueline * [[2002]] : ''[[Ma femme... s'appelle Maurice]]'' de [[Jean-Marie Poiré]] : Claire Trouaballe * [[2004]] : ''[[C'est pas moi, c'est l'autre (filme, 2004)|C'est pas moi, c'est l'autre]]'' d'[[Alain Zaloum]] : Carlotta Luciani * [[2005]] : ''[[Voisins, voisines]]'' de [[Malik Chibane]] : Madame Gonzalés * [[2005]] : ''[[La Ravisseuse]]'' d'[[Antoine Santana]] : Léonce * [[2006]] : ''[[La Jungle (filme, 2006)|La Jungle]]'' de [[Matthieu Delaporte]] : La madre de Mathias * [[2009]] : ''[[Le Petit Nicolas (filme)|Le Petit Nicolas]]'' de [[Laurent Tirard]] : Mlle. Navarrin * [[2010]] : ''[[Les Amours secrètes]]'' de [[Franck Phelizon]] : Margot * [[2010]] : ''[[Pauline et François]]'' de [[Renaud Fély]] : Hélène * [[2012]] : ''[[Pauvre Richard (filme)|Pauvre Richard]]'' de [[Malik Chibane]] : Mme. Pélissier * [[2013]] : '' [[Ouf (filme)|Ouf]]'' de [[Yann Coridian]] : Dr. Vorov * [[2013]] : ''[[Jacky au royaume des filles]]'' de [[Riad Sattouf]] * [[2014]] : ''[[Le Grimoire d'Arkandias (filme)|Le Grimoire d'Arkandias]]'' de Julien Simonet y [[Alexandre Castagnetti]] : Marion Boucher * [[2015]] : ''[[Je suis à vous tout de suite]]'' de [[Baya Kasmi]] * [[2015]] : ''[[Rosalie Blum (filme)|Rosalie Blum]]'' de [[Julien Rappeneau]] === Curtiumetraxes === * [[1994]] : ''3000 scénarios contre un virus : Affreux, bêtes et très méchants'' de Jacky Cukier * [[2007]] : ''Mon homme'' de Ramzi Ben Sliman * [[2010]] : ''Les âmes meurtries'' de Benjamin Holmsteen * [[2012]] : ''Bocuse'' de Stéphanie Pillonca et Géraldine Renault * [[2012]] : ''Como Quien Nun Quier La Cosa'' de Alvaro Velarde === Televisión === * [[1975]] : ''[[Les Cinq Dernières Minutes]]'', episodiu ''[[Le lièvre blanc aux oreilles]]'' de [[Claude Loursais]] : Lily * [[1975]] : ''[[Les Cinq Dernières Minutes]]'', episodiu ''[[La mémoire longue]]'' de [[Claude Loursais]] : Thérèse * [[1975]] : ''[[Les Cinq Dernières Minutes]]'', episodiu ''[[Patte et griffe]]'' de [[Claude Loursais]] : Nadine * [[1979]] : ''[[Les Quatre Cents Coups de Virginie]]'' de [[Bernard Queysanne]] : Marie-Ghyslaine * [[1979]] : ''[[Médecins de nuit]]'' de [[Nicolas Ribowski]], episodiu ''Le Livre rouge'' * [[2005]] : ''[[Vénus et Apollon]]'' (1 episodiu) : Anne-Marie * [[2006]] : ''[[Bataille natale]]'' d'[[Anne Deluz]] : Françoise Darcy * [[2008]] : ''[[Fais pas ci, fais pas ça]]'' (4 episodios) : {{Mme}} Fernet * [[2009]] : ''[[Le Choix de Myriam]]'' de [[Malik Chibane]] : Simone * [[2010]] : ''[[Les Bougon]]'' (1 episodiu) : Tata Louise * [[2010]] : ''[[Mademoiselle Drot]]'' de [[Christian Faure]] : Mme. Chambart-Martin * [[2010]] : ''[[Malevil]]'' de [[Denis Malleval]] * [[2011]] : ''[[Le Grand Restaurant II]]'' de [[Gérard Pullicino]] * [[2013]] : ''[[Mortel été]]'' de [[Denis Malleval]] : Madame Spinelli * [[2013]] : ''[[La Minute vieille]]'' de Fabrice Maruca : ella mesma * [[2014]] : ''[[Un si joli mensonge]]'' de Alain Schwarzstein : Louise == Teatru == * [[1972]] : ''La Prison'' de [[Georges Simenon]], puesta n'escena de [[Robert Hossein]], en [[Reims]] * [[1977]] : ''Elles... Steffy, Pomme, Jane et Vivi'' de [[Pam Gems]], puesta n'escena de [[Michel Fagadau]], [[Théâtre de la Gaîté-Montparnasse]] * [[1978]] : ''Contumax'' de [[Dorian Paquin]], puesta n'escena de [[Christian Rauth]] y [[Chantal Granier]], Théâtre du Chapeau Rouge ([[Festival d'Avignon]] Off) * [[1978]] : ''Pas un navire à l'horizon'' de [[Henri Mitton]], puesta n'escena de [[Claude Confortès]], [[La Cour des Miracles]] * [[1979]] : ''[[Le père Noël est une ordure (théâtre)|Le père Noël est une ordure]]'' de [[Splendid]], puesta n'escena de [[Philippe Galland]], [[Le Splendid]] * [[1982]] : ''L'Éducation de Rita'' de [[Willy Russell]], puesta n'escena de [[Michel Fagadau]], [[Théâtre Marigny]] * [[1983]] : ''Un caprice'' d'[[Alfred de Musset]], puesta n'escena de Anémone, [[Le Splendid]] * [[1987]] : ''[[On purge bébé]]'' de [[Georges Feydeau]], puesta n'escena de Anémone, [[Le Splendid]] * [[1988]] : ''Baby boom'', de [[Jean Vautrin]], puesta n'escena de [[Christian Rauth]], [[Théâtre de Poche Montparnasse]] * [[1990]] : ''Deux femmes pour un fantôme'' y ''La Baby-sitter'' de [[René de Obaldia]], puesta n'escena de [[Jean-Luc Moreau (metteur en scène)|Jean-Luc Moreau]], [[Théâtre des Célestins]] * [[1996]] : ''Potins d'enfer'' de [[Jean-Noël Fenwick]], puesta n'escena de [[Yves-André Hubert]], [[Théâtre Rive Gauche]] * [[1999]] : ''[[El ávaro]]'' de [[Molière]], puesta n'escena de [[Roger Planchon]], [[Théâtre national populaire|TNP Villeurbanne]] * [[2001]] : ''[[El ávaro]]'' de [[Molière]], puesta n'escena de [[Roger Planchon]], [[Odéon-Théâtre de l'Europe]] * [[2002]] : ''Putain de soirée'' puesta n'escena de [[Daniel Coles]], [[Théâtre du Gymnase Marie Bell|Théâtre du Gymnase]] * [[2004]] : ''Dans notre petite ville'' d'[[Aldo Nicolai]], puesta n'escena de [[Michel Fagadau]], [[Studio des Champs-Elysées]] * [[2006]] : ''Mademoiselle Werner'' de [[Claude Bourgeyx]], puesta n'escena de [[Jean-Louis Thamin]], [[Théâtre des Variétés]] * [[2011]] - [[2012 au théâtre|2012]] : ''Grossesses nerveuses'' de [[Jean-Yves Rogale]], puesta n'escena de [[Philippe Hersen]], [[Théâtre Daunou]] == Ópera == * N'avientu de 2010, Anémone pon n'escena ''[[La Fille de madame Angot]]'' de [[Charles Lecocq]] na ópera de [[Lausanne]]. == Gallardones == * [[13 ceremonia de los César|Césars 1988]] : [[César a la meyor actriz]] por ''[[Le Grand Chemin]]'' <!-- {{Début dynastie|nom=[[César de la meilleure actrice]]}} {{Insérer dynastie | nom = '''Anémone''' pour ''[[Le Grand Chemin]]'' | avant = [[Sabine Azéma]] pour ''[[Mélo (filme)|Mélo]]'' | après = [[Isabelle Adjani]] pour ''[[Camille Claudel (filme)|Camille Claudel]]'' | période = [[1988 au cinéma|1988]]}} {{Fin dynastie}} --> == Homenaxe nel cómic == En 2010 el llibru ''[[Drôles de femmes]]'' ''[[(Muyeres risonderes)]]'' d'ediciones [[Dargaud]], escritu pola periodista [[Julie Birmant]] ya ilustráu por [[Catherine Meurisse]] interesar en Anémone, [[Yolande Moreau]], [[Dominique Lavanant]], [[Sylvie Joly]], [[Florence Cestac]], [[Michèle Bernier]], [[Claire Bretécher]], [[Tsilla Chelton]] et [[Amélie Nothomb]]. Según la revista ''[[Le Nouvel Observateur]]'' : "Diez artistes feministes brinden bonalmente fragmentos de les sos carreres, de les sos hestories familiares y tamién de les sos duldes. Bien elocuente, bien frondoso, esti llibru ye realmente un llogru y un homenaxe a les muyeres atípiques."<ref>« Les Drôles de femmes », , magacín Le Nouvel Observateur [archive], du 11/01/2010.</ref> La periodista atopa a "Anémone col so chihuahua no fondo del campu ,"<ref>Fiche de l'album, sur le site de l'éditeur, Dargaud. [archive]</ref> y Catherine Meurisse, la dibuxante, va atopar tamién, pa la realización de les sos ilustraciones.<ref name="libé">« Tout est à Lavanant », [http://www.liberation.fr/culture/2010/03/06/tout-est-a-lavanant_613564 article journal ''Libération''] du 06/03/2010.</ref> == Referencies == {{llistaref}} {{NF|1950||Anemone}} {{Tradubot|Anémone}} [[Categoría:Actores y actrices de Francia]] [[Categoría:Ganadores del premiu César]] [[Categoría:Persones de París]] 3zlrhvrsw29yzfz8hge4mbokvgoorc0 4382971 4382970 2025-07-08T06:05:55Z YoaR 37624 /* Filmografía */ 4382971 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Anne Bourguignon''' {{nym}}, conocida como '''Anémone''' (Anémona), ye una [[actriz]] [[Francia|francesa]]. == Biografía == Nacida na alta burguesía parisina, Anémone pasó la so infancia nel ''Château Mauras'', una propiedá familiar en [[Bommes]], nel departamentu francés de [[Gironde]]. El so padre ye'l psiquiatra [[André Bourguignon]] y el so hermanu ye [[Claude Bourguignon]]. Militante, como'l so hermanu, por una torna a una sociedá más ética y ecolóxica, Anémone escoyó vivir nel campu, nel pequeñu pueblu de [[Poitou]], pela redolada de [[Lezay]]. Anémone ta casada y tien dos fíos: Jacob, nacíu en [[1979]], y Lili, nacida en [[1983]]. Debutó nun café teatru cola [[Le Splendid|troupe du Splendid]]. El so seudónimu provién del so primer filme, ''[[Anémone (filme)|Anémone]]'' de [[Philippe Garrel]] (que ye l'únicu filme nel qu'apaez el so verdaderu nome nos títulos de creitu). [[Coluche]] ufiérta-y el so primer gran papel nel cine nel filme ''[[Vous n'aurez pas l'Alsace et la Lorraine]]'' en [[1977]]. Esi mesmu añu crea un testu escénicu pa la ''troupe du [[Splendid]]'', tituláu ''[[Le père Noël est une ordure]]''. El so papel de ''Thérèse'' llogra un gran ésitu, que ye mayor cuando la pieza ye llevada al cine por [[Jean-Marie Poiré]]. Tanto'l filme como la interpretación llogren un notable ésitu. Mientres los 80 apuerta a una actriz bien popular en Francia, protagonizando numberoses comedies: ''[[Ma femme s'appelle reviens (filme, 1982)|Ma femme s'appelle reviens]]'', ''[[Les Babes-cool]]'', ''[[Le Mariage du siècle]]''... [[Michel Deville]], y dempués [[Jean-Loup Hubert]] ufiérten-y papeles más serios a partir de [[1985]]. En [[1987]] llogra'l [[César a la meyor actriz]] por ''[[Le Grand Chemin]]''. De forma más discreta, mientres los 90 trabaya con [[Tonie Marshall]], [[Romain Goupil]] o [[Christine Pascal]], na conocida ''[[Le petit prince a dit]]''. En [[1996]], trabaya na adautación de ''[[Les Bidochon (filme)|Les Bidochon]]'', filme que va ser un amargosu fracasu. Decide entós volver al teatru. == Compromisu políticu y ciudadanu == * En [[2002]], Anémone foi voceru d'[[Attac]] y participó nel [[Fórum social mundial]].<ref>[https://web.archive.org/web/20080517013826/http://www.presse-francophone.org/langue/rapport_portoalegre.htm compte rendu du FSM 2002].</ref> * En [[2003]], participa cola [[Confédération paysanne]], con [[Los Verdes]] franceses, y con otros conocíos ciudadanos como [[Lambert Wilson]], [[Robert Guédiguian]]... nuna protesta contra la soya modificada xenéticamente.<ref>« Commando people en contre-champs. Opération d'arrachage d'OGM hier dans la Marne » Matthieu Ecoiffier dans ''Libération'', 17 janvier 2003.</ref> * En [[2005]], pronúnciase públicamente a favor del "non" nel referendu del proyeutu de [[tratáu constitucional européu]]. * En [[2012]], pronúnciase públicamente a favor de [[Jean-Luc Mélenchon]] candidatu del [[Frente d'izquierdes francés]] nes [[eleiciones presidenciales franceses de 2012]], en desterciu de los ecoloxistes.<ref>[http://www.lemonde.fr/election-presidentielle-2012/article/2012/01/14/la-melenchonisation-d-eva-joly-esmuela-une-partie-d-europe-ecologie_1629732_1471069.html Didier Porte: La « mélenchonisation » d'Eva Joly inquiète une partie d'Europe Écologie - Monde]</ref> * En 2015, intervién nel comprometíu documental ''Demokratia''. == Filmografía == === Cine === {{llista de columnes|2| * 1968: ''[[Anémone (película)|Anémone]]'' de [[Philippe Garrel]] (sol nome d'Anne Bourguignon) * 1969: ''[[Je, tu, elles...]]'' de [[Peter Foldes]] * 1970: ''[[La Maison (película de 1970)|La Maison]]'' de [[Gérard Brach]] * 1975: ''[[L'Incorrigible]]'' de [[Philippe de Broca]] * 1975: ''[[Attention les yeux !]]'' de [[Gérard Pirès]]: Éva * 1976: ''[[Le Couple témoin]]'' de [[William Klein]]: Claudine * 1976: ''[[L'Ordinateur des pompes funèbres]]'' de [[Gérard Pirès]] * 1976: ''[[Cours après moi que je t'attrape]]'' de [[Robert Pouret]] * 1976: ''[[Un éléphant ça trompe énormément]]'' d'[[Yves Robert (cinéaste)|Yves Robert]]: la conserxe * 1977: ''[[Vous n'aurez pas l'Alsace et la Lorraine]]'' de [[Coluche]]: la prima Lucienne * 1978: ''[[Vas-y maman]]'' de [[Nicole de Buron]] * 1978: ''[[Sale rêveur]]'' de [[Jean-Marie Périer]]: Colette * 1979: ''[[French postcards]]'' de [[Willard Huyck]]: Christine * 1979: ''[[Certaines Nouvelles]]'' de [[Jacques Davila]]: Marie-Annick * 1979: ''[[Rien ne va plus (película de 1979)|Rien ne va plus]]'' de [[Jean-Michel Ribes]] * 1980: ''[[Une merveilleuse journée]]'' de [[Claude Vital]]: Deocadie * 1980: ''[[Je vais craquer]]'' de [[François Leterrier]]: Liliane * 1981: ''[[La Gueule du loup (película de 1981)|La Gueule du loup]]'' de [[Michel Léviant]]: Viviane * 1981: ''[[Viens chez moi, j'habite chez une copine]]'' de [[Patrice Leconte]]: Adrienne * 1981: ''[[Les Babas-cool]]'' de [[François Leterrier]]: Alexandra * 1981: ''[[Ma femme s'appelle reviens (película de 1982)|Ma femme s'appelle reviens]]'' de [[Patrice Leconte]]: Nadine * 1982: ''[[Pour 100 briques t'as plus rien...]]'' d'[[Édouard Molinaro]]: Nicole * 1982: ''[[Le père Noël est une ordure]]'' de [[Jean-Marie Poiré]]: Thérèse * 1982: ''[[Le Quart d'heure américain]]'' de [[Philippe Galland]]: Bonnie * 1983: ''[[Un homme à ma taille]]'' d'[[Annette Carducci]]: Babette * 1984: ''[[Les Nanas]]'' d'[[Annick Lanoë]]: Odile * 1985: ''[[Le Mariage du siècle]]'' de [[Philippe Galland]]: Princesa Charlotte * 1985: ''[[Tranches de vie (película)|Tranches de vie]]'' de [[François Leterrier]]: Cécile / Hélène * 1985: ''[[Péril en la demeure]]'' de [[Michel Deville]]: Edwige Ledieu * 1986: ''[[I Love You (película de 1986)|I Love You]]'' de [[Marco Ferreri]]: Barbara * 1987: ''[[Le Grand Chemin]]'' de [[Jean-Loup Hubert]]: Marcelle * 1987: ''[[Poules et frites]]'' de [[Luis Rego]]: Béatrice * 1988: ''[[Sans peur et sans reproche (película)|Sans peur et sans reproche]]'' de [[Gérard Jugnot]]: Rose * 1988: ''[[Envoyez les violons]]'' de [[Roger Andrieux]]: Isabelle Fournier * 1989: ''[[Les Baisers de secours]]'' de [[Philippe Garrel]]: Minouchette * 1990: ''[[Maman (película de 1990)|Maman]]'' de [[Romain Goupil]]: Lulu * 1990: ''[[Les Enfants volants]]'' de [[Guillaume Nicloux]]: Suzanne * 1990: ''[[Après après-demain]]'' de [[Gérard Frot-Coutaz]]: Isabelle * 1990: ''[[Le Rêve du singe fou]]'' de [[Fernando Trueba]]: Marianne * 1991: ''[[Loulou Graffiti]]'' de [[Christian Lejalé]]: Juliette * 1992: ''[[La Belle histoire]]'' de [[Claude Lelouch]]: Madame Desjardins * 1992: ''[[Le petit prince a dit]]'' de [[Christine Pascal]]: Mélanie * 1992: ''[[Gaëtan et Rachel en toute innocence]]'' de [[Suzy Cohen]]: Laura Bécancour * 1993: ''[[Coup de jeune]]'' de [[Xavier Gélin]]: Muriel * 1993: ''[[Poisson-lune (película)|Poisson-lune]]'' de [[Bertrand Van Effenterre]]: Anne * 1994: ''[[Aux petits bonheurs]]'' de [[Michel Deville]]: Hélène * 1994: ''[[Pas très catholique]]'' de [[Tonie Marshall]]: Maxime * 1996: ''[[L'Échappée belle]]'' d'[[Étienne Dhaene]]: Jeanine * 1996: ''[[Le Fils de Gascogne]]'' de [[Pascal Aubier]] * 1996: ''[[Les Bidochon (película)|Les Bidochon]]'' de [[Serge Korber]]: Raymonde Bidochon * 1996: ''[[Enfants de salaud]]'' de [[Tonie Marshall]]: Sylvette * 1996: ''[[Le Cri de la soie]]'' de [[Yvon Marciano]]: Cécile * 1997: ''[[La Cible (película de 1997)|La Cible]]'' de [[Pierre Courrège]]: Clara * 1997: ''[[Marquise (película)|Marquise]]'' de [[Véra Belmont]] * 1998: ''[[Lautrec (película de 1998)|Lautrec]]'' de [[Roger Planchon]]: Condesa Adèle de Toulouse-Lautrec * 1999: ''[[Passeurs de rêves]]'' de [[Hiner Saleem]]: Catherine * 1999: ''[[L'Homme de ma vie (película de 1999)|L'Homme de ma vie]]'' de [[Stephane Kurc]]: Solange * 2001: ''[[Voyance et Manigance]]'' d'[[Éric Fourniols]]: Jacqueline * 2002: ''[[Ma femme... s'appelle Maurice]]'' de [[Jean-Marie Poiré]]: Claire Trouaballe * 2004: ''[[C'est pas moi, c'est l'autre (película de 2004)|C'est pas moi, c'est l'autre]]'' d'[[Alain Zaloum]]: Carlotta Luciani * 2005: ''[[Voisins, voisines]]'' de [[Malik Chibane]]: Madame Gonzalés * 2005: ''[[La Ravisseuse]]'' d'[[Antoine Santana]]: Léonce * 2006: ''[[La Jungle (película de 2006)|La Jungle]]'' de [[Matthieu Delaporte]]: La ma de Mathias * 2009: ''[[Le Petit Nicolas (película)|Le Petit Nicolas]]'' de [[Laurent Tirard]]: Mlle. Navarrin * 2010: ''[[Les Amours secrètes]]'' de [[Franck Phelizon]]: Margot * 2010: ''[[Pauline et François]]'' de [[Renaud Fély]]: Hélène * 2012: ''[[Pauvre Richard (película)|Pauvre Richard]]'' de [[Malik Chibane]]: Mme. Pélissier * 2013: '' [[Ouf (película)|Ouf]]'' de [[Yann Coridian]]: Dr. Vorov * 2013: ''[[Jacky au royaume des filles]]'' de [[Riad Sattouf]] * 2014: ''[[Le Grimoire d'Arkandias (película)|Le Grimoire d'Arkandias]]'' de Julien Simonet y [[Alexandre Castagnetti]]: Marion Boucher * 2015: ''[[Je suis à vous tout de suite]]'' de [[Baya Kasmi]] * 2015: ''[[Rosalie Blum (película)|Rosalie Blum]]'' de [[Julien Rappeneau]] }} === Curtiumetraxes === * 1994: ''3000 scénarios contre un virus: Affreux, bêtes et très méchants'' de Jacky Cukier * 2007: ''Mon homme'' de Ramzi Ben Sliman * 2010: ''Les âmes meurtries'' de Benjamin Holmsteen * 2012: ''Bocuse'' de Stéphanie Pillonca et Géraldine Renault * 2012: ''Como quien no quiere la cosa'' d'Álvaro Velarde === Televisión === * 1975: ''[[Les Cinq Dernières Minutes]]'', episodiu ''[[Le lièvre blanc aux oreilles]]'' de [[Claude Loursais]]: Lily * 1975: ''[[Les Cinq Dernières Minutes]]'', episodiu ''[[La mémoire longue]]'' de [[Claude Loursais]]: Thérèse * 1975: ''[[Les Cinq Dernières Minutes]]'', episodiu ''[[Patte et griffe]]'' de [[Claude Loursais]]: Nadine * 1979: ''[[Les Quatre Cents Coups de Virginie]]'' de [[Bernard Queysanne]]: Marie-Ghyslaine * 1979: ''[[Médecins de nuit]]'' de [[Nicolas Ribowski]], episodiu ''Le Livre rouge'' * 2005: ''[[Vénus et Apollon]]'' (1 episodiu): Anne-Marie * 2006: ''[[Bataille natale]]'' d'[[Anne Deluz]]: Françoise Darcy * 2008: ''[[Fais pas ci, fais pas ça]]'' (4 episodios): M{{exp|me}} Fernet * 2009: ''[[Le Choix de Myriam]]'' de [[Malik Chibane]]: Simone * 2010: ''[[Les Bougon]]'' (1 episodiu): Tata Louise * 2010: ''[[Mademoiselle Drot]]'' de [[Christian Faure]]: Mme. Chambart-Martin * 2010: ''[[Malevil]]'' de [[Denis Malleval]] * 2011: ''[[Le Grand Restaurant II]]'' de [[Gérard Pullicino]] * 2013: ''[[Mortel été]]'' de [[Denis Malleval]]: Madame Spinelli * 2013: ''[[La Minute vieille]]'' de Fabrice Maruca: ella mesma * 2014: ''[[Un si joli mensonge]]'' de Alain Schwarzstein: Louise == Teatru == * [[1972]] : ''La Prison'' de [[Georges Simenon]], puesta n'escena de [[Robert Hossein]], en [[Reims]] * [[1977]] : ''Elles... Steffy, Pomme, Jane et Vivi'' de [[Pam Gems]], puesta n'escena de [[Michel Fagadau]], [[Théâtre de la Gaîté-Montparnasse]] * [[1978]] : ''Contumax'' de [[Dorian Paquin]], puesta n'escena de [[Christian Rauth]] y [[Chantal Granier]], Théâtre du Chapeau Rouge ([[Festival d'Avignon]] Off) * [[1978]] : ''Pas un navire à l'horizon'' de [[Henri Mitton]], puesta n'escena de [[Claude Confortès]], [[La Cour des Miracles]] * [[1979]] : ''[[Le père Noël est une ordure (théâtre)|Le père Noël est une ordure]]'' de [[Splendid]], puesta n'escena de [[Philippe Galland]], [[Le Splendid]] * [[1982]] : ''L'Éducation de Rita'' de [[Willy Russell]], puesta n'escena de [[Michel Fagadau]], [[Théâtre Marigny]] * [[1983]] : ''Un caprice'' d'[[Alfred de Musset]], puesta n'escena de Anémone, [[Le Splendid]] * [[1987]] : ''[[On purge bébé]]'' de [[Georges Feydeau]], puesta n'escena de Anémone, [[Le Splendid]] * [[1988]] : ''Baby boom'', de [[Jean Vautrin]], puesta n'escena de [[Christian Rauth]], [[Théâtre de Poche Montparnasse]] * [[1990]] : ''Deux femmes pour un fantôme'' y ''La Baby-sitter'' de [[René de Obaldia]], puesta n'escena de [[Jean-Luc Moreau (metteur en scène)|Jean-Luc Moreau]], [[Théâtre des Célestins]] * [[1996]] : ''Potins d'enfer'' de [[Jean-Noël Fenwick]], puesta n'escena de [[Yves-André Hubert]], [[Théâtre Rive Gauche]] * [[1999]] : ''[[El ávaro]]'' de [[Molière]], puesta n'escena de [[Roger Planchon]], [[Théâtre national populaire|TNP Villeurbanne]] * [[2001]] : ''[[El ávaro]]'' de [[Molière]], puesta n'escena de [[Roger Planchon]], [[Odéon-Théâtre de l'Europe]] * [[2002]] : ''Putain de soirée'' puesta n'escena de [[Daniel Coles]], [[Théâtre du Gymnase Marie Bell|Théâtre du Gymnase]] * [[2004]] : ''Dans notre petite ville'' d'[[Aldo Nicolai]], puesta n'escena de [[Michel Fagadau]], [[Studio des Champs-Elysées]] * [[2006]] : ''Mademoiselle Werner'' de [[Claude Bourgeyx]], puesta n'escena de [[Jean-Louis Thamin]], [[Théâtre des Variétés]] * [[2011]] - [[2012 au théâtre|2012]] : ''Grossesses nerveuses'' de [[Jean-Yves Rogale]], puesta n'escena de [[Philippe Hersen]], [[Théâtre Daunou]] == Ópera == * N'avientu de 2010, Anémone pon n'escena ''[[La Fille de madame Angot]]'' de [[Charles Lecocq]] na ópera de [[Lausanne]]. == Gallardones == * [[13 ceremonia de los César|Césars 1988]] : [[César a la meyor actriz]] por ''[[Le Grand Chemin]]'' <!-- {{Début dynastie|nom=[[César de la meilleure actrice]]}} {{Insérer dynastie | nom = '''Anémone''' pour ''[[Le Grand Chemin]]'' | avant = [[Sabine Azéma]] pour ''[[Mélo (filme)|Mélo]]'' | après = [[Isabelle Adjani]] pour ''[[Camille Claudel (filme)|Camille Claudel]]'' | période = [[1988 au cinéma|1988]]}} {{Fin dynastie}} --> == Homenaxe nel cómic == En 2010 el llibru ''[[Drôles de femmes]]'' ''[[(Muyeres risonderes)]]'' d'ediciones [[Dargaud]], escritu pola periodista [[Julie Birmant]] ya ilustráu por [[Catherine Meurisse]] interesar en Anémone, [[Yolande Moreau]], [[Dominique Lavanant]], [[Sylvie Joly]], [[Florence Cestac]], [[Michèle Bernier]], [[Claire Bretécher]], [[Tsilla Chelton]] et [[Amélie Nothomb]]. Según la revista ''[[Le Nouvel Observateur]]'' : "Diez artistes feministes brinden bonalmente fragmentos de les sos carreres, de les sos hestories familiares y tamién de les sos duldes. Bien elocuente, bien frondoso, esti llibru ye realmente un llogru y un homenaxe a les muyeres atípiques."<ref>« Les Drôles de femmes », , magacín Le Nouvel Observateur [archive], du 11/01/2010.</ref> La periodista atopa a "Anémone col so chihuahua no fondo del campu ,"<ref>Fiche de l'album, sur le site de l'éditeur, Dargaud. [archive]</ref> y Catherine Meurisse, la dibuxante, va atopar tamién, pa la realización de les sos ilustraciones.<ref name="libé">« Tout est à Lavanant », [http://www.liberation.fr/culture/2010/03/06/tout-est-a-lavanant_613564 article journal ''Libération''] du 06/03/2010.</ref> == Referencies == {{llistaref}} {{NF|1950||Anemone}} {{Tradubot|Anémone}} [[Categoría:Actores y actrices de Francia]] [[Categoría:Ganadores del premiu César]] [[Categoría:Persones de París]] 3id5r0pb0m4z68w812q7dlzduoxmghx 0 100416 4382890 4333273 2025-07-07T14:35:12Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonaco-tepehuas => totonaco-tepehues 4382890 wikitext text/x-wiki {{otros usos|Llingües amerindies|la supuesta familia de llingües propuesta por Greenberg}} [[Ficheru:Palenque glyphs-edit1.jpg|thumb|350px|[[Glifos]] [[Idioma maya|mayes]] en estuco<br /><small>''[[Museo Alberto Ruz Lhuillier|Muséu de Sitiu Dr. Alberto Ruz L'Huillier]]'', [[Zona arqueolóxica de Palenque|Palenque]], [[Méxicu]].</small>]] Les '''llingües indíxenes d'América''' son aquelles llingües aniciáu y desenvolver nel [[América|continente americanu]], incluyendo les islles de la so [[zócalo continental]], dende'l [[poblamientu d'América|primer poblamientu humanu]] hasta antes de la llegada d'europeos, africanos y asiáticos, escastándose munches d'elles dende entós hasta l'actualidá. Consten de delles [[families de llingües]], según diverses [[llingua aisllada|llingües aisllaes]] y [[llingua ensin clasificar|non clasificaes]] (ver [[Llingües indíxenes d'América|llista de llingües americanes]]). En delles oportunidaes propunxéronse grupos mayores de clasificación qu'anguaño nun guarden consensu na comunidá científica. Ye por demás dudosu que pueda falase d'una sola familia denomada ''[[llingües amerindies|amerindia]]'', de la mesma manera que nun esiste una familia de llingües papuana nin una familia caucásica, sinón qu'esos términos namái faen referencia a la xeografía (vease [[Llingües papúes]], [[Llingües d'El Cáucasu]]). Asina, tampoco puede determinase que, xenéticamente falando, les llingües d'América aniciárense d'un únicu antecesor reconocible.<ref>Lyle Campbell, 1997, páxs. 90-106.</ref><ref>Obviamente pudiera ser qu'acordies cola [[Monogénesis y polixénesis llingüística|monogénesis]] toles llingües del mundu tuvieren un únicu antecesor, pero esti nun sería reconocible o reconstruible a partir de la diversidá anguaño esistente.</ref> Pa ver una llista refecha de les llingües indíxenes d'América consultar el [[Llingües indíxenes d'América|llistáu de llingües indíxenes d'América]] == Historia == [[Ficheru:Aldama y Guevara 1754.jpg|right|200px|thumb|Arte de la llingua Mexicana (1754).]] Antes de la llegada de los europeos al Nuevu Mundu, les llingües amerindies falar dende lo que güei ye [[Canadá]] hasta la punta meridional de [[Suramérica]] polos ancestros de los actuales [[amerindios]]. Mientres los postreros 500 años munches de les [[etnia|etnies]] y llingües natives americanes sumieron, anque entá se falen dellos centenares d'elles. Anguaño trés [[llingües indoeuropees]] ([[idioma español|español]], [[idioma inglés|inglés]] y [[Idioma portugués|portugués]]) son políticamente dominantes de cada país d'[[América]], y les llingües natives tienen menor prestíu y son usaes n'ámbitos bastante llindaos. No que fai a les llingües de los llugares que colonizaron los españoles, [[Giovanni Botero]] publicó en 1600 un llibru tituláu ''La relazioni universali'', nel qu'afirma que coles llingües guaraní, quechua y náhuatl podía viaxase por tol [[Nuevu Mundu]]. Seique estes llingües yeren una especie de [[llingua franca|llingües franques]] usaes pa la intercomunicación ente les distintes etnies y pueblos. Conócense anécdotes sobre les dificultaes qu'atoparon los misioneros al querer aprender les llingües amerindies. Dizse que los agustinos precisaben intérpretes mientres un añu y que depués podíen falar na llingua indíxena. Pero cúntase tamién qu'un flaire portugués, dempués de percorrer [[Brasil]] mientres doce años confiesa que nun sabe nada entá y declara que va consultar un Arte de mano colos nominativos. Hasta'l pernomáu [[António Vieira|Padre Vierira]], al referise a les llingües del interior del país, diz que dacuando, a pesar de que ponía l'oyíu contra la boca del "bárbaru", nun consiguía estremar les sílabes o percibir les vocales y consonantes. Estes dificultaes fonétiques fueron mentaes bien de cutiu. {{cita|La escesiva velocidá de les [[Llingües guahibanas|llingües guajiva]], chiricoa, [[otomacos|otomaca]] y [[Idioma warao|guaraúna]] ye horrible; causa sudu frío y congoja el nun poder prescindir l'oyíu más llobu cerval una sílaba d'otra. Ye cosa cierta y pescudada qu'en caúna de les diches llingües falta una lletra consonante y nun se topa pallabra que la rica; por casu, la [[llingües betoi|llingua betoya]] nun hai menester la p; la situfa nun precisa la r y asina de les demás que s'amenorgaron a Arte nes Misiones; cosa que dio enforma que pensar, ensin poder algamar el misteriu que nello se zarra.| Joseph Gumilla, [[Compañía de Xesús|SJ]] | ''Orinoco ilustráu'', Madrid, 1745}} D'estos pasaxes aprecia qué en mantielles taben naquel les conocencies fonétiques inclusive de persones erudites. Sicasí, ente los sieglos XVI y XVII, y entá nel XVIII, publicáronse decenes de gramátiques o ''[[Arte (gramática)|Artes]]'', principalmente per parte de misioneros y sacerdotes que describíen les llingües indíxenes d'América. Munches d'estes gramátiques inda tienen ciertu interés. == Distribución == [[Imaxe:Map-Most Widely Spoken Native Languages in Latin America.png|thumb|250px|Árees de distribución de les llingües ameríndias más falaes en Llatinoamérica a principios del sieglu XXI:{{Lleenda|#39f|'''Quechua'''}} {{Lleenda|#ff3|'''Guaraní'''}} {{Lleenda|#f93|'''Aimara'''}} {{Lleenda|#c00|'''Náhuatl'''}} {{Lleenda|#060|'''Llingües mayes'''}} {{Lleenda|#001|'''Mapudungun'''}}]] Namái podemos envalorar aproximao'l númberu de llingües sobrevivientes natives y el so númberu de falantes, especialmente en Suramérica onde tán peor documentaes qu'en Norteamérica, Mesoamérica o Centroamérica. Les cifres del númberu de llingües son bien variables, ''[[Ethnologue]]'' llista daqué más de 900 llingües falaes anguaño; otros autores ufierten cifres bastante distintes, pero casi toles estimaciones señalen ente 400 y 1500.<ref>Campbell, 1997.</ref> Si almitimos como una cifra razonablemente conservadora qu'inda puede haber unes 600 llingües amerindies sobrevivientes, y unos 18 millones de falantes de llingües [[indíxena|indíxenes]] n'América, tendríamos unos 30.000 falantes por llingua, pero la distribución real de les mesmes ye muncho más desigual; namái 17 llingües amerindies tienen más de 100.000 falantes y por sigo mesmes constitúin el 90% de la población amerindia. Les restantes llingües aproviríen una media de 1.400 falantes por llingua, pero inclusive tal cifra ye engañosa, pos anque'l 20% de llingües amerindies falar al norte de Méxicu, eses 140 llingües namái constitúin el 2% de la población amerindia. Munches llingües indies namái son falaes por un puñáu de persones, de normal xente mayor, inclinándose los mozos al inglés (Estaos Xuníos, Canadá), al español (Hispanoamérica) o al portugués (Brasil), polo que la estinción d'eses llingües ta bien cercana, al nun ser adquiríes como llingua materna poles xeneraciones nueves. A pesar del llindáu númberu de falantes delles llingües indies de Norteamérica son bien conocíes polos préstamu que dieron al inglés no que se refier a nomes de llugares; por casu Delaware, Massachusetts, Cheyenne, Alabama, Omaha, Dakota, Wichita, Mohave, etc. Otres hanse fechu famoses nel mundu enteru gracies al cine: [[Idioma comanche|comanche]], [[idioma siux|siux]], [[Idioma cheroqui|cheroqui]], [[Idioma mohawk|mohawk]], etc. Les llingües de Mesoamérica y Centroamérica fueron estudiaes sistemáticamente daqué más tarde, y Suramérica ye la parte que más estudiu precisa inda.<ref>Terrence Kaufman, 1994.</ref> === Principales llingües indíxenes === De toles llingües indíxenes americanes, los dos con mayor númberu de falantes son el [[Idioma guaraní|guaraní]] con casi 8 millones de persones que la falen en [[Paraguái]], [[Brasil]], [[Bolivia]] y [[Arxentina]], y el quechua que nes sos distintes variedaes algama los 14 millones de falantes (la variedá más falada ye'l [[quechua sureñu]], con 5 millones de persones que la falen en [[Bolivia]], [[Perú]] y [[Arxentina]], y la [[quechua nortizu|quechua]] (2,5 millones) n'[[Ecuador]] y [[Colombia]]). Otres llingües importantes pol númberu de falantes seríen l'[[idioma aimara|aimara]] (1,5 millones) n'[[Arxentina]], [[Bolivia]] y [[Perú]], la fala [[náhuatl]] (1,4 millones) en [[Méxicu]] y [[Idioma quiché|quiché]] y [[Llingües mayenses|maya]] (900.000 caúna) en [[Guatemala]] y [[Méxicu]] respeutivamente. Otres estimaciones que consideren xuntes les distintes variantes de les llingües anteriores lleven a estes otres cifres: # [[Quechua]] - 9 a 14 millones.<ref>[//qu.wikipedia.org/wiki/ Wikipedia en quechua]</ref> # [[Idioma guaraní|Guaraní]] - 7 a 12 millones.<ref>[//gn.wikipedia.org/wiki/ Wikipedia en guaraní]</ref><ref>[http://mbatovi.blogspot.com/2008/12/el-guaran-la llingua americana-ms-vidable.html Mbatovi: El Guaraní] Unes 12 millones de persones falen guaraní, pa cuatro millones de paraguayos ye la so llingua materna.</ref><ref>[http://revista-zoom.com.ar/articulo1865.html Discriminación del guaraní] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231004195850/http://revista-zoom.com.ar/articulo1865.html |date=2023-10-04 }} 90% de los paraguayos fala guaraní.</ref><ref>{{cita web|url=http://www.datamex.com.py/guarani/opambae_rei/tembihai/moles_aragones_y_guarani.html|títulu=Guaraní Renda|fechaaccesu=2 d'abril de 2017|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160305180628/http://www.datamex.com.py/guarani/opambae_rei/tembihai/moles_aragones_y_guarani.html|fechaarchivu=2016-03-05}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.datamex.com.py/guarani/opambae_rei/tembihai/var_derechos_linguisticos_mercosur.html|títulu=Derechos llingüísticos en Mercosur|fechaaccesu=2 d'abril de 2017|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121210002142/http://www.datamex.com.py/guarani/opambae_rei/tembihai/var_derechos_linguisticos_mercosur.html|fechaarchivu=2012-12-10}}</ref><ref>{{cita web|url=http://actividadentrerios.blogspot.com/2009/12/l'idioma-guarani.html|títulu=L'idioma Guaraní|fechaaccesu=2 d'abril de 2017}}</ref>Anque dalgunos falen de 15 a 22 millones de falantes.<ref>{{cita web |url=http://www.mercosurnoticias.com/index.php?option=com_content&task=view&id=23772&Itemid=263 |títulu=Mercosur Noticies. Van Declarar al guaraní como idioma oficial del MERCOSUR |fechaaccesu=2 d'abril de 2017 }}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.vaucanson.org/espagnol/linguistique/llingües_indies.htm#guarani|títulu=Dalgunos idiomes autóctonos d'América. El Guaraní|fechaaccesu=2 d'abril de 2017}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.letralia.com/204/0210guarani.htm|títulu=El guaraní podría ser declaráu idioma oficial del Mercosur|fechaaccesu=2 d'abril de 2017 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.sapukai.com.ar/cultures_09.html|títulu=Fonda nación Guarani|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100130094804/http://www.sapukai.com.ar/cultures_09.html|fechaarchivu=30 de xineru de 2010}}</ref> # [[Aimara]] - 2 a 3 millones.<ref>[//ai.wikipedia.org/wiki/ Wikipedia en aimara]</ref><ref>{{cita web |url=http://www.memoriachilena.cl/temas/index.asp?id_ut=elpuebloaymara|títulu=Memoría chilena: El pueblu aymara|fechaaccesu=2 d'abril de 2017 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.serindigena.cl/territorios/aymara/imprimir_aymara.htm|títulu=Aymaras|fechaaccesu=2 d'abril de 2017 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://aymarani.blogspot.com/|títulu=Cróniques aymaras|fechaaccesu=2 d'abril de 2017 }}</ref> # [[Náhuatl]] - 1,3 a 2,5 millones.<ref>[//nah.wikipedia.org/wiki/]</ref><ref>{{cita web |url=http://corresponsalesindigenas.blogspot.com/2009/04/ha-5-millones-de-persones-que-falen.html|títulu=Corresponsales indigenas|fechaaccesu=2 d'abril de 2017 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/601056.html |títulu=''L'Universal'', |fechaaccesu=2 d'abril de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140906044435/http://www.eluniversal.com.mx/notas/601056.html |fechaarchivu=2014-09-06 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.mundohispanico.com/nuestratierra/content/nuestratierra/articulos/0320_articulo1.html|títulu=Náhuatl: llingua oficial|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100107225416/http://www.mundohispanico.com/nuestratierra/content/nuestratierra/articulos/0320_articulo1.html|fechaarchivu=7 de xineru de 2010}}</ref> # [[Idioma maya|Maya]] - 900.000 a 1,2 millones.<ref>[//incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/yua/Yich_T%C3%A1anil_Ju%27un Wikipedia en maya]</ref><ref>[//incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/yua]</ref><ref>{{cita web |url=http://www.somoslibres.org/modules.php?name=News&file=article&sid=468|títulu=http://www.somoslibres.org/modules.php?name=News&file=article&sid=468|fechaaccesu=2 d'abril de 2017 }}</ref> # [[Mapundungun]] - 440.000 falantes.<ref>[http://www.lingvo.info/lf/mapudungun.php?lingvo=ye Lingva Prismo] ''En total hai unos 440.000 persones que falen mapudungun, de les cualos 400.000 viven en Chile y 40.000 n'Arxentina. Más o menos la metá fala l'idioma con frecuencia.''</ref> === Llista de llingües indíxenes d'América === {{AP|Llingües indíxenes d'América}} Anguaño síguense falando más de 1000 llingües indíxenes distintes n'América, puede consultase una llista más o menos estensiva en: [[Llingües indíxenes d'América]]. La distribución ye bien irregular y xeneralmente el númberu de llingües indíxenes n'América Llatina ye más numberosu nes rexones más inaccesibles y aisllaes de la rexón. En Méxicu la rexón con mayor númberu de llingües indíxenes ye'l sur, [[Oaxaca]] y [[llingües mayes|área maya]]. En Colombia la rexón amazónica, el sur y l'oriente del país ye la rexón con mayor diversidá anque tamién esisten numberosos indíxenes de la [[llingües chocó|familia chocó]] a lo llargo de la mariña del pacíficu. En Venezuela, Perú y Ecuador, les árees selváticas son les que tienen mayor diversidá llingüística. Anque les tierres altes d'Ecuador y Perú tamién alluguen poblaciones indíxenes importantes neses rexones el [[llingües quechues|quechua]] movió a numberoses llingües presistentes. En Brasil la mayor parte de la población indíxena concentrar nel oeste y norte, escastándose la mayor parte de les poblaciones indíxenes de la mariña atlántica. == Carauterístiques == [[Ficheru:America lang.png|350px|left|thumb|Orde sintácticu básicu.]] La diversidá llingüística ye lo que caracteriza a les llingües amerindies de Norteamérica, Mesoamérica, Centroamérica y Suramérica, en tolos aspeutos: fonolóxicu, morfosintácticu y léxicu-semánticu. Ello ye que nun esisten carauterístiques comunes a toes elles, lo cual reflexa los sos oríxenes diversos. Tampoco esisten carauterístiques estructurales que se dean namái n'América y tean ausentes nel restu del mundu. Lo único qu'estrema a les llingües d'América de les d'otros continentes ye la distinta frecuencia estadística con que se presenten delles traces tipolóxiques, pero salvu eso nun esiste nenguna diferencia esencial ente les llingües d'América y [[Eurafrasia]]. Les traces más frecuentes ente les llingües americanes son tamién traces frecuentes nes [[Llingüística#Llingües del mundu|llingües del mundu]]. La mayoría de llingües del mundu, y les llingües americanes nun son esceición, son llingües que prefieren los [[sufixu|sufixos]] a los [[prefixu|prefixos]] (y otros tipos d'afixos). Nun arralecen ente les llingües americanes llingües puramente sufijantes como la mayor parte de les [[llingües andines]] o les [[llingües witoto]], anque tamién esisten llingües qu'usen munchos prefixos, amás de sufixos, como les [[llingües arahuaques]] y [[llingües pano|panoanas]]. Tamién hai numberoses llingües que tienen pocos prefixos y sufixos, como les [[Llingües macro-yê|macro-yê]], [[llingües caribe|caribe]] o [[llingües tupí|tupianas]]<ref name="Dixon_1">Dixon & Alexandra Y. Aikhenvald, 1999.</ref> y de la mesma hai unes poques que tienen munchos prefixos y más sufixos (hevero o chébero), habiendo otres, rares, que casi nun tienen afijación, como les [[llingües chon]] (tehuelche, ona).<ref name="Adelaar_1">W. Adelaar, 2004.</ref> Cada área amenorgada dacuando tien peculiaridaes prototípiques d'orixe xenéticu o surdíu por contautu enllargáu, pero polo xeneral la diversidá esistente ente les llingües americanes ye tan grande como la diversidá nes llingües del mundu. De fechu identificáronse un ciertu númberu d'[[área llingüística|árees de converegencia llingüística n'América]].<ref name="Dixon_1"/><ref name="Adelaar_1"/> === Carauterístiques gramaticales === La [[morfoloxía llingüística|complexidá morfolóxica]] de les pallabres varia grandemente, pos ente qu'en [[idioma guaraní|guaraní]] ([[llingües tupí-guaraní|familia tupí-guaraní]]) componer de tres elementos de media, en piro ([[llingües arahuaques|familia arahuaca]]) esisten seis en permediu. En llingües de Suramérica como les [[llingües caribe|caribe]] o [[llingües tupí|tupís]] y de Norteamérica como les [[llingües utoazteques|utoazteques]] o les [[llingües salish|salish]], les [[lexema|raíz]] de les pallabres son nominales o verbales y pueden convertise n'otra clase de pallabres por afixos derivacionales. En [[llingües quechues|quechua]], en [[náhuatl]] o en [[mapudungun|mapuche]] munchos raigaños de pallabres son nominales y verbales. Otres llingües como la [[idioma yuracaré|yuracaré]] o'l [[idioma papago|papago]] usen abondosamente la [[Reduplicación (llingüística)|reduplicación]], un procesu que nun asocede sistemáticamente nes [[llingües tupí]]. La [[composición (llingüística)|composición]], formación de dos o más pallabres pa formar otres nueves ta bien estendíu, anque n'ocasiones, como nes [[llingües chon]], pue tar casi ausente. Los raigaños verbales nes que l'oxetu nominal ta incorporáu son tamién frecuentes. Munches llingües son del tipu [[llingua aglutinante|aglutinante]] ([[quechua]], [[llingües pano|panoano]], [[mapuche]]), esto ye, combinen dellos elementos de significáu distintivu nuna sola pallabra ensin camudar l'elementu. Otres (caribes, tupís) amuesen una moderada cantidá de cambéu y fusión de los elementos cuando se combinen en pallabres. El xéneru marcáu gramaticalmente nos nomes asocede en [[Llingües mataco-guaicurú|guaicuruano]] y la diferenciación masculín-femenín nos verbos asocede n'[[llingües arahuaques|arahuaco]], [[Llingües witoto|witoto]], [[Llingües tukano|tucano]] y [[llingües huarpes|huarpe]], magar les llingües ensin distinción de xéneru son más comunes, como asocede nel restu del mundu. El [[singular]] y [[plural]] de la tercer persona nun s'estrema obligatoriamente nin en tupí nin en caribe, pero llingües como [[Idioma yagán|yagán]] y [[mapuche]] tienen singular, [[númberu dual|dual]] y plural. Una distinción bien común ye la que se da ente la primer persona [[inclusividad|inclusiva]] (''tu y yo'', oyente incluyíu) y la primer esclusiva (''él y yo'', oyente escluyíu). Les formes pronominales estremar según les categoríes qu'indiquen, yá sía que la persona tea presente o ausente, sentada o llevantada y lo mesmo asocede en [[Llingües mataco-guaicurú|guaicuruano]] y [[idioma movima|movima]]. Los casos nel nome esprésense xeneralmente por sufixos o posposiciones, siendo l'usu de preposiciones más (especialmente en Suramérica). La posesión indícase predominantemente por prefixos o sufixos y los sistemes nos que les formes posesives son les mesmes nel suxetu de los verbos intransitivos y nel oxetu de los transitivos son bien corrientes. Los [[clasificadores|afixos clasificatorios]] que categorizan los nomes según la figura del oxetu dar en [[llingües chibchas|chibchano]], [[Llingües tukano|tucanoano]] y [[llingües yanomami|waicano]]. [[Ficheru:Morfología flexiva.png|450px|thumb|Sufixación y prefixación nes llingües del mundu.]] Bien frecuentemente les formes verbales marquen el suxetu, l'oxetu y la negación, tou nuna única pallabra. Les [[categoría gramatical|categoríes]] de [[tiempu gramatical|tiempu]] y [[aspeutu gramatical|aspeutu]] paecen tar representaes xeneralmente nes llingües suramericanes, magar les categoríes espresaes varien enforma d'una llingua a otra. Por casu, l'[[idioma aguaruna|aguaruna]] ([[llingües jivaroanas|jivaroano]]) tien una forma futura y trés pasaes estremaes por distinción relativa, ente qu'en guaraní la diferencia ye básicamente ente futuru y non-futuru. Otres llingües como la [[idioma jébero|jébero]] espresen categoríes modales. Son bien comunes los afixos qu'indiquen movimientu, principalmente escontra y fora del falante, y llocalización (como nes [[llingües quechues]], [[llingües aimaras|aimaras]], [[llingües zaparoanas|záparo]] y [[idioma itonama|itonama]]) y en delles families como la arawak o la panoana, hai munchos [[sufixu|sufixos]] nel [[verbu]] con significáu alverbial concretu. Los afixos clasificatorios qu'indiquen la manera na que se realiza l'aición asoceden en jébero y [[ticuna]]. Les aiciones feches individual o colectivamente estrémense paradigmáticamente en caribe, ente qu'en yámana y jívaro los raigaños verbales úsense d'alcuerdu a si'l suxetu o l'oxetu ye singular o plural. Hai delles llingües (guaicuruano, mataco y cocama) nes que delles pallabres tienen formes distintes según el sexu del falante. Les frases nes que'l predicáu ye un nome tornáu como un verbu col significáu de 'ser' o 'tener' l'oxetu designáu por aciu el nome asoceden en bororo y witoto, como 'yo-cuchiellu', esto ye, 'yo tengo un cuchiellu'. Les frases nes que'l suxetu ye l'oxetu de l'aición son frecuentes pero les frases verdaderamente pasives nes que s'espresen el recipiente de l'aición y l'axente de la mesma son rares, anque asoceden en witoto. Les frases subordinaes introdúcense raramente por conxunciones, espresándose de normal por elementos pospuestos o formes especiales de los verbos, tales como xerundios, participios o conxugaciones subordinaes. Finalmente tocantes a la '''[[llingua ergativa|ergatividad]]''', ésta ta llargamente estendida nes siguientes families de llingües: [[llingües mixe-zoque|mixe-zoque]], en [[llingües mayenses|mayenses]]; en [[Suramérica]], les [[llingües yê]], les [[llingües arawak|arawak]], les [[llingües tupí-guaraní|tupí-guaraní]], les [[llingües pano-tacanas|pano-tacanas]], les [[llingües chibcha|chibchas]] y les [[llingües caribes|caribes]]. Y n'Estaos Xuníos y Canadá el [[Llingües chinook|chinook]] y el [[Llingües tsimshiánicas|tsimishian]]. === Carauterístiques fonolóxiques === [[Ficheru:Tonal languages.png|450px|right|thumb|Distribución de les [[llingua tonal|llingües tonales]] (en colloráu) n'América y el restu del mundu.]] Al igual qu'asocede cola [[gramática]], nun hai carauterístiques fonolóxiques comunes a toles llingües americanes. El númberu de soníos puede variar dende 42 en [[idioma jaqaru|jaqaru]] ([[llingües aimaras|aimara]]) hasta 17 en campa ([[llingües arahuaques|arahuaco]]). La jaqaru tien 36 consonantes ente que la makushí ([[llingües caribe|caribe]]) tien namái 11. Delles llingües quechues tienen namái 3 vocales ente que la apinayé ([[llingües yê|ye]]) tien 10 vocales orales y 7 nasales. Una [[variedá llingüística|variedá]] de [[llingües tucanas|tucano]] (tucanoano) amuesa tres puntos d'articulación ente que la [[idioma chipaya|chipaya]] tien nueve. Les oclusives sordes (''p, t, k'') asoceden peruquier pero les sonores (''b, d, g'') pueden tar ausentes y les fricatives (''f, v, s, z, h'') pueden ser poques en númberu. Les oclusives glotalizadas sordes son corrientes ([[quechua sureñu|quechua]], [[llingües aimaras|aimara]], [[llingües chibcha|chibcha]], llingües de [[California]]) pero non les oclusives glotalizadas sonores. Menos frecuentes son les aspiraes ([[quechua sureñu|quechua]] y [[llingües aimaras|aimara]]) y palatalizadas ([[idioma puinave|puinave]]); los soníos nasales glotalizados ([[idioma movima|movima]]) y les llaterales sordes (vilela) son rares. Hai una distinción ente soníos velares y postvelares en [[llingües quechues|quechua]], [[llingües aimaras|aimara]] y [[Llingües chon|chon]], ente velar y labiovelar en [[idioma tacana|tacana]] y [[idioma siona|siona]]; les consonantes retroflexes palatales asoceden en [[llingües pano-tacanas|pano-tacana]] y [[idioma chipaya|chipaya]]. Tamién esisten ente les llingües americanes [[llingua tonal|llingües tonales]] que se concentren sobremanera en [[Mesoamérica]] y l'[[Amazonia]]. Los sistemes que tienen vocales nasales son los corrientes ([[llingües macro-yê|macro-yê]], [[Idioma huaorani|sabelano]]), pero en delles llingües ([[llingües tupí|tupiano]], [[llingües yanomami|waicano]]) la [[nasalización]] ye una carauterística de les pallabres completes non de vocales o consonantes. Hai una aparente ausencia de [[Vocal zarrada anterior arrondada|vocales anteriores arrondaes]] ({{IPA|[y], [ø]}}) pero les vocales non arrondaes posteriores y les centrales altes son corrientes. Dellos sistemes tienen vocales llargues como'l chipaya y delles llingües caribe, asocediendo les vocales glotalizadas, como por casu en [[Idioma ticuna|ticuna]] y [[llingües chon|chon]]. Son bien comunes los sistemes con énfasis tonal en sílabes enfatizadas, como en [[llingües pano|panoano]], [[llingües huitoto|witotoano]] y [[llingües chibcha|chibchano]]. Sistemes con tres tonos (acaricuara), cuatro (mundurucú, [[nukak]]) y cinco (ticuna) son más bien raros. === Léxicu === [[Ficheru:Seliga.jpg|thumb|250px|left|La pallabra "[[canoa]]" ye'l primer americanismu incorporáu al [[idioma español]].<ref name="20minutos.es">[http://www.20minutos.es/noticia/132197/0/espanol/americanos/colon/ "Incorporaos por Colón. Canoa y hamaca, los prímeros 'americanismos' del castellán"], ''20 minutos'', 19 de xunu de 2006.</ref>]] [[Ficheru:Jitomate.jpg|250px|thumb|left|El [[Jitomate]] tamién llamáu [[tomate]], ye unu de los munchos productos hortícolas d'América que los sos nomes fueron tomaos emprestaos poles llingües europees..]] Les llingües indies de Suramérica varien enforma en cuanto al númberu de [[préstamu léxicu|préstamos]] recibíos del español y del portugués. Los préstamos masivos asocedieron en rexones onde les llingües tuvieron un contautu intenso y continuo col español o'l portugués, especialmente onde los grupos son económicamente dependientes y hai un altu númberu de [[billingüismu|persones billingües]], como en quechua, o onde nun hai diferencies culturales correspondientes a diferencies llingüístiques, como nel guaraní paraguayu. Los préstamos nun se llindaron a oxetos d'orixe européu sinón a toles esferes del vocabulariu, moviendo a los nomes nativos en munchos casos. Tampoco se llindaron a cuestiones léxiques sinón qu'inclúin elementos funcionales como preposiciones, conxunciones y sufixos derivativos. Los sistemes de soníos viéronse tamién afeutaos pero en delles situaciones nes que los nativos amosaron una actitú antagonista escontra los europeos el purismu retuvo les pallabres orixinales y los préstamos fueron pocos, como ye'l casu del mapuche. Cuando'l contautu foi frecuente pero superficial los préstamos fueron escasos magar el significáu de les pallabres natives modificóse o nuevos términos descriptivos acuñáronse pa designar nuevos tratos culturales, como asocede en tehuelche. Munches llingües indies nos [[Cordal de los Andes|Andes]] y nos montes orientales tienen préstamos del [[quechua]], yá sía direutamente o al traviés del español.<ref name="Adelaar_1"/> Les llingües arawak de munches islles del Caribe tien préstamos del caribe que formaron una parte especial del vocabulariu, usáu namái polos homes. Eses pallabres fueron adoptaes en siendo ganaos los falantes taínos de la islla polos caribes. Ente'l quechua y el aimara hai abondosos préstamos pero ye difícil determinar la direición de los mesmos. Per otru llau, delles llingües indies fueron orixe de préstamos a les llingües europees. Por casu, el [[taíno]] (familia arawak) emprestó al español les pallabres 'canoa', 'cacique', 'maíz' y 'tabacu', ente munches otres. Nenguna otra llingua de les natives suramericanes contribuyó de forma tan estendida y con pallabres tan corrientes, anque'l quechua dio vocablos especializaos como 'cóndor', 'pampa' y 'vicuña'. El númberu de préstamos arahuacanos más numberosos diose nes Antilles, una rexón onde'l [[Idioma holandés|holandés]], [[Idioma francés|francés]], [[Idioma inglés|inglés]], [[Idioma portugués|portugués]] y [[Idioma español|español]] tuvieron presentes por llargu tiempu. Les llingües caribe, l'otru grupu importante de la rexón, nun paecen cuayar munches pallabres, anque 'caníbal' ye una forma semántica y fonéticamente modificada del autónimo de los caribes. La influencia de delles llingües indies en variedaes rexonales del español y del portugués foi considerable. Por casu, el tupí-guaraní ye responsable de munches pallabres indies en portugués brasilanu, el guaraní nel español de Paraguay ('[[ñandú]]', '[[ananá]]', '[[tapioca]]', '[[Panthera onca|xaguar]]', '[[mandioca]]', '[[tucán]]', '[[tapir]]') y nordeste d'Arxentina y el quechua nel español que se fala dende [[Colombia]] a [[Chile]] y [[Arxentina]]. Igualmente'l [[quechua]] ye orixe de munchos topónimos en Suramérica. Los nomes propios, colos que distintes creencies tán rellacionaos, amuesen una diversidá de fenómenos, ente ellos el de nomar al padre como al fíu (teknonimia) en dellos grupos arahuacanos. O'l repitíu cambéu de nome según la etapa de desenvolvimientu, como pasa en [[guayakí]], o la pallabra tabú que prohibe inclusive la pronunciación del nome propiu o de la persona finada o dambos, como pasa nos grupos más meridionales (alacaluf, yámana, chon) y na rexón del [[gran Chaco|Chaco]] (toba, terena) y l'usu de nomes totémicos pa los grupos como nes etnies panoanas. === Sistemes d'escritura === [[Ficheru:La Mojarra Estela 1 (Escritura superior).jpg|miniaturadeimagen|293x293px|Inscripción de La Morraja, exemplu d'[[escritura epiolmeca]].]] Bien pocos pueblos americanos inventaron [[escritura|escritures]] para les sos llingües antes del [[sieglu XVI]]. En [[Mesoamérica]], los [[mayes]] usaben yá un sistema d'escritura desenvueltu y completu cuando los españoles llegaron ellí (vease [[escritura maya]]). Esti sistema yera similar al usáu enantes polos [[olmeques]] que figuren como precursores de la escritura n'América. L'[[idioma epiolmeca]] de les primeres inscripciones americanes identificóse como una [[Llingües mixe-zoqueanas|llingua mije-soke]]).<ref>L. Campbell, 1997.</ref> La escritura zapoteca, usada pal [[Escritura zapoteca|zapoteco epigráfico]], ta atestiguada un pocu dempués que la escritura olmeca. En Suramérica, per otra parte, nun esistió d'un sistema d'escritura puramente dichu antes de la llegada de los españoles, los [[quipu|quipos]] ayudaben a llevar ciertos rexistros nos [[Cordal de los Andes|Andes]] centrales pero nun dexen rexistrar testos lingüísticoss o cróniques detallaes. Tres la llegada de los españoles, munches llingües empezaron a ser escrites. Seique'l sistema más famosu, nesi sentíu, ye'l creáu pol indiu [[cheroqui]] [[Sequoyah]] pa la so llingua nativa. Trátase d'un silabariu nel que cada símbolu representa una secuencia consonante-vocal. Otros sistemes d'escritura, son el [[cree]], el [[winnebago]] y dalgunes [[llingües atabascanes]] septentrionales. Sicasí, escritures alfabétiques tamién s'usaron, afeches del [[alfabetu romanu]] con amestadures de [[Signu diacríticu|signos diacríticos]] y lletres adicionales. Tres la influencia europea creáronse sistemes d'escritura completo en Suramérica: unu de los [[Kuna (etnia)|Kuna]] en [[Panamá]] y otru en [[Bolivia]] y [[Perú]]. Hai ayudes mnemónicas, amiestu d'ideogrames y pictogrames, pa recitar testos relixosos en [[quechua]] y rituales médicos en [[idioma kuna|kuna]], tando n'usu inda esti postreru. Con too y con eso, en Norteamérica y Suramérica, la política educativa de los blancos nun aguiyó, en términos xenerales, l'[[alfabetización]] nes llingües indies, namái a finales del sieglu XX l'actitú volvióse más favorable escontra les llingua indíxenes. Una rica lliteratura oral de los mitos indios americanos, cuentos y cantares publicóse en parte gracies al esfuerciu de llingüistes y antropólogos, esistiendo agora una conciencia creciente d'instruyir a los nativos por que trescriban les sos propies tradiciones, como ye'l casu de los [[navajo]]. Fixéronse esfuercios pa introducir l'alfabetización nes llingües natives, habiendo delles ortografíes yá dende'l [[sieglu XVII]] ([[idioma guaraní|guaraní]], [[quechua]]) y p'otres los llingüistes diseñaron sistemes d'escritura y preparáu cartiyes nos últimos años. Los misioneros españoles documentaron y aprendieron a falar un númberu considerable d'idiomes indíxenes. Tamién dende bien ceo, en plenu [[sieglu XVI]], escribieron métodos p'aprendeles (frecuentemente llamaos ''[[Arte (gramática)|Arte(s) de la llingua]]''). == Clasificación filoxenética == Les llingües indíxenes d'América presenten gran diversidá llingüística, el númberu d'unidaes filoxenétiques o [[familia de llingües|families de llingües]] ye más de 80, amás d'un númberu bien considerable de llingües aisllaes. La mayoría de clasificaciones modernes trataron de probar o suxerir rellaciones de llargu algame que proponen un númberu substancialmente menor de families de llingües, y que n'últimu términu podría esplicar como foi la diversificación de los [[amerindiu|pueblos indíxenes americanos]]. Sicasí, munches de les clasificaciones qu'inclúin un númberu amenorgáu de families fueron llargamente criticaes, yá que frecuentemente nun pueden considerase concluyentes una y bones se basen nun eleváu grau d'especulación. De siguío preséntase una clasificación de les unidaes filoxenétiques bien establecíes, dexando namái pal final del artículu les propuestes más hipotétiques y revesoses. === Groenlandia, Canadá y Estaos Xuníos === {{AP|Llingües de Norteamérica}} Ente les '''[[families de llingües]]''' bien establecíes de [[Groenlandia]], [[Canadá]] y [[Estaos Xuníos]] cúntense les siguientes, el signu † referir a families anguaño estinguíes: {{llista de columnes|2| # [[Llingües álxiques|Llingües álgicas]] (30) # [[Llingües alseas]] (2,†) # [[Llingües caddoanas]] (5) # [[Llingües chimaku]] (2) # [[Llingües chinookanas|Llingües chinook]] (3) # [[Llingües chumash]] (6,†) # [[Llingües comecrudas]] (3,†) # [[Llingües esquimo-aleutianes]] (7) # [[Llingües iroqueses]] (11) # [[Llingües kalapuya]] (3,†) # [[Llingües keresanes]] # [[Llingües kiowa-tañoanas]] (7) # [[Llingües kusanas]] (2,†) # [[Llingües maidu]] (4) # [[Llingües muskogueanas|Llingües muskogi]] (6) # [[Llingües na-dené]] (40) # [[Llingües palaihnihanas]] (2) # [[Llingües pomoanas]] (7) # [[Llingües salishanas|Llingües salish]] (23) # [[Llingües shasta]] (4,†) # [[Llingües siux]] (16) # [[Llingües tsimshiánicas]] (2) # [[Llingües uti]] (12) # [[Llingües uto-azteques]] (31) # [[Llingües wakash]] (6) # [[Llingües wintu]] (4) # [[Llingües yokuts]] (3) # [[Llingües yuki-wappo]] (2,†) # [[Llingües yumano-cochimíes]] (11) }} Apocayá apurriéronse evidencies de rellaciones ente los grupos anteriores asina Callaghan (1997) propón la [[Llingües yokutianas|familia yokutiana]] y Langdon (1974) da pruebes en favor del pomo-yumano-cochimí. [[Ficheru:Isolated North America.png|300px|thumb|Llingües aisllaes (negru), casi-aisllaes (gris escuru) y de clasificación dudosa (gris claru) de Canadá, USA y Méxicu.]] Ente les llingües aisllaes o non clasificaes tán: {{llista de columnes|2| # [[idioma adai|Adai]] [NC,†] # [[idioma atákapa|Atákapa]] [A,†] # [[idioma beothuk|Beothuk]] [A,†] # [[Idioma cayuse|Cayuse]] [A,†] # [[idioma chimariko|Chimariko]] # [[idioma chitimacha|Chitimacha]] [A,†] # [[idioma coahuilteco|Coahuilteco]] [NC,†] # [[Idioma cotoname|Cotoname]] [NC,†] # [[Idioma esselen|Esselen]] [A,†] # [[Idioma haida|Haida]] [A] # [[idioma karankawa|Karankawa]] [NC,†] # [[Idioma karok|Karok]] (Karuk) [A] # [[Idioma kutenai|Kootenai]] [A] # [[Idioma natchez|Natchez]] [A,†] # [[Idioma salinero|Salinero]] [A,†] # [[Idioma siuslaw|Siuslaw]] [A,†] # [[idioma solanu|Solanu]] [NC,†] # [[Idioma takelma|Takelma]] [A,†] # [[idioma timucua|Timucua]] [A,†] # [[Idioma tonkawa|Tonkawa]] [NC,†] # [[idioma tunica|Tunica]] [NC,†] # [[idioma washo|Washo]] [A] # [[Yana (tribu)|Yana]] [A,†] # [[idioma yuchi|Yuchi]] [A,†] # [[Idioma zuñi|Zuñi]] (Shiwi) [A] }} === Méxicu y Centroamérica === {{AP|Llingües de Méxicu}} Les families de llingües que se consideren bien establecíes en [[Méxicu]] y [[Centroamérica]] son: {{llista de columnes|2| # [[Llingües álgicas]] (29) # [[Llingües comecrudas|Llingües comecrudo]] (3,†) # [[Idioma guaicura|Llingües guaicuras]] (8,†) # [[microfilo lenmichí|Llingües lenmichí]] (29) # [[Llingües mayenses]] (31) # [[Llingües misumalpa]] (5) # [[Llingües mixe-zoqueanas]] (19) # [[Llingües na-dené]] (40) # [[Llingües otomangues]] (27) # [[Llingües tequistlateco-jicaques]] (5) # [[Llingües totonaco-tepehues]] (2) # [[Llingües uto-azteques]] (31) # [[Idioma xinca|Llingües xinca]] (4) # [[Llingües yumano-cochimíes]] (11) }} Ente les '''[[llingües aisllaes]]''' o '''[[llingües ensin clasificar|non clasificaes]]''' d'esta rexón tán: {{llista de columnes|2| # [[Idioma alagüilac|Alagüilac]] [NC/xinca?, †] # [[idioma coahuilteco|Coahuilteco]] [NC, †] # [[idioma cotoname|Cotoname]] [NC, †] # [[idioma cuitlateco|Cuitlateco]] [A, †] # [[idioma huave|Huave]] [A] # [[idioma maratino|Maratino]] [NC, †] ''(NE de Méxicu)'' # [[idioma naolano|Naolano]] [NC, †] ''([[Tamaulipas]])'' # [[idioma quinigua|Quinigua]] [NC, †] # [[idioma seri|Seri]] [A] # [[idioma solanu|Solanu]] [NC, †] ''(NE Méxicu, [[Texas]])'' # [[idioma purépecha|Purépecha]] [A] }} [[Ficheru:Langs N.Amer espanol.png|300px|thumb|América del Norte.]] === América del Sur === {{AP|Llingües de Suramérica|Llingües amazóniques|Llingües andines}} [[Ficheru:SouthAmerican families.png|300px|right|thumb|Les principales families d'América del Sur (quitando'l quechua, aimara y mapudungun).]] Dalgunes de les principales fontes de clasificación de llingües d'[[América del sur]] son: Adelaar (2004), Campbell (1997), Gordon (2005), Kaufman (1990, 1994), Key (1979), Loukotka (1968). En númberu de llingües esisten siete grandes [[families de llingües|families llingüístiques]] d'amplia distribución el Suramérica: la [[Llingües tupí|familia macro-tupí]], la [[Llingües arahuaques|familia arawak]], la [[Llingües macro-ye|macrofamilia macro-ye]], la [[llingües caribe|familia caribe]], la [[Llingües pano-tacanas|familia pano-tacana]], la [[Llingües chibchas|familia chibcha]] y la [[llingües tukano|familia tucana]]. Por númberu de falantes son importantes families o [[macrollingua|macrolengues]] formaes por un númberu amenorgáu de llingües qu'algamaron gran espardimientu: [[llingües quechues|quechua]], [[llingües aimaras|aimara]] y [[idioma mapuche|mapuche]]. Una llista completa de les families llingüístiques correutamente identificaes en Suramérica ye la siguiente, ente paréntesis asítiase'l númberu averáu de llingües, les [[llingua muerta|llingües estinguíes]] o casi-estinguíes marcar col signu (†): {{llista de columnes|2| # [[Llingües aimaras]] (3) # [[Llingües arauanes]] (8) # [[Llingües arahuaques|Llingües arawak]] (64) # [[Llingües arutani-sapé]] (2) # [[Llingües barbacoanes]] (11) # [[Llingües bora-witoto]] (6) # [[Llingües cahuapananas]] (2) # [[Llingües caribe]] (32) # [[llingües cañar-puruhá]] (2,†) # [[Llingües chapacura-wanham]] (5) # [[Llingües charrúas]] (10) # [[Llingües chibchas]] (22) # [[Llingües chocó]] (12) # [[Llingües chon]] (2) # [[Llingües guahibanas]] (5) # [[Llingües harakmbet]] (2) # [[Llingües hibito-cholón]] (2) # [[Llingües jivaroanas]] (4) # [[Llingües jirajaranas]] (7,†) # [[Llingües lule-vilela]] (2) # [[Llingües macro-yê]] (32) # [[Llingües makú]] (6) # [[Llingües mascoyanas]] (5) # [[Llingües mataco-guaicurú]] (11) # [[Llingües mura-pirahã]] (4) # [[Llingües nambicuaranas]] (3) # [[Llingües pano-tacanas]] (33) # [[Llingües peba-yagua]] (2) # [[Llingües quechues]] (46) # [[Llingües salibanas]] (3) # [[Llingües tallán-sechura]] (3,†) # [[Llingües timote-cuica]] (2,†) # [[Llingües tinigua-pamigua]] (3) # [[Llingües tucanas]] (25) # [[Llingües tupí]] (76) # [[Llingües uru-chipaya]] (2) # [[Idioma yanomami|Llingües yanomami]] (4) # [[Llingües zamucoanas]] (2) # [[Llingües záparo]] (7) }} [[Ficheru:Isolates South America.png|300px|thumb|Llingües aisllaes (negru), casi-aisllaes (gris escuru) y de clasificación dudosa (gris claru) d'[[América del Sur]].]] [[Ficheru:Isolates of Amazonia.png|300px|thumb|Llingües aisllaes de Brasil, Bolivia, Colombia y Venezuela.]] Ente les '''[[llingües aisllaes]]''' o '''[[llingües ensin clasificar|non clasificaes]]''' d'América del Sur taríen: {{llista de columnes|2| # [[idioma aguano|Aguano]] [NC,†] # [[idioma aikaná|Aikaná]] [A] # [[idioma andakí|Andaquí]] [NC,†] # [[Idioma kawésqar|Alacalufe]] <small>(Qawasqar)</small> [A] # [[Idioma andoque|Andoque]] <small>(Andoke)</small> [A] # [[idioma arára|Arára]] [†] # [[idioma baena|Baena]] [NC,†] # [[Llingües preincaiques de la cuenca del Marañón#Bagua|Bagua]] [NC,†] # [[Llingües betoi|Betoi]]<ref>(Betoy, Jirara, Jirarru). Estinguida. Nun tien de confundir se la llingua que falaben los [[Betoye]] d'[[Arauca (departamentu)|Arauca]], que según Greenberg (1987) taría rellacionada cola familia [[Llingües chibchas|chibcha]] y que Zamponi (2003) considera aisllada, cola de los Betoye (Betoñi o Betoñü) (de la palma de cumare), grupu estinguíu de la familia Tucano occidental que vivió nel [[Ríu Guaviare|Guaviare]].</ref> [A,†] # [[Llingües preincaiques de la cuenca del Marañón#Bolona|Bolona]] [NC,†] # [[idioma candoshi|Candoshi]] [A] # [[idioma canichana|Canichana]] <small>(Canesi, Kanichana)</small> [A,†] # [[Idioma camsá|Camsá]] <small>(Sibundoy, Coche, Kamsá)</small> [A,†] # [[Idioma carabayo|Carabayo]] <small>(Yurí, Aroje, Macusa)</small> [NC,†] # [[Idioma cayubaba|Cayubaba]] o Cayuvava [A] # [[Llingües preincaiques de la cuenca del Marañón#Chacha|Chacha]] [NC,†] # [[idioma cofán|Cofán]]<ref>(Kofán) Rivet, Castelví (1938) y Ortiz (1965) clasificar como '''chibcha''', o como '''barbacoa''', Jijón y Camaño como macrochibcha; Greenberg y Tax sacar del ''phyllum'' ecuatorial onde taría'l macro chibcha-páez, y asitiar nel phylum andín, ensin familia específica; Loukotka (1948) considerar independiente, ente qu'otros llindar a nun clasificala.</ref> [A] # [[idioma colima|Colima]] [NC,†] # [[Comechingón]] [NC,†] # [[Llingües preincaiques de la cuenca del Marañón#Copallén|Copallén]] [NC,†] # Cueva ''(Panamá: mariña Pacífica, †)'' [NC,†] # [[idioma culli|Culle]] [NC,†] # [[idioma esmeraldeño|Esmeralda]] <small>(Takame)</small> [A,†] # [[idioma gamela|Gamela]] [NC,†] # [[idioma gorgotoqui|Gorgotoqui]] [NC,†] # [[idioma guamo|Guamo]] <small>(Wamo)</small> [A,†] # [[idioma hoti|Hoti]] [[llingües makú|Makú?]] [NC/Makú?,†] # [[Huancavilca]] [NC,†] # [[Idioma huaorani|Huaorani]] <small>(Waorani, Auca, Sabela)</small> [A] # [[llingües huarpes|Huarpe]] [A,†] # [[Omaguaca|Humahuaca]] [NC,†] # [[idioma irantxe|Irantxe]] [NC] # [[idioma itonama|Itonama]] <small>(Saramo, Machoto)</small> [A,†] # [[Idioma kambiwá|Kambiwá]] [NC,†] # [[idioma katembrí|Katembrí]] <small>(Kiriri, Kariri)</small> [NC,†] # [[idioma kanoé|Kapixaná]] <small>(Kanoé, Kapishaná)</small> [A] # [[idioma karahawyana|Karahawyana]] ''(Brasil: Amazones)'' [NC,,†] # [[Idioma kwazá|Koayá]] <small>(Kwazá)</small> [A] # [[idioma korubo|Korubo]] [NC] # [[idioma kukurá|Kukurá]] [NC,†] # [[idioma kunza|Kunza]] <small>(Atacama, Atacameño, Lipe)</small>. [A,†] # [[idioma leko|Leco]] <small>(Lapalapa, Leko)</small> [A,†] # [[idioma maku|Maku]] [NC] # [[llingües malibú|Malibú]] [NC,†] # [[Mapudungun]] [A] # Matanawí (?) [NC,†] # [[Mocaná]] [NC,†] # [[idioma movima|Movima]] [A] # [[idioma muniche|Muniche]] <small>(Muniche)</small> [A,†] # [[idioma muzo|Muzo]] ''(Colombia'' [NC,†] # [[idioma natú|Natú]] [NC,†] # [[Idioma omurano|Omurano]] <small>(Mayna, Mumurana)</small> [A,†] # [[idioma oti|Oti]] <small>(Chavante)</small> [NC,†] # [[Otomacos#Idioma otomaco|Otomaco]] <small>(Taparita)</small> [NC,†] # [[Idioma páez|Páez]] <small>(Nasa Yuwe)</small> [A] # [[idioma palta|Palta]] [NC/Jivaroano?,†] # [[idioma panche|Panche]] [NC,†] # [[idioma pankararú|Pankararú]] [NC,†] # [[idioma panzaleo|Panzaleo]] <small>(Latacunga, Quito, Pansaleo)</small> [NC,†] # [[idioma pijao|Pijao]] <small>(Natagaima, Coyaima)</small> [NC,†] # [[idioma puelche|Puelche]] <small>(Guenaken, Gennaken)</small> [A,†] # [[idioma yaruro|Pumé]] <small>(Yaruro, Yuapín)</small> [A] # [[Idioma puquina|Puquina]] [A,†] # [[Idioma quingnam|Quingnam]] [A,†] # [[Llingües preincaiques de la cuenca del Marañón#Sacata|Sacata]] [NC,†] # [[Sanavirón]] [NC,†] # [[Llingües preincaiques de la cuenca del Marañón#Tabancale|Tabancale]] [NC,†] # [[idioma tarairiú|Tarairiú]] [NC,†] # [[idioma taruma|Taruma]] [NC,†] # [[idioma taushiro|Taushiro]] <small>(Pinchi, Pinche)</small> [A] # [[idioma tekiraka|Tekiraka]]<small>(Avishiri)</small> [A] # [[idioma ticuna|Ticuna]] <small>(Magta, Tikuna, Tukna, Tukuna)</small> [A] # [[Tremembé]] (Teremembé) [NC,†] # [[idioma trumaí|Trumaí]] [A] # [[Idioma tuxá|Tuxá]] [NC,†] # [[idioma aticum|Uamué]] [NC,†] # [[Umbrá]] ''(Colombia: Caldas, Risaralda)'' [NC,†] # [[idioma urarina|Urarina]] <small>(Shimacu, Itukale)</small> [A] # [[Idioma warao|Warao]] <small>(Guarao, Warraw, Guarauno)</small> [A] # [[Idioma yámana|Yámana]] <small>(Yahgán, Tequenica, Háusi Kúta)</small> [A] # [[idioma yarí|Yarí]] [NC] # [[Idioma yuracaré|Yuracaré]] <small>(Yura)</small> [A] # [[idioma yurí (Amazonia)|Yurí]] [NC] # [[idioma yurumanguí|Yurumanguí]] <small>(Yirimangi)</small> [NC,†] }} === Hipótesis amerindia === {{AP|llingües amerindies}} La hipótesis amerindia, postulada primeramente por [[Joseph Greenberg]], suxer que toles llingües indíxenes americanes pueden n'últimu términu arrexuntase en tres unidaes [[filoxénesis|filoxenétiques]] o macrofamilias, que de norte a sur seríen: * '''[[Llingües esquimo-aleutianes]]''', que según Greenberg taríen emparentaes coles [[macrofamilia nostrática|llingües euroasiátiques]]. * '''[[Llingües na-dené]]''', que n'últimu términu taríen emparentaes coles [[Llingües dené-caucásiques]]. * '''[[Llingües amerindies]]''', que englobaría al restu de llingües americanes, constituyendo por tanto la familia llingüística formada por un mayor númberu de llingües sobrevivientes. Los métodos polos cualos Greenberg y Ruhlen sofiten dicha hipótesis fueron llargamente criticaos por otros llingüistes partidarios d'una aplicación más rigorosa de los métodos de la [[llingüística histórica]]. De fechu munchos llingüistes suxeren qu'anque n'últimu términu les unidaes filoxenétiques anteriores fueren correutes, el tiempu de separación d'unes llingües de les otres seríen tan grande que nun resulta posible reconocer afechiscamente los parentescos y por tanto nun seríen puramente demostrable pelos medios comunes de la llingüística histórica. Por esa razón munchos llingüistes consideren que la hipótesis amerindia y el restu d'axugamientos llingüísticos de les llingües americanes con llingües de Eurasia son totalmente espurios. Delles otres afiliaciones o [[macrofamilia|macrofamilies]] propuestes sobre les qu'esisten menos evidencies de parentescu y son pocu aceptaes por dellos llingüistes tán: * '''[[Llingües penutíes#Macro-penutio|Llingües macro-penutí]]''', qu'incluyiría a les [[llingües penutíes]] puramente diches, al les [[hipótesis macro-maya|llingües macro-mayes]] y a les [[llingües muskoki]], ente otres. * '''[[Llingües hokanas|Macrofamilia hokana]]''', que engloba delles llingües de California y Norte de Méxicu, na que dellos autores inclúin tamién llingües centroamericanes. * [[Macro-chibcha]], popularizada por Geenberg (1987) y preconizada enantes ente otros por Loukotka (1942), Mason (1950), Rivet (1952). [[Adolfo Constenla]] (1981, 1991, 1995), propunxo la [[llingües lenmichí|macrofamilia lenmichí]], una propuesta distinta de Greenberg, basada nel métodu que comparativu qu'incluyía como cañes a les llingües lenca, misumalpa y chibcha. * '''[[Llingües andines|Macrofamilia andina]]''' popularizada por Geenberg (1987), esta propuesta foi llargamente criticada básicamente poles mesmes razones que la [[llingües amerindies|hipótesis amerindia]]. En Los Andes ciertes zones de los Andes esisten nicios de la esistencia d'[[área llingüística|árees llingüístiques]] polo cual les llingües amuesen similaridades superficiales de les que nun se deduz un parentescu filoxenéticu xenuinu. * '''[[Macrofamilia ye-pano-caribe]]''', que englobaría a les [[Llingües macro-yê]], a les [[llingües pano-tacanas]] y a les [[llingües caribe]], dellos autores reformularon esti parentescu como '''[[llingües ye-tupí-caribe|ye-tupí-caribe]]''' escluyendo al grupu pano pero incluyendo al grupu tupí. * '''[[Llingües ye-tupí-caribe|Macrofamilia ye-tupí-caribe]]''', formuláu más apocayá sobre la base d'irregularidaes compartíes nel sistema verbal. * '''[[llingües macroarahuacanes|Macrofamilia arahuacana]]''', que englobaría a les [[llingües arawak]], les [[llingües arauanes]] y les [[llingües guahibanas]]. * '''[[Hipótesis macro-siux|llingües macro-siux]]''', qu'entendería hipotéticamente a les [[llingües iroqueses]], les [[llingües siux]] y les [[llingües caddoanas]]. === Llingües franques o Sabires === Amás de los idiomes históricamente amestaos a una comunidá, citaos enantes, n'América tamién esisten variedaes pidginizadas o [[sabir]]es que n'ocasiones aportaron a llargamente usaos como ''[[llingua franca]]'' pa la intercomunicación ente delles comunidaes lingüístcas, ente estos pueden mentase: {{llista de columnes|2| # [[Llabrador Eskimo Pidgin]] <small>(Llabrador Inuit Pidgin)</small> # [[Hudson Strait Pidgin]] # [[Greenlandic Eskimo Pidgin]] # [[Eskimo Trade Jargon]] <small>(Herschel Island Eskimo Pidgin, Ship's Jargon)</small> # [[Mednyj Aleut]] <small>(Copper Island Aleut, Medniy Aleut, CIA)</small> # [[Xíriga haida]] # [[Xíriga chinuk]] # [[Xíriga nootka]] # [[Broken Slavey]] <small>(Slavey Jargon, Broken Slavé)</small> # [[Xíriga kutenai]] # [[Xíriga loucheux]] <small>(Jargon Loucheux)</small> # [[Inuktitut-English Pidgin]] # [[Michif]] <small>(French Cree, Métis, Metchif, Mitchif, Métchif)</small> # [[Broken Oghibbeway]] <small>(Broken Ojibwa)</small> # [[Pidgin vascu-algonquino]] <small>(Micmac-Basque Pidgin, Souriquois)</small> # [[Montagnais Pidgin Basque]] <small>(Pidgin Basque-Montagnais)</small> # [[American Indian Pidgin English]] # [[Delaware Jargon]] <small>(Pidgin Delaware)</small> # [[Pidgin Massachusett]] # [[Jargonized Powhatan]] # [[Ocaneechi]] # [[Llingua Franca Creek]] # [[Llingua Franca Apalachee]] # [[Mobilian Jargon]] <small>(Mobilian Trade Jargon, Chickasaw-Chocaw Trade Language, Yamá)</small> # [[Güegüence-Nicarao]] # [[Carib Pidgin]] <small>(Ndjuka-Amerindian Pidgin, Ndjuka-Trio)</small> # [[Carib Pidgin-Arawak Mixed Language]] # [[Guajiro-Spanish]] # [[Betoye-Español]] # [[Media Llingua]] # [[Catalangu]] # [[Callahuaya]] <small>(Machaj-Juyai, Kallawaya, Collahuaya, Pohena)</small> # [[Ñe'engatú|Ñeengatú]] <small>([[Língua geral#Língua Geral Amazônica|Língua Geral Amazônica]], Llingua Boa, Língua Brasílica, Língua Geral do Norte)</small> # [[Língua geral|Llingua Geral do Sul]] <small>([[Língua geral#Língua Geral Paulista|Língua Geral Paulista]], Tupí Austral)</small> }} == Llingües por árees xeográfiques == === Árees llingüístiques n'América === L'estudiu tipolóxicu de les llingües autóctones d'América, yá conducíu a establecer qu'en delles zones del continente les llingües hubo desarrollos converxentes na historia de les families de llingües presentes neses zones. Eses zones llámense [[área llingüística|árees de converxencia llingüística]]. La evolución converxente neses árees habríase por cuenta de contactos enllargaos ente falantes de llingües de delles families, especialmente por aciu el matrimoniu interétnico. Les rexones onde s'estableció con razonable certidume la emerxencia d'árees llingüístiques son: * [[Área llingüística mesoamericana]] * [[llingües amazóniques#Traces tipolóxiques comunes|Área llingüística amazónica]] * [[llingües andines#Traces tipolóxiques|Área llingüística andina]] === Llingües indíxenes per país === * {{bandera|Arxentina}} [[Llingües d'Arxentina|Llingües indíxenes d'Arxentina]] * {{bandera|Bolivia}} [[Idiomes de Bolivia|Llingües indíxenes de Bolivia]] * {{bandera|Brasil}} [[Pueblos indíxenes de Brasil|Llingües indíxenes de Brasil]] * {{bandera|Canadá}} [[Llingües de Canadá|Llingües indíxenes de Canadá]] * {{bandera|Chile}} [[Llingües de Chile|Llingües indíxenes de Chile]] * {{bandera|Colombia}} [[Idiomes de Colombia|Llingües indíxenes de Colombia]] * {{bandera|Ecuador}} [[Indíxenes n'Ecuador|Llingües indíxenes d'Ecuador]] * {{bandera|Guatemala}} [[Llingües de Guatemala|Llingües indíxenes de Guatemala]] * {{bandera|Hondures}} [[Grupos étnicos d'Hondures|Llingües indíxenes d'Hondures]] * {{bandera|Méxicu}} [[Llingües de Méxicu|Llingües indíxenes de Méxicu]] * {{bandera|Paraguái}} [[Indíxenes del Paraguay|Llingües indíxenes de Paraguái]] * {{bandera|Perú}} [[Llingües de Perú|Llingües indíxenes de Perú]] * {{bandera|Venezuela}} [[Llingües de Venezuela|Llingües indíxenes de Venezuela]] === Sistemes de trescripción rexonales === Una dificultá colos nomes de les llingües indíxenes son los nomes, al tratase de llingües con pocos falantes frecuentemente nun esiste un únicu nome estandarizado pa los nomes de les llingües ([[glotónimos]]). La situación complícase porque frecuentemente los nomes varien según l'orixe de los llingüistes que describieron les llingües o l'allugamientu de les llingües. La siguiente tabla de les correspondencies alternatives ente los sistemes trescripción más frecuentes: {|class=wikitable |-align=center ! [[Alfabetu Fonéticu Internacional|AFI]] !! Kaufman<br />(1990) !! Americanistes !! Español !! Portugués !! Indixenistes<br />brasilanos !! Inglés |-align=center | /{{IPA|ʦ}}/ || || c || tz, ts || || || ts |-align=center | /{{IPA|ʧ}}/ || ch || č || ch || tx || tx || ch |-align=center | /{{IPA|ʃ}}/ || sh || š || x, sh || x, ch || x || sh |-align=center | /{{IPA|ʒ}}/ || || j || y || j || j || zh |-align=center | /{{IPA|j}}/ || y || y || y, i || i || y || y |-align=center | /{{IPA|b}}/ || b || b || b, v || b || b || b |-align=center | /{{IPA|v}}/ || v || v || b, v || v || v || v |-align=center | /{{IPA|h}}/ || h || h || j, h || rr, h || h || h, kh |-align=center | /{{IPA|s}}/ || s || s || s, z, c || s, ss, ç || s || s |-align=center | /{{IPA|w}}/ || w || w || gu/gü-, hu/uh- || o || w || w |-align=center | /{{IPA|ʎ}}/ || ly || l^y || ll || lh || lh || ly |-align=center | /{{IPA|ɲ}}/ || ny || n^y || ñ || nh || nh || ny |-align=center | /{{IPA|k}}/ || k || k || c, qu || c, qu || k || k |-align=center | /{{IPA|g}}/ || g || g || g, gu || g, gu || g || g |-align=center | /{{IPA|ʔ}}/ || ' || ', 7 || Ø, ', -h || Ø, ' || || Ø |-align=center | /{{IPA|ɨ}}/ || <s>o</s> || || ɨ, y, ü, i || || ü || ü |-align=center | /{{IPA|ə}}/ || || || y, ö || || ö || ö |} == Ver tamién == * [[Llista de llingües indíxenes d'América]] * [[Arte (gramática)]] == Referencies == {{llistaref|2}} === Bibliografía === * {{cita llibru | autor = Adelaar, Willem | enllaceautor = Willem Adelaar | títulu = The Languages of the Andes | añu = 2004 | editorial = [[Cambridge University Press]] | id = ISBN 978-0-521-36275-7 }} * Boes, Franz. (1911). ''Handbook of American Indian languages'' (Vol. 1). Bureau of American Ethnology, Bulletin 40. Washington: Government Print Office (Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology). * Boes, Franz. (1922). ''Handbook of American Indian languages'' (Vol. 2). Bureau of American Ethnology, Bulletin 40. Washington: Government Print Office (Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology). * Boes, Franz. (1929). Classification of American Indian languages. ''Language'', ''5'', 1-7. * Boes, Franz. (1933). ''Handbook of American Indian languages'' (Vol. 3). Native American llegal materials collection, title 1227. Glückstadt: J.J. Augustin. * Bright, William. (1973). North American Indian language contact. In T. A. Sebeok (Ed.), ''Linguistics in North America'' (part 1, páxs. 713-726). Current trends in linguistics (Vol. 10). The Hauge: Mouton. * Bright, William. (1984). The classification of North American and Meso-American Indian languages. In W. Bright (Ed.), ''American Indian linguistics and literature'' (páxs. 3-29). Berlin: Mouton de Gruyter. * Bright, William (Ed.). (1984). ''American Indian linguistics and literature''. Berlin: Mouton de Gruyter. ISBN 3-11-009846-6. * Brinton, Daniel G. (1891). ''The American race''. New York: D. C. Hodges. * Campbell, Lyle. (1997). ''American Indian languages: The historical linguistics of Native America''. New York: [[Oxford University Press]]. ISBN 0-19-509427-1. * Campbell, Lyle; & Mithun, Marianne (Eds.). (1979). ''The languages of native America: Historical and comparative assessment''. Austin: University of Texas Press. * Dixon & Alexandra Y. Aikhenvald (eds.), ''The Amazonian languages''. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. ISBN 0-521-57021-2. * Goddard, Ives (Ed.). (1996). ''Languages''. Handbook of North American Indians (W. C. Sturtevant, Xeneral Ed.) (Vol. 17). Washington, D. C.: Smithsonian Institution. ISBN 0-16-048774-9. * Goddard, Ives. (1999). ''Native languages and language families of North America'' (rev. and enlarged ed. with additions and corrections). [Map]. Lincoln, NE: University of Nebraska Press (Smithsonian Institute). (Updated version of the map in Goddard 1996). ISBN 0-8032-9271-6. * Gordon, Raymond G., Jr. (Ed.). (2005). ''Ethnologue: Languages of the world'' (15th ed.). Dallas, TX: SIL International. ISBN 1-55671-159-X. (Online version: http://www.ethnologue.com). * Greenberg, Joseph H. (1987) ''Language in the Americas''. [[Stanford University Press]], CA.- ISBN 0-8047-1315-4 * Kaufman, Terrence. (1990). Language history in South America: What we know and how to know more. In D. L. Payne (Ed.), ''Amazonian linguistics: Studies in lowland South American languages'' (páxs. 13-67). Austin: University of Texas Press. ISBN 0-292-70414-3. * Kaufman, Terrence. (1994). The native languages of South America. In C. Mosley & R. Y. Asher (Eds.), ''Atlas of the world's languages'' (páxs. 46-76). London: Routledge. * Key, Mary R. (1979). ''The grouping of South American languages''. Tübingen: Gunter Narr Verlag. * Loukotka, Čestmír. (1968). ''Classification of South American Indian languages''. Los Angeles: Latin American Studies Center, University of California. * Mason, J. Alden. (1950). The languages of South America. In J. Steward (Ed.), ''Handbook of South American Indians'' (Vol. 6, páxs. 157-317). Smithsonian Institution Bureau of American Ethnology bulletin (Non. 143). Washington, D.C.: Government Printing Office. * Migliazza, Ernest C.; & Campbell, Lyle. (1988). ''Panorama xeneral de les llingües indíxenes n'América''. Historia general de América (Vol. 10). Caracas: Institutu Panamericanu de Xeografía y Historia. * Mithun, Marianne. (1999). ''The languages of Native North America''. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-23228-7 (hbk); ISBN 0-521-29875-X. * Poser, William J. (1992) The Salinan and Yurumanguí Data in ''Language in the Americas''. ''International Journal of American Linguistics'' 58.2.202-22.[http://www.billposer.org/Papers/sydilia.pdf PDF] * Powell, John W. (1891). Indian linguistic families of America north of Mexico. Seventh annual report, Bureau of American Ethnology (páxs. 1-142). Washington, D.C.: Government Printing Office. (Reprinted in P. Holder (Ed.), 1966, ''Introduction to Handbook of American Indian languages by Franz Boes and Indian linguistic families of America, north of Mexico, by J. W. Powell'', Lincoln: University of Nebraska). * Powell, John W. (1915). ''Linguistic families of American Indians north of Mexico by J. W. Powell, revised by members of the staff of the Bureau of American Ethnology''. (Map). Bureau of American Ethnology miscellaneous publication (Non. 11). Baltimore: Hoen. * Rowe, John H. (1954). Linguistics classification problems in South America. In M. B. Emeneau (Ed.), ''Papers from the symposium on American Indian linguistics'' (páxs. 10-26). University of California publications in linguistics (Vol. 10). Berkeley: [[University of California Press]]. * Sapir, Edward. (1929). Central and North American languages. In ''The encyclopædia britannica: A new survey of universal knowledge'' (14 ed.) (Vol. 5, páxs. 138-141). London: The Encyclopædia Britannica Company, Ltd. * Sebeok, Thomas A. (Ed.). (1973). ''Linguistics in North America'' (parts 1 & 2). Current trends in linguistics (Vol. 10). The Hauge: Mouton. (Reprinted as Sebeok 1976). * Sebeok, Thomas A. (Ed.). (1976). ''Native languages of the Americas''. New York: Plenum. * Sherzer, Joel. (1973). Areal linguistics in North America. In T. A. Sebeok (Ed.), ''Linguistics in North America'' (part 2, páxs. 749-795). Current trends in linguistics (Vol. 10). The Hauge: Mouton. (Reprinted in Sebeok 1976). * Sherzer, Joel. (1976). ''An areal-typological study of American Indian languages north of Mexico''. Amsterdam: North-Holland. * Sturtevant, William C. (Ed.). (1978-present). ''Handbook of North American Indians'' (Vol. 1-20). Washington, D. C.: Smithsonian Institution. (Vols. 1-3, 16, 18-20 not yet published). * Tax, Sol. (1960) "Aboriginal languages of Latin America"; ''Current Anthropology'' 1: 430-436. * [[Antonio Tovar|Tovar, Antonio]], y Larrucea de Tovar, C.: ''Catálogu de les Llingües d'América del Sur'' (1986). Con clasificaciones, indicaciones tipolóxiques, bibliografía y mapes. Ed. Gredos, Madrid. Col. Grandes Manuales. * Voegelin, Carl F.; & Voegelin, Florence M. (1965). Classification of American Indian languages. ''Languages of the world'', Native American fasc. 2, sec. 1.6). ''Anthropological Linguistics'', ''7'' (7): 121-150. * Voegelin, Carl F.; & Voegelin, Florence M. (1977). ''Classification and index of the world's languages''. Amsterdam: Elsevier. ISBN 0-444-00155-7. *[https://www.academia.edu/31138980/_Llingua_de_los_indios_llingua_espa%C3%B1fola_Religious_Conversion_and_the_Languages_of_New_Spain_ca._1520_1585_Church_History_85_4_2016_690-723 Wasserman-Soler, Daniel I. (2016). "Llingua de los indios, llingua espanola: Religious Conversion and the Languages of New Spain, c. 1520-1585." Church History 85:4: 690-723.] === Enllaces esternos === {{Interwiki país|code=ay|idioma=aimara}} {{Interwiki país|code=gn|idioma=guaraní}} {{Interwiki país|code=nah|idioma=náhuatl}} {{Interwiki país|code=nv|idioma=navajo}} {{Interwiki país|code=qu|idioma=quechua}} * [https://web.archive.org/web/20130120065610/http://butler.cc.tut.fi/~fabre/typologydatabase.html Towards a database for typological studies of South American and lower central american indigenous languages.] Alain Fabre * [http://www.memoriachilena.cl/temas/documentos.asp?id_ut=gramaticasdiccionariosycatecismoscolonialesenlenguasindigenas Gramátiques, diccionarios y catecismos coloniales en llingües indíxenes (Méxicu)] (El Colexu de Méxicu) * [http://www.sil.org/mexico/museo/0y-Portada.htm Muséu virtual de los idiomes indíxenes de Méxicu] * [http://www.ailla.utexas.org/site/welcome_sp.html Archivu de les llingües indíxenes de Llatinoamérica] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080104060137/http://www.ailla.utexas.org/site/welcome_sp.html |date=2008-01-04 }} Pertenez a los Departamentos de Llingüística y Antropoloxía de la [[Universidá de Texas]]. * [http://www.journals.uchicago.edu/IJAL/home.html International Journal of American Linguistics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071123080902/http://www.journals.uchicago.edu/IJAL/home.html |date=2007-11-23 }} * [https://web.archive.org/web/20120216191804/http://www.uni-lueneburg.de/fb3/suk/akpam/ Centru de Documentación de les Minoríes Llingüístiques de Panamá] * [http://www.ssila.org/ The Society for the Study of the Indigenous Languages of the Americas] (SSILA) * [http://www.ydli.org/ydindex.htm The Yinka Déné Language Institute] (YDLI) * [http://www.yukoncollege.yk.ca/ynlc/ Yukon Native Language Centre] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050602090721/http://www.yukoncollege.yk.ca/ynlc/ |date=2005-06-02 }} * [http://www.proeibandes.org/ Programa de Formación n'Educación Intercultural Billingüe pa los Países Andinos] * [http://www.albany.edu/anthro/maldp/ El Proyeutu pa la Documentación de les Llingües de Mesoamérica] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120318125917/http://www.albany.edu/anthro/maldp/ |date=2012-03-18 }} (PDLMA) * [http://www.uaf.edu/anlc/ Alaska Native Language Center] * [http://www.etnolinguistica.org/linguas Catálogu de línguas indíxenes sul-americanes] {{Tradubot|Lenguas indígenas de América}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües indíxenes d'América|Llingües indíxenes d'América]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] 2xziat3l730wek78l279egwgj9qr6ze 0 100442 4382903 4358938 2025-07-07T14:36:42Z XabatuBot 43102 iguo testu: llingües popolocanas => llingües popolocanes 4382903 wikitext text/x-wiki {{Ficha de familia de llingua |nome = Llingües otomangues |zona = [[Área llingüística mesoamericana]]. |países = {{bandera|Méxicu}} [[Llingües de Méxicu|Méxicu]]<br />, Estinguíes en:<br /> {{HON}}<br /> {{NIC}}<br /> {{CRI}} |falantes = ~2,2 millones |familia madre = Mesoamérica |sub1 = ''Otomangue occidental''<br /> &nbsp;&nbsp;[[llingües otopames|Otopameano]]<br /> &nbsp;&nbsp;[[idioma chinanteco|Chinanteco]]<br /> &nbsp;&nbsp;[[llingües chiapaneco-mangues|Chiapaneco-mangue]]<br /> &nbsp;&nbsp;[[idioma tlapaneco|Tlapaneco]]- [[idioma subtiaba|Subtiaba]] |sub2 = ''Otomangue oriental''<br /> &nbsp;&nbsp;[[llingües popolocanes|Popolocano]]<br /> &nbsp;&nbsp;[[llingües zapotecanas|Zapoteco-Chatino]]<br /> &nbsp;&nbsp;[[llingües mixtecanas|Mixtecano-Amuzgo]] |mapa = Lengua otomangueanas.svg |tamañu = |mapa_descripción = }} Les '''llingües otomangues''' —tamién llamaes '''oto-mangues''', '''otomangueanas''' o '''oto-mangueanas'''— constitúin una estensa [[familia llingüística]] qu'entiende a dellos grupos de [[llingües amerindies]] falaes ente'l centru de [[Méxicu]] y [[Nicaragua]], anque namái sobreviven les llingües otomangueanas que se falen nel territoriu mexicanu. El mayor númberu de falantes d'esta familia alcontrar nel estáu d'[[Oaxaca]], los falantes de [[idioma zapoteco|zapoteco]] y de [[idioma mixteco|mixteco]] suman xuntos cerca de 1,5 millones de persones (cerca de la tercer parte de la población oaxaqueña). El númberu total de falantes de toles variedaes xuntes supera los dos millones. Nel [[Altiplanicie Mexicana|Altiplanu]], les llingües oto-pameanas pertenecientes a esta familia cunten con una importante presencia n'estaos como [[Estáu d'Hidalgo|Hidalgo]], [[Querétaro Arteaga|Querétaro]], [[Estáu de Méxicu|Méxicu]], [[San Luis Potosí]], [[Tlaxcala]], [[Puebla]] y [[Guanajuato]], onde esisten importantes comunidaes falantes d'[[idioma otomí|otomí]] y [[idioma mazahua|mazahua]], según pequeños nucleos que caltienen otros idiomes d'esta caña, incluyíos el [[idioma jonaz|jonaz]], [[idioma tlahuica|tlahuica]], [[idioma matlatzinca|matlatzinca]] y [[idioma pame|pame]]. Delles llingües otomangueanas atópase en peligru d'estinción, ente elles, les últimes cuatro mentaes nel párrafu anterior. Como exemplu, l'[[idioma ixcateco|ixcateco]] y el matlatzinca cunten con unes poques centenes de falantes. Grupos completos, como'l mangueano, sumieron. == Historia == La familia llingüística otomangueana tuvo presente nel sur de Méxicu a lo menos dende l'añu 2000 e.C., anque probablemente esta presencia estiende dellos milenios más nel pasáu.<ref>Kaufman y Justeson, 2009.</ref> Emplegando'l revesosu métodu [[glotocronología|glotocronológico]], propúnxose que la fecha averada de rotura del [[protootomangue]] asocedió alredor del añu 4400 e.C.<ref name="Campbell_1">Campbell (1997, p.159)</ref> Suxirióse que'l ''[[urheimat]]'' otomangueano ye'l [[valle de Tehuacán]] (sureste de [[Puebla]], [[Méxicu]]), polo que pudo tar rellacionáu con delles de la cultures neolítiques más antigües de [[Mesoamérica]]. Anque a al respective de la llocalización del ''urheimat'' otomangueano hai dalgún discutiniu, paez esistir consensu en redol a que la cultura de Tehuacán, que se desenvolvió ente'l 5000 y el 2300 e.C., ye espresión arqueolóxica de pueblos de fala otomangueana.<ref name="Campbell_1">Campbell (1997, p.159)</ref> L'analís del vocabulariu acomuñáu a l'agricultura tamién ye indicador de que los pueblos que falaron el protootomangue tuvieron una participación relevante na [[doma del maíz]] y otros cultivos, xunto colos falantes de protomixezoque y protomaya.<ref>Bellwood, 2005: 235-239.</ref> La llarga historia de la familia otomangueana dio como resultáu una notable diverxencia llingüística ente los grupos que lu componen. [[Terrence Kaufman]] compara'l nivel de diferenciación qu'esiste ente les cañes del tueru otomangueano col que se repara ente los principales grupos de les [[llingües indoeuropees]].<ref>Kaufman & Justeson 2009:227</ref> Amás, propón que les llingües otomangueanas pueden ser l'orixe de delles traces llingüístiques que se presenten nos idiomes del [[área llingüística mesoamericana]]. == Clasificación == === Historia de los estudios sobre les llingües otomangueanas === La familia otomangue ta compuesta de siete rames: amuzga, chinanteca, mixteca, otopame, popoloca, tlapaneca y zapoteca. La ellaboración de la descripción d'esta familia foi un gran llogru de la [[llingüística comparativa]] y histórica. L'agrupación d'estos siete cañes en grupos que engloben delles cañes, incluyendo l'intentu representáu nel cuadru embaxo, nun cunta con muncho alcuerdu. De fechu dellos autores presentaron reconstrucciones entemedies basaes en 2 o 3 cañes, pero nun ta claro por casu qu'esistiera un proto-otomangue oriental frente a un proto-otomangue occidental. La reconstrucción del sistema fonolóxicu del proto-otomangue a partir de les siete families y ensin tratar de reconstruyir tolos grupos entemedios foi realizada por Rensh ([[1966]]).<ref>Rensch, 1966, capítulu 2</ref> [[Ficheru:Otomanguean Languages.png|right|thumb|250px|Llocalización de les llingües otomangues que se falen na actualidá.]] Nel sieglu XIX Orozco y Berra (1864) propunxera'l parentescu de les llingües zapoteques y les llingües mixteques, incluyendo nesta propuesta'l cuicatecu, el chochu y el amuzgo. Este mesmu autor atopó un parentescu ente'l otomí y el mazahua. Poco dempués, Pimentel (1865, 1874) añadió a les anteriores el mazateco, el popoloca, el chatino y el chinanteco al zapoteco-mixteco y rellacionó el pame col otomí-mazahua. Daniel Brinton (1891) suxirió que'l [[idioma jonaz|chichimeca-jonaz]] y el [[idioma pame|pame]] taríen rellacionaos con otomí-mazahua. Asina a principios de sieglu XX reconociérense dos grupos rellacionaos el [[llingües otopames|grupu otopame]] y el grupu zapoteco-mixteco-amuzgo-popoloca. A principios del sieglu XX, Lehman (1920) añadió'l grupu chiapaneco-mangue y reorganizó los parentescos internos del otomangueano oriental. [[Jacques Soustelle]] (1935) estudió sistemáticamente el grupu otopame y exminó l'agrupamientu internu. En 1926 Schmidt rellacionó tentativamente el chiapaneco-mangue y el oto-pame y acuñó el términu otomí-mangue pa la familia. Sicasí, Sapir (1929) el primer autor que rellacionó definitivamente'l oto-pame-chiapaneco y el mixteco-zapoteco-amuzgo-popoloca, nuna forma equiparable al modernu agrupamientu. Sacante pol fechu de que'l trabayu de Suárez (1977) sobre'l tlapaneco (me'phaa) y el subtiaba probó qu'estes llingües taben rellacionaes col restu del otomangueano y más que coles [[llingües hokanas]] como Sapir había propuestu.<ref>Suaréz, Jorge, 1977, El Tlapaneco como llingua Otomangue, (ms) DF. UNAM, Mexico.</ref> Swadesh incluyó'l [[idioma huave|huave]] como llingua otomangueana, qu'anguaño se considera aisllada. A partir de 1950 empezó'l trabayu reconstructivo. El proto-otopame foi reconstruyíu por [[Doris Bartholomew]], el proto-zapoteco por Morris Swadesh y el proto-chiapaneco-mangue por Fernández de Miranda y Roberto Weitlaner. La primer propuesta pal proto-otomangueano reconstruyíu ye de Longacre (1957), y foi darréu revisáu por él mesmu y Rensch. === Clasificación interna === <div align=center> {| {{tablaguapa}} style="float:center; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5y text-align:left;" |+ bgcolor="black" | '''Clasificación de les llingües otomangues''' |- ! colspan=3 style="background:#CFCFCF;" | '''Grupos''' ! style="background:#CFCFCF;" | '''Llingua''' ! style="background:#CFCFCF;" | '''Territoriu''' |- | rowspan=12 style="background:#EFEFEF;" | '''Otomangue occidental''' | rowspan=7 style="background:#EFEFEF;" | '''Oto-pame-chinantecano''' | rowspan=6 style="background:#EFEFEF;" | '''[[Llingües otopames|Oto-pameano]]''' | [[Idioma otomí|Otomí]] | Centru de [[Méxicu]] |- | [[Idioma mazahua|Mazahua]] | [[Estáu de Méxicu]] |- | [[idioma matlatzinca|Matlatzinca]] | [[Estáu de Méxicu]] |- | [[idioma tlahuica|Tlahuica]] | [[Estáu de Méxicu]] |- | [[Idioma pame|Pame]] | [[Estáu de Méxicu]] |- | [[Idioma jonaz|Jonaz]] | [[Guanajuato]], [[San Luis Potosí]] |- | style="background:#EFEFEF;" | '''[[Llingües chinantecas|Chinantecano]]''' | [[idioma chinanteco|Chinanteco]] | Oaxaca y Veracruz |- | rowspan=5 style="background:#EFEFEF;" | '''Tlapaneco - mangueano''' | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Tlapanecano''' | [[idioma tlapaneco|Tlapaneco]] | [[Estáu de Guerrero|Guerrero]] |- | [[idioma sutiaba|Sutiaba]] '''(†)''' | [[Nicaragua]] |- | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües chiapaneco-mangues|Mangueano]]''' | [[idioma chiapaneco|Chiapaneco]] '''(†)''' | [[Chiapas]] |- | [[idioma mangue|Mangue]] '''(†)''' | [[Nicaragua]] |- | [[idioma chorotega|Chorotega]] '''(†)''' | [[Costa Rica]] |- | rowspan=12 style="background:#EFEFEF;" | '''Otomangue oriental''' | rowspan=8 style="background:#EFEFEF;" | '''Popoloca-Zapotecano''' | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües popolocanes|Popolocano]]''' | [[idioma mazateco|Mazateco]] | Oaxaca y Veracruz |- | [[idioma ixcateco|Ixcateco]] | Oaxaca |- | [[idioma chochu|Chochu]] | Oaxaca |- | [[idioma popoloca|Popoloca]] | [[Puebla]] |- | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües zapotecanas|Zapotecano]]''' | [[idioma zapoteco|Zapoteco]] | Oaxaca |- | [[idioma chatino|Chatino]] | Oaxaca |- | [[idioma papabuco|Papabuco]] | Oaxaca |- | [[idioma solteco|Solteco]] | Oaxaca |- | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''Amuzgo - mixtecano''' | style="background:#EFEFEF;" | '''Amuzgo''' | [[idioma amuzgo|Amuzgo]] | Oaxaca y Guerrero |- | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües mixtecanas|Mixtecano]]''' | [[idioma mixteco|Mixteco]] | [[La Mixteca]] |- | [[idioma cuicatecu|Cuicatecu]] | Cañada de Cuicatlán |- | [[idioma triqui|Triqui]] | Oaxaca |} </div> == Carauterístiques comunes == Toles llingües otomangueanas son [[Llingua tonal|tonales]], y en munches d'elles la nasalización tien un papel fonémico. Morfolóxicamente el nome ye relativamente simple, siendo'l verbu la parte más complexa de la oración. === Fonoloxía === El sistema fonolóxicu del protootomangue tal como foi reconstruyíu por Rensch ye relativamente simple. Constaría de 9 consonantes, 4 vocales y 4 tonos. El siguiente cuadru resume los fonemes del proto-otomangue:<ref>Rensch, 1966</ref> {| {{tablaguapa}} ! ! '''[[consonante alveolar|alveolar]]''' ! '''[[consonante palatal|palatal]]''' ! '''[[consonante velar|velar]]''' ! '''[[Consonante labiovelar|lab-vel]]''' ! '''[[Consonante glotal|glotal]]''' |- ! '''[[oclusiva]]''' | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*t}} | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*k}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*kʷ}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*ʔ}} |- ! '''[[fricativa]]''' | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*s}} | | | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*h}} |- ! '''[[sonorante]]''' | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*n}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*y}} | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*w}} | |- ! [[vocal zarrada]] | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*i}} | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*o}} | |- ! [[vocal abierta]] | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*y}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*a}} | | |- |} Ye de notar l'ausencia de consonantes llabiales. En munches cañes el fonema deriváu /{{IPA|*p}}/ deriva de la labiovelar /{{IPA|*kʷ}}/. Tamién convien notar la asuencia d'oposición ente fonemes sordos y sonoros, que foi desenvuelta secundariamente n'otres llingües otomangueanas (dacuando a partir de secuencies de nasal + oclusiva, dacuando d'otres fontes). La siguiente tabla resume dalgunos de los cambeos fonéticos principales que caractericen a les distintes cañes del otomangue: {| {{tablaguapa}} ! [[Protootomangue|proto-<br />otomangue]] ! [[protomixtecano|proto-<br />mixtecano]] ! Amuzgo ! proto-<br />popolocano ! proto-<br />zapotecano ! Proto-<br />-mangueano ! Proto-<br />otopameano ! Proto-<br />chinanteco |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**t}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*t}} | | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*t, *h}}<ref>[[idioma zapoteco|Zapoteco]] {{IPA|*t}}, [[idioma chatino|Chatino]] {{IPA|*h}}</ref> | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*t}} | | |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**k}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*k}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*k}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*k}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*k}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*k, *č}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*k}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*k}} |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**kʷ}} | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*kʷ}} | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*p, *kʷ}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*p}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*p}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*kʷ}} |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**s}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*θ}} | | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*tʲ}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*s}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*s}} | |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**n}} | | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*n}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*n}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*n}} | | |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**y}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*y}} | | | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*y}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*iH-}} | |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**w}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*w}} | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*w}} | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*w}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*uH-}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*w}} |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**nt}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*ⁿd}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|nt}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*nt}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*č}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*ⁿd}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*t}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*z}} |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**nk}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*ⁿg}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|nk}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*nk}} | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*ⁿg}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*k}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*g}} |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**nkʷ}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*ⁿgʷ}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|nkʷ}} | | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*ⁿb}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*p}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*gʷ}} |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**ns}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*ⁿgʷ}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|c}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*c}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*č}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*ⁿd}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*c}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*z}} |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**nn}} | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|nn}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*m}} | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*m}} | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*m}} |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**ny}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*l}} | | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*l}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*L}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*i}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*i}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*nin}} |- ! style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|**nw}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*m}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|m}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*m}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*kʷ}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*m}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*m}} | style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*m}} |- |} === Morfoloxía === Les llingües otomangueanas nun tienen [[flexón (llingüística)|inflexón]] nel nome, anque almiten prefixos posesivos y [[clíticu|clíticos]] pa indicar el [[plural]]. En delles llingües la forma de los pronomes estrema ente persona, animal o cosa; esto puede considerase una distinción de [[xéneru gramatical]] semánticamente determináu. Esisten pocos [[derivación (llingüística)|sufixos derivativos]], siendo la [[composición (llingüística)|composición]] el procedimientu morfolóxicu más común pa formar nueves pallabres. En cuanto al [[alliniadura morfosintáctica]] nun esiste coherencia a lo llargo de la familia. Delles llingües amuesen un tipu [[llingua ergativa|ergativo-absolutivo]] (el [[llingües chinantecas|chinanteco]] y el [[idioma tlapaneco|tlapaneco]]), otres un tipu activu-inactivu (el [[idioma chochu|chochu]], el [[idioma matlatzinca|matlatzinca]] y probablemente el [[idioma chiapaneco|chiapaneco]]) y otres nun amuesen evidencia clara ([[idioma mixteco|mixteco]], [[idioma zapoteco|zapoteco]]) Nun esiste casos d'escamplaes d'alliniadura [[llingua nominativu-acusativa|nominativu-acusativu]].<ref>T. Kaufman, "Oto-Mangean Languages", en ''Concise Encyclopedia of Languages of the World'', ISBN 978-0-08-087774-7</ref> === Sintaxis === Sintácticamente, la mayoría tamién tienen l'[[orde básicu de constituyentes|orde básicu]] de frases [[Verbu Suxetu Oxetu|VSO]]. Conectáu colo anterior ta'l qu'un en bon númberu d'elles el modificador siga al modificáu y que'l [[complementu sintácticu]] vaya detrás del [[nucleu sintácticu|nucleu]] que lo riquir. === Comparanza léxica === {{ap|Llista de Swadesh en llingües otomangues}} Diversos autores construyeron llistes de [[cognáu|cognaos]] de dellos centenares de términos. Sicasí, munches d'eses llistes anque contienen delles correspondencies regulares tán llaraes d'irregularidaes, aumentos prefijados y sufijados que faen que les correspondencies sían bastante inexactes. Polo que l'estáu actual les llingües otomangueanas tienen de ser consideraes como una [[macrofamilia]] tentativa. Los [[numberal (llingüística)|numberales]] siguientes amuesen la diverxencia del léxicu:<ref>[http://lingweb.eva.mpg.de/numberal/Oto-Manguean.htm Oto-Manguean numerals (Eugene Chan)]</ref><ref>[http://www.zompist.com/came.htm#oto Otomanguean numerals (Metaverse)]</ref> {|{{tablaguapa}} border="1" |- style="background:#efefef;" ! rowspan="2"| <small>GLOSA</small> ! colspan="4"| OM oriental ! colspan="4"| OM occidental ! rowspan="2"| <small>PROTO-OM</small> |- align=center ! [[Llingües mixtecanas#Comparanza léxica|<small>PROTO-<br />MIXTECO</small>]] ! [[Llingües mixtecanas#Comparanza léxica|<small>PROTO-<br />AMUZGO</small>]] ! [[llingües popolocanes#Comparanza léxica|<small>PROTO-<br />POPOLOCANO</small>]] ! [[idioma zapoteco#Léxicu comparativu|<small>PROTO-<br />ZAPOTECANO</small>]] ! [[llingües chiapaneco-mangues|<small>PROTO-<br />MANGUE</small>]] ! [[Llingües otopames#Léxicu comparáu|<small>PROTO-<br />OTOPAME</small>]] ! [[Llingües chinantecas#Comparanza léxica|<small>PROTO-<br />CHINANTECO</small>]] ! <small>PROTO-<br />TLAPANECANO</small> |- align=center | 1 || ĩĩ || *kwi || *hnku || || *ti-kéʔ || *-ʔná || *kão || *-mba¹ || *hnkw- |- align=center | 2 || *o-wi || *we || *yu-hu || *tupa || *hau- || *yo-hũ || *tũ || *-hma³ || *-hyu |- align=center | 3 || *o-nin || *nd^yy || *nin-he || *ʦona || *hai- || *ʔyũ || *ʔn<s>i</s> || *-tsu⁴ || *ʔnin- |- align=center | 4 || *kuwĩ || ñeke || *ñũhũ || *tapa || *a-h^wa || *k<s>i</s>-hũ || *k^yũ || *-ko³ || *ku-hĩ |- align=center | 5 || *ʔũ || *ʔon || *ñũ-ʔũ || *kaʔyu || *hau-mu-he || *kĭtʔa || *ʔŋ^ya || *wi²tsu³ || |- align=center | 6 || *iñu || *yon || *ʃhão (?)|| *ʃoʔpa || *hai-^mba- || *ʔná-ʔtó || *hŋ^yo || *ma²hu² || |- align=center | 7 || *o-k^yaʔ (?) || *nt^ykeʔ || *yãel to || *kati || *ⁿdi- || *yo-tó || *g^ya(o) || || *k^ya(tV) |- align=center | 8 || *o-ña || *ñe || *ʃnĩ || *ʃonuʔ || *sa-hu || *hñã-tó || *hŋ^ya || *(h)ña- || *hña (?) |- align=center | 9 || ĩ `ĩ ` || *ñhe || *ña(hã) || *kaʔ || *-li || *k<s>í</s>-tó || *ŋ^yo || || |- align=center | 10 || *k^yi || *ki || *te || *tii || *hee-ⁿda || || *g^ya || *gu³wa³ |} Ente los cognados llargamente estendíos ta ''*rini'' 'sangre, carne crudo' ([[idioma otomí|otomí]] ''ng<s>i</s>'' 'carne', [[idioma matlatzinca|matlatzinca]] ''ríní'' 'carne', [[idioma chatino|chatino]] tnẽ²¹ 'sangre', [[idioma zapoteco|zapoteco]] ''rini'' 'sangre', [[idioma mixteco|mixteco]] ''ñ<s>i</s>ñ<s>i</s>'' 'sangre'). == Referencies == {{llistaref|2}} === Bibliografía === * {{cita llibru |apellíu=<span style="font-variant:small-caps">Belwood</span> |nome=Peter |añu=2005 |títulu=The first farmers: the origin of agricultural societies |editorial=Blackwell }} * {{cita llibru |apellíu=Campbell |nome=Lyle |añu=1997 |títulu=American Indian languages: the historical linguistics of Native America |editorial=[[Oxford University Press]] |allugamientu=Oxford}} * {{cita llibru |apellíu=Rensch |nome=Calvin R. |añu=1966 |títulu=Comparative Otomanguean phonology (Language Science Monograph Series)|editorial= Indiana Universtiy Research Center for Language Sciences}} * {{cita llibru |apellíu=Suárez |nome=Jorge |añu=1977 |títulu=El Tlapaneco como llingua Otomangue |editorial=UNAM |ubicación=Méxicu,&nbsp;D.&nbsp;F.}} === Enllaces esternos === * {{Enllaz rotu|1=Oto-manguean numerals |2=http://lingweb.eva.mpg.de/numberal/Oto-Manguean.htm |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} == Ver tamién == * [[Llista de Swadesh en llingües otomangues]] * [[Llingües de Méxicu]] {{Tradubot|Lenguas otomangues}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües otomangueanas| ]] [[Categoría:Llingües de Méxicu]] gm3dusqj0tqm02kdm40zg5d0zmi7rob 0 100542 4382894 4358857 2025-07-07T14:35:25Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonaco-tepehuas => totonaco-tepehues 4382894 wikitext text/x-wiki {{Ficha de familia de llingua | familia madre = Familia controversial | zona = Mariña norteamericana del Pacíficu | países = {{bandera2|Canadá}}<br />{{bandera2|Estaos Xuníos}}<br />({{bandera2|Méxicu}}) | falantes= ~20.000 ([[1981]])<br />~6.800 (2009)<ref>[http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=family Ethnologue Statistical: Summaries]</ref> | familia = Macro-penutio (?) | sub1 = [[Llingües penutíes californianes|Penutí de California]] | sub2 = [[Llingües penutíes d'Oregón|Penutí d'Oregón]] | sub3 = [[llingües chinook|Chinuco]] (Chinook) | sub4 = [[Llingües tsimshiánicas|Tsimishiano]] | sub5 = [[Llingües penutíes del Pandu|Penutí del Pandu]] | sub6 = Penutí Mexicanu (?) | mapa = [[Ficheru:Proposed Penutian langs.png|280px]] | mapa_descripción = Mapa de Norteamérica amosando la distribución de les '''llingües penutíes'''. }} Les '''llingües penutíes''' o '''penutias''' inclúin un conxuntu de [[families llingüístiques]] espardíes principalmente por California y Oregón, y según delles propuestes tamién la [[Columbia Británica]] que comparten ciertes carauterístiques tipolóxiques comunes y d'acordies con dellos autores podríen formar una xenuina [[macrofamilia|macrofamilia llingüística]], anque esti últimu puntu ye revesosu. El nome d'esta familia de llingües deriva de la pallabra 'dos' en ciertes llingües californianes, '''''pen''''' (en [[wintun]] y [[Llingües maidu|maidu]]) más '''''uti''''' (en [[Llingües uti|miwok-costano]]). == Historia de la hipótesis == La esistencia d'una familia penutí, más allá de la so composición exacta, nun pudo ser demostrada dafechu d'acordies con tolos especialistes. Inclusive la unidá filoxenética de delles de les families col restu foi aldericada. Un númberu de les llingües propuestes como pertenecientes al conxuntu penutí tán estinguíes y pocu documentaes, dexando a los investigadores ensin nueves fontes más con qué trabayar. Otru entueyu ye la gran cantidá de préstamos qu'asocedieron ente pueblos vecinos. [[Mary R. Haas]] propón lo siguiente al respective de esti fluxu: {{cita|Even where genetic relationship is clearly indicated ... the evidence of diffusion of traits from neighboring tribes, related or not, is seen on every hand. This makes the task of determining the validity of the various alleged Hokan languages and the various alleged Penutian languages all the more difficult […] [and] point[s] up once again that diffusional studies are just as important for prehistory as genetic studies and what is even more in need of emphasis, it points up the desirability of pursuing diffusional studies along with genetic studies. This is nowhere more necessary than in the case of the Hokan and Penutian languages wherever they may be found, but particularly in California where they may very well have existed side by side for many millennia.|Haas 1976:359}} Delles agrupaciones fueron convincentemente demostraes. Les llingües [[llingües miwok|miwokanas]] y les [[llingües costanoanas|costananas]] fueron arrexuntaes dientro de la [[llingües uti|familia utiana]] por [[Catherine Callaghan]]. Paez convincente la evidencia pa l'agrupación de les penutias del pandu, orixinalmente llamaes Shahapwailutanas (''Shahapwailutan'') por J. N. B. Hewitt y John Wesley Powell in 1894, que consistiríen de les families Klamath-Modoc, Molala y Sahapatiana (Nez Percé and Sahaptin). Hai evidencia creciente que sofita l'agrupación de les llingües utianas y [[llingües yokuts|yokutsanas]] (nel [[llingües yokutianas|grupu yok-uti]]). Más allá de les llingües penutíes de Canadá y Estaos Xuníos, dellos autores estendieron el númberu de families a llingües realmente alloñaes qu'inclúin llingües de rexones tan alloñaes de la mariña norte del pacíficu como son [[Oaxaca]], [[Chiapas]] o la [[Llingües mayenses|rexón maya]] (ya inclusive na hipótesis macro-penutia especular con si lengua del conu sur como'l [[mapuche]], podríen tar rellacionaes con estes llingües, pero neses propuestes son entá más especulatives y revesoses y decididamente namái son sosteníes por una minoría de los especialistes). Los trabayos más recién dexaron reconstruyir parcialmente dellos subgrupos, y esiste cierta evidencia de que la familia penutí tal como foi propuesta de parentescu orixinal, paez en ciertos aspeutos prometedor y sigue siendo un terrén d'investigación activu. === Les cinco families principales === [[Ficheru:Penutian languages.png|350px|right|thumb|Principales llingües y pequeñes families de les llingües penutíes.]] La hipótesis oiginal del grupu penutí, que cosistía de cinco families de llingües, foi propuestu por Roland Dixon y [[Alfred Kroeber]] en [[1903]] y publicáu en [[1913]]. La evidencia pa esta propuesta foi publicada en [[1919]]. Ésta, que foi llamada alternativamente "Penutí central" (''Core Penutian'', ''Penutian Kernel'') o "Penutí californianu" (''California Penutian'') ye enlistado debaxo. # [[Llingües maidu]] # [[Llingües wintu]] # [[Llingües yokuts]] # [[Llingües uti|Llingües miwok]] # [[Llingües uti|Llingües costanas]] Esta agrupación, como munches d'otres propuestes de Dixon y Kroeber, basóse principalmente en carauterístiques tipolóxiques compartíes, non nos métodos avezaos de la [[llingüística histórica]] pa determinar rellaciones xenétiques sólides. De magar, la hipótesis penutí foi controversial, anque se fixeron delles meyores en probar por aciu el [[métodu comparativu]] la solidez de parte de la propuesta. === 1ª espansión de Sapir === En [[1916]], [[Edward Sapir]] espandió la familia penutí de Dixon y Kroeber con un conxuntu hermaniáu, Les llingües penutíes del Oregón (''Oregon Penutian''), qu'inclúi les llingües coos y les [[llingua aisllada|llegües aisllaes]] Siuslaw y Takelma: :A. Penutíes califonianas ::# [[llingües wintu]] ::# [[llingües maidu]] ::# [[llingües yokuts]] ::# [[llingües uti]] (miwok y costanoanas) :B. Penutíes oregonianas ::# [[llingües kusanas]] ::# [[idioma siuslaw|siuslaw]] ::# [[idioma takelma|takelma]] === 2ª y 3ª espansiones de Sapir === Tiempu dempués, Sapir y Leo Frachtenberg añadieron les [[llingües kalapuya]] y les [[llingües chinukanas]] (o chinook) y darréu les families [[llingües alseanas|alseana]] y [[Llingües tsimshiánicas|tsimshánica]], rematando na clasificación de cuatro rames de Sapir de 1921: : '''I. ''[[Llingües penutíes californianes|Penutio californianu]]''''' ::# [[Llingües wintu|Wintuana]] &nbsp; <small>(Wintu)</small> ::# [[llingües maidu|Maiduana]] &nbsp; <small>(Maidu)</small> ::# [[Llingües yokuts|Yokutsana]] &nbsp; <small>(Yokuts)</small> ::# [[Llingües uti|Utiana]] &nbsp; <small>(Miwok-Costanoan)</small> : '''II. ''[[Llingües penutíes d'Oregón|Penutio oregoniano]]''''' ::# [[llingües kusanas|Cusana]] &nbsp; <small>(Coos)</small> ::# [[idioma siuslaw|Siuslaw]] ::# [[idioma takelma|Takelma]] ::# [[Llingües kalapuya|Kalapuyana]] &nbsp; <small>(Kalapuya)</small> ::# [[llingües alseanas|Alseana]] &nbsp; <small>(Yakonan)</small> : '''III. ''[[Llingües chinook|Familia chinucana]]''''' &nbsp; <small>(Chinook)</small> : '''IV. ''[[Llingües tsimshiánicas|Familia tsimshiánica]]''''' &nbsp; <small>(Tsimshian)</small> Pol tiempu nel que l'artículu de [[1929]] de Sapir na ''Encyclopædia Britannica'' foi publicáu, él añadiera dos rames más: : '''V. ''[[Llingües penutíes del Pandu|Penutio mesetario]]''''' ::# [[idioma klamath-modoc|Klamath-Modoc]] &nbsp; <small>(Lutuami)</small> ::# Waiilatpuana ([[idioma cayuse|Cayuse]] y [[idioma molala|Molala]]) ::# [[Llingües sahaptianas|Sahaptiana]] &nbsp; <small>(Sahaptin)</small> :* '''VI. ''Penutio mexicanu''''' ::# [[Llingües mixe-zoqueanas|Mixe-zoquena]] ::# [[Idioma huave|Huave]] Resultando una familia de seis rames: # Penutí califoniano # Penutí oregoniano # Chinucana # Tsimshiánica # Penutí del pandu # Penutí mexicanu === Evidencia en favor de la hipótesis penutia === Tien De señalase que les motivaciones orixinales de Dixon, Kroeber y Sapir para arrexuntes estes llingües fueron fundamentalmente de tipu tipolóxicu, y que la evidencia léxica qu'apurrieron primeramente yera confusa y pocu concluyente. Esta situación ameyoró un pocu por aciu la estensiva documentación mientres el sieglu XX, cuando se propunxeron evidencies filoxenétiques más sólides, anque non del tou convincentes p'asegurar el parentescu de toles llingües penutíes. Quiciabes debíu al fechu de que la mayoría de llingües penutíes esperimenten procesos morfolóxicos d'[[ablaut]], les vocales son difíciles de reconstruyir. Sicasí propunxéronse delles [[correspondencies fonétiques]] ente les consonantes, por casu varies [[consonante retroflexa|retroflexes]] {{IPA|*/ʈ/ */ʈʼ/}} de proto-yokuts paecen corresponderser coles africaes del Klamath (penutio del pandu) {{IPA|/ʧ ʧʼ/}}, ente que les dentales del proto-yokuts {{IPA|*/t̪/ */t̪ʰ/ */t̪ʼ/}} corresponder coles [[consonante alveolar|alveolares]] {{IPA|/d t tʼ/}} del Klamath. A parte d'estes correspondencies el Kalapuya, el Takelma y el Wintu nun amuesa correspondencies clares. Les correspondencies col hipotéticu penutio mexicanu nun fueron investigaes afechiscamente. Otra traza presente en munches llingües penutíes ye la presencia de ''[[apofonía|ablaut]]'', polo que se considera qu'esi fechu ye una evidencia más del parentescu xenuinu de les llingües. A partir d'evidencies arqueolóxiques y [[glotocronoloxía|glotocronológicas]] especulóse que la familia Yok-Uti tien un tiempu de diverxencia comparable al de les [[llingües indoeuropees]], y que los antecesores llingüísticos del Klamath permaneceríen nel mesmu área dende hai unos 7000 años. Asina pos la fondura llingüística del delles cañes del penutia por sigo mesmes degolaríen la llende que dexa la reconstrucción fayadiza del proto-penutio. Esto foi usáu dacuando como un argumentu contra la hipótesis penutia. === Síntesis moderna === Na actualidá nun se confirmó la validez de la hipótesis penutia tal como la amplió Sapir, anque paez probáu que les llingües del penutio californianu tán rellacionaes. Sicasí, el penutio californianu nun paez ser un subgrupu filoxenéticamente válidu yá que pol exemplu'l maidu y el wintu paecen tener más cercanía coles llingües penutias de fora de California que coles families yokuts, miwok y costanoana.<ref>Scott Delancey & Victor Golla, 1997</ref> Hasta la fecha, reconstruyóse con ciertu detalle'l proto-yok-uti, y avanzóse considerablemente na comparanza d'otros trés grupos el wintu-maidu, klamath-sahaptin, takelmano y conxetúrase que'l tsimishiano, el chinuk y el alsea-siuslaw-coos podríen ser cañes independientes pero esisten más duldes de la rellación d'estos últimos grupos. Axuntando los datos de Delaney y Golla puede construyise un árbol de posibles parentescos: :[[Ficheru:Penuti tree.png|825px]] L'agrupación llamada equí "penutí nuclear" dacuando llámase "penutio del interior" y l'agrupación "penutí periféricu" denominar "penutio marítimu". Tamién s'usen les deniminaciones "penutio cismontanu" y "penutio transmontano". === Hipótesis macro-penutia === Unos pocos llingüistes suxirieron qu'otres llingües d'América bien distantes xeográficamente podríen tar emparentaes col grupu penutí. Nesti tipu de propuestes ta la '''hipótesis macro-penutí''' de [[Benjamin Whorf]]. Dalgunes d'estes propuestes al grupu penutí dientro d'un tueru entá mayor llamáu '''macro-penutio''' qu'inclúi delles [[Área llingüística mesoamericana|llingües mesoamericanes]] y les families [[Llingües totonacanas|totonaca]], [[Idioma huave|huave]] y [[Llingües mixe-zoqueanas|llingües mixe-zoque]]. Xeográficamente esta familia macro-penutia podría estremase nes siguientes cañes: * Grupu noroccidental [[Canadá|canadiense]]: [[tsimshian]], faláu na [[Columbia Británica]] por un millar de persones. * Grupu de los [[Estaos Xuníos]]: ** Grupu de [[California]]: [[Llingües yokuts|yokuts]], [[Llingües maidu|maidu]], [[llingües wintu|wintu]], [[Llingües uti|miwok-costanoano]]. ** Grupu del Pandu: [[idioma klamath-modoc|klamath-modoc]], [[Llingües sahaptianas|sahaptin]] (incluyendo nez percé), [[idioma cayuse|cayuse]]-[[idioma molala|molala]]. Toes tán escastaes salvu la llingua sahaptian, que ye falada per unos cientos de persones. ** Grupu d'[[Oregón]]: [[llingües kusanas|coos]], [[idioma takelma|takelma]], toes elles estinguíes, amás del [[Llingües chinukanas|chinuk (chinook)]] y el [[llingües tsimshiánicas|tsimshian]]. * Grupu [[Hipótesis macro-maya|macro-maya]], de [[Méxicu]] y [[Guatemala]]. ** [[Llingües mayes]], de Méxicu y de Guatemala. ** [[Llingües mixe-zoqueanas|Llingües mixe-Zoque]] de Méxicu. ** [[Llingües totonaco-tepehues]] de Méxicu. * Grupu penutio de [[Suramérica]]: ye un tueru qu'inclúi dellos grupos pequeños n'[[Ecuador]], [[Bolivia]] y [[Perú]] y el [[mapudungun]], llingua falada por mediu millón de persones en [[Chile]] y [[Arxentina]]. Otros producieron inclusive hipótesis rellacionando lo penutí con otres families a gran escala, casu de la [[llingües amerindies|hipótesis amerindia]] de [[Joseph Greenberg]].<ref>Ver por casu [[Llingües amerindies#Crítiques contra la hipótesis amerindia|Criticismu contra la hipótesis amerindia]]</ref> == Carauterístiques comunes == Les llingües penutíes presenten un ciertu númberu de problemes intrigantes tantu pa la [[tipoloxía llingüística]] como pa la [[llingüística histórica]]. La motivación orixinal pa proponer la hipotética familia penutia, tantu pa Kroeber y Dixon como para Sapir, foi la tipoloxía anómala dientro de les de llingües d'América del Norte que presentaben estes llingües: {{cita|El penutio tien un sistema ellaborao y sutil de gradaciones o mutaciones vocáliques. La composición etimolóxica ta pocu desenvuelta. Los prefixos de cualquier clase tán totalmente ausentes. El nome ta provistu de siquier siete casos, y casi nunca son más más que siete. El verbu nun espresa preséu o allugamientu, tal como asocede n'otres llingües americanes, y namái ye alteriáu pa espresar categoríes que básicamente reflexa la conxugación [[llingües indoeuropees|indo-xermánica]]: intransitividad, incepción ya idees similares; voz, manera y tiempu, y persona. Tien una voz pasiva xenuina ...|Dixon y Kroeber, 1913, p. 650}} Igualmente dende'l puntu de vista del [[área llingüística]], les llingües penutíes presenten carauterístiques ayenes a les otres llingües de California y la mariña del Pacíficu. Por casu Nichols (1986) señala que munches llingües penutíes son escepcionales na zona al presentar marcaje de complementu en llugar de [[marcaje de nucleu]] que ye'l patrón más abondosu nes llingües de la rexón. Anque, naturalmente, tener de mancomún una serie de carauterístiques tipolóxiques bien especiales que les estreme de les sos vecines nun ye una prueba válida de [[parentescu llingüísticu]], el fenómenu rique una esplicación. De xacíu un orixe común podría esplicar esi patrones tipolóxicos, anque tamién lo sería una hestoria complicada de contactos llingüísticos previos a la separación de los distintos grupos hasta los sos allugamientos actuales. Dexando a un llau lo que paecen carauterístiques tipolóxiques más recién y desarrollos locales, dos carauterístiques caractericen a la mayoría de llingües penutíes: * la esistencia de casu morfolóxicu nel nome. * la esistencia d'alternances vocáliques nel raigañu verbal. Eses son precisamente dos carauterístiques que tamién tienen, de manera independiente, les llingües indoeuropees antigües, razón pola cual Sapir comparar tipológicamente. Sicasí, fora d'esos dos carauterístiques esisten otres importantes diferencies tipolóxiques coles llingües indoeuropees, coles que con toa seguridá nun esiste nengún parentescu demostrable. Nos exemplos que siguen usáronse preferentemente les convenciones del [[alfabetu fonéticu americanista]], más que les convenciones propies del [[alfabetu fonéticu internacional]]. === Fonoloxía === Un cieto númberu de llingües penutíes presenten [[ablaut]] como [[morfoloxía llingüística|procesu morfolóxicu]] granible. Esto sicasí, non necesariamente implica una rellación xenética sinón que podría debese a converxencia llingüística típica d'un [[área llingüística]]. Tocantes a la morfofonoloxía del raigañu, Dixon y Kroeber notaron un enclín nel penutio californianu a tener raigaños triconsonánticas xeneralmente arrexuntaes en dos sílabes, tantu nel verbu como nel nome. Los raigaños biconsonánticas namái son frecuentes en maidu y podría pensase que ye la resultancia d'amenorgamientos fonéticos. Anque esi fechu en sí mesmu nun ye una evidencia fuerte de parentescu, sí lo son otra serie d'alternances morfofonéticas inusuales que paecen repitise en tola familia (como ye conocíu les irregularidaes morfolóxiques compartíes son una fuerte evidencia de parentescu). Estes alternances inclúin reduplicación de secuencies CV, [[harmonía vocálica]], ablaut o glotalización flotante (suprasegmental). Sapir (1921) nel so trabayu sobre'l penutio californianu, el takelma y el coos notó la prevalencia de raigaños disilábicas biconsonánticas o triconsonánticas pero con dos vocales idéntiques, esto ye, CV₁CV₁(C), y suxirió qu'esi estáu de coses podría remontase al proto-penutí. El mesmu patrón foi atestiguáu dempués nel klamath, y la bayura d'esi patrón ye compelente. De manera similar Shipley (1966:491) detectó correspondencies regulares ente formes apocopadas del klamath de la forma CCV(C) que paecen correspondese con formes CVCV(C) en penutio californianu, un par exemplos bien claros:<ref>Shipley, 1966, p. 491.</ref> :(klamath) '''/sniːqʼ/''' 'mucosidad', (wintu) '''/ƛiniq/''' 'mucosidad', (proto-miwok) '''/*sinak/''' 'sonase la ñariz', (proto-yokuts) '''/*ṭhinik/''' 'ñariz'. :(klamath) '''/wle/''' 'correr (usáu p'animales de cuatro pates)', (maidu) '''/welé/''' 'correr', (nez percé) '''/wîlé/''' 'correr, movese rápido', (takelma) '''/hi-wiliw-/'''. A los que pueden añader otros exemplos más: :(klamath) '''/nʼo-s/< /*ʔnon-s/''' 'cabeza', (maidu) '''/ʔono/''' 'cabeza'. :(klamath) '''/wlepʼlʼ/''' 'rayu', (maidu) '''/wipʼili/''' 'rayu', (proto-uti) '''/*wilep/''' 'rayu'. :(klamath) '''/tɢalm/''' 'oeste', (proto-yokuts) '''/*thoxil/''' 'oeste'. :(klamath) '''/nkʼey-/''' 'flecha de guerra, bala', (maidu) '''/nokʼ/''' 'flecha', (proto-yokuts) '''/*nekʼi/''' 'dibuxar un arcu' y '''/*nukʼon/''' 'arcu'. :(klamath) '''/gmoc/''' 'ser vieyu', (wintu) '''/qomos/''' 'mayor, vieyu, pariente vieyu, ancestros' === Mutaciones vocáliques === Otra de les carauterístiques tipolóxiques de les llingües penutíes, inusual en Norteamérica, ye la presencia d'alternances vocáliques nos raigaños. Estes alternances inclúin ''[[ablaut]]'', variaciones de la cantidá vocálica y variaciones de timbre vocálicu, según glotalizaciones delles. Estos fenómenos danse especialmente en miwok, yokuts y takelma, onde son procesos sistemáticos condicionaos por ciertos sufixos y constitúin una parte importante de la flexón verbal (un fechu que recuerda superficialmente a la flexón verbal indoeuropea, anque nun esista rellación ente los dos grupos de llingües). Supónse que diches alternances podríen ser una retención del proto-penutio, anque enagora namái se pudo reconstruyir el detalle d'estes alternances pal [[llingües uti|proto-uti]]. Dellos exemplos de ''ablaut'' son: :(takelma):<ref>Sapir, 1912, p. 62</ref> :'''lah''' 'escrementu' / '''-y-''' 'anu' :'''laba-n''' 'llevar' / '''libin''' 'noticies' (< 'lo que ye lleváu'); :'''yawa-''' 'falar' / '''yiwi-''' 'parolar' / '''yiwin''' 'fala, discursu' :(wintu):<ref>Pitkin, 1984</ref> :'''daq-a el''' 'quemar' / '''daq-ca''' 'quemadura, calor' / '''duc-aː''' 'faer una foguera' / '''doci-''' 'caricotes, ceniza' :'''qʼat-a el''' 'amugase' / '''qʼut-yː''' 'remover l'agua coles manes' :'''ƛin-ca''' 'sonase la ñariz' / '''ƛiniq''' 'mocos' / '''ƛun-a''' 'papuxar, sorbese la ñariz' Tamién esisten casos de ''ablaut'' derivacional, presentes en munches llingües penutíes y reconstruibles pal proto-yokuts, el proto-miwok y parcialmente pal proto-uti. L'usu sistemáticu del ''ablaut'' ta menos estendíu, anque ta atestiguáu en patwin, en delles llingües uti y en yokuts. Los procesos de [[harmonía vocálica]] yá fueron identificaos por Dixon y Kroeber nel yokuts, el maidu y el miwok. Sapir estudió'l fenómenu en yokuts y sahaptin. === Gramática === Les llingües penutias nun son del tou homoxénees tipológicamente, y los tipos atopaos van dende llingües más bien analítiques con [[flexón (llingüística)|flexón]] como les [[llingües kusanas]] hasta llingües [[llingua polisintética|polisintétiques]] como'l [[Llingües chinook|chinook]]. Sicasí, trés carauterístiques llargamente compartíes son: * Les llingües penutíes de California recurren al ''ablaut'' y tienen [[casu gramatical|casos gramaticales]], y son altamente [[llingua fusionante|fusionantes]]. * Les llingües penutíes de California presenten [[concordanza gramatical]] nel verbu, anque enagora nun se pudo reconstruyir el sistema de concordanza pal hipotéticu proto-penutio. Esto debe a que se demostró que delles traces de la morfoloxía verbal son recién: los evidenciales del wintu podría ser debese al contautu coles [[llingües pomo]], ente que la morfoloxía verbal del klamath ye tamién d'orixe recién. * Los nomes marcar por aciu [[casu gramatical|casu morfolóxicu]] en toles llingües penutíes de California y bona parte de les del penutio mesetario. Berman (1983:401-3) reconstruyó les marques de casu pal proto-penutio californianu (proto-PC), el siguiente cuadru compara dalgunos de los sistemes de casu: :{|class=wikitable |- align=center ! <small>CASU</small> !! Proto-PC !! Wintu !! Maidu !! Sahaptin !! Klamath !! Molala !! Nez Percé |- align=center ! Suxetu | *-ʔ || __ || -(i)m || || __ || __ || __ |- align=center ! Oxetu | *-Ø /*-ə || -um || -V || -a || -s / -ʔas || -s || -ne |- align=center ! Ergativo | || || || (ablaut) || || || -nim |- align=center ! Absolutivo | || || || *-Ø || || || |- align=center ! Xenitivu | *-n / *-ən || -non || -kʼ(i) || -emɬ || -(ʔ)am /<br /> -lam || -(ʔ)am || -nim |- align=center ! Presea | *-nin || -non || -nin || || || || |- align=center ! Llocativu (1) | *-in || || || || || || |- align=center ! Llocativu (2) | *-w || || || -ūs || || |} Nun puede reconstruyise con certidume un sistema únicu pal proto-penutio (dexando a un llau el fechu de que nun ta claru si'l sistema orixinal yera de tipu [[Llingua nominativu-acusativa|nominativu-acusativu]], [[llingua ergativa|ergativo-absolutivo]] o presentaba [[ergatividad biforcada]]). Rude probó que les marques de casu en sahaptin son d'orixe secundariu y, por tanto, nun se remonten al hipotéticu proto-penutio, fechu qu'enzanca la reconstrucción. Un fechu más interesante ye esplicar el sistema tipológicamente inusual del maidu que marca'l suxetu con ''-im''. Esta forma del sufixu recuerda a la marca de gentivo d'otres llingües penutíes, fechu que nun paez casual. Esisten dos sugerencia par esplicar esti fechu: de primeres, en munches llingües del mundu les oraciones subordinaes realícense como nominalizaciones col suxetu espresáu en [[xenitivu]] acompañando al nucleu predicativu deverbalizado. De segundes, esiste abondosu en delles llingües penutíes una construcción alternativa pa una construcción transitiva con sentíu pasivu nel que l'axente marcar en xenitivu. Por casu en [[llingües yokuts]] esiste una forma de pasiva col axente marcáu en xenitivu, como nos siguientes exemplos tomaos del chawchila y el wikchammi: :(Chawchila)<ref>Newman, 1944, p. 83-84</ref> :'''maxhanʼ-xɔʼ nɔːcʼɔːʼ-in''' :procurar-<small>DUR.AOR</small> home-<small>XEN</small> :'Procurar por parte del home' :(Wikchammi)<ref>Gamble, 1978, p. 88</ref> :'''pʼinʼitʰ naʔ haneːʔ-in''' :picar.<small>[[pasáu|PSD]]</small> abeya-<small>XEN</small> :'Foi picáu por una abeya' (= 'una abeya picólu 039;) La mesma construcción atópase en miwok oriental, como nel siguiente exemplu del miwok de la sierra meridional:<ref>Broadbent, 1964, p. 82</ref> :'''jɔːh-k-ːa-koː jowːy-ŋ''' :matar-<small>PASIV</small>-<small>[[pasáu|PSD]].[[nome|NOM]]</small> hinchente-<small>XEN</small> :'Fueron muertos pol hinchente' (= 'l'hinchente matar') De la mesma pal klamath, [[Albert Samuel Gatschet|A. S. Gatschet]] documenta marca de xenitivu nes mesmes situaciones:<ref>Gatschet, 1890, p. 593</ref> :'''qʔis-am ʔi <small>G</small>wog-atko''' :culiebra.cascabel-<small>XEN</small> 2ª<small>PER.SG</small> morder-<small>ESTATIV</small> :'Fuisti mordíu por una culiebra de cascabel' Toes eses evidencies suxeren que la marca de suxetu del maidu ye un reanálisis del xenitivu como marca de suxetu a partir d'antigües formes de pasiva, tal como apaez modernamente en konkow (llingua maiduana), onde la vieya marca de xenitivu foi substituida por una nuevu forma de xenitivu:<ref>Ultan, 1967, p. 148</ref> :'''ʔámam-kòle:-m-sa kóhunèje-kʼi pépemàn''' :aquel mozu-<small>[[suxetu (gramática)|SUJ]]</small> [[bigfoot]]-<small>XEN</small> comer-<small>NOM</small> :'Aquel mozu foi taramiáu pol Bigfoot' === Formación de pallabres === Munches llingües penutias tienen procesos de formación de pallabres realmente complexos. Magar la mayoría de alternacias y mutaciones vocáliques aldericaes enantes podríen remontase al proto-penutio, gran parte de la complexidá morfolóxica de les pallabres podría ser recién o sencundaria, particularmente delles pallabres que son analizables como antiguos [[composición (llingüística)|compuestos]]. Sapir carecterizó a les llingües penutíes como primarialmente [[sufixu|sufijantes]]. Esto ye especialmente ciertu pa les [[llingües penutíes d'Oregón]]sobremanera pal proto-chinook, ente que el [[Llingües tsimshiánicas|grupu tsimshiánico]] y el [[Llingües penutíes del Pandu|penutí del Pandu]] son les que menos s'afaen a esta generlización. Anque pal klamath y el sahaptin pudo determinase que munchos de los prefixos son la resultancia d'incorporación nominal recién más que xenuinos prefixos d'orixe proto-penutio. De manera similar dalgunos de los "prefixos radicales" del wintu resulten ser elementos orixinalmente independientes, darréu incorporaos y fosilizaos. Por casu el prefixu radical ''yel-'' 'lloñe, detrás, escontra tras' del wintu tien cognados léxicos independientes ''yal-'' 'dexar, quitar' o ''yal-a'' 'abandonar, dexar tras', ''yel-a'' 'dise, tar lloñe' y n'[[llingües alseanas|alseano]] ''yáːlaːs-'' 'volver, retornar, dise a casa'. Esto suxer que por tanto, que posiblemente'l proto-penutio usaba preferentemente sufixos, siendo los prefixos de les llingües modernes la resultancia d'innovaciones y procesos de composición posteriores. == Referencies == {{llistaref|2}} === Bibliografía === * Silverstein, Michael (1979): "Penutian: An Assessment" en ''The languages of native America: Historical and comparative assessment'', Campbell, Lyle; & [[Marianne Mithun|Mithun, Marianne]] (Eds.), Austin: University of Texas Press. * Scott DeLancey and Victor Golla (1997): "The Penutian Hypothesis: Retrospect and Prospect", ''International Journal of American Linguistics'', Vol. 63, Non. 1 (Jan., 1997), páxs. 171-202. * Berman, Howard. (1996). The position of Molala in Plateau Penutian. ''International Journal of American Linguistics'', ''62'', 1-30 * Broadbent, Sylvia M. & Harvey Pitkin (1964): "A comparison of Miwok and Wintun", ''Studies in Californian Linguistics'', UCPL 34, ed. W. Bright, páxs. 19-45. Berkeley and Los Angeles: [[University of California Press]]. * Callaghan, Catherine A. (1967). Miwok-Costanoan as a subfield of Penutian. ''International Journal of American Linguistics'', ''33'', 224-227 * Callaghan, Catherine (1980): An "Indo-European" type paradigm in Proto Eastern Miwok. American Indian and Indoeuropean Studies: Papers in Honor of Madison S. Beeler, ed. Kathryn Klar et al., páxs. 31-41. New York: Mouton. * Callaghan, Catherine (1986): Miwok ablaut grades. Papers from the 1983, 1984, and 1985 Hokan-Penutian Languages Conferences, ed. James Redden, páxs. 105-14, SIU Occasional Papers in Lin- guistics, non. 13. Carbondale: Department of Linguistics, Southern Illinois University. * Callaghan, Catherine (1988): Proto Utian stems. In Honor of Mary Haas: From the Haas Festival Confer- ence on Native American Linguistics, ed. W. Shipley, páxs. 53-75. New York: Mouton de Gruyter. * Callaghan, Catherine. (1997). Evidence for Yok-Utian. ''International Journal of American Linguistics'', ''63'', pages 18–64 * Callaghan, Catherine. (2001). More evidence for Yok-Utian: A reanalysis of the Dixon and Kroeber sets ''International Journal of American Linguistics'', ''67'' (3), pages 313-346 * Callaghan, Catherine & G. Gamble (1991): Yok-Utian resemblant sets. * Dixon, Roland B. & [[Alfred Kroeber|A. L. Kroeber]] (1913): New linguistic families of California. American Anthropologist 15:645-55. * Dixon, Roland B. & [[Alfred Kroeber|A. L. Kroeber]] (1919): Linguistic families of California. University of California Publications in American Archaeology and Ethnology 16, non. 3:47-118. * Frachtenberg, Leo (1913): Coos Texts. Columbia University Contributions to Anthropology, vol. 1. New York: [[Columbia University Press]]. * Frachtenberg, Leo (1918): Comparative studies in Takelman, Kalapuyan, and Chinookan lexicography: a preliminary paper. IJAL 1:175-82. * Frachtenberg, Leo (1922): Coos. Handbook of American Indian Languages, pt. 2, ed. Franz Boes, Bureau of American Ethnology, Bulletin 40, pt. 2, páxs. 297-429. Washington, D.C. [Originally issued separately in 1914.] * Gamble, Geoffrey (1978): Wikchamni Grammar. UCPL 89. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. * [[Albert Samuel Gatschet|Gatschet, Albert]] (1890): The Klamath Indians of Southwestern Oregon, Part 1. Contribu- tions to North American Ethnology, vol. 2. Washington, D.C.: Government Printing Office. * [[Ives Goddard|Goddard, Ives]]. (1996). "The Classification of the Native Languages of North America" In ''Languages'', Ives Goddard, ed., pp.&nbsp;290–324. Handbook of North American Indians Vol. 17, W. C. Sturtevant, xeneral ed. Washington, D. C.: Smithsonian Institution. ISBN 0-16-048774-9 * Golla, Victor. (2007). "Linguistic Prehistory" in ''California Prehistory: Colonization, Culture, and Complexity'', pp.&nbsp;71–82. Terry L. Jones and Kathryn A. Klar, editors. New York: Altamira Press. ISBN 978-0-7591-0872-1 * Grant, Anthony. (1997). Coast Oregon Penutian. ''International Journal of American Linguistics'', ''63'', 144-156 * Kroeber, Alfred L. (1910). The Chumash and Costanoan languages. ''University of California Publications in American Archaeology and Ethnology'', ''9'', 259-263 * Newman, Stanley (1944): Yokuts Language of California. Viking Fund Publications in Anthropology, non. 2. New York: Viking Fund. * Pitkin, Harvey (1984): Wintu Grammar. UCPL 94. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. * Pitkin, Harvey & William F. Shipley (1958): A comparative survey of California Penutian. IJAL 24:174-88. * Sapir, Edward. (1929). Central and North American languages. ''Encyclopaedia Britaannica'' (14th ed.; Vol. 5; pp.&nbsp;138–141) * Shipley, William F. (1964): Maidu Grammar. UCPL 41. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. 1966. The relation of Klamath to California Penutian. Language 42:489-98. .1969. Proto-Takelman. IJAL 35:226-30. * Shipley, William F. 1978. Native languages of California. Handbook of North American Indians, vol. 8, California, ed. Robert Heizer, páxs. 80-90. Washington, D.C.: Smithsonian Institution. * Shipley, William F. .1980. Penutian among the ruins: a personal assessment. Proceedings of the Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society, vol. 6, páxs. 437-41. Berkeley: Department of Linguistics, University of California. * Shipley, William F. & Richard Smith. 1979. The roles of cognation and diffusion in a theory of Maidun prehistory. Journal of California and Great Basin Anthropology, Papers in Linguistics 1:65-73. * Tarpent, Marie-Lucie. (1996). Reattaching Tsimshianic to Penutian. ''Survey of California and Other Indian Languages'' 9:91-112 * Tarpent, Marie-Lucie. (1997). Tsimshianic and Penutian: problems, methods, results, and implications. ''International Journal of American Linguistics'' 63:65-112 * Tarpent, Marie-Lucie & Daythal Kendall. (1998). "On the relationship between Takelma and Kalapuyan: another look at 'Takelman'. Paper presented to the Society for the Study of the Indigenous Languages of the Americas: Annual Meeting, Linguistic Society of America, New York {{Tradubot|Lenguas penutíes}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües penutíes| ]] [[Categoría:Llingües amerindies de Canadá|Penuti]] [[Categoría:Llingües amerindies d'Estaos Xuníos|Penuti]] hqfqjq76sf0q3regpv2r4m0a3e52quz 0 100703 4382885 4360812 2025-07-07T14:34:47Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonaco-tepehuas => totonaco-tepehues 4382885 wikitext text/x-wiki {{Ficha de familia de llingua |zona = [[Mesoamérica]] |países = {{MEX}}<br /> {{GUA}}<br /> {{bandera2|Belize}} |falantes = ~5,7 millones |familia madre = Familia controversial |sub1 = [[llingües mayenses|Maya]] |sub2 = [[llingües totozoqueanas|Toto-Zoqueano]] |sub3 = ([[idioma huave]]) }} La '''hipótesis macromaya''' conxetura que podría esistir un parentescu alloñáu ente les [[llingües mayenses]], les [[llingües mixezoqueanas|mixezoqueanas]] y les [[llingües totonaco-tepehues|totonacanas]]. Toes estes llingües son orixinaries del área cultural conocida como [[Mesoamérica]]. Esta hipótesis tien una evidencia débil, y falta enforma de considerase definitiva. La [[llingües totozoquenas|hipótesis totozoqueana]] más acutada d'un parentescu ente la familia totonaca y la familia mixe-zoque considérase daqué más probable, y apurrióse nueva evidencia apocayá nel so favor.<ref>Brown, Cecil H., David Beck, Grzegorz Kondrak, James K. Watters & Søren Wichmann, 2011, "Totozoquean", IJAL.</ref> == Introducción == Norman McQuown (1942) propunxo que les llingües mixe-zoque y les llingües mayes podríen tar rellacionaes. Anque hasta 1979 nun se fixo demasiao trabayu pa probala cuando Brown y Witkowski ellaboraron una llista de 62 [[cognáu|cognaos]] y suxirieron [[correspondencia fonética|correspondencies fonétiques]] ente dambes families. Estos autores propunxeron dos artículos nos que falaben d'un "filu mesoamericanu" compuestu pol mayense, el mixe-zoque y otres [[Área llingüística mesoamericana|llingües mesoamericanes]]. Estes propuestes fueron examinandas por [[Lyle Campbell]] y [[Terrence Kaufman]] que refugaron la propuesta por cuenta de los errores metodolóxicos que detectaron, invalidando la mayor parte de los 62 cognados primeramente propuestos. Campbell y Kaufman esplicaron estes similaridades léxiques non como muestra de parentescu sinón como amuesa d'espardimientu léxicu y cultural dientro del [[área llingüística mesoamericana]].<ref>dellos articulos publicaos en, "American Anthropologist", 1978-1983</ref> Sicasí, darréu Campbell suxirió qu'esisten otres evidencies que sofiten el posible parenesco ente'l maya, el mixe-zoque y el totonaco-tepehua.<ref>Campbell, 1997.</ref> Anque inda se considera que la evidencia en favor de la hipótesis ye pequeña, y nun paecen probase correspondencies fonétiques regulares. Dellos autores suxirieron que tamién el [[idioma huave]] podría formar parte d'una macrofamilia xunto coles llingües anteriores, anque Campbell considera esto postreru pocu probable. El proyeutu de comparanza sistemática automatizada [https://web.archive.org/web/20140127130341/http://email.eva.mpg.de/~wichmann/ASJPHomePage.htm ASJP] detecta un ciertu númberu de coincidencies léxiques ente'l mixe-zoque y el totonaco-tepehua, pero refuga que paeza esistir una cercanía estadística del vocabulariu básicu del maya colos otros dos grupos. De fechu la distancia ente'l huave y el mixe-totonaco, paez menor que la esistente ente esti postreru y les llingües mayes. Magar les similareidades ente'l mixe-zoque y el totonaco-tepehua paecen dexar la reconstrucción d'un [[llingües totozoqueanas|proto-totozoqueano]], les similaridades del totozoqueano col huave o coles llingües mayes nun se probó rigorosamente y podríen debese a razones accidentales, de converxencia llingüística dientro del área mesoamericana o a préstamos léxicos, polo que tienen de ser tomaes con procuru y non necesariamente indiquen un parentescu real. Dende'l puntu de vista de la cercanía léxica tiense'l siguiente árbol cladístico: {{clade| |label1= Macro-maya |1= {{clade |1= [[llingües mayenses|Mayense]] |2= {{clade |1= [[idioma huave|(huave)]] |label2 = [[Llingües totozoqueanas|Toto-Zoque]] |2= {{clade |1= [[llingües mixe-zoqueanas|Mixe-Zoque]] |2= [[llingües totonaco-tepehues|Totonaco-Tepehua]] }} }} }} }} == Comparanza léxica == La comparanza léxica de los [[Numberal (llingüística)|numberales]] dexa reconstruyir les protoformas de les trés families, sicasí les formes reconstruyíes pa cada familia nun amuesen demasiaes similaridades:<ref>[http://www.zompist.com/came.htm#penutian Numerals in Mesoamerican languages (Rosenfelder's Metaverse)]</ref> {|{{tablaguapa}} |- style="background:#efefef;" ! <small>GLOSA</small> ! [[Llingües mixe-zoqueanas#Comparanza léxica|<span style="font-variant:small-caps">proto-<br />mixe-<br />zoque</span>]] ! [[Llingües totonaco-tepehues|<span style="font-variant:small-caps">proto-<br />totonaco-<br />tepehua</span>]] ! [[Llingües mayenses#Léxicu comparáu|<span style="font-variant:small-caps">proto-<br />maya</span>]] ! [[idioma huave|(Huave)]] |- align="center" | 1 || *el to(m)- || *-tum || *χuun || nop |- align="center" | 2 || *w<s>i</s>s- || *-t^ʔ<o>o</o>- || *kaʔ- || ihp<s>i</s>w |- align="center" | 3 || *tuku- || *-(t^ʔ<o>o</o>)tun || *ʔoš- || arohp<s>i</s>w |- align="center" | 4 || *mak.tas- || *-t<o>aa</o>ti || *kaŋ || pikiw |- align="center" | 5 || *moʔvos- || *-kitis || *χoʔ- || akokiaw |- align="center" | 6 || *tuhtu- || *-čaašaan || *waq || anaíw |- align="center" | 7 || *w<s>i</s>s.tuhtu- || *-tuhun || *huq || ayaíw |- align="center" | 8 || *tuku.tuhtu- || *-ʦayan || *waqšaq || ohpeak<s>i</s>w |- align="center" | 9 || *mak.tas.tuhtu- || *-nahaaʦa || *ɓeluŋ || ohkiyeh |- align="center" | 10|| *mahk- || *-kaawi || *laχoŋ || gaphpow<s>i</s>w |} == Referencies == === Notes === {{llistaref}} === Bibliografía === * {{cita llibru |autor= Campbell, Lyle |enllaceautor=Lyle Campbell |añu=1997 |títulu=American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America |formatu=OUP paperback edition, 2000|series=Oxford Studies in Anthropological Linguistics, 4 |otros=[[William Bright]] (series xeneral ed.)|editorial=[[Oxford University Press]]|llugar=New York |isbn=0-19-509427-1 |oclc=32923907}} {{Tradubot|Hipótesis macromaya}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Families de llingües controversiales]] ipztdn6yn1tbgmzskyxyq2ctcrsy1oi 0 100705 4382896 3844186 2025-07-07T14:35:37Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonaco-tepehuas => totonaco-tepehues 4382896 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Lenguas totozoqueanas}} {{Ficha de familia de llingües |nome = Llingües totozoqueanas |zona = [[Área llingüística mesoamericana]]. |países = {{bandera|Méxicu}} [[Llingües de Méxicu|Méxicu]] |falantes = 515 mil |macrofamilia = [[Hipótesis macro-maya|Macro-maya]] (?) |familia madre = Mesoamérica |sub1 = [[Llingües totonaco-tepehues|Totonaco-tepehua]] |sub2 = [[Llingües mixezoqueanas|Mixe-zoque]] |mapa = Totozoquean languages.png |tamañu = |mapa_descripción = }} Les '''llingües totozoqueanas''' constitúin una propuesta recién de [[familia llingüística]] qu'auniría les subfamilies [[Llingües totonaco-tepehues|totonaco-tepehua]] y [[Llingües mixezoqueanas|mixe-zoque]] bien establecíes dende va tiempu, y ente les cualos abarruntóse dende va tiempu que podría esistir un parentescu demostrable. Darréu, a la propuesta del totozoqueano como familia, publicóse qu'esistíen ciertes evidencies rellacionándolo col [[idioma chitimacha|chitimacha]] una llingua estinguida del sur d'Estaos Xuníos, que tradicionalmente fuera considerada una llingua aisllada. Amás conxeturóse que'l totozoqueano pudiera tar emparentáu coles [[idioma huave|llingües huaves]].<ref>Brown, Cecil H., Wichmann, Søren, & Beck, David. 2014. Chitimacha: A Mesoamerican language in the Lower Mississippi Valley. International Journal of American Linguistics 80(4): 425&ndash;474.</ref> == Descripción llingüística == Les llingües totonaco-tepehues y les llingües mixe-zoque tienen un ciertu númberu de similaridades léxiques, reconocíes dende va tiempu, anque dellos autores consideraben que se deberíen posiblemente a préstamos léxicos.<ref>Kaufman & Justeson, 2008</ref> Sicasí, apocayá sobre la base d'una llista de casi 200 [[cognáu|cognaos]] putativos pudieron establecese [[correspondencies fonétiques]] regulares y sistemátiques,<ref>Cecil H. Brown, David Beck, Grzegorz Kondrak, James K. Watters & Søren Wichmann</ref> lo cual ye indicativu d'un parentescu xenuinu. Les estimaciones numbériques procedentes del proyeutu comparanza sistemática [https://web.archive.org/web/20140127130341/http://email.eva.mpg.de/~wichmann/ASJPHomePage.htm ASJP], amuesen que la similaridad léxica ente totonaco y mixezoque ye similar a la esistente ente llingües indoueropeas pertenecientes a distintes cañes, polo que l'antigüedá de la familia podría ser similar a la de les llingües indoeuropees, unos 70 sieglos.<ref>Søren Wichmann, 2008, Annexes</ref> === Fonoloxía === Pal proto-totozoqueano reconstruyóse provisionalmente el sistema de consonantes simples y les vocales. Les consonantes asemeyar al sistema reconstruyíu pal proto-totonaco ente que'l sistema vocálicu nun difier grandemente del proto-mixezoque, col que la principal diferencia son les vocales glotalizadas del totonaco. Amás propúnxose un a serie paralela de vocales laringalizadas que nun paecen haber dexáu traces en proto-mixezoqueano. L'inventariu de vocales reconstruyíu pal proto-totozoqueano (pTZ) inclúi siete timbres distintos, que pueden apaecer com vocales llargues, laringalizadas y llargues laringalizadas: :{| {{tablaguapa}} |- align="center" ! rowspan="2"| ! colspan="2" | [[vocal anterior|Anteriores]] ! colspan="2" | [[vocal central|Centrales]] ! colspan="2" | [[vocal posterior|Posteriores]] |- align="center" ! <small>laring.</small>|| <small>normal</small> || <small>laring.</small> ! <small>normal</small> || <small>laring.</small>|| <small>normal</small> |- align="center" ! [[vocal zarrada|Zarraes]] | style="font-size:larger;" |*i' ( ḭ ) | style="font-size:larger;" |*i | style="font-size:larger;" |*<s>i</s>' ( <s>ḭ</s> ) | style="font-size:larger;" |*<s>i</s> | style="font-size:larger;" |*o' ( ṵ ) | style="font-size:larger;" |*o |- align="center" ! [[vocal media|Medies]] | style="font-size:larger;" |*y' | style="font-size:larger;" |*y | style="font-size:larger;" |*ə' | style="font-size:larger;" |*ə | style="font-size:larger;" |*o' | style="font-size:larger;" |*o |- align="center" ! [[vocal abierta|Abiertes]] | || | style="font-size:larger;" |*a' ( a̰ ) | style="font-size:larger;" |*a | style="font-size:larger;" |*ɔ' | style="font-size:larger;" |*ɔ |} Estes vocales amenorgar a un sistema de tres timbres en proto-totonaco (calteniéndose la cantidá vocálica y la glotalización), ente que pal proto-mixezoqueano (pMZ) la evolución sería distinta y perderíase la glotalización y neutralizaríense les oposiciones **ɨ~**ə y **ɔ~**o. :{|class="IPA wikitable" |-align=center !pTZ!!pT!!pMZ |-align=center |**i||*i||*i |-align=center |**ɨ||*i||*ə |-align=center |**o||*o||*o |-align=center |**y||*i||*y |-align=center |**ə||*a||*ə |-align=center |**a||*a||*a |-align=center |**ɔ||*a||*o |} L'inventariu consonánticu del proto-totozoqueano nun ye idénticu nin al proto-totonaco nin al proto-zoqueano, anque'l primeru paez daqué más conservador: :{| {{tablaguapa}} ! colspan="2" rowspan="2" | &nbsp; ! rowspan="2" | [[consonante llabial|Llabial]] ! colspan="2" | [[Consonante alveolar|Alveolar]] ! rowspan="2" | [[consonante palatal|Palatal]] ! rowspan="2" | [[consonante velar|Velar]] ! rowspan="2" | [[consonante uvular|Uvular]] ! rowspan="2" | [[consonante glotal|Glotal]] |- align=center ! <small>central</small> ! <small>[[consonante llateral|llateral]]</small> |- align=center ! rowspan="2"| [[Oclusiva|Oclusives]] ! <small>simple</small> | style="font-size:larger;" |{{IPA|*p}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*t}} | &nbsp; | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*k}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*q}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*ʔ}} |- align=center ! <small>[[palatalización|palat.]]</small> | | style="font-size:larger;" |{{IPA|*t^y}} | &nbsp; | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*k^y}} | &nbsp; ||&nbsp; |- align=center ! colspan="2" | [[Africada|Africaes]] | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*¢}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*ƛ}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*č}} || &nbsp;|| &nbsp;||&nbsp; |- align=center ! colspan="2" | [[Fricativa|Fricatives]] | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*s}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*ɬ}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*š}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*x}} | &nbsp; |style="font-size:larger;" |{{IPA|*h}} |- align=center ! colspan="2" | [[Aproximante]] | style="font-size:larger;" |{{IPA|*w}} | | style="font-size:larger;" |{{IPA|*l}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*y}} || &nbsp; || &nbsp;||&nbsp; |- align=center ! rowspan="2"| [[consonante nasal|Nasales]] ! <small>simple</small> | style="font-size:larger;" |{{IPA|*m}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*n}} || &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; |- align=center ! <small>[[palatalización|palat.]]</small> | | style="font-size:larger;" |{{IPA|*n^y}} || &nbsp; ||&nbsp; || &nbsp;||&nbsp; || &nbsp; |} Los signos {{IPA|/¢, ƛ, č, š, y, ^y/}} procenden del [[alfabetu fonéticu americanista]] y son los equivalentes del [[Alfabetu Fonéticu Internacional|AFI]] {{IPA|/ʦ, t͡ɬ, ʧ, ʃ, j, ʲ/}}. Les correspondencies atopaes son: :{| | {|class="IPA wikitable" |- align=center !pTZ!!pT!!pMZ |- align=center |**p||*p||*p |- align=center |**t||*t||*t |- align=center |**ty||*č||*t |- align=center |**ky||*k||*k |- align=center |**k||*q||*k |- align=center |**q||*q||*ʔ |- align=center |**ʔ||*∅||*ʔ |} | {|class="IPA wikitable" |- align=center !pTZ!!pT!!pMZ |- align=center |**m||*m||*m |- align=center |**n||*n||*n |- align=center |**ny||*l||*n |- align=center |**¢||*¢||*¢ |- align=center |**s||*s||*s |- align=center |**č||*č||*¢ |- align=center |**š||*š||*s |} | {|class="IPA wikitable" |- align=center !pTZ!!pT!!pMZ |- align=center |**x||*x||*h |- align=center |**h||*∅, #*h||*h |- align=center |**w||*w||*w |- align=center |**y||*t||*y |- align=center |**l||*l||*y |- align=center |**ƛ||*ƛ||*y |- align=center |**ɬ||*ɬ||*y |- |} |} Dos de los fonemes del proto-totozoqueanos son más dudosos, yá que apaecen namái nun puñáu de cogandos tratar de los fonemes {{IPA|/**ty, **ny/}} anque la velar palatalizada {{IPA|/**ky/}} ta sólidamente atestiguada (anque'l so valor fonéticu podría diferir llixeramente del reconstruyíu). El proto-mixezoqueano carauterizar por una périda de les [[consonante llateral|consonantes llaterales]] y de les guturales (dosales posteriores), y amás una neutralización de la distinción ente alveolares y palato-alveolares. El proto-totonaco per otra parte presenta delles elisiones como les qu'afecten a {{IPA|/**ʔ, **y/}} === Comparanza léxica === La siguiente llista reproduz dalgunos de los [[cognáu|cognaos]] propuestos ente'l proto-mixezoque y el proto-totonaco: :{|class="sortable wikitable" |-align=center ! <small>GLOSA</small> !! <small>PROTO-<br />TOTONACO</small> !! <small>PROTO-<br />MIXEZOQUE</small> !! <small>PROTO-<br />TOTOZOQUE</small> |-align=center | 'esti' || *(i)š-la' || *yəʔ || **ləʔ |-align=center | 'ximelgar' || *lik(š)- || *yəʔk || **lɨʔk^y |-align=center | 'zucar' || *squ'li' || *koʔy || **sko'ʔl |-align=center | 'caricotes' || *hal(á'n)<br />'caricotes' || *huʔy(i)<br />'carbón' || **Haiʔl~<br />**Huʔl |-align=center | 'grande' || *ƛank-<br />'grande, más' || *ye:ʔk<br />'crecer' || **ƛahʔnk~<br />**ƛehʔnk |-align=center | 'tarmu, planta' || *ma'ƛ<br />'bambú' || *məhy<br />'campera alta' || **məƛ |-align=center | || *ƛax<br />'ganar' || *yoh<br />'deber, pagar' || **ƛɔx |-align=center | 'tierra' (?) || *pu:ƛ<br />'folla' || *poʔyo<br />'arena' || **po:ʔƛ |-align=center | 'maurecer' || *ča: || *¢a:mʔ || **ča:m |} La comparanza léxica de los [[Numberal (llingüística)|numberales]] del proto-totonaco-tepehua y el proto-mixezoqueano amuesa delles similaridades adiconales:<ref>[http://www.zompist.com/came.htm#penutian Numerals in Mesoamerican languages (Rosenfelder's Metaverse)]</ref> :{|{{tablaguapa}} |- style="background:#efefef;" ! <small>GLOSA</small> ! [[Llingües mixe-zoqueanas#Comparanza léxica|<span style="font-variant:small-caps">proto-<br />mixe-<br />zoque</span>]] ! [[Llingües totonaco-tepehues|<span style="font-variant:small-caps">proto-<br />totonaco-<br />tepehua</span>]] |- align="center" | 1 || *tu(m)- || *-tum |- align="center" | 2 || *w<s>i</s>s- || *-t^ʔu- |- align="center" | 3 || *tuku- || *-t^ʔútu(n) |- align="center" | 4 || *mak.tas- || *-táati |- align="center" | 5 || *moʔos- || *-ki¢is |- align="center" | 6 || *tuhtu- || *-čaašan |- align="center" | 7 || *w<s>i</s>s.tuhtu- || *-tuhún |- align="center" | 8 || *tuku.tuhtu- || *-¢ayán |- align="center" | 9 || *mak.tas.tuhtu- || *-naháa¢a |- align="center" | 10|| *mahk- || *-káawi |} == Ver tamién == * [[Hipótesis macro-maya]] === Bibliografía === * Brown, Cecil H., David Beck, Grzegorz Kondrak, James K. Watters y [[Søren Wichmann]] (en prensa): "Totozoquean", ''International Journal of American Linguistics''. * Brown, Cecil H., David Beck, Grzegorz Kondrak, James K. Watters y [[Søren Wichmann]]: "Linking proto-Totonacan and proto-Mixe-Zoquean"[http://www.ualberta.ca/~dbeck/TzEILNXI.pdf] * [[Søren Wichmann|Wichmann, Søren]] (2008): [https://web.archive.org/web/20090602043534/http://email.eva.mpg.de/%7Ewichmann/Neolithic%20linguistics.pdf "Neolithic Linguistics"], 2008. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües totozoqueanas| ]] rdrhce78wy04mr7230tqox63gilqzti 0 100706 4382893 4138947 2025-07-07T14:35:20Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonacas => totonaques 4382893 wikitext text/x-wiki {{Ficha de familia de llingua |nome = Llingües totonaco-tepehuas |zona = [[Área llingüística mesoamericana]]. |países = {{bandera|Méxicu}} [[Llingües de Méxicu|Méxicu]] |falantes = 290 mil |familia = [[llingües totozoqueanas|Toto-zoqueano]] |familia madre = Mesoamérica |sub1 = [[idioma totonaco|Grupu totonaco]] |sub2 = [[idioma tepehua|Grupu tepehua]] |mapa = Puebla - Lenguas indígenas.png |tamañu = |mapa_descripción = }} Les '''llingües totonaques''' o '''totonaco-tepehuas''' son una [[familia de llingües]] de [[Mesoamérica]] formada por siete llingües. Ye faláu polos indíxenes [[totonacos]], qu'habiten na [[sierra Madre Oriental]] ente los estaos [[Méxicu|mexicanos]] de [[Puebla]] y [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]], principalmente. La comunidá llingüística del totonaco llega a los 200 mil falantes, que la converten nuna de les más amplies de Méxicu. Anque los primeros estudios clasificatorios de les llingües indíxenes mexicanes allugaben a esti idioma como parte de la familia maya (como nel casu de [[Manuel Orozco y Berra]]), les investigaciones más recién demostraron que la evidencia que sofita esa hipótesis ye bien probe, razón pola que pasó a constituyir una familia separada col [[idioma tepehua]]. == Clasificación == [[Ficheru:Arte y vocab totonaco.pdf|thumb|Manuscritu sobre la llingua de 1891]] === Llingües de la familia === Anque de normal considérase que la familia totonaca ta conformada por dos llingües distintes --totonaco y tepehua--, caúna d'estes llingües puede ser considerada como una familia de dialeutos que non siempres son mutuamente intelixibles. La siguiente clasificación empieza a ser más llargamente aceptada. * [[Idioma totonaco|Totonaco]] ** Totonaco de [[Papantla]] ** Totonaco del centro-norte ** Totonaco del centro-sur ** Totonaco de [[Misantla]] * [[Idioma tepehua|Tepehua]] ** Tepehua de Tlachichilco ** Tepehua de Huehuetla ** Tepehua de Pisaflores Como munches llingües indíxenes de Méxicu, los idiomes totonacanos fueron reemplazaos amodo pol [[idioma español]]. Sicasí, la variedá misanteca del totonaco ye la que s'atopa en mayor peligru de sumir. Los otros idiomes siguen siendo falaos en delles comunidaes de los estaos de [[Puebla]], Veracruz, [[Estáu d'Hidalgo|Hidalgo]] y [[San Luis Potosí]]. === Rellación con otres llingües === Nun se pudieron amosar parentescos claros con llingües d'otres families. Anque dellos autores consideren prometedores dalgunes poques evidencies que la rellacionen coles [[llingües mayenses]] y les [[llingües mixe-zoque]], nel contestu de la [[hipótesis macro-maya]]. Esta hipótesis foi propuesta por Norman McQuown (1942) y esaminada por L. Campbell y T. Kaufmann que consideraron que los datos de McQuown nun sofitaben el parentescu. Darréu Campbell esaminó nueva evidencia y considera posible la esistencia d'un parentescu alloñáu. == Carauterístiques comunes == El trabayu comparativu sobre les llingües totonaco-tepuehuas empezó a metá del sieglu XX, cuando Arana (1953) reconstruyó'l sistema fonolóxicu del proto-totonaco-tepehua sobre la base de 68 [[cognáu|cognaos]] pertenecientes a trés variantes de totonaco y una de tepehua. Pa la gramática o la sintaxis, inda en 2005 nun se cuntaba con nenguna reconstrucción completa, siendo Levy (2001) y Mackay & Trechsel (2003) los primeros intentos comparativos nel nivel morfosintácticu.<ref>C. J. Mackay & F. R. Trechsel, 2003, p. 8</ref> === Fonoloxía === Esisten delles variaciones ente los repertorios de [[fonema|fonemes]] de los dialeutos tepehuas y totonacos. Sicasí, nes tables siguientes preséntase'l repertoriu fonéticu del proto-totonacano, tal como foi reconstruyíu por Arana (1953); repertoriu que puede ser consideráu como prototípicu d'esta familia llingüística. L'inventariu consonánticu del proto-totonaca-tepehua reconstruyíu ye'l siguiente: {| {{tablaguapa}} ! colspan="1" | &nbsp; ! [[consonante llabial|Llabial]] !! [[Consonante alveolar|Alveolar]] !! [[consonante palatal|Palatal]] !! [[consonante velar|Velar]] !! [[consonante uvular|Uvular]] !! [[consonante glotal|Glotal]] |- align=center ! [[Oclusiva|Oclusives]] | style="font-size:larger;" |{{IPA|*p}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*t}} | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*k}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*q}} ||&nbsp; |- align=center ! [[Fricativa|Fricatives]] | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*s, *ɬ}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*š}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*x}} | &nbsp; |style="font-size:larger;" |{{IPA|*h}} |- align=center ! [[Africada|Africaes]] | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*¢, *ƛ}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*č}} ||&nbsp;||&nbsp; |- align=center ! [[Aproximante]] | style="font-size:larger;" |{{IPA|*w}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*l}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*y}} || &nbsp; || &nbsp;||&nbsp; |- align=center ! [[consonante nasal|Nasales]] | style="font-size:larger;" |{{IPA|*m}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*n}} || &nbsp; ||&nbsp; || &nbsp;||&nbsp; |} Los signos {{IPA|/š, č, ¢, ƛ, y/}} tán tomaos del [[alfabetu fonéticu americanista]] y equivalen a los signos [[Alfabetu Fonéticu Internacional|AFI]] {{IPA|/ʃ, ʧ, ʦ, tɬ, j/}}. El sistema vocálicu ta formáu por trés timbres vocálicos /i, a, o/. Cada unu d'estos timbres vocálicos puede apaecer como vocal laringealizada o non-laringealizada, y como llarga o curtia. El inventrio de vocales curtios ye por tanto: {| {{tablaguapa}} |- align="center" ! rowspan="2"| ! colspan="2" | [[vocal anterior|Anteriores]] ! colspan="2" | [[vocal central|Centrales]] ! colspan="2" | [[vocal posterior|Posteriores]] |- align="center" ! <small>laring.</small>|| <small>normal</small> || <small>laring.</small> ! <small>normal</small> || <small>laring.</small>|| <small>normal</small> |- align="center" ! [[vocal zarrada|Zarraes]] | style="text-align:center; font-size:larger;" |*ḭ | style="text-align:center; font-size:larger;" |*i || || | style="text-align:center; font-size:larger;" |*ṵ | style="text-align:center; font-size:larger;" |*o |- align="center" ! [[vocal abierta|Abiertes]] | || | style="text-align:center; font-size:larger;" |*a̰ | style="text-align:center; font-size:larger;" |*a || || |} === Gramática === Al igual qu'otros idiomes indíxenes d'América, les llingües totonacanas son altamente [[llingua aglutinante|aglutinantes]] y [[llingua polisintética|polisintétiques]]. Amás, presenten delles carauterístiques propies de les llingües arrexuntaes nel [[área llingüística mesoamericana]], como la preferencia pol verbu inicial nel orde sintácticu y l'usu estensivu de lexemes rellacionaos con partes del cuerpu nes construcciones metafóricu y locativu. Dos traces distintivos de los idiomes totonacanos son mentaos en detalle embaxo. El primeru, la construcción comitativa; el segundu, la incorporación metafórica del cuerpu na fala. Los exemplos siguientes correspuenden al totonaco de Misantla, pero pueden ilustrar procesos atopaos en toles variedaes totonacanas. ==== Construcción comitativa ==== Una traza tipolóxica inusual n'otres llingües, pero particular de la [[Morfoloxía llingüística|morfoloxía]] totonacana ye'l fechu de que'l verbu puede sufrir inflexones pa más d'un suxetu. Por casu, el verbu ''correr'' puede ser modificáu coles mesmes con [[afixu|afixos]] correspondientes a la primera y segunda persona, dando como significáu "corru contigo" o "cuerres conmigo". :''iklaatsaa'layaa'n.'' :/{{IPA|ik- laː- tsa̰ːla -yáː -. ̰ -na}}/ :<small>1ªPERSONA - COMITATIVO-</small> correr <small>-IMPERFECTU -2ªPERSONA -COMITATIVO</small>'' :'Tu y yo corremos' === Comparanza léxica === Los [[Numberal (llingüística)|numberales]] en distintes variedaes totonaco-tepehuas son:<ref>[http://lingweb.eva.mpg.de/numberal/Totonacan.htm Totonacan Numerals (Eugene Chan)]</ref> :{|class=wikitable style=text-align:center; |- ! rowspan=2|<small>GLOSA</small> ! colspan=3|Tepehua ! colspan=2|Totonaca ! rowspan=2|<small>PROTO-TT</small> |- ! Huehuetla !! Pisaflores !! Tlachichilco ! Alto<br /> Necaxa !! Misantla |- | '1' || laqatam || tam || tawm | a̰ʔtín || tun || *tum |- | '2' || laqatˀui || tˀui || tˀui | a̰ʔtuː || maːtṵ́ʔ || *tˀṵ(i) |- | '3' || laqatˀutu || tˀutu || tˀútu | a̰ʔel toːtún || maːatún || *tˀutu(n) |- | '4' || laqatˀatˀɪ || tˀaːtˀi || tˀáːtˀi | a̰ʔtáːtḭ || maːtá̰ːt || *tá̰ːti |- | '5' || laqakis || kiːs || kiːs | a̰ʔki¢ís || maːkí¢is || *ki¢is |- | '6' || laqačašan || čášan || čášan | a̰ʔčašán || maːčaːšán || *čaːšan |- | '7' || laqatuhun || tuhún || tuhún | a̰ʔtoxón || maːtuhún || *tuhún |- | '8' || laqa¢ˀahin || ¢ahín || ¢ahín | a̰ʔ¢ayán || maː¢iyán || *¢ayán |- | '9' || laqanaha¢ || naháː¢i || naháː¢i | a̰ʔnaxáː¢a || maːnaháː¢a || *naháː¢- |- | '10' || laqakau || kaw || kaw | a̰ʔkauxtí || maːkaːwi || *káːwi |} Los signos {{IPA|/¢,č/}} del [[alfabetu fonéticu americanista]] son los equivalentes de los símbolos del [[Alfabetu Fonéticu Internacional|alfabetu fonéticu internacional]] {{IPA|/ʦ,ʧ/}}. == Referencies == {{llistaref}} === Bibliografía === * Arana Osnaya, Evangelina (1953): "Reconstrucción del protototonaco", Revista Mexicana d'estudios Antropolóxicos, '''13''', pp. 1-10. * Carolyn J. Macklay & Frank R. Trechsel (2005): ''Totonaco de Misantla'', en ''Archivu de llingües indíxenes de Méxicu'', ed. [[El Colexu de Méxicu|COLMEX]], ISBN 968-12-1183-9. === Enllaces esternos === {{commonscat|Totonacan languages}} * [https://web.archive.org/web/20080917170733/http://aulex.ohui.net/ye-top/ ''Diccionariu Español-Totonaco'', nel sitiu de AULEX (Méxicu)] {{Tradubot|Lenguas totonaco-tepehuas}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües totonacanas| ]] [[Categoría:Llingües totozoqueanas|Totonca]] [[Categoría:Llingües amerindies de Méxicu|Totonaca]] [[Categoría:Dioses celestes]] nn5zc315g4utze0fjukpgri7jcn0axa 4382895 4382893 2025-07-07T14:35:31Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonaco-tepehuas => totonaco-tepehues 4382895 wikitext text/x-wiki {{Ficha de familia de llingua |nome = Llingües totonaco-tepehues |zona = [[Área llingüística mesoamericana]]. |países = {{bandera|Méxicu}} [[Llingües de Méxicu|Méxicu]] |falantes = 290 mil |familia = [[llingües totozoqueanas|Toto-zoqueano]] |familia madre = Mesoamérica |sub1 = [[idioma totonaco|Grupu totonaco]] |sub2 = [[idioma tepehua|Grupu tepehua]] |mapa = Puebla - Lenguas indígenas.png |tamañu = |mapa_descripción = }} Les '''llingües totonaques''' o '''totonaco-tepehues''' son una [[familia de llingües]] de [[Mesoamérica]] formada por siete llingües. Ye faláu polos indíxenes [[totonacos]], qu'habiten na [[sierra Madre Oriental]] ente los estaos [[Méxicu|mexicanos]] de [[Puebla]] y [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]], principalmente. La comunidá llingüística del totonaco llega a los 200 mil falantes, que la converten nuna de les más amplies de Méxicu. Anque los primeros estudios clasificatorios de les llingües indíxenes mexicanes allugaben a esti idioma como parte de la familia maya (como nel casu de [[Manuel Orozco y Berra]]), les investigaciones más recién demostraron que la evidencia que sofita esa hipótesis ye bien probe, razón pola que pasó a constituyir una familia separada col [[idioma tepehua]]. == Clasificación == [[Ficheru:Arte y vocab totonaco.pdf|thumb|Manuscritu sobre la llingua de 1891]] === Llingües de la familia === Anque de normal considérase que la familia totonaca ta conformada por dos llingües distintes --totonaco y tepehua--, caúna d'estes llingües puede ser considerada como una familia de dialeutos que non siempres son mutuamente intelixibles. La siguiente clasificación empieza a ser más llargamente aceptada. * [[Idioma totonaco|Totonaco]] ** Totonaco de [[Papantla]] ** Totonaco del centro-norte ** Totonaco del centro-sur ** Totonaco de [[Misantla]] * [[Idioma tepehua|Tepehua]] ** Tepehua de Tlachichilco ** Tepehua de Huehuetla ** Tepehua de Pisaflores Como munches llingües indíxenes de Méxicu, los idiomes totonacanos fueron reemplazaos amodo pol [[idioma español]]. Sicasí, la variedá misanteca del totonaco ye la que s'atopa en mayor peligru de sumir. Los otros idiomes siguen siendo falaos en delles comunidaes de los estaos de [[Puebla]], Veracruz, [[Estáu d'Hidalgo|Hidalgo]] y [[San Luis Potosí]]. === Rellación con otres llingües === Nun se pudieron amosar parentescos claros con llingües d'otres families. Anque dellos autores consideren prometedores dalgunes poques evidencies que la rellacionen coles [[llingües mayenses]] y les [[llingües mixe-zoque]], nel contestu de la [[hipótesis macro-maya]]. Esta hipótesis foi propuesta por Norman McQuown (1942) y esaminada por L. Campbell y T. Kaufmann que consideraron que los datos de McQuown nun sofitaben el parentescu. Darréu Campbell esaminó nueva evidencia y considera posible la esistencia d'un parentescu alloñáu. == Carauterístiques comunes == El trabayu comparativu sobre les llingües totonaco-tepuehuas empezó a metá del sieglu XX, cuando Arana (1953) reconstruyó'l sistema fonolóxicu del proto-totonaco-tepehua sobre la base de 68 [[cognáu|cognaos]] pertenecientes a trés variantes de totonaco y una de tepehua. Pa la gramática o la sintaxis, inda en 2005 nun se cuntaba con nenguna reconstrucción completa, siendo Levy (2001) y Mackay & Trechsel (2003) los primeros intentos comparativos nel nivel morfosintácticu.<ref>C. J. Mackay & F. R. Trechsel, 2003, p. 8</ref> === Fonoloxía === Esisten delles variaciones ente los repertorios de [[fonema|fonemes]] de los dialeutos tepehuas y totonacos. Sicasí, nes tables siguientes preséntase'l repertoriu fonéticu del proto-totonacano, tal como foi reconstruyíu por Arana (1953); repertoriu que puede ser consideráu como prototípicu d'esta familia llingüística. L'inventariu consonánticu del proto-totonaca-tepehua reconstruyíu ye'l siguiente: {| {{tablaguapa}} ! colspan="1" | &nbsp; ! [[consonante llabial|Llabial]] !! [[Consonante alveolar|Alveolar]] !! [[consonante palatal|Palatal]] !! [[consonante velar|Velar]] !! [[consonante uvular|Uvular]] !! [[consonante glotal|Glotal]] |- align=center ! [[Oclusiva|Oclusives]] | style="font-size:larger;" |{{IPA|*p}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*t}} | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*k}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*q}} ||&nbsp; |- align=center ! [[Fricativa|Fricatives]] | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*s, *ɬ}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*š}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*x}} | &nbsp; |style="font-size:larger;" |{{IPA|*h}} |- align=center ! [[Africada|Africaes]] | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*¢, *ƛ}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*č}} ||&nbsp;||&nbsp; |- align=center ! [[Aproximante]] | style="font-size:larger;" |{{IPA|*w}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*l}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*y}} || &nbsp; || &nbsp;||&nbsp; |- align=center ! [[consonante nasal|Nasales]] | style="font-size:larger;" |{{IPA|*m}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*n}} || &nbsp; ||&nbsp; || &nbsp;||&nbsp; |} Los signos {{IPA|/š, č, ¢, ƛ, y/}} tán tomaos del [[alfabetu fonéticu americanista]] y equivalen a los signos [[Alfabetu Fonéticu Internacional|AFI]] {{IPA|/ʃ, ʧ, ʦ, tɬ, j/}}. El sistema vocálicu ta formáu por trés timbres vocálicos /i, a, o/. Cada unu d'estos timbres vocálicos puede apaecer como vocal laringealizada o non-laringealizada, y como llarga o curtia. El inventrio de vocales curtios ye por tanto: {| {{tablaguapa}} |- align="center" ! rowspan="2"| ! colspan="2" | [[vocal anterior|Anteriores]] ! colspan="2" | [[vocal central|Centrales]] ! colspan="2" | [[vocal posterior|Posteriores]] |- align="center" ! <small>laring.</small>|| <small>normal</small> || <small>laring.</small> ! <small>normal</small> || <small>laring.</small>|| <small>normal</small> |- align="center" ! [[vocal zarrada|Zarraes]] | style="text-align:center; font-size:larger;" |*ḭ | style="text-align:center; font-size:larger;" |*i || || | style="text-align:center; font-size:larger;" |*ṵ | style="text-align:center; font-size:larger;" |*o |- align="center" ! [[vocal abierta|Abiertes]] | || | style="text-align:center; font-size:larger;" |*a̰ | style="text-align:center; font-size:larger;" |*a || || |} === Gramática === Al igual qu'otros idiomes indíxenes d'América, les llingües totonacanas son altamente [[llingua aglutinante|aglutinantes]] y [[llingua polisintética|polisintétiques]]. Amás, presenten delles carauterístiques propies de les llingües arrexuntaes nel [[área llingüística mesoamericana]], como la preferencia pol verbu inicial nel orde sintácticu y l'usu estensivu de lexemes rellacionaos con partes del cuerpu nes construcciones metafóricu y locativu. Dos traces distintivos de los idiomes totonacanos son mentaos en detalle embaxo. El primeru, la construcción comitativa; el segundu, la incorporación metafórica del cuerpu na fala. Los exemplos siguientes correspuenden al totonaco de Misantla, pero pueden ilustrar procesos atopaos en toles variedaes totonacanas. ==== Construcción comitativa ==== Una traza tipolóxica inusual n'otres llingües, pero particular de la [[Morfoloxía llingüística|morfoloxía]] totonacana ye'l fechu de que'l verbu puede sufrir inflexones pa más d'un suxetu. Por casu, el verbu ''correr'' puede ser modificáu coles mesmes con [[afixu|afixos]] correspondientes a la primera y segunda persona, dando como significáu "corru contigo" o "cuerres conmigo". :''iklaatsaa'layaa'n.'' :/{{IPA|ik- laː- tsa̰ːla -yáː -. ̰ -na}}/ :<small>1ªPERSONA - COMITATIVO-</small> correr <small>-IMPERFECTU -2ªPERSONA -COMITATIVO</small>'' :'Tu y yo corremos' === Comparanza léxica === Los [[Numberal (llingüística)|numberales]] en distintes variedaes totonaco-tepehues son:<ref>[http://lingweb.eva.mpg.de/numberal/Totonacan.htm Totonacan Numerals (Eugene Chan)]</ref> :{|class=wikitable style=text-align:center; |- ! rowspan=2|<small>GLOSA</small> ! colspan=3|Tepehua ! colspan=2|Totonaca ! rowspan=2|<small>PROTO-TT</small> |- ! Huehuetla !! Pisaflores !! Tlachichilco ! Alto<br /> Necaxa !! Misantla |- | '1' || laqatam || tam || tawm | a̰ʔtín || tun || *tum |- | '2' || laqatˀui || tˀui || tˀui | a̰ʔtuː || maːtṵ́ʔ || *tˀṵ(i) |- | '3' || laqatˀutu || tˀutu || tˀútu | a̰ʔel toːtún || maːatún || *tˀutu(n) |- | '4' || laqatˀatˀɪ || tˀaːtˀi || tˀáːtˀi | a̰ʔtáːtḭ || maːtá̰ːt || *tá̰ːti |- | '5' || laqakis || kiːs || kiːs | a̰ʔki¢ís || maːkí¢is || *ki¢is |- | '6' || laqačašan || čášan || čášan | a̰ʔčašán || maːčaːšán || *čaːšan |- | '7' || laqatuhun || tuhún || tuhún | a̰ʔtoxón || maːtuhún || *tuhún |- | '8' || laqa¢ˀahin || ¢ahín || ¢ahín | a̰ʔ¢ayán || maː¢iyán || *¢ayán |- | '9' || laqanaha¢ || naháː¢i || naháː¢i | a̰ʔnaxáː¢a || maːnaháː¢a || *naháː¢- |- | '10' || laqakau || kaw || kaw | a̰ʔkauxtí || maːkaːwi || *káːwi |} Los signos {{IPA|/¢,č/}} del [[alfabetu fonéticu americanista]] son los equivalentes de los símbolos del [[Alfabetu Fonéticu Internacional|alfabetu fonéticu internacional]] {{IPA|/ʦ,ʧ/}}. == Referencies == {{llistaref}} === Bibliografía === * Arana Osnaya, Evangelina (1953): "Reconstrucción del protototonaco", Revista Mexicana d'estudios Antropolóxicos, '''13''', pp. 1-10. * Carolyn J. Macklay & Frank R. Trechsel (2005): ''Totonaco de Misantla'', en ''Archivu de llingües indíxenes de Méxicu'', ed. [[El Colexu de Méxicu|COLMEX]], ISBN 968-12-1183-9. === Enllaces esternos === {{commonscat|Totonacan languages}} * [https://web.archive.org/web/20080917170733/http://aulex.ohui.net/ye-top/ ''Diccionariu Español-Totonaco'', nel sitiu de AULEX (Méxicu)] {{Tradubot|Lenguas totonaco-tepehuas}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües totonacanas| ]] [[Categoría:Llingües totozoqueanas|Totonca]] [[Categoría:Llingües amerindies de Méxicu|Totonaca]] [[Categoría:Dioses celestes]] pgeq0jx3db25r3ktclf3t5ujhnkls2k 4382904 4382895 2025-07-07T14:36:54Z YoaR 37624 iguar llistes 4382904 wikitext text/x-wiki {{Ficha de familia de llingua |nome = Llingües totonaco-tepehues |zona = [[Área llingüística mesoamericana]]. |países = {{bandera|Méxicu}} [[Llingües de Méxicu|Méxicu]] |falantes = 290 mil |familia = [[llingües totozoqueanas|Toto-zoqueano]] |familia madre = Mesoamérica |sub1 = [[idioma totonaco|Grupu totonaco]] |sub2 = [[idioma tepehua|Grupu tepehua]] |mapa = Puebla - Lenguas indígenas.png |tamañu = |mapa_descripción = }} Les '''llingües totonaques''' o '''totonaco-tepehues''' son una [[familia de llingües]] de [[Mesoamérica]] formada por siete llingües. Ye faláu polos indíxenes [[totonacos]], qu'habiten na [[sierra Madre Oriental]] ente los estaos [[Méxicu|mexicanos]] de [[Puebla]] y [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]], principalmente. La comunidá llingüística del totonaco llega a los 200 mil falantes, que la converten nuna de les más amplies de Méxicu. Anque los primeros estudios clasificatorios de les llingües indíxenes mexicanes allugaben a esti idioma como parte de la familia maya (como nel casu de [[Manuel Orozco y Berra]]), les investigaciones más recién demostraron que la evidencia que sofita esa hipótesis ye bien probe, razón pola que pasó a constituyir una familia separada col [[idioma tepehua]]. == Clasificación == [[Ficheru:Arte y vocab totonaco.pdf|thumb|Manuscritu sobre la llingua de 1891]] === Llingües de la familia === Anque de normal considérase que la familia totonaca ta conformada por dos llingües distintes --totonaco y tepehua--, caúna d'estes llingües puede ser considerada como una familia de dialeutos que non siempres son mutuamente intelixibles. La siguiente clasificación empieza a ser más llargamente aceptada. * [[Idioma totonaco|Totonaco]] ** Totonaco de [[Papantla]] ** Totonaco del centro-norte ** Totonaco del centro-sur ** Totonaco de [[Misantla]] * [[Idioma tepehua|Tepehua]] ** Tepehua de Tlachichilco ** Tepehua de Huehuetla ** Tepehua de Pisaflores Como munches llingües indíxenes de Méxicu, los idiomes totonacanos fueron reemplazaos amodo pol [[idioma español]]. Sicasí, la variedá misanteca del totonaco ye la que s'atopa en mayor peligru de sumir. Los otros idiomes siguen siendo falaos en delles comunidaes de los estaos de [[Puebla]], Veracruz, [[Estáu d'Hidalgo|Hidalgo]] y [[San Luis Potosí]]. === Rellación con otres llingües === Nun se pudieron amosar parentescos claros con llingües d'otres families. Anque dellos autores consideren prometedores dalgunes poques evidencies que la rellacionen coles [[llingües mayenses]] y les [[llingües mixe-zoque]], nel contestu de la [[hipótesis macro-maya]]. Esta hipótesis foi propuesta por Norman McQuown (1942) y esaminada por L. Campbell y T. Kaufmann que consideraron que los datos de McQuown nun sofitaben el parentescu. Darréu Campbell esaminó nueva evidencia y considera posible la esistencia d'un parentescu alloñáu. == Carauterístiques comunes == El trabayu comparativu sobre les llingües totonaco-tepuehuas empezó a metá del sieglu XX, cuando Arana (1953) reconstruyó'l sistema fonolóxicu del proto-totonaco-tepehua sobre la base de 68 [[cognáu|cognaos]] pertenecientes a trés variantes de totonaco y una de tepehua. Pa la gramática o la sintaxis, inda en 2005 nun se cuntaba con nenguna reconstrucción completa, siendo Levy (2001) y Mackay & Trechsel (2003) los primeros intentos comparativos nel nivel morfosintácticu.<ref>C. J. Mackay & F. R. Trechsel, 2003, p. 8</ref> === Fonoloxía === Esisten delles variaciones ente los repertorios de [[fonema|fonemes]] de los dialeutos tepehuas y totonacos. Sicasí, nes tables siguientes preséntase'l repertoriu fonéticu del proto-totonacano, tal como foi reconstruyíu por Arana (1953); repertoriu que puede ser consideráu como prototípicu d'esta familia llingüística. L'inventariu consonánticu del proto-totonaca-tepehua reconstruyíu ye'l siguiente: {| {{tablaguapa}} ! colspan="1" | &nbsp; ! [[consonante llabial|Llabial]] !! [[Consonante alveolar|Alveolar]] !! [[consonante palatal|Palatal]] !! [[consonante velar|Velar]] !! [[consonante uvular|Uvular]] !! [[consonante glotal|Glotal]] |- align=center ! [[Oclusiva|Oclusives]] | style="font-size:larger;" |{{IPA|*p}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*t}} | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*k}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*q}} ||&nbsp; |- align=center ! [[Fricativa|Fricatives]] | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*s, *ɬ}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*š}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*x}} | &nbsp; |style="font-size:larger;" |{{IPA|*h}} |- align=center ! [[Africada|Africaes]] | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*¢, *ƛ}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*č}} ||&nbsp;||&nbsp; |- align=center ! [[Aproximante]] | style="font-size:larger;" |{{IPA|*w}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*l}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*y}} || &nbsp; || &nbsp;||&nbsp; |- align=center ! [[consonante nasal|Nasales]] | style="font-size:larger;" |{{IPA|*m}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*n}} || &nbsp; ||&nbsp; || &nbsp;||&nbsp; |} Los signos {{IPA|/š, č, ¢, ƛ, y/}} tán tomaos del [[alfabetu fonéticu americanista]] y equivalen a los signos [[Alfabetu Fonéticu Internacional|AFI]] {{IPA|/ʃ, ʧ, ʦ, tɬ, j/}}. El sistema vocálicu ta formáu por trés timbres vocálicos /i, a, o/. Cada unu d'estos timbres vocálicos puede apaecer como vocal laringealizada o non-laringealizada, y como llarga o curtia. El inventrio de vocales curtios ye por tanto: {| {{tablaguapa}} |- align="center" ! rowspan="2"| ! colspan="2" | [[vocal anterior|Anteriores]] ! colspan="2" | [[vocal central|Centrales]] ! colspan="2" | [[vocal posterior|Posteriores]] |- align="center" ! <small>laring.</small>|| <small>normal</small> || <small>laring.</small> ! <small>normal</small> || <small>laring.</small>|| <small>normal</small> |- align="center" ! [[vocal zarrada|Zarraes]] | style="text-align:center; font-size:larger;" |*ḭ | style="text-align:center; font-size:larger;" |*i || || | style="text-align:center; font-size:larger;" |*ṵ | style="text-align:center; font-size:larger;" |*o |- align="center" ! [[vocal abierta|Abiertes]] | || | style="text-align:center; font-size:larger;" |*a̰ | style="text-align:center; font-size:larger;" |*a || || |} === Gramática === Al igual qu'otros idiomes indíxenes d'América, les llingües totonacanas son altamente [[llingua aglutinante|aglutinantes]] y [[llingua polisintética|polisintétiques]]. Amás, presenten delles carauterístiques propies de les llingües arrexuntaes nel [[área llingüística mesoamericana]], como la preferencia pol verbu inicial nel orde sintácticu y l'usu estensivu de lexemes rellacionaos con partes del cuerpu nes construcciones metafóricu y locativu. Dos traces distintivos de los idiomes totonacanos son mentaos en detalle embaxo. El primeru, la construcción comitativa; el segundu, la incorporación metafórica del cuerpu na fala. Los exemplos siguientes correspuenden al totonaco de Misantla, pero pueden ilustrar procesos atopaos en toles variedaes totonacanas. ==== Construcción comitativa ==== Una traza tipolóxica inusual n'otres llingües, pero particular de la [[Morfoloxía llingüística|morfoloxía]] totonacana ye'l fechu de que'l verbu puede sufrir inflexones pa más d'un suxetu. Por casu, el verbu ''correr'' puede ser modificáu coles mesmes con [[afixu|afixos]] correspondientes a la primera y segunda persona, dando como significáu "corru contigo" o "cuerres conmigo". :''iklaatsaa'layaa'n.'' :/{{IPA|ik- laː- tsa̰ːla -yáː -. ̰ -na}}/ :<small>1ªPERSONA - COMITATIVO-</small> correr <small>-IMPERFECTU -2ªPERSONA -COMITATIVO</small>'' :'Tu y yo corremos' === Comparanza léxica === Los [[Numberal (llingüística)|numberales]] en distintes variedaes totonaco-tepehues son:<ref>[http://lingweb.eva.mpg.de/numberal/Totonacan.htm Totonacan Numerals (Eugene Chan)]</ref> :{|class=wikitable style=text-align:center; |- ! rowspan=2|<small>GLOSA</small> ! colspan=3|Tepehua ! colspan=2|Totonaca ! rowspan=2|<small>PROTO-TT</small> |- ! Huehuetla !! Pisaflores !! Tlachichilco ! Alto<br /> Necaxa !! Misantla |- | '1' || laqatam || tam || tawm | a̰ʔtín || tun || *tum |- | '2' || laqatˀui || tˀui || tˀui | a̰ʔtuː || maːtṵ́ʔ || *tˀṵ(i) |- | '3' || laqatˀutu || tˀutu || tˀútu | a̰ʔel toːtún || maːatún || *tˀutu(n) |- | '4' || laqatˀatˀɪ || tˀaːtˀi || tˀáːtˀi | a̰ʔtáːtḭ || maːtá̰ːt || *tá̰ːti |- | '5' || laqakis || kiːs || kiːs | a̰ʔki¢ís || maːkí¢is || *ki¢is |- | '6' || laqačašan || čášan || čášan | a̰ʔčašán || maːčaːšán || *čaːšan |- | '7' || laqatuhun || tuhún || tuhún | a̰ʔtoxón || maːtuhún || *tuhún |- | '8' || laqa¢ˀahin || ¢ahín || ¢ahín | a̰ʔ¢ayán || maː¢iyán || *¢ayán |- | '9' || laqanaha¢ || naháː¢i || naháː¢i | a̰ʔnaxáː¢a || maːnaháː¢a || *naháː¢- |- | '10' || laqakau || kaw || kaw | a̰ʔkauxtí || maːkaːwi || *káːwi |} Los signos {{IPA|/¢,č/}} del [[alfabetu fonéticu americanista]] son los equivalentes de los símbolos del [[Alfabetu Fonéticu Internacional|alfabetu fonéticu internacional]] {{IPA|/ʦ,ʧ/}}. == Referencies == {{llistaref}} === Bibliografía === * Arana Osnaya, Evangelina (1953): "Reconstrucción del protototonaco", Revista Mexicana d'estudios Antropolóxicos, '''13''', pp. 1-10. * Carolyn J. Macklay & Frank R. Trechsel (2005): ''Totonaco de Misantla'', en ''Archivu de llingües indíxenes de Méxicu'', ed. [[El Colexu de Méxicu|COLMEX]], ISBN 968-12-1183-9. === Enllaces esternos === {{commonscat|Totonacan languages}} * [https://web.archive.org/web/20080917170733/http://aulex.ohui.net/ye-top/ ''Diccionariu Español-Totonaco'', nel sitiu de AULEX (Méxicu)] {{Tradubot|Lenguas totonaco-tepehuas}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües totonacanas| ]] [[Categoría:Llingües totozoqueanas|Totonca]] [[Categoría:Llingües amerindies de Méxicu|Totonaca]] [[Categoría:Dioses celestes]] 0phi5cplhr9by1cv1xou9g9be1g417d 0 100708 4382886 4364613 2025-07-07T14:34:53Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonaco-tepehuas => totonaco-tepehues 4382886 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'idioma |nome = Totonaco |nativu= ''Tachiwin'' |familia madre = mesoamérica |oficial=En [[Méxicu]] tien reconocencia como [[Llingües de Méxicu|llingua nacional]]. |países= {{MEX}} |zona=[[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] Y [[Puebla]]. |falantes= 244&nbsp;033 (2010)<ref name=inegi>{{cita web|autor=INEGI|títulu=Lengua indíxenes en Méxicu y falantes (de 5 años y más) al 2010|url=http://cuentame.inegi.org.mx/hipertexto/todas-lenguas.htm|fechaaccesu=29 de xunetu de 2013|fecha=2010}}</ref> |h1= 244&nbsp;033 |h2= ensin datos |rank=''Non nos 100 mayores'' |familia=[[llingües totonaco-tepehues|Totonaco-tepehua]]<br /> &nbsp;&nbsp;'''Llingües totonacas''' |axencia= |iso1= |iso2= |iso3=dellos |sil= |mapa = [[Ficheru:62-totonaco-tepehua-totonaco1.jpg|280px|cantu]] |mapa_lleenda = 1. Totonaco del sureste/ laakanaachiwíin 2. Totonaco central del norte/ tachaqawaxti / tutunakuj/ tachiwiin non inm 3. Totonaco del cuetu Xinolatépetl/ kintachiuinkan 4. Totonaco central altu/ tutunáku (central alto) non inm 5. Totonaco de la mariña/ lichiwintutunaku 6. Totonaco del ríu Necaxa/ totonaco (del ríu Necaxa) 7. Totonaco central del sur/ tutunáku(central del sur)/ tutunakú/ totonaco (central del sur) }} El '''totonaco''' ye una [[macrollingua]] perteneciente a la [[llingües totonaco-tepehues|familia totonaco-tepehua]]. == Descripción llingüística == Nesta llingua principalmente'l totonaco de Misantla con referencies al totonaco de Papantla. === Fonoloxía === Esisten delles diferencies menores ente los repertorios de [[fonema|fonemes]] consonánticos de los dialeutos totonacos. En cuanto al sistema vocálicu ye'l mesmu en toles variedaes. L'inventariu de consonantes de Totonaco de Misantla ye'l siguiente: {| {{tablaguapa}} ! colspan="1" | &nbsp; || [[consonante llabial|Llabial]] ! [[Consonante alveolar|Alveolar]] ! [[consonante palatal|Palatal]] ! [[consonante velar|Velar]] ! [[consonante uvular|Uvular]] ! [[consonante glotal|Glotal]] |- ! [[Oclusiva|Oclusives]] | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|p}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|t}} | | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|k}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|q}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|ʔ}} |- ! [[Fricativa|Fricatives]] | | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|s, ɬ}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|ʃ}} | | |style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|h}} |- ! [[Africada|Africaes]] | | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|t͡s}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|t͡ʃ}} || || || |- ! [[Aproximante]]s | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|w}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|l}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|j}} || || || |- ! [[Consonante nasal|Nasales]] | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|m}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|n}} || || || || |} La correspondencia ente los signos del [[Alfabetu Fonéticu Internacional]] y la ortografía convencional pa esta llingua ye: /{{AFI|ʦ}}/ = <tz>, /{{AFI|tʃ}}/ = <ch>, /{{AFI|j}}/ = <y>, /{{AFI|ɬ}}/ = <lh>. === Gramática === El verbu transitivu xeneralmente marca tantu la persona [[suxetu (gramática)|suxetu]] como la persona oxeto, esto ye, esiste [[concordanza gramatical|concordanza]] tantu d'oxetu como de suxetu. Amás esiste una xerarquía ente la primera, segunda y tercer persona qu'implica cambéu nos prefixos usaes como marca del verbu. El totonaco ye una [[llingua aglutinante]], na cual les pallabres tán compuestes frecuentemente por dellos raigaños. El sistema verbal del totonaco ye complexu. La conxugación verbal usa abondosamente [[prefixu|prefixos]] que señalen dexen distintes formes al verbu. El verbu tien dellos tiempos verbales que la so conxugación ye casi dafechu regular. Al igual que l'español, tien 3 clases de verbos o "conxugaciones" que se conxuguen de manera distinta, dependiendo de la terminación del verbu. Nun esiste l'infinitivu; anque se toma la conxugación en presente de la tercer persona del singular como infinitivu, yá que ye la que tien menos flexón. El totonaco conxuga en presente, pretéritu, imperfectu, futuru, presente continuu, pasáu continuu, presente perfectu, pluscuamperfeutu, condicional ya imperativu-suxuntivu. Tien verbos irregulares que camuden en tolos tiempos pero solu pa les segundes persones - yá seya singular o plural. Exemplos: El verbu ''an'' (dir) y los sos derivaos: ''lin'' (llevar), ''lakgchan'' (algamar), ''chan'' (llegar allá). El verbu ''min'' (venir) y los sos derivaos: ''limin'' (traer), ''chin'' (llegar equí), etc. ==== Pronomes ==== Los pronomes personales en totonaco son los siguientes (na variante de papantla): {| class=wikitable |- ! ! colspan="2"| Singular ! colspan="2"| Plural |- ! !! Forma suxetu !! Posesivu !! Forma suxetu !! Posesivu |- |1ª persona || ''akit'' 'yo' || ''kila '' 'mio' || ''akin'' 'nós' || ''kilakan'' el nuesu |- |2ª persona || ''wix'' 'tu' || ''mila'' to' || ''wixin'' 'ustedes' || ''milakan'' 'el vuesu' |- |3ª persona || ''xla'' 'él / ella'' || ''xla'' 'so/a' || ''xlakan'' 'ellos / elles' || ''xlakan'' 'sos/as' |} Nes variantes de la sierra ''akit'' puede ser ''kit'' o ''nkit'', tamién ''akin'' puede ser ''akinin''. Pa espresar posesión usen los siguientes prefixos y sufixos: Exemplu pa la pallabra ''chik'', casa. {| class=wikitable !SINGULAR !!Español!!PLURAL!!Español |- |'''''kin'''chik'' ||la mio casa || '''''kin'''chik'''kan''''' ||la nuesa casa |- |'''''min'''chik'' ||la to casa ||'''''min'''chik'''kan''''' ||la so casa (d'ustedes) |- |'''''x'''chik'' ||la so casa (d'él / ella) ||'''''x'''chik'''kan''''' ||la so casa (d'ellos / elles) |} ==== Numberales y prefixos numberales ==== El totonaco, como la mayoría de [[Área llingüística mesoamericana|llingües de Mesoamérica]] tien un sistema de numberación [[vigesimal]]. Los númberos del unu al venti nun esisten por sigo solos, tiénse-yos qu'amestar un prefixu clasificador qu'indica qué tipu d'entidá ta cuntándose. El prefixu clasificador puede referise al tamañu del oxetu, forma, etc. Esto ye similar a los clasificadores de los determinantes del chinu y otres llingües. El prefixu más frecuente ye ''akg-'' qu'indica que lo que se cunta ye daqué redondu, como una naranxa, un llimón, un añu, o daqué astractu, como un pensamientu, tamién s'usa cuando l'oxetu a cuntar nun tien un prefixu numbéricu. Otros prefixos clasificadores: :''cha-'' Usar pa designar persones: ''chatum'' lataman kiwani... (''una'' persona díxome...). :''kgan-'' Usáu pa coses allargaes o cilíndriques, como ríos, cais, postes: ''Kgantutu'' kgalhtuchokgo (''trés'' ríos). :''kge-'' Pa bultos o rollitos, como un terciu de lleña, plátanos, etc. :''mak-'' Usar pa cuntar coses delgaes y con superficies planes como tortielles, papeles, llibros. :''mus-'' Recímanes, como manes de plátanu, etc. :''pakg-'' Coses bien delgaes como fueyes d'árbol, de llibreta, llámines, etc. :''pukgalh-'' Pa tiestos, plantes, etc. :''tan-'' Pa numberar animales. Asina podemos dicir ''kgetum sekgna'' y referímonos a un plátanu, ''mustum sekgna'' y referímonos a un recímanu de plátanu ''pukgalhtum sekgna'' y agora falamos d'un matu de plátanu. {{llista de columnes|3| :1.- akgtum :2.- akgtuy (akgtiy) :3.- akgtutu :4.- akgtati :5.- akgkitsis :6.- akgchaxan :7.- akgtujun :8.- akgtsayan :9.- akgnajatsa :10.- akgkaw :11.- akgkawitu :12.- akgkutuy (akgkutiy) :13.- akgkututu :14.- akgkutati :15.- akgkukitsis :16.- akgkuchaxan :17.- akgkutujun :18.- akgkutsayan :19.- akgkunajatsa :20.- puxam }} El calter vigesimal apreciar nos siguientes númberos: {{llista de columnes|3| :21.- puxamatum :29.- puxamanajatsa :30.- puxamakaw :40.- tipuxam :50.- tipuxamakaw :60.- tutupuxam :70.- tutupuxamakaw :80.- tatipuxam :90.- tatipuxamakaw :99.- tatipuxamakunajatsa :100.- kitsis puxam :400.- tum taman ó pixtum }} === Muestra de testu === El siguiente testu procede del totonaco de Papantla:<ref>Narráu por Telésforo Hernández en Papantla de Olarte (Veracruz), arrexuntáu por Rosa I. Albarrán, traducíu por Bartolo Ramos, recoyíu en ''Rellatos totonacos'', ISBN 968-29-7500-X, p. 8</ref> {|class=wikitable |- ! ''Xa kilhtsukut chichi chu xa papa'' !! L'Orixe del sol y de la lluna |- | ''Maqasa ix wija tilanka pulataman, nachu kapoqlhwa ix lamaka.'' | Hai enforma tiempu, cuando'l mundu yá taba creáu, tou topar ente clarixes |- | ''Ama kilhtamaku ix wi chatutu lanka mapaqsinanim, jae ix kalilaqapaskan "reyes", nachu lhan ix takatsi laqsqalalan ix tawanit.'' | La xente d'entós yera gobernada por trés reis, estos yeren homes bien bonos, filósofos y sabios. |- | ''Nak kakilhtamaku kapoqlhwa ix lamanka, ninajtu ix wanit chichini ni pala papa.'' | Pos nun esistíen el sol nin la lluna. |} == Variantes == Les llingües totonacas ente sigo pueden diferir tanto como les llingües romániques ente sigo, polo qu'ente delles de les llingües totonacas nun esiste [[intelixibilidá mutua]]: {| {{tablaguapa}} cellspacing="0" cellpadding="5" width="80%" style="border-collapse:collapse;" |- |+Númberu averada de les variantes de totonaco: ~280,000 !width="5%" align="left" bgcolor="#778899" | <span style="color:#000000">Llingua</span> !width="5%" align="left" bgcolor="#778899" | <span style="color:#000000">'''Códigu-ISO'''</span> !width="15%" align="left" bgcolor="#778899" | <span style="color:#000000">'''Allugamientu'''</span> !width="15%" align="left" bgcolor="#778899" | <span style="color:#000000">'''Falantes'''</span> |- |Totonaco de Coyutla |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=toc toc] |Coyutla, [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] |48,062 (2000 WCD) |- |Totonaco de Filomeno Mata-Coahuitlán |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tlp tlp] |Pueblu de Filomeno-Matu, Sierra de Veracruz, arrodiáu pol Totonaco de la Sierra |15,108 (2000 WCD) |- |Tototonaco de la Sierra |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tos tos] |Contorna de [[Zacatlán (Puebla)|Zacatlán]] y [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] |120,000 |- |Totonaco de Ozumatlán |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tqt tqt] |Norte de Puebla: Ozumatlán, Tepetzintla, Tlapehuala, San Agustín |4,000 (1990 censu). |- |[[Totonaco de Papantla]] |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=top top] |Alredor de Papantla, central lowland [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] |80,000 (1982 SIL). |- |Totonaco del ríu Necaxa |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tot tot] |Nordeste de [[Puebla]]: [[Patla]], [[Chicontla]], [[Tecpatlán]] |4,000 (2005 censu) |- |Totonaco de Xicotepec |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=too too] |In 30 aldegues alredor de Xicotepec de Juárez sierra septentrional de [[Puebla]] y [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] |3,000 |- |[[Totonaco de Misantla]] |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tlc tlc] |Yecuatla y Misantla nel Sur de [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] |<500 |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{Enllaz rotu|1=Diccionariu Español - Totonaco |2=http://aulex.org/ye-top/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://www.cdi.gob.mx/index.php?option=com_content&task=view&id=612&Itemid=62 Totonacas - Totonacatl] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161101041125/http://www.cdi.gob.mx/index.php?option=com_content&task=view&id=612&Itemid=62 |date=2016-11-01 }}. CDI. {{Tradubot|Idioma totonaco}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües totonacanas]] [[Categoría:Llingües de Méxicu]] q4qznroixlugn3qooa82eztf3aptw41 4382891 4382886 2025-07-07T14:35:14Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonacas => totonaques 4382891 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'idioma |nome = Totonaco |nativu= ''Tachiwin'' |familia madre = mesoamérica |oficial=En [[Méxicu]] tien reconocencia como [[Llingües de Méxicu|llingua nacional]]. |países= {{MEX}} |zona=[[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] Y [[Puebla]]. |falantes= 244&nbsp;033 (2010)<ref name=inegi>{{cita web|autor=INEGI|títulu=Lengua indíxenes en Méxicu y falantes (de 5 años y más) al 2010|url=http://cuentame.inegi.org.mx/hipertexto/todas-lenguas.htm|fechaaccesu=29 de xunetu de 2013|fecha=2010}}</ref> |h1= 244&nbsp;033 |h2= ensin datos |rank=''Non nos 100 mayores'' |familia=[[llingües totonaco-tepehues|Totonaco-tepehua]]<br /> &nbsp;&nbsp;'''Llingües totonaques''' |axencia= |iso1= |iso2= |iso3=dellos |sil= |mapa = [[Ficheru:62-totonaco-tepehua-totonaco1.jpg|280px|cantu]] |mapa_lleenda = 1. Totonaco del sureste/ laakanaachiwíin 2. Totonaco central del norte/ tachaqawaxti / tutunakuj/ tachiwiin non inm 3. Totonaco del cuetu Xinolatépetl/ kintachiuinkan 4. Totonaco central altu/ tutunáku (central alto) non inm 5. Totonaco de la mariña/ lichiwintutunaku 6. Totonaco del ríu Necaxa/ totonaco (del ríu Necaxa) 7. Totonaco central del sur/ tutunáku(central del sur)/ tutunakú/ totonaco (central del sur) }} El '''totonaco''' ye una [[macrollingua]] perteneciente a la [[llingües totonaco-tepehues|familia totonaco-tepehua]]. == Descripción llingüística == Nesta llingua principalmente'l totonaco de Misantla con referencies al totonaco de Papantla. === Fonoloxía === Esisten delles diferencies menores ente los repertorios de [[fonema|fonemes]] consonánticos de los dialeutos totonacos. En cuanto al sistema vocálicu ye'l mesmu en toles variedaes. L'inventariu de consonantes de Totonaco de Misantla ye'l siguiente: {| {{tablaguapa}} ! colspan="1" | &nbsp; || [[consonante llabial|Llabial]] ! [[Consonante alveolar|Alveolar]] ! [[consonante palatal|Palatal]] ! [[consonante velar|Velar]] ! [[consonante uvular|Uvular]] ! [[consonante glotal|Glotal]] |- ! [[Oclusiva|Oclusives]] | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|p}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|t}} | | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|k}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|q}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|ʔ}} |- ! [[Fricativa|Fricatives]] | | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|s, ɬ}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|ʃ}} | | |style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|h}} |- ! [[Africada|Africaes]] | | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|t͡s}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|t͡ʃ}} || || || |- ! [[Aproximante]]s | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|w}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|l}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|j}} || || || |- ! [[Consonante nasal|Nasales]] | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|m}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|n}} || || || || |} La correspondencia ente los signos del [[Alfabetu Fonéticu Internacional]] y la ortografía convencional pa esta llingua ye: /{{AFI|ʦ}}/ = <tz>, /{{AFI|tʃ}}/ = <ch>, /{{AFI|j}}/ = <y>, /{{AFI|ɬ}}/ = <lh>. === Gramática === El verbu transitivu xeneralmente marca tantu la persona [[suxetu (gramática)|suxetu]] como la persona oxeto, esto ye, esiste [[concordanza gramatical|concordanza]] tantu d'oxetu como de suxetu. Amás esiste una xerarquía ente la primera, segunda y tercer persona qu'implica cambéu nos prefixos usaes como marca del verbu. El totonaco ye una [[llingua aglutinante]], na cual les pallabres tán compuestes frecuentemente por dellos raigaños. El sistema verbal del totonaco ye complexu. La conxugación verbal usa abondosamente [[prefixu|prefixos]] que señalen dexen distintes formes al verbu. El verbu tien dellos tiempos verbales que la so conxugación ye casi dafechu regular. Al igual que l'español, tien 3 clases de verbos o "conxugaciones" que se conxuguen de manera distinta, dependiendo de la terminación del verbu. Nun esiste l'infinitivu; anque se toma la conxugación en presente de la tercer persona del singular como infinitivu, yá que ye la que tien menos flexón. El totonaco conxuga en presente, pretéritu, imperfectu, futuru, presente continuu, pasáu continuu, presente perfectu, pluscuamperfeutu, condicional ya imperativu-suxuntivu. Tien verbos irregulares que camuden en tolos tiempos pero solu pa les segundes persones - yá seya singular o plural. Exemplos: El verbu ''an'' (dir) y los sos derivaos: ''lin'' (llevar), ''lakgchan'' (algamar), ''chan'' (llegar allá). El verbu ''min'' (venir) y los sos derivaos: ''limin'' (traer), ''chin'' (llegar equí), etc. ==== Pronomes ==== Los pronomes personales en totonaco son los siguientes (na variante de papantla): {| class=wikitable |- ! ! colspan="2"| Singular ! colspan="2"| Plural |- ! !! Forma suxetu !! Posesivu !! Forma suxetu !! Posesivu |- |1ª persona || ''akit'' 'yo' || ''kila '' 'mio' || ''akin'' 'nós' || ''kilakan'' el nuesu |- |2ª persona || ''wix'' 'tu' || ''mila'' to' || ''wixin'' 'ustedes' || ''milakan'' 'el vuesu' |- |3ª persona || ''xla'' 'él / ella'' || ''xla'' 'so/a' || ''xlakan'' 'ellos / elles' || ''xlakan'' 'sos/as' |} Nes variantes de la sierra ''akit'' puede ser ''kit'' o ''nkit'', tamién ''akin'' puede ser ''akinin''. Pa espresar posesión usen los siguientes prefixos y sufixos: Exemplu pa la pallabra ''chik'', casa. {| class=wikitable !SINGULAR !!Español!!PLURAL!!Español |- |'''''kin'''chik'' ||la mio casa || '''''kin'''chik'''kan''''' ||la nuesa casa |- |'''''min'''chik'' ||la to casa ||'''''min'''chik'''kan''''' ||la so casa (d'ustedes) |- |'''''x'''chik'' ||la so casa (d'él / ella) ||'''''x'''chik'''kan''''' ||la so casa (d'ellos / elles) |} ==== Numberales y prefixos numberales ==== El totonaco, como la mayoría de [[Área llingüística mesoamericana|llingües de Mesoamérica]] tien un sistema de numberación [[vigesimal]]. Los númberos del unu al venti nun esisten por sigo solos, tiénse-yos qu'amestar un prefixu clasificador qu'indica qué tipu d'entidá ta cuntándose. El prefixu clasificador puede referise al tamañu del oxetu, forma, etc. Esto ye similar a los clasificadores de los determinantes del chinu y otres llingües. El prefixu más frecuente ye ''akg-'' qu'indica que lo que se cunta ye daqué redondu, como una naranxa, un llimón, un añu, o daqué astractu, como un pensamientu, tamién s'usa cuando l'oxetu a cuntar nun tien un prefixu numbéricu. Otros prefixos clasificadores: :''cha-'' Usar pa designar persones: ''chatum'' lataman kiwani... (''una'' persona díxome...). :''kgan-'' Usáu pa coses allargaes o cilíndriques, como ríos, cais, postes: ''Kgantutu'' kgalhtuchokgo (''trés'' ríos). :''kge-'' Pa bultos o rollitos, como un terciu de lleña, plátanos, etc. :''mak-'' Usar pa cuntar coses delgaes y con superficies planes como tortielles, papeles, llibros. :''mus-'' Recímanes, como manes de plátanu, etc. :''pakg-'' Coses bien delgaes como fueyes d'árbol, de llibreta, llámines, etc. :''pukgalh-'' Pa tiestos, plantes, etc. :''tan-'' Pa numberar animales. Asina podemos dicir ''kgetum sekgna'' y referímonos a un plátanu, ''mustum sekgna'' y referímonos a un recímanu de plátanu ''pukgalhtum sekgna'' y agora falamos d'un matu de plátanu. {{llista de columnes|3| :1.- akgtum :2.- akgtuy (akgtiy) :3.- akgtutu :4.- akgtati :5.- akgkitsis :6.- akgchaxan :7.- akgtujun :8.- akgtsayan :9.- akgnajatsa :10.- akgkaw :11.- akgkawitu :12.- akgkutuy (akgkutiy) :13.- akgkututu :14.- akgkutati :15.- akgkukitsis :16.- akgkuchaxan :17.- akgkutujun :18.- akgkutsayan :19.- akgkunajatsa :20.- puxam }} El calter vigesimal apreciar nos siguientes númberos: {{llista de columnes|3| :21.- puxamatum :29.- puxamanajatsa :30.- puxamakaw :40.- tipuxam :50.- tipuxamakaw :60.- tutupuxam :70.- tutupuxamakaw :80.- tatipuxam :90.- tatipuxamakaw :99.- tatipuxamakunajatsa :100.- kitsis puxam :400.- tum taman ó pixtum }} === Muestra de testu === El siguiente testu procede del totonaco de Papantla:<ref>Narráu por Telésforo Hernández en Papantla de Olarte (Veracruz), arrexuntáu por Rosa I. Albarrán, traducíu por Bartolo Ramos, recoyíu en ''Rellatos totonacos'', ISBN 968-29-7500-X, p. 8</ref> {|class=wikitable |- ! ''Xa kilhtsukut chichi chu xa papa'' !! L'Orixe del sol y de la lluna |- | ''Maqasa ix wija tilanka pulataman, nachu kapoqlhwa ix lamaka.'' | Hai enforma tiempu, cuando'l mundu yá taba creáu, tou topar ente clarixes |- | ''Ama kilhtamaku ix wi chatutu lanka mapaqsinanim, jae ix kalilaqapaskan "reyes", nachu lhan ix takatsi laqsqalalan ix tawanit.'' | La xente d'entós yera gobernada por trés reis, estos yeren homes bien bonos, filósofos y sabios. |- | ''Nak kakilhtamaku kapoqlhwa ix lamanka, ninajtu ix wanit chichini ni pala papa.'' | Pos nun esistíen el sol nin la lluna. |} == Variantes == Les llingües totonaques ente sigo pueden diferir tanto como les llingües romániques ente sigo, polo qu'ente delles de les llingües totonaques nun esiste [[intelixibilidá mutua]]: {| {{tablaguapa}} cellspacing="0" cellpadding="5" width="80%" style="border-collapse:collapse;" |- |+Númberu averada de les variantes de totonaco: ~280,000 !width="5%" align="left" bgcolor="#778899" | <span style="color:#000000">Llingua</span> !width="5%" align="left" bgcolor="#778899" | <span style="color:#000000">'''Códigu-ISO'''</span> !width="15%" align="left" bgcolor="#778899" | <span style="color:#000000">'''Allugamientu'''</span> !width="15%" align="left" bgcolor="#778899" | <span style="color:#000000">'''Falantes'''</span> |- |Totonaco de Coyutla |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=toc toc] |Coyutla, [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] |48,062 (2000 WCD) |- |Totonaco de Filomeno Mata-Coahuitlán |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tlp tlp] |Pueblu de Filomeno-Matu, Sierra de Veracruz, arrodiáu pol Totonaco de la Sierra |15,108 (2000 WCD) |- |Tototonaco de la Sierra |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tos tos] |Contorna de [[Zacatlán (Puebla)|Zacatlán]] y [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] |120,000 |- |Totonaco de Ozumatlán |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tqt tqt] |Norte de Puebla: Ozumatlán, Tepetzintla, Tlapehuala, San Agustín |4,000 (1990 censu). |- |[[Totonaco de Papantla]] |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=top top] |Alredor de Papantla, central lowland [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] |80,000 (1982 SIL). |- |Totonaco del ríu Necaxa |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tot tot] |Nordeste de [[Puebla]]: [[Patla]], [[Chicontla]], [[Tecpatlán]] |4,000 (2005 censu) |- |Totonaco de Xicotepec |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=too too] |In 30 aldegues alredor de Xicotepec de Juárez sierra septentrional de [[Puebla]] y [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] |3,000 |- |[[Totonaco de Misantla]] |[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tlc tlc] |Yecuatla y Misantla nel Sur de [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]] |<500 |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{Enllaz rotu|1=Diccionariu Español - Totonaco |2=http://aulex.org/ye-top/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://www.cdi.gob.mx/index.php?option=com_content&task=view&id=612&Itemid=62 Totonacas - Totonacatl] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161101041125/http://www.cdi.gob.mx/index.php?option=com_content&task=view&id=612&Itemid=62 |date=2016-11-01 }}. CDI. {{Tradubot|Idioma totonaco}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües totonacanas]] [[Categoría:Llingües de Méxicu]] 7x89v9oa1s6oekyv8ie6jm1nnk7wutr 0 100709 4382888 4364280 2025-07-07T14:35:06Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonaco-tepehuas => totonaco-tepehues 4382888 wikitext text/x-wiki <!-- {| {{tablaguapa}} width=300px style="float:right; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:90%" ! style="background:#efefef;" align=center | Denominación nativa !style="background:#efefef;" align=center | Falantes |- | [[Idioma acateco|Acateco]] |''Akateko'' |align=right| 532 |- | [[Idioma aguacateco|Aguacateco]] |''Awakateko'' |align=right| 21 |- | [[Idioma amuzgo|Amuzgo]] | |align=right| 43&nbsp;761 |- | [[Idioma ayapaneco|Ayapaneco]] | |align=right| 2 |- | [[Idioma ayapaneco|Ayapaneco]] | |align=right| 4 |- | [[Idioma cora|Cora]] | |align=right| 17&nbsp;086 |- | [[Idioma cucapá|Cucapá]] | |align=right| 116 |- |[[Idioma mixteco|Mixteco]] (El to'un savi) |align=right|510&nbsp;801 |- |[[Idioma zapoteco|Zapoteco]] (Binizaa) |align=right|505 992 |- |[[Idioma tzotzil|Tzotzil]] (Batz'i k'op) |align=right|356 349 |- |[[Idioma tzeltal|Tzeltal]] (Batz'il K'op) |align=right|336 448 |- |[[Idioma otomí|Otomí]] (Hñähñü) |align=right|327 319 |- |[[Idioma totonaco|Totonaco]] (Tachiwin) |align=right|271 847 |- |[[llingües mazatecas|Mazateco]] (Hai shuta enima) |align=right|246 198 |- |[[Idioma chol|Chol]] (Ch'ol, Laktyan) |align=right|189 599 |- |[[Idioma huasteco|Huasteco]] (Téenek) |align=right|173 233 |- |[[Idioma chinanteco|Chinanteco]] (Tsa jujmí) |align=right|152 711 |- |[[Idioma mazahua|Mazahua]] (Jñatio) |align=right|151 897 |- |[[Idioma purépecha|Purépecha]] (nutanchil) |align=right|136 388 |- |[[Idioma mixe|Mixe]] (Ayüük) |align=right|135 316 |- |[[Idioma tlapaneco|Tlapaneco]] (Me'phaa) |align=right|119 497 |- |[[Idioma tarahumara|Tarahumara]] (Rarámuri) |align=right|87 721 |- |[[Idioma zoque|Zoque]] (O'de püt) |align=right|60 093 |- |[[Idioma amuzgo|Amuzgo]] (Tzañcue) |align=right|48 843 |- |[[Idioma chatino|Chatino]] (Cha'cña) |align=right|47 762 |- |[[Idioma tojolabal|Tojolabal]] (Tojolwinik otik) |align=right|44 531 |- |[[Idioma popoluca (Texistepec)|Popoluca]] (Tuncápxe) |align=right|44 237 |- |[[Idioma chontal de Tabasco|Chontal de Tabasco]] (Yokot t'an) |align=right|43 850 |- |[[Idioma huichol|Huichol]] (Wixárika) |align=right|36 856 |- |[[Idioma mayu|Mayu]] (Yoreme) |align=right|34 770 |- |[[Idioma tepehuán|Tepehuán]] (O'otham) |align=right|30 339 |- |[[Idioma triqui|Triqui]] (Xnanj nu´a, Stnanj nin´, Nanj nin´inj, Tnanj nin´inj) |align=right|24 491 |- |[[Idioma cora|Cora]] (Nayeeri) |align=right|19 512 |- |[[Idioma popoloca|Popoloca]] |align=right|18 926 |- |[[Idioma huave|Huave]] (Ikoods) |align=right|16 135 |- |[[Idioma cuicatecu|Cuicatecu]] (Nduudu yu) |align=right|15 078 |- |[[Idioma yaqui|Yaqui]] (Yoeme) |align=right|15 053 |- |[[Idioma kanjobal|Kanjobal]] (K'anjobal) |align=right|10 833 |- |[[Idioma tepehua|Tepehua]] (Hamasipini) |align=right|10 625 |- |[[Idioma pame|Pame]] (Xigüe) |align=right|9768 |- |[[Idioma mam|Mame]] (Qyool) |align=right|8739 |- |[[Llingües tequistlateques|Chontal d'Oaxaca]] (Slijuala sihanuk) |align=right|5534 |- |[[Idioma chuj|Chuj]] |align=right|2143 |- |[[Idioma tacuate|Tacuate]] |align=right|2067 |- |[[Idioma jonaz|Chichimeca jonaz]] (Uza) |align=right|1987 |-棚田屋に棚兄や谷間くださいからのくださいくださいしてなテナや棚谷や棚田な |align=right|1905 |- |[[Idioma matlatzinca|Matlatzinca]] (Botuná) |align=right|1500 |- |[[Idioma chochu|Chochu]] (Runixa ngiigua) |align=right|1078 |- |[[Idioma pima baxu|Pima baxu]] (O'ob Non'ok) |align=right|836 |- |[[Idioma kekchí|Kekchí]] (K'ekchí) |align=right|835 |- |[[Idioma lacandón|Lacandón]] (Hach t'an) |align=right|731 |- |[[Idioma jacalteco|Jacalteco]] (Abxubal) |align=right|584 |- |[[Idioma ocuilteco|Ocuilteco]] (Tlahuica) |align=right|522 |- |[[Idioma seri|Seri]] (Cmiique iitom) |align=right|518 |- |[[Idioma ixcateco|Ixcateco]] |align=right|406 |- |[[Idioma quiché|Quiché]] (Q'iché) |align=right|286 |- |[[Idioma cakchiquel|Cakchiquel]] (K'akchikel) |align=right|230 |- |[[Idioma paipai|Paipai]] (Akwa'nala) |align=right|221 |- |[[Idioma cucapá|Cucapá]] (Ye péi) |align=right|206 |- |[[Idioma motocintleco|Motocintleco]] (Qatok) |align=right|186 |- |[[Idioma kumiai|Kumiai]] (Ti'pai) |align=right|185 |- |[[Idioma pápago|Pápago]] (Tohono o'odham) |align=right|153 |- |[[Idioma kikapú|Kikapú]] (Kikapooa) |align=right|144 |- |[[Idioma ixil|Ixil]] |align=right|108 |- |[[Cochimí]] (Laymón, mti'pá) |align=right|96 |- |[[Idioma kiliwa|Kiliwa]] (Ko'lew) |align=right|55 |- |[[Idioma aguacateco|Aguacateco]] |align=right|27 |- |Otres llingües ² |align=right|337 |- |colspan=2 style="background:#e9e9e9;" align=left| <small>¹ Nun inclúi al español, faláu por más del 94 % de la población</small><br /> <small>² Inclúi [[idioma ópata|ópata]], [[idioma solteco|solteco]] y [[idioma papabuco|papabuco]]</small> |- |colspan=2 style="background:#e9e9e9;" align=center|<small>Fonte: CDI (2000)</small> [http://cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=660] |- |} --> El términu '''llingües de Méxicu''' referir a los [[idioma|idiomes]] o [[llingua natural|llingües]] y les variedaes llingüístiques falaes de manera estable por comunidaes de falantes que lleven xeneraciones viviendo nel [[Méxicu|territoriu mexicanu]]. Amás del [[idioma español]], que los sos falantes nes sos variedaes [[español mexicanu|locales]] constitúin la mayoría llingüística, falar en Méxicu sesenta y nueve llingües o idiomes indíxenes, caúna d'elles coles sos respeutives variantes llingüístiques. La gran cantidá de llingües que se falen nel territoriu mexicanu faen del país unu de los que tienen mayor [[diversidá llingüística]] nel mundu. Conforme al artículu 4º de [[Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes]] publicáu'l 15 de marzu de 2003, les llingües indíxenes y l'español fueron declaraes «llingües nacionales» pol so calter históricu, polo que cunten cola mesma validez en tol territoriu mexicanu.<ref name="HCU">{{cita publicación |autor={{versalita|Honorable Congresu de la Unión}} |enllaceautor=Congresu de la Unión |fecha=13 de marzu de 2003 |títulu=Ley de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes |publicación=Diariu Oficial de la Federación |volume= |númberu= |páxina= |ubicación=Méxicu |editorial=Secretaría de Gobernación |issn= |url=http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/257.pdf |fechaaccesu=17 de febreru de 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080611011220/http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/257.pdf |archivedate=2008-06-11 }}</ref> En Méxicu nun hai oficialmente nenguna llingua o idioma oficial a nivel nacional pero extraoficialmente son reconocíes como llingües oficiales a nivel nacional de Méxicu: [[Idioma español|Español]] y [[Náhuatl]] (al ser la llingua indíxena de Méxicu con mayor númberu de falantes), amás son reconocíes 68 llingües orixinales y 364 variantes llingüístiques (dalgunes en peligru d'estinción) non oficiales pero reconocíes por distintes lleis o trataos nos sos respeutivos territorios o etnia indíxena correspondiente. La rellación ente l'español y les llingües indíxenes pasó por diversos momentos desque los europeos llegaron a [[América]]. Nel casu mexicanu, numberoses llingües indíxenes fueron oxetu d'atención pa los primeros misioneros evanxelizadores, qu'amosaron un celu particular por aprender los idiomes nativos y cristianizar a los americanos nes sos propies llingües. Estos y otros intelectuales nos años posteriores a la [[Conquista de Méxicu|Conquista]] producieron les primeres gramátiques y vocabularios d'idiomes como'l [[náhuatl]], el [[idioma maya|maya]], l'[[idioma otomí|otomí]], el [[llingües mixteques|mixteco]] y el [[idioma purépecha|purépecha]]. Asina, estes llingües fueron escrites per primer vegada en [[alfabetu llatín|calteres llatinos]]. En contraste, numberoses llingües perdiéronse primero que pudieren ser rexistraes o estudiaes sistemáticamente, pos los sos falantes fueron rápido asimilaos, o bien, escastáronse físicamente. Nel casu de decenes de llingües sumíes ente los sieglos XVI y XIX, lo único que queda son menciones de la so esistencia en dellos escritos y pequeños vocabularios. Calcúlase qu'escontra'l {{SIEGLU|XVII||s}}, en Méxicu falábense más de cien llingües. Mientres el periodu de la colonización caltuvieron estes variedaes llingüístiques, consolidándose l'español como la llingua predominante ente les clases altes. A partir de la independencia de Méxicu, plantegóse la necesidá d'[[castellanización|acastellanar]] tolos pueblos indíxenes, pos se vía na diversidá llingüística una dificultá pa integralos a la sociedá nacional. Hasta'l sieglu XX, la única llingua d'enseñanza y de l'alministración yera l'español; los primeros intentos d'alfabetización en llingües indíxenes teníen por oxetu que los educandos aprendieren a escribir pa dempués siguir el procesu educativu puramente n'español. La población falante de caúna de les llingües nacionales de Méxicu nun ye conocida con precisión. El Censu de Población y Vivienda de 2010, realizáu pol [[INEGI]], señala qu'alredor de seis millones de persones falen una llingua indíxena, pero'l datu correspuende solo a persones mayores de cinco años. La población étnica indíxena foi calculada pola CDI en 12,7 millones de persones en 1995, lo qu'equivalía al 13,1 % de la población nacional nesi añu ([[1995]]).<ref>[http://cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=90 Llingües indíxenes de Méxicu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171111010052/http://www.cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=90 |date=2017-11-11 }}, nel sitiu n'internet de la Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes, consultada'l 10 de xineru de 2007.</ref> De la mesma, la CDI sostenía que, en 1995, los falantes de llingües indíxenes nel país sumaben alredor de siete millones. Tampoco se conoz con precisión la magnitú de les comunidaes falantes de llingües estranxeres que s'establecieron nel país de resultes de la inmigración. == Espardimientu del español en Méxicu == L'[[idioma español|español]] ye la llingua más estendida nel territoriu mexicanu. Anque nun esiste nenguna declaratoria llegal que lo convierta en llingua oficial, el so usu nos documentos oficiales y la so hexemonía na enseñanza estatal haber convertíu nun idioma oficial ''[[de facto]]'' y más del 98% del total de los más de 108 millones de mexicanos emplegar, yá sía como [[llingua materna]] o como segunda llingua. L'español llegó al territoriu qu'anguaño conocemos como Méxicu acompañando a los [[conquistador]]es hispanos nes primeres décades del {{SIEGLU|XVI||s}}. El primer contautu ente los falantes de les llingües indíxenes de la rexón y los hispanofalantes presentar a raigañu del naufraxu de dos marinos españoles. Unu d'ellos, [[Jerónimo d'Aguilar]], convertiríase ulteriormente n'intérprete de [[Hernán Cortés]]. A partir de la penetración española nel territoriu mexicanu, l'idioma español foi llogrando una presencia mayor nos ámbitos más importantes de la vida. Primero, na [[Nueva España]], foi la principal llingua de l'alministración mientres el {{SIEGLU|XVII||s}}. Nos primeros años dempués de la [[Conquista de Méxicu|Conquista]] dexóse l'usu de les [[Llingües indíxenes d'América|llingües indíxenes]] ya inclusive s'afaló l'emplegu del [[náhuatl]] como ''[[llingua franca]]''. Sicasí lo anterior, calcúlase que, al concluyir la [[Independencia de Méxicu|Guerra d'Independencia]], el númberu de hipanofalantes escasamente superaba'l 40 % de la población, una y bones los indíxenes siguíen emplegando mayoritariamente les sos llingües vernácules. A lo llargo de tol {{SIEGLU|XIX||s}} y la mayor parte del {{SIEGLU|XX||s}}, la política dominante no que refier a la llingua nacional yera la d'[[Castellanización|acastellanar]] a los falantes de llingües indíxenes. Como se deduz de los párrafos anteriores, nun yera una decisión nueva, sinón la continuación del enclín impuestu poles lleis coloniales nel {{SIEGLU|XVII||s}}. El {{SIEGLU|XIX||s}} nun vio mayores progresos nel enfotu d'incorporar a los indios a la sociedá nacional», per mediu de la supresión de les sos cultures étniques (y con elles, los sos idiomes). Sicasí, cola masificación de la instrucción pública que siguió a la [[Revolución mexicana|Revolución]], la proporción de falantes d'español empezó a crecer adulces. Al empecipiar el {{SIEGLU|XX||s}}, los falantes d'español yá yeren mayoría (aproximao ochenta de cada cien mexicanos). Ente 1900 y l'añu 2000, la mayor parte de los pueblos indíxenes fueron acastellanaos. == Carauterístiques léxiques del español en Méxicu == L'español faláu en Méxicu nun ye homoxéneu. Cada rexón tien los sos propios [[modismu|modismos]], como nel restu de los países de fala hispana. Sicasí, ye posible falar de delles carauterístiques más o menos comunes a tolos dialeutos rexonales que conformen aquello que, pa encurtiar, ye llamáu [[español mexicanu|dialeutu mexicanu del español]]. Ye notable la bayura de voces d'orixe náhuatl, inclusive en zones onde esta llingua nun yera emplegada de manera xeneralizada, como la península de Yucatán o'l norte de Méxicu. Munches d'estes voces sustituyeron les mesmes de los conquistadores o les que fueron adquiríes por ellos nes [[Antilles]], mientres la primer etapa de la colonización. Otres tantes fueron adoptaes porque los españoles escarecíen de pallabres pa referise a delles coses que desconocíen y que taben presentes nel contestu de la civilización mesoamericana. Son exemplos: * '''[[Metate]]''', del [[náhuatl]] ''métatl'', que designa una piedra plana trébedes sobre la que se muel el [[nixtamal]], los [[capsicum|chiles]] y cualquier cosa susceptible de convertise en pasta. Tou metate va acompañáu d'una piedra conocida como "metlapil", "metlapile" (Del náhuatl "metlapilli", de métlatl (metate)y pilli (fíu)) o "mano del metate" que ye una piedra llarga que sirve como rodiellu pa prensar los materiales dispuestos nel metate, por aición de la fuercia humano. * '''[[Molcajete]]''', del náhuatl ''molcáxitl'', que lliteralmente significa ''recipiente pa guisos', designa una ferramienta de cocina, tamién de piedra, de forma cóncava y trébedes que s'emplega pa moler alimentos y convertilos en mueyos col so respeutivu ''tejolote'', o ''mano del molcajete''. Dellos españoles de la dómina de la Conquista llamar ''[[morteru (instrumentu)|morteru]]'', pos el so usu y función ye similar al d'esi recipiente esistente n'España.'' * '''[[Nixtamal]]''', del náhuatl ''nextamalli'', lliteralmente ''empanada de maíz cocíu con cal vivo de concha nácar'', ye'l nome con que se conoz en Méxicu al maíz precocido con cal como pasu previu a la so molienda pa la preparación de masa pa tortielles. L'agua de cal emplegáu nel procesu recibe'l nome de ''nexayote'', ''najayote'' o ''nejayote'' (del náhuatl ''nexáyotl'', que significa ''agua de ceniza''). * '''[[Petate]]''', del náhuatl ''pétatl''. Lliteralmente designa un texíu de palma que nel restu de l'América hispanofalante y n'España conozse como [[estera]]. Deriváu de petate ye'l verbu ''petatearse'', qu'en Méxicu significa ''espurrir la pata'', y en manera menos coloquial, ''morrese''. Como los anteriores cuatro, exemplos sobren en tou Méxicu. A ello hai que sumar l'abondosa toponimia d'orixe indíxena que pasó a formar parte de la fala cotidiana de los mexicanos hispanófonos y otres voces d'orixe indíxena que la so estensión ye de índole rexonal y que constitúin dalgunes de les diferencies ente les variedaes locales del español mexicanu. Aparte del léxicu, esisten delles particularidaes fonolóxiques del español de Méxicu, xeneralmente, los mexicanos tienden a suprimir la pronunciación de delles vocales átones y a la [[elisión]] en delles pallabres, especialmente cuando nuna oración una pallabra conclúi en vocal y la siguiente empieza en vocal. Amás, en contraste colos nativos d'España, los mexicanos suelen pronunciar conxuntos de dos consonantes siguíes, como {{AFI|[ks]}}, {{AFI|[tl]}} y otres (anque tamién ye frecuente en dalgunos [[sociolectos]] el cambéu de consonantes, como en {{AFI|[''k''l]}} en llugar de {{AFI|[''t''l]}}, o bien, {{AFI|[''k''s]}} en cuenta de {{AFI|[''p''s]}}). Tamién hai que señalar que como nel restu d'América Llatina, la fala española de Méxicu carauterizar pola ausencia del fonema {{AFI|/θ/}}, que se sustitúi por {{AFI|/s/}} una y bones los dos sibilantes del español del {{SIEGLU|XVI||s}} converxeron nel español d'América. En Méxicu nun esiste'l [[voseo]], salvu en delles rexones del sureste, onde s'empleguen tres pronombre pa la segunda persona singular (''tu'', ''usté'' y ''vos''), con connotaciones semántiques distintes. Ye xeneral la distinción ente ''tu'' y ''usté'', emplegándose la segunda nes fórmules de respetu o de conversación con persones a quien nun se conoz. Lo anterior vale especialmente pa les xeneraciones adultes, yá que ente los mozos tiende a sumir esta distinción. Otramiente, mientres los adultos suelen referise a les aiciones realizaes por ellos mesmos colos pronomes ''unu'' o ''yo'', cada vez se vuelve más xeneral l'usu de ''tu'' pa esti tipu de construcciones, supuestamente por influencia del inglés. Por eso, cuando ''unu podría dicir que fizo tal o cual cosa'', daquién más va dicir que ''tu faes la mesma cosa'', pero refiriéndose a sigo mesmu.{{ensin referencies}} Yá entrando nel campu de los [[anglicismu|anglicismos]], acúsase que'l mexicanu ye unu de los dialeutos del español con un mayor númberu de voces d'orixe inglés. Sicasí, como señala [[Álex Grijelmo|Grijelmo]], esto ye daqué relativu, yá que esisten dellos conceutos pa los que los mexicanos hispanófonos ellaboraron voces ''[[casticismu|castices]]'' que, sicasí, fueron calcaes del inglés n'otres partes del mundu de fala hispana. Como exemplu de lo anterior, en Méxicu los automóviles se ''aparquen'', y non se ''aparquen'', tal como se fai n'España, onde sicasí los ''coches'' se ''arrienden'', mientres en Méxicu los ''carros'' se ''rentan'' (''cars are rented''). == Variedaes mexicanes del español == [[Ficheru:Dialectos del español mexicano-centroamericano.svg|right|thumb|300px|Variedaes del español mexicanu-centroamericanu, acordies con Moreno Fernández.]] [[Ficheru:Mapa de las variedades del español en México (Lope).svg|right|thumb|300px|División dialeutal del español en Méxicu, acordies con Lope Blanch.]] Los diversos dialeutos del español que se falen n'América fueron oxetu d'estudiu per parte de llingüistes y filólogos, col propósitu d'entender les sos carauterístiques peculiares. Como resultáu d'esos estudios, los dialeutos mexicanos del español fueron trataos como un conxuntu independiente, o bien, como parte del grupu de dialeutos mexicanu-centroamericanu. Acordies con [[Francisco Moreno Fernández|Moreno Fernández]], dalgunos de les traces de los dialeutos mexicanos del español son compartíos con [[América Central]], particularmente les variedaes que se falen nel sureste de Méxicu. Acordies cola so propuesta, l'español mexicanu-centroamericanu puede estremase en dos grandes cañes: la mexicana y la mayense-centroamericana. Dientro de la primera caben les fales del norte, centru y zones costeres de Méxicu; ente que la segunda entiende les variedaes de [[Yucatán]], América Central (incluyendo Chiapas) y l'español de los falantes billingües que son usuarios de dalguna [[llingües mayenses|llingua mayance]].<ref>Moreno Fernández, 2009: 270.</ref> La propuesta de Moreno Fernández ye similar a la qu'ellaboró nel so momentu [[Pedro Henríquez Ureña]].<ref>Henríquez Ureña, 1938; anque foi llanzada de primeres en 1921, al traviés d'un artículu publicáu na ''[[Revista de Filoloxía Española]]''.</ref> Acordies con Moreno Fernández, los cinco variedaes del español mexicanu carauterizar de la siguiente forma:<ref>Butragueño, s/f: 31-34.</ref> * El '''español nortizu''' ye un conxuntu de fales que s'enraigonó nel norte del país, un ampliu espaciu onde les llingües indíxenes fueron práuticamente esaniciaes, y el repoblamientu realizar con europeos ya indíxenes provenientes del centru del país. Dalgunes de les sos carauterístiques más notables son l'articulación de {{IPA|[t͡ʃ]}} como {{IPA|[ʃ]}} —por casu, ''Chihuahua'' pronúnciase {{IPA|[ʃi'wawa]}}—, hai un debilitamientu de les vocales y diptongación de {{IPA|/y/}} y {{IPA|/o/}}, y tamién presenta delles peculiaridaes léxiques. * El '''español del centru de Méxicu''' carauterizar pol debilitamientu de les vocales, la tensión de {{IPA|[s]}} y {{IPA|[x]}} y el caltenimientu de [[grupu consonánticu|grupos consonánticos]] cultos como {{IPA|[ks]}} y {{IPA|[kt]}}. * El '''español costeño mexicanu''' comparte delles traces fonolóxiques coles fales hispanes de la [[cuenca del Caribe]]. Ente otros, presenta'l debilitamientu de la {{IPA|[s]}} en [[coda silábica]], la [[velarización]] de {{IPA|[n]}} y debilitamientu xeneralizáu de les consonantes a la fin de la pallabra, arriendes de la perda de la {{IPA|[r]}} a la fin de los infinitivos. * El '''español yucateco''' carauterizar pola fuerte influencia del [[idioma maya]] non yá nel nivel léxicu, sinón tamién nel fonolóxicu y en solucionar gramátiques de los falantes. Dalgunos d'estes traces son la [[glotalización]] de delles consonantes o los tayos glóticos que nun esisten n'español, la posición final de {{IPA|[t͡ʃ]}} y {{IPA|[ʃ]}} y la realización llabial de la {{IPA|[n]}} final (por casu, ''pan'' articúlase {{IPA|[pˀam]}}). * El '''español centroamericanu''' ye la variedá de la fala española que s'emplega en [[Chiapas]], emparentada coles del restu d'[[América Central]]. Al igual que l'español yucateco, el centroamericanu convive con diverses llingües mayances, pero la so influencia ye enforma menor. Delles carauterístiques del español faláu en Chiapas son el debilitamientu de {{IPA|[ʝ]}} intervocálica, l'aspiración o debilitamientu de {{IPA|[x]}} y la [[velarización]] de {{IPA|[n]}}. [[Juan Miguel Lope Blanch]] realizó una clasificación interna más detallada de les fales hispanes en Méxicu qu'estrema diez rexones dialeutales en tol territoriu mexicanu. Estes son la [[península de Yucatán]], [[Chiapas]], [[Tabasco]], [[Veracruz]], l'altiplanu oaxaqueño, el centru del [[Exa Neovolcánico]], la mariña de Guerrero y Oaxaca, les variedaes del noroeste, les fales de la [[Mesa del Centru]], y la rexón del nordés. Esta clasificación contempla amás otres rexones en formación como la que conformen [[Jalisco]] y [[Michoacán]]. Caúna de les variedaes falaes en Méxicu tien ciertes traces carauterístiques. Nel casu del [[español yucateco]] hai una fuerte influencia del [[idioma maya]] como llingua d'[[adstratu]]; la variedá chiapaneca comparte munches carauterístiques col [[español centroamericanu]], como'l so calter rural y conservador» y el [[voseo]], fenómenu que nun s'atopa documentáu n'otres partes de Méxicu. La fala tabasqueña ye considerada por Lope Blanch como una transición ente la variedá veracruzana y la yucateca, anque otros autores considerar dientro del grupu de les fales costeres mexicanes.<ref>Lope Blanch, 2009: 88.</ref> === La ''x'' en Méxicu === [[Ficheru:Malinche Tlaxcala.jpg|200px|right|thumb|[[La Malinche]], princesa chontal billingüe, foi una ''llingua'' qu'ayudó a los españoles a entender los idiomes nativos a la so llegada a [[Mesoamérica]]. Delles pallabres d'estos idiomes pasaron al español y perviven na fala cotidiana de Méxicu.]] La llectura de la {{AFI|⟨x⟩}} foi motivu de múltiples comentarios d'estranxeros que visiten el país. De manera xeneral, escribir con {{AFI|⟨x⟩}} tou términu d'orixe español qu'asina lo riquir, como ''esceición'', ''esistencia'' y munchos cientos o miles más. En toos estos casos, la {{AFI|⟨x⟩}} pronúnciase como {{AFI|[ks]}}, tal como señala reglar estándar. Pero nel casu de les voces indíxenes, la regla nun ta tan estandarizada nin ye necesariamente conocida pol restu de los hispanofalantes, entá cuando tien los sos oríxenes na fala y l'escritura de la Península Ibérica de los sieglos XV y XVI.<ref>El contautu ente América y Europa asocedió nuna dómina na que l'idioma español travesaba por ciertos cambeos fonolóxicos, ente ellos, la perda del soníu {{AFI|[ʃ]}}, que s'escribía con {{AFI|⟨x⟩}}. Esta lletra tenía coles mesmes el valor [ʃ] y [x], d'onde deriva'l tracamundiu al lleer de los primeros escritos de los misioneros d'Indies, onde escriben el primer soníu, tan carauterísticu de munches llingües mesoamericanes, cola {{AFI|⟨x⟩}}.</ref> La grafía {{AFI|⟨x⟩}} tien en Méxicu cuatro valores distintos: * El convencional, {{AFI|[ks]}}, como nos exemplos señalaos antes o en ''[[Tuxtla]]'' (de ''Tochtlan'', tierra de coneyos en nahuatl), nome de la capital de [[Chiapas]], lo mesmo que de delles poblaciones en [[Veracruz]]. * Un valor {{AFI|[ʃ]}}, pronunciáu como la ⟨sh⟩ del inglés, emplegáu en voces d'orixe indíxena como ''[[mixiote]]'' (un guisu preparáu na película qu'anubre la penca del maguey), ''[[Xel-Hai]]'' (nome d'un parque ecolóxicu [[Cultura maya|maya]]) y ''[[Santa María Xadani]]'' (población zapoteca del [[Ismu de Tehuantepec]]). Como la {{AFI|⟨x⟩}} [[idioma gallegu|gallega]]. * Un valor {{AFI|[x]}}, pronunciáu como ⟨j⟩, por casu: ''[[Xalapa]]'' (nome de la capital de [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]]), ''[[axolote]]'' (un anfibiu de los llagos del centru del país) o na pallabra ''[[Méxicu]]''. La forma d'escribir esti fonema ye por cuenta de qu'en el castellán antiguu'l soníu de la lletra [[j|jota]» escríbese con {{AFI|⟨x⟩}}. * Un valor {{AFI|[s]}}, como en ''[[Xochimilco]]'' (el famosu llagu de la [[chinampa|chinampería]] [[Chilango|chilanga]]) o como la voz española [[xilófonu]]. == Llingües indíxenes de Méxicu == {| class="wikitable sortable" width="350px" style="float:right; clear:all; margin-left:15px; font-size:90%;" |+Les llingües indíxenes falaes en Méxicu<ref>http://cuentame.inegi.org.mx/hipertexto/todas-lenguas.htm http://ale-lupita.blogspot.mx/2012/03/idiomes-falaos-en-mexico-continuacion.html</ref> |- ! <abbr title="Númberu de posición">Nᵘ</abbr> !! Idioma !2015!! 2010 !! 2005 !! <abbr title="Porcentaxe">%</abbr> de cambéu 2005→10 |- | 01 || [[Náhuatl]] |1,725 620 |1,544,568|| 1,376,026 || {{creciente}}12% |- | 02 || [[idioma maya|Maya Yucateco]] |859,607|| 786,113 || 759,000 || {{creciente}}4% |- | 03 || [[llingües mixteques|Mixteco]] |517,665|| 471,710 || 423,216 || {{creciente}}11% |- | 04 || [[Idioma tzeltal|Tzeltal]] |556,720|| 445,856 || 371,730 || {{creciente}}20% |- | 05 || [[llingües zapoteques|Zapoteco]] |479,474|| 425,123 || 410,901 || {{creciente}}3% |- | 06 || [[idioma tzotzil|Tzotzil]] |487,898|| 404,704 || 329,937 || {{creciente}}23% |- | 07 || [[Idioma otomí|Otomí]] |307,928|| 284,992 || 239,850 || {{creciente}}19% |- | 08 || [[Idioma totonaco|Totonaco]] |267,635|| 244,033 || 230,930 || {{creciente}}6% |- | 09 || [[llingües mazatecas|Mazateco]] |239,078|| 223,073 || 206,559 || {{creciente}}8% |- | 10 || [[idioma chol|Chol]] |251,809|| 212,117 || 185,299 || {{creciente}}14% |- | 11 || [[idioma huasteco|Huasteco]] |173,765|| 161,120 || 149,532 || {{creciente}}8% |- | 12 || [[Idioma mazahua|Mazahua]] |147,088|| 135,897 || 111,840 || {{creciente}}21% |- | 13 || [[Idioma mixe|Mixe]] |133,632|| 132,759 || 115,824 || {{creciente}}15% |- | 14 || [[idioma chinanteco|Chinanteco]] |138,741|| 131,382 || 125,706 || {{creciente}}4% |- | 15 || [[idioma purépecha|Purépecha]] |141,177|| 124,494 || 105,556 || {{creciente}}18% |- | 16 || [[idioma tlapaneco|Tlapaneco]] |134,148|| 120,072 || 98,573 || {{creciente}} 22% |- | 17 || [[idioma tarahumara|Tarahumara]] |73,856|| 85,018 || 75,371 || {{creciente}}13% |- | 18 || [[Idioma zoque|Zoque]] |68,157|| 63,022 || 63,000 || {{creciente}}0.3% |- | 19 || [[idioma tojolabal|Tojolabal]] |55,442|| 51,733 || 43,169 || {{creciente}}20% |- |20 |[[Idioma chatino|Chatino]] |51,612 |45,019 |42,791 |{{creciente}}5% |- |21 |[[Idioma huichol|Huichol]] |52,483 |44,788 |35,724 |{{creciente}}25% |- |22 |[[Idioma amuzgo|Amuzgo (Guerrero)]] |57,589 |43,364 |43,761 |{{decreciente}}-1% |- |23 |[[Idioma popoluca|Popoluca]] (Popoluca de la sierra y variantes del popoluca) |43,829 |41,068 |54,004 |{{decreciente}}-24% |- |24 |[[Idioma mayu|Mayu (Yoreme)]] |42,601 |39,616 |32,702 |{{creciente}}21% |- |25 |[[Idioma chontal de Tabasco|Chontal (Tabasco)]] |27,666 |36,810 |43,850 |{{decreciente}}16% |- |26 |[[Idioma triqui|Triqui]] |25,674 |25,883 |24,491 |{{creciente}}5% |- |27 |[[Idioma tepehuán|Tepehuan (Durango)]] |36,543 |25,038 |31,681 |{{decreciente}}-21% |- |28 |[[Idioma cora|Cora]] |28718 |20,078 |17,086 |{{creciente}}17% |- |29 |[[Idioma popoloca|Popoloca]] |18,206 |17,964 |18,926 |{{decreciente}}-5% |- |30 |[[Idioma huave|Huave]] |18,539 |17,554 |15,993 |{{creciente}}10% |- |31 |[[Idioma yaqui|Yaqui]] |20,340 |17,116 |14,162 |{{creciente}}21% |- |32 |[[Idioma cuicatecu|Cuicatecu]] |13,318 |12,785 |12,610 |{{creciente}}1% |- |33 |[[Idioma pame|Pame]] |12,232 |11,019 |9,768 |{{creciente}}13% |- |34 |[[Idioma mam|Mame (Mam)]] |11,387 |10,374 |8,739 |{{creciente}}19% |- |35 |[[Idioma q'anjob'a el|Kanjobal]] [[Idioma q'anjob'a el|(Q´anjob´al)]] |8,421 |9,324 |10,883 |{{decreciente}}-14% |- |36 |[[Idioma tepehua|Tepehua (Totonaca)]] |10,427 |8,868 |10,625 |{{decreciente}}-17% |- |37 |[[Idioma chuj|Chuj]] |2890 |2,503 |2,143 |{{creciente}}17% |- |38 |[[Idioma chichimeca-jonaz|Chichimeca jonaz]] |2,134 |2,190 |1,987 |{{creciente}}10% |- |39 |[[Idioma guarijío|Guarijío]] |2088 |2,136 |1,905 |{{creciente}}12% |- |40 |[[Idioma aguacateco|Aguacateco (Awakateko)]] |17 |1,920 |27 |{{creciente}}700% |- |41 |[[Idioma tacuate|Tacuate (Mixteco de Sierra)]] |* |1,523 |2,067 |{{decreciente}}-26% |- |42 |[[Idioma quekchí|Kekchi (Q´eqchi´)]] |1,324 |1,248 |835 |{{creciente}}49% |- |43 |[[Idioma matlatzinca|Matlatzinca]] |1,568 |1,096 |649 |{{creciente}}69% |- |44 |[[Idioma pima|Pima]] |743 |851 |836 |{{creciente}}2% |- |45 |[[Idioma chochu|Chochu (Chocholteco)]] |729 |814 |1,078 |{{decreciente}}-24% |- |46 |[[Idioma seri|Seri]] |754 |764 |518 |{{creciente}}47% |- |47 |[[Idioma ocuilteco|Ocuilteco (Tlahuica)]] |90 |737 |522 |{{creciente}}41% |- |48 |[[Idioma jacalteco|Jacalteco (Jakalteko)]] |527 |590 |584 |{{creciente}}1% |- |49 |[[Idioma kikapú|Kikapú (Kickapoo)]] |124 |423 |144 |{{creciente}}194% |- |50 |[[Idioma quiché|Quiché (K´iche´)]] |730 |389 |286 |{{creciente}}36% |- |51 |[[Idioma kumiai|Kumiai]] |486 |289 |185 |{{creciente}}56% |- |52 |[[Idioma paipai|Paipai]] |216 |199 |221 |{{decreciente}}-10% |- |53 |[[Idioma ixcateco|Ixcateco]] |148 |190 |406 |{{decreciente}}-53% |- |54 |[[Idioma o'odham|Pápago]] |112 |161 |153 |{{creciente}}5% |- |55 |[[Idioma cucapá|Cucapá]] |278 |145 |206 |{{decreciente}}-29% |- |56 |[[Idioma kakchikel|Cakchiquel (Kaqchikel)]] |61 |143 |230 |{{decreciente}}-37% |- |57 |[[Idioma mochó|Motocintleco (Qato´k)]] |134 |106 |186 |{{decreciente}}-43% |- |58 |[[Idioma cochimí|Cochimí]] |* |88 |96 |{{decreciente}}-8% |- |59 |[[Idioma ixil|Ixil]] |103 |83 |108 |{{decreciente}}-23% |- |60 |[[Idioma kiliwa|Kiliwa]] |194 |46 |55 |{{decreciente}}-16% |- |61 |[[Idioma lacandón|Lacandón]] |998 |20 |731 |{{decreciente}}-95% |- |62 |Sayulteco |4,117 |10 |8 |{{creciente}}25% |- |63 |[[Idioma papabuco|Papabuco]] |112 |5 |2 |{{creciente}}150% |- |64 |[[Idioma ayapaneco|Ayapaneco]] |24 |4 |2 |{{creciente}}100% |- |65 |Otres llingües d'América |1626 | | | |- |66 |Llingua indíxena non especificada |101,187 | | | |} Méxicu ye'l país con mayor cantidá de persones falantes de [[llingües amerindies]] n'América, con un total de 65 llingües vives rexistraes nel añu 2010.<ref>[http://cuentame.inegi.org.mx/hipertexto/todas-lenguas.htm Llingües indíxenes en Méxicu]</ref> Sicasí, en númberos relativos, la proporción d'estes comunidaes llingüístiques del (27.5%), ye menor en comparanza con países como [[Guatemala]] (52,8 %) y [[Perú]] (35 %) ya inclusive con [[Ecuador]] (9,4 %) y [[Panamá]] (8,3 %).<ref>[http://www.inegi.gob.mx/est/contenidos/espanol/rutines/ept.asp?t=mlen21&c=3349]</ref> Esceición fecha del [[náhuatl]], nenguna de les llingües indíxenes de Méxicu tien más d'un millón de falantes. El náhuatl ye la cuarta llingua indíxena d'América pol tamañu de la so comunidá llingüística, detrás del [[quechua]], l'[[idioma aimara|aimara]] y el [[idioma guaraní|guaraní]]. <!-- galería de mapes --> <center> {| {{tablaguapa}} cellpadding=0 cellspacing=2 width=600px style="padding: 0.5y text-align:left; clear:all;" |+Llingües indíxenes de Méxicu |- |align=center valign=center bgcolor="white" | |align=center valign=center bgcolor="white" | |align=center valign=center bgcolor="white" | [[Ficheru:Mapa de lenguas de México - 20 000.png|200px]] |-style="font-size:90%" align=center | Llingües con más de 100&nbsp;000 falantes | Llingües con más de 20 000 y menos de 100 000 falantes | Llingües con menos de 20 000 falantes |} </center> === Clasificación de les llingües indíxenes === L'estudiu de les llingües indíxenes empezó dende la llegada mesma de los españoles al territoriu qu'anguaño ocupa Méxicu. Dalgunos de los misioneros, por atopase más cercanos a los nativos, alvirtieron les semeyances qu'esistíen ente delles de les llingües, por casu, el zapoteco y el mixteco. Nel {{SIEGLU|XIX||s}}, les llingües natives fueron oxetu d'una clasificación asemeyada a la que se realizaba n'Europa pa les [[llingües indoeuropees]]. Esta xera foi entamada por [[Manuel Orozco y Berra]], intelectual mexicanu de la segunda metá del {{SIEGLU|XIX||s}}. Dalgunes de les sos hipótesis clasificatorias fueron retomaes por [[Morris Swadesh]] a principios del {{SIEGLU|XX||s}}. Les llingües de Méxicu pertenecen a ocho [[families de llingües]] (amás de delles llingües de [[llingua ensin clasificar|filiación dudosa]] y otres [[llingua aisllada|llingües aisllaes]]), de les cualos les trés más importantes tantu en númberu de falantes como en númberu de llingües son les [[llingües uto-azteques]], les [[llingües mayenses]] y les [[llingües otomangues]]. Unu de los grandes problemes que presenta l'establecimientu de rellaciones xenétiques ente les llingües de Méxicu ye la falta de documentos escritos antiguos que dexen conocer la evolución de les families llingüístiques. En munchos casos, la información disponible consiste nunes cuantes pallabres rexistraes antes de la desapaición d'un idioma. Tal ye'l casu, por casu, del idioma coca, que los sos últimes muertes constituyir delles pallabres de les que s'abarrunta pertenecen más bien a dalguna variedá del náhuatl faláu en Jalisco. Swadesh calculaba que'l númberu d'idiomes falaos nel territoriu mexicanu llegaba a los cientu cuarenta. Anguaño namái sobreviven sesenta y cinco. <div align=center> <!-- galería de mapes --> {| {{tablaguapa}} cellpadding=0 cellspacing=2 width=100% style="float:center; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5y text-align:left;clear:all; margin-left:3px; font-size:90%" |colspan=6 style="background:#black; color:white; font-size:120%" align=center bgcolor="black"|'''Clasificación de les llingües indíxenes de Méxicu''' |- | style="background:#CFCFCF;" align=center width=30% | '''Familia''' | colspan=3 style="background:#CFCFCF;" align=center width=43% | '''Grupos''' | style="background:#CFCFCF;" align=center width=12% | '''Llingua''' | style="background:#CFCFCF;" align=center width=15% | '''Territoriu''' |- | rowspan=15 style="background:#e9e9e9;" | '''[[Llingües yuto-azteques]]'''<br /> Trátase de la familia de llingües amerindies más estendida nel territoriu mexicanu. Coles mesmes, ye la que tien el mayor númberu de falantes. | rowspan=15 style="background:#EFEFEF;" width=13% | '''Yuto-azteques meridionales''' | colspan=2 rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" width=30% | '''[[llingües tepimanas|Tepimano]]''' | style="background:white;" | [[Idioma o'odham|Pápago]] | style="background:white;" | [[Sonora]] |- | style="background:white;" | [[idioma pima baxu|Pima baxu]] | style="background:white;" | Sonora, [[Chihuahua]] |- | style="background:white;" | [[idioma tepehuán|Tepehuán]] | style="background:white;" | Chihuahua, [[Durango]] |- | style="background:white;" | [[idioma tepecano|Tepecano]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Jalisco]] |- | rowspan=7 style="background:#EFEFEF;" | '''Taracahita''' | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Tarahumarano''' | style="background:white;" | [[idioma tarahumara|Tarahumara]] | style="background:white;" | Chihuahua |- | style="background:white;" | [[idioma guarijío|Guarijío]] | style="background:white;" | [[Sierra Madre Occidental]] |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Cahita''' | style="background:white;" | [[idioma yaqui|Yaqui]] | style="background:white;" | Sonora |- | style="background:white;" | [[idioma mayu|Mayu]] | style="background:white;" | Sonora y [[Sinaloa]] |- | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''Ópata''' | style="background:white;" | [[idioma ópata|Ópata]] '''(†)''' | style="background:white;" | Sonora |- | style="background:white;" | [[idioma eudeve|Eudeve]] '''(†)''' | style="background:white;" | Sonora |- | style="background:white;" | [[idioma tubar|Tubar]] '''(†)''' | style="background:white;" | Sonora |- | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''Corachol-aztecano''' | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües corachol|Corachol]]''' | style="background:white;" | [[idioma cora|Cora]] | style="background:white;" | [[Nayarit]] |- | style="background:white;" | [[idioma huichol|Huichol]] | style="background:white;" | Nayarit y Jalisco |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Náhuatl''' | style="background:white;" | [[idioma pochuteco|Pochuteco]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Oaxaca]] |- | style="background:white;" | [[Náhuatl]] | style="background:white;" | [[Valle de Méxicu]], [[Sierra Madre Oriental]], Veracruz |- | rowspan=12 style="background:#e9e9e9;" | '''[[Llingües hokanas]]'''<br /> Anque esta familia ye inda aldericada polos llingüistes, arrexunta numberoses llingües falaes nes zones grebes de Méxicu y Estaos Xuníos. Delles propuestes inclúin a la llingua [[Idioma seri|seri]], pero nes más recién esta llingua apaez como una [[llingua aisllada]]. La mayor parte de les llingües hokanas escastáronse, y otres tán a puntu de sumir. | rowspan=10 style="background:#EFEFEF;" | '''[[Llingües yumano-cochimíes]]''' | colspan=2 rowspan=7 style="background:#EFEFEF;" | '''Yumanas''' | style="background:white;" | [[Idioma paipai|Paipai]] | rowspan=10 style="background:white;" | [[Península de Baxa California]] |- | style="background:white;" | [[Idioma cucapá|Cucapá]] |- | style="background:white;" | [[Idioma cochimí|Cochimí (Mti'pai)]] |- | style="background:white;" | [[Idioma kumiai|Kumiai]] |- | style="background:white;" | Nak'ipa '''(†)''' |- | style="background:white;" | 'Ipa juim '''(†)''' |- | style="background:white;" | [[idioma kiliwa|Kiliwa]] |- | rowspan=3 colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Cochimíes''' | style="background:white;" | [[Idioma cochimí laymón|Cochimí]] '''(†)''' |- | style="background:white;" | Ignacieño '''(†)''' |- | style="background:white;" | Borjeño '''(†)''' |- | colspan=3 rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües tequistlateques|Tequistlateco-chontales]]''' | style="background:white;" | [[idioma chontal d'Oaxaca|Chontal d'Oaxaca]] | rowspan=2 style="background:white;" | Oaxaca |- | style="background:white;" | [[Idioma tequistlateco|Tequistlateco]] '''(†)''' |- | colspan=4 rowspan=9 style="background:#e9e9e9;" | '''Llingües del sur de Baxa California''' <br /> Trátase d'un conxuntu de llingües falaes nel sur de la península de Baxa California. Anguaño toes atópense estinguíes. La escasa documentación sobre les llingües faen dudosa la so clasificación. Inclusive se punxo en dulda la posibilidá de que toes eses llingües formaren parte d'una mesma familia. Dellos llingüistes indiquen que ye posible que tuvieren dalguna alloñada rellación col cochimí, y por tanto, formaríen parte de la familia hokana. | style="background:white;" | [[Guaicura]] '''(†)''' | rowspan=9 style="background:white;" | [[Baxa California Sur]] |- | style="background:white;" | [[Idioma cochimí laymón|Laimón]] '''(†)''' |- | style="background:white;" | Aripe '''(†)''' |- | style="background:white;" | Huichití '''(†)''' |- | style="background:white;" | Cadégomeño '''(†)''' |- | style="background:white;" | Didiu '''(†)''' |- | style="background:white;" | [[Pericú]] '''(†)''' |- | style="background:white;" | Isleño '''(†)''' |- | style="background:white;" | Monguí '''(†)''' |- | style="background:#e9e9e9;" | '''[[Llingües álgicas]]''' <br /> La única llingua álgica falada en Méxicu ye'l kikapú, un idioma por demás cercanu al fox. La tribu kikapú establecer en Coahuila nel {{SIEGLU|XIX||s}}, por cuenta de la invasión del so territoriu orixinal ([[Indiana]]) por blancos. | style="background:#EFEFEF;" | '''[[Llingües algonquianas]]''' | colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Centrales''' | style="background:white;" | [[Idioma kikapú|Kikapú]] | style="background:white;" | [[Coahuila]] |- | rowspan=21 style="background:#e9e9e9;" | '''[[Llingües otomangue]]anas''' <br /> | rowspan=9 style="background:#EFEFEF;" | '''Otomangue occidental''' | rowspan=7 style="background:#EFEFEF;" | '''Oto-pame-chinantecano''' | rowspan=6 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües otopames|Oto-pame]]''' | style="background:white;" | [[idioma otomí|Otomí]] | style="background:white;" | Centru de Méxicu |- | style="background:white;" | [[Idioma mazahua|Mazahua]] | rowspan=4 style="background:white;" | [[Estáu de Méxicu]] |- | style="background:white;" | [[idioma matlatzinca|Matlatzinca]] |- | style="background:white;" | [[idioma tlahuica|Tlahuica]] |- | style="background:white;" | [[Idioma pame|Pame]] |- | style="background:white;" | [[Idioma jonaz|Jonaz]] | style="background:white;" | [[Guanajuato]], [[San Luis Potosí]], [[Querétaro]] |- | style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües chinantecas|Chinantecano]]''' | style="background:white;" | [[Idioma chinanteco|Chinanteco]] | style="background:white;" | Oaxaca y Veracruz |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Tlapaneco - mangueano''' | style="background:#EFEFEF;" | '''Tlapaneco''' | style="background:white;" | [[Idioma tlapaneco|Tlapaneco]] | style="background:white;" | [[Estáu de Guerrero|Guerrero]] |- | style="background:#EFEFEF;" | '''[[Llingües chiapaneco-mangues|Mangueano]]''' | style="background:white;" | [[Idioma chiapaneco|Chiapaneco]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Chiapas]] |- | rowspan=12 style="background:#EFEFEF;" | '''Otomangue oriental''' | rowspan=8 style="background:#EFEFEF;" | '''Popoloca-Zapotecano''' | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües popolocanas|Popolocano]]''' | style="background:white;" | [[Llingües mazatecas|Mazateco]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] y [[Veracruz]] |- | style="background:white;" | [[Idioma ixcateco|Ixcateco]] | style="background:white;" | Oaxaca |- | style="background:white;" | [[idioma chochu|Chochu]] | style="background:white;" | Oaxaca |- | style="background:white;" | [[idioma popoloca|Popoloca]] | style="background:white;" | [[Puebla]] |- | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües zapotecanas|Zapotecano]]''' | style="background:white;" | [[Idioma zapoteco|Zapoteco]] | style="background:white;" | Oaxaca |- | style="background:white;" | [[idioma chatino|Chatino]] | style="background:white;" | Oaxaca |- | style="background:white;" | [[Idioma papabuco|Papabuco]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] |- | style="background:white;" | [[Idioma solteco|Solteco]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] |- | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües mixtecanas|Amuzgo - mixtecano]]''' | style="background:#EFEFEF;" | '''Amuzgo''' | style="background:white;" | [[Idioma amuzgo|Amuzgo]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] y [[Estáu de Guerrero|Guerrero]] |- | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües mixtecanas|Mixtecano]]''' | style="background:white;" | [[Idioma mixteco|Mixteco]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]], [[Puebla]] y [[Estáu de Guerrero|Guerrero]] |- | style="background:white;" | [[Idioma cuicatecu|Cuicatecu]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] |- | style="background:white;" | [[idioma triqui|Triqui]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] |- | rowspan=11 style="background:#e9e9e9;" | '''[[Llingües totozoqueanas|Llingües toto-zoquenas]]'''<br /> Los primeros intentos clasificatorios, como'l de Orozco y Berra, proponíen una afinidá ente les llingües mixe-zoqueanas y les llingües otomangueanas. Sicasí, la evidencia recién apunta a que'l mixe-zoqueano ta emparentáu col totonaco-tepehua. Tamién la llingua de los [[olmeca|olmeques]] paez ser una forma de mixe-zoqueano. | rowspan=9 style="background:#EFEFEF;" | '''[[Llingües mixe-zoqueanas|Mixe-zoqueano]]''' | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües mixeanas|Mixeano]]''' | style="background:#EFEFEF;" | '''[[Idioma mixe|Mixe d'Oaxaca]]''' | style="background:white;" | Variedaes mixes de la sierra de Juárez | style="background:white;" | Sierra de Juárez (Oaxaca) |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Mixe del Golfu''' | style="background:white;" | [[Idioma sayulteco|Popoluca de Sayula]] | style="background:white;" | Veracruz |- | style="background:white;" | [[Idioma popoluca (Oluta)|Popoluca de Oluta]] | style="background:white;" | Veracruz |- | colspan=2 style="background:white;" | '''[[Idioma tapachulteco|Tapachulteco]]''' | style="background:white;" | Chiapas |- | rowspan=5 style="background:#EFEFEF;" | '''[[idioma zoque|Zoqueano]]''' | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Zoque del Golfu''' | style="background:white;" | [[Idioma popoluca (Texistepec)|Popoluca de Texistepec]] | style="background:white;" | Veracruz |- | style="background:white;" | Popoluca de Soteapan | style="background:white;" | [[Veracruz]] |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Zoque de los Chimalapas''' | style="background:white;" | Zoque de San Miguel Chimalapa | rowspan=2 style="background:white;" | Los Chimalapas (Oaxaca) |- | style="background:white;" | Zoque de Sta. María Chimalapa |- | style="background:#EFEFEF;" | '''Zoque de Chiapas''' | style="background:white;" | Variedaes zoques de Chiapas | style="background:white;" | Poniente de Chiapas |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''[[Llingües totonaco-tepehues|Totonaco-tepehua]]'''<br /> | rowspan=2 colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Totonacano''' | style="background:white;" | [[idioma totonaco|Totonaco]] | rowspan=2 style="background:white;" | Sierra Madre Oriental (Veracruz y Puebla) |- | style="background:white;" | [[idioma tepehua|Tepehua]] |- | rowspan=19 style="background:#e9e9e9;" | '''[[Llingües mayenses]]'''<br /> Les llingües mayenses (o mayances) atópense distribuyíes nel sureste de Méxicu y el norte de Centroamérica. Aisllada d'esti nucleu atopa la llingua huasteca, que se fala nel norte de Veracruz y l'oriente de San Luis Potosí. Delles propuestes incluyeron a les llingües mayenses nel grupu macro-penutí. N'otres hipótesis señalóse que pudiera haber dalguna rellación ente les families totonacana, mixe-zoqueana y la mayense, anque la propuesta nun ganó munchos adeptos. Munches de les llingües mayes falaes en Méxicu tienen un escasu númberu de falantes. Esto debe a que dellos d'esos idiomes pertenecen a grupos de guatemalianos que s'abellugaron en Méxicu mientres la guerra civil. Na actualidá son consideraes como llingües nacionales, como'l restu de les llingües indíxenes. | rowspan=2 colspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''Huasteco''' | style="background:white;" | [[Idioma huasteco|Huasteco]] | style="background:white;" | Rexón Huasteca |- | style="background:white;" | [[Idioma chicomuselteco|Chicomuselteco]] '''(†)''' | style="background:white;" | Chiapas |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Yucatecano''' | rowspan=2 colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Yucateco - lacandón''' | style="background:white;" | [[idioma maya|Maya yucateco]] | style="background:white;" | [[Península de Yucatán]] |- | style="background:white;" | [[Idioma lacandón|Lacandón]] | style="background:white;" | Chiapas |- | rowspan=9 style="background:#EFEFEF;" | '''Mayense occidental''' | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''Cholano - tzeltalano''' | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Cholano''' | style="background:white;" | [[Idioma chol|Chol]] | style="background:white;" | [[Chiapas]] |- | style="background:white;" | [[Idioma chontal de Tabasco|Chontal de Tabasco]] | style="background:white;" | [[Tabasco]] |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Tzeltalano''' | style="background:white;" | [[Idioma tzeltal|Tzeltal]] | rowspan=7 style="background:white;" | [[Chiapas]] |- | style="background:white;" | [[Idioma tzotzil|Tzotzil]] |- | rowspan=5 style="background:#EFEFEF;" | '''Kanjobalano - Chuj''' | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''Kanjobalano''' | style="background:white;" | [[Idioma q'anjob'a el|Kanjobal]] |- | style="background:white;" | [[Idioma jacalteco|Jacalteco]] |- | style="background:white;" | [[Idioma mochó|Motozintleco o mochó]] |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Chujano''' | style="background:white;" | [[idioma chuj|Chuj]] |- | style="background:white;" | [[Idioma tojolabal|Tojolabal]] |- | rowspan=6 style="background:#EFEFEF;" | '''[[Mayense oriental]]''' | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''Quicheano''' | style="background:#EFEFEF;" | '''[[Kekchí]]''' | style="background:white;" | [[Idioma kekchí|Kekchí]] | style="background:white;" | Chiapas |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Pokom - quicheano''' | style="background:white;" | [[Idioma quiché|Quiché]] | style="background:white;" | Chiapas y Guatemala |- | style="background:white;" | [[idioma cakchiquel|Cakchiquel]] | style="background:white;" | Chiapas y Guatemala |- | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''Mame''' | style="background:#EFEFEF;" | '''Teco-Mame''' | style="background:white;" | [[idioma mam|Mam]] | style="background:white;" | Chiapas |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Aguacateco-Ixil''' | style="background:white;" | [[idioma aguacateco|Aguacateco]] | style="background:white;" | Chiapas y Veracruz |- | style="background:white;" | [[Idioma ixil|Ixil]] | style="background:white;" | Chiapas, [[Quintana Roo]] y [[Campeche]] |- | rowspan=6 colspan=4 style="background:#e9e9e9;" | '''Llingües aisllaes'''<br /> Intentóse arrexuntar estes llingües en families más amplies, anque ensin ésitu. Al purépecha y al huave intentóse-y atribuyir, ensin ésitu, oríxenes suramericanos. El huave tamién foi rellacionáu coles llingües penutíes por Swadesh. Anque se dispón de bien poca información, pretendióse rellacionar al estinguíu coahuilteco coles llingües hokanas y les [[llingües comecrudanas]]. El [[Idioma seri|seri]] incluyóse por enforma tiempu, ensin evidencia contundente, a la gran familia hipotética hokana. El cuitlateco apaez en delles clasificaciones como parte de la familia yuto-azteca. Del pericú ye tan pocu lo que se sabe y tantes yeren les sos diferencies coles otres llingües de la península de Baxa California, que nin los mesmos misioneros del {{SIEGLU|XVII||s}} atrever a establecer rellaciones ente esta llingua y el restu de les peninsulares. Anguaño propónse que los pericú tuvieron de ser descendientes de los primeros pobladores de la rexón. |- | style="background:white;" | [[Idioma purépecha|Purépecha]] | style="background:white;" | [[Michoacán]] |- | style="background:white;" | [[Idioma huave|Huave]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] |- | style="background:white;" | [[idioma cuitlateco|Cuitlateco]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Estáu de Guerrero|Guerrero]] |- | style="background:white;" | [[Coahuilteco]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Coahuila]] |- | style="background:white;" | [[Idioma seri|seri]] | style="background:white;" | [[Sonora]] |- |rowspan=7 colspan=4 style="background:#e9e9e9;" | '''Llingües ensin clasificar'''<br /> Amás esiste un conxuntu de llingües con documentación bien escasa y referencies a llingües de pueblos escastaos, que nun pudieron ser clasificaes por falta d'información. Ver por casu [[llingua ensin clasificar#Datos insuficientes (Méxicu y Centroamérica)|Llingües ensin clasificar de Méxicu]]. |- | style="background:white;" | [[Idioma cotoname|Cotoname]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Tamaulipas]] |- | style="background:white;" | [[Idioma quinigua|Quinigua]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Nuevo León]] |- | style="background:white;" | [[Idioma solanu|Solanu]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Coahuila de Zaragoza]] |- | style="background:white;" | [[Idioma naolano|Naolano]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Tamaulipas]] |- | style="background:white;" | [[Idioma maratino|Maratino]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Tamaulipas]] |- | style="background:white;" | [[Idioma chumbio|Chumbia]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Guerrero]] |} </div> '''(†)''':estinguíos === Historia sociolíngüística de les llingües indíxenes de Méxicu === [[Ficheru:Codex florentino 51 9.jpg|200px|right|thumb|Una páxina del Códiz Florentino. Con esti nome conoz el testu en náhuatl escritu por [[Bernardino de Sahagún]] con base na información de nobles indíxenes de Tepepulco.]] Como s'esplicó antes, nel momentu de falar avera del español, les llingües indíxenes fueron oxetu d'un procesu de marxinación y relegación a los ámbitos domésticu y comuñal de la vida social. Dende la so llegada a la Nueva España, dellos misioneros dar a la xera de rexistrar les llingües de los indios, estudiales y aprendeles, col propósitu d'ayudar a una evanxelización más eficiente. Con esti últimu propósitu, los [[misioneru|misioneros]] d'Indies defendieron pola enseñanza de los indíxenes na so propia llingua. Acordies con esa visión, [[Felipe II d'España|Felipe II]] decretara en 1570 que'l náhuatl tenía de convertise na llingua de los indios de Nueva España, cola cuenta de faer más operativa la comunicación ente los nativos y la colonia peninsular. Sicasí, en 1696, [[Carlos II d'España|Carlos II]], estableció que l'español sería l'únicu idioma que podía y tenía de ser emplegáu nos asuntos oficiales y el gobiernu del virreinatu.<ref>Cifuentes, 1998.</ref> A partir del {{SIEGLU|XVII||s}}, los pronunciamientos a favor de la castellanización de los indios fueron cada vez más numberosos. Con ello, los colonizadores arrenunciaron a la so vocación billingüe, vocación que llevó nun primer momentu a los misioneros y a los [[Encomienda|encomenderos]] a aprender les llingües de los nativos. Esa necesidá de [[billingüismu]] treslladóse entós a los actores qu'articulaben les rellaciones ente los niveles más altos del gobiernu y los pueblos indíxenes, esto ye, la élite nativa encarnada nos [[cacique]]s rexonales. A lo llargo del periodu colonial, l'español y les llingües indíxenes entraron nuna rellación d'[[préstamu llingüísticu|intercambiu]] que llevó, per un sitiu, al español de cada rexón a caltener pallabres d'orixe indíxena na fala cotidiana; y a les llingües indíxenes a incorporar non yá pallabres españoles, sinón d'otros idiomes indios y especialmente del [[taíno]]. Dempués de la consumación de la independencia de Méxicu, la ideoloxía [[Lliberalismu|lliberal]] dominante llevó a los encargaos de la educación pública nel país, a implementar polítiques educatives que'l so propósitu yera la castellanización de los indíxenes. Según los sos defensores, cola castellanización los indios quedaríen dafechu integraos a la nación mexicana (una nación criolla, según el proyeutu lliberal decimonónicu), n'igualdá col restu de los ciudadanos de la República. Salvo'l [[Segundu Imperiu Mexicanu]], encabezáu por [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano]], nengún otru gobiernu del país interesar pol caltenimientu de les llingües indies mientres el {{SIEGLU|XIX||s}}, nin siquier el del únicu presidente indíxena que tuvo'l país: [[Benito Juárez]]. En 1889, [[Antonio García Cubes]] calculó la proporción de falantes de llingües indíxenes nun 38 % del total de la población mexicana. Si comparar col 60 % qu'envaloraba una encuesta de población en 1820, ye notable l'amenorgamientu proporcional de los falantes de llingües natives como componente de la población. A la fin del {{SIEGLU|XX||s}}, la proporción amenorgar a menos del 10 % de la población mexicana. Nel intre, más d'un cientu de llingües sumieron, especialmente les mesmes de los grupos étnicos qu'habitaben nel norte de Méxicu, nel territoriu que correspuende aproximao coles macro-árees culturales denominaes [[Aridoamérica]] y [[Oasisamérica]]. Sicasí, a pesar de qu'en númberos relativos los falantes de llingües indíxenes fueron amenorgaos a una minoría, en términos netos la so población aumentó. Na actualidá representen más de siete millones de persones. Antes de [[1992]], les llingües indíxenes nun teníen nenguna especie de reconocencia xurídica pola Federación. Nesi añu, l'artículu 2º de la [[Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos]] foi reformáu, col propósitu de reconocer el calter [[Multiculturalismu|pluricultural]] de la nación mexicana, y la obligación del Estáu de protexer y fomentar les espresiones d'esa diversidá. Siete años más tarde, el 14 de xunu de 1999, el Conseyu Directivu de la Organización d'Escritores en Llingües Indíxenes presentó al [[Congresu de la Unión]] una ''Propuesta d'Iniciativa de Llei de Derechos Llingüísticos de los Pueblos y Comunidaes Indíxenes'', col propósitu d'abrir una canal llegal de proteición de les llingües natives. Finalmente, la ''Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes'' foi promulgada n'avientu de 2002. Esta llei contempla mecanismos pal caltenimientu, fomentu y desenvolvimientu de les llingües indíxenes, pero tamién una complexa estructura qu'enzanca la so realización.<ref>Cueves, 2004: 13.</ref> === De la castellanización a la educación intercultural billingüe === [[Ficheru:Group of Apaches.jpg|right|thumb|200px|Les tribus llamaes genéricamente «apaches» yeren nómades qu'entraron en conflictu colos estaos del norte de [[Méxicu]] mientres el {{SIEGLU|XIX||s}}, a la fin aportaron a tornar al norte del Río Bravo, onde permanecen. Los sos llinguaxes y costumes tán perbién documentaos.]] Por «[[castellanización]]» entiéndese, en Méxicu, el procesu d'adopción de la llingua española per parte de los pueblos indíxenes. Como se señaló enantes, los sos antecedentes ''[[de iure]]'' más remotos daten del {{SIEGLU|XVII||s}}, anque nun foi sinón hasta'l {{SIEGLU|XIX||s}} cuando algamó la so máxima espresión, nel contestu de la República lliberal. Cola xeneralización de la educación pública, la castellanización fíxose más fonda anque ello nun derivó nel abandonu absolutu de les llingües indíxenes per parte de los sos falantes. N'otros casos, la castellanización foi acompañada pol [[xenocidiu|estermín físicu]] o'l [[etnocidio]]; casos especiales son los [[yaqui]]s ([[Guerra del Yaqui]], 1825-1897), los [[etnia maya|mayes]] ([[Guerra de Castes]], 1848-1901) y los californios<ref>Los ''californios'' de les fontes coloniales son un conxuntu de grupos étnicos de distinta filiación. Ente ellos taben los guaicuras, pericúes, monguis, coras y laimones. Namái sobreviven un puñáu d'indíxenes californios nel norte de [[Baxa California]], anque toos ellos atópense nun avanzáu procesu d'estinción.</ref> (que les sos llingües escastar a finales del {{SIEGLU|XIX||s}}, depués d'una llarga agonía qu'empezó col establecimientu de misiones católiques na península). Los [[apache]]s<ref>''Apache'' ye un términu col que los españoles denominaron a un conxuntu de pueblos que vivíen nel desiertu del norte de Nueva España.</ref> son un casu un pocu distintu, anque aguantaron cualquier esfuerciu de castellanización dende'l {{SIEGLU|XVII||s}}, entraron en conflictu abiertu con españoles y mexicanos, ya inclusive coles demás etnies del norte ([[tarahumaras]], [[sumas]], [[conchos]], [[tobosos]]). Esto apinóse al ser emburriaos escontra l'oeste pola espansión d'[[Estaos Xuníos]], causando'l constante conflictu nos estaos del norte de [[Méxicu]] y del sur d'[[Estaos Xuníos]] (Guerra apache, mientres tol XIX). La castellanización tenía como propósitu esaniciar les diferencies étniques de los indíxenes con respectu al restu de la población, para, n'última instancia, integralos en «igualdá» de condiciones a la nación. En Méxicu, unu de los principales criterios históricos pa la definición de «lo indíxena» foi la llingua (el criteriu racial» solo sumió nel discursu oficial na tercer década del {{SIEGLU|XX||s}}). Por ello, les estratexes pa inducir l'abandonu de les llingües indíxenes taben dirixíes principalmente a la prohibición llegal del so emplegu na [[educación]], la prohibición fáctica del exerciciu de la docencia pa los indíxenes (cuando un indíxena aportaba a profesor, el gobiernu encargar de reasitialo nuna comunidá onde nun se falara la so llingua madre) y otres similares. Contra lo que pensaben los defensores de la castellanización de los indíxenes, la so incorporación al mundu de fala española nun significó un ameyoramientu nes condiciones materiales d'esistencia de los grupos étnicos. La política de castellanización zarapicábase tamién coles faltes del sistema educativu nacional. Suponía que los educandos remanaben de mano la llingua española, anque en munches ocasiones nun asocedía d'esta forma. Munchos indíxenes que tuvieron accesu a la educación pública mientres la primer metá del {{SIEGLU|XX||s}} en Méxicu yeren monollingües, y al prohibíse-yos l'usu de la única llingua que remanaben, yeren incapaces de comunicase nel mediu escolar. Per otra parte, los docentes munches vegaes yeren indíxenes que'l so dominiu del español tamién yera precariu, lo que contribuyó a la reproducción de los defectos competitivos ente los neños. En vista de lo anterior, na década de 1970 incorporóse la enseñanza en llingua indíxena nes zones d'abellugu, pero namái como un preséu transitoriu que tendría de contribuyir a un aprendizaxe más efectivu del español. Mientres la década de 1980, la educación billingüe foi oxetu d'una promoción intensiva (en términos comparativos con periodos anteriores, yá que nunca constituyó un sistema masivu en Méxicu). Pero entá cuando los propósitos siguíen siendo los mesmos (la incorporación de los indíxenes a la nación [[mestizu|mestiza]] y la castellanización), enfrentar dende entós a les faltes qu'acusa'l sistema d'educación intercultural implementáu na segunda metá de la década de 1990. Esto ye, que'l profesoráu asignáu a zones de fala indíxena con frecuencia nun apodera l'idioma indíxena que falen los sos estudiantes. Per otra parte, solo en feches bien recién la [[Secretaría d'Educación Pública (Méxicu)|Secretaría d'Educación Pública]] esmolecer pola producción de testos en llingües indíxenes, y namái en delles d'elles. La gran diversidá llingüística de Méxicu, aunida a les dimensiones amenorgaes de delles comunidaes llingüístiques, conducieron al sistema d'[[educación intercultural billingüe]] a enfocase solo nos grupos más amplios. === Billingüismu y [[diglosia]] === La mayor parte de los falantes de llingües indíxenes en Méxicu son [[billingüismu|billingües]]. Esto ye resultáu d'un llargu procesu históricu en que les sos llingües fueron apostraes a los ámbitos de la vida comuñal y doméstica. Por cuenta de ello, la mayor parte de los indíxenes ver na necesidá d'aprender a comunicase n'español tanto coles autoridaes como colos habitantes de les poblaciones mestices, que se convirtieron nos centros neurálxicos de les redes comuñales en que se víen integraes les sos sociedaes. A la declinación del númberu de [[monollingüismu|monollingües]] ente los mexicanos falantes de llingües indíxenes contribuyó tamién, como se señaló antes, la intensiva campaña educativa de corte castellanizante. Na actualidá, esisten comunidaes llingüístiques onde menos del 10 % de los sos miembros falen puramente la llingua amerindia. Ye'l casu de la comunidá llingüística de los [[chontales de Tabasco]], qu'apenes presenten un 0,13 % de monollingües del total. Síguen-yos los yaquis (0,33 %) [[mazahua|mazahues]] —grupu étnicu del estáu de Méxicu, carauterizáu pola so temprana integración na rede económica de grandes ciudaes como [[Méxicu, D.F.]] y [[Toluca de Lerdo|Toluca]]—, con 0,55 % de monollingües; y los [[Mayu (pueblu)|mayos]] de Sonora y Sinaloa, con 1,78 %. Les comunidaes cola mayor cantidá d'indíxenes monollingües son tamién aquelles onde l'analfabetismu ye más eleváu o que'l so territoriu étnicu tradicional alcontrar nes rexones más marxinaes de Méxicu. Tal ye'l casu de los amuzgos de Guerrero y Oaxaca, con 42 % de monollingües y 62 % d'analfabetismu; los tzeltales y tzotziles de los Altos de Chiapas, con 36,4 % y 31,5 % de monollingües respeutivamente; y los tlapanecos del Monte de Guerrero, con 31,5 % de monollingüismu. N'años recién, delles comunidaes llingüístiques indíxenes de Méxicu entamaron campañes de rescate y revalorización de les sos propies llingües. Quiciabes la esceición sían los zapotecos de Juchitán, nucleu urbanu d'Oaxaca onde la llingua [[Idioma zapoteco|zapoteca]] tien una fuerte presencia en tolos ámbitos de la vida dende'l {{SIEGLU|XIX||s}}. Los movimientos reivindicadores de les llingües indíxenes tuvieron llugar casi puramente ente aquellos pueblos con eleváu billingüismu o que d'una o otra manera ensertáronse na vida urbana. Este ye'l casu de los falantes de maya yucateco, los purépechas de Michoacán, los nahuas de [[Milpa Alta]] o los mixtecos que viven en [[Los Angeles (California)|Los Angeles]]. Pero lo xeneral ye que les llingües indíxenes sigan apostraes a la vida familiar y comuñal. Un exemplu notable ye'l de los [[Pueblu otomí|otomí]]es de delles rexones del [[valle del Mezquital]]. Estos grupos negáronse a recibir instrucción na so propia llingua, yá que esos son conocencies que pueden aprendese «na casa», y que finalmente van escarecer d'utilidá práutica na vida futura de los educandos. Lo que soliciten los padres en casos d'esti tipu ye que l'alfabetización de los neños indíxenes sía en llingua española, yá que ye un idioma que van precisar pa rellacionase en llugares distintos de la comunidá d'orixe. Porque anque la llei mexicana alzara al rangu de llingües nacionales a les llingües indíxenes (más conocíes pol común de los mexicanos como ''dialeutos'', pallabra emplegada nel sentíu de que «nun son verdaderes llingües»), el país escarez de mecanismos pa garantizar l'exerciciu de los derechos llingüísticos de los indíxenes. Por casu, los materiales editaos (testos o fonogramas) nestos idiomes son bien pocos, los medios de comunicación nun empresten espacios pal so espardimientu, salvu dalgunes [[Radiodifusión|estaciones]] creaes pol desapaecíu ''Institutu Nacional Indixenista'' (actual [[Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes]] o CDI) en zones con amplia población falante d'idiomes indios; y porque, finalmente, la mayor parte de la sociedá mexicana comunicar n'español. === Llingües en peligru d'estinción === Güei casi dos decenes de llingües maternes que tán en riesgu de sumir en Méxicu.<ref>Palapa Quijas, F. (2013, 23 de febreru). El llinguaxe ye l'índiz, l'inventariu de la cultura, sostién Miguel León-Portilla: Participó na conmemoración del Día Internacional de la Llingua Materna: La madre ye quien tresmite al neñu una visión del mundu, indica l'historiador. Los que falamos idiomes indíxenes somos la flor y el cantar del país, espresa la diputada Eufrosina Cruz. La Xornada, suplementu "La Xornada de enmedio", p. 5ª, seición Cultura.</ref> De siguío se enlistan delles llingües y variantes dialeutales en peligru d'estinción.<ref name=inali>{{cita web|autor=INALI|títulu=Población de 5 años y más falante de dalguna llingua indíxena por variante llingüística según bilingüismo lengua indíxena-español. Llocalidaes con asentamientos históricos , 2000|url=http://site.inali.gob.mx/pdf/estadistica/VARIANTE/VARIANTE_C3_monolinguismo.pdf|fechaaccesu=18 de xunetu de 2012|obra=Estadística básica de la población falante de llingües indíxenes nacionales|fecha=2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180613062545/http://site.inali.gob.mx/pdf/estadistica/VARIANTE/VARIANTE_C3_monolinguismo.pdf|fechaarchivu=2018-06-13}}</ref> * chinanteco central so * chontal d'Oaxaca baxu * [[idioma ayapaneco|ayapaneco]] * [[idioma chochu|chochu o chocholteco]] * [[Idioma ixcateco|ixcateco]] * [[Idioma lacandón|lacandón]] * [[idioma mochó|mochó]] * [[idioma seri|seri]] * náhuatl de Jalisco * náhuatl de Tabasco * náhuatl de Tetelcingo * [[idioma kiliwa|kiliwa]] * [[idioma paipai|paipai]] * mixteco del sureste central * otomí de Ixtenco * otomí de Tilapa * [[totonaco de Misantla]] == Otres llingües == Cerca de dos millones falen [[llingua estranxera|llingües estranxeres]] en combinación col español, munchos d'ellos fíos d'[[inmigrante|inmigrantes]] estranxeros, otros son mexicanos qu'aprendieron una llingua estranxera n'otru país y el restu haber adquiríu en centros d'enseñanza, pal desempeñu de les sos actividaes. === Llingües alóctonas de Méxicu === Anque'l [[idioma español|español]] ye la llingua mayoritaria de [[Méxicu]], l'[[idioma inglés|inglés]] ye usáu llargamente nos negocios. El dominiu del idioma inglés ye una carauterística bien demandada na busca d'emplegaos profesionistas, lo cual llevó a una medría esponencial na cantidá d'escueles ya institutos d'enseñanza del inglés y la mayoría de les escueles privaes ufierten educación billingüe ya inclusive lo que se denominó «bicultural». Tamién ye un [[idioma]] importante y fálase como segunda llingua dempués del español nes ciudaes fronterices, pero néstes, al igual qu'en dalgunes del llau estauxunidense, entemecióse col español creando un dialeutu híbridu llamáu [[espanglish]]. L'inglés tamién ye l'idioma principal de les comunidaes d'inmigrantes estauxunidenses nes mariñes de [[Baxa California]] y por colonos mormones nel [[Estáu de Chihuahua]] que la so llingua materna sigue siendo l'inglés dende 1912.Anque na práutica l'inglés ye minoritariu esisten periódicos n'inglés como: ''[[Gringo Gazette]]'', ''[[Newsweek Méxicu]]'', ''[[The News Méxicu]]'' y ''[[Méxicu all Time]]'', ente otres. Apocayá identificóse a una comunidá d'[[atleta|atletes]] na so mayoría procedentes de [[Kenia]], (dalgunos d'ellos yá nacionalizaos) que decidió establecese en [[Toluca]], pola so condición estratéxica de cercanía a la capital del país, la so altitú, instalaciones deportives y llugares d'entrenamientu como les faldes del [[Neváu de Toluca]], la so concentración pa entrenamientu ye diariu, polo que se fai yá cotidianu velos correr nesa zona, charrando n'inglés, na so llingua nativa o n'español.<ref>[http://www.newsweek.mx/index.php/articulo/6570#.VF-43TSUe4Q Correr en Méxicu pa sobrevivir a Kenia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141109212223/http://www.newsweek.mx/index.php/articulo/6570#.VF-43TSUe4Q |date=2014-11-09 }} en: ''[[Newsweek Méxicu]]''. Consultáu'l 9-11-2014.</ref> Nun se tienen datos oficiales alrodiu de la presencia d'otros idiomes non indíxenes nel territoriu mexicanu. L'[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía|INEGI]] incluyir dientro de la categoría ''Otres llingües estranxeres'', anque nos sos tabulados finales non se desglosan cuálos son eses llingües estranxeres. El [[Institutu Llingüísticu de Branu]] calculaba qu'a metá de la década de 1990 esistíen 70 000 falantes de [[Plautdietsch]] na república. La mayor parte d'ellos asiéntanse nos territorios semidesérticos de Chihuahua, Zacatecas, Durango, Tamaulipas y Campeche. D'esa comunidá, menos de la tercer parte fala tamién español y son na so mayoría varones (les muyeres adultes son monollingües), lo cual puede esplicase pol aislamientu de la comunidá [[menonita]] con al respeutive de los sos vecinos. Coles mesmes, anque s'envalora que la población de xitanos nel país tenía de xubir a unos 16 mil individuos; el ILV calcula que d'ellos, unos cinco mil falen l'idioma [[romanín]] o [[caló]]. Anguaño la xente en Chipilo inda fala la [[llingua véneta]] de los sos bisagüelos, que los sos mesmos falantes suélen-y llamar chipileño. La variante véneta que se fala ye'l feltrino-belunés. Resulta sorprendente que'l vénetu chipileño nun fuera bien influyíu pol español, en comparanza con cómo foi alteriáu n'Italia pol italianu. Anque'l gobiernu estatal nun lu hai reconocíu, pol númberu de falantes, el dialeutu vénetu ye una llingua minoritaria d'inmigración en Puebla y envalórense unos 5000 falantes. Sicasí, dende va dellos años los chipileños tán trabayando pola reconocencia de la so llingua con plátiques col [[INAH]] y sobremanera col trabayu cultural que realicen de manera constante a pesar del racismu y la discriminación que reciben per parte de les autoridaes del estáu y polos profesores monollingües que desconocen l'idioma vénetu de Chipilo. Sobre les llingües ibériques falaes en Méxicu, tiense rexistru del usu del catalán, vascu y gallegu. Los falantes d'estes llingües son principalmente xente d'edá avanzada que llegó a Méxicu por causa de la [[Guerra Civil Española]], y tamién estes llingües son falaes en menor escala por dalgunos de los sos fíos y nietos que yá son mexicanos de nacencia y por nuevu migrantes españoles qu'aportaron al país nos últimos años. El [[idioma catalán|catalán]] ye l'idioma ibéricu más faláu en Méxicu, según fontes de la comunidá catalana envaloren un averáu de 12&nbsp;000 falantes que se concentren en Méxicu DF, [[Puebla]], [[Quintana Roo]], [[Baxa California]], [[Colima]], [[Jalisco]] y [[Sinaloa]], la segunda llingua ibérica ye'l [[Euskera|vascu]] con 8500 falantes esvalixaos nel Distritu Federal, [[Estáu de Méxicu]], [[Nuevo León]], [[Coahuila]], Jalisco, Colima y Oaxaca, y la tercera'l [[Idioma gallegu|gallegu]] con 6 000 falantes esvalixaos principalmente nel [[Distritu Federal]], Estáu de Méxicu, [[Veracruz]] y [[Jalisco]]. Del [[Idioma asturianu|asturianu]] y del [[Estremeñu (llingüística)|estremeñu]], munches de les sos pallabres caltiénense presentes nel léxicu faláu polos mexicanos; bien en particular los les rexones Centro y Bajío. Otru idioma ibéricu faláu en Méxicu ye'l [[Idioma xudeoespañol|ladín]] o [[xudeoespañol]], llingua de les comunidaes sefardines de Méxicu. Esiste una importante comunidá china nel país, ente les que destaquen el [[barriu chinu (Ciudá de Méxicu)|barriu chinu de la Ciudá de Méxicu]] que cunta con unes 3000 families de chinos, otros asiáticos y los sos descendientes;<ref>[http://www.eluniversal.com.mx/notas/418010.html Comunidá estigmatizada] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203232850/http://www.eluniversal.com.mx/notas/418010.html |date=2013-12-03 }} en: ''[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]''. Consultáu'l 12-04-2007.</ref> y, [[La Chinesca (barriu chinu de Mexicali)|La Chinesca de Mexicali]],<ref>[http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=i8hk1uxOLkw Los Chinos de Mexicali] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151201111146/https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=i8hk1uxOLkw |date=2015-12-01 }} en: ''[[YouTube]]''. Consultáu'l 18-09-2007.</ref> con una población d'unos 5 000 chinos cantoneses y los sos descendientes; esta comunidá publica un periódicu selmanariu en [[idioma chinu|chinu]] y [[idioma cantonés|cantonés]] el ''[[Kiu Lum]]'', el cantonés y el mandarín ye enseñáu a los neños dientro de l'Asociación que mandó construyir la comunidá china de Mexicali.<ref>{{Cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=DvLFN7pKOlQ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20240723085806/https://www.youtube.com/watch?v=DvLFN7pKOlQ |fechaarchivu=2024-07-23 }}</ref> La comunidá xudía de la Ciudá de Méxicu, mayoritariamente askenazí, impulsó la educación multillingüe ente los neños y nuevos de la so comunidá; los estudiantes, na so mayoría asisten a colexos privaos onde se-yos enseña español, inglés y hebréu, estes materies son impartíes de forma obligatoria pa poder llograr el grau escolar, asina mesmu los colexos xudíos mexicanos cunten con señalización trillingüe y periódicos en llingua hebrea pa los padres de dichos estudiantes. Coles mesmes el programa diseñar pa la recién inmigración de xudíos d'otros países, que se movieron a Méxicu y la comunidá xudía pueda ufiertar una educación acorde a la visión cultural d'esta comunidá.<ref>{{Cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=JO3eZXMf6oU |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170503224206/https://www.youtube.com/watch?v=JO3eZXMf6oU |fechaarchivu=2017-05-03 }}</ref> El [[idioma francés|francés]] dexó raigaños na comunidá de [[San Rafael (Veracruz)|San Rafael]], [[Estáu de Veracruz|Veracruz]] dende la llegada d'un grupu de franceses en [[1833]] cola idea d'una meyor vida nun clima arrogante. Na actualidá son pocos los descendientes que lu falen, sicasí, el gobiernu de Francia financia a una institución por que la llingua francesa calténgase viva nesti llugar. Darréu, mientres el periodu del [[Segundu Imperiu mexicanu]], hubo una folada de franceses, belgues, luxemburgueses y suizos qu'aportaron al país, xeneralmente establecíense nes ciudaes principales de la dómina, dexando un gran legáu al so pasu per Méxicu; los sos descendientes, una pequeña comunidá esvalixada a lo ancho de Méxicu trató de caltener la so cultura incluyendo la so llingua. Per otra parte, saber de la presencia de comunidaes importantes de falantes del [[idioma alemán|alemán]], [[idioma italianu|italianu]], [[idioma rusu|rusu]], [[idioma portugués|portugués]], [[idioma árabe|árabe]], [[idioma hebréu|hebréu]], [[idioma griegu|griegu]], [[idioma suecu|suecu]], [[idioma rumanu|rumanu]], [[idioma chinu|chinu]], [[idioma xaponés|xaponés]], [[idioma tagalu|filipín]] y [[idioma coreanu|coreanu]], anque'l ILV nun presenta datos que dexen esponer una cifra alrodiu del so pesu nes estadístiques pero los estudios que se tienen tamién s'envaloren sobre la base de los datos qu'establecen estes comunidaes asina mesmu como los de la secretaría de migración que tamién refundia datos averaos. Na mesma situación atópense munchos grupos indíxenes non nativos de Méxicu y que les sos llingües nun fueron consideraes nacionales pola llexislación del país —cuesa que sí asocedió, por casu, coles llingües de los refuxaos guatemalianos—. Nesti casu ta una importante comunidá d'ecuatorianos y peruanos falantes de [[idioma quechua|quechua]] asitiaos nel [[Distritu Federal]], [[Estáu de Méxicu]], [[Morelos]] y [[Puebla]]. Ente la frontera Méxicu-Estaos Xuníos, hai presencia de llingües norteamericanes como'l [[kikapú]], el [[kumiai]] y el [[pápago]] que se falen ente dambos países y que tamién fueron reconocíes como llingües nacionales. Sicasí, dempués del estermín o etnocidio de les diverses tribus apaches en territoriu mexicanu. Nel censu parcial de población realizáu pol [[INEGI]] nel 2005, rexistróse grupos indíxenes non nativos de Méxicu, ente ellos 640 falantes de afro-[[seminola]], 37 falantes de [[Idioma navajo|navajo]], 22 falantes d'[[Idioma apache|apache mescalero]], 12 falantes de [[yavapai]] nos estaos de [[Chihuahua]], [[Sonora]], [[Coahuila]] y [[Baxa California]] con un trillingüismu bien marcáu ente los indíxenes de la frontera Méxicu-Estaos Xuníos; nel casu de los navajos dar por intereses comerciales que tienen con mexicanos na venta de llana o forraxe pa ganáu y nel casu de los apaches dar pola reintroducción del [[Bison bison|búfalu americanu]] nes reserves naturales del cañón de Santa Helena y Boquillas del Carmen que s'alluguen nes riberes sureñes del [[Ríu Bravo]] onde seis families indíxenes pertenecientes a esta etnia decidieron vivir de nueva cuenta en territoriu mexicanu ensin importar los problemes fronterizos como n'antaño vivíen los sos ancestros nes vastes llanures del desiertu chihuahuense. Anque Méxicu reconozse, según les sos lleis, como un país multicultural y determináu a la proteición de les llingües de los sos diversos pueblos, nun dio personalidá llegal a les comunidaes llingüístiques numberaes nesti apartáu. La llei mexicana nun contempla proteición o promoción pa estos idiomes, entá cuando formen parte de la identidá d'un grupu de ciudadanos mexicanos. Cabo notar que nesti puntu, la llexislación mexicana ye equiparable al respeutive de les llexislaciones de la mayoría de los países occidentales, onde les llingües d'inmigrantes relativamente recién, o marxinales poblacionalmente, tienden a nun ser consideraes como llingües nacionales en riesgu, y poro, dignes de proteición. === Llingües de señes === Envalórase qu'esisten ente 87&nbsp;000 a 100&nbsp;000 señantes que practiquen la [[llingua de señes mexicana]],<ref>[http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=mfs Mexican Sign Language] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121018095247/http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=mfs |date=2012-10-18 }} en: Ethnologue. Consultáu'l 24-08-2012.</ref> ente 400~500 la [[llingua de señes yucateca]]<ref>(n'inglés) [http://www.ethnologue.co/show_language.asp?code=msd Yucatec Maya Sign Language] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200916205618/http://www.ethnologue.co/show_language.asp?code=msd |date=2020-09-16 }} en: ''Ethnologue''. Consultáu'l 24-08-2012.</ref> y 13 ~de la [[llingua de señes de Tijuana]].<ref>[http://interpretesbc.blogspot.mx/p/cursu-y-talleres.html ¿Cuántos intérpretes somos en Baxa California?] en: ''Asociación d'Intérpretes y Traductores de Llingua de Señes de Baxa California''. Consultáu'l 21 d'agostu de 2012.</ref> Hasta'l momentu nun se tien una estimación del númberu de señantes de la [[llingua de señes americana]], emplegada por residentes d'[[Estaos Xuníos]] y de [[Canadá]], según por fíos d'emigrantes mexicanos. Tampoco hai estimaciones de quien practiquen la [[llingua de señes española]] y el [[llinguaxe de señes guatemalianu]]. Atópense grupos de señantes na [[Ciudá de Méxicu]], [[Guadalajara (Jalisco)|Guadalajara]] y [[Monterrey]], según n'otres ciudaes más pequeñes con comunidaes de señantes significatives. Hai variaciones rexonales (80-90 % de semeyanza léxica en tol país según Faurot et al. 2001).<ref>[http://www.sil.org/mexico/llinguaxes-de-signos/G009y-Identidá-mfs.pdf Llinguaxe de señes mexicanu] en: ''[[Institutu Llingüísticu de Branu]]''. Consultáu'l 31 d'ochobre de 1999.</ref> Exísten variaciones importantes nos grupos d'edá y persones d'oríxenes relixosos dafechu distintos. === Braille español === En [[2010]], esistía un total de 1 292 201 persones con un grau de [[discapacidá visual]], (27,2 % del total de discapacitaos a nivel nacional)<ref>[http://sedeco.tabasco.gob.mx/discapacidad/pdf/noticias/discapacidá0nota1.pdf Porcentaxe de población con discapacidá per tipu de discapacidá pa cada sexu y grupu d'edá, 2010.] en: ''Estadístiques arremente del Día Internacional de les Persones con Discapacidá''. ''[[Institutu Nacional d'Estadística, Xeografía ya Informática]]''. Consultáu'l 03-12-2011.</ref> polo que se cree que solo un 10 % d'ellos son [[llector]]es del alfabetu [[braille español]], esto ye, cerca de 130 000 aproximao. Desconozse'l númberu de llectores de [[braille inglés]] residentes nel país. == Ver tamién == * [[Pueblos indíxenes de Méxicu]] * [[Cultura de Méxicu]] * [[Demografía de Méxicu]] * [[Proyeutu Rosetta]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * [[Manuel Alvar|<span style="font-variant:small-caps">Alvar</span>, Manuel]] (dir., 2009). ''Manual de dialeutoloxía hispánica: l'español d'América''. Barcelona: Ariel. * Ávila, Raúl (1999): ''La llingua y los falantes''. Tríes. Méxicu. ISBN 968-24-4048-3. * [[Gonzalo Aguirre Beltrán|Aguirre Beltrán, Gonzalo]] (1983): ''Les llingües vernácules. El so usu y desusu na enseñanza: la esperiencia de Méxicu''. Ediciones de la Casa Chata. Méxicu. * <span style="font-variant:small-caps">Butragueño</span>, Pedro Martín (s/f). {{Enllaz rotu|1=«La división dialeutal del español de Méxicu» |2=http://lef.colmex.mx/Sociolinguistica/Camudo%20y%20variacion/La%20division%20dialeutal%20d%27el%20espanol%20mexicanu.pdf |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }}. En ''Historia sociollingüística de Méxicu''. Ciudá de Méxicu: [[El Colexu de Méxicu]]. Versión electrónica consultada'l 19 de mayu de 2011. * {{cita llibru |apellíos=Campbell|nome=Lyle|añu=1997|títulu=American Indian languages: the historical linguistics of Native America|editorial=[[Oxford University Press]]|allugamientu=Oxford}} * Cifuentes, Bárbara (1998): ''Lletres sobre voces. Multillingüismu al traviés de la historia.'' Centru d'Investigaciones y Estudios Cimeros n'Antropoloxía Social - Institutu Nacional Indixenista. Historia de los Pueblos Indíxenes de Méxicu. Méxicu. ISBN 968-496-338-6 * Cueves, Susana (2004): ''Llei de Derechos Llingüísticos en Méxicu''. En [https://web.archive.org/web/http://www.linguapax.org/congres04/pdf/4_cueves.pdf http://www.linguapax.org/congres04/pdf/4_cueves.pdf]. Consultáu n'agostu de 2006. * Díaz Couder Cabral, Ernesto (2000): "La clasificación de les llingües indíxenes". En: ''Ciencies''. Non. 60-61. Ochobre de 2000. páxs. 133-140. * Hamel, Enrique (2000): ''Polítiques del llinguaxe y educación indíxena en Méxicu. Orientaciones culturales y estratexes pedagóxiques nuna dómina de globalización''. En: [http://uam-antropologia.info/web/articulos/2000_hamel.pdf http://uam-antropologia.info/web/articulos/2000_hamel.pdf]. Consultáu en mayu de 2006. * [[Pedro Henríquez Ureña|<span style="font-variant:small-caps">Henríquez Ureña</span>, Pedro]] (1938). ''L'español en Méxicu, los Estaos Xuníos y l'América Central''. [[Buenos Aires]]: [[Universidá de Buenos Aires]]. * [[Juan Miguel Lope Blanch|<span style="font-variant:small-caps">Lope Blanch</span>, Juan Miguel]] (2009). «Méxicu». En <span style="font-variant:small-caps">Alvar</span>, Manuel (dir. 2009): 81-89. * Martínez Musiño, Celso (2015). "Les llingües indíxenes mexicanes n'Internet: analís webométrico". ''Llingües y lliteratures indoamericanas'', 17: 122-144. {{Enllaz rotu|1= |2=http://publicacionescienciassociales.ufro.cl/index.php/indoamericana/article/download/603/537 |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }}. Consultáu en Xunu de 2017. * [[Francisco Moreno Fernández|<span style="font-variant:small-caps">Moreno Fernández</span>, Francisco]] (2009). ''La llingua española na so xeografía''. [[Madrid]]: Arco/Libro. * [[Arturo Warman|Warman, Arturo]] (2003): ''Los indios mexicanos nel estragal del mileniu''. Fondu de Cultura Económica. Méxicu. ISBN 968-16-7007-8 * [https://www.academia.edu/31138980/_Llingua_de_los_indios_llingua_espa%C3%B1fola_Religious_Conversion_and_the_Languages_of_New_Spain_ca._1520_1585_Church_History_85_4_2016_690-723 Wasserman-Soler, Daniel I. (2016). "Llingua de los indios, llingua espanola: Religious Conversion and the Languages of New Spain, c. 1520-1585." Church History 85:4: 690-723.] == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.muturzikin.com/cartesamerique/1.htm Mapa llingüísticu de Méxicu] de Muturzikin.com * [http://www.inali.gob.mx Institutu Nacional de Llingües Indíxenes (INALI)] * [http://www.inali.gob.mx/catalogo2007/ Catálogu 2007 del INALI] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130621132226/http://www.inali.gob.mx/catalogo2007/ |date=2013-06-21 }} [http://mexica.ohui.net/apendices/4/ (resume)] * [http://www.colmex.mx/alim/ Archivo de Llingües Indíxenes de Méxicu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101030133405/http://colmex.mx/alim/ |date=2010-10-30 }} (El Colexu de Méxicu) * [https://web.archive.org/web/20051229063731/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=Mexico Informe sobre Méxicu en ''Ethnologue''] (n'inglés). {{Tradubot|Lenguas de Méxicu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües de Méxicu]] 6s8f676g0a4oex50gm9mv9l05a2bouc 4382901 4382888 2025-07-07T14:36:28Z XabatuBot 43102 iguo testu: llingües popolocanas => llingües popolocanes 4382901 wikitext text/x-wiki <!-- {| {{tablaguapa}} width=300px style="float:right; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:90%" ! style="background:#efefef;" align=center | Denominación nativa !style="background:#efefef;" align=center | Falantes |- | [[Idioma acateco|Acateco]] |''Akateko'' |align=right| 532 |- | [[Idioma aguacateco|Aguacateco]] |''Awakateko'' |align=right| 21 |- | [[Idioma amuzgo|Amuzgo]] | |align=right| 43&nbsp;761 |- | [[Idioma ayapaneco|Ayapaneco]] | |align=right| 2 |- | [[Idioma ayapaneco|Ayapaneco]] | |align=right| 4 |- | [[Idioma cora|Cora]] | |align=right| 17&nbsp;086 |- | [[Idioma cucapá|Cucapá]] | |align=right| 116 |- |[[Idioma mixteco|Mixteco]] (El to'un savi) |align=right|510&nbsp;801 |- |[[Idioma zapoteco|Zapoteco]] (Binizaa) |align=right|505 992 |- |[[Idioma tzotzil|Tzotzil]] (Batz'i k'op) |align=right|356 349 |- |[[Idioma tzeltal|Tzeltal]] (Batz'il K'op) |align=right|336 448 |- |[[Idioma otomí|Otomí]] (Hñähñü) |align=right|327 319 |- |[[Idioma totonaco|Totonaco]] (Tachiwin) |align=right|271 847 |- |[[llingües mazatecas|Mazateco]] (Hai shuta enima) |align=right|246 198 |- |[[Idioma chol|Chol]] (Ch'ol, Laktyan) |align=right|189 599 |- |[[Idioma huasteco|Huasteco]] (Téenek) |align=right|173 233 |- |[[Idioma chinanteco|Chinanteco]] (Tsa jujmí) |align=right|152 711 |- |[[Idioma mazahua|Mazahua]] (Jñatio) |align=right|151 897 |- |[[Idioma purépecha|Purépecha]] (nutanchil) |align=right|136 388 |- |[[Idioma mixe|Mixe]] (Ayüük) |align=right|135 316 |- |[[Idioma tlapaneco|Tlapaneco]] (Me'phaa) |align=right|119 497 |- |[[Idioma tarahumara|Tarahumara]] (Rarámuri) |align=right|87 721 |- |[[Idioma zoque|Zoque]] (O'de püt) |align=right|60 093 |- |[[Idioma amuzgo|Amuzgo]] (Tzañcue) |align=right|48 843 |- |[[Idioma chatino|Chatino]] (Cha'cña) |align=right|47 762 |- |[[Idioma tojolabal|Tojolabal]] (Tojolwinik otik) |align=right|44 531 |- |[[Idioma popoluca (Texistepec)|Popoluca]] (Tuncápxe) |align=right|44 237 |- |[[Idioma chontal de Tabasco|Chontal de Tabasco]] (Yokot t'an) |align=right|43 850 |- |[[Idioma huichol|Huichol]] (Wixárika) |align=right|36 856 |- |[[Idioma mayu|Mayu]] (Yoreme) |align=right|34 770 |- |[[Idioma tepehuán|Tepehuán]] (O'otham) |align=right|30 339 |- |[[Idioma triqui|Triqui]] (Xnanj nu´a, Stnanj nin´, Nanj nin´inj, Tnanj nin´inj) |align=right|24 491 |- |[[Idioma cora|Cora]] (Nayeeri) |align=right|19 512 |- |[[Idioma popoloca|Popoloca]] |align=right|18 926 |- |[[Idioma huave|Huave]] (Ikoods) |align=right|16 135 |- |[[Idioma cuicatecu|Cuicatecu]] (Nduudu yu) |align=right|15 078 |- |[[Idioma yaqui|Yaqui]] (Yoeme) |align=right|15 053 |- |[[Idioma kanjobal|Kanjobal]] (K'anjobal) |align=right|10 833 |- |[[Idioma tepehua|Tepehua]] (Hamasipini) |align=right|10 625 |- |[[Idioma pame|Pame]] (Xigüe) |align=right|9768 |- |[[Idioma mam|Mame]] (Qyool) |align=right|8739 |- |[[Llingües tequistlateques|Chontal d'Oaxaca]] (Slijuala sihanuk) |align=right|5534 |- |[[Idioma chuj|Chuj]] |align=right|2143 |- |[[Idioma tacuate|Tacuate]] |align=right|2067 |- |[[Idioma jonaz|Chichimeca jonaz]] (Uza) |align=right|1987 |-棚田屋に棚兄や谷間くださいからのくださいくださいしてなテナや棚谷や棚田な |align=right|1905 |- |[[Idioma matlatzinca|Matlatzinca]] (Botuná) |align=right|1500 |- |[[Idioma chochu|Chochu]] (Runixa ngiigua) |align=right|1078 |- |[[Idioma pima baxu|Pima baxu]] (O'ob Non'ok) |align=right|836 |- |[[Idioma kekchí|Kekchí]] (K'ekchí) |align=right|835 |- |[[Idioma lacandón|Lacandón]] (Hach t'an) |align=right|731 |- |[[Idioma jacalteco|Jacalteco]] (Abxubal) |align=right|584 |- |[[Idioma ocuilteco|Ocuilteco]] (Tlahuica) |align=right|522 |- |[[Idioma seri|Seri]] (Cmiique iitom) |align=right|518 |- |[[Idioma ixcateco|Ixcateco]] |align=right|406 |- |[[Idioma quiché|Quiché]] (Q'iché) |align=right|286 |- |[[Idioma cakchiquel|Cakchiquel]] (K'akchikel) |align=right|230 |- |[[Idioma paipai|Paipai]] (Akwa'nala) |align=right|221 |- |[[Idioma cucapá|Cucapá]] (Ye péi) |align=right|206 |- |[[Idioma motocintleco|Motocintleco]] (Qatok) |align=right|186 |- |[[Idioma kumiai|Kumiai]] (Ti'pai) |align=right|185 |- |[[Idioma pápago|Pápago]] (Tohono o'odham) |align=right|153 |- |[[Idioma kikapú|Kikapú]] (Kikapooa) |align=right|144 |- |[[Idioma ixil|Ixil]] |align=right|108 |- |[[Cochimí]] (Laymón, mti'pá) |align=right|96 |- |[[Idioma kiliwa|Kiliwa]] (Ko'lew) |align=right|55 |- |[[Idioma aguacateco|Aguacateco]] |align=right|27 |- |Otres llingües ² |align=right|337 |- |colspan=2 style="background:#e9e9e9;" align=left| <small>¹ Nun inclúi al español, faláu por más del 94 % de la población</small><br /> <small>² Inclúi [[idioma ópata|ópata]], [[idioma solteco|solteco]] y [[idioma papabuco|papabuco]]</small> |- |colspan=2 style="background:#e9e9e9;" align=center|<small>Fonte: CDI (2000)</small> [http://cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=660] |- |} --> El términu '''llingües de Méxicu''' referir a los [[idioma|idiomes]] o [[llingua natural|llingües]] y les variedaes llingüístiques falaes de manera estable por comunidaes de falantes que lleven xeneraciones viviendo nel [[Méxicu|territoriu mexicanu]]. Amás del [[idioma español]], que los sos falantes nes sos variedaes [[español mexicanu|locales]] constitúin la mayoría llingüística, falar en Méxicu sesenta y nueve llingües o idiomes indíxenes, caúna d'elles coles sos respeutives variantes llingüístiques. La gran cantidá de llingües que se falen nel territoriu mexicanu faen del país unu de los que tienen mayor [[diversidá llingüística]] nel mundu. Conforme al artículu 4º de [[Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes]] publicáu'l 15 de marzu de 2003, les llingües indíxenes y l'español fueron declaraes «llingües nacionales» pol so calter históricu, polo que cunten cola mesma validez en tol territoriu mexicanu.<ref name="HCU">{{cita publicación |autor={{versalita|Honorable Congresu de la Unión}} |enllaceautor=Congresu de la Unión |fecha=13 de marzu de 2003 |títulu=Ley de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes |publicación=Diariu Oficial de la Federación |volume= |númberu= |páxina= |ubicación=Méxicu |editorial=Secretaría de Gobernación |issn= |url=http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/257.pdf |fechaaccesu=17 de febreru de 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080611011220/http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/257.pdf |archivedate=2008-06-11 }}</ref> En Méxicu nun hai oficialmente nenguna llingua o idioma oficial a nivel nacional pero extraoficialmente son reconocíes como llingües oficiales a nivel nacional de Méxicu: [[Idioma español|Español]] y [[Náhuatl]] (al ser la llingua indíxena de Méxicu con mayor númberu de falantes), amás son reconocíes 68 llingües orixinales y 364 variantes llingüístiques (dalgunes en peligru d'estinción) non oficiales pero reconocíes por distintes lleis o trataos nos sos respeutivos territorios o etnia indíxena correspondiente. La rellación ente l'español y les llingües indíxenes pasó por diversos momentos desque los europeos llegaron a [[América]]. Nel casu mexicanu, numberoses llingües indíxenes fueron oxetu d'atención pa los primeros misioneros evanxelizadores, qu'amosaron un celu particular por aprender los idiomes nativos y cristianizar a los americanos nes sos propies llingües. Estos y otros intelectuales nos años posteriores a la [[Conquista de Méxicu|Conquista]] producieron les primeres gramátiques y vocabularios d'idiomes como'l [[náhuatl]], el [[idioma maya|maya]], l'[[idioma otomí|otomí]], el [[llingües mixteques|mixteco]] y el [[idioma purépecha|purépecha]]. Asina, estes llingües fueron escrites per primer vegada en [[alfabetu llatín|calteres llatinos]]. En contraste, numberoses llingües perdiéronse primero que pudieren ser rexistraes o estudiaes sistemáticamente, pos los sos falantes fueron rápido asimilaos, o bien, escastáronse físicamente. Nel casu de decenes de llingües sumíes ente los sieglos XVI y XIX, lo único que queda son menciones de la so esistencia en dellos escritos y pequeños vocabularios. Calcúlase qu'escontra'l {{SIEGLU|XVII||s}}, en Méxicu falábense más de cien llingües. Mientres el periodu de la colonización caltuvieron estes variedaes llingüístiques, consolidándose l'español como la llingua predominante ente les clases altes. A partir de la independencia de Méxicu, plantegóse la necesidá d'[[castellanización|acastellanar]] tolos pueblos indíxenes, pos se vía na diversidá llingüística una dificultá pa integralos a la sociedá nacional. Hasta'l sieglu XX, la única llingua d'enseñanza y de l'alministración yera l'español; los primeros intentos d'alfabetización en llingües indíxenes teníen por oxetu que los educandos aprendieren a escribir pa dempués siguir el procesu educativu puramente n'español. La población falante de caúna de les llingües nacionales de Méxicu nun ye conocida con precisión. El Censu de Población y Vivienda de 2010, realizáu pol [[INEGI]], señala qu'alredor de seis millones de persones falen una llingua indíxena, pero'l datu correspuende solo a persones mayores de cinco años. La población étnica indíxena foi calculada pola CDI en 12,7 millones de persones en 1995, lo qu'equivalía al 13,1 % de la población nacional nesi añu ([[1995]]).<ref>[http://cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=90 Llingües indíxenes de Méxicu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171111010052/http://www.cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=90 |date=2017-11-11 }}, nel sitiu n'internet de la Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes, consultada'l 10 de xineru de 2007.</ref> De la mesma, la CDI sostenía que, en 1995, los falantes de llingües indíxenes nel país sumaben alredor de siete millones. Tampoco se conoz con precisión la magnitú de les comunidaes falantes de llingües estranxeres que s'establecieron nel país de resultes de la inmigración. == Espardimientu del español en Méxicu == L'[[idioma español|español]] ye la llingua más estendida nel territoriu mexicanu. Anque nun esiste nenguna declaratoria llegal que lo convierta en llingua oficial, el so usu nos documentos oficiales y la so hexemonía na enseñanza estatal haber convertíu nun idioma oficial ''[[de facto]]'' y más del 98% del total de los más de 108 millones de mexicanos emplegar, yá sía como [[llingua materna]] o como segunda llingua. L'español llegó al territoriu qu'anguaño conocemos como Méxicu acompañando a los [[conquistador]]es hispanos nes primeres décades del {{SIEGLU|XVI||s}}. El primer contautu ente los falantes de les llingües indíxenes de la rexón y los hispanofalantes presentar a raigañu del naufraxu de dos marinos españoles. Unu d'ellos, [[Jerónimo d'Aguilar]], convertiríase ulteriormente n'intérprete de [[Hernán Cortés]]. A partir de la penetración española nel territoriu mexicanu, l'idioma español foi llogrando una presencia mayor nos ámbitos más importantes de la vida. Primero, na [[Nueva España]], foi la principal llingua de l'alministración mientres el {{SIEGLU|XVII||s}}. Nos primeros años dempués de la [[Conquista de Méxicu|Conquista]] dexóse l'usu de les [[Llingües indíxenes d'América|llingües indíxenes]] ya inclusive s'afaló l'emplegu del [[náhuatl]] como ''[[llingua franca]]''. Sicasí lo anterior, calcúlase que, al concluyir la [[Independencia de Méxicu|Guerra d'Independencia]], el númberu de hipanofalantes escasamente superaba'l 40 % de la población, una y bones los indíxenes siguíen emplegando mayoritariamente les sos llingües vernácules. A lo llargo de tol {{SIEGLU|XIX||s}} y la mayor parte del {{SIEGLU|XX||s}}, la política dominante no que refier a la llingua nacional yera la d'[[Castellanización|acastellanar]] a los falantes de llingües indíxenes. Como se deduz de los párrafos anteriores, nun yera una decisión nueva, sinón la continuación del enclín impuestu poles lleis coloniales nel {{SIEGLU|XVII||s}}. El {{SIEGLU|XIX||s}} nun vio mayores progresos nel enfotu d'incorporar a los indios a la sociedá nacional», per mediu de la supresión de les sos cultures étniques (y con elles, los sos idiomes). Sicasí, cola masificación de la instrucción pública que siguió a la [[Revolución mexicana|Revolución]], la proporción de falantes d'español empezó a crecer adulces. Al empecipiar el {{SIEGLU|XX||s}}, los falantes d'español yá yeren mayoría (aproximao ochenta de cada cien mexicanos). Ente 1900 y l'añu 2000, la mayor parte de los pueblos indíxenes fueron acastellanaos. == Carauterístiques léxiques del español en Méxicu == L'español faláu en Méxicu nun ye homoxéneu. Cada rexón tien los sos propios [[modismu|modismos]], como nel restu de los países de fala hispana. Sicasí, ye posible falar de delles carauterístiques más o menos comunes a tolos dialeutos rexonales que conformen aquello que, pa encurtiar, ye llamáu [[español mexicanu|dialeutu mexicanu del español]]. Ye notable la bayura de voces d'orixe náhuatl, inclusive en zones onde esta llingua nun yera emplegada de manera xeneralizada, como la península de Yucatán o'l norte de Méxicu. Munches d'estes voces sustituyeron les mesmes de los conquistadores o les que fueron adquiríes por ellos nes [[Antilles]], mientres la primer etapa de la colonización. Otres tantes fueron adoptaes porque los españoles escarecíen de pallabres pa referise a delles coses que desconocíen y que taben presentes nel contestu de la civilización mesoamericana. Son exemplos: * '''[[Metate]]''', del [[náhuatl]] ''métatl'', que designa una piedra plana trébedes sobre la que se muel el [[nixtamal]], los [[capsicum|chiles]] y cualquier cosa susceptible de convertise en pasta. Tou metate va acompañáu d'una piedra conocida como "metlapil", "metlapile" (Del náhuatl "metlapilli", de métlatl (metate)y pilli (fíu)) o "mano del metate" que ye una piedra llarga que sirve como rodiellu pa prensar los materiales dispuestos nel metate, por aición de la fuercia humano. * '''[[Molcajete]]''', del náhuatl ''molcáxitl'', que lliteralmente significa ''recipiente pa guisos', designa una ferramienta de cocina, tamién de piedra, de forma cóncava y trébedes que s'emplega pa moler alimentos y convertilos en mueyos col so respeutivu ''tejolote'', o ''mano del molcajete''. Dellos españoles de la dómina de la Conquista llamar ''[[morteru (instrumentu)|morteru]]'', pos el so usu y función ye similar al d'esi recipiente esistente n'España.'' * '''[[Nixtamal]]''', del náhuatl ''nextamalli'', lliteralmente ''empanada de maíz cocíu con cal vivo de concha nácar'', ye'l nome con que se conoz en Méxicu al maíz precocido con cal como pasu previu a la so molienda pa la preparación de masa pa tortielles. L'agua de cal emplegáu nel procesu recibe'l nome de ''nexayote'', ''najayote'' o ''nejayote'' (del náhuatl ''nexáyotl'', que significa ''agua de ceniza''). * '''[[Petate]]''', del náhuatl ''pétatl''. Lliteralmente designa un texíu de palma que nel restu de l'América hispanofalante y n'España conozse como [[estera]]. Deriváu de petate ye'l verbu ''petatearse'', qu'en Méxicu significa ''espurrir la pata'', y en manera menos coloquial, ''morrese''. Como los anteriores cuatro, exemplos sobren en tou Méxicu. A ello hai que sumar l'abondosa toponimia d'orixe indíxena que pasó a formar parte de la fala cotidiana de los mexicanos hispanófonos y otres voces d'orixe indíxena que la so estensión ye de índole rexonal y que constitúin dalgunes de les diferencies ente les variedaes locales del español mexicanu. Aparte del léxicu, esisten delles particularidaes fonolóxiques del español de Méxicu, xeneralmente, los mexicanos tienden a suprimir la pronunciación de delles vocales átones y a la [[elisión]] en delles pallabres, especialmente cuando nuna oración una pallabra conclúi en vocal y la siguiente empieza en vocal. Amás, en contraste colos nativos d'España, los mexicanos suelen pronunciar conxuntos de dos consonantes siguíes, como {{AFI|[ks]}}, {{AFI|[tl]}} y otres (anque tamién ye frecuente en dalgunos [[sociolectos]] el cambéu de consonantes, como en {{AFI|[''k''l]}} en llugar de {{AFI|[''t''l]}}, o bien, {{AFI|[''k''s]}} en cuenta de {{AFI|[''p''s]}}). Tamién hai que señalar que como nel restu d'América Llatina, la fala española de Méxicu carauterizar pola ausencia del fonema {{AFI|/θ/}}, que se sustitúi por {{AFI|/s/}} una y bones los dos sibilantes del español del {{SIEGLU|XVI||s}} converxeron nel español d'América. En Méxicu nun esiste'l [[voseo]], salvu en delles rexones del sureste, onde s'empleguen tres pronombre pa la segunda persona singular (''tu'', ''usté'' y ''vos''), con connotaciones semántiques distintes. Ye xeneral la distinción ente ''tu'' y ''usté'', emplegándose la segunda nes fórmules de respetu o de conversación con persones a quien nun se conoz. Lo anterior vale especialmente pa les xeneraciones adultes, yá que ente los mozos tiende a sumir esta distinción. Otramiente, mientres los adultos suelen referise a les aiciones realizaes por ellos mesmos colos pronomes ''unu'' o ''yo'', cada vez se vuelve más xeneral l'usu de ''tu'' pa esti tipu de construcciones, supuestamente por influencia del inglés. Por eso, cuando ''unu podría dicir que fizo tal o cual cosa'', daquién más va dicir que ''tu faes la mesma cosa'', pero refiriéndose a sigo mesmu.{{ensin referencies}} Yá entrando nel campu de los [[anglicismu|anglicismos]], acúsase que'l mexicanu ye unu de los dialeutos del español con un mayor númberu de voces d'orixe inglés. Sicasí, como señala [[Álex Grijelmo|Grijelmo]], esto ye daqué relativu, yá que esisten dellos conceutos pa los que los mexicanos hispanófonos ellaboraron voces ''[[casticismu|castices]]'' que, sicasí, fueron calcaes del inglés n'otres partes del mundu de fala hispana. Como exemplu de lo anterior, en Méxicu los automóviles se ''aparquen'', y non se ''aparquen'', tal como se fai n'España, onde sicasí los ''coches'' se ''arrienden'', mientres en Méxicu los ''carros'' se ''rentan'' (''cars are rented''). == Variedaes mexicanes del español == [[Ficheru:Dialectos del español mexicano-centroamericano.svg|right|thumb|300px|Variedaes del español mexicanu-centroamericanu, acordies con Moreno Fernández.]] [[Ficheru:Mapa de las variedades del español en México (Lope).svg|right|thumb|300px|División dialeutal del español en Méxicu, acordies con Lope Blanch.]] Los diversos dialeutos del español que se falen n'América fueron oxetu d'estudiu per parte de llingüistes y filólogos, col propósitu d'entender les sos carauterístiques peculiares. Como resultáu d'esos estudios, los dialeutos mexicanos del español fueron trataos como un conxuntu independiente, o bien, como parte del grupu de dialeutos mexicanu-centroamericanu. Acordies con [[Francisco Moreno Fernández|Moreno Fernández]], dalgunos de les traces de los dialeutos mexicanos del español son compartíos con [[América Central]], particularmente les variedaes que se falen nel sureste de Méxicu. Acordies cola so propuesta, l'español mexicanu-centroamericanu puede estremase en dos grandes cañes: la mexicana y la mayense-centroamericana. Dientro de la primera caben les fales del norte, centru y zones costeres de Méxicu; ente que la segunda entiende les variedaes de [[Yucatán]], América Central (incluyendo Chiapas) y l'español de los falantes billingües que son usuarios de dalguna [[llingües mayenses|llingua mayance]].<ref>Moreno Fernández, 2009: 270.</ref> La propuesta de Moreno Fernández ye similar a la qu'ellaboró nel so momentu [[Pedro Henríquez Ureña]].<ref>Henríquez Ureña, 1938; anque foi llanzada de primeres en 1921, al traviés d'un artículu publicáu na ''[[Revista de Filoloxía Española]]''.</ref> Acordies con Moreno Fernández, los cinco variedaes del español mexicanu carauterizar de la siguiente forma:<ref>Butragueño, s/f: 31-34.</ref> * El '''español nortizu''' ye un conxuntu de fales que s'enraigonó nel norte del país, un ampliu espaciu onde les llingües indíxenes fueron práuticamente esaniciaes, y el repoblamientu realizar con europeos ya indíxenes provenientes del centru del país. Dalgunes de les sos carauterístiques más notables son l'articulación de {{IPA|[t͡ʃ]}} como {{IPA|[ʃ]}} —por casu, ''Chihuahua'' pronúnciase {{IPA|[ʃi'wawa]}}—, hai un debilitamientu de les vocales y diptongación de {{IPA|/y/}} y {{IPA|/o/}}, y tamién presenta delles peculiaridaes léxiques. * El '''español del centru de Méxicu''' carauterizar pol debilitamientu de les vocales, la tensión de {{IPA|[s]}} y {{IPA|[x]}} y el caltenimientu de [[grupu consonánticu|grupos consonánticos]] cultos como {{IPA|[ks]}} y {{IPA|[kt]}}. * El '''español costeño mexicanu''' comparte delles traces fonolóxiques coles fales hispanes de la [[cuenca del Caribe]]. Ente otros, presenta'l debilitamientu de la {{IPA|[s]}} en [[coda silábica]], la [[velarización]] de {{IPA|[n]}} y debilitamientu xeneralizáu de les consonantes a la fin de la pallabra, arriendes de la perda de la {{IPA|[r]}} a la fin de los infinitivos. * El '''español yucateco''' carauterizar pola fuerte influencia del [[idioma maya]] non yá nel nivel léxicu, sinón tamién nel fonolóxicu y en solucionar gramátiques de los falantes. Dalgunos d'estes traces son la [[glotalización]] de delles consonantes o los tayos glóticos que nun esisten n'español, la posición final de {{IPA|[t͡ʃ]}} y {{IPA|[ʃ]}} y la realización llabial de la {{IPA|[n]}} final (por casu, ''pan'' articúlase {{IPA|[pˀam]}}). * El '''español centroamericanu''' ye la variedá de la fala española que s'emplega en [[Chiapas]], emparentada coles del restu d'[[América Central]]. Al igual que l'español yucateco, el centroamericanu convive con diverses llingües mayances, pero la so influencia ye enforma menor. Delles carauterístiques del español faláu en Chiapas son el debilitamientu de {{IPA|[ʝ]}} intervocálica, l'aspiración o debilitamientu de {{IPA|[x]}} y la [[velarización]] de {{IPA|[n]}}. [[Juan Miguel Lope Blanch]] realizó una clasificación interna más detallada de les fales hispanes en Méxicu qu'estrema diez rexones dialeutales en tol territoriu mexicanu. Estes son la [[península de Yucatán]], [[Chiapas]], [[Tabasco]], [[Veracruz]], l'altiplanu oaxaqueño, el centru del [[Exa Neovolcánico]], la mariña de Guerrero y Oaxaca, les variedaes del noroeste, les fales de la [[Mesa del Centru]], y la rexón del nordés. Esta clasificación contempla amás otres rexones en formación como la que conformen [[Jalisco]] y [[Michoacán]]. Caúna de les variedaes falaes en Méxicu tien ciertes traces carauterístiques. Nel casu del [[español yucateco]] hai una fuerte influencia del [[idioma maya]] como llingua d'[[adstratu]]; la variedá chiapaneca comparte munches carauterístiques col [[español centroamericanu]], como'l so calter rural y conservador» y el [[voseo]], fenómenu que nun s'atopa documentáu n'otres partes de Méxicu. La fala tabasqueña ye considerada por Lope Blanch como una transición ente la variedá veracruzana y la yucateca, anque otros autores considerar dientro del grupu de les fales costeres mexicanes.<ref>Lope Blanch, 2009: 88.</ref> === La ''x'' en Méxicu === [[Ficheru:Malinche Tlaxcala.jpg|200px|right|thumb|[[La Malinche]], princesa chontal billingüe, foi una ''llingua'' qu'ayudó a los españoles a entender los idiomes nativos a la so llegada a [[Mesoamérica]]. Delles pallabres d'estos idiomes pasaron al español y perviven na fala cotidiana de Méxicu.]] La llectura de la {{AFI|⟨x⟩}} foi motivu de múltiples comentarios d'estranxeros que visiten el país. De manera xeneral, escribir con {{AFI|⟨x⟩}} tou términu d'orixe español qu'asina lo riquir, como ''esceición'', ''esistencia'' y munchos cientos o miles más. En toos estos casos, la {{AFI|⟨x⟩}} pronúnciase como {{AFI|[ks]}}, tal como señala reglar estándar. Pero nel casu de les voces indíxenes, la regla nun ta tan estandarizada nin ye necesariamente conocida pol restu de los hispanofalantes, entá cuando tien los sos oríxenes na fala y l'escritura de la Península Ibérica de los sieglos XV y XVI.<ref>El contautu ente América y Europa asocedió nuna dómina na que l'idioma español travesaba por ciertos cambeos fonolóxicos, ente ellos, la perda del soníu {{AFI|[ʃ]}}, que s'escribía con {{AFI|⟨x⟩}}. Esta lletra tenía coles mesmes el valor [ʃ] y [x], d'onde deriva'l tracamundiu al lleer de los primeros escritos de los misioneros d'Indies, onde escriben el primer soníu, tan carauterísticu de munches llingües mesoamericanes, cola {{AFI|⟨x⟩}}.</ref> La grafía {{AFI|⟨x⟩}} tien en Méxicu cuatro valores distintos: * El convencional, {{AFI|[ks]}}, como nos exemplos señalaos antes o en ''[[Tuxtla]]'' (de ''Tochtlan'', tierra de coneyos en nahuatl), nome de la capital de [[Chiapas]], lo mesmo que de delles poblaciones en [[Veracruz]]. * Un valor {{AFI|[ʃ]}}, pronunciáu como la ⟨sh⟩ del inglés, emplegáu en voces d'orixe indíxena como ''[[mixiote]]'' (un guisu preparáu na película qu'anubre la penca del maguey), ''[[Xel-Hai]]'' (nome d'un parque ecolóxicu [[Cultura maya|maya]]) y ''[[Santa María Xadani]]'' (población zapoteca del [[Ismu de Tehuantepec]]). Como la {{AFI|⟨x⟩}} [[idioma gallegu|gallega]]. * Un valor {{AFI|[x]}}, pronunciáu como ⟨j⟩, por casu: ''[[Xalapa]]'' (nome de la capital de [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]]), ''[[axolote]]'' (un anfibiu de los llagos del centru del país) o na pallabra ''[[Méxicu]]''. La forma d'escribir esti fonema ye por cuenta de qu'en el castellán antiguu'l soníu de la lletra [[j|jota]» escríbese con {{AFI|⟨x⟩}}. * Un valor {{AFI|[s]}}, como en ''[[Xochimilco]]'' (el famosu llagu de la [[chinampa|chinampería]] [[Chilango|chilanga]]) o como la voz española [[xilófonu]]. == Llingües indíxenes de Méxicu == {| class="wikitable sortable" width="350px" style="float:right; clear:all; margin-left:15px; font-size:90%;" |+Les llingües indíxenes falaes en Méxicu<ref>http://cuentame.inegi.org.mx/hipertexto/todas-lenguas.htm http://ale-lupita.blogspot.mx/2012/03/idiomes-falaos-en-mexico-continuacion.html</ref> |- ! <abbr title="Númberu de posición">Nᵘ</abbr> !! Idioma !2015!! 2010 !! 2005 !! <abbr title="Porcentaxe">%</abbr> de cambéu 2005→10 |- | 01 || [[Náhuatl]] |1,725 620 |1,544,568|| 1,376,026 || {{creciente}}12% |- | 02 || [[idioma maya|Maya Yucateco]] |859,607|| 786,113 || 759,000 || {{creciente}}4% |- | 03 || [[llingües mixteques|Mixteco]] |517,665|| 471,710 || 423,216 || {{creciente}}11% |- | 04 || [[Idioma tzeltal|Tzeltal]] |556,720|| 445,856 || 371,730 || {{creciente}}20% |- | 05 || [[llingües zapoteques|Zapoteco]] |479,474|| 425,123 || 410,901 || {{creciente}}3% |- | 06 || [[idioma tzotzil|Tzotzil]] |487,898|| 404,704 || 329,937 || {{creciente}}23% |- | 07 || [[Idioma otomí|Otomí]] |307,928|| 284,992 || 239,850 || {{creciente}}19% |- | 08 || [[Idioma totonaco|Totonaco]] |267,635|| 244,033 || 230,930 || {{creciente}}6% |- | 09 || [[llingües mazatecas|Mazateco]] |239,078|| 223,073 || 206,559 || {{creciente}}8% |- | 10 || [[idioma chol|Chol]] |251,809|| 212,117 || 185,299 || {{creciente}}14% |- | 11 || [[idioma huasteco|Huasteco]] |173,765|| 161,120 || 149,532 || {{creciente}}8% |- | 12 || [[Idioma mazahua|Mazahua]] |147,088|| 135,897 || 111,840 || {{creciente}}21% |- | 13 || [[Idioma mixe|Mixe]] |133,632|| 132,759 || 115,824 || {{creciente}}15% |- | 14 || [[idioma chinanteco|Chinanteco]] |138,741|| 131,382 || 125,706 || {{creciente}}4% |- | 15 || [[idioma purépecha|Purépecha]] |141,177|| 124,494 || 105,556 || {{creciente}}18% |- | 16 || [[idioma tlapaneco|Tlapaneco]] |134,148|| 120,072 || 98,573 || {{creciente}} 22% |- | 17 || [[idioma tarahumara|Tarahumara]] |73,856|| 85,018 || 75,371 || {{creciente}}13% |- | 18 || [[Idioma zoque|Zoque]] |68,157|| 63,022 || 63,000 || {{creciente}}0.3% |- | 19 || [[idioma tojolabal|Tojolabal]] |55,442|| 51,733 || 43,169 || {{creciente}}20% |- |20 |[[Idioma chatino|Chatino]] |51,612 |45,019 |42,791 |{{creciente}}5% |- |21 |[[Idioma huichol|Huichol]] |52,483 |44,788 |35,724 |{{creciente}}25% |- |22 |[[Idioma amuzgo|Amuzgo (Guerrero)]] |57,589 |43,364 |43,761 |{{decreciente}}-1% |- |23 |[[Idioma popoluca|Popoluca]] (Popoluca de la sierra y variantes del popoluca) |43,829 |41,068 |54,004 |{{decreciente}}-24% |- |24 |[[Idioma mayu|Mayu (Yoreme)]] |42,601 |39,616 |32,702 |{{creciente}}21% |- |25 |[[Idioma chontal de Tabasco|Chontal (Tabasco)]] |27,666 |36,810 |43,850 |{{decreciente}}16% |- |26 |[[Idioma triqui|Triqui]] |25,674 |25,883 |24,491 |{{creciente}}5% |- |27 |[[Idioma tepehuán|Tepehuan (Durango)]] |36,543 |25,038 |31,681 |{{decreciente}}-21% |- |28 |[[Idioma cora|Cora]] |28718 |20,078 |17,086 |{{creciente}}17% |- |29 |[[Idioma popoloca|Popoloca]] |18,206 |17,964 |18,926 |{{decreciente}}-5% |- |30 |[[Idioma huave|Huave]] |18,539 |17,554 |15,993 |{{creciente}}10% |- |31 |[[Idioma yaqui|Yaqui]] |20,340 |17,116 |14,162 |{{creciente}}21% |- |32 |[[Idioma cuicatecu|Cuicatecu]] |13,318 |12,785 |12,610 |{{creciente}}1% |- |33 |[[Idioma pame|Pame]] |12,232 |11,019 |9,768 |{{creciente}}13% |- |34 |[[Idioma mam|Mame (Mam)]] |11,387 |10,374 |8,739 |{{creciente}}19% |- |35 |[[Idioma q'anjob'a el|Kanjobal]] [[Idioma q'anjob'a el|(Q´anjob´al)]] |8,421 |9,324 |10,883 |{{decreciente}}-14% |- |36 |[[Idioma tepehua|Tepehua (Totonaca)]] |10,427 |8,868 |10,625 |{{decreciente}}-17% |- |37 |[[Idioma chuj|Chuj]] |2890 |2,503 |2,143 |{{creciente}}17% |- |38 |[[Idioma chichimeca-jonaz|Chichimeca jonaz]] |2,134 |2,190 |1,987 |{{creciente}}10% |- |39 |[[Idioma guarijío|Guarijío]] |2088 |2,136 |1,905 |{{creciente}}12% |- |40 |[[Idioma aguacateco|Aguacateco (Awakateko)]] |17 |1,920 |27 |{{creciente}}700% |- |41 |[[Idioma tacuate|Tacuate (Mixteco de Sierra)]] |* |1,523 |2,067 |{{decreciente}}-26% |- |42 |[[Idioma quekchí|Kekchi (Q´eqchi´)]] |1,324 |1,248 |835 |{{creciente}}49% |- |43 |[[Idioma matlatzinca|Matlatzinca]] |1,568 |1,096 |649 |{{creciente}}69% |- |44 |[[Idioma pima|Pima]] |743 |851 |836 |{{creciente}}2% |- |45 |[[Idioma chochu|Chochu (Chocholteco)]] |729 |814 |1,078 |{{decreciente}}-24% |- |46 |[[Idioma seri|Seri]] |754 |764 |518 |{{creciente}}47% |- |47 |[[Idioma ocuilteco|Ocuilteco (Tlahuica)]] |90 |737 |522 |{{creciente}}41% |- |48 |[[Idioma jacalteco|Jacalteco (Jakalteko)]] |527 |590 |584 |{{creciente}}1% |- |49 |[[Idioma kikapú|Kikapú (Kickapoo)]] |124 |423 |144 |{{creciente}}194% |- |50 |[[Idioma quiché|Quiché (K´iche´)]] |730 |389 |286 |{{creciente}}36% |- |51 |[[Idioma kumiai|Kumiai]] |486 |289 |185 |{{creciente}}56% |- |52 |[[Idioma paipai|Paipai]] |216 |199 |221 |{{decreciente}}-10% |- |53 |[[Idioma ixcateco|Ixcateco]] |148 |190 |406 |{{decreciente}}-53% |- |54 |[[Idioma o'odham|Pápago]] |112 |161 |153 |{{creciente}}5% |- |55 |[[Idioma cucapá|Cucapá]] |278 |145 |206 |{{decreciente}}-29% |- |56 |[[Idioma kakchikel|Cakchiquel (Kaqchikel)]] |61 |143 |230 |{{decreciente}}-37% |- |57 |[[Idioma mochó|Motocintleco (Qato´k)]] |134 |106 |186 |{{decreciente}}-43% |- |58 |[[Idioma cochimí|Cochimí]] |* |88 |96 |{{decreciente}}-8% |- |59 |[[Idioma ixil|Ixil]] |103 |83 |108 |{{decreciente}}-23% |- |60 |[[Idioma kiliwa|Kiliwa]] |194 |46 |55 |{{decreciente}}-16% |- |61 |[[Idioma lacandón|Lacandón]] |998 |20 |731 |{{decreciente}}-95% |- |62 |Sayulteco |4,117 |10 |8 |{{creciente}}25% |- |63 |[[Idioma papabuco|Papabuco]] |112 |5 |2 |{{creciente}}150% |- |64 |[[Idioma ayapaneco|Ayapaneco]] |24 |4 |2 |{{creciente}}100% |- |65 |Otres llingües d'América |1626 | | | |- |66 |Llingua indíxena non especificada |101,187 | | | |} Méxicu ye'l país con mayor cantidá de persones falantes de [[llingües amerindies]] n'América, con un total de 65 llingües vives rexistraes nel añu 2010.<ref>[http://cuentame.inegi.org.mx/hipertexto/todas-lenguas.htm Llingües indíxenes en Méxicu]</ref> Sicasí, en númberos relativos, la proporción d'estes comunidaes llingüístiques del (27.5%), ye menor en comparanza con países como [[Guatemala]] (52,8 %) y [[Perú]] (35 %) ya inclusive con [[Ecuador]] (9,4 %) y [[Panamá]] (8,3 %).<ref>[http://www.inegi.gob.mx/est/contenidos/espanol/rutines/ept.asp?t=mlen21&c=3349]</ref> Esceición fecha del [[náhuatl]], nenguna de les llingües indíxenes de Méxicu tien más d'un millón de falantes. El náhuatl ye la cuarta llingua indíxena d'América pol tamañu de la so comunidá llingüística, detrás del [[quechua]], l'[[idioma aimara|aimara]] y el [[idioma guaraní|guaraní]]. <!-- galería de mapes --> <center> {| {{tablaguapa}} cellpadding=0 cellspacing=2 width=600px style="padding: 0.5y text-align:left; clear:all;" |+Llingües indíxenes de Méxicu |- |align=center valign=center bgcolor="white" | |align=center valign=center bgcolor="white" | |align=center valign=center bgcolor="white" | [[Ficheru:Mapa de lenguas de México - 20 000.png|200px]] |-style="font-size:90%" align=center | Llingües con más de 100&nbsp;000 falantes | Llingües con más de 20 000 y menos de 100 000 falantes | Llingües con menos de 20 000 falantes |} </center> === Clasificación de les llingües indíxenes === L'estudiu de les llingües indíxenes empezó dende la llegada mesma de los españoles al territoriu qu'anguaño ocupa Méxicu. Dalgunos de los misioneros, por atopase más cercanos a los nativos, alvirtieron les semeyances qu'esistíen ente delles de les llingües, por casu, el zapoteco y el mixteco. Nel {{SIEGLU|XIX||s}}, les llingües natives fueron oxetu d'una clasificación asemeyada a la que se realizaba n'Europa pa les [[llingües indoeuropees]]. Esta xera foi entamada por [[Manuel Orozco y Berra]], intelectual mexicanu de la segunda metá del {{SIEGLU|XIX||s}}. Dalgunes de les sos hipótesis clasificatorias fueron retomaes por [[Morris Swadesh]] a principios del {{SIEGLU|XX||s}}. Les llingües de Méxicu pertenecen a ocho [[families de llingües]] (amás de delles llingües de [[llingua ensin clasificar|filiación dudosa]] y otres [[llingua aisllada|llingües aisllaes]]), de les cualos les trés más importantes tantu en númberu de falantes como en númberu de llingües son les [[llingües uto-azteques]], les [[llingües mayenses]] y les [[llingües otomangues]]. Unu de los grandes problemes que presenta l'establecimientu de rellaciones xenétiques ente les llingües de Méxicu ye la falta de documentos escritos antiguos que dexen conocer la evolución de les families llingüístiques. En munchos casos, la información disponible consiste nunes cuantes pallabres rexistraes antes de la desapaición d'un idioma. Tal ye'l casu, por casu, del idioma coca, que los sos últimes muertes constituyir delles pallabres de les que s'abarrunta pertenecen más bien a dalguna variedá del náhuatl faláu en Jalisco. Swadesh calculaba que'l númberu d'idiomes falaos nel territoriu mexicanu llegaba a los cientu cuarenta. Anguaño namái sobreviven sesenta y cinco. <div align=center> <!-- galería de mapes --> {| {{tablaguapa}} cellpadding=0 cellspacing=2 width=100% style="float:center; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5y text-align:left;clear:all; margin-left:3px; font-size:90%" |colspan=6 style="background:#black; color:white; font-size:120%" align=center bgcolor="black"|'''Clasificación de les llingües indíxenes de Méxicu''' |- | style="background:#CFCFCF;" align=center width=30% | '''Familia''' | colspan=3 style="background:#CFCFCF;" align=center width=43% | '''Grupos''' | style="background:#CFCFCF;" align=center width=12% | '''Llingua''' | style="background:#CFCFCF;" align=center width=15% | '''Territoriu''' |- | rowspan=15 style="background:#e9e9e9;" | '''[[Llingües yuto-azteques]]'''<br /> Trátase de la familia de llingües amerindies más estendida nel territoriu mexicanu. Coles mesmes, ye la que tien el mayor númberu de falantes. | rowspan=15 style="background:#EFEFEF;" width=13% | '''Yuto-azteques meridionales''' | colspan=2 rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" width=30% | '''[[llingües tepimanas|Tepimano]]''' | style="background:white;" | [[Idioma o'odham|Pápago]] | style="background:white;" | [[Sonora]] |- | style="background:white;" | [[idioma pima baxu|Pima baxu]] | style="background:white;" | Sonora, [[Chihuahua]] |- | style="background:white;" | [[idioma tepehuán|Tepehuán]] | style="background:white;" | Chihuahua, [[Durango]] |- | style="background:white;" | [[idioma tepecano|Tepecano]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Jalisco]] |- | rowspan=7 style="background:#EFEFEF;" | '''Taracahita''' | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Tarahumarano''' | style="background:white;" | [[idioma tarahumara|Tarahumara]] | style="background:white;" | Chihuahua |- | style="background:white;" | [[idioma guarijío|Guarijío]] | style="background:white;" | [[Sierra Madre Occidental]] |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Cahita''' | style="background:white;" | [[idioma yaqui|Yaqui]] | style="background:white;" | Sonora |- | style="background:white;" | [[idioma mayu|Mayu]] | style="background:white;" | Sonora y [[Sinaloa]] |- | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''Ópata''' | style="background:white;" | [[idioma ópata|Ópata]] '''(†)''' | style="background:white;" | Sonora |- | style="background:white;" | [[idioma eudeve|Eudeve]] '''(†)''' | style="background:white;" | Sonora |- | style="background:white;" | [[idioma tubar|Tubar]] '''(†)''' | style="background:white;" | Sonora |- | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''Corachol-aztecano''' | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües corachol|Corachol]]''' | style="background:white;" | [[idioma cora|Cora]] | style="background:white;" | [[Nayarit]] |- | style="background:white;" | [[idioma huichol|Huichol]] | style="background:white;" | Nayarit y Jalisco |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Náhuatl''' | style="background:white;" | [[idioma pochuteco|Pochuteco]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Oaxaca]] |- | style="background:white;" | [[Náhuatl]] | style="background:white;" | [[Valle de Méxicu]], [[Sierra Madre Oriental]], Veracruz |- | rowspan=12 style="background:#e9e9e9;" | '''[[Llingües hokanas]]'''<br /> Anque esta familia ye inda aldericada polos llingüistes, arrexunta numberoses llingües falaes nes zones grebes de Méxicu y Estaos Xuníos. Delles propuestes inclúin a la llingua [[Idioma seri|seri]], pero nes más recién esta llingua apaez como una [[llingua aisllada]]. La mayor parte de les llingües hokanas escastáronse, y otres tán a puntu de sumir. | rowspan=10 style="background:#EFEFEF;" | '''[[Llingües yumano-cochimíes]]''' | colspan=2 rowspan=7 style="background:#EFEFEF;" | '''Yumanas''' | style="background:white;" | [[Idioma paipai|Paipai]] | rowspan=10 style="background:white;" | [[Península de Baxa California]] |- | style="background:white;" | [[Idioma cucapá|Cucapá]] |- | style="background:white;" | [[Idioma cochimí|Cochimí (Mti'pai)]] |- | style="background:white;" | [[Idioma kumiai|Kumiai]] |- | style="background:white;" | Nak'ipa '''(†)''' |- | style="background:white;" | 'Ipa juim '''(†)''' |- | style="background:white;" | [[idioma kiliwa|Kiliwa]] |- | rowspan=3 colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Cochimíes''' | style="background:white;" | [[Idioma cochimí laymón|Cochimí]] '''(†)''' |- | style="background:white;" | Ignacieño '''(†)''' |- | style="background:white;" | Borjeño '''(†)''' |- | colspan=3 rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües tequistlateques|Tequistlateco-chontales]]''' | style="background:white;" | [[idioma chontal d'Oaxaca|Chontal d'Oaxaca]] | rowspan=2 style="background:white;" | Oaxaca |- | style="background:white;" | [[Idioma tequistlateco|Tequistlateco]] '''(†)''' |- | colspan=4 rowspan=9 style="background:#e9e9e9;" | '''Llingües del sur de Baxa California''' <br /> Trátase d'un conxuntu de llingües falaes nel sur de la península de Baxa California. Anguaño toes atópense estinguíes. La escasa documentación sobre les llingües faen dudosa la so clasificación. Inclusive se punxo en dulda la posibilidá de que toes eses llingües formaren parte d'una mesma familia. Dellos llingüistes indiquen que ye posible que tuvieren dalguna alloñada rellación col cochimí, y por tanto, formaríen parte de la familia hokana. | style="background:white;" | [[Guaicura]] '''(†)''' | rowspan=9 style="background:white;" | [[Baxa California Sur]] |- | style="background:white;" | [[Idioma cochimí laymón|Laimón]] '''(†)''' |- | style="background:white;" | Aripe '''(†)''' |- | style="background:white;" | Huichití '''(†)''' |- | style="background:white;" | Cadégomeño '''(†)''' |- | style="background:white;" | Didiu '''(†)''' |- | style="background:white;" | [[Pericú]] '''(†)''' |- | style="background:white;" | Isleño '''(†)''' |- | style="background:white;" | Monguí '''(†)''' |- | style="background:#e9e9e9;" | '''[[Llingües álgicas]]''' <br /> La única llingua álgica falada en Méxicu ye'l kikapú, un idioma por demás cercanu al fox. La tribu kikapú establecer en Coahuila nel {{SIEGLU|XIX||s}}, por cuenta de la invasión del so territoriu orixinal ([[Indiana]]) por blancos. | style="background:#EFEFEF;" | '''[[Llingües algonquianas]]''' | colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Centrales''' | style="background:white;" | [[Idioma kikapú|Kikapú]] | style="background:white;" | [[Coahuila]] |- | rowspan=21 style="background:#e9e9e9;" | '''[[Llingües otomangue]]anas''' <br /> | rowspan=9 style="background:#EFEFEF;" | '''Otomangue occidental''' | rowspan=7 style="background:#EFEFEF;" | '''Oto-pame-chinantecano''' | rowspan=6 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües otopames|Oto-pame]]''' | style="background:white;" | [[idioma otomí|Otomí]] | style="background:white;" | Centru de Méxicu |- | style="background:white;" | [[Idioma mazahua|Mazahua]] | rowspan=4 style="background:white;" | [[Estáu de Méxicu]] |- | style="background:white;" | [[idioma matlatzinca|Matlatzinca]] |- | style="background:white;" | [[idioma tlahuica|Tlahuica]] |- | style="background:white;" | [[Idioma pame|Pame]] |- | style="background:white;" | [[Idioma jonaz|Jonaz]] | style="background:white;" | [[Guanajuato]], [[San Luis Potosí]], [[Querétaro]] |- | style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües chinantecas|Chinantecano]]''' | style="background:white;" | [[Idioma chinanteco|Chinanteco]] | style="background:white;" | Oaxaca y Veracruz |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Tlapaneco - mangueano''' | style="background:#EFEFEF;" | '''Tlapaneco''' | style="background:white;" | [[Idioma tlapaneco|Tlapaneco]] | style="background:white;" | [[Estáu de Guerrero|Guerrero]] |- | style="background:#EFEFEF;" | '''[[Llingües chiapaneco-mangues|Mangueano]]''' | style="background:white;" | [[Idioma chiapaneco|Chiapaneco]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Chiapas]] |- | rowspan=12 style="background:#EFEFEF;" | '''Otomangue oriental''' | rowspan=8 style="background:#EFEFEF;" | '''Popoloca-Zapotecano''' | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües popolocanes|Popolocano]]''' | style="background:white;" | [[Llingües mazatecas|Mazateco]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] y [[Veracruz]] |- | style="background:white;" | [[Idioma ixcateco|Ixcateco]] | style="background:white;" | Oaxaca |- | style="background:white;" | [[idioma chochu|Chochu]] | style="background:white;" | Oaxaca |- | style="background:white;" | [[idioma popoloca|Popoloca]] | style="background:white;" | [[Puebla]] |- | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües zapotecanas|Zapotecano]]''' | style="background:white;" | [[Idioma zapoteco|Zapoteco]] | style="background:white;" | Oaxaca |- | style="background:white;" | [[idioma chatino|Chatino]] | style="background:white;" | Oaxaca |- | style="background:white;" | [[Idioma papabuco|Papabuco]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] |- | style="background:white;" | [[Idioma solteco|Solteco]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] |- | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües mixtecanas|Amuzgo - mixtecano]]''' | style="background:#EFEFEF;" | '''Amuzgo''' | style="background:white;" | [[Idioma amuzgo|Amuzgo]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] y [[Estáu de Guerrero|Guerrero]] |- | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües mixtecanas|Mixtecano]]''' | style="background:white;" | [[Idioma mixteco|Mixteco]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]], [[Puebla]] y [[Estáu de Guerrero|Guerrero]] |- | style="background:white;" | [[Idioma cuicatecu|Cuicatecu]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] |- | style="background:white;" | [[idioma triqui|Triqui]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] |- | rowspan=11 style="background:#e9e9e9;" | '''[[Llingües totozoqueanas|Llingües toto-zoquenas]]'''<br /> Los primeros intentos clasificatorios, como'l de Orozco y Berra, proponíen una afinidá ente les llingües mixe-zoqueanas y les llingües otomangueanas. Sicasí, la evidencia recién apunta a que'l mixe-zoqueano ta emparentáu col totonaco-tepehua. Tamién la llingua de los [[olmeca|olmeques]] paez ser una forma de mixe-zoqueano. | rowspan=9 style="background:#EFEFEF;" | '''[[Llingües mixe-zoqueanas|Mixe-zoqueano]]''' | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües mixeanas|Mixeano]]''' | style="background:#EFEFEF;" | '''[[Idioma mixe|Mixe d'Oaxaca]]''' | style="background:white;" | Variedaes mixes de la sierra de Juárez | style="background:white;" | Sierra de Juárez (Oaxaca) |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Mixe del Golfu''' | style="background:white;" | [[Idioma sayulteco|Popoluca de Sayula]] | style="background:white;" | Veracruz |- | style="background:white;" | [[Idioma popoluca (Oluta)|Popoluca de Oluta]] | style="background:white;" | Veracruz |- | colspan=2 style="background:white;" | '''[[Idioma tapachulteco|Tapachulteco]]''' | style="background:white;" | Chiapas |- | rowspan=5 style="background:#EFEFEF;" | '''[[idioma zoque|Zoqueano]]''' | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Zoque del Golfu''' | style="background:white;" | [[Idioma popoluca (Texistepec)|Popoluca de Texistepec]] | style="background:white;" | Veracruz |- | style="background:white;" | Popoluca de Soteapan | style="background:white;" | [[Veracruz]] |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Zoque de los Chimalapas''' | style="background:white;" | Zoque de San Miguel Chimalapa | rowspan=2 style="background:white;" | Los Chimalapas (Oaxaca) |- | style="background:white;" | Zoque de Sta. María Chimalapa |- | style="background:#EFEFEF;" | '''Zoque de Chiapas''' | style="background:white;" | Variedaes zoques de Chiapas | style="background:white;" | Poniente de Chiapas |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''[[Llingües totonaco-tepehues|Totonaco-tepehua]]'''<br /> | rowspan=2 colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Totonacano''' | style="background:white;" | [[idioma totonaco|Totonaco]] | rowspan=2 style="background:white;" | Sierra Madre Oriental (Veracruz y Puebla) |- | style="background:white;" | [[idioma tepehua|Tepehua]] |- | rowspan=19 style="background:#e9e9e9;" | '''[[Llingües mayenses]]'''<br /> Les llingües mayenses (o mayances) atópense distribuyíes nel sureste de Méxicu y el norte de Centroamérica. Aisllada d'esti nucleu atopa la llingua huasteca, que se fala nel norte de Veracruz y l'oriente de San Luis Potosí. Delles propuestes incluyeron a les llingües mayenses nel grupu macro-penutí. N'otres hipótesis señalóse que pudiera haber dalguna rellación ente les families totonacana, mixe-zoqueana y la mayense, anque la propuesta nun ganó munchos adeptos. Munches de les llingües mayes falaes en Méxicu tienen un escasu númberu de falantes. Esto debe a que dellos d'esos idiomes pertenecen a grupos de guatemalianos que s'abellugaron en Méxicu mientres la guerra civil. Na actualidá son consideraes como llingües nacionales, como'l restu de les llingües indíxenes. | rowspan=2 colspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''Huasteco''' | style="background:white;" | [[Idioma huasteco|Huasteco]] | style="background:white;" | Rexón Huasteca |- | style="background:white;" | [[Idioma chicomuselteco|Chicomuselteco]] '''(†)''' | style="background:white;" | Chiapas |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Yucatecano''' | rowspan=2 colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Yucateco - lacandón''' | style="background:white;" | [[idioma maya|Maya yucateco]] | style="background:white;" | [[Península de Yucatán]] |- | style="background:white;" | [[Idioma lacandón|Lacandón]] | style="background:white;" | Chiapas |- | rowspan=9 style="background:#EFEFEF;" | '''Mayense occidental''' | rowspan=4 style="background:#EFEFEF;" | '''Cholano - tzeltalano''' | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Cholano''' | style="background:white;" | [[Idioma chol|Chol]] | style="background:white;" | [[Chiapas]] |- | style="background:white;" | [[Idioma chontal de Tabasco|Chontal de Tabasco]] | style="background:white;" | [[Tabasco]] |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Tzeltalano''' | style="background:white;" | [[Idioma tzeltal|Tzeltal]] | rowspan=7 style="background:white;" | [[Chiapas]] |- | style="background:white;" | [[Idioma tzotzil|Tzotzil]] |- | rowspan=5 style="background:#EFEFEF;" | '''Kanjobalano - Chuj''' | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''Kanjobalano''' | style="background:white;" | [[Idioma q'anjob'a el|Kanjobal]] |- | style="background:white;" | [[Idioma jacalteco|Jacalteco]] |- | style="background:white;" | [[Idioma mochó|Motozintleco o mochó]] |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Chujano''' | style="background:white;" | [[idioma chuj|Chuj]] |- | style="background:white;" | [[Idioma tojolabal|Tojolabal]] |- | rowspan=6 style="background:#EFEFEF;" | '''[[Mayense oriental]]''' | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''Quicheano''' | style="background:#EFEFEF;" | '''[[Kekchí]]''' | style="background:white;" | [[Idioma kekchí|Kekchí]] | style="background:white;" | Chiapas |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Pokom - quicheano''' | style="background:white;" | [[Idioma quiché|Quiché]] | style="background:white;" | Chiapas y Guatemala |- | style="background:white;" | [[idioma cakchiquel|Cakchiquel]] | style="background:white;" | Chiapas y Guatemala |- | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''Mame''' | style="background:#EFEFEF;" | '''Teco-Mame''' | style="background:white;" | [[idioma mam|Mam]] | style="background:white;" | Chiapas |- | rowspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Aguacateco-Ixil''' | style="background:white;" | [[idioma aguacateco|Aguacateco]] | style="background:white;" | Chiapas y Veracruz |- | style="background:white;" | [[Idioma ixil|Ixil]] | style="background:white;" | Chiapas, [[Quintana Roo]] y [[Campeche]] |- | rowspan=6 colspan=4 style="background:#e9e9e9;" | '''Llingües aisllaes'''<br /> Intentóse arrexuntar estes llingües en families más amplies, anque ensin ésitu. Al purépecha y al huave intentóse-y atribuyir, ensin ésitu, oríxenes suramericanos. El huave tamién foi rellacionáu coles llingües penutíes por Swadesh. Anque se dispón de bien poca información, pretendióse rellacionar al estinguíu coahuilteco coles llingües hokanas y les [[llingües comecrudanas]]. El [[Idioma seri|seri]] incluyóse por enforma tiempu, ensin evidencia contundente, a la gran familia hipotética hokana. El cuitlateco apaez en delles clasificaciones como parte de la familia yuto-azteca. Del pericú ye tan pocu lo que se sabe y tantes yeren les sos diferencies coles otres llingües de la península de Baxa California, que nin los mesmos misioneros del {{SIEGLU|XVII||s}} atrever a establecer rellaciones ente esta llingua y el restu de les peninsulares. Anguaño propónse que los pericú tuvieron de ser descendientes de los primeros pobladores de la rexón. |- | style="background:white;" | [[Idioma purépecha|Purépecha]] | style="background:white;" | [[Michoacán]] |- | style="background:white;" | [[Idioma huave|Huave]] | style="background:white;" | [[Oaxaca]] |- | style="background:white;" | [[idioma cuitlateco|Cuitlateco]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Estáu de Guerrero|Guerrero]] |- | style="background:white;" | [[Coahuilteco]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Coahuila]] |- | style="background:white;" | [[Idioma seri|seri]] | style="background:white;" | [[Sonora]] |- |rowspan=7 colspan=4 style="background:#e9e9e9;" | '''Llingües ensin clasificar'''<br /> Amás esiste un conxuntu de llingües con documentación bien escasa y referencies a llingües de pueblos escastaos, que nun pudieron ser clasificaes por falta d'información. Ver por casu [[llingua ensin clasificar#Datos insuficientes (Méxicu y Centroamérica)|Llingües ensin clasificar de Méxicu]]. |- | style="background:white;" | [[Idioma cotoname|Cotoname]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Tamaulipas]] |- | style="background:white;" | [[Idioma quinigua|Quinigua]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Nuevo León]] |- | style="background:white;" | [[Idioma solanu|Solanu]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Coahuila de Zaragoza]] |- | style="background:white;" | [[Idioma naolano|Naolano]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Tamaulipas]] |- | style="background:white;" | [[Idioma maratino|Maratino]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Tamaulipas]] |- | style="background:white;" | [[Idioma chumbio|Chumbia]] '''(†)''' | style="background:white;" | [[Guerrero]] |} </div> '''(†)''':estinguíos === Historia sociolíngüística de les llingües indíxenes de Méxicu === [[Ficheru:Codex florentino 51 9.jpg|200px|right|thumb|Una páxina del Códiz Florentino. Con esti nome conoz el testu en náhuatl escritu por [[Bernardino de Sahagún]] con base na información de nobles indíxenes de Tepepulco.]] Como s'esplicó antes, nel momentu de falar avera del español, les llingües indíxenes fueron oxetu d'un procesu de marxinación y relegación a los ámbitos domésticu y comuñal de la vida social. Dende la so llegada a la Nueva España, dellos misioneros dar a la xera de rexistrar les llingües de los indios, estudiales y aprendeles, col propósitu d'ayudar a una evanxelización más eficiente. Con esti últimu propósitu, los [[misioneru|misioneros]] d'Indies defendieron pola enseñanza de los indíxenes na so propia llingua. Acordies con esa visión, [[Felipe II d'España|Felipe II]] decretara en 1570 que'l náhuatl tenía de convertise na llingua de los indios de Nueva España, cola cuenta de faer más operativa la comunicación ente los nativos y la colonia peninsular. Sicasí, en 1696, [[Carlos II d'España|Carlos II]], estableció que l'español sería l'únicu idioma que podía y tenía de ser emplegáu nos asuntos oficiales y el gobiernu del virreinatu.<ref>Cifuentes, 1998.</ref> A partir del {{SIEGLU|XVII||s}}, los pronunciamientos a favor de la castellanización de los indios fueron cada vez más numberosos. Con ello, los colonizadores arrenunciaron a la so vocación billingüe, vocación que llevó nun primer momentu a los misioneros y a los [[Encomienda|encomenderos]] a aprender les llingües de los nativos. Esa necesidá de [[billingüismu]] treslladóse entós a los actores qu'articulaben les rellaciones ente los niveles más altos del gobiernu y los pueblos indíxenes, esto ye, la élite nativa encarnada nos [[cacique]]s rexonales. A lo llargo del periodu colonial, l'español y les llingües indíxenes entraron nuna rellación d'[[préstamu llingüísticu|intercambiu]] que llevó, per un sitiu, al español de cada rexón a caltener pallabres d'orixe indíxena na fala cotidiana; y a les llingües indíxenes a incorporar non yá pallabres españoles, sinón d'otros idiomes indios y especialmente del [[taíno]]. Dempués de la consumación de la independencia de Méxicu, la ideoloxía [[Lliberalismu|lliberal]] dominante llevó a los encargaos de la educación pública nel país, a implementar polítiques educatives que'l so propósitu yera la castellanización de los indíxenes. Según los sos defensores, cola castellanización los indios quedaríen dafechu integraos a la nación mexicana (una nación criolla, según el proyeutu lliberal decimonónicu), n'igualdá col restu de los ciudadanos de la República. Salvo'l [[Segundu Imperiu Mexicanu]], encabezáu por [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano]], nengún otru gobiernu del país interesar pol caltenimientu de les llingües indies mientres el {{SIEGLU|XIX||s}}, nin siquier el del únicu presidente indíxena que tuvo'l país: [[Benito Juárez]]. En 1889, [[Antonio García Cubes]] calculó la proporción de falantes de llingües indíxenes nun 38 % del total de la población mexicana. Si comparar col 60 % qu'envaloraba una encuesta de población en 1820, ye notable l'amenorgamientu proporcional de los falantes de llingües natives como componente de la población. A la fin del {{SIEGLU|XX||s}}, la proporción amenorgar a menos del 10 % de la población mexicana. Nel intre, más d'un cientu de llingües sumieron, especialmente les mesmes de los grupos étnicos qu'habitaben nel norte de Méxicu, nel territoriu que correspuende aproximao coles macro-árees culturales denominaes [[Aridoamérica]] y [[Oasisamérica]]. Sicasí, a pesar de qu'en númberos relativos los falantes de llingües indíxenes fueron amenorgaos a una minoría, en términos netos la so población aumentó. Na actualidá representen más de siete millones de persones. Antes de [[1992]], les llingües indíxenes nun teníen nenguna especie de reconocencia xurídica pola Federación. Nesi añu, l'artículu 2º de la [[Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos]] foi reformáu, col propósitu de reconocer el calter [[Multiculturalismu|pluricultural]] de la nación mexicana, y la obligación del Estáu de protexer y fomentar les espresiones d'esa diversidá. Siete años más tarde, el 14 de xunu de 1999, el Conseyu Directivu de la Organización d'Escritores en Llingües Indíxenes presentó al [[Congresu de la Unión]] una ''Propuesta d'Iniciativa de Llei de Derechos Llingüísticos de los Pueblos y Comunidaes Indíxenes'', col propósitu d'abrir una canal llegal de proteición de les llingües natives. Finalmente, la ''Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes'' foi promulgada n'avientu de 2002. Esta llei contempla mecanismos pal caltenimientu, fomentu y desenvolvimientu de les llingües indíxenes, pero tamién una complexa estructura qu'enzanca la so realización.<ref>Cueves, 2004: 13.</ref> === De la castellanización a la educación intercultural billingüe === [[Ficheru:Group of Apaches.jpg|right|thumb|200px|Les tribus llamaes genéricamente «apaches» yeren nómades qu'entraron en conflictu colos estaos del norte de [[Méxicu]] mientres el {{SIEGLU|XIX||s}}, a la fin aportaron a tornar al norte del Río Bravo, onde permanecen. Los sos llinguaxes y costumes tán perbién documentaos.]] Por «[[castellanización]]» entiéndese, en Méxicu, el procesu d'adopción de la llingua española per parte de los pueblos indíxenes. Como se señaló enantes, los sos antecedentes ''[[de iure]]'' más remotos daten del {{SIEGLU|XVII||s}}, anque nun foi sinón hasta'l {{SIEGLU|XIX||s}} cuando algamó la so máxima espresión, nel contestu de la República lliberal. Cola xeneralización de la educación pública, la castellanización fíxose más fonda anque ello nun derivó nel abandonu absolutu de les llingües indíxenes per parte de los sos falantes. N'otros casos, la castellanización foi acompañada pol [[xenocidiu|estermín físicu]] o'l [[etnocidio]]; casos especiales son los [[yaqui]]s ([[Guerra del Yaqui]], 1825-1897), los [[etnia maya|mayes]] ([[Guerra de Castes]], 1848-1901) y los californios<ref>Los ''californios'' de les fontes coloniales son un conxuntu de grupos étnicos de distinta filiación. Ente ellos taben los guaicuras, pericúes, monguis, coras y laimones. Namái sobreviven un puñáu d'indíxenes californios nel norte de [[Baxa California]], anque toos ellos atópense nun avanzáu procesu d'estinción.</ref> (que les sos llingües escastar a finales del {{SIEGLU|XIX||s}}, depués d'una llarga agonía qu'empezó col establecimientu de misiones católiques na península). Los [[apache]]s<ref>''Apache'' ye un términu col que los españoles denominaron a un conxuntu de pueblos que vivíen nel desiertu del norte de Nueva España.</ref> son un casu un pocu distintu, anque aguantaron cualquier esfuerciu de castellanización dende'l {{SIEGLU|XVII||s}}, entraron en conflictu abiertu con españoles y mexicanos, ya inclusive coles demás etnies del norte ([[tarahumaras]], [[sumas]], [[conchos]], [[tobosos]]). Esto apinóse al ser emburriaos escontra l'oeste pola espansión d'[[Estaos Xuníos]], causando'l constante conflictu nos estaos del norte de [[Méxicu]] y del sur d'[[Estaos Xuníos]] (Guerra apache, mientres tol XIX). La castellanización tenía como propósitu esaniciar les diferencies étniques de los indíxenes con respectu al restu de la población, para, n'última instancia, integralos en «igualdá» de condiciones a la nación. En Méxicu, unu de los principales criterios históricos pa la definición de «lo indíxena» foi la llingua (el criteriu racial» solo sumió nel discursu oficial na tercer década del {{SIEGLU|XX||s}}). Por ello, les estratexes pa inducir l'abandonu de les llingües indíxenes taben dirixíes principalmente a la prohibición llegal del so emplegu na [[educación]], la prohibición fáctica del exerciciu de la docencia pa los indíxenes (cuando un indíxena aportaba a profesor, el gobiernu encargar de reasitialo nuna comunidá onde nun se falara la so llingua madre) y otres similares. Contra lo que pensaben los defensores de la castellanización de los indíxenes, la so incorporación al mundu de fala española nun significó un ameyoramientu nes condiciones materiales d'esistencia de los grupos étnicos. La política de castellanización zarapicábase tamién coles faltes del sistema educativu nacional. Suponía que los educandos remanaben de mano la llingua española, anque en munches ocasiones nun asocedía d'esta forma. Munchos indíxenes que tuvieron accesu a la educación pública mientres la primer metá del {{SIEGLU|XX||s}} en Méxicu yeren monollingües, y al prohibíse-yos l'usu de la única llingua que remanaben, yeren incapaces de comunicase nel mediu escolar. Per otra parte, los docentes munches vegaes yeren indíxenes que'l so dominiu del español tamién yera precariu, lo que contribuyó a la reproducción de los defectos competitivos ente los neños. En vista de lo anterior, na década de 1970 incorporóse la enseñanza en llingua indíxena nes zones d'abellugu, pero namái como un preséu transitoriu que tendría de contribuyir a un aprendizaxe más efectivu del español. Mientres la década de 1980, la educación billingüe foi oxetu d'una promoción intensiva (en términos comparativos con periodos anteriores, yá que nunca constituyó un sistema masivu en Méxicu). Pero entá cuando los propósitos siguíen siendo los mesmos (la incorporación de los indíxenes a la nación [[mestizu|mestiza]] y la castellanización), enfrentar dende entós a les faltes qu'acusa'l sistema d'educación intercultural implementáu na segunda metá de la década de 1990. Esto ye, que'l profesoráu asignáu a zones de fala indíxena con frecuencia nun apodera l'idioma indíxena que falen los sos estudiantes. Per otra parte, solo en feches bien recién la [[Secretaría d'Educación Pública (Méxicu)|Secretaría d'Educación Pública]] esmolecer pola producción de testos en llingües indíxenes, y namái en delles d'elles. La gran diversidá llingüística de Méxicu, aunida a les dimensiones amenorgaes de delles comunidaes llingüístiques, conducieron al sistema d'[[educación intercultural billingüe]] a enfocase solo nos grupos más amplios. === Billingüismu y [[diglosia]] === La mayor parte de los falantes de llingües indíxenes en Méxicu son [[billingüismu|billingües]]. Esto ye resultáu d'un llargu procesu históricu en que les sos llingües fueron apostraes a los ámbitos de la vida comuñal y doméstica. Por cuenta de ello, la mayor parte de los indíxenes ver na necesidá d'aprender a comunicase n'español tanto coles autoridaes como colos habitantes de les poblaciones mestices, que se convirtieron nos centros neurálxicos de les redes comuñales en que se víen integraes les sos sociedaes. A la declinación del númberu de [[monollingüismu|monollingües]] ente los mexicanos falantes de llingües indíxenes contribuyó tamién, como se señaló antes, la intensiva campaña educativa de corte castellanizante. Na actualidá, esisten comunidaes llingüístiques onde menos del 10 % de los sos miembros falen puramente la llingua amerindia. Ye'l casu de la comunidá llingüística de los [[chontales de Tabasco]], qu'apenes presenten un 0,13 % de monollingües del total. Síguen-yos los yaquis (0,33 %) [[mazahua|mazahues]] —grupu étnicu del estáu de Méxicu, carauterizáu pola so temprana integración na rede económica de grandes ciudaes como [[Méxicu, D.F.]] y [[Toluca de Lerdo|Toluca]]—, con 0,55 % de monollingües; y los [[Mayu (pueblu)|mayos]] de Sonora y Sinaloa, con 1,78 %. Les comunidaes cola mayor cantidá d'indíxenes monollingües son tamién aquelles onde l'analfabetismu ye más eleváu o que'l so territoriu étnicu tradicional alcontrar nes rexones más marxinaes de Méxicu. Tal ye'l casu de los amuzgos de Guerrero y Oaxaca, con 42 % de monollingües y 62 % d'analfabetismu; los tzeltales y tzotziles de los Altos de Chiapas, con 36,4 % y 31,5 % de monollingües respeutivamente; y los tlapanecos del Monte de Guerrero, con 31,5 % de monollingüismu. N'años recién, delles comunidaes llingüístiques indíxenes de Méxicu entamaron campañes de rescate y revalorización de les sos propies llingües. Quiciabes la esceición sían los zapotecos de Juchitán, nucleu urbanu d'Oaxaca onde la llingua [[Idioma zapoteco|zapoteca]] tien una fuerte presencia en tolos ámbitos de la vida dende'l {{SIEGLU|XIX||s}}. Los movimientos reivindicadores de les llingües indíxenes tuvieron llugar casi puramente ente aquellos pueblos con eleváu billingüismu o que d'una o otra manera ensertáronse na vida urbana. Este ye'l casu de los falantes de maya yucateco, los purépechas de Michoacán, los nahuas de [[Milpa Alta]] o los mixtecos que viven en [[Los Angeles (California)|Los Angeles]]. Pero lo xeneral ye que les llingües indíxenes sigan apostraes a la vida familiar y comuñal. Un exemplu notable ye'l de los [[Pueblu otomí|otomí]]es de delles rexones del [[valle del Mezquital]]. Estos grupos negáronse a recibir instrucción na so propia llingua, yá que esos son conocencies que pueden aprendese «na casa», y que finalmente van escarecer d'utilidá práutica na vida futura de los educandos. Lo que soliciten los padres en casos d'esti tipu ye que l'alfabetización de los neños indíxenes sía en llingua española, yá que ye un idioma que van precisar pa rellacionase en llugares distintos de la comunidá d'orixe. Porque anque la llei mexicana alzara al rangu de llingües nacionales a les llingües indíxenes (más conocíes pol común de los mexicanos como ''dialeutos'', pallabra emplegada nel sentíu de que «nun son verdaderes llingües»), el país escarez de mecanismos pa garantizar l'exerciciu de los derechos llingüísticos de los indíxenes. Por casu, los materiales editaos (testos o fonogramas) nestos idiomes son bien pocos, los medios de comunicación nun empresten espacios pal so espardimientu, salvu dalgunes [[Radiodifusión|estaciones]] creaes pol desapaecíu ''Institutu Nacional Indixenista'' (actual [[Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes]] o CDI) en zones con amplia población falante d'idiomes indios; y porque, finalmente, la mayor parte de la sociedá mexicana comunicar n'español. === Llingües en peligru d'estinción === Güei casi dos decenes de llingües maternes que tán en riesgu de sumir en Méxicu.<ref>Palapa Quijas, F. (2013, 23 de febreru). El llinguaxe ye l'índiz, l'inventariu de la cultura, sostién Miguel León-Portilla: Participó na conmemoración del Día Internacional de la Llingua Materna: La madre ye quien tresmite al neñu una visión del mundu, indica l'historiador. Los que falamos idiomes indíxenes somos la flor y el cantar del país, espresa la diputada Eufrosina Cruz. La Xornada, suplementu "La Xornada de enmedio", p. 5ª, seición Cultura.</ref> De siguío se enlistan delles llingües y variantes dialeutales en peligru d'estinción.<ref name=inali>{{cita web|autor=INALI|títulu=Población de 5 años y más falante de dalguna llingua indíxena por variante llingüística según bilingüismo lengua indíxena-español. Llocalidaes con asentamientos históricos , 2000|url=http://site.inali.gob.mx/pdf/estadistica/VARIANTE/VARIANTE_C3_monolinguismo.pdf|fechaaccesu=18 de xunetu de 2012|obra=Estadística básica de la población falante de llingües indíxenes nacionales|fecha=2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20180613062545/http://site.inali.gob.mx/pdf/estadistica/VARIANTE/VARIANTE_C3_monolinguismo.pdf|fechaarchivu=2018-06-13}}</ref> * chinanteco central so * chontal d'Oaxaca baxu * [[idioma ayapaneco|ayapaneco]] * [[idioma chochu|chochu o chocholteco]] * [[Idioma ixcateco|ixcateco]] * [[Idioma lacandón|lacandón]] * [[idioma mochó|mochó]] * [[idioma seri|seri]] * náhuatl de Jalisco * náhuatl de Tabasco * náhuatl de Tetelcingo * [[idioma kiliwa|kiliwa]] * [[idioma paipai|paipai]] * mixteco del sureste central * otomí de Ixtenco * otomí de Tilapa * [[totonaco de Misantla]] == Otres llingües == Cerca de dos millones falen [[llingua estranxera|llingües estranxeres]] en combinación col español, munchos d'ellos fíos d'[[inmigrante|inmigrantes]] estranxeros, otros son mexicanos qu'aprendieron una llingua estranxera n'otru país y el restu haber adquiríu en centros d'enseñanza, pal desempeñu de les sos actividaes. === Llingües alóctonas de Méxicu === Anque'l [[idioma español|español]] ye la llingua mayoritaria de [[Méxicu]], l'[[idioma inglés|inglés]] ye usáu llargamente nos negocios. El dominiu del idioma inglés ye una carauterística bien demandada na busca d'emplegaos profesionistas, lo cual llevó a una medría esponencial na cantidá d'escueles ya institutos d'enseñanza del inglés y la mayoría de les escueles privaes ufierten educación billingüe ya inclusive lo que se denominó «bicultural». Tamién ye un [[idioma]] importante y fálase como segunda llingua dempués del español nes ciudaes fronterices, pero néstes, al igual qu'en dalgunes del llau estauxunidense, entemecióse col español creando un dialeutu híbridu llamáu [[espanglish]]. L'inglés tamién ye l'idioma principal de les comunidaes d'inmigrantes estauxunidenses nes mariñes de [[Baxa California]] y por colonos mormones nel [[Estáu de Chihuahua]] que la so llingua materna sigue siendo l'inglés dende 1912.Anque na práutica l'inglés ye minoritariu esisten periódicos n'inglés como: ''[[Gringo Gazette]]'', ''[[Newsweek Méxicu]]'', ''[[The News Méxicu]]'' y ''[[Méxicu all Time]]'', ente otres. Apocayá identificóse a una comunidá d'[[atleta|atletes]] na so mayoría procedentes de [[Kenia]], (dalgunos d'ellos yá nacionalizaos) que decidió establecese en [[Toluca]], pola so condición estratéxica de cercanía a la capital del país, la so altitú, instalaciones deportives y llugares d'entrenamientu como les faldes del [[Neváu de Toluca]], la so concentración pa entrenamientu ye diariu, polo que se fai yá cotidianu velos correr nesa zona, charrando n'inglés, na so llingua nativa o n'español.<ref>[http://www.newsweek.mx/index.php/articulo/6570#.VF-43TSUe4Q Correr en Méxicu pa sobrevivir a Kenia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141109212223/http://www.newsweek.mx/index.php/articulo/6570#.VF-43TSUe4Q |date=2014-11-09 }} en: ''[[Newsweek Méxicu]]''. Consultáu'l 9-11-2014.</ref> Nun se tienen datos oficiales alrodiu de la presencia d'otros idiomes non indíxenes nel territoriu mexicanu. L'[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía|INEGI]] incluyir dientro de la categoría ''Otres llingües estranxeres'', anque nos sos tabulados finales non se desglosan cuálos son eses llingües estranxeres. El [[Institutu Llingüísticu de Branu]] calculaba qu'a metá de la década de 1990 esistíen 70 000 falantes de [[Plautdietsch]] na república. La mayor parte d'ellos asiéntanse nos territorios semidesérticos de Chihuahua, Zacatecas, Durango, Tamaulipas y Campeche. D'esa comunidá, menos de la tercer parte fala tamién español y son na so mayoría varones (les muyeres adultes son monollingües), lo cual puede esplicase pol aislamientu de la comunidá [[menonita]] con al respeutive de los sos vecinos. Coles mesmes, anque s'envalora que la población de xitanos nel país tenía de xubir a unos 16 mil individuos; el ILV calcula que d'ellos, unos cinco mil falen l'idioma [[romanín]] o [[caló]]. Anguaño la xente en Chipilo inda fala la [[llingua véneta]] de los sos bisagüelos, que los sos mesmos falantes suélen-y llamar chipileño. La variante véneta que se fala ye'l feltrino-belunés. Resulta sorprendente que'l vénetu chipileño nun fuera bien influyíu pol español, en comparanza con cómo foi alteriáu n'Italia pol italianu. Anque'l gobiernu estatal nun lu hai reconocíu, pol númberu de falantes, el dialeutu vénetu ye una llingua minoritaria d'inmigración en Puebla y envalórense unos 5000 falantes. Sicasí, dende va dellos años los chipileños tán trabayando pola reconocencia de la so llingua con plátiques col [[INAH]] y sobremanera col trabayu cultural que realicen de manera constante a pesar del racismu y la discriminación que reciben per parte de les autoridaes del estáu y polos profesores monollingües que desconocen l'idioma vénetu de Chipilo. Sobre les llingües ibériques falaes en Méxicu, tiense rexistru del usu del catalán, vascu y gallegu. Los falantes d'estes llingües son principalmente xente d'edá avanzada que llegó a Méxicu por causa de la [[Guerra Civil Española]], y tamién estes llingües son falaes en menor escala por dalgunos de los sos fíos y nietos que yá son mexicanos de nacencia y por nuevu migrantes españoles qu'aportaron al país nos últimos años. El [[idioma catalán|catalán]] ye l'idioma ibéricu más faláu en Méxicu, según fontes de la comunidá catalana envaloren un averáu de 12&nbsp;000 falantes que se concentren en Méxicu DF, [[Puebla]], [[Quintana Roo]], [[Baxa California]], [[Colima]], [[Jalisco]] y [[Sinaloa]], la segunda llingua ibérica ye'l [[Euskera|vascu]] con 8500 falantes esvalixaos nel Distritu Federal, [[Estáu de Méxicu]], [[Nuevo León]], [[Coahuila]], Jalisco, Colima y Oaxaca, y la tercera'l [[Idioma gallegu|gallegu]] con 6 000 falantes esvalixaos principalmente nel [[Distritu Federal]], Estáu de Méxicu, [[Veracruz]] y [[Jalisco]]. Del [[Idioma asturianu|asturianu]] y del [[Estremeñu (llingüística)|estremeñu]], munches de les sos pallabres caltiénense presentes nel léxicu faláu polos mexicanos; bien en particular los les rexones Centro y Bajío. Otru idioma ibéricu faláu en Méxicu ye'l [[Idioma xudeoespañol|ladín]] o [[xudeoespañol]], llingua de les comunidaes sefardines de Méxicu. Esiste una importante comunidá china nel país, ente les que destaquen el [[barriu chinu (Ciudá de Méxicu)|barriu chinu de la Ciudá de Méxicu]] que cunta con unes 3000 families de chinos, otros asiáticos y los sos descendientes;<ref>[http://www.eluniversal.com.mx/notas/418010.html Comunidá estigmatizada] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203232850/http://www.eluniversal.com.mx/notas/418010.html |date=2013-12-03 }} en: ''[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]''. Consultáu'l 12-04-2007.</ref> y, [[La Chinesca (barriu chinu de Mexicali)|La Chinesca de Mexicali]],<ref>[http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=i8hk1uxOLkw Los Chinos de Mexicali] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151201111146/https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=i8hk1uxOLkw |date=2015-12-01 }} en: ''[[YouTube]]''. Consultáu'l 18-09-2007.</ref> con una población d'unos 5 000 chinos cantoneses y los sos descendientes; esta comunidá publica un periódicu selmanariu en [[idioma chinu|chinu]] y [[idioma cantonés|cantonés]] el ''[[Kiu Lum]]'', el cantonés y el mandarín ye enseñáu a los neños dientro de l'Asociación que mandó construyir la comunidá china de Mexicali.<ref>{{Cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=DvLFN7pKOlQ |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20240723085806/https://www.youtube.com/watch?v=DvLFN7pKOlQ |fechaarchivu=2024-07-23 }}</ref> La comunidá xudía de la Ciudá de Méxicu, mayoritariamente askenazí, impulsó la educación multillingüe ente los neños y nuevos de la so comunidá; los estudiantes, na so mayoría asisten a colexos privaos onde se-yos enseña español, inglés y hebréu, estes materies son impartíes de forma obligatoria pa poder llograr el grau escolar, asina mesmu los colexos xudíos mexicanos cunten con señalización trillingüe y periódicos en llingua hebrea pa los padres de dichos estudiantes. Coles mesmes el programa diseñar pa la recién inmigración de xudíos d'otros países, que se movieron a Méxicu y la comunidá xudía pueda ufiertar una educación acorde a la visión cultural d'esta comunidá.<ref>{{Cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=JO3eZXMf6oU |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170503224206/https://www.youtube.com/watch?v=JO3eZXMf6oU |fechaarchivu=2017-05-03 }}</ref> El [[idioma francés|francés]] dexó raigaños na comunidá de [[San Rafael (Veracruz)|San Rafael]], [[Estáu de Veracruz|Veracruz]] dende la llegada d'un grupu de franceses en [[1833]] cola idea d'una meyor vida nun clima arrogante. Na actualidá son pocos los descendientes que lu falen, sicasí, el gobiernu de Francia financia a una institución por que la llingua francesa calténgase viva nesti llugar. Darréu, mientres el periodu del [[Segundu Imperiu mexicanu]], hubo una folada de franceses, belgues, luxemburgueses y suizos qu'aportaron al país, xeneralmente establecíense nes ciudaes principales de la dómina, dexando un gran legáu al so pasu per Méxicu; los sos descendientes, una pequeña comunidá esvalixada a lo ancho de Méxicu trató de caltener la so cultura incluyendo la so llingua. Per otra parte, saber de la presencia de comunidaes importantes de falantes del [[idioma alemán|alemán]], [[idioma italianu|italianu]], [[idioma rusu|rusu]], [[idioma portugués|portugués]], [[idioma árabe|árabe]], [[idioma hebréu|hebréu]], [[idioma griegu|griegu]], [[idioma suecu|suecu]], [[idioma rumanu|rumanu]], [[idioma chinu|chinu]], [[idioma xaponés|xaponés]], [[idioma tagalu|filipín]] y [[idioma coreanu|coreanu]], anque'l ILV nun presenta datos que dexen esponer una cifra alrodiu del so pesu nes estadístiques pero los estudios que se tienen tamién s'envaloren sobre la base de los datos qu'establecen estes comunidaes asina mesmu como los de la secretaría de migración que tamién refundia datos averaos. Na mesma situación atópense munchos grupos indíxenes non nativos de Méxicu y que les sos llingües nun fueron consideraes nacionales pola llexislación del país —cuesa que sí asocedió, por casu, coles llingües de los refuxaos guatemalianos—. Nesti casu ta una importante comunidá d'ecuatorianos y peruanos falantes de [[idioma quechua|quechua]] asitiaos nel [[Distritu Federal]], [[Estáu de Méxicu]], [[Morelos]] y [[Puebla]]. Ente la frontera Méxicu-Estaos Xuníos, hai presencia de llingües norteamericanes como'l [[kikapú]], el [[kumiai]] y el [[pápago]] que se falen ente dambos países y que tamién fueron reconocíes como llingües nacionales. Sicasí, dempués del estermín o etnocidio de les diverses tribus apaches en territoriu mexicanu. Nel censu parcial de población realizáu pol [[INEGI]] nel 2005, rexistróse grupos indíxenes non nativos de Méxicu, ente ellos 640 falantes de afro-[[seminola]], 37 falantes de [[Idioma navajo|navajo]], 22 falantes d'[[Idioma apache|apache mescalero]], 12 falantes de [[yavapai]] nos estaos de [[Chihuahua]], [[Sonora]], [[Coahuila]] y [[Baxa California]] con un trillingüismu bien marcáu ente los indíxenes de la frontera Méxicu-Estaos Xuníos; nel casu de los navajos dar por intereses comerciales que tienen con mexicanos na venta de llana o forraxe pa ganáu y nel casu de los apaches dar pola reintroducción del [[Bison bison|búfalu americanu]] nes reserves naturales del cañón de Santa Helena y Boquillas del Carmen que s'alluguen nes riberes sureñes del [[Ríu Bravo]] onde seis families indíxenes pertenecientes a esta etnia decidieron vivir de nueva cuenta en territoriu mexicanu ensin importar los problemes fronterizos como n'antaño vivíen los sos ancestros nes vastes llanures del desiertu chihuahuense. Anque Méxicu reconozse, según les sos lleis, como un país multicultural y determináu a la proteición de les llingües de los sos diversos pueblos, nun dio personalidá llegal a les comunidaes llingüístiques numberaes nesti apartáu. La llei mexicana nun contempla proteición o promoción pa estos idiomes, entá cuando formen parte de la identidá d'un grupu de ciudadanos mexicanos. Cabo notar que nesti puntu, la llexislación mexicana ye equiparable al respeutive de les llexislaciones de la mayoría de los países occidentales, onde les llingües d'inmigrantes relativamente recién, o marxinales poblacionalmente, tienden a nun ser consideraes como llingües nacionales en riesgu, y poro, dignes de proteición. === Llingües de señes === Envalórase qu'esisten ente 87&nbsp;000 a 100&nbsp;000 señantes que practiquen la [[llingua de señes mexicana]],<ref>[http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=mfs Mexican Sign Language] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121018095247/http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=mfs |date=2012-10-18 }} en: Ethnologue. Consultáu'l 24-08-2012.</ref> ente 400~500 la [[llingua de señes yucateca]]<ref>(n'inglés) [http://www.ethnologue.co/show_language.asp?code=msd Yucatec Maya Sign Language] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200916205618/http://www.ethnologue.co/show_language.asp?code=msd |date=2020-09-16 }} en: ''Ethnologue''. Consultáu'l 24-08-2012.</ref> y 13 ~de la [[llingua de señes de Tijuana]].<ref>[http://interpretesbc.blogspot.mx/p/cursu-y-talleres.html ¿Cuántos intérpretes somos en Baxa California?] en: ''Asociación d'Intérpretes y Traductores de Llingua de Señes de Baxa California''. Consultáu'l 21 d'agostu de 2012.</ref> Hasta'l momentu nun se tien una estimación del númberu de señantes de la [[llingua de señes americana]], emplegada por residentes d'[[Estaos Xuníos]] y de [[Canadá]], según por fíos d'emigrantes mexicanos. Tampoco hai estimaciones de quien practiquen la [[llingua de señes española]] y el [[llinguaxe de señes guatemalianu]]. Atópense grupos de señantes na [[Ciudá de Méxicu]], [[Guadalajara (Jalisco)|Guadalajara]] y [[Monterrey]], según n'otres ciudaes más pequeñes con comunidaes de señantes significatives. Hai variaciones rexonales (80-90 % de semeyanza léxica en tol país según Faurot et al. 2001).<ref>[http://www.sil.org/mexico/llinguaxes-de-signos/G009y-Identidá-mfs.pdf Llinguaxe de señes mexicanu] en: ''[[Institutu Llingüísticu de Branu]]''. Consultáu'l 31 d'ochobre de 1999.</ref> Exísten variaciones importantes nos grupos d'edá y persones d'oríxenes relixosos dafechu distintos. === Braille español === En [[2010]], esistía un total de 1 292 201 persones con un grau de [[discapacidá visual]], (27,2 % del total de discapacitaos a nivel nacional)<ref>[http://sedeco.tabasco.gob.mx/discapacidad/pdf/noticias/discapacidá0nota1.pdf Porcentaxe de población con discapacidá per tipu de discapacidá pa cada sexu y grupu d'edá, 2010.] en: ''Estadístiques arremente del Día Internacional de les Persones con Discapacidá''. ''[[Institutu Nacional d'Estadística, Xeografía ya Informática]]''. Consultáu'l 03-12-2011.</ref> polo que se cree que solo un 10 % d'ellos son [[llector]]es del alfabetu [[braille español]], esto ye, cerca de 130 000 aproximao. Desconozse'l númberu de llectores de [[braille inglés]] residentes nel país. == Ver tamién == * [[Pueblos indíxenes de Méxicu]] * [[Cultura de Méxicu]] * [[Demografía de Méxicu]] * [[Proyeutu Rosetta]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * [[Manuel Alvar|<span style="font-variant:small-caps">Alvar</span>, Manuel]] (dir., 2009). ''Manual de dialeutoloxía hispánica: l'español d'América''. Barcelona: Ariel. * Ávila, Raúl (1999): ''La llingua y los falantes''. Tríes. Méxicu. ISBN 968-24-4048-3. * [[Gonzalo Aguirre Beltrán|Aguirre Beltrán, Gonzalo]] (1983): ''Les llingües vernácules. El so usu y desusu na enseñanza: la esperiencia de Méxicu''. Ediciones de la Casa Chata. Méxicu. * <span style="font-variant:small-caps">Butragueño</span>, Pedro Martín (s/f). {{Enllaz rotu|1=«La división dialeutal del español de Méxicu» |2=http://lef.colmex.mx/Sociolinguistica/Camudo%20y%20variacion/La%20division%20dialeutal%20d%27el%20espanol%20mexicanu.pdf |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }}. En ''Historia sociollingüística de Méxicu''. Ciudá de Méxicu: [[El Colexu de Méxicu]]. Versión electrónica consultada'l 19 de mayu de 2011. * {{cita llibru |apellíos=Campbell|nome=Lyle|añu=1997|títulu=American Indian languages: the historical linguistics of Native America|editorial=[[Oxford University Press]]|allugamientu=Oxford}} * Cifuentes, Bárbara (1998): ''Lletres sobre voces. Multillingüismu al traviés de la historia.'' Centru d'Investigaciones y Estudios Cimeros n'Antropoloxía Social - Institutu Nacional Indixenista. Historia de los Pueblos Indíxenes de Méxicu. Méxicu. ISBN 968-496-338-6 * Cueves, Susana (2004): ''Llei de Derechos Llingüísticos en Méxicu''. En [https://web.archive.org/web/http://www.linguapax.org/congres04/pdf/4_cueves.pdf http://www.linguapax.org/congres04/pdf/4_cueves.pdf]. Consultáu n'agostu de 2006. * Díaz Couder Cabral, Ernesto (2000): "La clasificación de les llingües indíxenes". En: ''Ciencies''. Non. 60-61. Ochobre de 2000. páxs. 133-140. * Hamel, Enrique (2000): ''Polítiques del llinguaxe y educación indíxena en Méxicu. Orientaciones culturales y estratexes pedagóxiques nuna dómina de globalización''. En: [http://uam-antropologia.info/web/articulos/2000_hamel.pdf http://uam-antropologia.info/web/articulos/2000_hamel.pdf]. Consultáu en mayu de 2006. * [[Pedro Henríquez Ureña|<span style="font-variant:small-caps">Henríquez Ureña</span>, Pedro]] (1938). ''L'español en Méxicu, los Estaos Xuníos y l'América Central''. [[Buenos Aires]]: [[Universidá de Buenos Aires]]. * [[Juan Miguel Lope Blanch|<span style="font-variant:small-caps">Lope Blanch</span>, Juan Miguel]] (2009). «Méxicu». En <span style="font-variant:small-caps">Alvar</span>, Manuel (dir. 2009): 81-89. * Martínez Musiño, Celso (2015). "Les llingües indíxenes mexicanes n'Internet: analís webométrico". ''Llingües y lliteratures indoamericanas'', 17: 122-144. {{Enllaz rotu|1= |2=http://publicacionescienciassociales.ufro.cl/index.php/indoamericana/article/download/603/537 |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }}. Consultáu en Xunu de 2017. * [[Francisco Moreno Fernández|<span style="font-variant:small-caps">Moreno Fernández</span>, Francisco]] (2009). ''La llingua española na so xeografía''. [[Madrid]]: Arco/Libro. * [[Arturo Warman|Warman, Arturo]] (2003): ''Los indios mexicanos nel estragal del mileniu''. Fondu de Cultura Económica. Méxicu. ISBN 968-16-7007-8 * [https://www.academia.edu/31138980/_Llingua_de_los_indios_llingua_espa%C3%B1fola_Religious_Conversion_and_the_Languages_of_New_Spain_ca._1520_1585_Church_History_85_4_2016_690-723 Wasserman-Soler, Daniel I. (2016). "Llingua de los indios, llingua espanola: Religious Conversion and the Languages of New Spain, c. 1520-1585." Church History 85:4: 690-723.] == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.muturzikin.com/cartesamerique/1.htm Mapa llingüísticu de Méxicu] de Muturzikin.com * [http://www.inali.gob.mx Institutu Nacional de Llingües Indíxenes (INALI)] * [http://www.inali.gob.mx/catalogo2007/ Catálogu 2007 del INALI] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130621132226/http://www.inali.gob.mx/catalogo2007/ |date=2013-06-21 }} [http://mexica.ohui.net/apendices/4/ (resume)] * [http://www.colmex.mx/alim/ Archivo de Llingües Indíxenes de Méxicu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101030133405/http://colmex.mx/alim/ |date=2010-10-30 }} (El Colexu de Méxicu) * [https://web.archive.org/web/20051229063731/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=Mexico Informe sobre Méxicu en ''Ethnologue''] (n'inglés). {{Tradubot|Lenguas de Méxicu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües de Méxicu]] nfwpagbblasihmkcxc5xuqdo0csa8x4 0 100720 4382902 4363196 2025-07-07T14:36:35Z XabatuBot 43102 iguo testu: llingües popolocanas => llingües popolocanes 4382902 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'idioma |nome = Mixteco |nativu = ''el to'un savi'' o ''dà'àn davì''<br /> {{IPA|[el toʔũ saβi]}} {{IPA|[ðãʔã ðaβi]}} |familia madre = mesoamericana |oficial=En [[Méxicu]] tien reconocencia como llingua nacional<ref>https://web.archive.org/web/20070208095913/http://www.sep.gob.mx/work/resources/LocalContent/62817/12/ley_gen_derechos_ling_indigenas_2.htm</ref> |países= {{bandera|Méxicu}} [[Llingües de Méxicu|Méxicu]] |zona=[[Oaxaca]], [[Puebla]], [[Estáu de Guerrero|Guerrero]]. |falantes=471 710|h1=471 710<ref>Datu del Inegi (2010), correspondiente a la población mayor de cinco años.</ref> |h2=desconocíu|rank=''Non nos 100 mayores'' |familia=[[Llingües otomangueanas]]<br /> &nbsp;Otomangueanas orientales<br /> &nbsp;&nbsp;[[llingües mixtecanoamuzgas|Mixtecanoamuzgas]]<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Llingües mixtecanas|Mixtecanas]] &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Llingües mixteques''' |axencia=[[Academia de la Llingua Mixteca]] - [[Institutu Nacional de Llingües Indíxenes|Inali]] |mapa= [[Ficheru:Mixteco y idiomas circundantes-es.svg|280px]] |mapa_lleenda = Llingües mixteques y llingües vecines d'otros grupos otomangues. |iso1= |iso2= |sil= }} Les '''llingües mixteques''' son un conxuntu de [[variedaes llingüístiques]] de filiación [[llingües otomangues|otomangueana]] orixinaries de [[La Mixteca]], una rexón d'aproximao cuarenta mil quilómetros cuadraos alcontrada nel sur de [[Méxicu]]. Nel añu [[2000]], los falantes de les llingües mixteques constituyeron la cuarta comunidá llingüística [[indíxena]] pol so númberu de falantes en [[Méxicu]], con un total de 446&nbsp;236 individuos mayores de cinco años.<ref>{{Harvtxt|Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía|2000}}</ref> Por cuenta de los procesos históricos y a les condiciones de probeza en La Mixteca, los movimientos migratorios de los mixtecos dieron llugar a qu'esta llingua atope presente en toles entidaes federatives de Méxicu &mdash;principalmente nel estáu de Méxicu y el Distritu Federal&mdash; ya inclusive n'[[Estaos Xuníos]], onde les nueves xeneraciones suelen ser billingües, pero de mixteco ya inglés.{{ensin referencies}} Fonolóxicamente, les llingües mixteques carauterizar por un fuerte enclín nasal de la que da cuenta'l gran númberu de [[fonema|fonemes]] nasales y prenasalizados del so repertoriu fonolóxicu. Como'l restu de les llingües otomangues, les fales mixteques son [[llingües tonales|tonales]], pero hai demasiada variación nel númberu de tonemas y les sos combinaciones posibles. Les llingües mixteques son [[llingües analítiques|llingües altamente analítiques]]. A diferencia del español y otres llingües indoeuropees, en mixteco los morfemes suelen tener una sola forma, ensin declinaciones de xéneru, númberu o casu. Identificóse siquier tres tipos de sistemes pronominales dientro d'esta agrupación llingüística, el primeru cuenta con pronomes honoríficos pa primer y segunda persona, el segundu tien pronomes qu'estremen el númberu en primer y segunda persona, y el tercer tipu ye mestu, con carauterístiques de los otros dos. En tolos casos, empléguense pronomes incluyentes y escluyentes pa la primer persona plural, y un complicáu sistema de pronomes pa tercer persona. La estructura típica de les oraciones en mixteco ye [[verbu suxetu oxetu]]. El conxuntu de les fales mixteques inscríbese dientro del brazu oriental de la familia otomangueana, una de les más antigües de [[Mesoamérica]]. Xunto coles llingües cuicatecas y les llingües triquis constitúi'l grupu mixtecano, que tien nel [[idioma amuzgo|amuzgo]] al so pariente llingüísticu más cercanu. El númberu de variedaes de les llingües mixteques varia acordies cola fonte consultada. [[SIL International]] considera 52;<ref>{{Harvtxt|SIL International|2015}}</ref> l'Institutu Nacional de Llingües Indíxenes de Méxicu ([[Inali]]) contempla 81;<ref>{{Harvtxt|Institutu Nacional de Llingües Indíxenes|2008}}</ref> ente que Josserand clasificó toa esa diversidá en cinco grandes rexones dialeutales.<ref>{{Harvtxt|Josserand|Jansen|Romero|1984}}</ref> Esto xeneró un gran discutiniu ente especialistes y falantes sobre la naturaleza de les fales mixteques. Pa unos, tratar d'idiomes independientes ente sigo; pa otros, toles variedaes constitúin verdaderamente una sola llingua. El númberu de falantes de cada variedá llingüística ye bien variable. Diez d'elles son clasificaes por [[Unesco]] como llingües amenaciaes o severamente amenaciaes, pos son falaes per dellos cientos de persones y atópense en peligru inminente de desapaición por cuenta de la [[sustitución llingüística]].<ref>{{Harvtxt|Unesco|2015}}</ref> Otres atópense brengoses y el so númberu de falantes va n'aumentu. En tiempos recién, surdió un movimientu de recuperación del mixteco como llingua lliteraria nel que participen autores qu'escriben en diverses variedaes de la llingua. Amás ye importante señalar que'l mixteco ye una de les [[llingua nacional|llingües nacionales]] de Méxicu, y como tal, el so usu ye oficial poles instancies del Estáu. En correspondencia con esto, la [[Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos|Constitución mexicana]] foi traducida, y cúntase con llibros de testu gratuitos pa la enseñanza básica en delles de les variedaes mixteques. Per otru llau, los falantes y especialistes crearon l'[[Academia de la Llingua Mixteca]], que ye una asociación civil que busca promover l'usu y conocencia de les fales mixteques. == Nome == El [[glotónimo]] ''mixteco'' ye la castellanización de la pallabra d'orixe [[náhuatl]] ''mixtécatl'', que significa 'habitante del país de les nubes'.<ref>{{Harvtxt|Montemayor|otros|2007|p=304}}</ref> Esta pallabra ye la traducción averada en náhuatl del nome que se daben a sigo mesmos los mixtecos na dómina colonial, esto ye, ''ñuu dzahui'', que se traduz como 'pueblu de l'agua', 'país de l'agua' o 'nación del dios de l'agua'. Los falantes de mixteco llamen a la so llingua con dalgún de los diversos [[cognáu|cognaos]] en caúna de les variedaes pal conceutu 'pallabra de l'agua' o 'llingua de l'agua'. En mixteco clásicu, esti nome yera ''dzaha dzahui'', ente que nes llingües mixteques contemporánees el nome más estendíu ye ''tuhun savi''.<ref>{{Harvtxt|Jansen|Pérez Jiménez|2009|p=7}}</ref> == Distribución xeográfica == El territoriu tradicional de los falantes de les llingües mixteques ye la [[rexón Mixteca]], que s'atopa nel centru sur de [[Méxicu]]. La Mixteca atópase estremada ente los estaos de [[Puebla]], [[Estáu de Guerrero|Guerrero]] y [[Oaxaca]]. Nesti postreru concéntrase la mayor parte de los falantes de mixteco y el mayor númberu de variedaes d'esta [[macrollingua]].<ref>De les 81 variedaes de mixteco que reconoció'l Inali, solo 21 allúguense xeográficamente en Guerrero y 4 en Puebla. El restu falar en Oaxaca, y una de les variedaes poblanas tamién cunta con falantes en territoriu oaxaqueño (Inali, 2008).</ref> En La Mixteca tamién conviven comunidaes falantes de [[idioma triqui|triqui]], [[idioma amuzgo|amuzgo]], [[idioma tlapaneco|tlapaneco]], [[idioma náhuatl|náhuatl]] y [[idioma cuicatecu|cuicatecu]].<ref>Los autores de ''Rexones indíxenes de Méxicu'' (CDI-PNUD 2006) dixebren La Mixteca nes rexones Monte de Guerrero, Mixteca y Mariña y Sierra Sur d'Oaxaca. Como puede verificase, nestes zones falen les llingües non mixteques mentaes nesti párrafu.</ref> La penetración del español en La Mixteca ye bien avanzada pero non uniforme. Hai comunidaes onde la fala mixteca foi abandonada por completu, ente que n'otres esiste un altu grau de billingüismu. El númberu d'usuarios monollingües varia acordies con cada llocalidá.<ref>Los últimos datos disponibles sobre'l númberu de monollingües en llingües mixteques por llocalidá pueden revisase en Inegi, 2000.</ref> La [[diáspora mixteca|migración]] llevó a los falantes de les llingües mixteques a establecese en sitios bien distantes de los sos llugares d'orixe. Por ello, hai importantes comunidaes de falantes de llingües mixteques nos [[Valles Centrales d'Oaxaca]], les zones metropolitanes de [[Puebla de Zaragoza|Puebla]], [[Tehuacán]] y la ciudá de [[Zona Metropolitana del Valle de Méxicu|Méxicu]]. En tiempos recién, los destinos principales de los mixtecos treslladáronse más al norte, y constitúin una población importante nos estaos de [[Sinaloa]], [[Baxa California]] y [[Baxa California Sur]], según en [[California]] y [[Estáu de Nueva York|Nueva York]], yá en territoriu estauxunidense.<ref>Sobre les fases de la migración mixteca, ''cfr.'' Rivera-Chávez, 2004: 66-69.</ref> Les nueves xeneraciones nacíes fuera de la Mixteca siguen calteniendo la llingua.<ref>Sobre los procesos de migración provenientes de la Mixteca, puede revisase Anguiano, 1993. Pal casu de la comunidá mixteca en [[Guadalajara (Jalisco)]], ''cfr.'' Gómez 2002, 181; sobre los mixtecos poblanos en Nueva York, ''cfr.'' Rivera Chávez, 2004; sobre la migración de la Mixteca guerrerense, Montiel y Aguirre, s/f.</ref> <center><div float=center"> {| class= wikitable width=880px style="font-size:90%" !colspan=8| Persones de 5 años y más que falen llingües mixteques en Méxicu<ref>Inegi, 2000.</ref> <br /><small>Por entidá federativa</small> |- |colspan=8 | [[Ficheru:Hablantes de Mixteco en México.svg|center|400px]] |- |width=120px| Aguascalientes |align=right width=100px| 53 |width=120px| Baxa California |align=right width=100px| 14 184 |width=120px| Baxa California Sur |align=right width=100px| 2 137 |width=120px| Campeche |align=right width=100px| 167 |- |Coahuila |align=right|62 |Colima |align=right| 365 |Chiapas |align=right| 216 |Chihuahua |align=right| 620 |- |Distritu Federal |align=right| 16 337 |Durango |align=right| 39 |Guanajuato |align=right| 228 |Guerrero |align=right|103&nbsp;152 |- |Hidalgo |align=right| 235 |Jalisco |align=right| 1 486 |Méxicu |align=right| 27 314 |Michoacán |align=right| 723 |- |Morelos |align=right| 3 867 |Nayarit |align=right| 108 |Nuevo León |align=right| 444 |Oaxaca |align=right| 245&nbsp;755 |- |Puebla |align=right| 8 259 |Querétaro |align=right| 104 |Quintana Roo |align=right| 266 |San Luis Potosí |align=right| 130 |- |Sinaloa |align=right| 13 895 |Sonora |align=right| 1 684 |Tabasco |align=right| 298 |Tamaulipas |align=right| 204 |- |Tlaxcala |align=right| 136 |Veracruz |align=right| 3 629 |Yucatán |align=right| 92 |Zacatecas |align=right| 47 |- !colspan=8| <small>Fonte: '''Inegi (2000): ''XII Censu de Población y Vivienda.'''''</small> |} </div></center> == Clasificación llingüística == [[Imaxe:Arte leng mixteca y confess.pdf|thumb|Manuscritu sobre l'idioma con confesiones del sieglu XVI, autor desconocíu.]] Les llingües mixteques comparten numberoses traces con otros idiomes del [[área llingüística mesoamericana]]. Estes carauterístiques particulares fueron plantegaes por [[Lyle Campbell|Campbell]], [[Terrence Kaufman|Kaufman]] y Smith-Stark nun artículu de 1986. Ente otres coses pueden citase los sistemes de numberación con base vigesimal, la inclusión de la [[vocal zarrada central non arrondada]] ({{IPA|[ɨ]}}),<ref>Campbell ''et al.'', 1986: 544.</ref> l'ausencia del verbu nel final de la oración<ref>Nes llingües mixteques la forma de la oración suel ser [[Verbu suxetu oxeto|Verbu-Suxetu-Oxetu]] (Campbell ''et al.'', 1986: 547).</ref> y dellos calcos semánticos.<ref>D'ente los señalaos por Campbell ''et al.'' (1986: 553), nes llingües mixteques atópase la denominación de ''rodía'' como ''cabeza de la pierna''. ''Vgr.'', en mixteco de Yosondúa dizse ''xini jitý'' (Beaty ''et al.'', 2004).</ref> En 1867, [[Manuel Orozco y Berra]] propunxo qu'esistíen semeyances ente'l mixteco y el zapoteco y arrexuntar na familia "mixteco-zapoteca", xunto col chochu y el amuzgo.<ref>Orozco y Berra, 1867: cap. V; Macaulay, 1996: 2.</ref> Otros autores atoparon dempués semeyances ente estos dos llingües y otres que se falen en Oaxaca y Puebla como'l [[idioma mazateco|mazateco]], [[idioma cuicatecu|cuicatecu]], [[idioma popoloca|popoloca]].<ref>Pimentel, 1874.</ref> En 1929, [[Edward Sapir]] incluyó nuna acorica familia a les llingües del grupu oaxaqueño coles [[llingües otopameanes]]. Deber a [[Lyle Campbell]] la organización de los grupos de la familia otomangueana, incluyendo un grupu mixtecano coles llingües mixteques, triquis y cuicatecas. Nos años socesivos fueron [[Kathryn Josserand]] y [[Terrence Kaufman]] quien reforzaron l'argumentu en favor de l'agrupación propuesta por Campbell.<ref>Macaulay, 1996: 2.</ref> Dientro de la familia otomangue, les llingües mixteques tán hermaniaes con otros idiomes y formen el [[llingües mixtecanas|grupu mixtecano]]. Amás de la macrollingua mixteca, nél inclúyese a les [[idioma triqui|llingües triquis]] y al [[idioma cuicatecu|cuicatecu]]. Toes estes llingües deriven d'una [[protollingua]] llamada [[idioma protomixtecano|protomixtecano]].<ref>La reconstrucción del protomixtecano atópase en Longacre, 1957.</ref> La organización interna de la familia otomangue ye aldericada polos especialistes. Kaufman propunxo que'l grupu mixtecano podría formar parte d'un grupu otomangueano oriental coles [[llingües zapotecanas]], [[llingües popolocanes|popolocanas]] y l'idioma amuzgo.<ref>Macaulay, 1996: 3.</ref> Per otra parte, dellos autores inclúin el amuzgo. Dellos autores propunxeron amás la inclusión d'esta última llingua nel grupu mixtecano. === Variedaes llingüístiques === Acordies con l'[[Institutu Nacional de Llingües Indíxenes]] de Méxicu (Inali), el mixteco tien más de 81 variedaes.<ref>Inali, 2005.</ref> <center> {| class=wikitable |- !width=400px| Variedá !width=200px| Nome nativu |- | Mixteco de Guerrero del nordés central | rowspan=3 | ''el to'un savi'' |- | Mixteco de Atlamajalcingo |- | Mixteco de [[Cochoapa el Grande|Cochoapa]] |- | Mixteco de [[Copanatoyac]] || ''tno'on sawi'' o ''el to'un savi'' |- | Mixteco d'[[Igualapa]] || ''el to'un isasi'' o ''el to'un savi'' |- | Mixteco central de Guerrero || ''tno'on savi'' o ''el to'un savi'' |- | Mixteco de Guerrero del este mediu || ''el to'un isasi'', ''el to'un isavi'' o ''el to'un savi'' |- | Mixteco de Tlacoachistlahuaca | rowspan=3 | ''el to'un savi'' |- | Mixteco de Tlalixtaquilla de Maldonado |- | Mixteco de Guerrero del norte |- | mixteco de Guerrero del norte central || ''jnu'un sábi'' |- | Mixteco de Xochistlahuaca | rowspan=2 | ''el to'un savi'' |- | Mixteco de Tlahuapa |- | Mixteco de Guerrero central alto || ''tno'on sávi'' |- | Mixteco de Xochapa | rowspan=9 | ''el to'un savi'' |- | Mixteco de Zoyatlán de Juárez |- | Mixteco de Xonacatlán |- | Mixteco de Ayutla |- | Mixteco de San Luis Acatlán |- | Mixteco de Guerrero de la mariña este |- | Mixteco de Guerrero de la mariña occidental |- | Mixteco de Guerrero de la mariña central |- | Mixteco de Villa de Tututepec |- | Mixteco de Santa María Huazolotitlán || ''to'on savi'' |- | mixteco de Ixtayutla | rowspan=4 | ''el to'un savi'' |- | Mixteco d'Oaxaca de la mariña central |- | Mixteco d'Oaxaca de la mariña noroeste |- | Mixteco d'Oaxaca de mariña central baxa |- | [[Mixteco de Sierra suroeste]] || ''el to'un va'a'' |- | Mixteco de Santiago Amoltepec || ''tnu'o ñuu savi'' |- | Mixteco de Santa Cruz Itundujia || ''el to'un savi'' |- | Mixteco de Yosondúa || ''sa'an sau'' |- | Mixteco de Santa Lucía Monteverde || ''sasau'' |- | [[Mixteco del sur baxu]] || ''sahin sau'' |- | Mixteco de Yosonotú | rowspan=7 | ''el to'un savi'' |- | Mixteco del sur mediu |- | Mixteco de San Pedro Molinos |- | Mixteco de Santa María Yosoyúa |- | Mixteco de San Mateo Peñascu |- | Mixteco de San Agustín Tlacotepec |- | Mixteco de San Antonio Sinicahua |- | Mixteco del sureste central || ''tnu'o savi'' |- | Mixteco central | rowspan=3 | el to'un savi |- | Mixteco del suroeste central |- | Mixteco del suroeste |- | Mixteco de Ñumí || ''sa'an savi, sa'an sau'' |- | Mixteco d'oeste central || ''sa'an ntavi'' |- | Mixteco del oeste || ''to'on savi'' |- | Mixteco del norte baxu | rowspan=4 | ''el to'un savi'' |- | Mixteco de San Miguel Piedres |- | Mixteco de San Antonio Huitepec |- | Mixteco de Santa María Peñoles |- | Mixteco baxu de Valles || ''el to'un dau'' |- | Mixteco alto de Valles || ''el to'un ñudavi'' |- | Mixteco del este || ''el to'un davi'' |- | Mixteco de Santa Inés de Zaragoza | rowspan=2 | ''tnu'un davi'' |- | Mixteco del este central |- | Mixteco del noroeste mediu || ''dedavi'', ''el to'un savi'' |- | [[Mixteco del oeste altu]] || ''el to'un da'vi'' |- | Mixteco de Santu Domingu Tonalá || ''to'on nda'vi'' |- | Mixteco del noroeste central alto || ''el to'un djavi'' |- | Mixteco del noroeste central so || ''el to'un javi'' |- | Mixteco de San Juan Tamazola || ''tnu'un davi'' |- | Mixteco del nordés || ''da'an davi'' |- | Mixteco de San Pedro Tidaá || ''tnu'un dawi'' |- | Mixteco de Mitlatongo || ''el to'un lavi'' |- | Mixteco de Coatzóspam || ''el to'un davi'' |- | Mixteco de Sierra sur noroeste | rowspan=3 | ''el to'un savi'' |- | Mixteco de San Pablo Tijaltepec |- | Mixteco del oeste de la mariña |- | Mixteco d'Oaxaca de la mariña oeste central || ''se'en savi, el to'un savi'' |- | Mixteco del noroeste | rowspan=5 | ''el to'un savi'' |- | Mixteco de Cañada so |- | Mixteco de Cañada central |- | Mixteco de Yutanduchi de Guerrero |- | Mixteco del nordés baxu |- | Mixteco de San Juan Teita || ''dañudavi'' |- | [[Mixteco de la frontera Puebla-Oaxaca]] | rowspan=4 | ''da'an davi'' |- | [[Mixteco del suroeste de Puebla]] |- | Mixteco de Tlaltempan |- | Mixteco de Zapotitlán |- |Mixteco del este de Jamiltepec, pueblu de Jamiltepec |''xiñi savi'' |- |Mixteco del este de Jamiltepec, pueblu de Chayuco | |} </center> == Evolución fonolóxica de les llingües mixteques == === Transición del protootomangue al protomixtecano === {{AP|Idioma protomixtecano}} El grupu de fales mixteques pertenez a la [[llingües otomangueanas|familia otomangueana]], que'l so ''[[urheimat]]'' podría ser el [[valle de Tehuacán]] ([[Puebla]]).<ref>Suárez, 1983: 153.</ref> Esti sitiu foi unu de los escenarios de la doma del maíz. La presencia milenaria de los pueblos de fala otomangueana nesa rexón fai probable qu'ellos fueren protagonistes d'esi procesu que favoreció la sedentarización de los habitantes del Altiplanu y depués influyó nel desenvolvimientu de la civilización mesoamericana.<ref>Bellwood: 2005, 239.</ref> Pela so parte, Campbell y Kaufman propunxeron que les llingües otomangueanas empezaron a diversificase alredor del añu [[1500 e.C.|1500&nbsp;e.&nbsp;C.]] La dificultá pa establecer venceyos más xenerales ente los ocho grupos de la familia otomangueana atrabanca la posibilidá de realizar inferencias sobre'l desenvolvimientu históricu d'esti conxuntu de llingües. El protootomangue foi reconstruyíu por [[Robert Longacre]] y [[Calvin Rensch]]. El sistema fonolóxicu de la protollingua cuenta con nueve [[consonante]]s, cuatro [[vocal]]es y cuatro [[tonu (llingüística)|tonos]].<ref>Rensch, 1966.</ref> Los [[grupu consonánticu|grupos consonánticos]] y los diptongos formaos a partir d'esi repertoriu llindáu seríen l'orixe de los fonemes nes protollingües nacíes a partir del protootomangue. <center> {| {{tablaguapa}} ! Protootomangue | align="center" width="30px" | {{IPA|**t}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**k}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**kʷ}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**s}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**n}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**y}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**w}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**nt}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**nk}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**nkʷ}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**ns}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**nn}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**ny}} | align="center" width="30px" | {{IPA|**nw}} |- ! protomixtecano | align="center" |{{IPA|*t}} | align="center" | {{IPA|*k}} | | align="center" | {{IPA|*θ}} | | align="center" | {{IPA|*y}} | align="center" | {{IPA|*w}} | align="center" | {{IPA|*ⁿd}} | align="center" | {{IPA|*ⁿg}} | align="center" | {{IPA|*ⁿgʷ}} | align="center" | {{IPA|*ⁿgʷ}} | | align="center" | {{IPA|*l}} | align="center" | {{IPA|*m}} |} </center> Rensch fixo una revisión del trabayu reconstructivo de Longacre. Revisó la probabilidá del repertoriu fonolóxicu descritu por esti postreru y refugó dalgunes de les sos propuestes, basáu en comparances sobre cognados nes llingües del grupu mixtecano. Dempués d'esi trabayu, propunxo una reconstrucción del sistema [[fonoloxía|fonolóxicu]] protomixtecano.<ref>Rensch, 1977: 59.</ref> Esta propuesta entiende 16 soníos consonánticos, cuatro vocales y cuatro tonos. <center> {| {{tablaguapa}} !colspan="8"|Reconstrucción del sistema de consonantes del protomixtecano |- style="font-size: x-small;" ! colspan="1" | &nbsp; ! [[consonante llabial|Llabial]] !! [[Consonante dental|Dental]] !! [[Consonante alveolar|Alveolar]] !! [[Consonante postalveolar|Postalveolar]] !! [[consonante palatal|Palatal]] !! [[consonante velar|Velar]] !! [[consonante glotal|Glotal]] |- align=center !style="font-size: x-small;"| [[Oclusiva|Oclusives]] | | colspan="3" style="font-size:larger;" |{{IPA|*t *ⁿd}} | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*k *kʷ<br />*ⁿg *ⁿgʷ}} |style="font-size:larger;" |{{IPA|*ʔ}} |- align=center !style="font-size: x-small;"| [[Fricativa|Fricatives]] | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*θ}} | | style="font-size:larger;" | | | style="font-size:larger;" |{{IPA|*x *xʷ}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*h}} |- align=center !style="font-size: x-small;"| [[Aproximante]]s | style="font-size:larger;" | | colspan="3" style="font-size:larger;" |{{IPA|*l}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*j}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*w}} | &nbsp; |- align=center !style="font-size: x-small;"| [[Consonante nasal|Nasales]] | style="font-size:larger;" |{{IPA|*m}} | colspan="3" style="font-size:larger;" |{{IPA|*n}} | &nbsp; | &nbsp; |- !colspan="8"|<small>Fonte: '''Rensch (1977): 59.'''</small> |} </center> === Transición del protomixtecano al protomixteco === {{AP|Idioma protomixteco}} El protomixtecano col tiempu foise diversificando y dio llugar a tres agrupaciones llingüístiques contemporánees: les [[llingües cuicatecas]], les [[llingües triquis]] y les llingües mixteques. [[Cornelia Mak]] y [[Robert Longacre]] publicaron un artículu en 1960 nel que dan cuenta de les regles de tresformamientu fonolóxicu que pueden deducise na reconstrucción del protomixteco y la so rellación col protomixtecano.<ref>{{Harvtxt|Mak|Longacre|1960|p=26}}.</ref> Estos cambeos conducieron a la simplificación del repertoriu fonolóxicu per mediu de fusiones ente protofonemas: :# Los protofonemas *ⁿg, *k y *x del protomixtecano fundiéronse y dieron llugar a los soníos *k y *h en protomixteco. :# Los protofonemas *ⁿg^w, *k^w y *w fundiéronse, dando llugar a los fonemes protomixtecos *k y *v. :# El repertoriu de cuatro consonantes oclusives prenasalizadas del protomixtecano simplificar en *ⁿd, la única prenasalizada del protomixteco. Amás, Mak y Longacre propunxeron que la protollingua tuvo de cuntar con ente cinco y seis vocales: *a, *i, *ɨ, *o, *o y, probablemente, *y. Poro, el protomixteco foi reconstruyíu con un sistema de trelce consonantes y hasta seis vocales.<ref>{{Harvtxt|Mak|Longacre|1960|p=25}}.</ref> <center> {| {{tablaguapa}} !colspan="9"|Reconstrucción del sistema de consonantes del protomixteco<br /><small>'''Mak y Longacre (1960)'''</small> |- style="font-size: x-small;" ! colspan="1" | &nbsp; ! [[consonante llabial|Llabial]] !! [[Consonante llabiodental|Llabiodental]] !! [[Consonante dental|Dental]] !! [[Consonante alveolar|Alveolar]] !! [[Consonante postalveolar|Postalveolar]] !! [[consonante palatal|Palatal]] !! [[consonante velar|Velar]] !! [[consonante glotal|Glotal]] |- align=center ! style="font-size: x-small;"| [[Oclusiva|Oclusives]] | | | colspan="3" style="font-size:larger;" |{{IPA|*t *ⁿd}} | &nbsp; | style="font-size:larger;" |{{IPA|*k *kʷ}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*ʔ}} |- align=center ! style="font-size: x-small;"| [[Fricativa|Fricatives]] | | style="font-size:larger;" |{{IPA|*v}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*θ}} | | style="font-size:larger;" |{{IPA|*j}} | | style="font-size:larger;" | | style="font-size:larger;" |{{IPA|*h}} |- align=center !style="font-size: x-small;"| [[Consonante nasal|Nasales]] | style="font-size:larger;" |{{IPA|*m}} | | colspan="3" style="font-size:larger;" |{{IPA|*n}} | style="font-size:larger;" |{{IPA|*ɲ}} | &nbsp; | |- align=center !style="font-size: x-small;"| [[Consonante llateral|Llaterales]] | style="font-size:larger;" | | style="font-size:larger;" | | colspan="3" style="font-size:larger;" |{{IPA|*l}} | style="font-size:larger;" | | style="font-size:larger;" | | &nbsp; |} </center> La reconstrucción de Longacre foi darréu revisada por [[Kathryn Josserand]]. Dende'l so puntu de vista, nesta reconstrucción y l'establecimientu de rellaciones filoxenétiques ente'l protootomangue y el protomixteco hai delles inconsistencies. En primer instancia, pon en tela de xuiciu la esistencia de les consonantes /*θ/, /*ʔ/, /*h/, /*m/ y /*ɲ/ nel protomixteco. Nel casu de la [[consonante fricativa]] /*θ/ señala qu'esti fonema tien de ser consideráu como deriváu d'otros, particularmente **/s/ en protootomangue, pos toles [[protollingua|protollingües]] derivaes d'ésta consistentemente presenten la [[fricativa alveolar sorda]], y non la interdental que propunxeron Mak y Longacre nel so momentu. Per otra parte, Josserand tamién consideró que la [[oclusiva glotal|oclusión glotal]] nun podía ser considerada como un fonema independiente, pos s'opón a les fonotácticas de les llingües mixteques onde nun esisten sílabes zarraes. Asina, consideró la glotalización como una traza de les vocales y, arriendes d'ello, al nun haber un puntu d'articulación glotal nel protomixteco, sería improbable tamién qu'esistiera'l protofonema *h propuestu por Mak y Longacre, que sustituyó na so reconstrucción pol fonema *x. Finalmente, *m y *ɲ fueron entendíos como derivaos de *w y *j n'asociación a vocales nasales en protomixteco.<ref>{{Harvtxt|Bradley|Josserand|1982|p=283}}.</ref> <center> {| {{tablaguapa}} ! colspan=13 | Reconstrucción del sistema de consonantes del protomixteco<br /><small>Bradley y Josserand (1983)</small> |- ! ! colspan="2" | [[Consonante billabial|Billabial]] ! colspan="2" | [[Consonante alveolar|Alveolar]] ! colspan="2" | [[Consonante palatal|Palatal]] ! colspan="2" | [[Consonante velar|Velar]] ! colspan="2" | [[Consonante llabiu-velar|Llabiu-<br />Velar]] ! colspan="2" | [[Consonante glotal|Glotal]] |-align=center ! [[Consonante nasal|Nasal]] | colspan="2" style="text-align:center; font-size:larger;"| | style="text-align:center; font-size:larger;"| {{IPA|*n}} | style="text-align:center; font-size:larger;"| {{IPA|*ⁿd}} | colspan="2" style="text-align:center; font-size:larger;"| | colspan="2" | | colspan="2" | | colspan="2" | |-align=center ! [[Consonante oclusiva|Oclusiva]] | colspan=2 style="font-size:larger;"| | colspan=2 style="font-size:larger;"|{{IPA|*t}} | colspan="2" | | colspan=2 style="font-size:larger;"|{{IPA|*k}} | colspan=2 style="font-size:larger;"|{{IPA|*kʷ}} | colspan="2" style="text-align:center; font-size:larger;"| |-align=center ! [[Consonante fricativa|Fricativa]] | colspan="2" | | colspan="2" style="font-size:larger;"|{{IPA|*s}} | colspan="2" style="text-align:center; font-size:larger;"| | colspan="2" style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*x}} | colspan="2" | | colspan="2" style="text-align:center; font-size:larger;"| |-align=center ! [[Aproximante]] | colspan="2" | | colspan="2" style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*l}} | colspan="2" style="text-align:center; font-size:larger;"|{{IPA|*j}} | colspan="2" | | colspan="2" style="font-size:larger;"|{{IPA|*w}} | colspan="2" | |} </center> Al carauterizar la glotalización nes llingües mixteques como traza vocálica y non como consonante independiente, Bradley y Josserand definieron un repertoriu vocálicu más ampliu que Mak y Longacre. Per otru llau, magar estos dos últimos espertos bazcuyaron al reconocer la esistencia de *y nel protomixteco, Bradley y Josserand concluyeron qu'esti fonema sí s'atopaba presente na protollingua, y que, entá ye más, dalgunes de les reconstrucciones de *a y *o nel trabayu de Mak y Longacre teníen de ser reinterpretadas como desarrollos de *y. Asina, el repertoriu de vocales en protomixteco realizáu por Bradley y Josserand entiende 24 vocales, estremando vocales orales, nasales, orales glotalizadas y nasales glotalizadas. <center> {| {{tablaguapa}} ! colspan=13 | Reconstrucción del sistema vocálicu del protomixteco<br /><small>Bradley y Josserand (1983)</small> |- align="center" ! rowspan="2"| ! colspan="4" | [[vocal anterior|Anteriores]] ! colspan="4" | [[vocal central|Centrales]] ! colspan="4" | [[vocal posterior|Posteriores]] |- align="center" ! oral ! nasal ! glotal ! glotal<br />nasal ! oral ! nasal ! glotal ! glotal<br />nasal ! oral ! nasal ! glotal ! glotal<br />nasal |- align="center" ! [[vocal zarrada|Zarraes]] | style="font-size:larger;"| *i | style="font-size:larger;"| *ĩ | style="font-size:larger;"| *iˀ | style="font-size:larger;"| *ĩˀ | style="font-size:larger;"| *ɨ | style="font-size:larger;"| *ɨ̃ | style="font-size:larger;"| *ɨˀ | style="font-size:larger;"| *ɨ̃ˀ | style="font-size:larger;"| *o | style="font-size:larger;"| *ũ | style="font-size:larger;"| *oˀ | style="font-size:larger;"| *ũˀ |- align="center" ! [[vocal media|Medies]] |style="font-size:larger;"| *y |style="font-size:larger;"| *ẽ |style="font-size:larger;"| *yˀ |style="font-size:larger;"| *ẽˀ || || || || |style="font-size:larger;"| *o |style="font-size:larger;"| *õ |style="font-size:larger;"| *oˀ |style="font-size:larger;"| *õˀ |- ! [[vocal abierta|Abiertes]] | || || || |style="font-size:larger;"| *a |style="font-size:larger;"| *ã |style="font-size:larger;"| *aˀ |style="font-size:larger;"| *ãˀ || || || || |} </center> == Fonoloxía == La llingua mixteca ye la más falada de les llingües mixtecanas, de la familia [[Llingües otomangue|otomangue]]. En realidá tratar d'un [[continuu dialeutal|complexu de dialeutos]] y llingües rexonales qu'en munchos casos son inintelixibles ente sigo. Esta situación esistió por dellos sieglos. Dalgunos de los cronistes de la conquista y posteriores indicaron que les variedaes del mixteco pasaben de la docena. Na actualidá, el gobiernu de Méxicu reconoz más de 60 llingües mixteques partíes en distintos nichos xeográficos.<ref>Institutu Nacional de Llingües Indíxenes. 2008. “Catálogu de les llingües indíxenes nacionales: Variantes llingüístiques de Méxicu coles sos autodenominaciones y referencies geoestadísticas.” [http://www.inali.gob.mx/catalogo2007/html/v_mixteco.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090504154511/http://www.inali.gob.mx/catalogo2007/html/v_mixteco.html |date=2009-05-04 }}. Ver tamién la llista nel Ethnologue, [http://www.ethnologue.com/language_index.asp?letter=M "Ethnologue name language index"]. Coles mesmes, l'Institutu Nacional Indixenista referir a les llingües mixteques, reconociendo la complexidá de la situación [http://cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=660 "Población indíxena por llingua, porcentaxe de falantes de llingua indíxena y allugamientu xeográficu, Méxicu, 2000"].</ref> Los esfuercios por estandarizar la escritura y el léxicu de los mixtecos, llevaos a cabu pola [[Academia de la Llingua Mixteca]] nun rindieron frutos abondos. === Fonemes de les llingües mixteques === Los [[fonemes]] carauterísticos de les llingües mixteques son llixeramente distintes de los que s'empleguen n'[[idioma español|español]]. Los llingüistes alderiquen si dalgunos de los soníos de la llingua mixteca son un fonema o dobles articulaciones, como'l casu de /ʦ/, /ⁿd/, /jn/ y munchos otros. Embaxo preséntase una tabla colos fonemes que son más o menos compartíos por toles variedaes del mixteco. <div style="float:center;"> {| class="toc" cellpadding=0 cellspacing=2 width=100% style="float:center; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5y text-align:left;clear:all; margin-left:3px; font-size:90%" |colspan=13 style="background:#black; color:white;" align=center bgcolor="black"|'''Consonantes de les llingües mixteques''' |- ! style="background:#efefef;" align=center | ! colspan=2 style="background:#efefef;" align=center | Billabial ! colspan=2 style="background:#efefef;" align=center | Labiodental ! colspan=2 style="background:#efefef;" align=center | Alveolar ! colspan=2 style="background:#efefef;" align=center | Palatal ! colspan=2 style="background:#efefef;" align=center | Velar ! colspan=2 style="background:#efefef;" align=center | Glotal |- | style="background:#efefef;"| | align=center style="background:#efefef;"| <small>sordu</small> | align=center style="background:#efefef;"| <small>sonoru</small> | align=center style="background:#efefef;"| <small>sordu</small> | align=center style="background:#efefef;"| <small>sonoru</small> | align=center style="background:#efefef;"| <small>sordu</small> | align=center style="background:#efefef;"| <small>sonoru</small> | align=center style="background:#efefef;"| <small>sordu</small> | align=center style="background:#efefef;"| <small>sonoru</small> | align=center style="background:#efefef;"| <small>sordu</small> | align=center style="background:#efefef;"| <small>sonoru</small> | align=center style="background:#efefef;"| <small>sordu</small> | align=center style="background:#efefef;"| <small>sonoru</small> |- | style="background:#efefef;"| '''Oclusivu''' | align=center |p | align=center |b¹ | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center |t | align=center |d | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center |k | align=center |ɡ | align=center |ʔ | align=center style="background:#e9e9e9;"| |- |style="background:#efefef;"| '''Fricativu''' | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center |f² | align=center |v | align=center |s | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center |ç | align=center |ʝ | align=center |x | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| |- |style="background:#efefef;"| '''Africada''' | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center |ʦ | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center |tç | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| |- |style="background:#efefef;"| '''Nasal''' | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center |m | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center |n | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center |ɲ | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center |ŋ | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| |- |style="background:#efefef;"| '''Llateral''' | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center |l | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| |- |style="background:#efefef;"| '''Vibrante''' | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center |ɾ, r | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| | align=center style="background:#e9e9e9;"| |- | colspan=13 style="background:#efefef;" align=left|¹ Solo emplégase en préstamos del español<br />² Solo emplégase en préstamos del español y na variedá del Monte de Guerrero</small> |} </div> {|class="toc" cellpadding=0 cellspacing=2 width=30% style="float:center; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5y text-align:left;clear:all; margin-left:3px; font-size:90%" |colspan=7 style="background:#black; color:white;" align=center bgcolor="black"|'''Vocales de les llingües mixteques''' |- ! style="background:#efefef;" align=center | ! colspan=2 style="background:#efefef;" align=center | Anterior ! colspan=2 style="background:#efefef;" align=center | Central ! colspan=2 style="background:#efefef;" align=center | Posterior |- | | align=center | <small>oral</small> | align=center | <small>nasal</small> | align=center | <small>oral</small> | align=center | <small>nasal</small> | align=center | <small>oral</small> | align=center | <small>nasal</small> |- | '''Altes''' | align=center | i | align=center | ĩ | align=center | ɨ | align=center | <s>ĩ</s> | align=center | o | align=center | ũ |- | '''Medies''' | align=center | y | align=center | ẽ | align=center | | align=center | | align=center | o | align=center | õ |- | '''Baxes''' | align=center | | align=center | | align=center | a | align=center | ã | align=center | | align=center | |- |} === Tonos === Una de les carauterístiques más particulares del mixteco ye'l valor significativu de los [[llingua tonal|tonos]]. Tal carauterística compartir col [[idioma zapoteco]], el so pariente oriental de los valles d'Oaxaca. Solo dalgunes [[llingües otomangue]]s de Méxicu y les na-dené de la mariña del Pacíficu norte estremen, n'América del Norte, los tonos na fala. El mixteco estrema tres tonos distintos: alto, mediu y baxu. Cuando dicimos que ye significativu, dicimos qu'una diferencia tonal ente dos pallabres puede camudar el sentíu de les mesmes. Por casu: ::'''K<u>o</u>o''' [ku¹o²]= ''ser'' ::'''Ku<u>o</u>''' [ku²o¹]= ''morrer'' Los tonos en mixteco son representaos por diacríticos. L'acentu agudu del español representa'l tonu más altu. El tonu baxu represéntase sorrayando la [[vocal]] de la sílaba. El tonu mediu nun se representa. === Nasalización === La [[nasalización]] de les vocales puede ser significativa o non, dependiendo de la pallabra. Toles vocales pueden ser nasalizadas, llegando a constituyir esto un valor que camuda'l significáu de les pallabres. Xeneralmente, les vocales nasalizadas van a la fin de les pallabres. Nesti casu, cuando hai más d'una vocal na pallabra, los falantes de mixteco tienden a nasalizar les vocales anteriores por nasalización regresiva. Les vocales qu'anteceden a los fonemes nasales (m, n, ñ, ng) suelen adquirir calter nasal por progresión. == Escritura == [[Ficheru:Dintel de Cerro de las Minas.jpg|right|thumb|250px|Les primeres muestres de la escritura mixteca vienen de la rexón [[Mixteca Baxa|Ñuiñe]]. Dintel de [[Cerro de las Minas]], periodu Clásicu. Coleición del [[Muséu Nacional d'Antropoloxía (Méxicu)|MNA]].]] {{AP|Escritura mixteca|Mixteco clásicu}} Na actualidá l'alfabetu emplegáu pa la escritura de la llingua mixteca ye'l [[alfabetu llatín|llatín]], anque con delles diferencies respeuto al que s'emplega n'español. Cabo recordar que dellos pueblos mesoamericanos desenvolvieron sistemes d'escritura propiu. Los mixtecos cuntaron con un [[escritura mixteca|sistema d'escritura]] [[pictografía|pictográficu]], anque tamién tenía dellos símbolos complexos pa conceutos astractos como los numberales, el signu d'añu y otros similares. L'orixe de la escritura mixteca ta amestáu al surdimientu de los primeros centros urbanos de la [[Mixteca Alta]] a la fin del [[periodu Preclásicu mesoamericanu|Preclásicu]]: [[Huamelulpan]] y [[Yucuita]].<ref>{{Harvtxt|Rivera Guzmán|2008|p=111}}.</ref> La escritura mixteca viose altamente influyida pola qu'emplegaben los zapotecos nos valles centrales d'Oaxaca. Munches muestres d'escritura mixteca mientres esa etapa atópase en cercos y otres obres d'arte procedente de la [[Mixteca Baxa]], onde florió la [[cultura ñuiñe]].<ref>{{Harvtxt|Rodríguez Cano|Rivera Guzmán|Martínez Ramírez|1996}}.</ref> [[Ficheru:Códice Vindobonensis.jpg|250px|thumb|Exemplu de la escritura mixteca na dómina precolombina. Llámina 37 del ''[[Códiz Yuta Tnoho]]'', en que narra'l mitu del orixe míticu de los mixtecos.]] La tradición de la escritura mixteca del Posclásico empezó alredero del añu 1000 y perduró hasta'l sieglu XVI.<ref>{{Harvtxt|Rodríguez Cano|2004|p=405}}.</ref> Empezar a desenvolver na rexón d'Oaxaca y Puebla ya influyó nes tradiciones d'escritura de toa [[Mesoamérica]], notablemente nel sistema d'[[escritura mexica]].<ref>{{Harvtxt|Batalla Rosado|2010}}.</ref> La escritura taba presente en toa clase d'oxetos de luxu, dende la talla en güesu hasta la orfebrería. Sicasí, ente les numberoses muestres d'escritura mixteca precolombina que llegaron hasta'l presente, destaquen los [[códices mixtecos|códices]]. Estos yeren oxetos bien apreciaos pol pueblu mixteco, sicasí, al sobrevenir la [[Conquista de La Mixteca]], munchos d'esos códices fueron destruyíos por considerar se oxetos que contravenían la fe cristiana. Los códices [[códiz Yuta Tnoho|''Yuta Tnoho'']], [[códiz Tonindeye|''Tonindeye'']], [[Códiz Añute|''Añute'']] y [[Códiz Ndisi Nuu|''Ndisi Nuu'']] caltiénense fora de [[Méxicu]]. Un códiz más de la dómina precolombina subsiste en dos fragmentos, ye'l ''[[Códiz Iya Nacuáa]]'': el fragmentu ''Becker'' atopar nel [[Muséu d'Etnoloxía de Viena]] ([[Austria]]), y el fragmentu ''Colombín'' reposa na [[Biblioteca del Muséu Nacional d'Antropoloxía]] ([[Ciudá de Méxicu]]). [[Ficheru:Códice de Yanhuitlán - lámina 19.jpg|250px|thumb|Dempués de la Conquista, en La Mixteca siguió emplegándose la escritura precolombino nos documentos escritos. ''[[Códiz de Yanhuitlán]]'', lam. 19.]] [[Ficheru:Códice Mixteco Post-cortesiano No. 36 (detalle).jpg|thumb|Detalle del ''[[códiz Mixteco Postcortesiano Non. 36]]'', procedente de la rexón de San Pedro Atoyac, na Mixteca Baxa d'Oaxaca. Foi realizáu nel sieglu XVI, momentu nel que s'empezaron a escribir los primeros testos en mixteco faciendo usu del alfabetu llatín. Reparar trés gloses sobre glifos toponímicos: ''Dodoyaa'' ('Peña de les Águiles'), ''Itnodiyuchi'' ('Cuesta de los Cuchiellos') y ''Yoçotayu'' ('Llanu del [[Ixtle]]').]] Los misioneros qu'entamaron la evanxelización de la Mixteca propunxéronse aprender la llingua de los nativos, y producieron delles ''artes'' de la llingua mixteca, similares a la Gramática de [[Antonio de Nebrija|Nebrija]]. Dende aquellos tiempos intentóse trescribir al alfabetu llatín l'idioma ''[[Mixteco clásicu|dzaha dzavui]]'', y esa norma caltúvose más o menos hasta la década de 1990, cuando l'Academia de la Llingua Mixteca adoptó una norma distinta pa la representación gráfica de los fonemes. Esta norma presenta delles diferencies cola emplegada polos misioneros y l'Institutu Llingüísticu de Branu nos sos trabayos de la década de 1970: * La [[oclusiva glotal]], o (según l'analís) la traza distintiva d'una [[vocal glotalizada]]) yera representáu pola grafía ''"h"'' nos escritos antiguos y dellos otros alfabetos. L'Academia emplega'l [[apóstrofu]] (en realidá, xeneralmente una barra vertical superior o daqué similar) '. Por casu: '''vehe''' versus '''ve'y''' 'casa'. * La vocal central zarrada foi representada polos misioneros como ''y''. El ILV y l'Academia representar con ''ɨ''. Por casu: '''ýyn''' versus '''ɨɨn''' = 'unu'. * Los tonos nun apaecen nos escritos de los misioneros. El ILV representar en dellos trabayos (xeneralmente con acentu agudu pa tonu altu y macrón pa tonu mediu, dexando tonu baxu (bien común) ensin diacríticu. La norma adoptada pola Academia representa'l tonu baxu sorrayando les vocales. Por casu, '''cuu''' versus '''ku̱o''' = 'ser'. * Nel exemplu anterior tamién puede reparase que'l fonema /k/ yera representáu acordies cola ortografía española (con ''"c"'' y ''"qu"'') n'alfabetos propuestos según les polítiques de gobiernos anteriores. L'Academia propón adoptar la única grafía ''"k"''. === ''Ndusu el to'un savi'': alfabetu mixteco === Les investigaciones del Institutu Llingüísticu de Branu en diverses variedaes del mixteco fueron un antecedente bien importante pal desenvolvimientu de la escritura de les llingües mixteques na dómina recién. Sicasí, tal como asocedió con otres llingües indíxenes en Méxicu, el mixteco nun desenvolvió una tradición d'escritura contemporáneo tan fuerte, nin había demasiáu interés na comunidá falante pa escribir la llingua, por cuenta de la situación de [[diglosia]] y a la gran variación ente les fales mixteques. En 1997 fundóse la [[Ve'y El to'un Savi]] (Academia de la Llingua Mixteca), una asociación civil que tien como propósitu la promoción y caltenimientu de la llingua mixteca. Gracies al trabayu d'esti cuerpu, nel que participen falantes de diverses variedaes mixteques, en 2007 propúnxose la creación d'un alfabetu que pueda ser emplegáu polos falantes de toles llingües mixteques.<ref>{{Harvtxt|Academia de la Llingua Mixteca|2007}}.</ref> Nos testos de dellos miembros d'esti coleutivu esplícase que la llingua mixteca ye una sola, anque con un altu grau de diversidá dialeutal. Por esta razón ye necesariu unificar la grafía pa favorecer l'entendimientu de los falantes al traviés de medios como l'internet, onde la escritura ye una forma de comunicación bien importante. La unificación de la escritura nun implicaría la unificación de la fala.<ref>{{Harvtxt|Maceda|Vázquez|2003}}</ref> ''Ndusu el to'un savi'' ye l'alfabetu propuestu por que se emplegue na escritura de toles variedaes del mixteco. Contién toles grafíes que correspuenden al total de fonemes que se presenten nes llingües mixteques. Esto significa que delles lletres podríen nun ser emplegaes na escritura de ciertes variedaes, pos nenguna de les llingües mixteques escosa tol repertoriu fonolóxicu descritu pol alfabetu mixteco. L'alfabetu ta compuestu por 8 [[vocal]]es y 18 [[consonante]]s: <a, d, y, f, g, i, ɨ, j, k, l, m, n, ñ, o, ö, p, r, s, t, o, ü, v, w, x, y>. <center> {| class=wikitable style="font-size:85%;" |- align=center ! colspan=9 | Vocales |- align=center ! colspan=2 width=210px | ! width=80px | Oral ! width=80px | Oral llarga ! width=80px | Nasal ! width=80px | Nasal llarga ! width=80px | Glotalizada ! width=80px | Nasal glotalizada |- align=center ! rowspan=2 width=100px | [[Vocal abierta anterior non arrondada]] ! width=80px | Grafía ! width=80px | a ! width=80px | aa ! width=80px | an ! width=80px | aan ! width=80px | a' ! width=80px | an' |- align=center ! width=80px | Fonema | width=80px | /a/ | width=80px | /aː/ | width=80px | /ã/ | width=80px | /ãː/ | width=80px | /aˀ/ | width=80px | /ãˀ/ |- align=center ! rowspan=2 width=100px | [[Vocal media anterior non arrondada]] ! width=80px | Grafía ! width=80px | e ! width=80px | ee ! width=80px | en ! width=80px | een ! width=80px | e' ! width=80px | en' |- align=center ! width=80px | Fonema | width=80px | /e/ | width=80px | /eː/ | width=80px | /ẽ/ | width=80px | /ẽ:/ | width=80px | /eˀ/ | width=80px | /ẽˀ/ |- align=center ! rowspan=2 width=130px | [[Vocal zarrada anterior non arrondada]] ! width=80px | Grafía ! width=80px | i ! width=80px | ii ! width=80px | in ! width=80px | iin ! width=80px | i' ! width=80px | in' |- align=center ! width=80px | Fonema | width=80px | /i/ | width=80px | /iː/ | width=80px | /ĩ/ | width=80px | /ĩː/ | width=80px | /iˀ/ | width=80px | /ĩˀ/ |- align=center ! rowspan=2 width=100px | [[Vocal zarrada central non arrondada]] ! width=80px | Grafía ! width=80px | ɨ ! width=80px | ɨɨ ! width=80px | ɨn ! width=80px | ɨɨn ! width=80px | ɨ' ! width=80px | |- align=center ! width=80px | Fonema | width=80px | /ɨ/ | width=80px | /ɨː/ | width=80px | /ɨ̃/ | width=80px | /ɨ̃:/ | width=80px | /ɨˀ/ | width=80px | |- align=center ! rowspan=2 width=100px | [[Vocal media posterior arrondada]] ! width=80px | Grafía ! width=80px | o ! width=80px | oo ! width=80px | on ! width=80px | oon ! width=80px | o' ! width=80px | on' |- align=center ! width=80px | Fonema | width=80px | /o/ | width=80px | /oː/ | width=80px | /õ/ | width=80px | /õ:/ | width=80px | /oˀ/ | width=80px | /õˀ/ |- align=center ! rowspan=2 width=100px | [[Vocal semicerrada anterior arrondada]] ! width=80px | Grafía ! width=80px | ö ! width=80px | öö ! width=80px | ön ! width=80px | öön ! width=80px | ö' ! width=80px | |- align=center ! width=80px | Fonema | width=80px | /ø/ | width=80px | /øː/ | width=80px | /ø̃/ | width=80px | /ø̃:/ | width=80px | /øˀ/ | width=80px | |- align=center ! rowspan=2 width=100px | [[Vocal semicerrada anterior arrondada]] ! width=80px | Grafía ! width=80px | o ! width=80px | uu ! width=80px | un ! width=80px | uun ! width=80px | o' ! width=80px | un' |- align=center ! width=80px | Fonema | width=80px | /o/ | width=80px | /oː/ | width=80px | /ũ/ | width=80px | /ũ:/ | width=80px | /oˀ/ | width=80px | /ũˀ/ |- align=center ! rowspan=2 width=100px | [[Vocal semicerrada anterior arrondada]] ! width=80px | Grafía ! width=80px | ü ! width=80px | üü ! width=80px | ün ! width=80px | üün ! width=80px | ü' ! width=80px | |- align=center ! width=80px | Fonema | width=80px | /y/ | width=80px | /yː/ | width=80px | /ỹ/ | width=80px | /ỹ:/ | width=80px | /yˀ/ | width=80px | |} </center> Nes llingües mixteques, la glotalización, nasalización y cantidá vocálica son traces que pueden modificar el sentíu de les pallabres. Nel casu de les vocales, emplégase <'> pa les vocales glotales, <n> dempués de vocal pa la nasalización y doble vocal pa indicar [[cantidá vocálica]]. Como llingües tonales, la escritura mixteca incorpora dos [[diacríticu|diacríticos]] pa estremar estes carauterístiques: <´> pal tonu altu, <`> pal tonu baxu; en contraste, el tonu mediu escarez de representación gráfica. Como se dixo enriba, ''Ndusu El to'un Savi'' tien 18 grafíes pa consonantes, pero tamién esisten 18 [[dígrafu|dígrafos]] que representen fonemes nasales, africaos, prenasalizados y combinaciones de fonemes. <center> {| class=wikitable style="font-size:85%;" |- align=center ! colspan=9 | Consonantes |- align=center ! width=80px | Fonema ! width=80px | Consonante ! width=80px | Grafía ! width=80px | Fonema ! width=80px | Consonante ! width=80px | Grafía ! width=80px | Fonema ! width=80px | Consonante ! width=80px | Grafía |- align=center ! width=80px | ð | width=80px | D, d | width=80px | ''dá'' ! width=80px | f | width=80px | F, f | width=80px | ''fá'' ! width=80px | g | width=80px | G, g | width=80px | ''gá'' |- align=center ! width=80px | x | width=80px | J, j | width=80px | 'já'' ! width=80px | k | width=80px | K, k | width=80px | ''ká'' ! width=80px | l | width=80px | L, l | width=80px | ''lá'' |- align=center ! width=80px | m | width=80px | M, m | width=80px | ''má'' ! width=80px | n | width=80px | N, n | width=80px | ''ná'' ! width=80px | ɲ | width=80px | Ñ, ñ | width=80px | ''ñá'' |- align=center ! width=80px | p | width=80px | P, p | width=80px | ''pá'' ! width=80px | ɾ | width=80px | R, r | width=80px | ''rá'' ! width=80px | s | width=80px | S, s | width=80px | ''sá'' |- align=center ! width=80px | t | width=80px | T, t | width=80px | ''tá'' ! width=80px | β<br />v | width=80px | V, v | width=80px | ''vá'' ! width=80px | w | width=80px | W, w | width=80px | ''wá'' |- align=center ! width=80px | ʃ | width=80px | X, x | width=80px | ''xá'' ! width=80px | ʝ<br />ʒ | width=80px | Y, y | width=80px | ''yá'' ! width=80px | | width=80px | | width=80px | |} </center> == Gramática y sintaxis == === Sustantivos === El [[sustantivu]] ye una pallabra que sirve pa designar persones, animales, coses inanimaes o idees astractes. En mixteco, los sustantivos que refieren a éstes últimes son bien pocos, nos casos en que nun esiste un sustantivu, empléguense construcciones verbales. Cuando un sustantivu va asocedíu na oración por otru sustantivu, el primeru funciona como nucleu del [[sintagma]], en cuantes que'l segundu convertir en modificador. Munches d'estes construcciones indiquen que'l modificador ye posesor del nucleu. {| bgcolor=white align=top width=600px border=1 cellpadding=2 cellspacing=0 style="margin-left:1em; border: solid thin #ffffff; border-collapse: collapse;" |width=300px| Sustantivu como modificador |Modificador en posesión de nucleu del sintagma |- |Ndu̱yu ka̱a<br /> [''estaca metal'']<br /> ''Clavu'' |Ina te̱y yúkuan<br /> [''Perru home aquél'']<br /> ''El perru d'aquel home'' |} El númberu básicu de los sustantivos mixtecos ye'l singular. La pluralización puede determinase por ciertos recursos gramaticales y léxicos. Por casu, el númberu d'un sustantivu puede quedar sobrentendíu, si na oración emplega un pronome plural (solo primer persona inclusiva), o por ciertos afixos que modifiquen el significáu de la oración, anque tán acomuñaos al verbu. Estos afixos son ''-koo'' y ''-ngoo'' (sufixos) y ''ka-'' (prefixu). Un tercer recursu pa pluralizar el sustantivu ye l'usu de la pallabra ''jijná'an'', que nun tien significáu traducible n'español, y puede preceder o asoceder a los verbos, pronomes o nomes. * Pluralización dada pola presencia del pronome de primer persona plural inclusiva ::Te máá '''yó'''-kúu '''ñayuu''' yúku ndé llugar yá'a. ::[''y mesmu nós-soi persona vivimos hasta llugar ésti''] ::''Nós somos quien vivimos esti llugar.'' * Pluralización con afixos {| bgcolor=white align=top width=600px border=1 cellpadding=2 cellspacing=0 style="margin-left:1em; border: solid thin #ffffff; border-collapse: collapse;" |width=300px| Prefixu ''ka-'', antes del verbu |Sufixu ''-koo'' dempués del verbu |- |Te sukúan '''ká'''ndo'o '''ñayuu'''.<br /> [''Y asina plural-sufre persona'']<br /> ''Asina sufren les persones'' |Te nin-ke'''koo te̱y ún'''<br /> [''Y pretéritu-llegó home él'']<br /> ''Llegaron los homes'' |} === Numberales === El sistema de numberación en mixteco tien base [[Sistema vixésimal|vixésimal]]. Na mayoría de les fales mixteques, los númberos del unu al diez tienen una forma simple. A partir d'ende vanse formando por aciu la adición d'unidaes a decenes hasta'l venti, con esceición del numberal [[quince]], que ye denomináu con un términu distintivu.<ref>Hollenbach y Erickson (s/f: 2) planteguen como hipótesis que la voz ''ja'un'' (quince) nel mixteco de [[Madalena Peñascu]] ([[Oaxaca]]) sía una forma compuesto y antiguo de diez más cinco.</ref> Los númberos siguientes van formándose por múltiplos de venti o pola adición a éstos de decenes y quincenes. En delles comunidaes —como [[Xochapa]] ([[Estáu de Guerrero|Guerrero]])— les persones usen los numberales mixtecos pa cuntar hasta diez; en cantidaes cimeres a la decena dacuando sustituyen los numberales nativos polos equivalentes n'español.<ref>Stark ''et al.'', 2003: 136.</ref> <center> {| class=wikitable |- align=center !colspan=9| Numberales en llingües mixteques |- align=center !width=80px| Asturianu !width=80px| Protomixteco !width=80px| Xochapa<ref>Stark ''et al.'', 2003: 136-137.</ref> !width=80px| Yosondúa<ref>Beaty de Farris ''et al.'', 2004.</ref> !width=80px| Nuù Ndéyá<ref>Pérez Jiménez, 2008.</ref> !width=80px| Peñascu'''<ref>Hollenbach y Erickson, s/f.</ref> !width=80px| Atlatlahuca'''<ref>{{cita llibru |apellíu={{versalita|Alexander}} |nome=Ruth Mary |apellíu2=Mak |nome2=Cornelia |títulu=El mixteco: Idioma de una cultura antigua |añu=2009 |url=http://www.sil.org/mexico/mixteca/atatlahuca/L197c-LeerMixteco_Lleer-mib.pdf |ubicación=Méxicu |editorial=Institutu Llingüísticu de Branu}}</ref> !width=80px| Frontera<br />Pue-Oax !Chayuco<ref>{{cita llibru |apellíos = Pensinger |nome=Brenda J. |títulu=Diccionariu Mixteco-Español / Español-Mixteco |url=http://www-01.sil.org/mexico/mixteca/chayuco/S018b-DicMixtecoChayucoFacs-mih.pdf |fechaaccesu=21 de payares de 2015 |añu=1974 |editorial=Institutu Llingüísticu de Verano / Secretaría d'Educación Pública|serie=Serie de Vocabularios y Diccionarios Indíxenes "Mariano Silva y Aceves"}}</ref> |- align=center |unu || || iin || ɨɨn || ɨɨn || in || ɨɨn || iin |ɨɨn |- align=center |dos || /*uwi/ || <u>o</u>v<u>i</u> || uu || uù || uu || o<u>o</u> || uì |uu |- align=center |trés||/*uni/ || <u>o</u>n<u>i</u> || uni || unì || uni || un<u>i</u> || unì |uñi |- align=center |cuatro || /*kowĩ/ || k<u>o</u>mi || kuun || kuùn || kuun || ku<u>o</u>n|| cumì |cumi |- align=center |cinco || /*õˀõ/ || <u>o</u>'<u>o</u>n || o'un || uhùn || o'un || o'<u>o</u>n|| uhùn |ohon |- align=center |seis || /*iñu/ || <u>i</u>ñ<u>o</u> || iñu || iñù || iñu || iñ<u>o</u> || iñù |iñu |- align=center |siete || /*uje/ || <u>o</u>x<u>a</u> || uxia || uxà || uja || ux<u>a</u> || usa |usa |- align=center | ocho || /*una/ || <u>o</u>n<u>a</u> || una || unà || una || un<u>a</u> || una uña |- align=center | nueve || || <u><s>ii</s></u>n || ɨɨn || ɨ<s>ì</s>n || iin || ɨ<u>ɨ</u>n || íín |ɨɨn |- align=center | diez || || <u>o</u>x<u>i</u> || uxi || uxì || uxi || ux<u>i</u> || uxìn |usi |- align=center | once || || <u>o</u>x<u>i</u> iin || || uxì ɨɨn || uxi in || || ùxìn iin |usi ɨɨn |- align=center | dolce || || <u>o</u>x<u>i</u> <u>o</u>v<u>i</u> || || uxì uì || uxi uu || || ùxìn ùì |usi uu |- align=center | quince || || x<u>a</u>'<u>o</u>n || || xahùn || ja'un || || sahùn |sahun |- align=center | venti || || <u>o</u>k<u>o</u> || || okò || oko || oko|| ocò |oco |- align=center | trenta || || <u>o</u>ko ux<u>i</u> || || okò uxì || oko uxi || || oco uxìn |oco usi |- align=center | cuarenta || || <u>o</u>v<u>i</u> xiko || || uù xiko || uu xiko || || uì dicò |uu xico |- align=center | sesenta || || <u>o</u>n<u>i</u> xiko || || unì xiko || uni xiko || || unì dicò |uñi xico |- align=center | ochenta || || || || kuùn xiko || || || cumì dicò |cumi xico |- align=center | cien || || cien || || sientu || cientu || || cientu |ziendu |} </center> === Pronomes === Los pronomes son una clase de morfemes que nes llingües mixteques resulten particularmente interesantes pola diversidá interna de los sistemes pronominales, pero tamién poles diverses funciones que desempeñen na fala. No xeneral, puede dicise que los diversos sistemes comparten la presencia d'un pronome específicu pa la [[inclusividad|primer persona plural inclusiva]], que nun tien un análogu exactu n'español. Tamién comparten la convivencia de dos formes pa los pronomes de primera y segunda persona: una sustantiva y otra clítica. Amás, toos tienen un gran númberu de pronomes pa la tercer persona, na cual nun se suel estremar el númberu, salvu en delles fales qu'empleguen una partícula especial pa faelo. Salvo estes traces compartíes, los sistemes pronominales de les llingües mixteques son bien diversos, lo mesmo que les funciones que les formes pronominales desempeñen na fala. Esto vale especialmente pa los pronomes dependientes de primera y segunda persona y pa los pronomes de tercer persona. Nun paez esistir consensu nes fontes sobre'l tratamientu que tienen de recibir estes partícules nos estudios gramaticales de les llingües mixteques, por eso varia'l so tratamientu d'un autor a otru. Por casu, Pérez Jiménez considera que los pronomes dependientes constitúin [[sufixu|sufixos]].<ref>{{Harvtxt|Pérez Jiménez|2008|pp=30-32}}.</ref> Sicasí, Erickson de Hollenbach señala que... {{cita|1=Suxirióse llamar a estos pronomes “marcadores de persones”, pero ye bien importante reconocer que nun son como los sufixos del español. Estos sufixos siempres se presenten nos verbos pa indicar el suxetu sía qu'haya un sustantivu o frase nominal pa espresar el suxetu o non. Sicasí, los pronomes dependientes del mixteco preséntense solamente cuando nun hai un sustantivu o frase nominal pa espresar el suxetu, complementu o posesor.<ref>{{Harvtxt|Erickson de Hollenbach|2013|p=45}}</ref>}} ==== Pronomes de primera y segunda persona ==== La variabilidá de los pronomes de primera y segunda persona nes llingües mixteques ye un criteriu que dexa arrexuntales en tres tipos. El primer tipu ye aquel que tien [[pronomes honoríficos]] para primer y segunda persones, pero nun tener distinción ente singular y plural en dambos casos. Estos sistemes atópense sobremanera nes fales de la [[Mixteca Alta]]. El segundu tipu de sistema pronominal ye'l representáu poles variedaes qu'estremen el númberu singular y plural nos pronomes de la primera y segunda persona. Esti sistema atópase principalmente nes variedaes de [[La Mariña (Oaxaca)|la Mariña oaxaqueña]] y [[el Monte (Guerrero)|el Monte de Guerrero]]. Finalmente, el tercer tipu ye constituyíu polos sistemes que tienen carauterístiques de los dos anteriores: tienen honoríficos pa la segunda persona y estremen el númberu gramatical nos pronomes de la primera y segunda persona. Esti tipu atopar nunes poques variedaes del norte de la [[Mixteca Baxa]]. ===== Sistemes pronominales basaos nel respetu ===== Como se dixo, estos sistemes pronominales carauterizar por cuntar con pronomes que s'usen pa falar con persones a les que socialmente reconózse-yos una posición de prestíu o dignidá particular. Atópense principalmente nes fales de la rexón de la Mixteca Alta, por casu, nel [[mixteco central]] &mdash;faláu nes comunidaes de [[Madalena Peñascu]]&mdash;, [[Mixteco de Santa María Yosoyúa|Santa María Yosoyúa]], [[Mixteco del sur so|San Miguel el Grande]], [[Mixteco de Santa Lucía Monteverde|Santa Lucía Monteverde]] y [[Mixteco de Yosondúa|Santiago Yosondúa]].<ref>{{Harvtxt|Erickson de Hollenbach|2002|p=3}}.</ref> <center> {| {{tablaguapa}} width=780px style="font-size:85%;" ! colspan=8 | Exemplos de sistemes pronominales mixtecos con honoríficos |- ! width=150 | Variedá llingüística ! width=150 | Comunidá ! width=80 | Forma ! width=80 | 1^a F Exc. ! width=80 | 1^a H Exc. ! width=80 | 1^a P Inc. ! width=80 | 2^a F ! width=80 | 2^a H |- align=center ! rowspan=2 style="border-bottom:2px solid grey;" | [[Mixteco clásicu]]<br />''Dzaha dzavui'' | [[San Miguel Achiutla|Achiutla]] <small>(s. XVI)</small> | | ''ndi'' | ''sa'' | ''yo'' | ''ndo'' | ''nin'' |- align=center style="border-bottom:2px solid grey;" | [[San Pedro y San Pablo Teposcolula|Teposcolula]] <small>(s. XVI)</small> | | ''ndi'' | ''da'' | ''ndoo'' | ''ndo'' | ''nin'' |- align=center ! rowspan=4 | [[Mixteco central]]<br />''El to'un savi'' | rowspan=2 | [[San Miguel Achiutla]] | Independiente | | | | | |- align=center | Dependiente | ''ndi'' | ''sa'' | ''yo'' | ''ndo'' | ''nin'' |- align=center | rowspan=2 | [[Madalena Peñascu]] | Independiente | ''ru'o'' | ''saña'' | ''yo'o'' | ''ro'o'' | ''ndijin'' |- align=center | Dependiente | ''ri'' | ''sa'' | ''o'' | ''ro'' | ''nin'' |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! rowspan=4 | [[Mixteco del sur baxu]]<br />''Sahìn saù'' | rowspan=2 | [[Chalcatongo d'Hidalgo]]<ref>{{Harvtxt|Pérez Jiménez|2008|p=33}}, {{Harvtxt|Macaulay|1996|p=81}}</ref> | Independiente | ''rùhù'' | ''naha'' | ''yohó'' | ''rohó'' | ''níhí'' |- align=center | Dependiente | ''rí'' | ''ná'' | ''yó'' | ''ró'' | ''ní'' |- align=center | rowspan=2 | [[San Miguel el Grande]]<ref>{{Harvtxt|Dyk|Stoudt|1973|p=122}}</ref> | Independiente | ''rúú'' | ''náá'' | ''yóó'' | ''róó'' | ''níí'' |- align=center | Dependiente | ''rì'' | ''ná'' | ''yó'' | ''rò'' | ''ní'' |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! rowspan=2 | [[Mixteco de Santiago Yosondúa]] | rowspan=2 | [[Santiago Yosondúa]]<ref>{{Harvtxt|Beaty de Farris|2004|p=147}}</ref> | Independiente | ''rú'ú'' | ''sáñá'' | ''yóhó'' | ''róhó'' | ''níhí'' |- align=center | Dependiente | ''ri'' | ''na'' | ''yó'' | ''ra'' | ''ní'' |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! rowspan=2 | [[Mixteco de Santa Lucía Monteverde]] | rowspan=2 | [[Santa Lucía Monteverde]]<ref>{{Harvtxt|Erickson de Hollenbach|2002|p=4}}</ref> | Independiente | | | | | |- align=center | Dependiente | ''li'' | ''na'' | ''yo'' | ''lo'' | ''nin'' |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! colspan=3 | <small>GLOSA</small> | colspan=2 | <small>YO</small><br /><small>NÓS</small>/<small>NÓS</small> | <small>NÓS</small><br /><small>NÓS</small> | <small>TU</small><br /><small>USTEDES</small> | <small>USTÉ</small><br /><small>USTEDES</small> |- style="border-top:2px solid grey;" | align=center colspan=8 | Abreviatures: ''1^a''=primer persona; ''2^a''=segunda persona; ''F''=familiar; ''H''=honoríficu; ''Incl.''=inclusivu; ''Excl.''=esclusivu. |} </center> Como se repara nel cuadru siguiente, nestos sistemes nun s'estrema'l númberu de la primera y segunda persona, salvu nel casu del pronome inclusivu pa la primer persona, onde la [[inclusividad]] supón necesariamente la esistencia d'otros que son incluyíos na voz de la primer persona. Nel casu de los pronomes familiar y honoríficu de la primer persona esclusiva y segunda persona, ye posible emplegar un marcador de plural pa señalar na fala que se fai referencia a dellos. Nel [[mixteco central]], faláu en Madalena Peñascu, estos marcadores son les partícules ''ka'' y ''jin'' antes del verbu, y ''koo'' dempués del verbu, nel casu de los verbos qu'indiquen movimientu. Nes frases copulatives, los marcadores de plural nun suelen emplegase.<ref>{{Harvtxt|Erickson de Hollenbach|2013|p=48}}</ref> <center> {| bgcolor=white align=top border=1 cellpadding=3 cellspacing=0 style="font-size:85%; margin-left:1em; border: solid thin #ffffff; border-collapse: collapse;" |-style="vertical-align: top;" ! rowspan=2 | 1) | ''kua'an'' | ''nin'' | | |-style="vertical-align: top;" | <small>DIR</small> | <small>2a. H</small> | | <small>'VAYA USTÉ'</small> |-style="vertical-align: top;" ! rowspan=2 | 2) | ''kua'an'' | '''''koo''''' | ''nin'' | |-style="vertical-align: top;" | <small>DIR</small> | <small>PL.</small> | <small>2a. H</small> | <small>'VAIGAN USTEDES'</small> |} </center> ===== Sistemes pronominales basaos na distinción de númberu ===== El segundu tipu de sistemes pronominales que s'atopen nes llingües mixteques ye'l que cunta cola distinción ente númberu singular y plural pa la primera y segunda persona. Estos sistemes atópase nes rexones perifériques de La Mixteca, como El Monte de Guerrero, la Mariña d'Oaxaca, el sur de la Mixteca Baxa y el nororiente de la Mixteca Alta. <center> {| {{tablaguapa}} width=720px style="font-size:85%" ! colspan=8 | Exemplos de sistemes pronominales mixtecos basaos nel númberu |- ! width=150 | Variedá llingüística ! width=150 | Comunidá ! width=70 | Forma ! width=70 | 1^a Sg. ! width=70 | 1^a Pl. Excl. ! width=70 | 1^a Pl. Incl. ! width=70 | 2^a Sg. ! width=70 | 2^a Pl. |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! rowspan=2 | [[Mixteco de Ayutla]]<br />''El to'un savi'' | rowspan=2 | [[Ayutla de los Llibres]]<ref>{{Harvtxt|Hills|1990|p=210}}</ref> | Independiente | ''yù'o'' | ''ndù'o'' | ''yòò''' | ''yò'ó'' | ''ndò'ó'' |- align=center | Dependiente | ''í'' | ''ndu''' | ''y''' | ''un''' | ''ndo''' |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! rowspan=2 | [[Mixteco de Xochapa]]<br />''El to'un savi'' | rowspan=2 | [[Xochapa]] | Independiente | ''yè'è'' | ''ndè'è'' | ''yóó'' | ''yó'ò'' | ''ndó'ò'' |- align=center | Dependiente | ''ì'' | ''ndè'' | ''yó'' | ''ún'' | ''ndo'' |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! rowspan=2 | [[Mixteco del oeste altu]]<br />''El to'un da'vi'' | rowspan=2 | [[Silacayoápam]]<ref>{{Harvtxt|Shields|1988|p=406}}</ref> | Independiente | ''ye'y'' | ''nde'y'' | ''yó'' | ''yó'ó'' | ''ndó'ó'' |- align=center | Dependiente | ''i'' | ''ndè'' | ''í'' | ''ún'' | ''ndó'' |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! rowspan=2 | [[Idioma tacuate|Tacuate]]<br />''El to'un va'a'' | rowspan=2 | [[Santa María Zacatepec]]<ref>{{Harvtxt|Towne|2004|p=24, 28}}.</ref> | Independiente | ''yu'o'' | ''ndyu'o'' | ''yo'' | ''yo'o''<br />''ñun'' | ''ndyo'o'' |- align=center | Dependiente | ''i'' | ''ndi'' | ''-o''<br />''yo'' | ''-un'' | ''ndo'' |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! rowspan=2 | [[Mixteco de Coatzóspam]]<br />''El to'un davi'' | rowspan=2 | [[San Juan Coatzóspam]]<ref>{{Harvtxt|Small|1990|p=414}}</ref> | Independiente | ''xu'ú'' | ''nd<s>í</s>'<s>í</s>'' | ''xo'ò'' | ''xò'on'' | ''ndò'o'' |- align=center | Dependiente | ''ú'' <small>(S)</small><br />''kó'' <small>(O)</small> | ''nd<s>í</s>'' <small>(S y O)</small> | ''ò'' <small>(S)</small><br />''kò'' <small>(O)</small> | ''-n'' <small>(S)</small><br />''o'' <small>(O)</small> | ''ndo'' <small>(S y O)</small> |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! rowspan=2 | [[Mixteco d'Oaxaca de la mariña noroeste]]<br />''El to'un savi'' | rowspan=2 | [[San Juan Coloriáu]]<ref>{{Harvtxt|Stark Campbell|Johnson Peterson|Lorenzo Cruz|1986|p=406}}</ref> | Independiente | ''yu'o'' | ''nyu'o'' | ''yoo'' | ''yoo'o'' | ''nyoo'o'' |- align=center | Dependiente | ''yu'' | ''ndi'' | ''yo'' | ''un''<br />''kun'' | ''ndo'' |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! colspan=3 | <small>GLOSA</small> | <small>YO</small> | colspan=2 | <small>NÓS</small><br /><small>NÓS</small> | <small>TU</small><br /><small>USTÉ</small> | <small>USTEDES</small> |} </center> ===== Sistemes pronominales mestos ===== Delles variedaes de mixteco tienen sistemes pronominales mestos. Estos comparten traces colos otros dos tipos, pos cunten con pronomes pa persona singular y plural, pero tamién cunten con pronomes honoríficos. D'acordies con Erickson de Hollenbach, estos sistemes pudieron surdir como un corolariu de la mayor estratificación ya interaición comercial del norte de la Mixteca Baxa mientres la Colonia. Nesa dómina, la rexón onde s'alluguen les variedaes con sistemes mestos constituyía parte de la periferia de La Mixteca, pero tamién formaben parte de la ruta ente Oaxaca y les ciudaes de Puebla y Méxicu, de cuenta que cobró una relevancia particular nel comerciu. La hipótesis de Hollenbach ye que por cuenta de esta mayor densidá de les rellaciones cultural y comercial, les variedaes del corredor norte de la Mixteca Baxa adquirieron como préstamu de les variedaes de la Mixteca Alta'l pronome honoríficu de segunda persona (''ní''), pero ensin adquirir l'homólogu de primer persona (''san'') y ensin perder la distinción de númberu.<ref>{{Harvtxt|Hollenbach|2002|p=10}}.</ref> <center> {| {{tablaguapa}} width=780px style="font-size:85%" ! colspan=10 | Exemplos de sistemes pronominales mestos nes llingües mixteques |- ! width=150 | Variedá llingüística ! width=150 | Comunidá ! width=60 | Forma ! width=60 | 1^a Sg. ! width=60 | 1^a Pl. Excl. ! width=60 | 1^a Pl. Incl. ! width=60 | 2^a Sg. F. ! width=60 | 2^a Pl. F. ! width=60 | 2^a Sg. H. ! width=60 | 2^a Pl. H. |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! rowspan=2 | [[Mixteco de la frontera Puebla-Oaxaca|Frontera Pue-Oax]]<br />''Da'an davi'' | rowspan=2 | [[San Jerónimo Xayacatlán]]<ref>{{Harvtxt|García|2015|p=31}}</ref> | Independiente | ''míí''<br />''yu'o'' | ''míí nsiù''<br />''nsiu'ù'' | ''míí ná''<br />''ndò'ò'' | ''míí un''<br />''yó'ó'' | ''míí ndà'' | ''míí ní'' | ''míí nsià'' |- align=center | Dependiente | ''-i'' / ''-in''<br />''yu'' | ''nsi''<br />''nsiù'' | ''ná'' | ''-o'' / ''-un''<br />''yo'' | ''ndà'' | ''ní'' | ''nsiá'' |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! rowspan=2 | [[Mixteco del oeste altu|Oeste altu]]<br />''El to'un da'vi'' | rowspan=2 | [[San Andrés Yutatío]]<ref>{{Harvtxt|Ferguson de Williams|2007|p=46}}</ref> | Independiente | ''yu'o'' | ''ndu'o'' | ''yóó'' | ''yó'ó'' | ''ndò'ò'' | colspan= 2 | ''mií ní'' |- align=center | Dependiente | ''-i'' / ''-in'' | ''ndù'' | ''yo''<br />''-o'' / ''-a''<br />''-i'' / ''-in'' | ''-on''<br />''-in'' | ''ndo'' | colspan=2 | ''ní'' |- align=center style="border-top:2px solid grey;" ! colspan=3 | <small>GLOSA</small> | <small>YO</small> | colspan=2 | <small>NÓS</small><br /><small>NÓS</small> | <small>TU</small><br /><small>USTÉ</small> | <small>USTEDES</small> | <small>USTÉ</small> | <small>USTEDES</small> |- style="border-top:2px solid grey;" | align=center colspan=10 | Abreviatures: ''1^a''=primer persona; ''2^a''=segunda persona; ''Sg.''=singular; ''Pl.''=plural; ''Incl.''=inclusivu; ''Excl.''=esclusivu; ''F''=familiar; ''H''=honoríficu. |} </center> ===== Usu de les formes pronominales independientes y dependientes ===== Los pronomes de primera y segunda persona tienen dos formes: una independiente y otra dependiente.<ref>En delles fontes, estes formes son clasificaes pola so morfoloxía como ''forma completa'' y ''forma curtia''. Un exemplu ye la descripción que se da d'ellos en {{Harvtxt|Alexander|1980}}, a cuenta de los pronomes nel [[mixteco del sur mediu]] ([[San Esteban Atatlahuca]], [[Oaxaca]]) Sicasí, al llamalos ''independientes'' y ''dependientes'', clasifícase a estes formes pronominales pola so rellación con otros [[morfema|morfemes]] na construcción d'enunciaos.</ref> La forma independiente ta compuesta por dos sílabes, anque hai delles variedaes onde se forma amestando una partícula qu'en ciertos contestos de fala traduzse como 'mesmu'. Nel [[mixteco de la frontera Puebla-Oaxaca]], onde dellos pronomes independientes fórmense anteponiendo la pallabra ''mii'' al pronome dependientes. Por casu: ''mii ní'' > 'usté', ''mii nsiù'' > 'nós' (esclusivu).<ref>{{Harvtxt|García|2015|p=30}}</ref> Les funciones del pronome independiente varien d'una fala mixteca a otra. Por casu, nel [[mixteco del oeste altu]] ([[San Andrés Yutatío]], [[Oaxaca]]), estos pronomes pueden apaecer en función de [[complementu circunstancial]], [[oxetu direutu]] o [[oxetu indireutu|indireutu]], según na [[topicalización]] d'un enunciáu.<ref>{{Harvtxt|Ferguson de Williams|2007|pp=46-47}}.</ref> Na fala de [[Madalena Peñascu]] (Oaxaca), los pronomes independientes apaecen enfatizando un verbu nel [[manera imperativa]], como [[deícticu|deícticos]], en frases comparatives dempués de les conxunciones ''saa'' o ''sana'' > 'que', o siguiendo a conxunciones emprestaes del [[idioma español|español]]. Nesta variedá llingüística ye bien infrecuente que se presenten los pronomes independientes siguiendo al verbu, en función de modificador, que ye más propia de les formes dependientes.<ref>{{Harvtxt|Erickson de Hollenbach|2013|p=57}}.</ref> Sía que non, ye pocu frecuente l'usu de los pronomes independientes. Les formes dependientes de los pronomes de primera y segunda persona nes llingües mixteques cumplen numberoses funciones na sintaxis de los enunciaos. Nel mixteco de Madalena Peñascu, los pronomes dependientes suelen indicar el suxetu del verbu, y solo escepcionalmente son emplegaos como [[oxetu direutu]] nel predicáu. Con rellación a los sustantivos, los pronomes dependientes indiquen la posesión. Tamién pueden complementar les preposiciones, y nos sintagmes nominales pueden dir antecedíos por numberales o axetivos, pero nunca apaecen precediendo esta clase de morfemes.<ref>{{Harvtxt|Erickson de Hollenbach|2013|p=45}}.</ref> Na fala de San Miguel el Grande, los pronomes dependientes pueden apaecer como suxetu del verbu y como oxetu nel predicáu, cola esceición del pronome familiar pa primer persona (''rì''), que nun apaez de forma independiente en función d'oxetu, siendo para esto necesariu emplegar el pronome na so forma independiente (''ruù'').<ref>{{Harvtxt|Dyk|Stoudt|1973|p=122}}.</ref> En delles variedaes de l'agrupación llingüística mixteca, los pronomes na so forma [[Clíticu|clítica]] o dependiente pueden funcionar como un [[sufixu]], xenerando [[conxugación]] cuando s'aplica a los verbos y [[Declinación (gramática)|declinación]] cuando s'acomuñar a sustantivos. Constitúin estos dos de los pocos casos de [[flexón (llingüística)|flexón]] que s'atopen nes llingües mixteques, que son altamente analítiques. Nes variedaes de [[San Jerónimo Xayacatlán]], na frontera Puebla-Oaxaca, y de [[San Andrés Yutatío]], na Mixteca Baxa d'Oaxaca, este ye'l procedimientu estándar nel casu de la primer persona singular y la segunda persona singular familiar.<ref>{{Harvtxt|García|2015|}}, {{Harvtxt|Ferguson de Williams|2007|p=49}}.</ref> Nel [[idioma tacuate|tacuate]] &mdash;la llingua mixteca de los habitantes de Santa María Zacatepec, na [[Sierra Sur (Oaxaca)|Sierra Sur]]&mdash;, esti casu preséntase cuando los pronomes clíticos de primera y segunda persona singular rellacionar con pallabres que terminen col patrón VV, VV^N, VˀV, o bien, VˀV^N.<ref>{{Harvtxt|Towne|2011|p=24}}</ref> En contraste, na fala de [[Madalena Peñascu]], na [[Mixteca Alta]], constitúi una esceición pal casu de los pronomes de primer persona plural inclusiva. {| bgcolor=white align=top border=1 cellpadding="2" style="font-size:85%; margin-left:1em; border: solid thin #ffffff; border-collapse: collapse;" |-align=center ! colspan=4 | San Jerónimo Xayacatlán | width=10 | ! colspan=4 | San Andrés Yutatío |-style="vertical-align: top;" align=center ! rowspan=2 | 1) | ''ndod(o)'' | ''-i'' | = ''ndodi'' | width=10 | ! rowspan=2 | 5) | ko'(on) | ''-in'' | = ''ko'in'' |-align=center | <small>PECHU</small> | <small>1^a S.</small> | =<small>EL MIO PECHU</small> | width=10 | | <small>DIR (fut)</small> | <small>1^a S.</small> | =<small>'YO VOI DIR'</small> |-style="vertical-align: top;" align=center ! rowspan=2 | 2) | ''kidayuk(un)'' | ''-in'' | = ''kidayukin'' | width=10 | ! rowspan=2 | 6) | kud(i) | ''-òn'' | = ''kudòn'' |-align=center | <small>FAER</small> | <small>1^a S.</small> | <small>= 'YO FAIGO'</small> | width=10 | | <small>DORMIR</small> | <small>2^a S. F</small> | =<small>'TU DUERMES'</small> |-style="vertical-align: top;" align=center ! rowspan=2 | 3) | ''vé'(é)'' | ''-o'' | = ''vé'o'' | width=10 | ! rowspan=2 | 7) | ''ndá'(a)'' | ''-í'' | = ''ndá'í'' |-align=center | <small>CASA</small> | <small>2^a S. F.</small> | = <small>'LA TO CASA'</small> | width=10 | | <small>MANO</small> | <small>1^a S.</small> | =<small>'LA MIO MANO'</small> |-style="vertical-align: top;" align=center ! rowspan=2 | 4) | ''kux(i)'' | ''-o'' | = ''kuxu'' | width=10 | ! rowspan=2 | 8) | ''ta(ó)'' | ''-on'' | = ''tavón'' |-align=center | <small>COMER</small> | <small>2^a S. F.</small> | = <small>'TU COMES'</small> | width=10 | | <small>SACAR</small> | <small>2^a S. F.</small> | =<small>'TU SAQUES'</small> |} ==== Pronomes de tercer persona ==== <div style="float:right; margin:0 0 0.5em 1em"> {| {{tablaguapa}} width=300px |colspan=5 style="background:#e9e9e9;" align=center|'''Pronomes personales''' |- ! style="background:#efefef;" align=center | Persona ! style="background:#efefef;" align=center | Tipu ! style="background:#efefef;" align=center | Completu ! style="background:#efefef;" align=center | Curtiu ! style="background:#efefef;" align=center | Asturianu |- | rowspan=6 align=center | Tercera singular | rowspan=6 align=center | Únicu | align=center | ''Te̱y'' ¹ | align=center | ''De'' | align=center | ''Él'' |- | align=center | ''Ña'an'' ¹ | align=center | ''Ña'' | align=center | ''Ella'' |- | align=center | ''El so̱chí'' ¹ | align=center | ''I'' | align=center | ''Rapazu'' ² |- | align=center | ''Yaa̱'' ¹ | align=center | ''Yá̱'' | align=center | ''Dios'' |- | align=center | ''Kɨtɨ'' ¹ | align=center | ''Tɨ'' | align=center | ''Animal'' |- | align=center | ''Ndúcha'' ¹ | align=center | ''Te'' | align=center | ''Agua'' |- | align=center | 1ª pl. | align=center | Inclusivu | align=center | ''Yó'ó'' | align=center | ''Yó'' | align=center | ''Nós'' |- |colspan=5 style="background:#e9e9e9;" align=left|<small>¹ Pallabres de les que deriven los pronomes de la tercer persona singular.<br />² Significáu de ''el so̱chí'', que tamién sirve pa referise a oxetos inanimaos.</small> |} </div> No que fai a la tercer persona del singular, el mixteco cunta con seis pronomes que definen si l'actor al que refier l'enunciáu ye un home, una muyer, un animal, una cosa inanimada o una persona menor, una entidá sagrada o divina, o agua. Toos son derivaos de les pallabres que denominen a caúna d'eses categoríes na llingua mixteca. Nengún d'estos pronomes tienen equivaliente na llingua española, anque pa efeutu de que s'entienda meyor, na tabla al llau derechu indica cuál ye l'equivaliente n'español de la pallabra mixteca de la cual deriven estos pronomes. Los pronomes de la tercer persona pueden xugar el papel de suxetos pronominales o pronomes personales reflexivos na única forma que tienen. Salvo'l casu de la primer persona del plural, el mixteco escarez de pronomes que sían equivalentes a los españoles ''ustedes'' o ''vós'' y ''ellos''. Coles mesmes, la primer persona de plural tien dos tratamientos distintos. Cuando'l falante inclúi na aición enunciada al so interlocutor, emplega la forma completa ''yó'ó'', o bien, la curtia ''yó''. Sicasí, cuando quier dicir qu'él y otres persones realizaron una aición na que l'interlocutor nun participó, emplega les formes ''sa̱ñá'' o ''ná'' (formales), o bien, ''ru'o̱'' o ''ri'' (informales). Como se repara na tabla al llau esquierdu, estos pronomes correspuenden a la primer persona del númberu singular (n'español: ''yo''). El fechu de que'l mixteco escareza de pronomes equivalentes a les segunda y tercer persones del español, nun significa que sía incapaz de referir oraciones que n'español ocuparíen los pronomes ''ellos'' o ''ustedes'', de la mesma en que la inesistencia de los seis pronomes mixtecos pa la tercer persona n'español nun-y torguen a esta llingua referise a la divinidá, a los homes, muyeres, animales y a l'agua. Pa suplir esta falta, los falantes de mixteco sofitar nel númberu del suxetu o del verbu, quedando sobrentendíu que son delles les persones implicaes na realización de l'aición indicada pol verbu. Sicasí, la partícula ''jíná'an'' ([³xi³na.².ˈā]), antecedida y asocedida d'un pronome personal indica en mixteco una persona plural. ==== Pronomes demostrativos ==== El mixteco tien tres pronombre demostrativos, qu'indiquen l'allugamientu espacial de la cosa a la que se refier el falante nun actu de enunciación. Tales pronomes son ''yá̱'á'' ([¹ʒaˈ.³a] = 'ésti'), ''jia̱n'' ([²xi¹ã] = 'esi') y ''yúkuan'' ([³ʒo.²kuã] = 'aquél'). Cualesquier d'estos trés pronomes pueden ser precedíos pol pronome relativu ''jee̱'', pa enfatizar la intención del enunciáu. (Una variante, a lo menos —la de Silacayoapan— tien una cuarta forma, pa referise a oxetos que nun se ven.) Amás, esiste un pronome especial, que funciona anafóricamente pa referise a lo mentao con anterioridá nuna mesma oración. Ésti ye'l pronome ''maá'' ([²ma³a]), qu'aproximao puede ser traducíu como 'mesmu'. ==== Pronome relativu ==== La llingua mixteca solo tien un [[pronome relativu]]. Esti pronome ye ''jee̱'' ([²xe.²y]), qu'equival aproximao al español 'que'. Como asocede con otros pronomes, en mixteco el pronome relativu camuda la so tonalidá, dependiendo del tiempu nel que s'esprese l'aición del enunciáu y de la tonalidá del verbu enunciáu. ==== Pronomes interrogativos ==== El mixteco tien dos pronomes d'esta clase que son ''na vé'' ([²na ³ve]= ¿qué?) y ''nasaa'' ([²na.²saa]= ¿cuántu?). Estos pronomes nun camuden la so tonalidá según el tiempu, la persona o la entonación de les pallabres qu'asoceden al pronome na oración. === Verbos === ==== Tiempos del verbu en mixteco ==== <div style="float:right; margin:0 0 0.5em 1em"> {| {{tablaguapa}} width=300px |colspan=5 style="background:#e9e9e9;" align=center|'''Conxugación de los verbos en mixteco''' |- ! style="background:#efefef;" align=center | Futuru ! style="background:#efefef;" align=center | Presente ! style="background:#efefef;" align=center | Pasáu ! style="background:#efefef;" align=center | Asturianu |- |stéén<br />[s.³teẽ] |stéén<br />[s.³teẽ] |nin-steén<br />[²nin s.²te³ẽ] |''enseñar'' |- |skáji<br />[s.³ka.²xi] |skáji<br />[s.³ka.²xi] |nin-skáji<br />[²nin s.³ka.²xi] |''dar de comer'' |- |skɨvɨ<br />[s.³kɨ.²vɨ] |sk<s>í</s>vɨ<br />[s.³kɨ.²vɨ] |nin-sk<s>í</s>vɨ<br />[²nin s.³kɨ.²vɨ] |''meter'' |- |stáa̲n<br />[s.³ta¹ã] |stáa̲n<br />[s.³ta¹ã] |nin-stáa̲n<br />[²nin s.³ta¹ã] |''destruyir'' |- |ndukú<br />[²ndu.³ku] |ndúkú<br />[³ndu.³ku] |nin-ndukú<br />[²nin ²ndu.³ku] |''buscar'' |- |kunu<br />[²ku.²nu] |kúnu<br />[³ku.²nu] |nin-kunu<br />[²nin ²ku.²nu] |''texer'' |- |kata<br />[²ka.²ta] |jíta<br />[³ji.²ta] |nin-jita<br />[²nin ²ji.²ta] |''cantar'' |- |kesɨ<br />[²ka.²sɨ] |jésɨ<br />[³xe.²sɨ] |nin-jésɨ<br />[²nin ³xe.²sɨ] |''cerrar'' |- |kua̱'a<br />[²ku¹a'.²a] |jé'y<br />[²xe.²y] |nin-je̱'y<br />[²nin ¹xe'.²y] |''dar'' |- |kusu̱<br />[²ku.¹el so] |kíxí<br />[³ki.³ʃi] |nin-kixi̱<br />[²nin ²ki.¹ʃi] |''dormir'' |} </div> La diferencia ente l'español y el mixteco ye que, en cuantes que los tiempos na [[conxugación]] española refieren al tiempu en que la persona ta falando; nel mixteco, les formes [[verbu|verbales]] señalen el tiempu en rellación cola aición enunciada. El mixteco escarez d'infinitivos. La forma básica del verbu en mixteco ye'l futuru, y munchos de los verbos conxugaos nesti tiempu empléguense tamién en tiempu presente. Pa llograr la forma del presente, los verbos irregulares modifiquen la so entonación acordies con ciertes regles de prosodia que son demasiáu complicaes como pa intentar esponeles nesti espaciu. Amás, esiste una clase de verbos irregulares —la mayor parte de los qu'empiecen con [k]— que na so forma presente sustitúin esti fonema pola sílaba [xe] o bien, [xi]. Pa la formación del tiempu verbal pretéritu, na llingua mixteca amiéstase la partícula ''nin-'' ([²nin]). Esta partícula causa un cambéu na entonación del verbu que-y asocede, y anque pue ser omitida en conversaciones informales, el cambéu tonal siempres s'aplica. La llingua mixteca escarez de los tiempos copretérito, pospretérito, antepretérito y tola constelación de tiempos compuestos qu'esisten nel español. Amás, la conxugación en mixteco nun incorpora [[Gramema|gramemas]] de persona y númberu como l'español, nesto paezse más a la conxugación de los verbos n'inglés. Embaxo preséntense exemplos d'oraciones nos trés tiempos verbales del mixteco. * Futuru ::Te máá ró sanaa te kusɨɨ nin ro̱ te kiji ró ɨɨn jínu nájnu'un domingu te kinu'una ro̱. ::[''Y mesmu tu quiciabes y vas tar-contenta tu y vas venir tu una vegada como domingu y vas tornar tu''] ::''Y quiciabes vas tar contenta, vas venir el domingu y vas volver a casa.'' * Presente ::El to jíní-yo̱ ndese skánda-de te jíka kamión ::[''Nun sabemos-nós cómo mueve él y camina camión''] ::''Nun sabemos cómo-y fai pa echar a andar el camión.'' * Pasáu ::Nin-steén-de nuu̱ ná. ::[''Pretéritu-enseñó-él a yo] ::Steén-de nuu̱ ná. ::[''Enseñó-él a yo] ::''Él enseñóme.'' ==== Clases de verbos ==== '''Verbos causativos''' Los verbos causativos son aquelles formes verbales modificaes por un [[afixu|prefixu]] qu'indica que l'aición ye realizada pol actor al que se refier la oración. El prefixu qu'estrema los verbos causativos en mixteco ye ''s-''. Como otres partícules gramaticales d'esti idioma, el prefixu causativu provoca un cambéu na escritura y pronunciación del verbu asociáu. Cuando los verbos a los que s'amiesta'l causativu empiecen con [ⁿd], sustitúyese'l fonema inicial por [t]. Cuando s'amiesta a un verbu qu'empieza con [j], sustitúyese esti fonema por [i]. Nun esiste diferencia ente les formes de los tiempos gramaticales presente y futuru nos verbos causativos, anque'l futuru siempres s'indica añadiendo ''nin-''. {| bgcolor=white align=top width=600px border=1 cellpadding=2 cellspacing=0 style="margin-left:1em; border: solid thin #ffffff; border-collapse: collapse;" | colspan=2| ''Causativu regular'' |- |width=300px|''Verbu normal'': tɨ̱v<s>í</s><br /> [''va descomponese'']<br /> ''va descomponese, descomponse'' |''Verbu causativu'': '''s'''tɨ̱v<s>í</s><br /> [''lo-va descomponese'']<br /> ''Él va estropiar, estropiar'' |- | colspan=2| ''Causativu irregular: sustituyendo'' nd ''por'' t |- |''Verbu normal'': '''nd'''o'o-ña<br /> [''va sufrir-ella'']<br /> ''Ella va sufrir, ella sufre'' |''Verbu causativu'': '''st'''ó'o-ña<br /> [''va faer-va sufrir-ella'']<br /> ''Ella va faer sufrir, ella fai sufrir.'' |- |colspan=2|''Causativu irregular: sustituyendo'' y ''por'' i |- |''Verbu normal'': '''y'''o̱'ú-t<s>í</s><br /> [''va tener-mieu-él(animal)'']<br /> ''L'animal va tener mieu, tien mieu.'' |''Verbu causativu'': '''si'''ú'ú-t<s>í</s><br /> [''va causar-mieu-él(animal)'']<br /> ''L'animal va asustar, asusta.'' |} '''Verbu repetitivu''' En mixteco, el prefixu ''na-'' indica que l'aición descrita pol verbu al que va acomuñáu ta realizándose per segunda vegada. Esto quier dicir qu'hai una repetición de l'aición, que puede ser efectuada pol suxetu de la oración o otra que nun s'esclaria nel discursu. Esisten verbos irregulares que modifiquen la so pronunciación na forma repetitiva. Por casu, dellos verbos qu'empiecen col fonema [k], en cuenta de añader el prefixu ''na-'', sustitúin esti fonema por [ⁿd] o [n]. Otramiente, esisten verbos que nunca apaecen ensin ésti prefixu, esto ye, formen parte de la so estructura. {| bgcolor=white align=top width=600px border=1 cellpadding=2 cellspacing=0 style="margin-left:1em; border: solid thin #ffffff; border-collapse: collapse;" | colspan=2| ''Repetitivu regular'' |- | width=300px|''Verbu normal'': Ki̱ku-ña sa'ma<br /> [''va coser-ella ropa'']<br /> ''Va Coser la ropa.'' |''Verbu causativu'': '''Na'''ki̱ku-ña sa'ma<br /> [''re-va coser-ella ropa'']<br /> ''Va Arromendar la ropa.'' |- | colspan=2| ''Repetitivu irregular: sustituyendo'' k ''por'' nd |- |''Verbu normal'': '''K'''aa-de<br /> [''va xubir-el'']<br /> ''Va Xubir.'' |''Verbu causativu'': '''Nd'''aa-de<br /> [''re-va xubir-él'']<br /> ''Va Xubir otra vegada.'' |} '''Verbu copulativu''' Los [[verbos copulativos]] son aquellos qu'establecen conexones ente dos sustantivos; un sustantivu y un axetivu, o bien, un sustantivu y un pronome, siempres rellacionaos nel actu de [[fala]] cola persona, animal o oxetu que realiza l'aición. El mixteco tien cuatro d'estos verbos: ''kuu'' (ser), ''nduu'' (ser o tar otra vegada, ésta ye la forma repetitiva de ''kuu''), ''koo'' (haber, ser o tar) y ''káá'' (paecer, solo nos tiempos presente y pretéritu). Esti postreru copulativu solo emplégase con axetivos que describan l'apariencia d'una cosa. Los otros trés pueden articulase con casi cualquier axetivu, anque con delles diferencies de significáu. {| bgcolor=white align=top width=500px border=1 cellpadding=2 cellspacing=0 style="margin-left:1em; border: solid thin #ffffff; border-collapse: collapse;" | colspan=2| ''Copulativos'' |- | width=300px|Maéstru '''kúu'''-te̱y ún.<br /> [''Maestru ye-home un'']<br /> ''El señor ye maestru'' |Maestru '''kúu'''.<br /> [''Maestru ye'']<br /> ''Ye maestru.'' |- |Ndíchí '''koo'''-ró<br /> [''intelixente vas ser-tu'']<br /> ''Vas Ser intelixente.'' |Va̱nin '''íyó''' itu.<br /> [''Bonu ye milpa'']<br /> ''La milpa ta bien.'' |- |'''Káa''' likuxi sɨkɨ̱ tɨ̱.<br /> [''paez gris llombu'l so (animal)'']<br /> ''El llombu del animal ye gris.'' |Kúká '''ní-i̱yo'''-de.<br /> [''Ricu pretéritu-foi-él'']<br /> ''Foi ricu, pero yá non.'' |} '''Verbos descriptivos''' Trátase d'una clase especial de verbos que pueden ser utilizaos tanto como verbos como [[axetivu|axetivos]]. Unu d'estos verbos asocedíu por un pronome, ye tolo que se riquir pa formar una oración completa en llingua mixteca. Los descriptivos nun se conxuguen, siempres tán en tiempu presente. Pa describir la mesma idea en [[pretéritu perfectu simple|pretéritu]] y futuru, ye necesariu emplegar un verbu copulativu na oración. {| bgcolor=white align=top width=500px border=1 cellpadding=2 cellspacing=0 style="margin-left:1em; border: solid thin #ffffff; border-collapse: collapse;" | colspan=2| ''Descriptivos'' |- | width=300px|'''Kúká'''-de.<br /> [''va arriquecer el'']<br /> ''Ye ricu'' |Ve̱yɨ nuní.<br /> [''va pesar maíz'']<br /> ''El maíz ye pesáu.'' |- | colspan=2|''Descriptivos con cópula contraida |- |Vijna te '''kúkúká'''-de.<br /> [''agora y ye-ricu-él'']<br /> ''Agora ye ricu.'' |Nin-'''ndukuká'''-de.<br /> [''Se-re-fixo-ricu-él'']<br /> ''Volvióse ricu nuevamente.'' |} '''Verbos de manera''' Trátase d'un pequeñu grupu de verbos que pueden dir siguíos por otru verbu. Solo'l pronome ''jee̱'' puede dacuando apaecer ente un verbu de manera y otru asociáu, sacante nel casu de ''kuu'' (poder). {| bgcolor=white align=top width=500px border=1 cellpadding=2 cellspacing=0 style="margin-left:1em; border: solid thin #ffffff; border-collapse: collapse;" | colspan=2| ''Verbos de manera'' |- | width=300px| '''Kuu''' ka'o-de tatu.<br /> [''va poder va lleer-él papel'']<br /> ''Va Poder lleer un llibru'' |'''Kánuú''' je̱é ki'ín-de.<br /> [''ye-necesariu que va dir él'']<br /> ''Ye necesariu qu'él vaya.'' |} ==== Maneres del verbu ==== '''Manera indicativa''' La manera indicativa describe aiciones de la vida real, qu'asocedieron, tean asocediendo o tean por asoceder. Les formes verbales de la manera indicativa fueron descrites enriba, na seición dedicada a los tiempos del verbu al entamu d'esti apartáu. '''Manera imperativa''' La manera [[manera gramatical|imperativu]] na llingua mixteca fórmase añadiendo la partícula ''-nin'' dempués de la forma del [[futuru (gramática)|futuru]] indicativu del verbu. Na conversación informal, suel utilizase solamente la forma del futuru indicativu, anque nesti casu puede emplegase'l pronome ''ró''. Esisten tres verbos irregulares que les sos formes n'imperativu nun son iguales a la so conxugación en futuru indicativu. La negación de la manera imperativa llógrase añadiendo la pallabra ''má'', qu'equival a la española ''non''. {| bgcolor=white align=top width=500px border=1 cellpadding=2 cellspacing=0 style="margin-left:1em; border: solid thin #ffffff; border-collapse: collapse;" | colspan=4| ''Manera imperativa'' |- |''Formal'' | colspan=2|''Informal'' |''Negativu'' |- | width=150px| Kaa̱n '''ní'''.<br /> ''¡Fale usté!'' |width=150px| Kaa̱n.<br /> ''¡Fala!'' |width=150px| Kaa̱n '''ro̱'''.<br /> ''¡Fala!'' |width=150px| Má kaa̱n '''ro̱'''.<br /> ''¡Nun fales!'' |} '''Manera suxuntiva''' En mixteco, el [[suxuntivu]] tien la forma d'una orde nidia. Fórmase amestando la partícula ''na'' antes del tiempu futuru del verbu. Cuando ye emplegáu en primer persona, da la idea de que'l falante cavilga en tientes antes d'executar l'aición. {| bgcolor=white align=top width=500px border=1 cellpadding=2 cellspacing=0 style="margin-left:1em; border: solid thin #ffffff; border-collapse: collapse;" |width=300px |''Suxuntivu en 3ª persona'' |''Suxuntivu en 1ª persona'' |- |'''Na''' k<s>í</s>vɨ - de ve'y.<br /> [''que va entrar-él casa'']<br /> ''Qu'ente na casa.'' |'''Na''' kí'ín-na.<br /> [''que voi dir-yo'']<br /> ''Entós voi dir yo.'' |} '''Manera contraria al fechu''' Trátase d'una manera especial, qu'indica que l'aición enunciada nun se realizó o nun quedó completa. Pa formar el pretéritu d'esta forma amiéstase ''ní'' y el verbu camuda los sos tonos de pretéritu a [[presente (gramática)|presente]]. Una oración contraria al fechu, ensin acompañamientu d'una subordinada, adquier el sentíu d'una oración del tipu ''¡Si tan solo...!''. Si'l falante deseyar, esti casu tamién puede añader la pallabra ''núú'' a la fin de la oración condicional o de la independiente, o bien, de dambes, ensin nengún cambéu nel significáu. Embaxo espónense dellos exemplos. * Usu del verbu contrariu al fechu, per mediu del cambéu tonal del tiempu pasáu indicativu. ::'''Ní-jí'í'''-de tajna̱ chi je nin-nduva̱'a-de. ::[''pretéritu-tomó (contrariu al fechu)-él medicina y yá pretéritu sollivióse él''] ::''Si tomárase la medicina, yá se solliviaría.'' * Usu de la oración simple contraria al fechu. ::'''Ní-jí'í'''-de tajna̱. ::[''pretéritu-tomó (contrariu al fechu)-él medicina''] ::''¡Si tan solo tomárase la medicina!'' * Usu de la oración simple contraria al fechu, con ''núú''. ::'''Ní-jí'í'''-de tajna̱ '''nuú'''. ::[''pretéritu-tomó (contrariu al fechu)-él medicina contrariu al fechu''] ::''¡Si tan solo tomárase la medicina!'' ::'''Núú ní-jí'í'''-de tajna̱. ::[''contrariu al fechu pretéritu-tomó (contrariu al fechu)-él medicina''] ::''¡Si tan solo tomárase la medicina!'' * Usu de la oración simple contraria al fechu, con ''núu'' (nun confundir esti conectivo condicional cola partícula qu'indica la manera verbal vista enriba). ::'''Núu ní-jí'í'''-de tajna̱. ::[''si pretéritu-tomó (contrariu al fechu)-él medicina contrariu al fechu''] ::''¡Si tan solo tomárase la medicina!'' * Usu de la oración contraria al fechu con coordinada, en tiempu futuru. ::'''Kiji'''-de te la to nin-kúu. ::[''Va Venir (contrariu al fechu) y non pretéritu-pudo''] ::''Diba venir, pero nun pudo.'' === Conxunciones === Les [[Conxunción (gramática)|conxunciones]] son aquelles pallabres que sirven pa enllazar dos pallabres, dos frases o dos oraciones de naturaleza análoga. El mixteco tien doce conjunción coordinantes y diez subordinantes. Les primeres son ''te'' (y, pero), ''te o'' (pero), ''jíín'' (y), ''chi'' (porque, y), ''chí'' (o), ''á... chí'' (o... o), ''nin... nin...'' (nin... nin), ''sa''/''sa el so'va'' (sinón que), ''yu̱kúan na'' (depués, entós), ''yu̱kúan'' (entós), ''je̱y yu̱kúan'' (por eso), ''suni'' (tamién). Les conxunciones subordinaes en mixteco son les siguientes: ''náva̱'a'' (por que), ''je̱y'' (que), ''sɨkɨ je̱y'' (porque), ''nájnu̱n'' (como), ''ve̱sú'' (anque), ''núu'' (si —condicional—), ''na/ níní na'' (cuando), ''ná/ níní'' (mientres), ''nde'' (hasta que, desque), ''kue̱chi'' (namás). === Orde y énfasis sintácticu === El mixteco pertenez a les llingües del tipu [[Verbu Suxetu Oxetu]]. Sicasí, les condiciones y la intención de los falantes pueden afectar l'orde sintácticu. Dependiendo del puntu que se deseye enfatizar, los falantes pueden empezar l'[[oración (gramática)|enunciáu]] col verbu (si deseyen enfatizar l'aición), el pronome o suxetu (si deseyen enfatizar a la persona que realiza l'aición), el complementu (cuando la énfasis poner na manera, el sitiu, el tiempu o cualesquier otra categoría rellacionada col predicáu). Ye bien similar a lo qu'asocede col [[hipérbaton]] n'español, anque como se sabe, los falantes d'español nun suelen recurrir a esti tipu d'alteraciones sintáctiques de la oración. Los mixtecos, otra manera, frecuentemente emplegar nes sos conversaciones informales. == Influencia del mixteco nel español == En contra de lo qu'asocedió con otres llingües, especialmente'l [[taíno]] nes [[Antilles]], y el [[náhuatl]] en tou Méxicu, el mixteco nun apurrió demasiaos neoloxismos al idioma español. La llista de mixtequismos ye curtia, y el so espardimientu ye más bien acutada a la rexón tradicional de la fala mixteca. Quiciabes l'aportación más significativa sía nel campu de los [[topónimu|topónimos]], sobremanera nel estáu d'Oaxaca, onde numberoses comunidaes caltienen el so nome en mixteco como única denominación. Tal ye'l casu de San Juan Ñumí, San Bartolo Yucuañe, Santa Cruz Itundujia y munches más, alcontraes nel poniente d'esi estáu. En Puebla y en Guerrero, la toponimia mixteca foi sustituyida por nomes nahuas o castellanos, como Yucu Yuxin (Cuetu de la Xoya), en Puebla, que camudó'l so nome por Gabino Barreda. L'únicu topónimu mixteco que sobrevivió en Puebla ye'l del ríu Tizaac, que yera orixinalmente en castellanu ríu Tizaa. Vien de la pallabra mixteca "tisa'a", que quier dicir "ríu encenizado". Anguaño, los mixtecos yá nun lu llamen asina al ríu, pero usen el nome pa la ciudá de Acatlán de Osorio, llamada nunes variantes "Tisa'a" y n'otres "Tesa'a". Otra buelga del mixteco na fala española del sur de Méxicu ye la que s'atopa na fonoloxía. Los mixtecos, falantes nativos d'esta llingua o del español, suelen pronunciar les pallabres que terminen en vocal glotalizándolas (esto significa, que cierren el pasu del aire coles cuerdes vocales, cortando de tayo'l soníu). Amás, suel presentar un tracamundiu ente ciertos fonemes, claramente sustitúin [t] por [d] (anque esti últimu fonema esiste en mixteco ye menos frecuente na llingua de l'agua que nel español), confunden [b] con [v], estremen [j] de [y], o tienen dificultaes p'articular el fonema vibrante palatal múltiple [rr], que suel ser articuláu como simple. Otra traza bien carauterística del español faláu polos mixtecos ye la tonalización. Yá que el mixteco ye una llingua tonal, con frecuencia son treslladaes les combinaciones tonales carauterístiques d'esa llingua al falar en [[idioma español|castellán]], alzando al tonu alto la sílaba tónica de la pallabra española. En concencia, la tonalización escarez nesi casu de valor fonémico. == Lliteratura en llingua mixteca == Antes de la [[Conquista de Méxicu|conquista]] española, asocedida na segunda década del [[sieglu XVI]], los indíxenes [[Mesoamérica|mesoamericanos]] cultivaben dellos xéneros lliterarios. Les composiciones yeren tresmitíes de manera oral, per mediu d'instituciones onde una élite adquiría la conocencia tanta de la lliteratura como d'otres cañes de l'actividá intelectual. Cuando los españoles peracabaron la conquista, tuvo llugar una tarrecible destrucción d'estes instituciones, lo que dexó como resultáu que bona parte de la tradición oral indíxena fuera escaecida pa siempres. La mayor parte de los [[Códiz|códices]] onde se rexistraben los sucesos históricos o la conocencia [[mitu|míticu]] del mundu fueron destruyíos, y los pocos que se caltuvieron fueron alloñaos de los pueblos que los crearon. D'esta suerte, sobrevivieron cuatro códices mixtecos prehispánicos, onde se rellaten les fazañes béliques del señor [[Ocho Venado]]. D'éstos, trés reposen en coleiciones de museos, biblioteques y universidaes europees (ver ''[[Códiz Nuttall]]''). Hasta hai apenes unes cuantes décades, la forma en que se lleíen estes ''pintures'' foi descifrada, gracies al notable trabayu d'[[Alfonso Caso]], pero los mixtecos perdieron la conocencia sobre les regles de la so ancestral métodu d'escritura y llectura. A pesar de lo anterior, los [[misioneru|misioneros]] d'Indies d'aquellos años dar al llabor de alfabetizar a los indíxenes (especialmente a los nobles). Fora polos mesmos misioneros, o bien, por obra de los indios llatinizaos, dalgunes de les obres de la lliteratura indíxena prehispánica pudieron pervivir hasta los nuesos díes. Nos cinco sieglos posteriores a la Conquista, la lliteratura de los mixtecos foi amenorgada al ámbitu de lo popular. Acomuñada a creaciones musicales, o a la celebración de ciertos ritos, la lliteratura popular mixteca sobrevivió de la mesma en que lo fixo mientres milenios: per mediu de la tresmisión oral. Nun foi sinón hasta la [[Años 1990|década de 1990]] cuando en Méxicu tuvo llugar una nueva puxanza de les lliteratures indíxenes. La vanguardia, ensin dulda, yeren los [[Pueblu zapoteco|zapotecos]] del [[ismu de Tehuantepec]], qu'escribíen na so llingua a lo menos dende la segunda metá del [[sieglu XIX]]. A imitación del gran movimientu cultural indíxena de los [[Juchitán de Zaragoza|juchitecos]] de los años ochenta, munchos pueblos indios reivindicaron la so llingua como llingua lliteraria. En 1993 foi instituyida l'Asociación d'Escritores en Llingües Indíxenes, y trés años más tarde, la Casa del Escritor en Llingua Indíxena. Coles mesmes, foi instituyíu'l Premiu [[Nezahualcóyotl]] de Lliteratura en Llingües Indíxenes, p'aguiyar la creación n'idiomes indoamericanos. Na Mixteca, el resurdimientu lliterariu foi encabezáu polos pueblos de la [[Rexón Mixteca|Mixteca Alta]], como la [[Heroica Ciudá de Tlaxiaco]] y Juxtlahuaca. La primer ciudá foi'l trubiecu de dos notables escritores, como [[Raúl Gatica]], que publicó'l llibru ''Asaltu a la pallabra'', una compilación de poetes mixtecos; y [[Juan de Dios Ortiz Cruz]], quien amás d'arrexuntar les composiciones llíriques de la rexón realizó notables composiciones, como ''Yunu Yukuninu'' (''Árbol, Cuetu de Yucuninu''), musicalizada por [[Lila Downs]]. Esta postrera ye una de les figures de la música mixteca contemporánea más emblemática. Grabó dellos discos nos cualos suel incluyir dalguna composición en llingua mixteca, qu'aprendió de la so madre. Significáu d'un bellu cantar mixteca Samani, samani, samani nin.<br /> Samani, samani, samani iú<br /> Ita nuyahui nacuyu mbaa.<br /> Ita sanuni sacuyu lu Ciñu, ciñu, ciñu equí<br /> ciñu, ciñu, ciñu ellí<br /> Flores del maguey pa los campadres<br /> flores del maíz pa los otros Orixe y significáu de ''samani'': Mixteco y significa "ciñu" == Ver tamién == * [[Pueblu mixteco|Mixteco]] * [[Llingües de Méxicu]] * [[Llingües otomangueanas]] == Notes == {{llistaref|3}} == Bibliografía == * (1977): ''Mixteco de Santa María Peñoles, Oaxaca''. El Colexu de Méxicu. Méxicu. * {{cita llibru |apellíos1=Academia de la Llingua Mixteca |títulu=Bases pa la escritura de la to'un savi |fecha=2007 |editorial=Conseyu Nacional pa la Cultura y les Artes-Secretaría de Cultura del Gobiernu d'Oaxaca |allugamientu=Oaxaca de Juárez}} * {{cita llibru |apellíos1=Alexander |nome1=María Ruth |títulu=Gramática mixteca de Atatlahuca/ ''Gramatica yuhu sasáu hee cahan nayuu San Esteban Atatlahuca''. |fecha=1980 |editorial=Institutu Llingüísticu de Verano |ubicación=Tlalpan |url=http://www.sil.org/system/files/reapdata/10/71/15/107115528767040713210775977027111425750/GS02_GramMixtecaFacs_mib.pdf |fechaaccesu=9 de xineru de 2016}} * Anguiano, María Eugenia (1993), {{Enllaz rotu|1="La migración d'indíxenes mixtecos, movilidá poblacional y preservación d'identidaes |2=http://www.ejournal.unam.mx/dms/non06/DMS00608.pdf |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} en ''DEAMOS'', (6). * {{cita llibru |apellíos1=Beaty de Farris |nome1=Kathryn |títulu=Diccionariu básicu del mixteco de Yosondúa |fecha=2004 |editorial=Institutu Llingüísticu de Verano |ubicación=Tlalpan |isbn=968-31-0320-0 |edición=2a. |url=http://www-01.sil.org/mexico/mixteca/yosondua/S046b-DicMixtYosEd3-mpm.pdf |fechaaccesu=31 d'avientu de 2015}} * Bellwood, Peter S. (2005), ''The first farmers: the origins of agricultural societies'', Wiley-Blackwell, * Benton, Joseph P. (1999), [http://www.sil.org/americas/mexico/ilv/L001i-SILOrth.pdf "How the Summer Institute of Linguistics has developed orthographies for indigenous languages in Mexico"], correxíu en payares de 1999, nel sitiu n'internet de SIL International. * Bradley, C. Henry (1970): ''A linguistic sketch of Jicaltepec Mixtec.'' Summer Institute of Linguistics of the University of Oklahoma. *{{cita publicación |apellido1=Bradley |nome1=C. Henry|apellíos2=Josserand |nome2=J. Kathryn |títulu=El protomixteco y les sos descendientes |publicación=Añales d'Antropoloxía |fecha=1982 |volume=19 |númberu=2 |páxines=279-343}} * Bradley, C. y Barbara E. Hollenbach, ed. (1988-1992): ''Studies in the syntax of Mixtecan languages''. Summer Institute of Linguistics - University of Texas at Arlington. Dallas. * Daly, John P. (1973): ''A generative syntax of Peñoles Mixtec''. Summer Institute of Linguistics of the University of Oklahoma. ISBN: n/a * {{cita llibru |apellíos1=Dyk |nome1=Anne|apellíos2=Stoudt |nome2=Betty |títulu=Vocabulariu mixteco de San Miguel el Grande |fecha=1973 |editorial=Institutu Llingüísticu de Verano |ubicación=Tlalpan |url=http://www.sil.org/system/files/reapdata/13/92/67/139267613118743438317389001812420090816/S012b_VocMixtecoFacs_mig.pdf |fechaaccesu=10 de xineru de 2016}} * {{cita web |apellido1=Erickson de Hollenbach |nome1=Elena |url=http://barbaraelenahollenbach.com/PDFs/MXHONPRO.pdf |obra=Los pronomes honoríficos del mixteco: reflexu de la hestoria social del pueblu mixteco |fecha=2002 |fechaaccesu=5 de payares de 2015 |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160307025434/http://barbaraelenahollenbach.com/PDFs/MXHONPRO.pdf |fechaarchivu=2016-03-07 }} * {{cita llibru |apellíos1=Erickson de Hollenbach |nome1=Elena |títulu=Gramática del mixteco de Madalena Peñascu (''Sa'an ñuu savi''). Versión electrónica |fecha=2013 |editorial=Institutu Llingüísticu de Verano |ubicación=Tlalpan |isbn=978-607-9164-09-6 |url=http://www.sil.org/system/files/reapdata/10/54/75/105475914672734737450150896740348566208/GS13_GramMixtecoMag_xtm.pdf |fechaaccesu=31 d'avientu de 2015}} * {{cita llibru |apellíos1=Ferguson de Williams |nome1=Judith |títulu=Gramática popular del mixteco del conceyu de Tezoatlán, San Andrés Yutatío, Oaxaca |fecha=2007 |editorial=Institutu Llingüísticu de Verano |ubicación=Tlalpan |isbn=968-31-0323-5 |url=http://www.sil.org/system/files/reapdata/12/44/54/124454926997372823731444934174979770722/GS09b_GramMixTez_mxb.pdf |fechaaccesu=9 de xineru de 2016}} * {{cita llibru |apellíos1=García |nome1=John |títulu=Guía pal aprendizaxe del idioma da'an davi (mixteco poblano) |fecha=2015 |url=https://sites.google.com/site/mixtecopuebla/my-forms/gramatica_mixteco.pdf?attredirects=0&d=1 |fechaaccesu=9 de xineru de 2016}} * Gómez, Noemí (2002), [http://portal.iteso.mx/portal/page/portal/Sinectica/Historico/Numeros_anteriores04/019/19%20Noemi%20Gomez.pdf "Un caminar que nun llegó al so destín. Los mixtecos sobre les víes"], en ''Sinéctica'' (19): 107-120, Institutu d'Estudios Cimeros d'Occidente, Guadalajara. * {{cita llibru |apellíos1=Hills |nome1=Robert A.|apellíu-editor1=Bradley|nome-editor1=C. Henry|apellíu-editor2=Hollenbach|nome-editor2=Barbara E.|enllace-editor1=Henry Bradley |títulu=Studies in the syntax of Mixtecan languages 2 |fecha=1990 |editorial=The Summer Institute of Linguistics - University of Texas at Arlington |allugamientu=Arlington |isbn=0-88312-108-5 |páxines=1-260 |url=http://www-01.sil.org/acpub/repository/23963.pdf |idioma=inglés |capítulu=A syntactic sketch of Ayutla Mixtec}} * Hollenbach F, Fernando y Elena Erickson de Hollenbach (s/f): [http://www.sil.org/mexico/mixteca/magdalena-penyasco/G016-Numeros-xtm.htm "Los númberos del mixteco antiguu: Mixteco de Madalena Peñascu"], nel sitiu n'internet del ILV, consultáu'l 14 de xunu de 2010. * {{cita llibru |apellíos1=Institutu Nacional d'Estadística y Geografía |títulu=XII Censu de Población y Vivienda |fecha=2000 |editorial=Inegi |allugamientu=Aguascalientes}} * {{Enllaz rotu|1=Catálogu de Llingües Indíxenes Nacionales |2=http://www.inali.gob.mx/pdf/CLIN_completu.pdf |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} * {{cita llibru |apellíos1=Jansen |nome1=Maarten|apellíos2=Pérez Jiménez |nome2=Gabina Aurora |autor1=Jansen |enlaceautor1=Maarten Jansen |títulu=La llingua señorial de Ñuu Dzaui. Cultura lliteraria de los antiguos reinos y tresformamientu colonial |fecha=2009 |editorial=Colexu Cimeru pa la Educación Integral Intercultural d'Oaxaca |allugamientu=Oaxaca de Juárez}} * {{cita llibru |apellíos1=Josserand |nome1=Kathryn|apellíos2=Jansen |nome2=Maarten|apellíos3=Romero |nome3=María de los Ángeles|apellíu-editor1=Josserand|nome-editor1=Kathryn|apellíu-editor2=Winter|nome-editor2=Marcus|apellíu-editor3=Hopkins|nome-editor3=Nicholas |títulu=Mixtec dialeutology: inferences of Linguistics and Ethnohistory |fecha=1984 |editorial=Vanderbilt University Publications of Anthropology |allugamientu=Nashville |páxines=141-163 |idioma=inglés}} * Longacre, R. (1957): ''Proto-Mixtecan'', Indiana University Research Center in Anthropology, Folclor, and Linguistics. * {{Enllaz rotu|1=Ndusu el to'un savi: abecedariu mixteco |2=http://fiob.org/2003/07/ndusu-tuun-savi-abecedariu-mixteco/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} * {{cita llibru |apellíos1=Macaulay |nome1=Monica Ann |títulu=A grammar of Chalcatongo Mixtec |fecha=1996 |editorial=[[University of California Press]] |allugamientu=Berkeley |isbn=0520098072}} * {{cita llibru |apellíos1=Montemayor |nome1=Carlos|apellíos2=otros autor1=Montemayor |enlaceautor1=Carlos Montemayor |títulu=Diccionariu del náhuatl nel español de Méxicu |fecha=2007 |editorial=Gobiernu del Distritu Federal-Universidá Nacional Autónoma de Méxicu |allugamientu=Ciudá de Méxicu}} * Montiel y Aguirre, Gonzalo Mauro (s/f), [https://web.archive.org/web/20110909004904/http://www.nacionmulticultural.unam.mx/Edespig/diagnostico_y_perspectives/RECUADRO/CAPITULO%209/4%20mixtecos%20guerrerenses.pdf "Mixtecos guerrerenses en Valle Verde, Tijuana"], nel sitiu n'internet del Sistema d'Información del Edespig, Gobiernu del Estáu de Guerrero, consultáu'l 2 de xunu de 2010. * [[Manuel Orozco y Berra|Orozco y Berra Manuel]] (1864): [http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/12048175338089301865624/index.htm ''Xeografía de les llingües y carta etnográfica de Méxicu precedíes d'un ensayu de clasificación de les mesmes llingües y d'apuntes pa les inmigraciones de les tribus''], na Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, consultáu'l 4 de xunu de 2010. * {{cita llibru |apellíos1=Pérez Jiménez |nome1=Gabina Aurora |enlaceautor1=Gabina Aurora Pérez Jiménez |títulu=Sahìn saù. Cursu de llingua mixteca (variante de Ñuù Ndéyá) |fecha=2008 |editorial=Conseyu Cimeru pa la Educación Integral Intercultural d'Oaxaca |allugamientu=Oaxaca de Juárez |url=https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/14684/cursu+Sahin+Sau.pdf;jsessionid=88A94Y2D63D52D23Y7649A12DCEFB2BD?sequence=2 |fechaaccesu=30 d'avientu de 2015}} * [[Francisco Pimentel|Pimentel, Francisco]] (1874): [http://www.cervantesvirtual.com/FichaObra.html?portal=0&Ref=13519 ''Cuadru descriptivu y comparativu de les llingües indíxenes de Méxicu''], 2 vols., na Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, consultáu'l 4 de xunu de 2010. * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Reyes}} |nome=Antonio de los añu=1593 |títulu=Arte en llingua mixteca |url=http://archive.org/details/arteenlenguamixt00reye |ubicación=Méxicu |editorial=Pedro Balli}} * {{cita llibru |apellíos1=Rivera Guzmán |nome1=Ángel Iván|apellíu-editor1=Jansen|nome-editor1=Maarten Y. G. R. N.|apellíu-editor2=Van Broekhoven|nome-editor2=Laura V. K.|enllace-editor1=Maarten Jansen |títulu=Mixtec writing and society. Escritura de Ñuu Dzaui |fecha=2008 |editorial=KNAW Press |allugamientu=Ámsterdam |isbn=978-90-6984-544-9 |páxines=109-146 |url=https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/14164/Mixtec%20Writing.pdf?sequence=2 |fechaaccesu=5 de febreru de 2016|capítulu=Los oríxenes de la escritura mixteca}} * Rivera-Sánchez, Liliana (2003), [http://meme.phpwebhosting.com/~migracion/modules/ve2/6.pdf "Tresformamientos comuñales y remeses socioculturales de los migrantes mixtecos poblanos"], nel sitiu n'internet de la Rede Internacional de Migración y Desenvolvimientu, consultáu'l 2 de xunu de 2010. *{{cita llibru |apellíos1=Rodríguez Cano |nome1=Laura|apellíu-editor1=Guzmán Betancourt|nome-editor1=Ignacio|apellíu-editor2=Máynez|nome-editor2=Pilastra|apellíu-editor3=León-Portilla|nome-editor3=Ascensión H. |títulu=D'historiografía llingüística y hestoria de les llingües |fecha=2004 |editorial=Sieglu XXI |allugamientu=Ciudá de Méxicu |isbn=9682325153 |páxines=401-416 |capítulu=El sistema d'escritura mixteca nun documentu de la Mixteca Baxa del sieglu XVI}} * {{cita publicación |apellido1=Rodríguez Cano |nome1=Laura|apellíos2=Rivera Guzmán |nome2=A. Iván|apellíos3=Martínez Ramírez |nome3=Xúpiter |títulu=Piedres grabaes de la Mixteca Baxa, Oaxaca |publicación=Anal d'Antropoloxía |fecha=1996 |volume=33 |númberu=1996 |páxines=165-205 |url=http://www.revistas.unam.mx/index.php/antropologia/article/viewFile/23536/pdf_778 |fechaaccesu=11 de xineru de 2016}} * {{cita llibru |apellíos1=Shields |nome1=Janä K.|apellíu-editor1=Bradley|nome-editor1=C. Henry|apellíu-editor2=Hollenbach|nome-editor2=Barbara E. |títulu=Studies in the syntax of Mixtecan languages |fecha=1988 |editorial=The Summer Institute of Linguistics-University of Texas at Arlington |allugamientu=Dallas |isbn=0-88312-107-7 |páxines=305-449 |url=http://www-01.sil.org/acpub/repository/21773.pdf |fechaaccesu=6 de xineru de 2016 |idioma=inglés |capítulu=A syntactic sketch of Silacayoapan Mixteca}} * {{cita web |apellido1=SIL International |títulu=Otomanguean |url=http://www.ethnologue.com/subgroups/otomanguean-0 |obra=Ethnologue |idioma=inglés |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2015}} * {{cita llibru |apellíos1=Small |nome1=Priscilla C.|apellíu-editor1=Bradley|nome-editor1=C. Henry|apellíu-editor2=Hollenbach|nome-editor2=Elena Y. |títulu=Studies in the syntax of Mixtecan languages 2 |fecha=1990 |editorial=The Summer Institute of Linguistics - University of Texas at Arlington |allugamientu=Dallas |isbn=0883121085 |páxines=261-479 |url=http://www.sil.org/system/files/reapdata/15/31/80/153180660894407965229392560460048496166/23964.pdf |fechaaccesu=10 de xineru de 2016 |idioma=inglés |capítulu=A syntactic sketch of Coatzospan Mixtec}} * {{cita web |apellido1=Unesco |títulu=UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger |fecha=2015 |url=http://www.unesco.org/languages-atles/index.php?hl=en&page=atlasmap |idioma=inglés |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2015}} == Enllaces esternos == * [https://web.archive.org/web/20071201201515/http://aulex.ohui.net/ye-mix/ ''Diccionariu Español-Mixteco'', nel sitiu de AULEX (Méxicu)] * [http://diariodeunmixteco.blogspot.com Llingua mixteca en Méxicu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191111052822/http://diariodeunmixteco.blogspot.com/ |date=2019-11-11 }} * [https://web.archive.org/web/20080628184445/http://www.cumix.org.mx/ Portal de la Cultura Mixteca] * [https://web.archive.org/web/20060910162601/http://virtual.utm.mx/mixteca/ Universidá Teunolóxica de la Mixteca] * [https://web.archive.org/web/20060505205552/http://cdi.gob.mx/difusion/librostexto/4457_ok.pdf Llibru de testu de la Secretaría d'Educación Pública de Méxicu en llingua mixteca del Monte de Guerrero] * [http://www.ethnologue.com Ethnologue.com. Institutu Llingüísticu de Branu] (n'inglés) * [http://www.sil.org/mexico/mixteca/00y-mixteca.htm Familia Mixteca (ILV-Méxicu)] * [http://www.sil.org/mexico/mixteca/magdalena-penyasco/00y-MixtecoMagdalena-xtm.htm Mixteco de Madalena Peñascu (ILV-Méxicu)] * [http://www.sil.org/mexico/mixteca/tezoatlan/00y-MixtecoTezoatlan-mxb.htm Mixteco de Tezoatlán (ILV-Méxicu)] * [https://web.archive.org/web/20070522083137/http://es.tradupedia.org/wiki/index.php?title=Categor%C3%ADa:Recursos_en_Idiomes_Ind%C3%ADgenas_de_M%C3%A9xico Recursos disponibles en dellos variantes de mixteco] {{wikisource|Yunu Yukuninu}} {{Tradubot|Lenguas mixtecas}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües mixteques|Llingües mixteques]] cvbpsnivtii73by3qojrz8q3j9wm546 0 102280 4382969 3813839 2025-07-08T06:03:43Z XabatuBot 43102 iguo testu: Yvon Marcianu => Yvon Marciano 4382969 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Alexandre Michel Gérard Desplat''' {{nym}} ye un [[compositor de cine]] francés. Resultó ocho veces nomáu a los [[Premiu Óscar]], ganando unu por ''[[The Grand Budapest Hotel]]'', siete veces a los [[Globos d'Oru]], ganando unu por ''[[El velu pintáu (película de 2006)|The Painted Veil]]'', y otros siete a los [[Premios BAFTA|BAFTA]], ganando dos por ''The Grand Budapest Hotel'' y ''[[The King's Speech]]''. Alexandre Desplat compunxo música para [[#Filmografía|decenes de películes]], destacóse por componer música pa grandes producciones del cine como pa les películes de ''[[The Twilight Saga: New Moon|La Saga Tapecer: Lluna Nueva]]'' y ''Harry Potter and the Deathly Hallows'' (''[[Harry Potter and the Deathly Hallows - Part 1|Parte 1]]'' y ''[[Harry Potter and the Deathly Hallows - Part 2|Parte 2]]''). Ye emponderáu como unu de los 10 meyores compositores de cine alredor del mundu. == Biografía == Nació en París en 1961, ye fíu d'una madre [[Grecia|griega]] y un padre francés que se conocieron y casáronse n'[[Estaos Xuníos]]. Alexandre Desplat estudia [[pianu]] a los 6 años, [[trompeta]] a los 8 y [[flauta]] a los 10. Los sos profesores de flauta seríen Max Porret, Raymond Guiot y Pierre Sechet. Llogra'l Primer Premiu en flauta y música de cámara del Conservatoriu rexonal de [[Boulogne-Billancourt]] y del conservatoriu de [[Créteil]], foi entós qu'esteláu pola música y el cine empezó a componer bandes sonores pa películes, que para [[2007]] yá sumaben 100 composiciones creaes por Desplat. Aparte del campu de la [[música clásica]], él toca [[Jazz]] y [[Bossa-nova]], ya interpreta y graba con dellos artistes como'l [[brasilanu]] [[Carlinhos Brown]] o'l [[zaireño]] [[Ray Léma]]. Estudia [[analís musical]] con [[Claude Ballif]] nel [[Conservatoriu de París]] y ye siguidor del sistema [[UPIC]] d'[[Iannis Xenakis]]. Jack Hayes, en Los Angeles introduz-y nel mundu de les grabaciones de [[Hollywood]]. Dio conferencies en "Composición pa cine" nel “[[Royal College of Music]]” en [[Londres]] y en "[[La Sorbonne]]" en París. Dirixó les sos grabaciones cola [[London Symphony Orchestra]], la [[Royal Philharmonic Orchestra]], la [[Czek Philharmonic]], la [[Berlin Studio Orchestra]], la [[Munich Symphony Orchestra]], ente otres. Aparte del campu del cine, escribió música para [[teatru|teatros]], [[televisión]], [[balé]], anuncios y compunxo cantares pa [[Kate Beckinsale]], [[Charlotte Gainsbourg]], [[John Hurt]], [[Michael Gambon]], [[Catherine Ringer]], [[Akhénaton]], etc. == Premios == === [[Premiu Óscar]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2014||[[Óscar a la meyor banda sonora]]||''[[The Imitation Game]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |2014||[[Óscar a la meyor banda sonora]]||''[[The Grand Budapest Hotel]]''||{{celda|Ganador}} |- |2013||[[Óscar a la meyor banda sonora]]||''[[Philomena]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |2012||[[Óscar a la meyor banda sonora]]||''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |2010||[[Óscar a la meyor banda sonora]]||''[[The King's Speech]] '' || {{celda|Nomáu}} |- |2009||[[Óscar a la meyor banda sonora]]||''[[Fantastic Mr. Fox]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |2008||[[Óscar a la meyor banda sonora]]||''[[The Curious Case of Benjamin Button]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |2006||[[Óscar a la meyor banda sonora]]||''[[The Queen]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |} === [[Premios BAFTA]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2015||[[BAFTA a la meyor música orixinal|Meyor Banda Sonora]]||''[[The Grand Budapest Hotel]]''||{{celda|Ganador}} |- |2013||[[BAFTA a la meyor música orixinal|Meyor Banda Sonora]]||''[[Argo (película de 2012)|Argo]]''||{{celda|Nomáu}} |- |2010||[[BAFTA a la meyor música orixinal|Meyor Banda Sonora]]||''[[The King's Speech]]''||{{celda|Ganador}} |- |2009||[[BAFTA a la meyor música orixinal|Meyor banda sonora]]||''[[Fantastic Mr. Fox]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |2008||[[BAFTA a la meyor música orixinal|Meyor banda sonora]]||''[[The Curious Case of Benjamin Button]] ''|| {{celda|Nomáu}} |- |2006||[[BAFTA a la meyor música orixinal|Meyor banda sonora]]||''[[The Queen]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |2003||[[BAFTA a la meyor música orixinal|Meyor banda sonora]]||''[[Girl with a Pearl Earring]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |} === [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2018||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora]]||''[[The Shape of Water]]''|| {{celda|Pendiente}} |- |2016||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora]]||''[[The Danish Girl]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |2014||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora]]||''[[The Imitation Game]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |2013||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora]]||''[[Argo (película de 2012)]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |2011||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora]]||''[[The King's Speech]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |2009||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora]]||''[[The Curious Case of Benjamin Button]] ''|| {{celda|Nomáu}} |- |2007||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora]]||''[[El velu pintáu (película de 2006)|The Painted Veil]]''||{{celda|Ganador}} |- |2006||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora]]||''[[Syriana]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |2004||[[Globu d'Oru a la meyor banda sonora]]||''[[Girl with a Pearl Earring]]''|| {{celda|Nomáu}} |- |} === [[Premios Grammy]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2016 || [[Grammy al meyor álbum de banda sonora pa mediu visual|Meyor álbum de banda sonora pa mediu visual]] || ''[[The Imitation Game]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |2014 || rowspan="6"|[[Grammy al meyor álbum de banda sonora pa mediu visual|Meyor álbum de banda sonora pa mediu visual]] || ''[[The Grand Budapest Hotel]]'' || {{celda|Ganador}} |- |rowspan="2"|2013 || ''[[Argo (película de 2012)|Argo]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |''[[La nueche más escura (película)|La nueche más escura]] || {{celda|Nomáu}} |- |2012 || ''[[Harry Potter and the Deathly Hallows - Part 2 (banda sonora)|Harry Potter and the Deathly Hallows - Part 2]]'' || {{celda|Nomáu}} |- |2011 || ''[[The King's Speech]]'' || {{celda|Ganador}} |- |2009 || ''[[The Curious Case of Benjamin Button]] ''|| {{celda|Nomáu}} |- |} === [[MTV Video Music Awards]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |2011||Meyor banda sonora||''[[Harry Potter and the Deathly Hallows - Part 2]]''||{{celda|Ganador}} |- |} == Nominaciones == * '''"BMI London Film Music Awards"''' nel 2007 pa "[[The Queen]]" y "[[El velu pintáu (película de 2006)|El velu pintáu]]". * '''Globu d'Oru''' nel 2007, Meyor banda sonora orixinal pa "El velu pintáu". * '''"Los Angeles Film Critics Association Award"''' nél, 2006, Meyor Música pa "The Queen" y "El velu pintáu". * '''César''' en 2006 pa "[[The Beat My Heart Skipped]]". * '''Osu de Plata''' pa la Meyor banda sonora nel Festival de Cine de Berlín Film del 2005 pa "The Beat My Heart Skipped". * Nomáu al '''[[Premios BAFTA|BAFTA]]''' por Meyor Música en 2007 por "The Queen". * Nomáu al '''"Chicago Film Critics Awards"''', ''Meyor banda sonora orixinal'' por "The Queen" nel 2006. * Nomáu al '''Globu d'Oru''' en 2006 por "[[Syriana]]". * Nomáu al '''Globu d'Oru''', al '''[[Premios BAFTA|BAFTA]]''' y al '''"European Film Awards"''' nel 2004 por "[[La moza de la perlla (banda sonora)|La moza de la perlla]]". * Nomáu al '''[[Premiu César|César]]''' en 1997 por "[[Self Made Hero]]" y nel 2001 por "[[Read My Lips]]", de [[Jacques Audiard]]. * Nomáu al '''International Film Music Critics Assosiation''' por [[Harry Potter and the Deathly Hallows - Part 2]] en [[2011]], ''Meyor banda sonora orixinal de Fantasía, Ciencia Ficción y Horror''. == Filmografía == Alexandre Desplat trabayó en numberoses películes dende l'entamu de la so carrera, que méntense de siguío: {| class="wikitable sortable" |- !Añu !Película !Direutor |- |[[1986]]||''[[Le souffleur]]''||Franck -y Witta |- |[[1988]]||''[[Ki lo Sa?]]''||Robert Guédiguian |- |[[1989]]||''[[William Tell (película)|William Tell]]''||Georges Nicolas Hayek |- |rowspan="3"| [[1991]]||''[[In the Name of the Father and the Son]]''||Patrice Noïa |- |''[[Lapse of Memory]]''||Patrick Dewolf |- |''[[Family Express]]''||Georges Nicolas Hayek |- |[[1992]]||''[[The Weaker Sexes!]]''||Serge Meynard |- |rowspan="2"| [[1993]]||''[[The Advocate (película)|The Advocate]]''||Leslie Megahey |- |''[[Le Tronc]]''||Bernard Faroux<br/>Karl Zero |- |rowspan="3"| [[1994]]||''[[Innocent Lies]]''||Patrick Dewolf |- |''[[Marie-Louise ou la permission]]''||Manuel Flèche |- |''[[See How They Fall]]''||Jacques Audiard |- |rowspan="3"| [[1995]]||''[[Lucky Punch]]''||Dominique Ladoge |- |''[[Les Milles]]''||Sébastien Grall |- |''[[Those Where the Days]]''||Didier Haudepin |- |rowspan="4"| [[1996]]||''[[Love, etc.]]''||Marion Vernoux |- |''[[Death in Therapy]]''||Francis Girod |- |''[[A Self-Made Hero]]''||Jacques Audiard |- |''[[Le Cri de la soie]]''||Yvon Marciano |- |rowspan="4"| [[1997]]||''[[Une chance sur deux]]''||Patrice Leconte |- |''[[La femme du cosmonaute]]''||Jacques Monnet |- |''[[Sous les pieds des femmes]]''||Rachida Krim |- |''[[The Revengers' Comedies]]''||Malcolm Mowbray |- |rowspan="4"| [[1998]]||''[[Toni (película)|Toni]]''||Philomène Esposito |- |''[[Atilano presidente]]''||La Cuadriella |- |''[[Restons groupés]]''||Jean-Paul Salomé |- |''[[Une minute de silence]]''||Florent Emilio Siri |- |rowspan="5"| [[1999]]||''[[Rien à faire]]''||Marion Vernoux |- |''[[A Monkey's Tale]]''||Jean-François Laguionie |- |''[[C'est pas ma faute!]]''||Jacques Monnet |- |''[[Vivi nous!]]''||Camille de Casabianca |- |''[[Monsieur Naphtali]]''||Olivier Schatzky |- |rowspan="4"| [[2000]]||''[[Barnie's Minor Annoyances]]''||Bruno Chiche |- |''[[The Luzhin Defence]]''||Marleen Gorris |- |''[[Home Sweet Home (película de 2000)|Home Sweet Home]]''||Heidi Draper<br/>Michael Raeburn |- |''[[Amazon (película)|Amazon]]''||[[Philippe de Broca]] |- |rowspan="6"| [[2001]]||''[[The Nest]]''||Florent Emilio Siri |- |''[[Lee los mios llabios]]''||[[Jacques Audiard]] |- |''[[A Hell of a Day]]''||Marion Vernoux |- |''[[Transfixed]]''||Francis Girod |- |''[[Doors of Glory]]''||Christian Merret-Palmair |- |''[[Bad Karma]]''||Alexis Miansarow |- |rowspan="4"| [[2002]]||''[[11'09''01 - September 11]]''||Ken Loach<br/>Sean Penn<br/>Alejandro Iñárritu |- |''[[Tristan (película)|Tristan]]''||Philippe Harel |- |''[[Apautar du silence]]''||Graham Guit |- |''[[Laughter and Punishment]]''||Isabelle Doval |- |rowspan="5"| [[2003]]||''[[Girl with a Pearl Earring]]''||Peter Webber |- |''[[A Sight for Sore Eyes]]''||Gilles Bourdos |- |''[[Stormy Weather (película)|Stormy Weather]]''||Sólveig Anspach |- |''[[Eager Bodies]]''||Xavier Giannoli |- |''[[Mystic River]]''||Clint Eastwood |- |rowspan="6"| [[2004]]||''[[Hostage]]''||Florent Emilio Siri |- |''[[The Beat That My Heart Skipped]]''||Jacques Audiard |- |''[[Birth (película)|Birth]]''||Jonathan Glazer |- |''[[The Upside of Anger]]''||Mike Binder |- |''[[L'enquête corse]]''||Alain Berbérian |- |''[[Tu vas rire mais je te quitte]]''||Philippe Harel |- |rowspan="5"| [[2005]]||''[[Firewall (película)|Firewall]]''||Richard Loncraine |- |''[[Syriana]]''||Stephen Gaghan |- |''[[Casanova (película de 2005)|Casanova]]''||Lasse Hallström |- |''[[Une aventure]]''||Xavier Giannoli |- |''[[The Alibi]]''||Matt Checkowski<br/>Kurt Mattila |- |rowspan="4"| [[2006]]||''[[El velu pintáu (película de 2006)|The Painted Veil]]''||John Curran |- |''[[The Queen]]''||Stephen Frears |- |''[[Quand j'étais chanteur]]''||Xavier Giannoli |- |''[[El xuegu de los fatos]]''||Francis Veber |- |rowspan="5"| [[2007]]||''[[L'ennemi intime]]''||Florent Emilio Siri |- |''[[Lust, Caution]]''||Ang Lee |- |''[[Ségo et Sarko sont dans un bateau]]''||Karl Zero<br/>Michel Royer |- |''[[Mr. Magorium's Wonder Emporium]]''||Zach Helm |- |''[[Michou d'Auber]]''||Thomas Gilou |- |rowspan="1"| [[2008]]||''[[The Curious Case of Benjamin Button]]''||David Fincher |- |rowspan="5"| [[2009]]||''[[The Twilight Saga: New Moon|La Saga Tapecer: Lluna Nueva]]''||[[Chris Weitz]] |- |''[[Chéri]]''||[[Stephen Frears]] |- |''[[Cocu avant Chanel]]''||Anne Fontaine |- |''[[L'exércitu del crime]]''||[[Robert Guédiguian]] |- |''[[Fantastic Mr. Fox]]''||[[Wes Anderson]] |- |rowspan="5"| [[2010]]||''[[The Ghost Writer]]''||[[Roman Polanski]] |- |''[[Tamara Drewe]]''||[[Stephen Frears]] |- |''[[Harry Potter and the Deathly Hallows - Part 1]]''||[[David Yates]] |- |''[[The Special Relationship]]''||[[Richard Loncraine]] |- |''[[The King's Speech]]''||[[Tom Hooper]] |- |rowspan="8"| [[2011]]||''[[Llargu Winch (Tome 2)]]''||[[Jérôme Salle]] |- |''[[The Tree of Life (película de 2011)|The Tree of Life]]''||[[Terrence Malick]] |- |''[[Harry Potter and the Deathly Hallows - Part 2]]''||[[David Yates]] |- |''[[La Fille du puisatier]]''||[[Daniel Auteuil]] |- |''[[A Better Life]]''||[[Chris Weitz]] |- |''[[Extremely Loud and Incredibly Close (película)|Tan Fuerte y Tan Cerca]]''||[[Stephen Daldry]] |- |''[[Carnage (película)|Carnage]]''||[[Roman Polanski]] |- |''[[My Week with Marilyn]]''||Simon Curtis |- |rowspan="6"| [[2012]]||''Rust and Bone''||Jacques Audiard |- |''[[Argo (película)|Argo]]''||Ben Affleck |- |''[[Zero Dark Thirty (película de 2012)|Zero Dark Thirty]]''||Kathryn Bigelow |- |''Moonrise Kingdom''||Wes Anderson |- |''Cloclo''||Florent Emilio Siri |- |''Rise of the Guardians''||Peter Ramsey |- |rowspan="2" |[[2013]]||''[[The Monuments Men]]'' || [[George Clooney]] |- |''[[Philomena]]'' || Stephen Frears |- |rowspan="4"| [[2014]]||''[[Godzilla]]''|| Gareth Edwards |- |''[[The Grand Budapest Hotel]]'' || Wes Anderson |- |''[[The Imitation Game]]'' || Morten Tyldum |- |''[[Unbroken (película)|Unbroken]]'' || Angelina Jolie |- |rowspan="2" | [[2015]]||''[[The Danish Girl]]'' || [[Tom Hooper]] |- |''[[Suffragette]]'' || [[Sarah Gavron]] |- |rowspan="3" | [[2016]]||''[[Florence Foster Jenkins (película)|Florence Foster Jenkins]]''|| [[Stephen Frears]] |- |''[[The Secret Life of Pets]]'' || [[Chris Renaud]] |- |''[[The Light Between Oceans]]'' || [[Derek Cianfrance]] |- |rowspan="3" | [[2017]]||''[[American Pastoral]]''|| [[Ewan McGregor]] |- |''[[Valerian y la ciudá de los mil planetes]]'' || [[Luc Besson]] |- |''[[Suburbicon]]'' || [[George Clooney]] |- |''[[The Shape of Water]]'' || [[Guillermo del Toro]] |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.alexandredesplat.net/ Alexandre Desplat] páxina web official (en francés ya inglés) * [http://desplat.free.fr Alexandre Desplat] fan site (en francés ya inglés) * {{IMDb nome|id=0006035|name=Alexandre Desplat}} {{NF|1961||Desplat, Alexandre}} {{Tradubot|Alexandre Desplat}} [[Categoría:Compositores de bandes sonores de Francia]] [[Categoría:Compositores de bandes sonores]] [[Categoría:Caballeros de la Lexón d'Honor]] [[Categoría:Persones de París]] [[Categoría:Franceses ganadores del premiu Óscar]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor banda sonora]] nyh6ja3vpb4x6sapi6rj1u0c5hccedi 2 104721 4382982 4381708 2025-07-08T07:03:13Z ListeriaBot 32147 Wikidata list updated [V2] 4382982 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?itemLabel WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q7725634. ?item wdt:P50 wd:Q33977.} |references=all |section=131 |sort=label |columns=item,label:Títulu,P1476: Títulu orixinal,p571:Añu |thumb=128 |min_section=2 }} {| class='wikitable sortable' ! item ! Títulu ! Títulu orixinal ! Añu |- | [[:d:Q134584928|Q134584928]] | ''[[:d:Q134584928|A Barsac~expedíció különös története]]'' | hu:A Barsac~expedíció különös története | |- | [[:d:Q134584929|Q134584929]] | ''[[:d:Q134584929|A Barsac~expedíció különös története]]'' | hu:A Barsac~expedíció különös története | |- | [[:d:Q1304388|Q1304388]] | ''[[:d:Q1304388|A Drama in Livonia]]'' | fr:Un drame en Livonie | 1893 |- | [[:d:Q930520|Q930520]] | ''[[:d:Q930520|A Drama in Mexico]]'' | fr:Un drame au Mexique | 1845 |- | [[:d:Q1854164|Q1854164]] | ''[[:d:Q1854164|A Drama in the Air]]'' | fr:Un drame dans les airs<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1851 |- | [[:d:Q1306869|Q1306869]] | ''[[:d:Q1306869|A Floating City]]'' | fr:Une ville flottante<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1870 |- | [[:d:Q219457|Q219457]] | ''[[:d:Q219457|A Journey to the Center of the Earth]]'' | fr:Voyage au centre de la Terre | |- | [[:d:Q3548966|Q3548966]] | ''[[:d:Q3548966|A Priest in 1839]]'' | fr:Un prêtre en 1839 | |- | [[:d:Q1581338|Q1581338]] | ''[[:d:Q1581338|A Winter Amid the Ice]]'' | fr:Un hivernage dans les glaces<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1855 |- | [[:d:Q2820890|Q2820890]] | ''[[:d:Q2820890|Abd'Allah]]'' | | |- | [[:d:Q319149|Q319149]] | ''[[:d:Q319149|Abenteuer des Kapitän Hatteras]]'' | fr:Les Aventures du capitaine Hatteras | 1864 |- | [[:d:Q1147397|Q1147397]] | ''[[:d:Q1147397|Adventures of the Rat Family]]'' | | |- | [[:d:Q2834094|Q2834094]] | ''[[:d:Q2834094|Alexandre VI]]'' | | |- | [[:d:Q1212137|Q1212137]] | ''[[:d:Q1212137|An Antarctic Mystery]]'' | fr:Le Sphinx des glaces<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | |- | [[:d:Q12742819|Q12742819]] | ''[[:d:Q12742819|An Ideal City]]'' | fr:Une ville idéale<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | |- | [[:d:Q1327411|Q1327411]] | ''[[:d:Q1327411|Around the Moon]]'' | fr:Autour de la Lune<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1870 |- | [[:d:Q1219561|Q1219561]] | ''[[:d:Q1219561|Around the World in Eighty Days]]'' | fr:Le Tour du monde en quatre-vingts jours<br/>en:Around the World in Eighty Days<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1871 |- | [[:d:Q3227728|Q3227728]] | ''[[:d:Q3227728|Around the World in Eighty Days]]'' | | |- | [[:d:Q2870287|Q2870287]] | ''[[:d:Q2870287|Au bord de l'Adour]]'' | | |- | [[:d:Q1918304|Q1918304]] | ''[[:d:Q1918304|Captain Antifer]]'' | fr:Mirifiques Aventures de Maître Antifer<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | |- | [[:d:Q1098300|Q1098300]] | ''[[:d:Q1098300|Claudius Bombarnac]]'' | fr:Claudius Bombarnac<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | |- | [[:d:Q127284|Q127284]] | ''[[:d:Q127284|Clovis Dardentor]]'' | fr:Clovis Dardentor<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1896 |- | [[:d:Q1150003|Q1150003]] | ''[[:d:Q1150003|César Cascabel]]'' | fr:César Cascabel<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1890 |- | [[:d:Q3020097|Q3020097]] | ''[[:d:Q3020097|De Charybde en Scylla]]'' | | |- | [[:d:Q472291|Q472291]] | ''[[:d:Q472291|Dick Sand, A Captain at Fifteen]]'' | fr:Un capitaine de quinze ans<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | |- | [[:d:Q3227232|Q3227232]] | ''[[:d:Q3227232|Die Belagerung Roms]]'' | | |- | [[:d:Q124559106|Q124559106]] | ''[[:d:Q124559106|Die Reise um die Erde in 80 Tagen]]'' | | |- | [[:d:Q3187245|Q3187245]] | ''[[:d:Q3187245|Die fröhlichen Leiden dreier Reisender in Skandinavien]]'' | | |- | [[:d:Q385511|Q385511]] | ''[[:d:Q385511|Doctor Ox]]'' | fr:Le Docteur Ox | |- | [[:d:Q1306438|Q1306438]] | ''[[:d:Q1306438|Dr. Ox's Experiment]]'' | fr:Une fantaisie du docteur Ox | |- | [[:d:Q124093344|Q124093344]] | ''[[:d:Q124093344|Dr. Ox's Experiment, and Other Stories]]'' | | |- | [[:d:Q1213684|Q1213684]] | ''[[:d:Q1213684|Eight Hundred Leagues on the Amazon]]'' | fr:La Jangada – Huit Cents lieues sur l’Amazone | 1881 |- | [[:d:Q221765|Q221765]] | ''[[:d:Q221765|Facing the Flag]]'' | fr:Face au drapeau<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1894 |- | [[:d:Q1212348|Q1212348]] | ''[[:d:Q1212348|Family Without a Name]]'' | fr:Famille-Sans-Nom | 1889 |- | [[:d:Q124091681|Q124091681]] | ''[[:d:Q124091681|Floating Island: or, The Pearl of the Pacific]]'' | | |- | [[:d:Q1193400|Q1193400]] | ''[[:d:Q1193400|Foundling Mick]]'' | fr:P’tit-Bonhomme | |- | [[:d:Q53592|Q53592]] | ''[[:d:Q53592|From the Earth to the Moon]]'' | fr:De la Terre à la Lune<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1865 |- | [[:d:Q1470686|Q1470686]] | ''[[:d:Q1470686|Frritt-Flacc]]'' | fr:Frritt-Flacc<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1884 |- | [[:d:Q622634|Q622634]] | ''[[:d:Q622634|Fünf Wochen im Ballon]]'' | fr:Cinq semaines en ballon<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1863 |- | [[:d:Q1523802|Q1523802]] | ''[[:d:Q1523802|Gil Braltar]]'' | fr:Gil Braltar<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | |- | [[:d:Q1216126|Q1216126]] | ''[[:d:Q1216126|Godfrey Morgan]]'' | fr:L'École des Robinsons | 1882 |- | [[:d:Q124092475|Q124092475]] | ''[[:d:Q124092475|Godfrey Morgan: A Californian Mystery]]'' | | |- | [[:d:Q1147015|Q1147015]] | ''[[:d:Q1147015|Hier et demain]]'' | fr:Hier et demain | |- | [[:d:Q1213902|Q1213902]] | ''[[:d:Q1213902|In Search of the Castaways]]'' | fr:Les Enfants du capitaine Grant | 1865 |- | [[:d:Q21427203|Q21427203]] | ''[[:d:Q21427203|In Search of the Castaways]]'' | | |- | [[:d:Q1193083|Q1193083]] | ''[[:d:Q1193083|Invasion of the Sea]]'' | fr:L'Invasion de la mer | |- | [[:d:Q2534920|Q2534920]] | ''[[:d:Q2534920|Journey Through the Impossible]]'' | | |- | [[:d:Q3053455|Q3053455]] | ''[[:d:Q3053455|Jules Verne's Magellania]]'' | fr:En Magellanie | 1890s |- | [[:d:Q3190671|Q3190671]] | ''[[:d:Q3190671|Jédédias Jamet oder die Geschichte einer Erbschaft]]'' | fr:Jédédias Jamet ou l’histoire d’une succession | 1847 |- | [[:d:Q644271|Q644271]] | ''[[:d:Q644271|Kéraban the Inflexible]]'' | fr:Kéraban-le-Têtu<ref name="ref_ad130f4395b4ad73420664f48ec8283f">''[[:d:Q15222191|general catalog of BnF]]''</ref> | 1883<ref name="ref_ad130f4395b4ad73420664f48ec8283f">''[[:d:Q15222191|general catalog of BnF]]''</ref> |- | [[:d:Q124093118|Q124093118]] | ''[[:d:Q124093118|Kéraban the Inflexible: Scarpante the Spy]]'' | | |- | [[:d:Q124093117|Q124093117]] | ''[[:d:Q124093117|Kéraban the Inflexible: The Captain of the Guidara]]'' | | |- | [[:d:Q135186992|Q135186992]] | ''[[:d:Q135186992|L'oncle Robinson]]'' | fr:L'oncle Robinson | |- | [[:d:Q3220369|Q3220369]] | ''[[:d:Q3220369|Le Beau Danube jaune]]'' | fr:Le Beau Danube jaune | |- | [[:d:Q124809768|Q124809768]] | ''[[:d:Q124809768|Le Livre d'or de la science-fiction : Jules Verne]]'' | fr:Le Livre d'or de la science-fiction : Jules Verne | |- | [[:d:Q1809973|Q1809973]] | ''[[:d:Q1809973|Le Mariage de M. Anselme des Tilleuls]]'' | | |- | [[:d:Q431053|Q431053]] | ''[[:d:Q431053|Le Secret de Wilhelm Storitz]]'' | fr:Le Secret de Wilhelm Storitz | |- | [[:d:Q134885539|Q134885539]] | ''[[:d:Q134885539|Le désert de glace]]'' | fr:Le désert de glace<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1865<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> |- | [[:d:Q134885522|Q134885522]] | ''[[:d:Q134885522|Les Anglais au pôle Nord]]'' | fr:Les Anglais au pôle Nord<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1864<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> |- | [[:d:Q10317574|Q10317574]] | ''[[:d:Q10317574|Les Conquistadores de l'Amérique centrale]]'' | fr:Les Conquistadores de l'Amérique centrale | |- | [[:d:Q97173264|Q97173264]] | ''[[:d:Q97173264|Les Erreurs d'Alcide]]'' | | |- | [[:d:Q3234418|Q3234418]] | ''[[:d:Q3234418|Les Pailles rompues]]'' | | |- | [[:d:Q11722955|Q11722955]] | ''[[:d:Q11722955|Les Voyages au théâtre]]'' | | |- | [[:d:Q134584927|Q134584927]] | ''[[:d:Q134584927|Les naufragés du Jonathan]]'' | fr:Les naufragés du Jonathan | |- | [[:d:Q1765386|Q1765386]] | [[Los solevaos del Bounty]] | fr:Les Révoltés de la Bounty | |- | [[:d:Q1147005|Q1147005]] | ''[[:d:Q1147005|Martin Paz]]'' | fr:Martin Paz<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | |- | [[:d:Q1581388|Q1581388]] | ''[[:d:Q1581388|Master Zacharius]]'' | fr:Maître Zacharius ou l'Horloger qui avait perdu son âme | |- | [[:d:Q1122549|Q1122549]] | ''[[:d:Q1122549|Master of the World]]'' | fr:Maître du monde<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1904 |- | [[:d:Q645024|Q645024]] | ''[[:d:Q645024|Mathias Sandorf]]'' | fr:Mathias Sandorf<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1885 |- | [[:d:Q124093160|Q124093160]] | ''[[:d:Q124093160|Meridiana: The Adventures of Three Englishmen and Three Russians in ...]]'' | | |- | [[:d:Q21015221|Q21015221]] | ''[[:d:Q21015221|Michel Strogoff]]'' | | |- | [[:d:Q1121567|Q1121567]] | [[Miguel Strogoff]] | fr:Michel Strogoff<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1874 |- | [[:d:Q1939346|Q1939346]] | ''[[:d:Q1939346|Mistress Branican]]'' | fr:Mistress Branican<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | |- | [[:d:Q3321028|Q3321028]] | ''[[:d:Q3321028|Monna Lisa]]'' | | |- | [[:d:Q3321492|Q3321492]] | ''[[:d:Q3321492|Monsieur de Chimpanzé]]'' | fr:Monsieur de Chimpanzé | |- | [[:d:Q1613903|Q1613903]] | ''[[:d:Q1613903|Mr. Ray Sharp and Miss Me Flat]]'' | | |- | [[:d:Q124093432|Q124093432]] | ''[[:d:Q124093432|North Against South: A Tale of the American Civil War]]'' | | |- | [[:d:Q966572|Q966572]] | ''[[:d:Q966572|Off on a Comet]]'' | fr:Hector Servadac | 1877 |- | [[:d:Q3352176|Q3352176]] | ''[[:d:Q3352176|On a souvent besoin d'un plus petit que soi]]'' | | |- | [[:d:Q3352886|Q3352886]] | ''[[:d:Q3352886|Onze Jours de siège]]'' | | |- | [[:d:Q794866|Q794866]] | ''[[:d:Q794866|Paris in the Twentieth Century]]'' | fr:Paris au XXe siècle<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1860 |- | [[:d:Q3383145|Q3383145]] | ''[[:d:Q3383145|Pierre-Jean]]'' | | |- | [[:d:Q1215553|Q1215553]] | ''[[:d:Q1215553|Propeller Island]]'' | fr:L'Île à hélice | 1895 |- | [[:d:Q2409770|Q2409770]] | ''[[:d:Q2409770|Quiridine et Quidinerit]]'' | | |- | [[:d:Q978723|Q978723]] | ''[[:d:Q978723|Robur the Conqueror]]'' | fr:Robur le Conquérant<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | |- | [[:d:Q124653646|Q124653646]] | ''[[:d:Q124653646|Salon de 1857]]'' | | |- | [[:d:Q3471379|Q3471379]] | ''[[:d:Q3471379|San Carlos]]'' | | 1856 |- | [[:d:Q1320664|Q1320664]] | ''[[:d:Q1320664|Shipwrecked Family: Marooned with Uncle Robinson]]'' | fr:L'Oncle Robinson<br/>fr:L'oncle Robinson | |- | [[:d:Q3492411|Q3492411]] | ''[[:d:Q3492411|Souvenirs d'enfance et de jeunesse]]'' | | |- | [[:d:Q3032584|Q3032584]] | ''[[:d:Q3032584|Ten hours hunting]]'' | fr:Dix heures sur la chasse | 1881 |- | [[:d:Q1997545|Q1997545]] | ''[[:d:Q1997545|Texar's Revenge, or, North Against South]]'' | fr:Nord contre Sud<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1887 |- | [[:d:Q319202|Q319202]] | ''[[:d:Q319202|The Adventures of Three Englishmen and Three Russians in South Africa]]'' | fr:Aventures de trois Russes et de trois Anglais dans l'Afrique australe<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1872 |- | [[:d:Q1192245|Q1192245]] | ''[[:d:Q1192245|The Archipelago on Fire]]'' | fr:L’Archipel en feu | 1884 |- | [[:d:Q1171108|Q1171108]] | ''[[:d:Q1171108|The Barsac Mission]]'' | fr:L'Étonnante Aventure de la mission Barsac | 1919 |- | [[:d:Q929899|Q929899]] | ''[[:d:Q929899|The Begum's Fortune]]'' | fr:Les Cinq cents millions de la Bégum | |- | [[:d:Q116862|Q116862]] | ''[[:d:Q116862|The Blockade Runners]]'' | fr:Les Forceurs de blocus | 1865 |- | [[:d:Q654055|Q654055]] | ''[[:d:Q654055|The Castaways of the Flag]]'' | fr:Seconde patrie<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | |- | [[:d:Q768605|Q768605]] | ''[[:d:Q768605|The Castle From Carpathians]]'' | fr:Le Château des Carpathes | 1889 |- | [[:d:Q931587|Q931587]] | ''[[:d:Q931587|The Chase of the Golden Meteor]]'' | fr:La Chasse au météore | |- | [[:d:Q143707|Q143707]] | ''[[:d:Q143707|The Child of the Cavern]]'' | fr:Les Indes noires<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1877 |- | [[:d:Q124087231|Q124087231]] | ''[[:d:Q124087231|The Child of the Cavern: or, Strange Doings...]]'' | | |- | [[:d:Q1809817|Q1809817]] | ''[[:d:Q1809817|The Count of Chanteleine]]'' | fr:Le Comte de Chanteleine | |- | [[:d:Q465065|Q465065]] | ''[[:d:Q465065|The Danube Pilot]]'' | fr:Le Pilote du Danube | |- | [[:d:Q1581974|Q1581974]] | ''[[:d:Q1581974|The Eternal Adam]]'' | fr:L'Éternel Adam | 1910 |- | [[:d:Q1197958|Q1197958]] | ''[[:d:Q1197958|The Flight to France]]'' | fr:Le Chemin de France | 1887 |- | [[:d:Q124093354|Q124093354]] | ''[[:d:Q124093354|The Flight to France: or, The Memoirs of a Dragoon]]'' | | |- | [[:d:Q1169463|Q1169463]] | ''[[:d:Q1169463|The Fur Country]]'' | fr:Le Pays des fourrures | 1873 |- | [[:d:Q124093360|Q124093360]] | ''[[:d:Q124093360|The Fur Country: or, Seventy Degrees North Latitude]]'' | | |- | [[:d:Q1193957|Q1193957]] | ''[[:d:Q1193957|The Golden Volcano]]'' | fr:Le Volcan d'or | |- | [[:d:Q1198883|Q1198883]] | ''[[:d:Q1198883|The Green Ray]]'' | fr:Le Rayon vert | 1882 |- | [[:d:Q1194427|Q1194427]] | ''[[:d:Q1194427|The Humbug]]'' | fr:Le Humbug | |- | [[:d:Q1212855|Q1212855]] | ''[[:d:Q1212855|The Kip Brothers]]'' | fr:Les Frères Kip<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | |- | [[:d:Q1195225|Q1195225]] | ''[[:d:Q1195225|The Lighthouse at the End of the World]]'' | fr:Le Phare du Bout du Monde | |- | [[:d:Q1304875|Q1304875]] | ''[[:d:Q1304875|The Lottery Ticket]]'' | fr:Un Billet de loterie | 1886 |- | [[:d:Q124093405|Q124093405]] | ''[[:d:Q124093405|The Lottery Ticket: A Tale of Tellemarken]]'' | | |- | [[:d:Q667903|Q667903]] | ''[[:d:Q667903|The Mighty Orinoco]]'' | fr:Le Superbe Orénoque | |- | [[:d:Q471005|Q471005]] | ''[[:d:Q471005|The Mysterious Island]]'' | fr:L'Île mystérieuse | 1873 |- | [[:d:Q124093426|Q124093426]] | ''[[:d:Q124093426|The Mysterious Island: Abandoned]]'' | | |- | [[:d:Q124093427|Q124093427]] | ''[[:d:Q124093427|The Mysterious Island: The Secret of the Island]]'' | | |- | [[:d:Q594139|Q594139]] | ''[[:d:Q594139|The Purchase of the North Pole]]'' | fr:Sans dessus dessous<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1889 |- | [[:d:Q124089931|Q124089931]] | ''[[:d:Q124089931|The Purchase of the North Pole: A Sequel to...]]'' | | |- | [[:d:Q1213472|Q1213472]] | ''[[:d:Q1213472|The Sea Serpent]]'' | fr:Les Histoires de Jean-Marie Cabidoulin | |- | [[:d:Q628443|Q628443]] | ''[[:d:Q628443|The Steam House]]'' | fr:La Maison à vapeur | 1880 |- | [[:d:Q603747|Q603747]] | ''[[:d:Q603747|The Survivors of the "Jonathan"]]'' | fr:Les Naufragés du «Jonathan» | |- | [[:d:Q1192756|Q1192756]] | ''[[:d:Q1192756|The Survivors of the Chancellor]]'' | fr:Le Chancellor<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1870 |- | [[:d:Q959582|Q959582]] | ''[[:d:Q959582|The Vanished Diamond]]'' | fr:L'Étoile du Sud<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1884 |- | [[:d:Q168309|Q168309]] | ''[[:d:Q168309|The Village in the Treetops]]'' | fr:Le Village aérien | 1896 |- | [[:d:Q1862931|Q1862931]] | ''[[:d:Q1862931|The Waif of the Cynthia]]'' | fr:L'Épave du Cynthia | 1885 |- | [[:d:Q1170544|Q1170544]] | ''[[:d:Q1170544|The Will of an Eccentric]]'' | fr:Le Testament d'un excentrique | |- | [[:d:Q2095705|Q2095705]] | ''[[:d:Q2095705|Traveling Scholarships]]'' | fr:Bourses de voyage<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1903 |- | [[:d:Q1214433|Q1214433]] | ''[[:d:Q1214433|Tribulations of a Chinaman in China]]'' | fr:Les Tribulations d'un Chinois en Chine | 1879 |- | [[:d:Q183565|Q183565]] | ''[[:d:Q183565|Twenty Thousand Leagues Under the Sea]]'' | fr:Vingt Mille Lieues sous les mers<ref name="ref_a257cb30f66b6b9d228468e31363de79">''[[:d:Q19938912|autoridaes BNF]]''</ref><br/>en:Twenty Thousand Leagues Under the Sea<ref name="ref_079179025d361139b8f1b880e00877e5">https://memory-beta.fandom.com/wiki/Twenty_Thousand_Leagues_Under_the_Sea</ref> | 1869<ref name="ref_c541e27545cc82122c362443d856a949">https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb12100647x.public</ref> |- | [[:d:Q232055|Q232055]] | ''[[:d:Q232055|Two Years' Vacation]]'' | fr:Deux ans de vacances<ref name="ref_c3554fdab1b187f649f508bcd9fde932">''[[:d:Q2629164|Internet Speculative Fiction Database]]''</ref> | 1888 |- | [[:d:Q20644786|Q20644786]] | ''[[:d:Q20644786|Un neveu d'Amérique]]'' | fr:Un neveu d’Amérique, ou Les deux Frontignac | |- | [[:d:Q134584931|Q134584931]] | ''[[:d:Q134584931|Un prêtre en 1835]]'' | fr:Un prêtre en 1835 | |} {{Wikidata list end}} r9nlt4gs24zb2csru6qjhz13lzcl0zi 0 104771 4382941 4350831 2025-07-08T05:26:54Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382941 wikitext text/x-wiki {{persona}} [[Ficheru:Decraene-luisa carlota de borbón-museo del romanticismo.jpg|thumb|[[Florentino Decraene]]: ''La infanta Luisa Carlota de Borbón'', acuarela sobre marfil, Madrid, [[Muséu del Romanticismu]].]] '''Luisa Carlota de Borbón-Dos Sicilies y Borbón'''. {{nym}}, yera princesa del [[Reinu de les Dos Sicilies]], siendo la fía de [[Francisco I de les Dos Sicilies]] y de [[María Sabela de Borbón]], foi hermana de [[Fernandu II de les Dos Sicilies]] y de [[María Cristina de Borbón-Dos Sicilies]], tía y suegra de la reina [[Sabela II d'España]] puesto que'l primoxénitu del so matrimoniu con [[Francisco de Paula de Borbón]], [[Franciscu d'Asís de Borbón]] casóse con ella. Tamién foi madre d'[[Enrique de Borbón y Borbón-Dos Sicilies|Enrique de Borbón]], muertu pol primu de Luisa, [[Antonio d'Orleans]]. == Biografía == Luisa Carlota nació en [[Nápoles]], y como la mayor parte de les nueves princeses de la dómina, casóse a bien temprana edá y por razones d'estáu. El [[12 de xunu]] de [[1819]], con tan solo 14 años, la princesa casóse col so tíu, l'infante [[Francisco de Paula de Borbón]]; dende entós ostentó'l títulu de ''infanta d'España''; la pareya tuvo los siguientes fíos: * '''[[Franciscu d'Asís Lluis de Borbón]]''' ([[1820]]–[[1821]]), infante d'España, I [[ducáu de Cádiz|duque de Cádiz]]. * '''[[Isabel Fernanda de Borbón]]''' ([[1821]]–[[1897]]), infanta d'España; casada col conde [[Ignacy Gurowski|Ignacio Gurowski]]. Dexó descendencia. * '''[[Franciscu d'Asís de Borbón]]''' ([[1822]]–[[1902]]), infante d'España, II [[Ducáu de Cádiz|duque de Cádiz]]. [[Reines consortes d'España|Rei consorte d'España]] pol so matrimoniu cola so prima [[Sabela II d'España|Sabela II]]. * '''[[Enrique de Borbón y Borbón-Dos Sicilies|Enrique de Borbón]]''' ([[1823]]–[[1870]]), [[Ducáu de Sevilla|Duque de Sevilla]], muertu en duelu col [[Antonio d'Orleans|duque de Montpensier]]. * '''[[Luisa Teresa de Borbón]]''' ([[1824]]–[[1900]]), infanta d'España, casada con Don [[José María Osorio de Moscoso y Carvajal]], [[Ducáu de Sessa|Duque de Sessa]]. Tuvo descendencia. * '''[[Eduardo Felipe de Borbón]]''' ([[1826]]–[[1830]]), infante d'España. * '''[[Josefina Fernanda de Borbón]]''' ([[1827]]–[[1910]]), infanta d'España hasta'l so [[matrimoniu morganáticu]] y de callao col periodista [[José Güell y Renté]]. Tuvo descendencia. * '''María Teresa de Borbón''' ([[1828]]–[[1829]]), infanta d'España. * '''Fernando María de Borbón''' ([[1832]]–[[1854]]), infante d'España. * '''[[María Cristina de Borbón y Borbón|María Cristina de Borbón]]''' ([[1833]]–[[1902]]), infanta d'España, casada col infante [[Sebastián Gabriel de Borbón]]. Tuvo cinco fíos, pero nengunu recibió'l tratu d'infante d'España. * '''[[Amalia de Borbón|Amalia Filipina de Borbón]]''' ([[1834]]–[[1905]]), infanta d'España, casada col Príncipe [[Adalberto de Baviera]]. Desempeñó un papel decisivu nes hores d'agonía de [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]] en [[1832]]. Alvertida de que'l rei anulara de forma secreta ya inducíu nel so llechu de muerte la [[Pragmática Sanción]] que derogaba la [[Llei Sálica]], dexando asina la socesión de la corona al infante [[Carlos María Isidro]] en desterciu de les sos propies fíes (sobrines de Luisa Carlota), la infanta fixo llamar al ministru [[Francisco Tadeo Calomarde|Tadeo Calomarde]] por que-y amosara l'orixinal de tal documentu. Puesta ante'l pergamín, garrólu, resgólu y tirólu al fueu. Al ver que'l ministru intentaba recuperar el documentu, la infanta solmenó-y dos bofetadas que pasaron a la historia. Con gran cortesía, el ministru retrucó: «Señora, manes blanques nun ofienden». Pasáu l'incidente, el rei recuperóse y dio plenos poderes a la so esposa, que poco dempués sería rexente del reinu. Mientres esti periodu la infanta goció de gran ascendiente ente'l rei y la so hermana la reina. Cuando la so hermana convirtióse en reina gobernadora l'amistá ente los dos foise deteriorando hasta terminar en total rivalidá. Foi exiliada a Francia y dende ellí patrocinaba libelos publicaos en Madrid contra María Cristina, criticándola pol so matrimoniu con [[Agustín Fernando Muñoz y Sánchez|Fernando Muñoz]]. Morrió en Madrid el 29 de xineru de 1844. La infanta foi una muyer ambiciosa que deseyaba asitiar a unu de los sos fíos nel tronu español. Sicasí, la so temprana muerte a los 39 años torgó-y guardar el matrimoniu del so primoxénitu, [[Franciscu d'Asís de Borbón]], cola so sobrina, la reina [[Sabela II d'España]]. El so home volvió contraer matrimoniu en [[1852]]. Ta soterrada en [[San Lorenzo de El Escorial]]. == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50px]] [[:Categoría:Dames de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa|Dama]] de la [[Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa]]. * [[Ficheru:Ordre_de_la_Croix_étoilée_autro-hongrois.jpg|venceyu=https://es.wikipedia.org/wiki/Fichero:Ordre_de_la_Croix_%C3%A9toil%C3%A9y_autro-hongrois.jpg|50x50px]] [[:Categoría:Dames de la Orde de la Cruz Estrellada|Dama]] de la [[Orde de la Cruz Estrellada]].<ref>{{cita web |url=http://art.thewalters.org/detail/37334/portrait-miniature-of-princess-louisa-carlotta/|títulu=Portrait Miniature of Princess Louisa Carlotta |fechaaccesu=19 de xunu de 2017|sitiuweb=The Walters Art Museum · Works of Art|idioma=en}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.museodelprado.es/coleccion/obra-de-arte/maria-josefa-amalia-de-sajonia/y889239a-1a7y-4d6y-a2b7-2dd1aeaf322b?searchid=69f89y6y-d464-8465-66y6-dc6dda284c64 |títulu=María Josefa Amalia de Saxonia - Coleición - Museo Nacional del Prau |fechaaccesu=4 de xineru de 2017|sitiuweb=www.museodelprado.es}}</ref> == Ancestros == {{ahnentafel | collapsed=yes | align=center | boxstyle_1 = background-color: #fcc; | boxstyle_2 = background-color: #fb9; | boxstyle_3 = background-color: #ffc; | boxstyle_4 = background-color: #bfc; |1= 1. '''Luisa Carlota de Borbón-Dos Sicilies''' |2= 2. [[Francisco I de les Dos Sicilies]] |3= 3. [[María Sabela de Borbón]] |4= 4. [[Fernandu I de les Dos Sicilies]] |5= 5. [[María Carolina d'Austria (1752-1814)|María Carolina d'Austria]] |6= 6. [[Carlos IV d'España]] |7= 7. [[María Lluisa de Parma]] |8= 8. [[Carlos III d'España]] |9= 9. [[María Amalia de Saxonia]] |10= 10. [[Francisco I del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] |11= 11. [[María Teresa I d'Austria]] |12= 12. [[Carlos III d'España]] (= 8) |13= 13. [[María Amalia de Saxonia]] (= 9) |14= 14. [[Felipe I de Parma]] |15= 15. [[Luisa Isabel de Francia]] |16= 16. [[Felipe V d'España]] |17= 17. [[Isabel de Farnesio]] |18= 18. [[Augusto III de Polonia]] |19= 19. [[María Xosefa d'Austria]] |20= 20. [[Leopoldu I de Lorena]] |21= 21. [[Isabel Carlota de Borbón-Orleans]] |22= 22. [[Carlos VI del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] |23= 23. [[Isabel Cristina de Brunswick-Wolfenbüttel]] |24= 24. [[Felipe V d'España]] (= 16) |25= 25. [[Isabel de Farnesio]] (= 17) |26= 26. [[Augusto III de Polonia]] (= 18) |27= 27. [[María Xosefa d'Austria]] (= 19) |28= 28. [[Felipe V d'España]] (= 16) |29= 29. [[Isabel de Farnesio]] (= 17) |30= 30. [[Lluis XV de Francia]] |31= 31. [[María Leszczynska]] }} == Ver tamién == * [[Francisco de Paula de Borbón]] * [[Sabela II d'España]] * [[María Cristina de Borbón y Borbón|María Cristina de Borbón]] * [[Franciscu d'Asís de Borbón]] * [[Enrique de Borbón y Borbón-Dos Sicilies|Enrique de Borbón]] * [[Amalia de Borbón|Amalia Filipina de Borbón]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1804|1844|Borbón-Dos Sicilies, Luisa Carlota de}} {{Tradubot|Luisa Carlota de Borbón-Dos Sicilias}} [[Categoría:Casa de Borbón-Dos Sicilies|Luisa Carlota de Borbon-Dos Sicilies]] [[Categoría:Casa de Borbón n'España]] [[Categoría:Persones de Nápoles|Luisa Carlota de Borbon-Dos Sicilies]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] 05w8iux1wpe1lxbm0juz4awh0b8sscj 0 104931 4382997 4347312 2025-07-08T08:09:32Z Ziv 117068 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:Duplicate|Duplicate]]: [[File:Funerary stele.jpg]] → [[File:Stele Odou Athinas, National Archaeological Museum of Athens, 2004.jpg]] Exact or scaled-down duplicate: [[c::File:Stele Odou Athinas, National Archaeological Museum of Athens, 2004.jpg]] 4382997 wikitext text/x-wiki {{Ficha de grupu étnicu |nome = Griegos |otros nomes = |imaxe = |imaxe_tamañu = |descripción = |allugamientu = |fundación = |fundadores = |población = |idioma = |religión = |patronu = |desapaición = |rellacionaos = |asentamientu1 = |población1 = |ref1 = |asentamientu2 = |población2 = |ref2 = |asentamientu3 = |población3 = |ref3 = |asentamientu4 = |población4 = |ref4 = |asentamientu5 = |población5 = |ref5 = |asentamientu6 = |población6 = |ref6 = |asentamientu7 = |población7 = |ref7 = |asentamientu8 = |población8 = |ref8 = |asentamientu9 = |población9 = |ref9 = |asentamientu10 = |población10 = |ref10 = |asentamientu11 = |población11 = |ref11 = }} Los '''[[griegos]]''', tamién llamaos '''helenos''' ({{lang-el|Έλληνες}}), son una [[nación]] y un [[Etnia|grupo étnicu]] nativu de [[Grecia]], [[Xipre]] y dalgunes otres rexones en redol al [[mar Exéu]]. Tamién constitúin una [[Diáspora griega|diáspora]] significativa, con comunidaes griegues establecíes en tol mundu.<ref name="Roberts1">Roberts, J.M..</ref> Na [[Antigua Grecia|antigüedá]], los griegos entamábense políticamente en [[Ciudá-estáu|ciudaes estáu]] y ellí anicióse'l conceutu de [[democracia]]. Estableciéronse [[Colonización griega|colonies]] y comunidaes griegues a lo llargo de la historia en munchos rincones del [[Mediterraneu]], a pesar de que la nación centróse siempres alredor del [[mar Exéu]], onde se fala la [[Idioma griegu|llingua griega]] dende l'[[Antigua Grecia]].<ref name="Brit1"> «The Greeks».</ref> Nel sieglu IV e.C. la espansión territorial más importante de los griegos llevó'l [[Periodu helenísticu|helenismu]] hasta [[Asia Central]] ya [[India]] y, dempués de la cayida del [[Imperiu romanu]] y [[Bizanciu]] fixo perdurar la cultura griega nel [[mar Mediterraneu]] oriental hasta 1453. Sol [[Imperiu otomanu|Imperiu Otomanu]] y hasta l'entamu del [[sieglu XX]], los griegos atopábense instalaos uniformemente ente l'actual [[Grecia]], la mariña occidental d'[[Anatolia]], el [[mar Negru]], [[Exiptu]], [[Xipre]] y [[Constantinopla]]; polo xeneral, estes rexones coinciden coles fronteres del [[Imperiu bizantín]] a finales del [[sieglu XI]], y tamién cola zona de [[colonización griega]] na antigüedá nel Dempués de la [[Guerra greco-turca (1919-1922)|Guerra Greco-Turca]] (1919-1922), un masivu intercambiu de poblaciones ente Grecia y [[Turquía]] (1923) dexó casi tola población étnica griega confinada dientro de les nueves fronteres de [[Grecia]] y [[Xipre]] (isla entós integrada al Imperiu británicu). La nueva [[Grecia]] constituyir a partir de 1822 como un [[Estat nació|estáu nación]] típicu de la dómina, lliberáu del [[Imperiu otomanu]]. Otres poblaciones menores de griegos étnicos pueden atopase anguaño dende'l [[Italia meridional|sur d'Italia]] y el sur d'[[Albania]] hasta [[El Cáucasu]], y tamién nes comunidaes de la diáspora a otros munchos países. Anguaño, la mayoría de los griegos pertenecen formalmente a la [[Ilesia ortodoxa de Grecia]].<ref name="CIA">''CIA World Factbook'' sobre Grècia: grecs ortodoxos 98%, grecs musulmans 1,3%, altres 0,7%.</ref> Pueden atribuyise a los griegos contribuciones bien notables en dellos ámbitos de la cultura universal a lo llargo de tola Historia (les [[Arte de l'Antigua Grecia|artes plástiques]], la [[Lliteratura griega|lliteratura]], el [[Teatru de l'Antigua Grecia|teatru]], la [[Filosofía griega|filosofía]], la [[Democracia|política]], la [[Música de l'Antigua Grecia|música]], les [[matemátiques]], la [[ciencia]], l'[[Arquiteutura na Antigua Grecia|arquiteutura]], la [[teunoloxía]], les [[Era de los descubrimientos|esploraciones]], la [[Gastronomía de Grecia|cocina]] y el [[Xuegos Olímpicos na Antigüedá|deporte]]). == Identidá == [[Ficheru:Alexios I Komnenos.jpg|miniaturadeimagen|200x200px|Imaxe d'[[Alejo I Comneno]], Emperador Bizantín]] Les pallabres usaes pa definir el conceutu de "helenicidad" camudaron enforma a lo llargo de la historia: * ''' helenos '''(en [[Idioma griegu|griegu]], Έλληνες, helenes): [[Homero]] referir a los ''<span>hellenes</span> ''como una pequeña tribu del sur de [[Tesalia]], empobinada por [[Aquiles]] na [[guerra de Troya]].<ref>''[[Ilíada]]'' 2.681–685</ref> Na [[mitoloxía griega]], [[Helén]] ye'l patriarca de los helenos, sobrevivientes del [[diluviu universal]].<ref>''Bibliotheca'' Pseudo-Apol·lodor</ref> Paez que'l mitu foi desenvueltu poles tribus griegues cuando empezaben a individualizase les unes de les otres, pa indicar el so orixe común. Aun así, anguaño nun hai una esplicación [[Etimoloxía|etimolóxica]] clara d'esta denominación. * '''griegos''' (en griegu, Γραικοί, graikoi): acordies con [[Hesíodo]], según la [[mitoloxía griega]], [[Grecos]] sería un sobrín de [[Helén]], y los qu'antes se denominaben ''graikoi'' acabaríen diciéndose ''hellenes.''<ref>Hesiod, ''Catalogue of Women'' fr. 5.</ref> Ello ye que según la tradición griega, pue ser que l'orixe del pueblu griegu atópase na rexón central de [[Grecia]]. Una teoría moderna fai derivar la pallabra "griega" del [[xentiliciu]] de Graia (Γραία), una población de la mariña de [[Beocia (rexón histórica)|Beocia]], que se correspondería col actual [[Tanagra (ciudá)|Tanagra.]] Colonos procedentes de Graia participaron na fundación de [[Cumas]] (900 aC) n'[[Italia]] y cuando los [[Antigua Roma|romanos]], na so espansión escontra'l sur, atopar denominar ''graeces'', y dempués fixeron estensivu esti nome a tolos helenos polo xeneral.<ref>[[Online Etymology Dictionary]].</ref> En griegu, ''graia'' (γραία) quier dicir "vieya" o "antigua", de forma que los [[Idioma griegu|griegos]] seríen tamién "los antiguos". * Aqueos (en griegu: Ἀχαιοί, ''akhaioí''): [[Homero]], a la [[Ilíada]], denomina ''dànaus'' y ''<span>aqueus</span> ''a los [[Idioma griegu|griegos]] polo xeneral, y probablemente yeren nomes que designaben pueblos de la [[civilización micénica]], esto ye, pueblos presistentes que seríen espulsaos pola invasión dòria escontra'l qu'agora ye la rexón d'[[Acaia]], al [[Peloponeso]].<ref>[[Homero|Homer]], [[Ilíada|Il·líada]] II 574-575</ref><ref>[[Heródoto|Heròdot]], VII 94, VIII 73.</ref> Documentos exipcios referir a los ''ekwesh'', unu de los [[Pueblos del Mar|pueblos de la mar]] qu'atacaron [[Exiptu]] mientres el reináu de [[Merenptah|Merneptah]] (1213-1203 aC), y que podríen ser los aqueos.<ref>Robert Drews.</ref> * '''danaos''' (en griegu, Δαναοί, ''danaoi'') y '''[[Argos (Grecia)|argos]]''' (en [[Idioma griegu|griegu]], Αργείοι, ''argheioi''): na [[Ilíada|llíada]] dambos nomes designen el conxuntu de pueblos [[Idioma griegu|griegos]] qu'atacaron [[Troya]]. Según la mitoloxía, [[Dánao|Danao]], orixinariu d'[[Exiptu]], ye'l fundador de la ciudá d'[[Argos (Argòlida)|Argos]], d'ónde seríen orixinarios los argos. * ''' romanos '''(en griegu, Ρωμαίοι, <span>romaioi</span>, o Ρωμιοί, romioi, o en turcu, ''rûm''): denominación aplicada tantu polos [[Idioma griegu|griegos]] como polos [[Idioma turcu|turcos]] a tolos habitantes cristianos de los [[Península balcánica|Balcanes]] y d'[[Anatolia]], o a los [[Cristians|cristianos]] polo xeneral dientro del [[Imperiu otomanu|Imperiu Otomanu]], cuando'l términu "griegu" pasó a identificar los paganos de l'[[Antigüedá clásica]]. * '''xónicos''' (en griegu, Ἴωνες, ''íōnes''; n'[[Idioma hebréu|hebréu]], ''javan'' o yavan; nes llingües de la [[India]], ''yona'' o ''yavana''; en [[Idioma chinu|chinu]], 大宛, ''dayuan'', "grandes '''[[Xonia|jonis]]'''"): una de les cuatro grandes tribus [[Idioma griegu|griegues]], colos eolios, los [[doris]] y los aqueos (o micénicos). Contrariamente a los de les otres tribus, el nome de los xónicos apaez na fala de diverses civilizaciones alredor de la [[Mar Mediterraneu|Mediterránea]] [[Oriente|oriental]] y escontra [[Oriente]], hasta [[India]] y l'alloñada [[China (rexón)|China.]] Los xónicos nun seríen los primeros griegos n'apaecer nes cróniques, cosa que correspuende a los danaos y a los aqueos, que s'atopen per primer vegada na [[civilización micénica]] en [[Creta]]. [[Ficheru:Location greek ancient.svg|left|miniaturadeimagen|248x248px|La dispersión de los griegos nel sieglu [[Sieglu VI e.C.|VI aC]].]] Pero nengunu d'estos nomes sirvieron pa identificar n'esclusiva a los ciudadanos d'un estáu griegu concretu.<ref name="Broome">Broome, Benjamin J..</ref> N'[[Occidente]], el términu "griegos" refirióse tradicionalmente a los falantes nativos de [[Idioma griegu|griegu.]]<ref name="Mazower">Mazower, Mark.</ref><ref>Adrados, Francisco Rodríguez.</ref> Los habitantes del [[Imperiu bizantín|Imperiu Bizantín]] denominábense ellos mesmos ''romioi'', pol fechu que se consideraben los herederos políticos direutos del [[Imperiu romanu|Imperiu Romanu]], pero siquier hasta'l [[sieglu XII]] la mayoría yeren educaos tamién nel convencimiento de qué heredaren el legáu de l'[[antigua Grecia]], a pesar de que pa munchos falantes de [[Idioma griegu|griegu]], "helenu" yera sinónimu de paganu.<ref name="Mangu">Mangu, Cyril.</ref> Xustu antes de la [[Cayida de Constantinopla]] ([[1453]]) l'últimu emperador, [[Constantino XI]], dicía a los sos soldaos que ''teníen que recordar que yeren descendientes de los griegos y de los romanos''.<ref>Sfrantzes, George.</ref> Antes del establecimientu del modernu estáu griegu ([[1822]]), mientres los sieglos XVIII y XIX, el venceyu ente los antiguos griegos y los modernos foi redescubierto y revalorizáu polos intelectuales de la Renacencia griega, especialmente [[Rigas Velestinlís]]. Na so obra "''Constitución política''", Velestinlís dirixir a la so nación como "el pueblu descendiente de los griegos".<ref>Fereos, Rigas, "Nova Constitució política dels habitants de Rumèlia, Àsia Menor, Les illes de l'Egeu i els Principats de Moldàvia i Valàquia".</ref> Los griegos actuales son una nación nel sentíu de [[Etnia|grupo étnicu]] (''ethnos''), definíu pola [[cultura]] y la [[Idioma griegu|llingua griega]], non por una ciudadanía común, nin pola raza, nin pola relixón, nin por tar suxetes a nengún estáu en particular.<ref>Elizabeth Tonkin, Malcolm Kenneth Chapman, Maryon McDonald.</ref> Agora bien, tantu na antigüedá como na [[Edá Media]], y tamién güei en menor midida, el términu emplegáu polos griegos pa falar d'ellos mesmos foi siempres '''''genos''''' (Γένος, esto ye, la "raza"), qu'indica la reconocencia d'un ancestru común.<ref>Patterson, Cynthia.</ref><ref>Michael Psellus.</ref> === Los griegos modernos y los antiguos === [[Ficheru:Stele Odou Athinas, National Archaeological Museum of Athens, 2004.jpg|miniaturadeimagen|200x200px|Grupu familiar nuna estrella funeraria d'Atenes]] La vinculación más evidente ente l'antigüedá y la modernidá griegues ye l'usu de la mesma llingua, que s'atopa documentada siquier dende'l [[Sieglu XIV e.C.|sieglu XIV aC]] hasta l'actualidá, tou y la falta d'información tocantes a la [[Edá Escura|edá escura griega.]]<ref name="Adrados">Adrados, Francisco Rodríguez.</ref> Dizse qu'esto namái ye comparable colo que pasó cola [[Idioma chinu|llingua china.]]<ref name="Adrados">Adrados, Francisco Rodríguez.</ref><ref name="Browning">Browning, Robert.</ref> L'helenismu foi, ello ye que un fondu cultural común, y la continuidá nacional del mundu griegu ye muncho más clara que la continuidá de la so población concreta.<ref name="Roberts1">Roberts, J.M..</ref><ref name="ADS">Smith, Anthony Robert.</ref> Aun así, l'helenismu tamién incorpora una dimensión ancestral que desenvuelve aspeutos de la lliteratura ateniense hasta l'actualidá, como ye'l casu del "autoctonia".<ref>Benjamin, Isaac.</ref> Durando los últimos años del [[Imperiu bizantín|Imperiu Romanu d'Oriente]], les zones de [[Xonia]] y [[Constantinopla]] esperimentaron una alicada helenística na llingua, la filosofía y la lliteratura, según nos modelos clásicos de pensamientu ya intelectualidá.<ref name="ADS">Smith, Anthony Robert.</ref> Esta alicada dio fuercies al sentimientu d'afinidá cultural cola [[antigua Grecia]] y l'heriedu clásicu.<ref name="ADS">Smith, Anthony Robert.</ref> Los cambeos culturales que sufrieron los griegos son, amás de la sobrevivencia d'un sentíu de etnicidad común, innegables.<ref name="ADS">Smith, Anthony Robert.</ref> Pero coles mesmes, los [[Idioma griegu|griegos]] caltuvieron la so llingua y, inclusive, la so [[Alfabetu griegu|alfabetu]], amás de dellos valores, costumes, un sentíu escluyente de la diferencia relixoso y cultural (el términu ''[[bárbaru]]'' foi usáu nel [[sieglu XII]] pola historiadora [[Ana Comneno]] pa describir a los pueblos que nun falaben griegu), y un sentimientu de la identidá y etnicidad griega, a pesar de los cambeos políticu y social globales de los últimos dos milenios.<ref>Comnena, Anna.</ref><ref name="ADS">Smith, Anthony Robert.</ref> === Demografía === [[Ficheru:Family_marriage.jpg|left|miniaturadeimagen|200x200px|Escenes d'un casoriu y de vida familiar en Constantinopla.]] Anguaño, los griegos étnicos son la mayoría de la población del país, exactamente'l 93% de [[Grecia]], y más del 78% de la islla de [[Xipre]] (escluyíos los colonos [[turcos]] nortizos).<ref name="Greece">«[http://www.statistics.gr/gr_tables/S1101_SAP_09_TB_DC_01_10_Y.pdf 2001 Census data] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090206090424/http://www.statistics.gr/gr_tables/S1101_SAP_09_TB_DC_01_10_Y.pdf |date=2009-02-06 }}» (en greek).</ref><ref>«[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html#People CIA Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160825033157/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html#People |date=2016-08-25 }}».</ref><ref name="autogenerated2">«[http://www.pio.gov.cy/mof/cystat/statistics.nsf/All/805CB6Y0CF012914C2257122003F3A84/$file/MAIN%20RESULTS-EN.xls?OpenElement 2001 Census] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170203065940/http://www.pio.gov.cy/mof/cystat/statistics.nsf/All/805CB6Y0CF012914C2257122003F3A84/$file/MAIN%20RESULTS-EN.xls?OpenElement |date=2017-02-03 }}».</ref> La población griega nun presentó tradicionalmente unos índices de crecedera bien altos, pero sí que s'amontó regularmente dende'l primer censu fechu al país, en [[1828]].<ref name="BritPop"> «Greece, Demography».</ref> Bona parte del aumentu de la población de Grecia dende la fundación del nuevu estáu deber d'a l'[[anexón]] de nuevos territorios y a la llegada d'un millón y mediu de griegos abellugaos dempués del intercambiu de poblaciones ente [[Grecia]] y Turquía (1923).<ref name="BritPop"> «Greece, Demography».</ref> Aproximao un 80% de la población de Grecia ye urbana, con un 28% concentráu a la ciudá d'[[Atenes]].<ref name="EconWorld"> «Merchant Marine, Tertiary enrollment by age group».</ref> Los griegos de [[Xipre]] tienen una hestoria similar d'[[emigración]], xeneralmente escontra países anglosaxones, por cuenta de la soberanía del [[Imperiu británicu|Imperiu Británicu]] sobre la isla. Producióse una fuerte folada migratoria de los griegos xipriotes dende la [[Operación Atila|invasión turca de Xipre]] de 1974, cosa que fizo menguar la población ente [[1974]] y [[1974|1977]], xunto a les perdes de la guerra y la cayida de la [[fertilidá]] nos años siguientes.<ref name="BritPopC"> «Cyprus Demographic trends».</ref> Dempués de la [[llimpieza étnica]] d'un terciu de la población griega de la islla en [[1974]], tamién se produció una medría de la emigración de xipriotes griegos, sobremanera escontra'l [[Oriente Mediu]], que contribuyó al decrecimiento de la población, que se paró a la [[Años 1990|década del 1990.]]<ref>Welz, Gisela.</ref><ref>Llinos-Alexandre Sicilianos.</ref><ref>Borowiec, Andrew.</ref><ref>Rezun, Miron.</ref><ref>Brown, Neville.</ref><ref name="BritPopC"> «Cyprus Demographic trends».</ref> Anguaño, más de dos tercios de la población griega de Xipre ye población urbana.<ref name="BritPopC"> «Cyprus Demographic trends».</ref> Hai una minoría griega d'unes 105.000 persones n'[[Inmigración griega n'Albania|Albania]], especialmente al sur.<ref name="Albania">«[http://www.regione.taa.it/biblioteca/minoranze/Albania_d.aspx web oficial del Trentín-Altu Adige/Südtirol, Informe sobre les minories a Albània] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180612140534/http://www.regione.taa.it/biblioteca/minoranze/Albania_d.aspx |date=2018-06-12 }}».</ref> La minoría griega de Turquía, qu'inda yera de más de 200.000 persones dempués del intercambiu de [[1923]], anguaño quedó amenorgada a unos pocos millares, dempués del [[Pogromo d'Istambul]] de [[1955]] y otros episodios de violencia y discriminación más o menos responder# por poles autoridaes turques.<ref>Gilson, George «[http://www.athensnews.gr/athweb/nathens.print_unique?y=C&f=13136&m=A10&aa=1&eidos=S Destroying a minority: Turkey's attack on the Greeks] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080617131719/http://www.athensnews.gr/athweb/nathens.print_unique?y=C&f=13136&m=A10&aa=1&eidos=S |date=2008-06-17 }}».</ref> Tou ello consiguió poner fin, magar non del tou, a trés mil años d'heriedu [[Helenismu (Academia)|helenística]] na [[Anatolia|Asia Menor.]]<ref>Vryonis, Speros Jr. ''The Mechanism of Catastrophe: The Turkish Pogrom of September 6–7, 1955, and the Destruction of the Greek Community of Istanbul''.</ref><ref>Birand, Mehmet Ali «{{enllaz rotu|1=[http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-559132 The shame of Sept. 6-7 is always with us] |2=http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-559132 |bot=InternetArchiveBot }}».</ref> Tamién hai minoríes griegues, inda más pequeñes, al restu de países [[Península balcánica|balcánicos]], según na [[Oriente Mediu]] y nos países del [[Griegos pónticos|Mar Negru]], que son el que queda de l'antigua [[Diáspora griega]] d'antes del [[sieglu XIX]].<ref name="Prevelakis">Prevelakis, George. «[http://www.transcomm.ox.ac.uk/working%20papers/prevelakis.PDF prevelakis.] {{Webarchive|url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://www.transcomm.ox.ac.uk/working%20papers/prevelakis.PDF |date=2022-10-09 }}</ref> === Diáspora === Determinar el númberu total de griegos que viven anguaño fora de los dos estaos [[Grecia|griegu]] y [[Xipre|xipriota]] nun ye una xera fácil, nin tampoco amena enforma alcuerdu. Ellí onde puede disponese de censos qu'identifiquen les particularidaes étniques de la población, los datos fálennos d'unos 3 millones de griegos étnicos nel esterior. Per otru llau, el Conseyu Mundial Helénicu (SAE) envalora que la cifra tendríase qu'averar a los 7 millones en total.<ref>«[http://www.sae.gr/?id=12566&tag=%CE%95%CE%B9%CF%83%CE%AE%CE%B3%CE%B7%CF%83%CE%B7%20%CE%92%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%BB%CE%B7%20%CE%9C%CE%B1%CE%B3%CE%B4%CE%B1%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%BF%CF%8D Speech by Vasilis Magdalinos]».</ref> Y como permediu, según George Prevelakis, de la [[La Sorbona|Sorbona]], el númberu tendría qu'averase a los 5 millones.<ref>«[http://www.transcomm.ox.ac.uk/working%20papers/prevelakis.PDF Finis Greciae or the Return of the Greeks?] {{Webarchive|url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://www.transcomm.ox.ac.uk/working%20papers/prevelakis.PDF |date=2022-10-09 }}</ref> La integración, los matrimonios mistos, y l'abandonu progresivu de la llingua griega son factores qu'enzanquen la identificación de les persones d'orixe griegu[[Diáspora griega|.]] Los centros más importantes de la diáspora actual son [[Londres]], [[Nueva York]], [[Melbourne]] y [[Toronto]].<ref name="Prevelakis"/> Apocayá, el Parllamentu griegu aprobó una llei que reconoz el [[Sufraxu|derechu de votu]] a los griegos de la diáspora.<ref>«[https://web.archive.org/web/20120218215930/http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/Articles/en-US/15072008_SB1306.htm Meeting on the exercise of voting rights by foreigners of Greek origin]», 15-07-2008.</ref> ==== Diáspora antigua ==== [[Ficheru:Griechischen_und_phönizischen_Kolonien.jpg|left|miniaturadeimagen|300x300px|Colonización griega (en colloráu) y fenicia (en mariellu) na antigüedá.]] Na antigüedá, les actividaes comerciales y de [[Colonización griega|colonización]] de les tribus griegues y de les ciudaes estáu contribuyeron a espandir la cultura, la relixón y la llingua griega poles mariñes del [[Mar Mediterraneu|Mediterraneu]], especialmente en [[Sicilia]] y el sur d'[[Italia]] (dambes rexones conocíes como la [[Magna Grecia]]), la [[Península ibérica|península Ibérica]] ([[Ampurias]]), [[Occitania]] ([[Marsella]]) y el [[Mar Negru]] ([[Odesa]], [[Crimea]], [[Xeorxa]], [[Trabzon]]).<ref name="Apoikiai">Boardman, John.</ref> Sol imperiu d'[[Alexandru Magnu]] y los estaos que lu asocedieron, los griegos y les clases gobernantes locales helenizadas establecer nel [[Oriente Mediu]] ([[Imperiu seléucida|seleúcidas]]), na [[India]] ([[Reinu indogriego|Reinu Indogriego]]) y n'[[Periodu helenísticu d'Exiptu|Exiptu Ptolemaic]] (ptolomeus).<ref name="Apoikiai">Boardman, John.</ref> El [[Periodu helenísticu|periodu helenísticu]] carauterizar por una nueva folada colonizadora y l'establecimientu de ciudaes y reinos griegos n'[[Asia Central|Asia central]] (el que les cróniques chines denominen ''Dayuan'', y que quiciabes quier dicir "Grande Jònia") y a [[Cirenaica]], al [[África del Norte|norte d'África.]]<ref>Horden, Pelegrine; Pelegrine and Purcell, Nicholas.</ref> Sol [[Imperiu romanu|Imperiu Romanu]], la facilidá de movimientos qu'había pa les migraciones internes favoreció la espansión de los [[Idioma griegu|griegos]], y, a les provincies orientales, el griegu socedió la nueva [[Pidgin|''llingua franca'']], más que'l [[llatín]], apoderando namái nes provincies occidentales.<ref name="Haldon">Haldon, John.</ref> L'actual comunidá de los "[[Idioma grecocalabrés|griko]]", al sur d'[[Italia]], qu'axunta unes 60.000 persones, ye una muerte viviente de l'antigua población griega na rexón.<ref name="www.greciasalentina.org.org">«[http://www.greciasalentina.org/L_Html/unione.php Web oficial de Grècia Salentina] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101231024240/http://www.greciasalentina.org/L_Html/unione.php |date=2010-12-31 }}». www.greciasalentina.org.</ref><ref name="Bellinello">Bellinello, Pier Francesco.</ref> ==== Diáspora moderna ==== [[Ficheru:50 largest Greek diaspora.svg|miniaturadeimagen|300x300px|La diáspora griega nel sieglu XX.]] Durando y dempués de la [[Guerra d'independencia de Grecia]], los griegos de la diáspora tuvieron un papel bien importante pal establecimientu del nuevu estáu, apurriendo fondos económicos ya informaciones dende l'esterior.<ref>Calotychos, Vangelis.</ref> Les families de los mercaderes griegos teníen contactos n'otros países, y mientres el conflictu munchos estableciéronse alredor de la [[Mar Mediterraneu|Mediterránea]], sobremanera en [[Marsella]] ([[Francia]]), [[Livorno]] ([[Italia]]) y [[Alexandría]] ([[Exiptu]]), en [[Rusia]] ([[Odesa|Odessa]] y [[San Petersburgu]]), y nel [[Reinu Xuníu]] ([[Londres]] y [[Liverpool]]), dende onde siguieron comerciando, la mayoría en texíos y granos.<ref name="Diasp">Baghdiantz McCabe, Ina; Gelina Harlaftis, Iōanna Pepelasē Minoglou.</ref> Los negocios solíen implicar tola familia, nel so sentíu más estensu, y ente toos creaben y calteníen escueles onde s'enseñaba griegu, y templos pa la Ilesia Ortodoxa [[Idioma griegu|Griega]].<ref name="Diasp">Baghdiantz McCabe, Ina; Gelina Harlaftis, Iōanna Pepelasē Minoglou.</ref> Les oportunidaes de los mercaos portaron un enclín a la estabilización progresiva de los mercaderes y cada vez más families espandieron les sos operaciones comerciales hasta soceder [[Navieru|navieros]], col financiamientu de la comunidá griega local.<ref name="Kard">Kardasis, Vassilis.</ref> Cola medría económica, la diáspora foise espandiendo pol [[Oriente Mediu]], el [[África del Norte|Norte d'África]], n'[[India]] y los [[Estaos Xuníos]].<ref name="Kard">Kardasis, Vassilis.</ref><ref name="Clogg">Clogg, Richard.</ref> A lo llargo del [[sieglu XX]], produciéronse importantes emigraciones por razones económiques dende [[Grecia]] y [[Xipre]] escontra los [[Estaos Xuníos]], el [[Reinu Xuníu]], [[Australia]], [[Canadá]], [[Alemaña]] y [[Sudáfrica]], especialmente dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]] ([[1939]] - [[1945]]), de la [[Guerra civil griega|Guerra Civil Griega]] ([[1946]] - [[1939|1949]]), y de la invasión turca en [[Xipre]] ([[1974]]).<ref name="EnDi">edited by Carol R. Ember, Melvin Ember and Ian Skoggard.</ref> == Cultura == La cultura griega evolucionó a lo llargo de miles d'años, colos sos entamos na [[civilización micénica]], y siguiendo pol [[Antigua Grecia|periodu clásicu]], el [[Periodu helenísticu|periodu helenísticu]], el [[Imperiu romanu|periodu romanu]] y el [[Imperiu bizantín|periodu bizantín]], y foi fondamente afeutada y conformada pol [[cristianismu]], a pesar de que la influencia foi fondamente bidireccional.<ref name="HelChr1">van der Horst, Pieter Willem.</ref><ref name="HelChr2">Voegelin, Eric; Ellis Sandoz, Athanasios Moulakis.</ref> Sol [[Imperiu otomanu|Imperiu Otomanu]], los griegos tuvieron que soportar unos cuántos sieglos d'adversidá que remataron nel [[xenocidiu]] del [[sieglu XX]], a pesar de que nesta dómina nun faltaron los [[Aculturación|intercambios culturales]], qu'arriquecieron dambes cultures.<ref name="IAGSrec">[http://genocidescholars.org/images/PRelease16Dec07IAGS_Officially_Recognizes_Assyrian_Greek_Genocides.pdf IAGS Official Website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080227043831/http://genocidescholars.org/images/PRelease16Dec07IAGS_Officially_Recognizes_Assyrian_Greek_Genocides.pdf |date=2008-02-27 }}, ''International Genocide Scholars Association Officially Recognizes Assyrian, Greek Genocides'', Consultat: 15/12/2007.</ref><ref>Bjørnlund, Matthias «The 1914 cleansing of Aegean Greeks as a case of violent Turkification».</ref><ref name="Schaller">Zimmerer, Jürgen, Schaller, Dominik J; Zimmerer, Jurgen «Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies - introduction».</ref><ref name="Levene2">Levene, Mark «Creating a Modern "Zone of Genocide": The Impact of Nation- and State-Formation on Eastern Anatolia, 1878–1923».</ref><ref name="TatzJatz">Cohn Jatz, Colin Tatz.</ref> Finalmente, la Renacencia griega ("''Diafotismos''") considérase que revitalizó la cultura griega faciendo una síntesis de los elementos clásicu y medieval que caracteriza'l momentu actual.<ref name="BritIdent"> «Greece during the Byzantine period (c.</ref><ref name="Mazower">Mazower, Mark.</ref> === Llingua === [[Ficheru:AGMA_Ostrakon_Cimon.jpg|left|miniaturadeimagen|200x200px|El ''[[Ostracon|ostrakon]]'' col nome de [[Cimón d'Atenes]], que sirvió pa unvialo al exiliu.]] [[Ficheru:Greece_linguistic_minorities.svg|left|miniaturadeimagen|218x218px|Minoríes llingüístiques en Grecia.<ref>See Ethnologue («[http://www.ethnologue.com/show_map.asp?name=GR&seq=10 Enllaç]».</ref>]] La mayoría de griegos actuales falen la [[Idioma griegu|llingua griega]], una [[Llingües indoeuropees|llingua indoeuropea]] que constitúi una caña en sí mesma, estrechamente rellacionada col [[Idioma armeniu|armeniu]] y coles [[llingües indoiranias]].<ref name="Brit1"> «The Greeks».</ref><ref name="Adrados">Adrados, Francisco Rodríguez.</ref> El griegu tien una de les hestories más llargues documentaes de cualquier llingua, y la [[lliteratura griega]]sobremanera, tien una hestoria continua de más de 2.500 años.<ref name="BritLit"> «Greek literature».</ref> Obres lliteraries tan importantes pa la cultura universal como por casu la épica de [[Homero]], los [[Elementos d'Euclides]] y el [[Nuevu Testamentu]], fueron escrites orixinalmente en griegu. El [[Idioma griegu|griegu]] modernu presenta delles carauterístiques compartíes con otres llingües [[Península balcánica|balcániques]], como por casu l'[[Idioma albanés|albanés]], el [[Idioma búlgaru|búlgaru]] (de la familia de [[llingües eslaves]]) y les [[Llingües romániques|llingües romániques]] orientales, y absorbió munches pallabres foranes, procedentes sobremanera de les llingües d'[[Europa Occidental]] y del [[Idioma turcu|turcu.]]<ref>Winford, Donald.</ref> Estes influencies esternes fueron escluyíes de la llingua más formal, la nueva [[katharévousa]] creada artificialmente mientres el [[sieglu XIX]] y qu'acabó siendo la [[Idioma oficial|llingua oficial]] del nuevu estáu, debíu al Filohelenismo y del Diafotismos, qu'enfotaben en destacar especialmente'l pesu del heriedu clásicu nos griegos modernos. La [[diglosia]] que s'estableció dexaba, ello ye que fora de los círculos de la cultura, del prestíu social y del poder políticu tolos que siguíen falando [[griegu modernu]], hasta qu'en [[1976]] esta fala popular foi proclamada [[Idioma oficial|llingua oficial]] nacional, y la [[katharévousa]] foi considerada obsoleta.<ref>Sarafis, Marion; Martin Eve.</ref> El [[griegu modernu]], consideráu la variedá estándar de la llingua, una amplia variedá de [[dialeutu|dialeutos]] que presenten dellos graos de inteligibilidad ente ellos, incluyendo'l [[griegu xipriota]], el [[Griegu pónticu|pontico]], el capadoci, el [[griko]] (nel sur d'[[Italia]]) y el [[Idioma tsakonio|tsakonio]] (l'únicu testigu viviente del antiguu [[Idioma griegu|griegu]] dóricu).<ref>Tomic, Olga Miseska.</ref> El jevanico o judeogriego ye la llingua de los romaniotes (xudíos griegos) y sobrevive en pequeñes comunidaes en [[Grecia]], en [[Nueva York]] y n'[[Israel]], escritu nuna versión propia del [[alfabetu hebréu]]. Per otru llau, munchos griegos de Grecia y de la diáspora son billingües n'otros idiomes, como por casu l'[[Idioma inglés|inglés]] (en Xipre y na diáspora), la arvanítico ([[Idioma albanés|albanés]] de [[Grecia]]), l'[[Idioma arrumano|aromanès]] ([[Llingües romániques|llingua románica]] local), el [[Idioma xudeoespañol|ladín]] o judeoespanyol, el [[Idioma macedoniu|macedònic]], el [[Idioma búlgaru|búlgaru]], el [[Idioma rusu|rusu]] y el [[Idioma turcu|turcu.]]<ref name="Adrados">Adrados, Francisco Rodríguez.</ref><ref>Fasold, Ralph W. ''The Sociolinguistics of Society''.</ref> ==== Alfabetu ==== L'[[alfabetu griegu]], emplegáu pa escribir la llingua griega dende'l [[Sieglu IX e.C.|sieglu IX]] o [[Sieglu VIII e.C.|VIII aC]], ye'l primer [[alfabetu]] que tuvo la Humanidá nel sentíu estrictu del términu, esto ye, un sistema d'escritura con calteres distintos pa cada vocal y cada consonante. La so forma actual deriva del antiguu alfabetu xónicu o griegu oriental, que s'impunxo a les otres variantes el [[Sieglu V e.C.|sieglu V aC]], cuando la ''polis'' d'[[Atenes]] adoptar oficialmente. L'alfabetu griegu ye l'antecesor del [[alfabetu llatín]] y del [[alfabetu cirílicu]], ente otros. Anguaño, l'alfabetu griegu usar pa escribir en [[Idioma griegu|griegu]] modernu y tamién pa designar a toles llingües les diverses unidaes emplegaes nos campos de les [[matemátiques]], la [[física]], l'[[astronomía]], etc. Tamién ye'l segundu alfabetu qu'adoptó oficialmente la [[Xunión Europea]], cuando se produció la incorporación de [[Grecia]], el 1981.{{Clear}} === Relixón === [[Ficheru:P46.jpg|miniaturadeimagen|212x212px|El ''Papiru 46'' ye unu de los manuscritos más antiguos del ''[[Nuevu Testamentu]]'' en [[Idioma griegu|griegu]], probablemente escritu ente [[175]] y [[225]].]] [[Ficheru:Greece_meteora_monasteries.JPG|left|miniaturadeimagen|200x200px|Los montes [[Meteora]] acueyen un númberu considerable de monesterios.]] La mayoría de los griegos son cristianos y pertenecen na [[Ilesia ortodoxa de Grecia|Ilesia Ortodoxa Griega.]] Durando los primeros sieglos de la Era cristiana, la mayoría de los primeros cristianos yeren falantes de griegu, y pos el [[Nuevu Testamentu]] foi escritu orixinalmente en [[Koiné|griegu koiné]], qu'entá güei permanez como la [[llingua llitúrxica]] de la Ilesia Ortodoxa Griega.<ref name="HelChr1">van der Horst, Pieter Willem.</ref><ref name="HelChr2">Voegelin, Eric; Ellis Sandoz, Athanasios Moulakis.</ref> La Ilesia Ortodoxa foi siempres bien contraria contra la relixón griega antigua, y dempués, sol [[Imperiu otomanu]], ayudó enforma a los griegos a caltener la so identidá per mediu del usu de la llingua griega a la [[lliturxa]] y nos esfuercios que se faíen pa caltener una [[enseñanza]] nacional.<ref>«Greece under Ottoman rule, The role of the Orthodox church».</ref> Hai pequeñes minoríes de griegos étnicos que son fieles otres [[Cristianismu|ilesies cristianes]], como por casu la [[Ilesia católica|Ilesia Católica]] y delles [[Protestantismu|ilesies evanxéliques]], ya inclusive otres confesiones relixoses, non cristianes, como por casu los romaniotes y los [[pueblu sefardín|sefardinos]] (xudíos instalaos en [[Grecia]] dende'l [[70]] o dende [[1492]], respeutivamente), y tamién los griegos [[Islam|musulmanes.]] Concretamente, esisten comunidaes musulmanes grieges en [[Trípoli (Líbanu)]], y en Al Hamidiyah ([[Siria]]), y tamién hai una importante comunidá grecoparlante, bien difícil de cuantificar, na [[Ponto|Rexón de Ponto]], que s'escaparon del intercambiu de poblaciones ente Grecia y Turquía (1923) mercés a la so [[Islam|fe musulmana.]]<ref>«[http://webs.uvigo.es/ssl/actes2002/05/08.%20Roula%20Tsokalidou.pdf Greek-Speaking Enclaves of Lebanon and Syria]» (PDF).</ref> Finalmente, unos 2.000 griegos convirtiéronse a la versión helénica del [[neopaganismu]].<ref>Head, James «[http://www.newstatesman.comblogsthe-faith-column/2007/03/ancient-greek-gods-greece The ancient gods of Greece are not extinct]».</ref><ref>de Quetteville, Harry «[http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/greece/1461311/Modern-Athenians-fight-for-the-right-to-worship-the-ancient-Greek-gods.html Modern Athenians fight for the right to worship the ancient Greek gods]».</ref><ref>«[http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2006/71383.htm Freedom of Religion in Greece]».</ref> === Arte === [[Ficheru:Domenikos_Theotokópoulos,_called_El_Greco_-_The_Assumption_of_the_Virgin_-_Google_Art_Project.jpg|left|miniaturadeimagen|293x293px|''L'Asunción de la Virxe'' (1577 – [[1577|1579]]), del Greco.]] Ente los artistes griegos más notables tenemos qu'incluyir al pintor [[Renacimientu|renacentista]] conocíu como [[El Greco]], la sopranu [[Maria Callas]], una de les cantantes de más ésitu en tol mundu, [[Nana Mouskouri]], y los compositores [[Iannis Xenakis]], [[Yanni]] y [[Vangelis]]. L'[[Alexandría|alexandrín]] [[Constantino Cavafis]] y los [[Premiu Nobel de Lliteratura|Nobels]] [[Yorgos Seferis]] y [[Odysséas Elýtis]] tán ente los poetes más importantes del sieglu XX. Finalmente, hai delles actrices de fama mundial, como por casu [[Melína Merkoúri|Melina Merkuri]], [[Irene Papes]] y [[Katina Paxinou]], ganadora d'un [[Premiu Óscar|Oscar]]. === Ciencia === Los griegos de la [[Antigua Grecia|yera clásica]] fixeron delles contribuciones científiques d'importancia y ayudaron a poner los fundamentos de delles tradiciones científiques d'[[Occidente]], como la [[filosofía]], la [[historiografía]] y les [[matemátiques]]. La tradición intelectual de les academies griegues —a partir de les [[Atenes|atenenques]] [[Academia d'Atenes|Academia platónica]] y Llicéu d'Aristóteles— caltener sol Imperiu [[Antigua Roma|roma]]non, con instituciones allugaes en [[Constantinopla]], Antioquia de la Orontes, [[Alexandría]] y otres ciudaes, ente que la ciencia de Roma yera, ello ye que una continuación de la ciencia griega clásica.<ref>«[http://historymedren.about.com/gi/dynamic/offsite.htm?zi=1/XJ/Yá&sdn=historymedren&cdn=education&tm=7&f=00&tt=14&bt=0&bts=0&zu=http%3A//www.med.virginia.edu/hs-library/historical/antiqua/texte.htm Byzantine Medicine — Vienna Dioscurides]».</ref> Los griegos tienen una llarga tradición de ciñu ya investigación nel campu de la [[educación]] (''paideia'' en griegu).<ref name="Harris">Harris, William Vernon.</ref> La ''paideia'' yera unu de los valores sociales más elevaos del mundu griego y helenístico, y la primer institución europea que puede considerase una [[universidá]] foi creada en [[Constantinopla]] mientres el [[sieglu V]] y siguió esistiendo so delles formes hasta la [[Cayida de Constantinopla|cayida de la ciudá]] so los [[Imperiu otomanu|turcos otomanos]] el [[1453]].<ref name="texor">«[http://www.cwrl.utexas.edu/~bump/OriginUniversities.html Jerome Bump, University of Constantinople] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090220164836/http://www.cwrl.utexas.edu/~bump/OriginUniversities.html |date=2009-02-20 }}».</ref> La Universidá de Constantinopla consideraríase la primer institución secular d'enseñanza cimera de la [[Europa]] cristiana pol fechu que s'impartíen materies ayenes a la [[teoloxía]], y porque respuende al sentíu orixinal de les universidaes en tol mundu como corporaciones d'estudiantes, de forma que socede la primer universidá del mundu.<ref>Tatakes, Vasileios N.; Moutafakis, Nicholas J..</ref><ref name="texor"/> El [[2007]], Grecia ocupaba la octava posición mundial más elevada d'ocupación nel [[Sector servicios|sector terciariu]], con un porcentaxe de muyeres cimera al d'homes ente los estudiantes, mientres los griegos de la [[Diáspora griega|Diáspora]] son igualmente activos nel campu de la educación.<ref name="EconWorld"> «Merchant Marine, Tertiary enrollment by age group».</ref> Centenares de miles d'estudiantes griegos estudien cada añu nes universidaes occidentales.<ref>«[http://www.economist.com/world/europe/displaystory.cfm?story_id=Y1_STQTVNJ University reforms in Greece face student protests]».</ref> Ente los científicos griegos más importantes de los tiempos modernos destaquen l'investigador del [[cáncer]] [[Georgios Papanicolaou]] (inventor del [[Prueba de Papanicolaou|test de Papanicolaou]]), los [[Informática|informáticos]] [[Nicholas Negroponte]] ([[Estaos Xuníos|estauxunidense]]) y [[Michael Dertouzos]], los [[Matemátiques|matemáticos]] [[Constantin Carathéodory]] y [[John Argyris]] (tíu y sobrín) y el [[Física|físicu]] [[Dimitris Nanopoulos]]. === Nomes y apellíos === Los griegos fueron unu de los primeros pueblos d'[[Europa]] qu'emplegaron los apellíos, y yá lo faíen dafechu mientres el [[sieglu IX]], en sustitución de la vieya costume d'identificar cada individuu pol nome del so padre; aun así, na mayor parte de los casos, los [[apellíos]] griegos son, n'orixe, [[Patronímicu|patronímicos.]]<ref name="Wickham">Wickham, Chris.</ref> Polo xeneral, los apellíos masculinos griegos acaben en ''-vos'', que ye la manera como solo acabar el [[casu nominativu]] del [[nome propiu]] masculín en [[Idioma griegu|griegu.]] Escepcionalmente, dalgunos acaben en -''ou'', que ye'l casu xenitivu.<ref>Chuang, Rueyling; Fong, Mary.</ref> A pesar de qu'en [[Grecia]], anguaño, los apellíos caltiénense estáticos, inda sobrevive un usu de los patronímicos dinámicos y cambiantes pal nome del mediu, que consiste a tomar como [[Middle name|nome del mediu]], pero non como apellíu, el [[Nome propiu|nome]] del padre en [[Caso xenitivu|xenitivu.]] Esti costume foi tresmitíu polos griegos a los [[Pueblu rusu|rusos.]] En [[Xipre]], sicasí, los apellíos siguen l'antigua tradición de formase a partir del nome del padre.<ref>Kenyon, Sherrilyn.</ref><ref>Hart, Anne.</ref><ref>«[http://www.dimitri.8m.com/surnames.html Main page] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090122022220/http://dimitri.8m.com/surnames.html |date=2009-01-22 }}».</ref> Finalmente, hai que dicir que munchos apellíos griegos actuales tienen, ello ye que un orixe [[Idioma turcu|turcu]], [[Idioma albanés|albanés]] o [[Pueblos eslavos|eslavu]], por cuenta de les diverses migraciones que se producieron históricamente dientro del [[Imperiu otomanu|Imperiu Otomanu]].<ref>Koliopoulos, Giannes.</ref> Tocantes a los [[Nome propiu|nomes]] de los individuos, en principiu los dos principales fontes son el [[Cristianismu]] y l'[[Antigüedá clásica]]. Los nomes antiguos nun s'abandonaron nunca, a lo llargo de la historia griega, pero hai que destacar que dende'l [[sieglu XVIII]] alantre tánse usando inda muncho más.<ref name="oxnames">«[http://www.lgpn.ox.ac.uk/names/modern.html The Transition of Modern Greek Names] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180722065202/http://www.lgpn.ox.ac.uk/names/modern.html |date=2018-07-22 }}».</ref> == Los griegos y el mar == [[Ficheru:Odysseus_Sirens_BM_E440_n2.jpg|left|miniaturadeimagen|200x200px|[[Odiseo|Ulises]] nel so viaxe de vuelta en casa dempués de la [[guerra de Troya]].]] [[Ficheru:Nissos_chios.jpg|miniaturadeimagen|200x200px|Un barcu griegu modernu.]] Ente los navegantes griegos más notables tán [[Piteas]], que nel sieglu [[Sieglu IV e.C.|IV aC]] llegó hasta [[Escandinavia]] y describió les [[Islles britániques|Islles Britániques]], les [[Marea|marees]] y el mar xeláu, [[Escílax de Carianda|Escilax de Carianda]], qu'esploró l'[[Ríu Indo|Indo]] y el [[mar Roxu]] ente los [[Sieglu VI e.C.|sieglos VI]] y [[Sieglu V e.C.|V aC]]; [[Nearco]], que foi l'almirante d'[[Alexandru Magnu]] ([[Sieglu IV e.C.|sieglu IV aC]]); el mercader y dempués monxu [[Cosmas Indicopleustes]], qu'esploró [[Sri Lanka|Ceilán]] (Sri Lanka) y [[Etiopía]] nel [[sieglu VI]], y [[Juan de Fuca]], que nel [[sieglu XVI]] esploró la mariña oeste de [[América del Norte|Norte-amèrica]] buscando'l [[Pasu del Noroeste|Paso noroeste.]]<ref>[[Lionel Casson|Casson, Lionel]].</ref><ref>Hubert, Henri.</ref><ref>Winstedt, Eric Otto.</ref><ref>Withey, Lynne.</ref> Los últimos tiempos del [[Imperiu bizantín|Imperiu Bizantín]], los ''romioi'' controlaben les rutes marítimes de la [[Mar Mediterraneu|Mediterránea]] y tol comerciu, hasta qu'un [[Embargu comercial|bloquéu]] impuestu pol emperador al comerciu col [[Califatu]] dexó a los [[Pueblu italianu|italianos]] tomar el relevu de la preeminencia comercial na zona.<ref>Holmes, George.</ref><ref>Postan, Cynthia; Miller, Edward.</ref> {{Clear}} == Referencies == <div class="reflist4" style="height: 250px; overflow: auto; padding: 3px">{{llistaref|2}} </div> == Enllaces esternos == ; Diáspora * [http://en.sae.gr/?id=12377 Conseyu mundial helénicu] (inglés) (rusu) (griegu) ; Relixón * [http://www.ec-patr.org/ Patriarcáu Ecumènic de Constantinopla] (inglés) (griegu) * [http://www.ecclesia.gr/ Ilesia Ortodoxa Griega] (inglés) (griegu) * [http://www.hcbt.com Cámara de comerciu grecocanadenca] (inglés) * [http://www.hellenicamerican.cc/ Cámara de comerciu grecoamericana] (inglés) * [http://www.camarahelenoargentina.org/index.php Cámara de comerciu grecoargentina] (castellán) (inglés) (griegu) {{Tradubot|Pueblo griego}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Persones de Grecia]] [[Categoría:Etnies d'Europa]] 2j331bgit9wupwyt8pvowvxb9z3tmnx 0 127609 4382935 4374527 2025-07-08T05:15:28Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:NLD Order of Orange-Nassau - Knight Grand Cross BAR.png]] → [[File:Order of Orange-Nassau ribbon - Knight Grand Cross.svg]] vva 4382935 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Felipe Leopoldu Luis María de Saxonia-Coburgu-Gotha''' (en [[idioma francés|francés]]: ''Philippe Léopold Louis Marie de Saxe-Cobourg et Gotha'', en [[idioma neerlandés|neerlandés]]: ''Filip Leopold Lodewijk Maria van Saksen-Coburg en Gotha'') ye l'actual [[rei de los belgues]] dende'l [[21 de xunetu]] de [[2013]], fecha de l'abdicación del so padre, el rei [[Alberto II de Bélxica|Alberto II]]. == Biografía == === Nacencia === Nació'l [[15 d'abril]] de [[1960]] en [[Bruxeles]], siendo'l primer fíu del aquel entós príncipe [[Alberto II de Bélxica|Alberto]] y la princesa [[Paola de Bélxica|Paola]].<ref name=":0">{{cita web |url=https://www.monarchie.be/en/royal-family/the-king|títulu=The King {{!}} The Belgian Monarchy |fechaaccesu=1 de xunetu de 2017|sitiuweb=The Belgian Monarchy|idioma=en}}</ref> Dende'l primer momentu foi'l sobrín favoritu del so tíu, [[Balduino de Bélxica]], y por ello quería que fora'l so socesor yá que él y la reina, [[Fabiola de Mora y Aragón]], nun teníen descendencia. Sicasí, tres la muerte del so tíu foi'l so padre, [[Alberto II de Bélxica]], quien asumió'l tronu, por cuenta de que yera Alberto l'herederu natural del so hermanu Balduino. Felipe foi nomáu [[Ducáu de Brabante|duque de Brabante]] en [[1993]] al xubir el so padre, títulu que tienen los herederos al tronu belga. === Bautismu === Foi bautizáu na [[Catedral de San Miguel y Santa Gúdula de Bruxeles]], siendo los sos padrinos el rei [[Leopoldu III de Bélxica]] (el so güelu paternu) y Luisa Gazelli, condesa di [[Rossana (Italia)|Rossana]] y di [[San Sebastiano da Po|San Sebastiano]] (la so güela materna). === Estudios === Los sos primeros estudios, al igual que la so infancia, trescurrieron nel castiellu de Fenffe. La so educación secundaria desenvolvióse, tantu en [[idioma francés|francés]], nel colexu Sant Michel de Bruxeles, como en [[idioma neerlandés|neerlandés]], nel colexu benedictín en [[Loppen]]. Al igual que la mayoría d'herederos d'[[Europa]], desenvolvió una carrera militar paralela a los sos estudios cimeros. En [[1985]] graduóse como Teniente na [[Real Escuela Militar de Bélxica]]. De siguío ingresó na Armada, onde pasu ente pasu foi xubiendo na xerarquía militar hasta llegar al grau de Xeneral Mayor de los Exércitos de Tierra y Aire nel añu [[2001]], según Almirante de División de la Marina; en [[2010]] convertir en Teniente Xeneral y Vicealmirante. En [[2004]] llogró la llicencia como pilotu priváu d'helicópteros. La so formación completar nel [[Trinity College (Oxford)|Trinity College]] y na [[Universidá Stanford]] en [[California]], onde llogró una [[maestría]] en [[Ciencies Polítiques]] en [[1985]]. Nel añu [[2002]] foi nomáu [[Doctor honoris causa]] de la [[Universidá Católica de Leuven]], en [[Bélxica]]. Amás de los sos estudios cimeros, Felipe, ye un fondu conocedor de la Historia de Bélxica, según del campu de les Rellaciones Internacionales y fala perfectamente los trés idiomes oficiales del so país, el [[idioma francés|francés]], [[idioma neerlandés|neerlandés]] y l'[[idioma alemán|alemán]], amás del [[idioma inglés|inglés]]. == Matrimoniu y descendencia == Felipe casóse con [[Matilde de Bélxica|Matilde d'Udekem]]. Frutu del matrimoniu nacieron: * [[Isabel de Brabante|Princesa Isabel]] (25 d'ochobre de 2001), duquesa de Brabante dende'l 21 de xunetu de 2013. * [[Gabriel de Bélxica|Príncipe Gabriel]] (20 d'agostu de 2003). * [[Manuel de Bélxica|Príncipe Manuel]] (4 d'ochobre de 2005). * [[Leonor de Bélxica|Princesa Leonor]] (16 d'abril de 2008). == Duque de Brabante == Los sos viaxes al esterior fueron siempres dirixíos sobremanera a ameyorar la imaxe del país nel estranxeru, onde cumplía siempres con una axenda oficial propia. Implicóse na llucha contra'l [[analfabetismu]], la defensa de los Derechos de los Neños, el sofitu a los enfermos con [[Virus de la inmunodeficiencia humana|VIH]] y [[SIDA]], la promoción de los [[microcreitos]] y la llucha contra'l [[cáncer de mama]]. La llucha contra'l desemplegu y la probeza fueron tamién puntos importantes na axenda del Príncipe. En mayu de [[1997]], el Príncipe convertir en Presidente d'Honor del Conseyu Federal de Desarrollu Sostenible, creáu tres la celebración de la Conferencia de Ríu. El Fondu Príncipe Felipe, instituyíu en [[1998]], tien como oxetivu aguiyar el diálogu interxeneracional. En [[2004]] convertir en Presidente d'Honor de la caña europea del [[Club de Roma]] y de la Fundación Internacional de los Polos. == Rei de los belgues == [[Ficheru:Belgian King Philippe and Queen Mathilde.JPG|thumb|left|200px|Los reis Felipe y Matilde el día del so ascensu al tronu de los belgues.]] El 21 de xunetu de 2013, día de la fiesta nacional de Bélxica, por abdicación del so padre'l rei [[Alberto II de Bélxica|Alberto II]], pasó a convertise nel xefe del Estáu. Nos últimos meses de 2013, Felipe y [[Matilde de Bélxica]] tuvieron polos [[Países Baxos]] y [[Luxemburgu]], y en [[2014]] en [[París]], [[Berlín]] y [[Roma]], nel marcu d'una serie de visites d'Estáu por ciudaes europees qu'empezó l'anterior 6 de febreru na capital francesa. El soberanu concedió en 2013 un total de €129.000 a 650 ciudadanos belgues que-y escribieron una carta d'ayuda.<ref>[http://www.hola.com/realeza/casa_belga/2014010769046/rey-felipe-belgica-ayuda/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240203010829/https://www.hola.com/realeza/casa_belga/2014010769046/rey-felipe-belgica-ayuda/ |date=2024-02-03 }} Felipe ayudó con 129.000 euros a 650 belgues en dificultaes.</ref> N'abril de 2014, nueve meses dempués de xubir al tronu, Felipe de Bélxica cesó a [[Vincent Pardoen]], estrechu collaborador d'[[Alberto II de Bélxica]] y nomó nel so llugar a [[Peter Degraer]] como xefe de la Casa del Rei.<ref>[http://www.mujerhoy.com/corazon/realeza/felipe-matilde-belgica-imponen-autoridá-904334082015.html Muyer Güei]</ref> N'agostu de 2014, foi anfitrión en delles de les conmemoraciones del [[centenariu de la Primer Guerra Mundial]]. == Distinciones honorífiques == === Distinciones honorífiques belgues === * [[Ficheru:BEL - Order of Leopold - Grand Cordon bar.svg|50px]] Gran Gordón de la [[Orde de Leopoldu]] (15/04/1990). * [[Ficheru:BEL Order of Leopold II - Knight BAR.png|50px]] Soberanu Gran Maestre de la [[Orde de Leopoldu II]] (21/07/2013). * [[Ficheru:BEL Order of the African Star - Knight BAR.png|50px]] Soberanu Gran Maestre de la [[Orde de la Estrella Africana]] (21/07/2013). * [[Ficheru:BEL Royal Order of the Lion - Knight BAR.png|50px]] Soberanu Gran Maestre de la Real Orde del Lleón (21/07/2013). * [[Ficheru:BEL Kroonorde Ridder BAR.svg|50px]] Soberanu Gran Maestre de la Real Orde de la Corona (21/07/2013). === Distinciones honorífiques estranxeres === * [[Ficheru:Order of Orange-Nassau ribbon - Knight Grand Cross.svg|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde d'Orange-Nassau]] (Reinu de los Países Baxos, 1993). * [[Ficheru:ARG Order of the Liberator San Martin - Grand Cross BAR.png|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde del Llibertador San Martín]] (República Arxentina, 1994). * [[Ficheru:OESSG Cavaliere di Gran Croce BAR.jpg|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde del Santu Sepulcru de Xerusalén]] (Ciudá del Vaticanu, 1995). * [[Ficheru:BOL Order of Condor of the Andes - Grand Cross BAR.png|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde del Cóndor de los Andes]] (Estáu Plurinacional de Bolivia, 1996). * [[Ficheru:JPN Daikun'i kikkasho BAR.svg|50px]] Caballeru gran gordón de la [[Orde del Crisantemu Suprema Orde del Crisantemu]] (Imperiu de Xapón, 22/10/1996). * [[Ficheru:PRT Military Order of Aviz - Grand Cross BAR.png|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde d'Avis]] (República Portuguesa, 18/09/1997).<ref name="ordens.presidencia_1">[http://www.ordens.presidencia.pt/?idc=154&list=1 República Portuguesa]</ref> * [[Ficheru:SMOM-gcs.svg|50px]] Caballeru d'honor y devoción de la [[Orde de Malta]] (1998). * [[Ficheru:GER Bundesverdienstkreuz 7 Grosskreuz.svg|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde del Méritu de la República Federal d'Alemaña]] (República Federal d'Alemaña, 1998). * [[Ficheru:Ord.Lion.Nassau.jpg|50px]] Caballeru de la [[Orde del Lleón d'Oru de la Casa de Nassau|Orde del Lleón d'Oru de Nassau]] (Gran Ducáu de Luxemburgu, 1999). * [[Ficheru:ESP Isabella Catholic Order GC.svg|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde de Sabela la Católica]] (Reinu d'España, 12/05/2000).<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/2000/05/13/pdfs/A17721-17721.pdf Boletín Oficial del Estáu]</ref> * [[Ficheru:Seraphimerorden ribbon.svg|50px]] Caballeru de la [[Orde de los Serafinos]] (Reinu de Suecia, 2001). * [[Ficheru:Order of the Elephant Ribbon bar.svg|50px]] Caballeru de la [[Orde del Elefante]] (Reinu de Dinamarca, 28/05/2002). * [[Ficheru:St Olavs Orden storkors stripe.svg|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde de San Olaf]] (Reinu de Noruega, 2003). * [[Ficheru:FIN Order of the White Rose Grand Cross BAR.png|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde de la Rosa Blanca|Orde de la Rosa Blanca de Finlandia]] (República de Finlandia, 2004). * [[Ficheru:POL Order Zaslugi RP kl1 BAR.svg|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde al Méritu de la República de Polonia|Orde del Méritu del la República de Polonia]] (República de Polonia, 2004). * [[Ficheru:GRE Order of Honour Grand Cross BAR.png|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde d'Honor de la República helena|Orde d'Honor]] (República Helénica, 2005). * [[Ficheru:PRT Order of Christ - Grand Cross BAR.svg|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde de Cristu]] (República Portuguesa, 08/03/2006).<ref name="ordens.presidencia_1"/> * [[Ficheru:Order of the Golden Fleece ribbon bar.svg|50px]] Caballeru de la [[Orde del Toisón d'Oru Insigne Orde del Toisón d'Oru]] (Caña Austriaca, 2008). * [[Ficheru:HUN Order of Merit of the Hungarian Rep (civil) 1class BAR.svg|50px]] Caballeru gran cruz de la [[Orde del Méritu de la República d'Hungría]] [Clase Civil] (República d'Hungría, 2008). * [[Ficheru:CISM Order of Merit Grand Cordon BAR.svg|50px]] Caballeru gran gordón de la [[Orde al Méritu del Conseyu Internacional del Deporte Militar]] (CIDM, 2010).<ref>{{Cita web |url=http://www.mil.be/def/news/index.asp?LAN=fr&ID=2472 |títulu=El Príncipe Felipe recibe un Premiu Deportivu Militar Internacional |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140106034412/http://www.mil.be/def/news/index.asp?LAN=fr&ID=2472 |fechaarchivu=2014-01-06 }}</ref> * [[Ficheru:SWE_King_Carl_XVI_Gustaf_Jubilee_Medal_III.png|50px]] Medaya conmemorativa del 70 Aniversariu del Rei Carlos XVI Gustavo (Reinu de Suecia, 30/04/2016). * [[Ficheru:JOR Al-Hussein ibn Ali Order BAR.svg|50px]] Caballeru gran gordón con collar de la [[Orde de Hussein ibn Ali]] (Reinu Hachemita de Xordania, 18/05/2016).<ref>[http://www.vanitatis.elconfidencial.com/casas-reales/2016-05-18/duelo-reinas-rania-jordania-matilde-belgica_1202279/ Vanitatis]</ref> * [[Ficheru:JPN Daikun'i kikkasho BAR.svg|50px]] Caballeru gran collar de la [[Orde del Crisantemu Suprema Orde del Crisantemu]] (Imperiu de Xapón, 11/10/2016).<ref>[http://www.dailymail.co.uk/femail/article-3832998/Brilliant-bronze-Queen-Mathilde-Belgium-dazzles-tiara-packed-200-diamonds-joins-husband-King-Philippe-state-dinner-Tokyo.html Getty Images]</ref> == Ancestros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">'''Ancestros de Felipe de Bélxica''' </div> <div class="NavContent" style="display:none;"> <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''Rei Felipe de Bélxica''' |2= 2. [[Alberto II de Bélxica]] |3= 3. [[Paola de Bélxica|Princesa Paola Ruffo di Calabria]] |4= 4. [[Leopoldu III de Bélxica]] |5= 5. [[Astrid de Suecia|Princesa Astrid de Suecia]] |6= 6. Príncipe Fulco Ruffo di Calabria, 6º Duque de [[Guardia Piemontese|Guardia Lombarda]] |7= 7. Luisa Gazelli, Condesa di [[Rossana (Italia)|Rossana]] y di [[San Sebastiano da Po|San Sebastiano]] |8= 8. [[Alberto I de Bélxica]] |9= 9. [[Isabel Gabriela de Baviera|Duque Isabel en Baviera]] |10= 10. [[Carlos de Västergötland|Príncipe Carlos, duque de Västergötland]] |11= 11. [[Ingeborg de Dinamarca (1878-1958)|Princesa Ingeborg de Dinamarca]] |12= 12. Príncipe Beniamino Tristano Ruffo di Calabria, 5º Duque de [[Guardia Piemontese|Guardia Lombarda]] |13= 13. Baronesa Laura Mosselmann du Chenoy |14= 14. Augusto Gazelli, Conde di [[Rossana (Italia)|Rossana]] y di [[San Sebastiano da Po|San Sebastiano]] |15= 15. Condesa Maria Cristina Rignon |16= 16. [[Felipe, Conde de Flandes|Príncipe Felipe, Conde de Flandes]] |17= 17. [[María de Hohenzollern-Sigmaringen|Princesa María de Hohenzollern-Sigmaringen]] |18= 18. [[Carlos Teodoro de Baviera|Duque Carlos Teodoro en Baviera]] |19= 19. [[María José de Portugal|Infanta María José de Portugal]] |20= 20. [[Óscar II de Suecia]] |21= 21. [[Sofía de Nassau|Princesa Sofía de Nassau]] |22= 22. [[Federico VIII de Dinamarca]] |23= 23. [[Luisa de Suecia|Princesa Luisa de Suecia]] |24= 24. Príncipe Fulco Salvatore Ruffo di Calabria, 4º Duque de [[Guardia Piemontese|Guardia Lombarda]] |25= 25. Eleonora Galletti, Marquesa di [[San Cataldo (Italia)|San Cataldo]] |26= 26. Barón Théodore Mosselman du Chenoy |27= 27. Isabelle Coghen |28= 28. Calisto Gazelli, 3º Conde di [[Rossana (Italia)|Rossana]] |29= 29. Francesca Cotti, Condesa di [[Ceres (Italia)|Ceres]] |30= 30. Conde Enrico Vittorio Rignon |31= 31. Luisa Perrone, Condesa di San Martino }}</center> </div></div> == Referencies == {{llistaref|2}} * [https://web.archive.org/web/20130718123523/http://www.monarchie.be/royal-family/prince-philippe Biografía oficial dende'l sitiu web de la Familia Real de Bélxica.] == Ver tamién == * [[Rei de los belgues|Llista de reis de los belgues]] == Enllaces esternos == {{Commonscat|Philippe of Belgium}} * [http://www.cidob.org/biografias_lideres_politicos/europa/belgica/felipe_de_belgica Biografía de Felipe de Bélxica por CIDOB] (n'español) {{socesión |títulu=[[Rei de los belgues|Rei de los Belgues]] |predecesor = [[Alberto II de Bélxica|Alberto II]] |socesor = Nel cargu |periodu = [[2013]] - presente<br />[[Ficheru:Great Coat of Arms of Belgium.svg|100px|center]] }} {{Tradubot|Felipe de Bélgica}} {{NF|1964||Felipe}} [[Categoría:Casa de Saxonia-Coburgu-Gotha]] [[Categoría:Persones de Bruxeles]] [[Categoría:Reis y reines de Bélxica]] [[Categoría:Monarques reinantes]] [[Categoría:Familia Real Belga]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 692lagf11w1ashg7fyn6lferw6glc77 0 127610 4382936 4335044 2025-07-08T05:15:32Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:NLD Order of Orange-Nassau - Knight Grand Cross BAR.png]] → [[File:Order of Orange-Nassau ribbon - Knight Grand Cross.svg]] vva 4382936 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Matilde de Bélgica}} {{persona}} [[Ficheru:Coat of arms of d'Udekem d'Acoz (1999).svg|thumb|right|120px|Blasón de la Casa d'Udekem d'Acoz.]] La reina '''Matilde de Bélxica''' (''Mathilde Marie-Christine Ghislaine d'Udekem d'Acoz''; {{nym|paréntesis=non}}) ye l'actual [[reina consorte de los belgues]] pol so matrimoniu col rei [[Felipe de Bélxica|Felipe]], qu'aportó al tronu tres l'abdicación del so padre [[Alberto II de Bélxica|Alberto II]] el [[21 de xunetu]] de [[2013]]. N'Europa ye anguaño la única Reina consorte nacida dientro de la nobleza y la primer Reina consorte de Bélxica nacida nesi país. == Biografía == === Nacencia y familia === Nació'l [[20 de xineru]] de [[1973]] en [[Uccle]], [[Bélxica]] como ''Jonkvrouw'' Matilde d'Udekem d'Acoz. El padre de la Reina Matilde pertenecía a la nobleza ensin titular ([[Señor|''Jonkheer'']]) por non ser el fíu mayor y el qu'heredara la baronía; por ello foi creáu conde [[Patrick d'Udekem d'Acoz]] (1936-2008) con ocasión de la boda de la so fía Matilde en 1999. La so madre ye la condesa [[Anna Maria Komorowska]] (nacida'l 24 de setiembre de 1946 en [[Białogard]], [[Polonia]]) fía del conde [[Leon Michał Komorowski]] (1907-1992) y de la princesa polaca [[Zofia Maria Sapieha-Kodeńska]] (1919-1997), polo tanto la Reina Matilde ye anguaño la única Reina consorte d'Europa que ye miembru de la nobleza por nacencia. Igualmente ta emparentada col ex-presidente de la República de Polonia [[Bronisław Komorowski|Bronisław Maria Komorowski]]. Ye la mayor de cinco hermanos: ''Jonkvrouw'' Marie-Alix (1974-1997), la marquesa Elisabeth (1977), casada col marqués Alfonso Pallavicini, la baronesa Hélène (1979), casada col barón Nicolás Janssen y el conde Charles-Henri (1985), qu'heredó'l títulu del padre tres la so muerte.<ref>[http://www.geneall.net/W/per_page.php?id=17769 Geneall]</ref> === Educación === Cursó los sos estudios primarios en [[Bastogne]] y los secundarios nel [[Institut de la Vierge Fidèle]] de [[Bruxeles]]. Darréu estudió [[llogopedia]] nel [[Institut Llibre Marie Haps]] de Bruxeles dende 1991 hasta 1994. N'habiendo consiguíu escelentes calificaciones, compaxinó'l so trabayu como llogopeda cola carrera de psicoloxía na [[Universidá Católica de Lovaina]]. Llogró'l títulu, col distintivu ''[[cum laude]]'' nel añu 2002. Fala [[Idioma francés|francés]], [[Idioma holandés|holandés]], [[Idioma inglés|inglés]] ya [[Idioma italianu|italianu]]. == Matrimoniu y descendencia == === Boda === Matilde casóse col entós herederu al tronu belga, [[Felipe de Bélxica]], el día [[4 d'avientu]] de [[1999]] na [[Catedral de San Miguel y Santa Gúdula de Bruxeles]]. A partir d'esi momentu, Matilde convertir en princesa de Bélxica y duquesa de Brabante, hasta que'l so maríu xubió al [[Rei de los belgues|tronu belga]] en 2013. === Fíos === * [[Isabel de Brabante|Princesa Isabel Teresa María Elena]], nacida'l [[25 d'ochobre]] de [[2001]], ye l'actual duquesa de Brabante. * [[Gabriel de Bélxica|Príncipe Gabriel Balduino Carlos María]], nacíu'l [[20 d'agostu]] de [[2003]]. * [[Manuel de Bélxica|Príncipe Manuel Leopoldo Guillermo Francisco María]], nacíu'l [[4 d'ochobre]] de [[2005]]. * [[Leonor de Bélxica|Princesa Leonor Fabiola Victoria Ana María]], nacida'l [[16 d'abril]] de [[2008]]. == Reina de Bélxica == El 3 de xunetu 2013 el so suegru, el rei Alberto II, anunció la so abdicación al tronu belga, que se produz el día 21 de xunetu del mesmu añu, día que se conmemora la fiesta nacional de Bélxica. Polo tanto'l so home, el príncipe Felipe, asumió la xefatura d'estáu y el títulu de [[rei de los Belgues]]. Ella conviértese en La so Maxestá la reina consorte de los Belgues dende esi mesmu día. == Otros datos == * Ye madrina de la princesa [[Isabel de Dinamarca]] == Distinciones honorífiques == === Distinciones honorífiques belgues === * [[Ficheru:BEL - Order of Leopold - Grand Cordon bar.svg|50px]] Dama gran gordón de la Orde de Leopoldo (1999). === Distinciones honorífiques estranxeres === * [[Ficheru:ESP Isabella Catholic Order GC.svg|50px]] [[Orde de Sabela la Católica|Dama gran cruz de la Real Orde de Sabela la Católica]] (Reinu d'España, 12/05/2000).<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/2000/05/13/pdfs/A17722-17722.pdf Boletín Oficial del Estáu]</ref> * [[Ficheru:SWE Order of the Polar Star (after 1975) - Commander Grand Cross BAR.png|50px]] [[Orde de la Estrella Polar|Comandante gran cruz de la Orde de la Estrella Polar]] (Reinu de Suecia, 2001). * [[Ficheru:St Olavs Orden storkors stripe.svg|50px]] [[Orde de San Olaf|Dama gran cruz de la Orde de San Olaf]] (Reinu de Noruega, 20/05/2003).<ref>[http://www.kongehuset.no/tildelinger.html?tid=28028&sek=27995&q=Prinsesse+Mathilde&type=&aarstall= Kongehuset]</ref> * [[Ficheru:FIN Order of the White Rose Grand Cross BAR.png|50px]] Dama gran cruz de la Orde de la Rosa Blanca de Finlandia (República de Finlandia, 2004). * [[Ficheru:POL Order Zaslugi RP kl1 BAR.svg|50px]] Dama gran cuz de la Orde del Méritu del la República de Polonia (República de Polonia, 2004). * [[Ficheru:PRT Order of Christ - Grand Cross BAR.svg|50px]] [[Orde de Cristo|Dama gran cruz de la Orde de Cristu]] (República Portuguesa, 08/03/2006). * [[Ficheru:Order of Orange-Nassau ribbon - Knight Grand Cross.svg|50px]] [[Orde d'Orange-Nassau|Dama gran cruz de la Orde d'Orange-Nassau]] (Reinu de los Países Baxos, 20/06/2006). * [[Ficheru:LUX Order of Adolphe Nassau Grand Cross BAR.png|50px]] Dama gran cruz de la Orde d'Adolfo de Nassau (Gran Ducáu de Luxemburgu, 2007). * [[Ficheru:OESSG Cavaliere di Gran Croce BAR.jpg|50px]] [[Orde del Santu Sepulcru de Xerusalén|Dama gran cruz de la Orde del Santu Sepulcru de Xerusalén]] (Ciudá del Vaticanu, 2010). * [[Ficheru:GER Bundesverdienstkreuz 9 Sond des Grosskreuzes.svg|50px]] [[Orde del Méritu de la República Federal d'Alemaña|Dama gran cruz clase especial de la Orde del Méritu de la República Federal d'Alemaña]] (República Federal d'Alemaña, 08/03/2016).<ref>[http://www.vanitatis.elconfidencial.com/multimedia/album/cases-reales/2016-03-10/mathilde-de-belgica_1166578/#0 Vanitatis]</ref> * [[Ficheru:SWE_King_Carl_XVI_Gustaf_Jubilee_Medal_III.png|50px]] Medaya conmemorativa del 70 Aniversariu del Rei Carlos XVI Gustavo (Reinu de Suecia, 30/04/2016). * [[Ficheru:Jordan004.gif|50px]] Dama gran gordón de la Suprema Orde del Renacimientu (Reinu Hachemita de Xordania, 18/05/2016).<ref>[http://www.vanitatis.elconfidencial.com/casas-reales/2016-05-18/duelo-reinas-rania-jordania-matilde-belgica_1202279/ Vanitatis]</ref> * [[Ficheru:JPN Hokan-sho 1Class BAR.svg|50px]] Dama gran gordón de la Orde de la Preciosa Corona (Imperiu de Xapón, 11/10/2016).<ref>[http://www.dailymail.co.uk/femail/article-3832998/Brilliant-bronze-Queen-Mathilde-Belgium-dazzles-tiara-packed-200-diamonds-joins-husband-King-Philippe-state-dinner-Tokyo.html Getty Images]</ref> * [[Ficheru:Order of the Elephant Ribbon bar.svg|50px]] [[Orde del Elefante|Dama de la Orde del Elefante]] (Reinu de Dinamarca, 28/03/2017).<ref>[http://www.vanitatis.elconfidencial.com/casas-reales/2017-03-28/mary-dinamarca-mathilde-belgica-cena-gala_1357005/ Vanitatis]</ref> == Ancestros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">'''Ancestros de Matilde de Bélxica''' </div> <div class="NavContent" style="display:none;"> <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''Matilde, Reina consorte de Bélxica''' |2= 2. Conde [[Patrick d'Udekem d'Acoz]] |3= 3. Condesa [[Anna Maria Komorowska]] |4= 4. Barón [[Charles d'Udekem d'Acoz]] |5= 5. [[Suzanne van Outryve d'Ydewalle]] |6= 6. Conde [[Leon Micheł Komorowski]] |7= 7. Princesa [[Zofia Maria Sapieha-Kodeńska]] |8= 8. Barón [[Maximilien François d'Udekem d'Acoz]] |9= 9. [[Maria van Eyll]] |10= 10. [[Clément Paul van Outryve d'Ydewalle]] |11= 11. [[Madeleine Marie de Thibault de Boesinghe]] |12= 12. Conde [[Micheł Komorowski]] |13= 13. [[Maria Zaborowska]] |14= 14. Príncipe [[Adam Zygmunt Sapieha-Kodeński]] |15= 15. Condesa [[Teresa Sobańska]] |16= 16. Barón [[Jacques Albert d'Udekem d'Acoz]] |17= 17. [[Alice de Kerchove]] |18= 18. [[Gustave Joseph van Eyll]] |19= 19. [[Marie Louise van Goethem]] |20= 20. [[Eugene van Outryve d'Ydewalle]] |21= 21. Laurence Caroline de Serret |22= 22. Desire Charles de Thibault de Boesinghe |23= 23. Marie Isabelle Frennelet |24= 24. Conde Leon Wilhelm Komorowski |25= 25. Krystyna Antonina Zbijewska |26= 26. Ambroży Zaborowski |27= 27. Condesa Michalina La mioączyńska |28= 28. Príncipe Władysław Leon Sapieha-Kodeński |29= 29. Condesa Elżbieta Konstancja Potulicka |30= 30. Conde Michał Maria Sobański |31= 31. Condesa Ludwika Maria Wodzicka }}</center> </div></div> == Ver tamién == *[[Alberto II de Bélxica]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} *[http://www.monarchie.be/en Casa Real Belga] {{Socesión | títulu = [[Reina consorte de los belgues]] | periodu = [[2013]] - Presente | predecesor = [[Paola de Bélxica|Paola Ruffo di Calabria]] | socesor = Nel cargu }} {{NF|1973||Matilde}} [[Categoría:Nobles de Bélxica]] [[Categoría:Casa de Saxonia-Coburgu-Gotha]] [[Categoría:Reines consortes de Bélxica]] [[Categoría:Llogopedes]] [[Categoría:Familia Real Belga]] 569tv7zz3o161xuxse76fmgd3zk5nhv 0 127621 4382937 4357939 2025-07-08T05:15:35Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:NLD Order of Orange-Nassau - Knight Grand Cross BAR.png]] → [[File:Order of Orange-Nassau ribbon - Knight Grand Cross.svg]] vva 4382937 wikitext text/x-wiki {{persona}} El príncipe '''Guillermo Xuan Xosé María de Nassau-Weilburg y Borbón-Parma''' (''Guillaume Jean Joseph Marie de Nassau-Weilburg et Bourbon-Parme'') {{nym}} [[Príncipe]] de [[Casa de Nassau-Weilburg|Nassau]] y [[Casa de Borbón-Parma|Borbón-Parma]], ye l'herederu al tronu [[Luxemburgu|luxemburgués]] polo tanto recibe'l títulu de [[Gran duque herederu de Luxemburgu]] xunto col tratamientu d'''[[Tratamientos protocolarios de la monarquía|Alteza Real]]''. Primer fíu del gran duque [[Enrique de Luxemburgu]] y de la gran duquesa consorte, [[María Teresa Mestre|María Teresa Mestre Batista]], ye'l mayor de cinco hermanos. == Biografía == === Nacencia === Nació'l [[11 de payares]] de [[1981]] na [[Luxemburgu (ciudá)|Ciudá de Luxemburgu]]. Per parte de la so madre, cubana de nacencia, baxa de l'adinerada familia [[Mestre]] propietarios de diversos negocios y finances en Suramérica, Suiza y Estaos Xuníos. === Educación === Cursó estudios primarios y secundarios nel so país, pero completó la so formación en [[Francia]] y [[Suiza]]. En [[2001]] empezó la so preparación militar na [[Real Academia de Sandhurst]]. === Afición === Guillermo ye aficionáu a la música, tanto moderna como clásica, y sabe tocar el violín y la guitarra, preséu que tamién toca la so madre. Tamién-y gusta lleer llibros d'historia y el tenis, la natación y l'esquí, deportes que suel prauticar de cutiu. === Novialgos y compromisu === Conozse pocu de la so vida personal, solamente tuvo una novia de calter públicu, la sobrina de la reina [[Sonia de Noruega]], Pía Haraldsen. En [[2012]] el [[primer ministru]] luxemburgués, Jean-Claude Juncker, anuncia que'l gran duque Guillermo comunicó-y el so compromisu con una [[aristocracia|aristócrata]] [[Bélxica|belga]], la condesa [[Estefanía de Lannoy]].<ref>[http://www.hola.com/realeza/casa_luxemburgo/2012042658231/guillermo-luxemburgo-compromisu/ Compromisu matrimonial]</ref> Estefanía ye la fía menor del conde [[Felipe de Lannoy|Philippe de Lannoy]] y d'[[Alix della Faille de Leverghem]]. Tien siete hermanos mayores.<ref>[http://www.geneall.net/W/per_page.php?id=163245 Padres y hermanos]</ref> == Matrimoniu y descendencia == === Boda === La pareya casóse civil el día [[19 d'ochobre]] de [[2012]] na Sala de Plenos del Conceyu de la ciudá de [[Luxemburgu (ciudá)|Luxemburgu]].<ref>[http://bodasreales.hola.com/guillermo-luxemburgo-stephanie-lannoy/boda-real/201210192199/ceremonia-civil-boda-real-guillermo-de-luxemburgo-stephanie-lannoy/ Enllaz civil]</ref> A partir del so enllaz matrimonial relixosu'l día [[20 d'ochobre]] de [[2012]] na [[Catedral de Santa María de Luxemburgu]], la pareya mora en [[Castiellu de Berg|Colmar-Berg]], la residencia oficial de los grandes duques. == Herederu de Luxemburgu == El so padre, Enrique de Luxemburgu aportó al tronu nel añu [[2000]] tres l'abdicación del so proxenitor. [[Juan de Luxemburgu (gran duque)|Juan, Gran Duque de Luxemburgu]], arrenunció al tronu y convirtió al so fíu nel [[xefe d'Estáu]] más nuevu d'Europa, el primer reinante nacíu dempués de la [[Segunda Guerra Mundial|II Guerra Mundial]]. El so '''coronación''' foi la primera del mileniu. Preside'l conseyu d'alministración de la Fundación Kräizbierg, a favor de les persones discapacitaes, y ye presidente d'honor del Conseyu de Desenvolvimientu Económicu. == Otros datos == * Ye'l padrín de los príncipes: [[Sebastián de Luxemburgu]], [[Manuel de Bélxica]], [[Ariadna d'Orange-Nassau|Ariadna de los Países Baxos]], Pablo de Luxemburgu, Noé de Luxemburgu (segundu fíu del so hermanu [[Luis de Luxemburgu|Luis]]). == Títulos y tratamientos == * '''11 de payares de 1981''' - '''28 de xunetu de 1986''': La so Alteza'l príncipe Guillermo de Luxemburgu, príncipe de Nassau, príncipe de Borbón-Parma. * '''28 de xunetu de 1986''' - '''18 d'avientu de 2000''': La so Alteza'l príncipe Guillermo de Luxemburgu, príncipe de Nassau. * '''18 d'avientu de 2000''' - '''presente''': La so Alteza'l gran duque herederu de Luxemburgu. == Distinciones honorífiques == === Distinciones honorífiques luxemburgueses === * [[Ficheru:Ord.Lion.Nassau.jpg|50px]] Caballeru de la [[Orde del Lleón d'Oru de la Casa de Nassau]] (11/11/1981). * [[Ficheru:LUX Order of Adolphe Nassau Grand Cross BAR.png|50px]] Caballeru Gran Cruz de la [[Orde d'Adolfo de Nassau]] (11/11/1999). * [[Ficheru:LUX Order of the Oak Crown - Grand Cross BAR.png|50px]] Caballeru Gran Cruz de la [[Orde de la Corona de Carbayu]] (23/06/2012). === Distinciones honorífiques estranxeres === * [[Ficheru:SVK Rad Bieleho Dvojkriza 2 triedy BAR.svg|50px]] Gran Oficial de la [[Orde de la Doble Cruz Blanca]] ({{bandera|Eslovaquia}} [[Eslovaquia|República Eslovaca]], 07/09/2005).<ref>[http://www.prezident.sk/?year-2005&news_id=1230 Presidencia de Eslovaquia]</ref> * [[Ficheru:ITA OMRI 2001 GC BAR.svg|50px]] Caballeru Gran Cruz de la [[Orde al Méritu de la República Italiana]] ({{bandera|Italia}} [[Italia|República Italiana]], 30/01/2009).<ref>[http://www.quirinale.it/elementi/DettaglioOnorificenze.aspx?decorato=305927 Sitiu web del Quirinal]</ref> * [[Ficheru:Order of Orange-Nassau ribbon - Knight Grand Cross.svg|50px]] Caballeru Gran Cruz de la [[Orde d'Orange-Nassau]] ({{bandera|Países Baxos}} [[Países Baxos|Reinu de los Países Baxos]], 21/03/2012).<ref>[http://www.ppe-agency.com/500px/Mar2012/PPE120320104.jpg PPE Agency], during state visit of the Queen of the Netherlands in Luxembourg (21/03/2012)</ref> * [[Ficheru:PRT_Military_Order_of_Aviz_-_Grand_Cross_BAR.png|50px]] Caballeru Gran Cruz de la [[Orde d'Avis]] ({{bandera|Portugal}} [[Portugal|República Portuguesa]], 23/05/2017).<ref>[https://3.bp.blogspot.com/-dtVqdZzJibY/WSS12cwzAhI/AAAAAAABYs0/5FiC56OVUIAzTRjOVrQKvRNVv9N02bBDwCLcB/s595/Maria-Teresa-Stephanie-Gala-1.jpg State visit in Luxembourg]</ref> == Ancestros == <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''Guillermo, Gran Duque Herederu de Luxemburgu''' |2= 2. [[Enrique de Luxemburgu|Gran Duque Enrique de Luxemburgu]] |3= 3. [[María Teresa de Luxemburgu|María Teresa Mestre Batista]] |4= 4. [[Juan de Luxemburgu (1921)|Gran Duque Juan de Luxemburgu]] |5= 5. [[Josefina Carlota de Bélxica|Princesa Josefina Carlota de Bélxica]] |6= 6. [[José Antonio Mestre Álvarez]] |7= 7. [[María Teresa Batista Falla]] |8= 8. [[Félix de Borbón-Parma|Príncipe Félix de Borbón-Parma]] |9= 9. [[Carlota de Luxemburgu|Gran Duquesa Carlota de Luxemburgu]] |10= 10. [[Leopoldu III de Bélxica|Rey Leopoldu III de Bélxica]] |11= 11. [[Astrid de Suecia|Princesa Astrid de Suecia]] |12= 12. [[José Antonio Mestre y Ramos-Almeyda]] |13= 13. María Narcisa Álvarez Tabío |14= 14. Agustín Batista y González de Mendoza |15= 15. María Teresa Falla Bonet |16= 16. [[Roberto I de Parma|Duque Roberto I de Parma]] |17= 17. [[María Antonia de Bergancia, duquesa de Parma|Infanta María Antonia de Portugal]] |18= 18. [[Guillermu IV de Luxemburgu|Gran Duque Guillermu IV de Luxemburgu]] |19= 19. [[María Ana de Portugal|Infanta María Ana de Portugal]] |20= 20. [[Alberto I de Bélxica|Rey Alberto I de Bélxica]] |21= 21. [[Isabel Gabriela de Baviera|Duque Isabel Gabriela en Baviera]] |22= 22. [[Carlos de Västergötland|Príncipe Carlos de Suecia, Duque de Västergötland]] |23= 23. [[Ingeborg de Dinamarca (1878-1958)|Princesa Ingeborg de Dinamarca]] |24= 24. Francisco Mestre y Fernández-Criado |25= 25. Matilde Ramos-Almeyda y Gómez |26= 26. Lucas Álvarez Cerice |27= 27. Narcisa Tabío y de la Lanza |28= 28. Melchor Batista y de Varona |29= 29. Julia González de Mendoza y Pedroso |30= 30. Laureano Falla Gutiérrez |31= 31. María Dolores Bonet y Mora }}</center> == Enllaces esternos == * {{Enllaz rotu|1=Luxprivat |2=http://www.luxprivat.lu/News/EXKLUSIV-Endlich!-Erbgrossherzog-Guillaume-hat-eine-Freundin-Das-neue-Liebesglueck-des-Prinzen-kommt-ueberraschend |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} == Notes y referencies == == Referencies == {{llistaref|2}} === Notes === {{llistaref|group=n}} {{NF|1981|}} {{Tradubot|Guillermo de Luxemburgo}} [[Categoría:Casa de Nassau-Weilburg]] [[Categoría:Príncipes de Luxemburgu]] r0wa6vmusw8yfcdsy0ko1bpxanlie34 0 127661 4382938 4334309 2025-07-08T05:15:38Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:NLD Order of Orange-Nassau - Knight Grand Cross BAR.png]] → [[File:Order of Orange-Nassau ribbon - Knight Grand Cross.svg]] vva 4382938 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Haakon Magnus''' {{nym}}, ye'l príncipe herederu de [[Noruega]]. Ye'l segundu fíu del rei [[Harald V de Noruega|Harald V]] y de la reina [[Sonia de Noruega]]. == Biografía == === Nacencia === Haakon nació en [[20 de xunetu]] de [[1973]] nel hospital Riskshospitalet d'[[Oslu]]. Trés díes depués anuncióse'l so nome: Haakon Magnus. === Bautismu === Foi bautizáu'l 20 de setiembre pol obispu Kaare Støylen na capiya del [[Palaciu Real d'Oslu|Palaciu Real]]. Los sos padrinos fueron el rei [[Olaf V de Noruega|Olaf V]] (el so güelu paternu), el rei [[Carlos XVI Gustavo de Suecia]] y la reina [[Margarita II de Dinamarca]]. === Llei Sálica === Nel momentu de nacer en Noruega taba vixente la [[Llei Sálica]]; ésta foi suprimida na constitución pola primogenitura en [[1990]], polo que l'únicu cambéu foi que la so hermana mayor, la princesa [[Marta Luisa de Noruega]], tien derechu a heredar el tronu, pero siempres tres Haakon Magnus y los sos fíos. Anguaño ye herederu'l primoxénitu, pero la llei nun tien calter retroactivu. === Hermana === * [[Marta Luisa de Noruega|Marta Luisa]], nacida'l [[22 de setiembre]] de [[1971]] === Educación === En llinia col deséu de los sos padres pa una educación más natural, Haakon y la so hermana asistieron a colexos públicos. Como'l so padre, él cursó'l primer añu escolar nel colexu de Smestad, onde entró en 1980. Foi al colexu secundariu cristianu del Gymnasium en 1992. En [[1996]] dexó [[Noruega]] pa estudiar n'[[Estaos Xuníos]] ciencies polítiques na [[Universidá de California en Berkeley|Universidá de California]] en [[Berkeley (California)|Berkeley]], llicencióse en primavera de [[1999]]. Esi mesmu añu, n'agostu, matricular na [[Universidá d'Oslu]] onde cursó ciencies sociales. Nel añu [[2002]] estudió en [[Londres]] Economía y Ciencia Polítiques. == Matrimoniu y descendencia == === Boda === Casóse'l [[25 d'agostu]] de [[2001]] na [[Catedral del Salvador d'Oslu]] con [[Mette-Marit de Noruega|Mette-Marit Tjessem Høiby]], madre soltera. El matrimoniu foi polémicu y produció un fuerte alderica sobre'l futuru de la monarquía en Noruega. === Fíos === * [[Ingrid Alexandra de Noruega|La so Alteza Real la princesa Ingrid Aleixandra]] * [[Sverre Magnus de Noruega|La so Alteza Real el príncipe Sverre Magnus]] Per otra parte, convive col matrimoniu'l fíu que [[Mette-Marit de Noruega|Mette Marit]] tuvo de soltera, Marius Borg Høiby, que nun ta na llinia de socesión nin tien títulu dalgunu. == Distinciones honorífiques == [[Ficheru:Royal Monogram of Prince Haakon of Norway.svg|80px|right|thumb|Monograma.]] === Distinciones honorífiques noruegues === * [[Ficheru:Olav Vs jubileumsmedalje 1957-1982 stripe.svg|50px]] Medaya Conmemorativa del Xubiléu de Plata del Rei Olaf V (21/09/1982). * [[Ficheru:St Olavs Orden storkors stripe.svg|50px]] [[Orde de San Olaf|Caballeru gran cruz con collar de la Orde de San Olaf]] (1991). * [[Ficheru:Olav Vs 100-årsmedalje stripe.svg|50px]] Medaya Conmemorativa del Centenariu del Rei Olaf V (02/07/2003). * [[Ficheru:Kongehusets 100-årsmedalje stripe.svg|50px]] Medaya Conmemorativa del Centenariu de la Casa Real Noruega (18/11/2005). * [[Ficheru:Kong Harald Vs jubileumsmedalje 1991-2016.png|50px]] Medaya Conmemorativa del Xubiléu de Plata del Rei Harald V (17/01/2016). * [[Ficheru:Den kongelige norske fortjenstorden storkors stripe.svg|50px]] Caballeru Gran Cruz de la Real Orde Noruega al Méritu. * [[Ficheru:Vernedyktighetsmedaljen Sjøforsvaret med 3 stjerner.svg|50px]] Medaya pol Serviciu a la Marina Noruega. * [[Ficheru:Norske reserveoffiserers forbunds hederstegn stripe.svg|50px]] Medaya de los Oficiales en Reserva. * [[Ficheru:Forsvarsmedaljen med laurbærgren stripe.svg|50px]] Medaya con Lloréu al Serviciu de la Reserva. * [[Ficheru:Sjømilitære Samfunds fortjenstmedalje stripe.svg|50px]] Medaya d'Oru al Méritu de la Sociedá Naval. * [[Ficheru:Oslo militære samfunds hederstegn stripe.svg|50px]] Distintivu d'Honor n'Oru al Méritu de la Sociedá Militar d'Oslu. === Distinciones honorífiques estranxeres === * [[Ficheru:Order of the Elephant Ribbon bar.svg|50px]] [[Orde del Elefante|Caballeru de la Orde del Elefante]] (Reinu de Dinamarca, 20/07/1991). * [[Ficheru:Seraphimerorden ribbon.svg|50px]] [[Orde de los Serafinos|Caballeru de la Orde de los Serafinos]] (Reinu de Suecia, 02/06/1993). * [[Ficheru:PRT Order of Prince Henry - Grand Cross BAR.svg|50px]] [[Orde del Infante Don Enrique|Caballeru gran cruz de la Orde del Infante Don Enrique]] (República Portuguesa, 13/02/2004).<ref>[http://www.ordens.presidencia.pt/?idc=154&list=1 República Portuguesa]</ref> * [[Ficheru:ITA OMRI 2001 GC BAR.svg|50px]] [[Orde al Méritu de la República Italiana|Caballeru gran cruz de la Orde al Méritu de la República Italiana]] (República Italiana, 20/09/2004).<ref>[http://www.quirinale.it/elementi/DettaglioOnorificenze.aspx?decorato=144229 Sitiu web del Quirinal]</ref> * [[Ficheru:ISL Icelandic Order of the Falcon - Grand Cross BAR.png|50px]] [[Orde del Ferre Caballeru gran cruz de la Orde del Ferre]] (Islandia, 26/10/1993).<ref>[http://www.vanitatis.elconfidencial.com/casas-reales/2017-03-22/mette-marit-noruega-look-visita-tao-islandia_1352569/#4 Vanitatis]</ref> * [[Ficheru:GER Bundesverdienstkreuz 7 Grosskreuz.svg|50px]] [[Orde del Méritu de la República Federal d'Alemaña|Caballeru gran cruz de la Orde del Méritu de la República Federal d'Alemaña]] (República Federal d'Alemaña). * [[Ficheru:GER Bundesverdienstkreuz 9 Sond des Grosskreuzes.svg|50px]] [[Orde del Méritu de la República Federal d'Alemaña|Caballeru gran cruz clase especial de la Orde del Méritu de la República Federal d'Alemaña]] (República Federal d'Alemaña). * [[Ficheru:Jordan004.gif|50px]] Caballeru gran gordón de la Suprema Orde del Renacimientu (Reinu Hachemita de Xordania). * [[Ficheru:ESP Charles III Order GC.svg|50px]] [[Orde de Carlos III|Caballeru gran cruz de la Real y Distinguida Orde de Carlos III]] (Reinu d'España, 26/05/2006).<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/2006/05/27/pdfs/A20010-20010.pdf Boletín Oficial del Estáu]</ref> * [[Ficheru:POL Order Zaslugi RP kl1 BAR.svg|50px]] Caballeru gran cruz de la Orde del Méritu de la República de Polonia (República de Polonia). * [[Ficheru:BUL Order Stara planina ribbon.svg|50px]] Caballeru de primer clase de la Orde de la Stara Planina (República de Bulgaria). * [[Ficheru:JPN Daikun'i kikkasho BAR.svg|50px]] Caballeru gran gordón de la Suprema Orde del Crisantemu (Imperiu de Xapón). * [[Ficheru:Order of Orange-Nassau ribbon - Knight Grand Cross.svg|50px]] [[Orde d'Orange-Nassau|Caballeru gran cruz de la Orde d'Orange-Nassau]] (Reinu de los Países Baxos). * [[Ficheru:AUT Honour for Services to the Republic of Austria - 1st Class BAR.png|50px]] Gran Decoración d'Honor n'Oru con Faxín polos Servicios Emprestaos a la República d'Austria (República d'Austria). * [[Ficheru:BRA - Order of the Southern Cross - Grand Cross BAR.svg|50px]] [[Orde de la Cruz del Sur Caballeru gran cruz de la Orde de la Cruz del Sur]] (República Federativa de Brasil). * [[Ficheru:EST Order of the Cross of Terra Mariana - 1st Class BAR.png|50px]] [[Orde de la Cruz de Tierra Mariana|Caballeru de la Orde de la Cruz de Terra Mariana]], Primer Clase (República d'Estonia). * [[Ficheru:FIN Order of the White Rose Grand Cross BAR.png|50px]] Caballeru gran cruz de la Orde de la Rosa Blanca de Finlandia (República de Finlandia). == Ancestros == <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''Haakon Magnus, Príncipe Herederu de Noruega''' |2= 2. [[Harald V de Noruega]] |3= 3. [[Sonia de Noruega]] |4= 4. [[Olaf V de Noruega]] |5= 5. [[Marta de Suecia|Princesa Marta de Suecia]] |6= 6. [[Karl August Haraldsen]] |7= 7. [[Dagny Ulrichsen]] |8= 8. [[Haakon VII de Noruega]] |9= 9. [[Maud de Gales|Princesa Maud de Gales]] |10= 10. [[Carlos de Västergötland|Príncipe Carlos de Suecia, duque de Västergötland]] |11= 11. [[Ingeborg de Dinamarca (1878-1958)|Princesa Ingeborg de Dinamarca]] |12= 12. [[Halvor Haraldsen]] |13= 13. [[Carethe Josephine Nielsen]] |14= 14. [[Johan Christian Ulrichsen]] |15= 15. [[Berntine Marie Hansen]] |16= 16. [[Federico VIII de Dinamarca]] |17= 17. [[Luisa de Suecia|Princesa Luisa de Suecia]] |18= 18. [[Eduardu VII del Reinu Xuníu]] |19= 19. [[Alexandra de Dinamarca|Princesa Alexandra de Dinamarca]] |20= 20. [[Óscar II de Suecia|Óscar II de Suecia y Noruega]] |21= 21. [[Sofía de Nassau|Princesa Sofía de Nassau]] |22= 22. [[Federico VIII de Dinamarca]] (= 16) |23= 23. [[Luisa de Suecia|Princesa Luisa de Suecia]] (= 17) |24= 24. [[Harald Gundersen Olsbrygge]] |25= 25. [[Aslaug Kirstine Halvorsdatter]] |26= 26. [[Niels Nielsen]] |27= 27. [[Hanna Andrea Hansdatter]] |28= 28. Ulrik Christophersen |29= 29. Anne Sophie Johannesdatter |30= 30. Johan Nicolay Hansen |31= 31. Anne Gurine Bentsen }}</center> {{Socesión | anterior = - | títulu = Llinia de socesión al tronu de Noruega | siguiente = [[Ingrid Alexandra de Noruega]] | periodu = 1º }} == Referencies == {{llistaref|2}} {{Tradubot|Haakon Magnus de Noruega}} {{NF|1973|}} [[Categoría:Príncipes herederos]] [[Categoría:Familia Real Noruega]] [[Categoría:Nobles de Noruega]] [[Categoría:Casa de Glücksburg]] [[Categoría:Príncipes y princeses de Noruega]] h3nvghuc7mmnv3n7hc5zwudojeo813e 0 127791 4382934 3832818 2025-07-08T05:04:38Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:King Rama IX Royal Cypher Medal (Thailand) ribbon.png]] → [[File:King Rama IX Royal Cypher Medal (Thailand) ribbon.svg]] vva 4382934 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Dipangkorn Rasmijoti''' {{nym}} ye'l presuntu [[príncipe]] herederu tailandés, miembru de la [[dinastía Chakri]] y primero na llinia de socesión al tronu de Tailandia. Ye fíu del rei [[Maha Vajiralongkorn]] y de la so tercer esposa, [[Srirasmi Suwadee]]. El príncipe ta siendo educáu n'[[Alemaña]]. <gallery> File:Royal Monogram of Prince Dipangkorn Rasmijoti 2019.png|<center>Dipangkorn Rasmijoti </gallery> ==Distinciones honorífiques== ;Nacionales * [[Ficheru:King Rama IX Royal Cypher Medal (Thailand) ribbon.svg|50px]] Medaya de primer Clase del Rei Caña IX. ==Ancestros== <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''Dipangkorn Rasmijoti''' |2= 2. [[Maha Vajiralongkorn]] (Caña X) |3= 3. [[Srirasmi Suwadee]] |4= 4. [[Bhumibol Adulyadej]] (Caña IX) |5= 5. [[Sirikit|Sirikit Kitiyakara]] |6= 6. Apiruch Suwadee |7= 7. Wanthanee Koet-amphaeng |8= 8. Mahidol Adulyadej, Príncipe de [[Provincia de Songkhla|Songkhla]] |9= 9. Sangwan Talapat |10= 10. Nakkhratra Mangkala, II Príncipe de [[Provincia de Chanthaburi|Chanthaburi]] |11= 11. Bua Snidvongs |12= |13= |14= |15= |16= 16. [[Chulalongkorn]] (Caña V) |17= 17. Savang Vadhana |18= 18. Chu Chukramol |19= 19. Kham Chukramol |20= 20. Kitiyakara Voralaksana, I Príncipe de [[Provincia de Chanthaburi|Chanthaburi]] |21= 21. Princesa Apsarasaman Devakula |22= 22. Sadan Snidvongs |23= 23. Bang Bunyathon }} </center> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{Tradubot|Dipangkorn Rasmijoti}} {{NF|2005||Rasmijoti, Dipangkorn}} [[Categoría:Persones de Bangkok]] 62atcfwkulf2olx7k9rwaxryihu7ykc 0 131103 4382942 4350751 2025-07-08T05:26:57Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382942 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María Amelia Teresa de Borbón-Dos Sicilies y Habsburgu-Lorena''' (Caserta, {{Fecha|26|4|1782}} {{Fecha|24|3|1866}} - Claremont, [[Surrey]], de ) foi princesa del [[Reinu de Nápoles]] y Sicilia y darréu reina consorte Lluis Felipe, Rei de #los franceses. == Primeros años de vida == María Amelia yera la quinta fía de Fernandu I, Rei de les Dos Sicilies (1751-1825), fíu de [[Carlos III d'España]], y de l'Archiduquesa María Carolina d'Austria (1752-1814). Yera pos per vía materna, nieta de Francisco I de Lorena y María Teresa I d'Habsburgu, fundadores de la caña dinástica Habsburgu-Lorena y sobrina de #Reina María Antonieta de Francia. Recibió una educación esmerada y católica, desenvolvió un fondu sentimientu relixosu que-y fixo ganar #se nel so círculu familiar el llamatu de ''La Santa.'' En [[1798]], ante la meyora de les tropes napoleóniques, la familia real napolitana treslladar hasta [[Palermu|Palermo]]. Ente 1800 y [[1800|1802]] María Amelia y la so madre #instalar cola corte [[Austria|Austriaca]]. === Matrimoniu === En 1806, la familia tuvo que treslladase de nuevu pa evitar a los exércitos de Masséna, y mientres esta segunda estancia del so padre na corte en Palermo, conoció al exiliáu Lluis Felipe, duque d'Orleans, fíu mayor de Luís Felipe II, Duque d'Orleans, col que casóse'l [[25 de payares]] de [[1806|1809]], en [[Palermu|Palermo]], [[Reinu de Sicilia]], convirtiéndose en duquesa d'Orleans. == Vida == Foi güela bien cercana de Carlota de Méxicu lo mesmo que de [[Leopoldu II de Bélxica]] y de Felipe, Conde de Flandes. En [[1814]], #establecer en Francia, al pie del so home, morando nel [[Palais-Royal|Palaciu Real]] en [[París]]. En 1815 la torna de Napoleón, mientres los denominaos Cien Díes, condució a María Amelia al exiliu. Buscó abellugu colos sos cuatro fíos n'Inglaterra, onde pasó dos años na Casa de los [[Orleans]], en Twickenham. De vuelta a [[Francia]] en [[1817]], la so vida en Neuilly hasta [[1828]] foi'l periodu más feliz de la so esistencia. Nin entós nin en cualesquier otru momentu, tomó parte activa en política; anque'l so monarquismo fuerte y les sos tradiciones legitimistas torgaron incluyila nel mesma creencia de les opiniones lliberales del so home. La so atención foi absorbida pol cuidu y la educación de la so numberosa familia, entá dempués de que la revolución de [[1830]] convirtióla en reina de los franceses. El so segundu exiliu, #producir en [[1848]], col periodu revolucionariu qu'abolió la monarquía. Hasta'l final de la so vida, vivió en Claremont, onde la so caridá y piedá #facer almirar por munchos amigos ingleses de la familia [[Orleans]]. Finó nel exiliu, en Claremont en [[Surrey]], [[Inglaterra]]. == Los sos fíos == [[Ficheru:Queen_Marie_Amélie_with_her_youngest_sons,_the_Dukes_of_Montpensier_and_Aumale_by_Louis_Hersent_(1835,_Versailles)_.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|306x306px|Semeya de la reina en 1835, colos sos dos fíos menores Enrique d'Orleans, duque de Aumale (1822), y Antonio d'Orleans, duque de Montpensier (1824).]] # #Príncipe Fernando Felipe de Francia, [[Ducáu d'Orleans|Duque d'Orleans]] ([[3 de setiembre]] de [[1810]] - [[1842]]). # #Princesa Luisa María d'Orleans {{nym}} dempués Reina consorte de [[Leopoldu I de Bélxica]]. # #Princesa María d'Orleans ([[12 d'abril]] de [[1813]] - [[1839]]) casóse col Duque Alejandro de Wurtemberg ([[1804]] - [[1881]]). # #Príncipe Luis, duque de Nemours ([[25 d'ochobre]] de [[1814]] - [[1896]]) casóse con Victoria de Saxonia-Coburgu-Koháry ([[1822]] - [[1857]]). # #Princesa Francisca d'Orleans ([[28 de marzu]] de [[1816]] - 1818). # Princesa Clementina d'Orleans ([[3 de xunu]] de [[1817]] - [[1907]]) casóse con Augusto de Saxonia-Coburgu-Gotha. # Francisco d'Orleans, Príncipe de Joinville ([[14 d'agostu]] de 1818 - [[1900]]) casóse cola Princesa Francisca de Brasil ([[1824]] - [[1818|1898]]) fía de Pedro I de Brasil. # #Príncipe Carlos, Duque de Penthièvre ([[1 de xineru]] de 1820 - [[1820|1828]]). # #Príncipe Enrique, Duque de Aumale ([[16 de xunu]] de 1822 - [[1897]]) casóse cola Princesa Carolina Augusta de Borbón-Dos Sicilies ([[1822]] - 1869), fía de Leopoldu, Príncipe de Salerno. # #Príncipe Antonio, Duque de Montpensier (31 de xunetu de [[1824]] - 1890) aportó a Infante d'España dempués de tar casáu con Luisa Fernanda (1832 - 1897), fía de Fernandu VII d'España y hermana d'Isabel II. == Títulos y tratamientos == * '''1782-1809''': ''La so Alteza Real'' la princesa María Amalia de Nápoles y Sicilia * '''1809-1830''': ''La so Alteza Real'' la duquesa d'Orleans * '''1830-1848''': ''La so Maxestá'' la reina de #los franceses * '''1848-1850''': ''La so Alteza'' Real la duquesa d'Orleans * '''1850-1856''': ''La so Alteza Real'' la duquesa viuda d'Orleans == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa. * Dama de la Orde de la Cruz Estrellada.<ref>{{cita web |url=http://alex.onb.ac.at/cgi-content/alex?aid=shb&datum=1828&page=321&size=45 |apellíu=Nationalbibliothek |nome=Österreichische |títulu=ÖNB-ALEX - Staatshandbuch|idioma=de |fechaaccesu=19 d'ochobre de 2017}}</ref> ([[Imperiu austriacu|Imperiu Austriacu]]). * [[Ficheru:Imperial_Order_of_Saint_Charles_(Mexico)_-_ribbon_bar.gif|50x50px]] Dama de la Gran Cruz de la Orde Imperial de San Carlos de Méxicu. == Ancestros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">'''Ancestros de María Amelia de les Dos Sicilies''' </div> <div style="display:none;" class="NavContent"> <center> {| style="font-size: 90%; line-height: 110%; position: relative;" cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" | style="" rowspan="62" id="243" | | rowspan="62" id="245" | | rowspan="62" id="247" | | style="" rowspan="30" id="249" | | rowspan="30" id="251" | | rowspan="30" id="253" | | style="" rowspan="14" id="255" | | rowspan="14" id="257" | | rowspan="14" id="259" | | style="" rowspan="6" id="261" | | rowspan="6" id="263" | | rowspan="6" id="265" | | style="" rowspan="2" id="267" | | rowspan="2" id="269" | | rowspan="2" id="271" | | rowspan="2" id="273" | | rowspan="2" id="275" | |- id="278" align="center" | id="279" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="281" colspan="4" |16. Lluis de Francia |- id="282" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="283" | |- id="285" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="286" | | rowspan="2" id="288" | | rowspan="2" id="290" | | rowspan="2" id="292" | | rowspan="2" id="294" | |- id="297" align="center" | id="298" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #bfc;" rowspan="2" id="300" colspan="4" |8. [[Felipe V d'España]] | rowspan="2" id="301" colspan="3" | |- id="303" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="304" | |- id="306" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="6" id="307" | | rowspan="6" id="309" | | rowspan="6" id="311" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="313" | | rowspan="2" id="315" | | rowspan="2" id="317" | | rowspan="2" id="319" | | rowspan="2" id="321" | |- id="324" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="325" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="327" colspan="4" |17. María Ana Cristina de Baviera |- id="328" align="center" | id="329" | |- id="331" align="center" | style="" rowspan="2" id="332" | | rowspan="2" id="334" | | rowspan="2" id="336" | | rowspan="2" id="338" | | rowspan="2" id="340" | |- id="343" align="center" | id="344" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #ffc;" rowspan="2" id="346" colspan="4" |4. [[Carlos III d'España]] | rowspan="2" id="347" colspan="6" | |- id="349" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="350" | |- id="352" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="14" id="353" | | rowspan="14" id="355" | | rowspan="14" id="357" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="6" id="359" | | rowspan="6" id="361" | | rowspan="6" id="363" | | style="" rowspan="2" id="365" | | rowspan="2" id="367" | | rowspan="2" id="369" | | rowspan="2" id="371" | | rowspan="2" id="373" | |- id="376" align="center" | id="377" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="379" colspan="4" |18. Eduardo II Farnesio |- id="380" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="381" | |- id="383" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="384" | | rowspan="2" id="386" | | rowspan="2" id="388" | | rowspan="2" id="390" | | rowspan="2" id="392" | |- id="395" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="396" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #bfc;" rowspan="2" id="398" colspan="4" |9. Isabel de Farnesio | rowspan="2" id="399" colspan="3" | |- id="401" align="center" | id="402" | |- id="404" align="center" | style="" rowspan="6" id="405" | | rowspan="6" id="407" | | rowspan="6" id="409" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="411" | | rowspan="2" id="413" | | rowspan="2" id="415" | | rowspan="2" id="417" | | rowspan="2" id="419" | |- id="422" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="423" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="425" colspan="4" |19. Dorotea Sofía de Neoburgu |- id="426" align="center" | id="427" | |- id="429" align="center" | style="" rowspan="2" id="430" | | rowspan="2" id="432" | | rowspan="2" id="434" | | rowspan="2" id="436" | | rowspan="2" id="438" | |- id="441" align="center" | id="442" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #fb9;" rowspan="2" id="444" colspan="4" |2. Fernandu I de les Dos Sicilies | rowspan="2" id="445" colspan="9" | |- id="447" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="448" | |- id="450" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="30" id="451" | | rowspan="30" id="453" | | rowspan="30" id="455" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="14" id="457" | | rowspan="14" id="459" | | rowspan="14" id="461" | | style="" rowspan="6" id="463" | | rowspan="6" id="465" | | rowspan="6" id="467" | | style="" rowspan="2" id="469" | | rowspan="2" id="471" | | rowspan="2" id="473" | | rowspan="2" id="475" | | rowspan="2" id="477" | |- id="480" align="center" | id="481" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="483" colspan="4" |20. Augusto II de Polonia |- id="484" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="485" | |- id="487" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" id="488" | | rowspan="2" id="490" | | rowspan="2" id="492" | | rowspan="2" id="494" | | rowspan="2" id="496" | |- id="499" align="center" | id="500" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #bfc;" rowspan="2" id="502" colspan="4" |10. Augusto III de Polonia | rowspan="2" id="503" colspan="3" | |- id="505" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="506" | |- id="508" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="6" id="509" | | rowspan="6" id="511" | | rowspan="6" id="513" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="515" | | rowspan="2" id="517" | | rowspan="2" id="519" | | rowspan="2" id="521" | | rowspan="2" id="523" | |- id="526" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="527" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="529" colspan="4" |21. Cristiana Eberardina de Brandeburgu-Bayreuth |- id="530" align="center" | id="531" | |- id="533" align="center" | style="" rowspan="2" id="534" | | rowspan="2" id="536" | | rowspan="2" id="538" | | rowspan="2" id="540" | | rowspan="2" id="542" | |- id="545" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="546" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #ffc;" rowspan="2" id="548" colspan="4" |5. María Amalia de Saxonia | rowspan="2" id="549" colspan="6" | |- id="551" align="center" | id="552" | |- id="554" align="center" | style="" rowspan="14" id="555" | | rowspan="14" id="557" | | rowspan="14" id="559" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="6" id="561" | | rowspan="6" id="563" | | rowspan="6" id="565" | | style="" rowspan="2" id="567" | | rowspan="2" id="569" | | rowspan="2" id="571" | | rowspan="2" id="573" | | rowspan="2" id="575" | |- id="578" align="center" | id="579" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="581" colspan="4" |22. Xosé I d'Habsburgu |- id="582" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="583" | |- id="585" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="586" | | rowspan="2" id="588" | | rowspan="2" id="590" | | rowspan="2" id="592" | | rowspan="2" id="594" | |- id="597" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="598" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #bfc;" rowspan="2" id="600" colspan="4" |11. María Xosefa d'Austria | rowspan="2" id="601" colspan="3" | |- id="603" align="center" | id="604" | |- id="606" align="center" | style="" rowspan="6" id="607" | | rowspan="6" id="609" | | rowspan="6" id="611" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="613" | | rowspan="2" id="615" | | rowspan="2" id="617" | | rowspan="2" id="619" | | rowspan="2" id="621" | |- id="624" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="625" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="627" colspan="4" |23. [[Guillermina Amalia de Brunswick-Luneburgu]] |- id="628" align="center" | id="629" | |- id="631" align="center" | style="" rowspan="2" id="632" | | rowspan="2" id="634" | | rowspan="2" id="636" | | rowspan="2" id="638" | | rowspan="2" id="640" | |- id="643" align="center" | id="644" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #fcc;" rowspan="2" id="646" colspan="4" |1. '''María Amelia de les Dos Sicilies''' | rowspan="2" id="647" colspan="12" | |- id="649" align="center" | id="650" | |- id="652" align="center" | style="" rowspan="62" id="653" | | rowspan="62" id="655" | | rowspan="62" id="657" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="30" id="659" | | rowspan="30" id="661" | | rowspan="30" id="663" | | style="" rowspan="14" id="665" | | rowspan="14" id="667" | | rowspan="14" id="669" | | style="" rowspan="6" id="671" | | rowspan="6" id="673" | | rowspan="6" id="675" | | style="" rowspan="2" id="677" | | rowspan="2" id="679" | | rowspan="2" id="681" | | rowspan="2" id="683" | | rowspan="2" id="685" | |- id="688" align="center" | id="689" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="691" colspan="4" |24. Carlos V de Lorena |- id="692" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="693" | |- id="695" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="696" | | rowspan="2" id="698" | | rowspan="2" id="700" | | rowspan="2" id="702" | | rowspan="2" id="704" | |- id="707" align="center" | id="708" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #bfc;" rowspan="2" id="710" colspan="4" |12. Leopoldu I de Lorena | rowspan="2" id="711" colspan="3" | |- id="713" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="714" | |- id="716" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="6" id="717" | | rowspan="6" id="719" | | rowspan="6" id="721" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="723" | | rowspan="2" id="725" | | rowspan="2" id="727" | | rowspan="2" id="729" | | rowspan="2" id="731" | |- id="734" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="735" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="737" colspan="4" |25. Leonor María Xosefa d'Habsburgu |- id="738" align="center" | id="739" | |- id="741" align="center" | style="" rowspan="2" id="742" | | rowspan="2" id="744" | | rowspan="2" id="746" | | rowspan="2" id="748" | | rowspan="2" id="750" | |- id="753" align="center" | id="754" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #ffc;" rowspan="2" id="756" colspan="4" |6. Francisco de Lorena | rowspan="2" id="757" colspan="6" | |- id="759" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="760" | |- id="762" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="14" id="763" | | rowspan="14" id="765" | | rowspan="14" id="767" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="6" id="769" | | rowspan="6" id="771" | | rowspan="6" id="773" | | style="" rowspan="2" id="775" | | rowspan="2" id="777" | | rowspan="2" id="779" | | rowspan="2" id="781" | | rowspan="2" id="783" | |- id="786" align="center" | id="787" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="789" colspan="4" |26. [[Felipe I d'Orleans]] |- id="790" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="791" | |- id="793" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="794" | | rowspan="2" id="796" | | rowspan="2" id="798" | | rowspan="2" id="800" | | rowspan="2" id="802" | |- id="805" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="806" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #bfc;" rowspan="2" id="808" colspan="4" |13. Isabel Carlota de Borbón-Orleans | rowspan="2" id="809" colspan="3" | |- id="811" align="center" | id="812" | |- id="814" align="center" | style="" rowspan="6" id="815" | | rowspan="6" id="817" | | rowspan="6" id="819" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="821" | | rowspan="2" id="823" | | rowspan="2" id="825" | | rowspan="2" id="827" | | rowspan="2" id="829" | |- id="832" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="833" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="835" colspan="4" |27. Isabel Carlota del Palatináu |- id="836" align="center" | id="837" | |- id="839" align="center" | style="" rowspan="2" id="840" | | rowspan="2" id="842" | | rowspan="2" id="844" | | rowspan="2" id="846" | | rowspan="2" id="848" | |- id="851" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="852" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #fb9;" rowspan="2" id="854" colspan="4" |3. María Carolina d'Austria | rowspan="2" id="855" colspan="9" | |- id="857" align="center" | id="858" | |- id="860" align="center" | style="" rowspan="30" id="861" | | rowspan="30" id="863" | | rowspan="30" id="865" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="14" id="867" | | rowspan="14" id="869" | | rowspan="14" id="871" | | style="" rowspan="6" id="873" | | rowspan="6" id="875" | | rowspan="6" id="877" | | style="" rowspan="2" id="879" | | rowspan="2" id="881" | | rowspan="2" id="883" | | rowspan="2" id="885" | | rowspan="2" id="887" | |- id="890" align="center" | id="891" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="893" colspan="4" |28. [[Leopoldu I d'Habsburgu]] |- id="894" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="895" | |- id="897" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="898" | | rowspan="2" id="900" | | rowspan="2" id="902" | | rowspan="2" id="904" | | rowspan="2" id="906" | |- id="909" align="center" | id="910" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #bfc;" rowspan="2" id="912" colspan="4" |14. Carlos VI del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu | rowspan="2" id="913" colspan="3" | |- id="915" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="916" | |- id="918" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="6" id="919" | | rowspan="6" id="921" | | rowspan="6" id="923" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="925" | | rowspan="2" id="927" | | rowspan="2" id="929" | | rowspan="2" id="931" | | rowspan="2" id="933" | |- id="936" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="937" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="939" colspan="4" |29. [[Lleonor Madalena de Palatináu-Neoburgu|Leonor Madalena de Palatináu-Neoburgu]] |- id="940" align="center" | id="941" | |- id="943" align="center" | style="" rowspan="2" id="944" | | rowspan="2" id="946" | | rowspan="2" id="948" | | rowspan="2" id="950" | | rowspan="2" id="952" | |- id="955" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="956" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #ffc;" rowspan="2" id="958" colspan="4" |7. [[María Teresa I d'Austria]] | rowspan="2" id="959" colspan="6" | |- id="961" align="center" | id="962" | |- id="964" align="center" | style="" rowspan="14" id="965" | | rowspan="14" id="967" | | rowspan="14" id="969" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="6" id="971" | | rowspan="6" id="973" | | rowspan="6" id="975" | | style="" rowspan="2" id="977" | | rowspan="2" id="979" | | rowspan="2" id="981" | | rowspan="2" id="983" | | rowspan="2" id="985" | |- id="988" align="center" | id="989" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="991" colspan="4" |30. Luis Rodolfo de Brunswick-Lüneburgo |- id="992" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-top: 1px solid black;" id="993" | |- id="995" align="center" | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="996" | | rowspan="2" id="998" | | rowspan="2" id="1000" | | rowspan="2" id="1002" | | rowspan="2" id="1004" | |- id="1007" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="1008" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #bfc;" rowspan="2" id="1010" colspan="4" |15. [[Isabel Cristina de Brunswick-Wolfenbüttel]] | rowspan="2" id="1011" colspan="3" | |- id="1013" align="center" | id="1014" | |- id="1016" align="center" | style="" rowspan="6" id="1017" | | rowspan="6" id="1019" | | rowspan="6" id="1021" | | style="border-left: 1px solid black;" rowspan="2" id="1023" | | rowspan="2" id="1025" | | rowspan="2" id="1027" | | rowspan="2" id="1029" | | rowspan="2" id="1031" | |- id="1034" align="center" | style="border-left: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;" id="1035" | | style="border:1px solid black;padding:0 0.2em;padding-top: 0; padding-bottom: 0;;background-color: #9fe;" rowspan="2" id="1037" colspan="4" |31. Cristina Luisa de Oettingen-Oettingen |- id="1038" align="center" | id="1039" | |- id="1041" align="center" | style="" rowspan="2" id="1042" | | rowspan="2" id="1044" | | rowspan="2" id="1046" | | rowspan="2" id="1048" | | rowspan="2" id="1050" | |} </center></div></div>{{Socesión|predecesor=[[María Antonieta d'Austria]]]<br /></p><small>(destronada en 1792)</small><br/>[[María Luisa d'Habsburgu-Lorena]]<br /><small>(emperatriz de los franceses)</small> |títulu=[[Archivu:Coat of arms of Marie Amélie of the Two Sicilies as Queen of the French.png|45px]]<br/>[[Monarquía de Xunetu|Reina consorte de los franceses]]|periodu={{Fecha|9|8|1830}} - {{Fecha|24|2|1848}}}} == Referencies == {{llistaref}} {{NF|1782|1866}} 928pn1plhoc6zvt11ipabeew6xkfbbb 0 131162 4382943 4354483 2025-07-08T05:27:04Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382943 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María Lluisa de Parma''' {{nym}} foi reina consorte d'España como esposa de [[Carlos IV d'España|Carlos IV]], de quien yera [[Parma|prima]] carnal pel llau paternu. Yera nieta de [[Lluis XV de Francia]], hermana de Fernandu I de Borbón-Parma y tamién prima carnal de los reis franceses [[Lluis XVI de Francia|Luis XVI]], [[Luis XVIII de Francia|Luis XVIII]] y [[Carlos X de Francia|Carlos]] X. #Considerar la última reina del Antiguu Réxime n'España. == Biografía == [[Ficheru:La_famiglia_di_Don_Filippo_di_Borbone_by_Giuseppe_Baldrighi_(C._1757).jpg|izquierda|miniaturadeimagen|''Felipe I de Parma y la so familia'' por Giuseppe Baldrighi (aprox. 1755, Galería Nacional de Parma).]] Yera fía de Felipe I, duque de Parma y de la princesa Luisa Isabel de Francia, fía del rei Luis XV. Según munchos historiadores, recibió una educación discutible, so influencia del revesosu abá Étienne Bonnot de Condillac, quien defendía ciertes ''llibertaes'' tocantes a moralidá que naquella dómina resultaben impropies de les dames nobles. == Matrimoniu == En 1765 casóse col [[príncipe d'Asturies]], futuru [[Carlos IV d'España|Carlos IV]]; yeren primos carnales per vía paterna y parientes cercanos pela vía materna de María Lluisa. En 1788 convirtióse en reina consorte d'España darréu la muerte del so suegru'l rei [[Carlos III d'España|Carlos III]] y ser reconocíu como rei d'España'l so maríu, [[Carlos IV d'España|Carlos IV]]. María Lluisa de Parma exerció una gran influyencia sobre'l so home. De calter caprichosu, llegó a participar en numberosos episodios polos que foi considerada, yá na so dómina, una muyer intrigante y, pa munchos, malvada. Sufrió un ostensible deterioru físicu polos numberosos embaranzos y partos, lo que-y dio un semblante pocu prestosu qu'aumentó la so impopularidá. Ella, sicasí, taba arguyosa de los sos brazos torniaos y procuró #enguapecer con xoyes y costosos vistíos de manga curtia importaos de [[París]], tal como atestigüen diverses semeyes de [[Francisco de Goya|Goya]]. [[Ficheru:Manuel de Godoy, por Francisco Bayeu (Real Academia de Bellas Artes de San Fernando).jpg|izquierda|miniaturadeimagen|[[Manuel Godoy]], presuntu amigu de María Lluisa, retratáu en [[1792]] por Francisco Bayeu.]] Tuvo enfrentada con numberosos miembros de la Corte española del momentu. Destacó la rivalidá que caltuvieron la reina y la duquesa d'Alba, musa de Goya. Tamién tuvo desavenencies cola duquesa de Osuna. Ente los numberosos amigos atribuyíos a la reina María Lluisa destaca [[Manuel Godoy]], antiguu miembru de la Guardia de Corps qu'algamó una influencia política bien notable como valíu de [[Carlos IV d'España|Carlos IV]]. La firma del Tratáu de Fontainebleau (1807), decisión de Godoy, provocó la entrada del exércitu francés n'España. Foise estendiendo'l descontentu ente la población y entamóse una conxura na que tomó parte'l príncipe d'Asturies, Fernando, futuru [[Fernandu VII d'España|Fernando]] VII. El 17 de marzu de 1808 tuvo llugar un llevantamientu popular (Motín d'Aranjuez) que llogró la cayida de Manuel Godoy. [[Napoleón Bonaparte]] aprovechó la situación pa intervenir n'España al forzar l'abdicación de Carlos IV nel so fíu Fernando y l'arrenunciu d'ésti a los sos derechos de socesión. Napoleón obligáralos a allegar a Bayona. Esti episodiu ye conocíu como les abdicaciones de Bayona y tuvo llugar el 5 de mayu de 1808. María Lluisa acompañó al so home al destierru, primero en [[Francia]], confinaos por Napoleón en Compiègne, y darréu en [[Roma]], onde finó, reinando yá'l so fíu [[Fernandu VII d'España|Fernando]] n'España, que ordenó'l treslláu de los restos de los sos padres pa ser soterraos nel Panteón de los Reis del Monesteriu d'El Escorial. == Descendencia == María Lluisa y [[Carlos IV d'España|Carlos IV]] tuvieron catorce fíos en trece #embarazo (amás de estos, la reina tuvo 10 embaranzos más qu'acabaron toos n'albuertos bonales, lo cual suma un total de 23 embaranzos).<ref>Fernando González-Doria: ''Las Reinas de España''</ref><ref>[https://www.elmundo.es/cronica/2003/403/1057580914.html] [acceso 10 d'abril de 2015].</ref> D'ellos, siete llegaron a la edá adulta:<ref>[https://books.google.com.pe/books?id=a8-aMMqyffMC&pg=PA158&lpg=PA158&dq=abortos+de+maria+luisa+de+parma&source=bl&ots=fp-hDAZ4Jy&sig=lNDwUJYs9m1u5XsiFxZz0FBxH4s&hl=es&sa=X&ei=x2EsVf-UJcqdNuKUgaAP&ved=0CCEQ6AEwAQ#v=onepage&q=abortos%20de%20maria%20luisa%20de%20parma&f=false Ignacio Martín Escribano: ''La plaga de los Borbones'', p. 158.]</ref> [[Ficheru:La_familia_de_Carlos_IV,_Francisco_de_Goya.jpg|miniaturadeimagen|''La familia de Carlos IV'' (1801), obra de [[Francisco de Goya]].]] * Carlos Clemente (19 de setiembre de 1771 - 7 de marzu de 1774) * Carlota Joaquina (25 d'abril de 1775 - 7 de xineru de 1830), reina de Portugal * Un albuertu d'una neña nel 4º mes d'embaranzu (19 d'avientu 1775) * Un albuertu d'una neña nel 6º mes d'embaranzu (16 d'agostu de 1776) * María Lluisa (11 de setiembre de 1777 - 2 de xunetu de 1782) * Un albuertu nel 1.er mes d'embaranzu (22 de xineru de 1778) * María Amalia (9 de xineru de 1779 - 22 de xunetu de 1798) * Carlos Domingo (5 de marzu de 1780 - 11 de xunu de 1783) * Un albuertu d'un neñu nel 4º mes y mediu d'embaranzu (17 de xineru de 1781) * María Lluisa (6 de xunetu de 1782 - 13 de marzu de 1824), reina de Etruria * Carlos Francisco (5 de setiembre de 1783 - 11 de payares de 1784) * Felipe Francisco (5 de setiembre de 1783 - 18 d'ochobre de 1784) * [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]] (14 d'ochobre de 1784 - 29 de setiembre de 1833), rei d'España. * Carlos María (29 de marzu de 1788 - 10 de marzu de 1855), pretendiente carlista. * María Isabel (6 de xunetu de 1789 - 13 de setiembre de 1848), reina de les Dos Sicilies. * Un albuertu nel 1.er mes d'embaranzu (4 d'avientu de 1789) * Un albuertu nel 1.er mes d'embaranzu (30 de xineru de 1790) * Un albuertu nel 1.er mes d'embaranzu (30 de marzu de 1790) * María Teresa (16 de febreru de 1791 - 2 de payares de 1794) * Felipe María (28 de marzu de 1792 - 1 de marzu de 1794) * Un albuertu d'un neñu nel 5º mes y mediu d'embaranzu (11 de xineru de 1793) * [[Francisco de Paula de Borbón|Francisco de Paula]] (10 de marzu de 1794 - 13 d'agostu de 1865), duque de Cádiz. * Un albuertu d'un neñu nel 4º mes y mediu d'embaranzu (20 de marzu de 1796) * Un albuertu en 1799 == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Gran maestre de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa.<ref>{{Cita web|url=https://www.museodelprado.es/coleccion/obra-de-arte/maria-luisa-de-parma-reina-de-espaa/5801d30c-0e1c-41d9-8338-61774e8d09a6?searchid=bb835451-7225-a3b5-e29a-19b95a1636b9|títulu=María Lluisa de Parma, reina de España - Coleición - Museo Nacional del Prado|fechaaccesu=4 de xineru de 2017}}</ref> * [[Ficheru:Ordre_de_la_Croix_étoilée_autro-hongrois.jpg|50x50px]] Dama de la Orde de la Cruz Estrellada.<ref>{{Cita web|url=https://www.museodelprado.es/coleccion/obra-de-arte/maria-luisa-de-parma-princesa-de-asturias/0e3462e3-ee85-4c38-9312-d9f66b069e08?searchid=bb835451-7225-a3b5-e29a-19b95a1636b9|títulu=María Lluisa de Parma, princesa de Asturias - Coleición - Museo Nacional del Prado|fechaaccesu=4 de xineru de 2017}}</ref> ([[Archiducáu d'Austria]], depués [[Imperiu austriacu|Imperiu Austriacu]]). == Ancestros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">Ancestros de María Lluisa de Parma, Reina consorte d'España </div> <div style="display:none;" class="NavContent"> <center>{{Ahnentafel-compact5|1. '''María Lluisa de Parma, Reina consorte de España'''|2. [[Felipe I de Parma|Felipe de España, Duque de Parma]]|3. [[Luisa Sabela de Borbón|Luisa Isabel de Francia]]|4. [[Felipe V de España]]|5. [[Isabel de Farnesio]]|6. [[Lluis XV de Francia]]|7. [[María Leszczynska]]|8. [[Lluis de Francia (1661-1711)|Lluis de Borbón, Delfín de Francia]]|9. [[María Ana Cristina de Baviera]]|10. [[Eduardo II Farnesio]]|11. [[Dorotea Sofía de Neoburgu]]|12. [[Lluis de Francia (1682-1712)|Lluis de Francia, duque de Borgoña]]|13. [[María Adelaida de Saboya]]|14. [[Estanislao I Leszczynski|Estanislao I de Polonia]]|15. Catalina Opalinska|16. [[Lluis XIV de Francia]]|17. [[María Teresa de Austria]]|18. [[Fernando María Elector de Baviera|Fernando María de Baviera]]|19. [[Enriqueta Adelaida de Saboya]]|20. [[Renato II Farnesio]]|21. [[Isabel de Este (1635-1666)|Isabel de Este]]|22. [[Felipe Guillermo de Neoburgu]]|23. [[Isabel Amalia de Hesse-Darmstadt]]|24=24. [[Lluis de Francia (1661-1711)|Lluis de Borbón, Delfín de Francia]] (= 8)|25=25. [[María Ana Cristina de Baviera]] (= 9)|26=26. [[Víctor Amadeo II de Saboya]]|27=27. [[Ana María d'Orleans]]|28=28. [[Rafael Leszczysnki]]|29=29. [[Ana Catalina Jablonowska]]|30=30. [[Juan Carlos Opalinski]]|31=31. [[Sofía Czarnkowska]]|style=font-size: 90%; line-height: 110%;|border=1|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;|boxstyle_5=background-color: #9fe;|boxstyle_4=background-color: #bfc;|boxstyle_3=background-color: #ffc;|boxstyle_2=background-color: #fb9;|boxstyle_1=background-color: #fcc;}}</center></div></div>{{Socesión|predecesor=[[María Amalia de Saxonia]]|títulu=[[Archivu:Coat of Arms of Maria Luisa of Parma, Queen Consort of Spain.svg|90px]]<br /></p>[[Reinas y reyes consortes de España|Reina consorte de España]]|periodu=[[1788]] - [[1808]]}} == Otros datos == * Foi unu de los miembros más impopulares de la realeza española a lo llargo de la historia. Anguaño tiéndese a matizar la ''lleenda negra'' qu'asombró la so reputación nel [[Sieglu XIX|sieglu]] XIX. La so rellación con Manuel Godoy, anque bien estrecha, pudo escarecer del componente sexual que se-y suponía. * De mozu, foi una princesa d'aspeutu prestosu, siquier poles semeyes que se conocen de Mengs y otros artistes. Pero yá casada, los socesivos partos fixeron que perdiera casi toa'l dentame, como yera común na dómina, polo que tuvo que recurrir a dientes postizos de marfil. Estes prótesis ablucaben pola so perfeición. * Na corte circularon rumores que dicíen qu'una maldición pesaba #sobre María Lluisa pos dellos de los sos fíos morrieren siendo bien pequeños.<ref name="Rubio">Rubio, María José (2009). ''Reinas de España. Siglos XVIII al XXI''. Madrid: La Esfera de los Libros. p.&nbsp;302. ISBN 9788497348041.{{cita llibru |apellíu=Rubio|nome=María José|enllaceautor=|títulu=Reinas de España. Siglos XVIII al XXI.|url=|fechaaccesu=|idioma=|otros=|edición=|año=2009|editor=|editorial=La Esfera de los Libros|ubicación=Madrid|isbn=9788497348041|capítulu=|páxines=302|cita=}}</ref> * Entá mayor, sentíase arguyosa de la turgencia de los sos brazos, y encargaba los sos vistíos con mangues apropiaes pa llucilos. * El so protexíu, el primer ministru Godoy, regaló-y un caballu (llamáu ''Marcial'') col que foi retratada por [[Francisco de Goya|Goya]] ([[Muséu del Prado]]). * Se rumoreaba qu'ella y Godoy envelenaron a la primer esposa de [[Fernandu VII d'España|Fernando]], María Antonia de Nápoles. == Filmografía == Películes nes qu'apaez el personaxe de María Lluisa de Parma. {| {{tablaguapa}} style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;" ! Añu ! Película ! Direutor ! Actriz qu'interpreta a la reina |- |[[2006]] | ''Los fantasmas de Goya'' | [[Miloš Forman]] | Blanca Portillo |- |[[1999]] | ''Volavérunt'' | Bigas Luna | Stefania Sandrelli |- |[[1995]] | Carlota Joaquina, Princesa do Brazil | Carla Camurati | Vera Holtz |} == Ver tamién == * Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa == Referencies == {{llistaref}} {{NF|1751|1819}} [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] [[Categoría:Persones de Parma]] hkl68gbpbhinp2o5gd667xsdfnm71ds 0 131163 4382944 4349278 2025-07-08T05:27:08Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382944 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María Amalia de Borbón''' {{nym}}, Infanta d'España, yera la cuarta de los descendientes del rei [[Carlos IV d'España]] y la so esposa, la princesa María Lluisa de Parma. == Biografía == Mientres la so mocedá #considerar como una posible candidata pa contraer matrimoniu col qu'años más tarde sería'l rei Lluis I de Etruria, anque finalmente este escoyó a la so hermana menor, María Lluisa. El [[25 d'agostu]] de [[1795]], cuando cuntaba con solu 16 años d'edá, casóse col so tíu, l'infante Antonio Pascual de Borbón (quién yera 24 años mayor qu'ella) nel Palaciu Real de La Granja de San Ildefonso. Finó bien nuevu, a la edá de 19 años, nel [[Palaciu Real de Madrid]], el [[22 de xunetu]] de [[1798]], al dar a lluz un ñácaru que finó al poco tiempu, polo que nun hubo descendencia d'esti matrimoniu.<ref>{{Cita web|url=http://www.geneall.net/H/per_page.php?id=5228|títulu=Geneall}}</ref> == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa. == Árbol xenealóxicu == <div style="clear: both; width: 100% padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead"> Ancestros de María Lluisa, Infanta d'España </div> <div style="display:none;" class="NavContent"> <center>{{Ahnentafel-compact5|1. '''María Amalia de Borbón'''|2. [[Carlos IV d'España]]|3. [[María Lluisa de Parma]]|4. [[Carlos III d'España]]|5. [[María Amalia de Saxonia]]|6. [[Felipe I de Parma]]|7. [[Luisa Sabela de Borbón]]|8. [[Felipe V de España]]|9. [[Isabel de Farnesio]]|10. [[Augusto III de Polonia]]|11. [[María Josefa de Austria]]|12=12. [[Felipe V de España]] (=8)|13=13. [[Isabel de Farnesio]] (=9)|14=14. [[Lluis XV de Francia]]|15=15. [[María Leszczynska]]|16=16. [[Lluis de Francia (1661-1711)|Lluis de Francia, Gran Delfín]]|17=17. [[María Ana Cristina de Baviera]]|18=18. [[Eduardo II Farnesio]]|19=19. [[Dorotea Sofía de Neoburgu|Dorotea Sofía del Palatináu-Neoburgu]]|20=20. [[Augusto II de Polonia]]|21=21. [[Cristiana Eberardina de Brandeburgu-Bayreuth]]|22=22. [[Xosé I d'Habsburgu]]|23=23. [[Guillermina Amalia de Brunswick-Luneburgu]]|24=24. [[Lluis de Francia (1661-1711)|Lluis de Francia, Gran Delfín]] (=16)|25=25. [[María Ana Cristina de Baviera]] (=17)|26=26. [[Eduardo II Farnesio]] (=18)|27=27. [[Dorotea Sofía de Neoburgu|Dorotea Sofía del Palatináu-Neoburgu]] (=19)|28=28. [[Lluis de Francia (1682-1712)|Lluis de Francia]]|29=29. [[María Adelaida de Saboya]]|30=30. [[Estanislao I Leszczynski]]|31=31. [[Catalina Opalinska]]|style=font-size: 90%; line-height: 110%;|border=1|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;|boxstyle_5=background-color: #9fe;|boxstyle_4=background-color: #bfc;|boxstyle_3=background-color: #ffc;|boxstyle_2=background-color: #fb9;|boxstyle_1=background-color: #fcc;}}</center> </div></div> == Referencies == {{llistaref}} == Fuentes == * en:#Infanta María Amalia of Spain (1779-1798) == Enllaces esternos == [[Categoría:Casa de Borbón n'España]] [[Categoría:Casa de Borbón]] [[Categoría:Persones finaes en 1798]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] 48fku766bfu3klnpjdokeunf9um573w 0 131164 4382945 4376283 2025-07-08T05:27:10Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382945 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María de les Mercedes de Borbón y Orleans''' {{nym}}, princesa de los [[Reinu de les Dos Sicilies|Dos Sicilies]], princesa de la [[Casa de Borbón]] coles mesmes dignidaes y honores que los infantes d'España (concesión d'Alfonso XIII al nacer), infanta d'España y condesa de Barcelona por matrimoniu (1935-2000). == Primeros años de vida == Bautizada como ''María de les Mercedes Cristina Genara Isabel Luisa Carolina Victoria de Tolos Santos'', yera fía del infante Carlos Tancredo de Borbón (1870-1949) y de la so segunda esposa, la princesa Luisa d'Orleans (1882-1958) que foi fía del príncipe Felipe d'Orleans, conde de París y de María Isabel d'Orleans, infanta d'España per parte de madre y princesa d'Orleans per parte de padre. Nació nel denomináu Palaciu de Villamejor, nel cual moraben los sos padres y que ye l'actual sede del Ministeriu d'Alministraciones Públiques, Paséu de la Castellana, 3, de [[Madrid]]. Una placa nel edificiu recuerda esti fechu. Vivió en [[Madrid]] mientres los primeros años de la so vida. #Treslladar en [[1921]] a [[Sevilla]] (ciudá pola que sintió especial predilección) col restu de la so familia cuando'l so padre foi destináu a la capital andaluza como capitán xeneral de la rexón militar correspondiente. A la so llegada, matriculóse xunto coles sos hermanes en réxime d'internáu nel colexu que les Madres Irlandeses tienen en [[Castilleja de la Cuesta]], onde prosiguió los so estudios baxu #tutelar d'Isabel Alfonsa por ser la hermana mayor. En dómina de vacaciones y mientres dellos años la so madre #unviar a [[Tercera República Francesa|Francia]] pa perfeccionar l'idioma.<ref>[http://archicofradiasacramentaldepasion.blogspot.com/2009/08/la-casa-de-borbon-y-la-archicofradia.html Etapa en Sevilla]</ref> En [[1929]] foi nomada dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa y en [[1988]] concedióse-y la banda de dama de la Orde de Carlos III, grau creáu pocos años antes.<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/1988/10/15/pdfs/A29811-29811.pdf ''Concesión de la Banda de Dama de la Orden de Carlos III a la Condesa de Barcelona''.] [//es.wikipedia.org/wiki/Bolet%C3%ADn_Oficial_del_Estado BOE]<span> (15-10-1988).</span></ref> En [[1931]], arriendes de la proclamación de la [[Segunda República Española|II República]], partió escontra l'exiliu en [[Francia]] al pie de la so familia, moró primero en [[Cannes]] y darréu en [[París]]. === Matrimoniu y fíos === En [[1935]] por cuenta de la boda de la infanta Beatriz, hermana de Xuan de Borbón, María de les Mercedes #atopar al so futuru home en [[Roma]]. L'infante Xuan de Borbón, conde de Barcelona, convirtiérase en socesor de los derechos dinásticos del so padre [[Alfonsu XIII d'España|Alfonso XIII]] pol arrenunciu del so dos hermanos mayores, y por tanto, en Xefe de la Casa Real [[España|Española]] y pretendiente al tronu d'España. Él y María de les Mercedes, primos terceros ente sigo, nun se vieren dende la proclamación de la II República. El [[12 d'ochobre]] de [[1935]] contraxeron matrimoniu na basílica de Santa María de los Ánxeles y los Mártires en [[Roma]]. Tuvieron cuatro fíos: * '''Pilar de Borbón y Borbón''', infanta d'España, duquesa de Badayoz (n. 1936), quien se casó con Luis Gómez-Acebo y Duque de Estrada, Vizconde de La Torre con quien tuvo cinco fíos. ** '''Simoneta Gómez-Acebo y Borbón''' (n. Madrid, [[28 d'ochobre]] de [[1968]]) Grande d'España, casada en [[Palma de Mallorca|Palma de Mallorca'l]] 12 de setiembre de [[1990]] con José Miguel Fernández-Sastrón ([[Madrid]], 14 de xunu de 1959) y divorciaos en [[2012]], tuvieron tres fíos: *** '''Luis Juan Fernández-Sastrón y Gómez-Acebo''' (Madrid, 23 de setiembre de [[1991]]). *** '''Pablo Fernández-Sastrón y Gómez-Acebo''' (Madrid, 4 de mayu de [[1995]]). *** '''María de les Mercedes Fernández-Sastrón y Gómez-Acebo''' (Madrid, 17 de xineru de [[2000]]). ** '''Juan Gómez-Acebo y Borbón''' (n. Madrid, [[6 d'avientu]] de [[1969]]) Grande d'España y vizconde de la Torre. En 2 de marzu de [[2013]] tuvo un fíu cola so pareya, la norteamericana Winston Holmes Carney. *** '''Nicolás Gómez-Acebo y Carney''' (2 de marzu de 2013) ** '''Bruno Alejandro Gómez-Acebo y Borbón''' (n. Madrid, [[15 de xunu]] de 1971) Grande d'España, casáu en Madrid, na Real Monesteriu de la Encarnación, el 7 d'ochobre de 2002 con #Bárbaro Cano de la Plaza (Madrid, 20 de marzu de [[1971|1972]]), fía d'Antonio Cano y Villajos y de la so muyer María del Carmen de la Plaza y Donoso.<ref>[http://www.hola.com/famosos/2002100627349/famosos/brunoboda/brunoboda/ «La Familia Real al completo asiste a la boda de Bruno Gómez Acebo»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180620153029/https://www.hola.com/famosos/2002100627349/famosos/brunoboda/brunoboda/ |date=2018-06-20 }}. ''Hola.com''. 6 d'ochobre de 2002. Consultáu'l 4 d'agostu de 2015.{{cita publicación|títulu=La Familia Real al completo asiste a la boda de Bruno Gómez Acebo|url=http://www.hola.com/famosos/2002100627349/famosos/brunoboda/brunoboda/|fechaaccesu=4 d'agostu de 2015|obra=Hola.com|fecha=6 d'ochobre de 2002|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180620153029/https://www.hola.com/famosos/2002100627349/famosos/brunoboda/brunoboda/|archivedate=2018-06-20}}</ref> Son padres de: *** '''Alejandro Juan Gómez-Acebo y Cano''' (Madrid, 5 de payares de [[2004]]). *** '''Guillermo Gómez-Acebo y Cano''' (Madrid, 23 de payares de [[2005]]). *** '''Álvaro Gómez-Acebo y Cano''' (Madrid, 30 de mayu de [[2011]]). ** '''Beltrán Gómez-Acebo y Borbón''' (n. Madrid, [[20 de mayu]] de [[1973]]) Grande d'España, casáu en [[Segovia]], [[Real Sitio de San Ildefonso|La Granja de San Ildefonso]], dende'l [[18 de setiembre]] de 2004 cola modelu Laura Ponte Martínez, de la que tuvo por fíos a Lluis Felipe y Laura Dende l'añu [[2004|2009]], Luis y Laura atopábense dixebraos de forma amistosa. Finalmente, #divorciar nel añu [[2011]]. El 27 de febreru de [[2016]] Luis Beltrán casóse civil con Andrea Pascual Vicens en Puerta de Fierro, [[Madrid]]. *** '''Lluis Felipe Gómez-Acebo y Ponte''' (Madrid, 1 de xunetu de [[2005]]). *** '''Laura Gómez-Acebo y Ponte''' (Madrid, 1 de xunetu de 2006). ** '''Fernando Gómez-Acebo y Borbón''' (n. Madrid, 30 de setiembre de 1974) Grande d'España, casáu en Madrid dende'l 27 de payares de [[2004]] con Mónica Martín Luque. Dende l'añu [[2011]], Fernando y Mónica atopábense dixebraos de forma amistosa. Finalmente, llogren el divorciu en [[2013]].<ref>{{Cita web |url=http://www.vanitatis.com/noticias/2013/01/30/monica-martin-luque-ya-no-es-una-borbon-22629/ |títulu=Vanitatis |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130410103610/http://www.vanitatis.com/noticias/2013/01/30/monica%2Dmartin%2Dluque%2Dya%2Dno%2Des%2Duna%2Dborbon%2D22629/ |fechaarchivu=2013-04-10 }}</ref> Fernando volvería #contraer matrimoniu'l 31 de mayu de 2016, en Palaio Faliro, Atenes, con Nadia Halamandari.<ref>«[http://www.hola.com/actualidad/2016060786310/fernando-gomez-acebo-boda-revista-hola/ Boda secreta y primer hijo de Fernando Gómez-Acebo, primo del Rey]». ''Hola'' (7 de xunu de 2016). Consultáu'l 7 de xunu de 2016.</ref> D'esti segundu enllaz nació: *** Nicolás Gómez-Acebo y Halamandari (Atenes, 5 de xunu de [[2016]]). * '''Xuan Carlos I d'España''' (n. 1938), quien se casó cola princesa Sofía de Grecia. ** '''Elena de Borbón y Grecia''', infanta d'España y duquesa de Lugo; n. 20 d'avientu de 1963, casada con Jaime de Marichalar en [[1995]], del que se divorció en 2010. *** '''Felipe Juan Froilán de Marichalar y Borbón''', Grande d'España, que nació'l 17 de xunetu de 1998, en [[Madrid]]. *** '''Victoria Federica de Marichalar y Borbón''', Grande d'España, nacida'l 9 de setiembre de [[2000]], en [[Madrid]]. ** '''Cristina de Borbón y Grecia''', infanta d'España; n. 13 de xunu de 1965, casada con Iñaki Urdangarin en 1997.<ref>La infanta Cristina también fue [//es.wikipedia.org/wiki/Ducado_de_Palma_de_Mallorca duquesa de Palma de Mallorca] hasta [//es.wikipedia.org/wiki/2015 2015], año en el que su título fue revocado por orden de su hermano, el rei Felipe VI.</ref> *** '''Juan Urdangarin y Borbón''', nacíu'l 29 de setiembre de 1999. *** '''Pablo Urdangarin y Borbón''', nacíu'l [[6 d'avientu]] de [[2000]]. *** '''Miguel Urdangarin y Borbón''', nacíu'l 30 d'abril de 2002. *** '''Irene Urdangarin y Borbón''', nacida'l 5 de xunu de [[2005]]. ** '''Felipe de Borbón y Grecia''', Rei d'España; n. 30 de xineru de [[1968]], casáu con '''Letizia Ortiz''' en [[2004]]. *** '''Leonor de Borbón y Ortiz''', princesa d'Asturies, nacida'l 31 d'ochobre de [[2005]]. *** '''Sofía de Borbón y Ortiz''', infante d'España, nacida'l 29 d'abril de 2007. * '''Margarita de Borbón y Borbón''', infanta d'España, duquesa de Soria y de Hernani (n. 1939), quien se casó col doctor Carlos Emilio Zurita y Delgado. ** '''Alfonso Zurita y Borbón''' (nacíu en Madrid el 9 d'agostu de [[1973]]), Grande d'España, solteru y ensin descendencia. ** '''María Zurita y Borbón''' (nacida en Madrid el 16 de setiembre de 1975), Grande d'España, soltera y ensin descendencia. * '''Alfonso de Borbón y Borbón''', infante d'España, (3 d'ochobre de 1941 – 29 de marzu de 1956), finó a los 14 años d'edá por cuenta de un disparu accidental del so hermanu mayor Xuan Carlos. == Importancia pública == Juan y María de les Mercedes moraron en [[Cannes]] (onde nació la so primoxénita, Pilar), [[Roma]] (onde nacieron los sos otros trés fíos), y, al desencadenase la [[Segunda Guerra Mundial]], treslladar a [[Lausana]] (na neutral [[Suiza]]) pa vivir al pie de la reina Victoria Eugenia, madre de #don Juan. Rematáu'l conflictu, afitaron la so residencia en Estoril ([[Portugal]]), onde permaneceríen hasta'l so regresu a España en [[1976]], una vegada restaurada la monarquía. Mientres el so exiliu María de les Mercedes visitó [[España]] en delles ocasiones: en 1949, p'allegar al entierru del so padre en Sevilla, en 1964 p'asistir al bautizu la so nieta la infanta Elena y en [[1949|1969]] allegó al del so nietu [[Felipe VI d'España|Felipe de Borbón]], actual [[Rei d'España]]. María de les Mercedes medió ente'l so fíu y home, alloñaos arriendes de la designación de Xuan Carlos como socesor per parte del xeneral [[Francisco Franco|Franco]] en [[1969]]. El [[14 de mayu]] de 1977, Xuan de Borbón arrenunció a la xefatura de la Casa Real Española y a los sos derechos socesorios en favor del so fíu'l rei [[Xuan Carlos I d'España|Xuan Carlos I]] (monarca ente [[1977|1975]] y 2014). Juan y la so esposa caltuvieron el títulu de condes de Barcelona que yá utilizaren mientres el so exiliu. == Últimos años de vida == María de les Mercedes rompió la cadril derecha en 1982 y el fémur esquierdu en [[1982|1985]], accidentes que-y fixeron tener qu'utilizar una siella de ruedes. El [[12 d'ochobre]] de [[1985]], los condes de Barcelona, celebraron los sos cincuenta años de matrimoniu arrodiaos de tolos sos fíos y nietos. El [[1 d'abril]] de [[1993]] morrió #don Xuan de Borbón por cuenta de un cáncer de larinxe. La Condesa de Barcelona foi una muyer aficionada a la [[pintura]], la [[música]], la cultura [[Andalucía|andaluza]] y los toros. Amás, foi socia d'honor del [[Real Betis Balompié|Real Betis]]. Dende'l so regresu a España, vivió siempres na urbanización Puerta de Fierro (Madrid), nun xalé llamáu "Villa Giralda", como nel que vivió en Estoril. Doña María de les Mercedes finó de secute por causa de un ataque cardiacu na Residencia Real de La Mareta, en [[Teguise]], na isla canaria de [[Lanzarote]] onde allegara tola Familia Real pa pasar unos díes de descansu n'Añu Nuevu, a los 89 años d'edá. Foi soterrada nel [[Monesteriu d'El Escorial]]. == Títulos == * La so Alteza Real la Princesa Doña María de les Mercedes de les Dos Sicilies, Princesa de la Casa de Borbón ([[23 d'avientu]] de [[1910]] - [[26 de xunetu]] de [[1947]]). * La so Alteza Real la Condesa de Barcelona ([[26 de xunetu]] de [[1947]] - [[1 d'abril]] de [[1993]]). * La so Alteza Real la Condesa viuda de Barcelona ([[1 d'abril]] de [[1993]] - [[2 de xineru]] de [[2000]]). El títulu oficial de la Condesa de Barcelona yera: La so Alteza Real Doña María de les Mercedes Cristina Isabel Luisa Carolina Victoria, condesa de Barcelona, infanta d'España, princesa de les Dos Sicilies, princesa de la Casa de Borbón. === Distinciones honorífiques === ==== Españoles ==== * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa (04/03/1929).<ref>[http://www.geneall.net/I/per_page.php?id=6746 Geneall]</ref><ref>[http://www.boe.es/datos/pdfs/BOE/1929/076/A02010-02010.pdf Boletín Oficial del Estado]</ref> * [[Ficheru:ESP_Charles_III_Order_GC.svg|50x50px]] Dama gran cruz de la Real Orde de Carlos III (14/10/1988).<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/1988/10/15/pdfs/A29811-29811.pdf Boletín Oficial del Estado]</ref> ==== Estranxeres ==== * [[Ficheru:Royal_Order_of_Saints_Olga_and_Sophia_ribbon.png|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde de les Santes Olga y Sofía (Reinu de Grecia, 13/05/1962).<ref>{{Cita web |url=http://realeza.foros.ws/t141/fiestas-y-bailes-anteriores-a-una-boda-real-by-manuesevilla/ |títulu=Boda de Xuan Carlos de España y Sofía de Grecia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150706052229/http://realeza.foros.ws/t141/fiestas-y-bailes-anteriores-a-una-boda-real-by-manuesevilla/ |fechaarchivu=2015-07-06 }}</ref> * [[Ficheru:Sacro_Militare_Ordine_Costantiniano_di_San_Giorgio.png|50x50px]] Dama gran cruz de xusticia de la Sagrada Orde Militar Constantiniana de San Jorge (Casa de Borbón-Dos Sicilies, 18/02/1960).<ref>[https://web.archive.org/web/20130921113315/http://www.constantinianorder.org/the-order/necrologies-from-1969.html Sagrada Orden Constantiniana de San Jorge]</ref> == Ancestros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">Ancestros de María de les Mercedes, condesa de Barcelona </div> <div style="display:none;" class="NavContent"> <center>{{Ahnentafel-compact5|1. '''María Mercedes de Borbón-Dos Sicilies'''|2. [[Carlos de Borbón-Dos Sicilies (1870-1949)|Carlos de Borbón-Dos Sicilies]]|3. [[Luisa d'Orleans]]|4. [[Alfonso de Borbón-Dos Sicilies y Austria]]|5. [[María Antonieta de Borbón-Dos Sicilies (1851-1938)|María Antonieta de Borbón-Dos Sicilies]]|6. [[Felipe d'Orleans]]|7. [[María Isabel d'Orleans]]|8. [[Fernandu II de les Dos Sicilies]]|9. [[María Teresa d'Austria-Teschen]]|10. [[Francisco de Paula de Borbón-Dos Sicilies|Francisco de Paula de les Dos Sicilies]]|11. [[María Isabel de Austria-Toscana|María Isabel de Toscana]]|12. [[Fernando Felipe d'Orleans]]|13. [[Elena de Mecklemburgu-Schwerin]]|14. [[Antonio d'Orleans]]|15. [[Luisa Fernanda de Borbón]]|16. [[Francisco I de les Dos Sicilies]]|17. [[María Sabela de Borbón]]|18. [[Carlos d'Austria-Teschen]]|19. [[Enriqueta de Nassau-Weilburg]]|20=20. [[Francisco I de les Dos Sicilies]] (= 16)|21=21. [[María Sabela de Borbón]] (= 17)|22=22. [[Leopoldu II de Toscana]]|23=23. [[María Antonieta de les Dos Sicilies]]|24=24. [[Lluis Felipe I de Francia]]|25=25. [[María Amelia de Borbón-Dos Sicilies (1782-1866)|María Amelia de Borbón-Dos Sicilies]]|26=26. [[Federico Luis de Mecklemburgu-Schwerin]]|27=27. [[Carolina Luisa de Saxonia-Weimar-Eisenach]]|28=28. [[Lluis Felipe I de Francia]] (= 24)|29=29. [[María Amelia de Borbón-Dos Sicilies (1782-1866)|María Amelia de Borbón-Dos Sicilies]] (= 25)|30=30. [[Fernandu VII de España]]|31=31. [[María Cristina de Borbón-Dos Sicilies]]|style=font-size: 90%; line-height: 110%;|border=1|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;|boxstyle_5=background-color: #9fe;|boxstyle_4=background-color: #bfc;|boxstyle_3=background-color: #ffc;|boxstyle_2=background-color: #fb9;|boxstyle_1=background-color: #fcc;}}</center></div></div>{{Socesión|predecesor=[[Victoria Eugenia de Battenberg]] |títulu=[[Condes de Barcelona|Condesa consorte de Barcelona]]|periodu=[[1941]] – [[1993]]}} == Enllaces esternos == == Referencies == {{llistaref|2}} {{NF|1910|2000}} [[Categoría:Casa de Borbón n'España]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] bgkg73y8wgawj0gomfyz5spdqiarsn9 0 131165 4382946 4336451 2025-07-08T05:27:13Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382946 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Margarita de Borbón y Borbón''', que'l so nome completu ye ''Margarita María de la Victoria Esperanza Jacoba Felicidad Perpetua de Todos los Santos de Borbón y Borbón'' ([[Roma]], [[6 de marzu]] de [[1939]]) ye infanta d'España por Real Decretu 1368/1987, de 6 de payares.<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/1987/11/12/pdfs/A33717-33717.pdf Real Decreto 1368/1987, de 6 de noviembre]</ref> Margarita, nacida nel Hospital Anglu-Americanu de [[Roma]], ye fía de Xuan de Borbón y Battenberg, conde de Barcelona, y de María de les Mercedes de Borbón y Orleans, y por ello hermana de [[Xuan Carlos I d'España|Xuan Carlos I]] y de la infanta Pilar y, polo tanto, tía del monarca español [[Felipe VI d'España|Felipe VI]].<ref>[https://books.google.es/books?id=u-2zNPGJF7MC&pg=PT2&lpg=PT2&dq=hospital+anglo-americano+de+roma+juan+carlos&source=bl&ots=_yxuxtGQqV&sig=4Nq301A3UbLBesLtwKuS0pcgz3M&hl=es&sa=X&ei=bB7VUpeIL-aj0QWl8YGICA&ved=0CDsQ6AEwAg#v=onepage&q=hospital%20angl&f=false Llugar exactu de nacencia]</ref> Tien el tratamientu d'Alteza Real y ye amás II duquesa de Soria, grande d'España y II duquesa de Hernani, grande d'España. La infanta Margarita ye invidente dende la so nacencia. A pesar d'esta desventaxa inicial, Margarita foi una neña con una gran capacidá pa los idiomes. Ye daqué frecuente nos invidentes, debíu ente otros factores, a la so sensibilidá sensitiva y el so entrenamientu memorístico. Tamién ye bien aficionada a la música.<ref>[http://www.gibralfaro.uma.es/educacion/pag_1513.htm Educación // Gibralfaro]</ref> Arrenunció a los sos derechos de socesión al tronu español al contraer matrimoniu con una persona ayena a dalguna familia real como axustaba la Pragmática Sanción del rei [[Carlos III d'España|Carlos III]] sobre matrimonios de los miembros de la familia real. Poro, tanto Margarita como la so hermana Pilar y tolos sos descendientes quedaron escluyíos de la llinia socesoria, como yá asocedió colos infantes Alfonso y Jaime (fíos del rei Alfonso XIII), quien arrenunciaron a los sos derechos de socesión en 1933, lo que dexó que finalmente Xuan Carlos fuera rei d'España. El [[6 de xineru]] de [[1979]], Margarita heredó'l títulu de duquesa de Hernani, Grande d'España, al finar un tíu alloñáu so, Manfredo Lluis de Borbón, primer duque de Hernani, Grande d'España. El so hermanu Xuan Carlos concedió-y el títulu vitaliciu de duquesa de Soria, Grande d'España, el [[23 de xunu]] de [[1981]]. En [[1989]] creó al pie del so maríu la Fundación Duques de Soria con sede nel antiguu conventu de la Mercé de [[Soria]]. Margarita tamién ye presidenta honoraria de la delegación n'España d'[[Unicef|UNICEF]], de la Fundación [[Organización Nacional de Ciegos d'España|ONCE]], de la Fundación Española del Corazón y de la Federación Española d'Hemofilia.<ref>[https://web.archive.org/web/20120117031235/http://www.fundaciononce.es/ES/QuienesSomos/Direutorio/patronato/Paginas/Inicio.aspx Fundación ONCE]</ref> == Matrimoniu y descendencia == Casóse na ilesia de San Antonio de Estoril, [[Portugal]], el [[12 d'ochobre]] de [[1972]] col médicu Carlos Emilio Juan Zurita y Delgado. El matrimoniu tuvo dos fíos: * Alfonso Xuan Carlos Zurita y Borbón (nacíu en Madrid el [[9 d'agostu]] de [[1973]]), Grande d'España. * María Sofía Emilia Carmen Zurita y Borbón (nacida en Madrid el [[16 de setiembre]] de [[1975]]), Grande d'España. == Títulos == * La so Alteza Real la Infanta Doña Margarita d'España ([[6 de payares]] de [[1987]]).<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/1987/11/12/pdfs/A33717-33717.pdf Boletín Oficial del Estado]</ref> * La so Alteza Real la Infanta Doña Margarita, Duquesa de Hernani, Grande d'España ([[6 de xineru]] de [[1979]]).<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/1981/05/27/pdfs/A11601-11601.pdf Boletín Oficial de Estado]</ref> * La so Alteza Real la Infanta Doña Margarita, Duquesa de Soria, Grande d'España, Duquesa de Hernani, Grande d'España (dende'l [[23 de xunu]] de [[1981]]).<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/1981/06/23/pdfs/A14386-14386.pdf Boletín Oficial del Estado]</ref> El títulu oficial de la Infanta Doña ''Margarita'' ye: La so Alteza Real Doña Margarita María de la Victoria Esperanza Jacoba Felicidá Perpetua de Tolos Santos, Infanta d'España, Duquesa de Soria, Grande d'España, Duquesa de Hernani, Grande d'España. == Distinciones honorífiques == === Distinciones honorífiques españoles === * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa (06/03/1957).<ref>[http://www.geneall.net/H/per_page.php?id=9289 Geneall]</ref> * [[Ficheru:ESP_Charles_III_Order_GC.svg|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde de Carlos III (14/10/1988).<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/1988/10/15/pdfs/A29811-29811.pdf Boletín Oficial del Estado]</ref> * [[Ficheru:ESP_Alfonso_X_Order_GC.svg|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde d'Alfonsu X el Sabiu (25/04/2003).<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/2003/04/26/pdfs/A16322-16322.pdf Real Decreto 484/2003 por el que se le concede la Gran Cruz de Alfonsu X a la Duquesa de Soria] Boletín Oficial del Estado Español.</ref> * [[Ficheru:Red_ribbon_bar_-_general_use.svg|50x50px]] Dama d'Honor de la Real Hermandá de la Santa Mota de Valencia (Reinu d'España, 19/11/1955).<ref>[http://www.numendigital.com/index.php?articulo=297 Numen Digital]</ref> === Distinciones honorífiques estranxeres === * [[Ficheru:Sacro_Militare_Ordine_Costantiniano_di_San_Giorgio.png|50x50px]] Dama gran cruz de xusticia de la Sagrada Orde Militar Constantiniana de San Jorge (Casa de Borbón-Dos Sicilies, 18/02/1960).<ref>[https://web.archive.org/web/20120305153427/http://www.constantinianorder.org/the-order/membersip-of-the-constantinian-order.html Miembros de la Orden Constantiniana]</ref> * [[Ficheru:Royal_Order_of_Saints_Olga_and_Sophia_ribbon.png|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde de les Santes Olga y Sofía (Reinu de Grecia, 13/05/1962).<ref>{{Cita web |url=http://realeza.foros.ws/t141/fiestas-y-bailes-anteriores-a-una-boda-real-by-manuesevilla/60/ |títulu=Boda de Xuan Carlos de España y Sofía de Grecia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140306160031/http://realeza.foros.ws/t141/fiestas-y-bailes-anteriores-a-una-boda-real-by-manuesevilla/60/ |fechaarchivu=2014-03-06 }}</ref> * [[Ficheru:PRT Order of Prince Henry - Grand Cross BAR.svg|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde del Infante Don Enrique (República Portuguesa, 13/10/1988).<ref>[http://www.ordens.presidencia.pt/?idc=154&list=1 República Portuguesa]</ref><ref>[http://www.casareal.es/EN/actividades/Paginas/actividades_actividades_detalle.aspx?data=10828 Doña Margarita en la visita oficial de Presidente de Portugal]</ref> == Ancestros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">Ancestros de Margarita, duquesa de Soria y de Hernani </div> <div style="display:none;" class="NavContent"> <center>{{Ahnentafel-compact5|1. '''Infanta Margarita, duquesa de Soria y de Hernani'''|2. [[Xuan de Borbón|Infante Xuan, conde de Barcelona]]|3. [[María de las Mercedes de Borbón y Orleans]]|4. [[Alfonso XIII de España]]|5. [[Victoria Eugenia de Battenberg|Princesa Victoria Eugenia de Battenberg]]|6. [[Carlos de Borbón-Dos Sicilies (1870-1949)|Príncipe Carlos de Borbón-Dos Sicilies]]|7. [[Luisa d'Orleans|Princesa Luisa d'Orleans]]|8. [[Alfonso XII de España]]|9. [[María Cristina d'Habsburgu-Lorena|Archiduquesa María Cristina d'Austria]]|10. [[Enrique de Battenberg|Príncipe Enrique de Battenberg]]|11. [[Beatriz del Reino Unido|Princesa Beatriz del Reino Unido]]|12. [[Alfonso de Borbón-Dos Sicilies y Austria|Príncipe Alfonso, conde de Caserta]]|13. [[María Antonieta de Borbón-Dos Sicilies (1851-1938)|Princesa Antonieta de Borbón-Dos Sicilies]]|14. [[Felipe d'Orleans (1838-1894)|Príncipe Felipe, conde de París]]|15. [[María Isabel d'Orleans|Princesa María Isabel d'Orleans]]|16. [[Francisco de Asís de Borbón|Infante Francisco de Asís, Duque de Cádiz]]|17. [[Isabel II d'España]]|18. [[Carlos Fernando d'Austria|Archiduque Carlos Fernando d'Austria]]|19. [[Isabel Francisca d'Austria|Archiduquesa Isabel Francisca d'Austria]]|20. [[Alejandro de Hesse-Darmstadt|Príncipe Alejandro de Hesse-Darmstadt]]|21. [[Julia de Hauke|Condesa Julia von Hauke]]|22. [[Alberto de Saxonia-Coburgu-Gotha|Príncipe Alberto de Saxonia-Coburgu-Gotha]]|23. [[Victoria del Reino Unido]]|24. [[Fernandu II de les Dos Sicilies]]|25. [[María Teresa d'Austria-Teschen|Archiduquesa María Teresa d'Austria]]|26. [[Francisco de Paula de Borbón-Dos Sicilies|Príncipe Francisco, conde de Trápani]]|27. [[María Sabela d'Austria-Toscana|Archiduquesa María Sabela d'Austria, Princesa de Toscana]]|28. [[Fernando Felipe d'Orleans|Príncipe Fernando Felipe, duque d'Orleans]]|29. [[Elena de Mecklemburgu-Schwerin|Duquesa Elena Luisa de Mecklemburgu-Schwerin]]|30. [[Antonio d'Orleans|Príncipe Antonio, duque de Montpensier]]|31. [[Luisa Fernanda de Borbón|Infanta Luisa Fernanda de España]]|style=font-size: 90%; line-height: 110%;|border=1|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;|boxstyle_5=background-color: #9fe;|boxstyle_4=background-color: #bfc;|boxstyle_3=background-color: #ffc;|boxstyle_2=background-color: #fb9;|boxstyle_1=background-color: #fcc;}}</center></div></div>{{Socesión|predecesor=[[Manfredo Lluis de Borbón|Manfredo de Borbón]]|títulu=[[Ducado de Hernani|Duquesa de Hernani]]|periodu=Desde [[1979]]}} == Ver tamién == * [[Monarquía Española]] * [[Familia real española|Familia Real Española]] * [[Llinia de socesión al Tronu d'España]] * [[Fundación Duques de Soria]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1939|?}} [[Categoría:Casa de Borbón n'España]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 52jdncp2ll5ni0qiiv0be2e2fq2hiah 0 131166 4382947 4356416 2025-07-08T05:27:15Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382947 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María Pía de Saboya''' {{nym}} foi princesa d'Italia y reina de [[Portugal]], de la casa real [[Italia|italiana]] de [[Casa de Saboya|Saboya]] foi conocida como ''O Anjo da Caridade'' y ''A Mãe dos Probes'' (Ángel de la Caridá y Madre de los Probes).<ref name="Diccionario">{{cita web |url=http://www.arqnet.pt/dicionario/mariapia.html|títulu=Maria Pia de Sabóia (D.).|idioma=portugués|obra=Portugal - Dicionário Histórico, Corográfico, Heráldico, Biográfico, Bibliográfico, Numismático e Artístico|fechaaccesu=28 de xineru de 2014}}</ref> == Biografía == María Pía yera fía del rei Víctor Manuel II de [[Cerdeña]] y [[El Piamonte]] (dende 1861, rei d'Italia unificada) y de l'archiduquesa María Adelaida d'Austria. Tuvo siete hermanos, ente los cualos fueron reis Humberto I, d'Italia y [[Amadéu I d'España|Amadéu I]], d'España. En [[1862]] casóse col rei Lluis I, convirtiéndose asina en reina consorte de Portugal. Dempués del regicidio el [[1 de febreru]] de [[1908]], empezó a dar señales de llocura, que s'agravaron cola proclamación de la República, el [[5 d'ochobre]] de [[1910]]. La desdichada reina salió pal exiliu, colos restantes miembros de la familia real, viaxando a la so tierra natal [[El Piamonte]], onde viviría hasta finar al añu siguiente, siendo soterrada nel Panteón Real de los Saboya na Basílica de Superga, Turín, Italia. Ye la única Reina de Portugal que nun ta soterrada nel Panteón de los Bergancia, nel Monesteriu de San Vicente de Fora, Lisboa. == Descendencia == María Pía de Saboya tuvo dos fíos: * Carlos I, rei de Portugal * Alfonso, duque de Porto. == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Golden_Rose_MNMA_Cl2351_n1.jpg|30x30px]] Rosa d'Oru de la Cristiandá (nel día del so bautismu). * [[Ficheru:Ordine_di_Santa_Isabella.png|50x50px]] Gran maestre de la Orde de la Reina Santa Isabel. * [[Ficheru:PRT_Ordem_de_Nossa_Senhora_da_Conceicao_de_Vila_Vicosa_Cavaleiro_ribbon.svg|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde de La nuesa Señora de la Concepción de Villaviciosa (Reinu de Portugal). * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa (Reinu d'España). * [[Ficheru:Imperial_Order_of_Saint_Charles_(Mexico)_-_ribbon_bar.gif|50x50px]] Dama gran cruz de la Imperial Orde de San Carlos (Segundu Imperiu Mexicanu). * [[Ficheru:SMOM-gc.svg|50x50px]] [[Caballeros de Malta|Dama gran cruz d'honor y devoción de la Orde de Malta]].<ref name="http_1">[http://www.genmarenostrum.com/Savoia/savoia-carignano.htm Nobleza Mediterránea]</ref> * [[Ficheru:Cavaliere_di_gran_Croce_Regno_SSML_BAR.svg|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde de los Santos Mauricio y Lázaro (Reinu d'Italia).<ref name="http_1">[http://www.genmarenostrum.com/Savoia/savoia-carignano.htm Nobleza Mediterránea]</ref> * [[Ficheru:Ordre_de_la_Croix_étoilée_autro-hongrois.jpg|50x50px]] Dama de la Orde de la Cruz Estrellada (Imperiu Austrohúngaru).<ref name="http_1">[http://www.genmarenostrum.com/Savoia/savoia-carignano.htm Nobleza Mediterránea]</ref> * [[Ficheru:TheresiaOrder.Bavaria.gif|50x50px]] Dama de la Orde de Teresa (Reinu de Baviera). == Ancestros == {{ahnentafel |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |align=center |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''Princesa María Pía de Saboya''' |2= 2. Rei [[Víctor Manuel II d'Italia|Víctor Manuel II de Cerdeña y I d'Italia]] |3= 3. Archiduquesa [[María Adelaida d'Austria]] |4= 4. Rei [[Carlos Alberto de Cerdeña]] |5= 5. Princesa [[María Teresa d'Austria-Toscana (1801-1855)|María Teresa de Toscana]] |6= 6. Archiduque [[Raniero Xosé d'Austria]] |7= 7. Princesa [[Isabel de Saboya-Carignano]] |8= 8. [[Carlos Manuel de Saboya-Carignano|Carlos Manuel de Saboya, VI Príncipe de Carignano]] |9= 9. Princesa [[María Cristina de Saxonia (1770-1851)|María Cristina de Saxonia]] |10= 10. Gran duque [[Fernando III de Toscana]] |11= 11. Princesa [[Lluisa de Borbón-Dos Sicilias]] |12= 12. Emperador [[Leopoldo II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] |13= 13. Infanta [[María Lluisa de Borbón|María Lluisa d'España]] |14= 14. [[Carlos Manuel de Saboya-Carignano|Carlos Manuel de Saboya, VI príncipe de Carignano]] (= 8) |15= 15. Princesa [[María Cristina de Saxonia (1770-1851)|María Cristina de Saxonia]] (= 9) |16= 16. [[Víctor Amadéu II de Saboya-Carignano|Víctor Amadéu II, V príncipe de Carignano]] |17= 17. Princesa [[Xosefina Teresa de Lorena]] |18= 18. Príncipe [[Carlos de Saxonia|Carlos de Saxonia, duque de Curlandia]] |19= 19. Condesa [[Francisca Corvin-Krasinska]] |20= 20. Emperador [[Leopoldo II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] (= 12) |21= 21. Infanta [[María Lluisa de Borbón|María Lluisa d'España]] (= 13) |22= 22. Rei [[Fernando I de las Dos Sicilias]] |23= 23. Archiduquesa [[María Carolina d'Austria (1752-1814)|María Carolina d'Austria]] |24= 24. Emperador [[Francisco I del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] |25= 25. Emperatriz [[María Teresa I d'Austria]] |26= 26. Rei [[Carlos III d'España]] |27= 27. Princesa [[María Amalia de Saxonia]] |28= 28. [[Víctor Amadéu II de Saboya-Carignano|Víctor Amadéu II, V príncipe de Carignano]] (= 16) |29= 29. Princesa [[Xosefina Teresa de Lorena]] (= 17) |30= 30. Príncipe [[Carlos de Saxonia|Carlos de Saxonia, duque de Curlandia]] (= 18) |31= 31. Condesa [[Francisca Corvin-Krasinska]] (= 19) }} == Ver tamién == * [[Casa de Bergancia Saxonia-Coburgu]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{socesión | títulu = [[Ficheru:Coat of Arms of Maria Pia of Savoy, Queen of Portugal (Order of Queen Maria Luisa).svg|35px]]<br />Reina consorte de Portugal y Algarves | periodu = 6 d'ochobre de 1861-19 d'ochobre de 1889 | predecesor = [[Estefanía de Hohenzollern-Sigmaringen]] | socesor = [[Amelia d'Orleans]] }} {{NF|1847|1911}} [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] [[Categoría:Persones de Turín]] 67ogv6r0txwqgsg0v85wdhklzcs0rlb 0 131171 4382948 4355784 2025-07-08T05:27:18Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382948 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María Leopoldina Josefa Carolina Francisca Fernanda d'Habsburgu-Lorena''' (n'alemán ''Maria Leopoldine Josepha Caroline Franziska Ferdinanda von Habsburg-Lothringen'') ([[Viena]], [[22 de xineru]] de [[1797]] - [[Rio de Janeiro]], [[11 d'avientu]] de 1826), llamada, en Brasil, Leopoldina o María '''Leopoldina''', foi archiduquesa d'Austria, rexente del Reinu de Brasil, primer emperatriz consorte de Brasil y mientres pocu más de dos meses en [[1826]], reina de Portugal.<ref name="Diccionario">{{Cita web|url=http://www.arqnet.pt/dicionario/maria_leopoldina.html|títulu=Maria Leopoldina (D.).|idioma=portugués|obra=Portugal - Dicionário Histórico, Corográfico, Heráldico, Biográfico, Bibliográfico, Numismático e Artístico|añoacceso=2014}}</ref> Yera bien querida polos brasilanos, que dolorosamente lloraron la so muerte. El so sofitu a la causa de la independencia valió-y el llamatu de "''La Paladina de la Independencia''". == Oríxenes == Leopoldina pertenecía a la Casa d'Habsburgu, noble familia y una de les más antigües dinastíes d'Europa, que gobernó [[Austria]] dende [[1282]] hasta [[1918]]. Ella yera fía del últimu emperador del [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] [[Francisco I d'Austria y II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Francisco II]] (1768-1835), (que, dende [[1804]] , #convertir n'[[emperador]] d'Austria col títulu de [[Francisco I d'Austria y II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Francisco I]], porque [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] esixó'l so arrenunciu nel añu en que foi coronáu emperador de #los franceses), y la so segunda esposa y #primo [[María Teresa de les Dos Sicilies]], [[Príncipe|princesa]] de Dos Sicilies, de la [[Casa de Borbón]], fía del rei Fernandu I y de la so esposa María Teresa de los [[Reinu de les Dos Sicilies|Dos Sicilies]]. Francisco, el so padre, yera viudu d'Isabel Luisa Guillermina de Württemberg, que morrió ensin fíos en [[1790]]; #casar por tercer vegada con María Lluisa d'Austria-Este, que foi como la madre de Leopoldina, quien nun tuvo fíos y morrió en [[1816]], y tomó cuartu matrimoniu con Carolina Augusta de Baviera, que morrió ensin fíos en [[1873]]. Foi hermana del emperador Fernandu I, del archiduque Francisco Carlos d'Austria y de la [[Monarques de Francia|emperatriz de Francia]] [[María Lluisa d'Austria|María Luisa]], y poro, tía de los emperadores Francisco Xosé I d'Austria y Maximiliano I de Méxicu. Tía güela de Carlos I d'Austria. == Matrimoniu == <nowiki>#</nowiki>Casar con Pedro de Alcántara de Bergancia y Borbón, entós príncipe de Beira herederu del tronu de Reinu Xuníu de Portugal, Brasil y Algarve. La ceremonia de matrimoniu foi celebrada pol arzobispu de Viena'l [[13 de mayu]] de [[1817]], por poderes, na ilesia de San Agustín en Viena. Pedro tuvo representáu pol archiduque Carlos Luis (1771-1847), hermanu de Francisco I, gran líder militar, héroe de la Batalla de Aspern-Essling. La pareya recibió la bendición nupcial el [[6 de payares]] de [[1817]], na Capiya Real de [[Rio de Janeiro]]. A pesar del gran amor que Leopoldina dedicó al so home, el so matrimoniu nun yera feliz. Pedro tuvo fíos illexítimos con delles de los sos amantes, como la señora Domitila de Castru Canto y Melo, Marquesa de Santos. == Princesa rexente y emperatriz == [[Ficheru:Flag_of_Empire_of_Brazil_(1822-1870).svg|izquierda|250x250px|Bandera del Imperiu de Brasil, creada pola emperatriz Leopoldina.]] [[Ficheru:Maria_Leopoldina_regent.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|250x250px|La princesa rexente Leopoldina preside la xunta del Conseyu d'Estáu'l [[2 de setiembre]] de [[1822]] y ratifica el decretu d'independencia de Brasil.]] El [[25 d'abril]] de [[1821]] una flota de 11 barcos traxeron de vuelta a Portugal al rei Juan VI y la familia real acompañada de la so corte. Pedro quedó en Brasil como príncipe rexente del reinu, cola ayuda d'un Conseyu de Rexencia. A partir d'ende les diferencies ente los súbditos portugueses y brasilanos tornáronse más evidentes, con manifestaciones públiques que de cutiu terminaben n'engarradielles caleyeres. Na so correspondencia Leopoldina revela la so simpatía pola causa de la independencia, #pero Pedro duldaba del ésitu n'adoptar una decisión en contra del so padre y n'oposición a la metrópolis. En Portugal ganó impulsu ente los círculos políticos la posibilidá de retirar la condición de "reinu" al Brasil, amenorgándolo a l'antigua situación de simple colonia gobernada direutamente dende [[Lisboa]]. Ante tal proyeutu, les presiones de les Cortes Portugueses pa forzar el regresu del príncipe herederu a la metrópolis intensificáronse. Per otru llau, en Rio de Janeiro, empezó a circular una llista con miles de firmes pidiendo la retención de Pedro nel país con un ultimátum: volver a Portugal torgaría la independencia inmediata de Brasil. El príncipe Pedro, que se criara dende la so mocedá en Brasil, sentía escasu apegu per Portugal y alvertía qu'una separación de dambos territorios sería inevitable, idea que compartía col políticu brasilanu José Bonifácio, unu de los sos principales partidarios. Finalmente n'avientu de [[1821]] #presentar al príncipe Pedro una solicitú formal de la Cortes Portugueses #riquir que partiera escontra la metrópolis nel más curtiu plazu. Engarráu a la decisión, el príncipe Pedro manifestó al públicu brasilanu: «Como ye pal bien de toos y la felicidá de la nación, toi llistu pa dici-y a la xente que quedo». Esto asocedía'l [[9 de xineru]] de [[1822]], hasta la fecha recordáu como "''O día do fico''" (en portugués "fico" significa "quedo"). Pedro apurrió'l poder a Leopoldina el [[13 d'agostu]] de [[1822]], nomándola xefa del Conseyu Provisional del Estáu y princesa rexente de Brasil, cola capacidá xurídica necesaria pa gobernar el país mientres la so ausencia y treslladóse a apangar la provincia de [[São Paulo (ciudá)|São Paulo]], ximelgada pol movimientu d'independencia. La princesa Leopoldina recibió la noticia de que Portugal taba preparando una serie de sanciones económiques y militares contra Brasil. Había que tomar midíes drástiques con urxencia y Leopoldina sabía que nun había tiempu pa esperar el regresu del príncipe Pedro. Leopoldina, asesorada por José Bonifácio y usando les sos atribuciones como xefa del gobiernu interín, #axuntar col Conseyu d'Estáu na mañana del 2 de setiembre de 1822 pa roblar el decretu de la Independencia, onde se declaraba al Brasil "territoriu separáu" de Portugal. [[Ficheru:Juramento_Impatriz_Leopoldina.jpg|derecha|miniaturadeimagen|385x385px|Xuramentu de la emperatriz Leopoldina de la Constitución Imperial de 1824.]] La princesa Leopoldina unvió una carta al príncipe Pedro, xunto con otra de José Bonifacio, dando cuenta de les decisiones tomaes pol gobiernu de [[Lisboa]]: destituyir a Pedro del cargu de rexente y esixir el so regresu inmediatu a Portugal so amenaces. Na so comunicación Leopoldina encamienta a Pedro a proclamar personalmente la independencia de Brasil y alviértelu: «La fruta ta madura, colléchase agora o se podrez». El mensaxe oficial de Rio de Janeiro, llegó a manes del príncipe Pedro'l [[7 de setiembre]] de [[1822]], y motivó que nes cercaníes de la ciudá de [[São Paulo (ciudá)|São Paulo]] Pedro proclamara la independencia de Brasil esi mesmu día por aciu el [[Glayíu d'Ipiranga|Berru de Ipiranga.]] Na espera del regresu del príncipe Pedro, Leopoldina, como gobernante provisional del nuevu imperiu, previo que la bandera de la nueva nación tuviera un diamante mariellu - los color de la Casa d'Habsburgu-Lorena - nun rectángulu verde - los color de la Casa de Bergancia. Leopoldina foi coronada emperatriz el [[1 d'avientu]] de [[1822]], na ceremonia de consagración y coronación de Pedro I. == Descendencia == Tuvieron 7 fíos: * [[María II de Portugal|María II]] {{nym}}, Reina de Portugal, #casar con Augusto de Beauharnais y con Fernandu II. * Miguel de Bergancia, Príncipe de Beira ([[1820]]). * Juan Carlos, Príncipe de Beira ([[6 de marzu]] de 1821 - [[4 de febreru]] de [[1821|1822]]). * Januaria María de Bergancia {{nym}}, casu con Lluis de Borbón y Dos Sicilies, conde de Aquila y Príncipe de los [[Reinu de les Dos Sicilies|Dos Sicilies]]. * [[:pt:Paula Mariana de Bragança|Paula Mariana de Bergancia]] ([[17 de febreru]] de 1823 - [[16 de xunu]] de [[1823|1833]]). * Francisca Carolina {{nym}}, casu con Francisco de Orléans, Príncipe de Joinville, fíu de [[Lluis Felipe I de Francia]]. * [[Pedro II de Brasil|Pedro II]] {{nym}}, segundu [[Imperiu del Brasil|Emperador del Brasil]], casu con Teresa de Dos Sicilies. == Muerte == [[Ficheru:Domenico_Failutti_-_Retrato_de_Dona_Leopoldina_de_Habsburgo_e_Seus_Filhos,_Acervo_do_Museu_Paulista_da_USP.jpg|derecha|miniaturadeimagen|435x435px|Leopoldina y los sos fíos (d'esquierda a derecha: Paula Mariana, [[María II de Portugal|María de la Gloria]], Francisca, [[Pedro II de Brasil|Pedro]] - nos brazos de la so madre - y Januaria) poco primero de la so muerte (1826).]] [[Ficheru:Túmulo_de_Maria_Leopoldina,_capela_imperial.JPG|derecha|miniaturadeimagen|333x333px|Tumba de María Leopoldina (Cripta Imperial - [[São Paulo (ciudá)|São Paulo]] - [[Brasil]]).]] Leopoldina morrió nel Palaciu de São Cristovão'l [[11 d'avientu]] de [[1826]] d'una septicemia de resultes d'un albuertu bonal. La emperatriz gociaba de mayor prestíu ente'l pueblu que'l so maríu, en tantu yera conocida del públicu la preferencia del emperador Pedro I escontra'l so amante, la marquesa de Santos dende diba dellos años. Poco dempués de consolidase la independencia de Brasil, la rellación ente Leopoldina y Pedro rompiérase, pero la prematura muerte de la emperatriz Leopoldina a los 29 años trescaló fondamente a la opinión pública. <nowiki>#</nowiki>Tres díes antes de la so muerte, demasiáu débil pa escribir, doña Leopoldina dictara una carta a la marquesa de Aguiar que se va unviar a la so hermana, la emperatriz austriaca [[María Lluisa d'Austria|María Luisa de Francia]]:{{Cita|[[Palacio de São Cristovão|São Cristovão]][?], 08 d'avientu 1826, a las 4:00 de la mañana ''Mi querida hermana! ''Reducida a un estado deplorable de salud y llegada al último punto de mi vida en medio de los mayores sufrimientos, voy a tener la desgracia de no poder dar explicaciones a todos esos sentimientos que hace tiempo había impreso en mi alma. Mi hermana! No la veré otra vez! No puedo repetir una vez más que la amaba, la adoraba! Bueno, ya que no puedo tener esta satisfacción tan inocente, igual a muchas otras que no me están autorizadas, escuche el grito de una víctima que le pide - no la venganza - pero piedad, y la ayuda de su afecto fraternal para mis hijos inocentes, los huérfanos que se quedan por su cuenta o de las personas que fueron autoras de mis desgracias, que me redujeron al estado donde yo estoy, siendo obligada a servirme de intérprete para llegar a su alcance las últimas súplicas de mi alma afligida. La marquesa de Aguiar, como usted bien sabe, que ha mostrado verdadero celo y amor por mí, como he escrito en varias ocasiones, esta es la única amiga que tengo y es ella la que escribe en mi lugar. ''Hace casi cuatro años, mi querida hermana, como le escribí, por el amor de un monstruo seductor me encuentro reducida a un estado de mayor esclavitud y totalmente olvidada por mi amado Pedro. Últimamente, me acaba de dar la prueba final de su total olvido de mí, maltratándome en presencia de la que es la causa de todas mis desgracias. Y mucho tendría que decir a usted, pero me faltan las fuerzas para recordar el horrible ataque que sin duda será la causa de mi muerte. Cadolino, que me fue recomendado por usted, y que me ha dado todas las pruebas de subordinación creciente y lealtad, es quien está al cargo de entregar esta carta, y le dirá lo que, por muchas razones, no puedo confiar en este manuscrito. Tras él está toda la información precisa acerca de este suceso, no tengo nada más que añadir, confiando totalmente en su integridad, honor y lealtad. (...)''La marquesa de Aguiar se encargará de darle todos los detalles acerca de todo lo que se refiere a mis amadas hijas. ¡Ah, mis queridas hijas! Que será de ellas después de mi muerte? Ella será responsable de su educación hasta que mi Pedro, mi querido Pedro no disponga otra cosa. Adiós mi querida hermana. ''Que el Ser Supremo pueda permitir que le escriba de nuevo, porque esa será señal de mi recuperación. ''L. S. B. Marquesa de Aguiar escribió."}}El rumor de que l'albuertu y la posterior muerte de la emperatriz Leopoldina seríen causaos por una golpiza del emperador (furiosu por cuenta de la negativa de Leopoldina a presentase nuna ceremonia oficial acompañada namái pola marquesa de Santos), causó gran consternación y enoxu ente la población de [[Rio de Janeiro]]. El palaciu onde vivía la marquesa de Santos (un regalu del emperador) foi apedriáu por una alteria tres el sepelio de Leopoldina, y les tropes tuvieron d'intervenir pa evitar el linchamiento de l'amante imperial. Los sos restos fuelguen na Cripta Imperial nel Monumentu a la Independencia de Brasil, en [[São Paulo (ciudá)|São Paulo.]] Fueron desenterraos y analizaos en 2012, nun topándose nenguna señal de maltratu físicu<ref>{{Cita web|url=http://www.elcorreo.com/agencias/20130221/mas-actualidad/tecnologia/restos-pedro-esposas-aclaran-detalles_201302210925html|títulu=Restos de Pedro y sus esposas aclaran detalles familia imperial brasilana}}</ref> == Títulos, tratamientos y distinciones == === Títulos y tratamientos === * '''1797-1804''': ''La so Alteza Real'' l'archiduquesa María Leopoldina d'Austria * '''1804-1817''': ''La so Alteza Imperial y Real'' l'archiduquesa María Leopoldina d'Austria * '''1817-1822''': ''La so Alteza Imperial y Real'' la princesa real del Reinu Xuníu de Portugal, Brasil y los Algarves, duquesa de Bergancia * '''1822-1826''': ''La so Maxestá Imperial'' la emperatriz del Brasil * '''1826-1826''': ''La so Maxestá Imperial y Fidelísima'' la emperatriz del Brasil, reina de Portugal y los Algarves * '''1826-1826''': ''La so Maxestá Imperial'' la emperatriz del Brasil === Distinciones === * [[Ficheru:Ordine_di_Santa_Isabella.png|50x50px]] Soberana Gran maestre de la Orde de la Reina Santa Isabel (Reinu de Portugal). * [[Ficheru:PRT_Ordem_de_Nossa_Senhora_da_Conceicao_de_Vila_Vicosa_Cavaleiro_ribbon.svg|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde de La nuesa Señora de la Concepción de Villaviciosa (Reinu de Portugal, 06/02/1818).<ref>[http://www.geneall.net/P/per_page.php?id=5541 Geneall]</ref><ref name="royalark_1">[http://www.royalark.net/Brazil/brazil3.htm Royal Ark]</ref> * [[Ficheru:Imperial_Order_of_Pedro_I.gif|50x50px]] Dama gran cruz de la Imperial Orde de Pedro I (Imperiu del Brasil).<ref name="royalark_1">[http://www.royalark.net/Brazil/brazil3.htm Royal Ark]</ref> * [[Ficheru:436px ribbon bar of the Order of the Rose (Brazil).svg|50x50px]] Dama gran cruz de la Imperial Orde de la Rosa (Imperiu del Brasil).<ref name="royalark_1">[http://www.royalark.net/Brazil/brazil3.htm Royal Ark]</ref> * [[Ficheru:Order_of_the_Southern_Cross_Grand_Collar_Ribbon.png|50x50px]] Dama gran cruz de la Imperial Orde de la Cruz del Sur (Imperiu del Brasil).<ref name="royalark_1">[http://www.royalark.net/Brazil/brazil3.htm Royal Ark]</ref> * [[Ficheru:Ordre_de_la_Croix_étoilée_autro-hongrois.jpg|50x50px]] Dama de la Orde de la Cruz Estrellada ([[Archiducáu d'Austria]] depués [[Imperiu austriacu|Imperiu Austriacu]]).<ref name="royalark_1">[http://www.royalark.net/Brazil/brazil3.htm Royal Ark]</ref> * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa ([[España|Reinu d'España]], 30/03/1818).<ref>[http://www.geneall.net/D/per_page.php?id=5541 Geneall]</ref> * [[Ficheru:Order.of.Elizabeth-Bavaria.gif|50x50px]] Dama de la Orde de #Santa Isabel (Reinu de Baviera).<ref name="royalark_1">[http://www.royalark.net/Brazil/brazil3.htm Royal Ark]</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Persones finaes en 1826]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Reis y reines de Portugal]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] [[Categoría:Persones de Viena]] n482yno51zova90gw72nfk42rxci548 0 131176 4382949 4355797 2025-07-08T05:27:20Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382949 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María Amelia Luisa Elena d'Orleans''', princesa francesa y última reina consorte de Portugal, nació'l [[28 de setiembre]]<ref name="Soares">{{Cita web|url=http://www.fmsoares.pt/aeb/crono/biografias?registo=D.%20Am%C3%A9lia|autor=Fundação Mário Soares|títulu=Biografia|idioma=portugués|fechaaccesu=7 de febreru de 2011}}</ref> de [[1865]] na ciudá de [[Londres]] siendo la fía primoxénita de Felipe, conde de París y la so esposa María Isabel d'Orleans, infanta d'España. Los sos güelos paternos fueron Fernando Felipe de Francia y Elena Luisa de Mecklemburgu-Schwerin y los maternos: Antonio de Orléans, Duque de Montpensier y Luisa Fernanda de Borbón, infanta d'España. Doña Amelia foi hermana de la infanta Luisa, esposa del Infante Don Carlos, padres ambos de [[María de les Mercedes de Borbón y Orleans|María de les Mercedes de Borbón-Dos Sicilies y Orleans]], condesa de Barcelona. == Biografía == El [[22 de mayu]] de [[1886]], Amelia de Orléans casóse con Carlos, duque de Bergancia, fíu herederu del Rei Lluis I de Portugal, Amelia y el so maríu tuvieron tres fíos: * Lluis Felipe, Príncipe de Beira y Príncipe Real (1887-1908) * María Ana de Bergancia (1887-1887) * Manuel II de Portugal (1889-1932) En [[1889]], Amelia d'Orleans #convertir en reina de Portugal xunto col so maríu al morrer el so suegru. El so home foi proclamáu rei como Carlos I. El [[1 de febreru]] de [[1908]], al so regresu a Lisboa, la familia real sufrió un atentáu na Plaza del Comerciu de Lisboa, nel cual resultaron muertos el rei, de forma instantánea, y el príncipe real, #venti minutos dempués; l'infante D. Manuel resultó mancáu leve y la reina, milagrosamente ilesa, a pesar de defender a los sos fíos, cutiendo a los asesinos. Esisten numberoses teoríes al respective de los organizadores del atentáu, anque tou son conxetures, yá que los regicidas morrieron na so llucha por non ser atrapaos y que'l procesu foi convenientemente escaecíu tres la proclamación de la república. <nowiki>#</nowiki>Doña Amelia #convertir en tutora del nuevu rei, finalmente puede tener una participación activa nel gobiernu de la nación y empéñase en poner en marcha una especie de gobiernu d'unión nacional nel que taríen presentes toles corrientes polítiques, pero'l repartu de les cuotes de poder descontenta a tolos partíos, y en llugar de xunir a la clase política en redol al nuevu monarca, lo que consigue ye aisllalo, y consecuentemente debilitalo. En [[1910]] cola abdicación del so fíu Manuel II de Portugal, abandona [[Portugal]] col restu de la familia real, siendo ella la última reina consorte del país lusitanu. Munchos años dempués, nos años 50 del [[sieglu XX]] y poco primero de la so muerte, la reina foi autorizada a volver a Lisboa, onde pudo visitar les tumbes del so maríu y fíos. A ella debe la creación del Muséu Nacional de Coches de Lisboa, en dependencies del Palaciu de Belém, la so residencia preferida en Lisboa, mientres la so vida en Portugal. El so últimu papel decisivu na historia de la dinastía tuvo llugar cuando, siguiendo la postura del so fíu Manuel II, reconoció como herederu de la dinastía al pretendiente miguelista, Miguel de Bergancia, fíu de Miguel I de Portugal, magar ye ciertu la Constitución Portuguesa retiraba los sos derechos a los herederos de Miguel, y yá nun había monarquía en Portugal y la constitución fuera reemplazada. A la so muerte, el gobiernu portugués unvió un barcu de guerra pa la repatriación de los sos restos mortales a Lisboa, que recibieron los más altos honores del estáu y multitudinariamente acompañaos hasta'l Panteón de los Branganza nel monesteriu de San Vicente da Fora, onde fueron depositaos al pie de los del so maríu y fíos. == Títulos, tratamientos y distinciones honorífiques == === Títulos y tratamientos === * '''28 de setiembre de 1865 - 22 de mayu de 1886''': ''La so Alteza Real'' la princesa Amelia d'Orleans * '''22 de mayu de 1886 - 19 d'ochobre de 1889''': ''La so Alteza Real'' la princesa real de Portugal, duquesa consorte de Bergancia * '''19 d'ochobre de 1889 - 1 de febreru de 1908''': ''La so Maxestá Fidelísima'' la reina consorte de Portugal y los Algarves * '''1 de febreru de 1908 - 25 d'ochobre de 1951''': ''La so Maxestá Fidelísima'' #reinar madre de Portugal y los Algarves === Distinciones honorífiques === * [[Ficheru:Ordine_di_Santa_Isabella.png|50x50px]] Gran maestre de la Orde de la Reina Santa Isabel. * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa (Reinu d'España). * [[Ficheru:Ordre_de_la_Croix_étoilée_autro-hongrois.jpg|50x50px]] Dama de la Orde de la Cruz Estrellada. ([[Imperiu austrohúngaru|Imperiu Austroahúngaro]])<ref>[https://dcms.lds.org/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_pid=IE7470759 ''Hof- und Staats-Handbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie - 1912'']. Consultáu'l 6 de marzu de 2017.{{cita llibru |apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Hof- und Staats-Handbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie - 1912|url=https://dcms.lds.org/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_pid=IE7470759|fechaaccesu=6 de marzu de 2017|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}</ref> * [[Ficheru:Golden_Rose_MNMA_Cl2351_n1.jpg|30x30px]] Rosa d'Oru de la Cristiandá ([[Ciudá del Vaticanu]], 1892). == Ancestros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">Ancestros de María Amelia d'Orleans, reina de Portugal </div> <div style="display:none;" class="NavContent"> <center>{{Ahnentafel-compact5|1. '''Princesa Amelia d'Orleans'''|2. [[Felipe d'Orleans (1838-1894)|Felipe, conde de París]]|3. [[María Isabel d'Orleans|Princesa María Isabel d'Orleans]]|4. [[Fernando Felipe d'Orleans|Fernando Felipe, duque d'Orleans]]|5. [[Elena de Mecklemburgu-Schwerin|Duquesa Elena de Mecklemburgu-Schwerin]]|6. [[Antonio d'Orleans|Antonio, duque de Montpensier]]|7. [[Luisa Fernanda de Borbón|Infanta Luisa Fernanda de Borbón]]|8. [[Lluis Felipe I de Francia]]|9. [[María Amalia de Borbón-Dos Sicilies (1782-1866)|Princesa María Amalia de Borbón-Dos Sicilies]]|10. [[Federico Luis de Mecklemburgu-Schwerin|Federico Luis, gran duque heredero de Mecklemburgu-Schwerin]]|11. [[Carolina Luisa de Saxonia-Weimar-Eisenach|Princesa Carolina Luisa de Saxonia-Weimar-Eisenach]]|12=12. [[Lluis Felipe I de Francia]] (= 8)|13=13. [[María Amalia de Borbón-Dos Sicilies (1782-1866)|Princesa María Amalia de Borbón-Dos Sicilies]] (= 9)|14=14. [[Fernandu VII de España]]|15=15. [[María Cristina de Borbón-Dos Sicilies|Princesa María Cristina de Borbón-Dos Sicilies]]|16=16. [[Lluis Felipe II d'Orleans|Lluis Felipe II, duque d'Orleans]]|17=17. [[Luisa María Adelaida de Borbón]]|18=18. [[Fernandu I de les Dos Sicilies]]|19=19. [[María Carolina d'Austria (1752-1814)|Archiduquesa María Carolina d'Austria]]|20=20. [[Federico Francisco I de Mecklemburgu-Schwerin|Federico Francisco I, gran duque de Mecklemburgu-Schwerin]]|21=21. [[Luisa de Saxonia-Gotha-Altenburgu (1756-1808)|Princesa Luisa de Saxonia-Gotha-Altenburgu]]|22=22. [[Carlos Augusto de Saxonia-Weimar-Eisenach (1757-1828)|Carlos Augusto, gran duque de Saxonia-Weimar-Eisenach]]|23=23. Landgravina Luisa Augusta de Hesse-Darmstadt|24=24. [[Lluis Felipe II d'Orleans|Lluis Felipe II, duque d'Orleans]] (= 16)|25=25. [[Luisa María Adelaida de Borbón]] (= 17)|26=26. [[Fernandu I de les Dos Sicilies]] (= 18)|27=27. [[María Carolina d'Austria (1752-1814)|Archiduquesa María Carolina d'Austria]] (= 19)|28=28. [[Carlos IV d'España]]|29=29. [[María Lluisa de Parma|Princesa María Lluisa de Parma]]|30=30. [[Francisco I de les Dos Sicilies]]|31=31. [[María Sabela de Borbón|Infanta María Sabela de Borbón]]|style=font-size: 90%; line-height: 110%;|border=1|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;|boxstyle_5=background-color: #9fe;|boxstyle_4=background-color: #bfc;|boxstyle_3=background-color: #ffc;|boxstyle_2=background-color: #fb9;|boxstyle_1=background-color: #fcc;}}</center></div></div> == Referencies == {{llistaref}} == Ver tamién == * Casa de Bergancia Saxonia-Coburgu * Ducáu de Bergancia {{Socesión|predecesor=[[María Pía de Saboya]]|títulu=[[Archivu:Coat of Arms Kingdom of Portugal (1830).svg|35px]]<br /></p>[[Reinas consortes de Portugal|Reina consorte de Portugal]]|periodu=1886-1908|predecesor2=[[Estefanía de Hohenzollern-Sigmaringen]]}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Persones finaes en 1951]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 09w1oyk873fj9uoak73u9b7if9uo9f9 0 131244 4382950 4354899 2025-07-08T05:27:23Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382950 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María Sabela de Portugal''', ''María Sabela de Borbón y Bergancia'', (Queluz, [[19 de mayu]] de [[1797]] – Aranjuez, [[26 d'avientu]] de [[1818]]) foi reina consorte d'España, segunda esposa de [[Fernandu VII d'España|Fernando]] VII. Foi fía primoxénita del rei Xuan VI de Portugal y de la so esposa, la reina [[Carlota Xoaquina de Borbón|Carlota Joaquina]] que foi fía del rei [[Carlos IV d'España]]. == Biografía == El matrimoniu ente'l rei Fernando y la so sobrina Sabela de Portugal, celebráu en [[1816]], decidióse coles mires de reforzar les rellaciones ente España y [[Portugal]]. Pol mesmu motivu tamién s'alcordó'l matrimoniu ente l'infante Carlos María Isidro, hermanu del rei Fernando, cola princesa María Francisca de Portugal, hermana d'Isabel. La reina Isabel destacó pola so cultura y afición pol arte. D'ella partió la iniciativa d'axuntar les obres d'arte qu'atesoraren los monarques españoles y crear un muséu real, el futuru [[Muséu del Prado]].<ref name="Diccionario">{{cita web |url=http://www.arqnet.pt/dicionario/maria_isabel.html|títulu=Maria Isabel (D.).|idioma=portugués|obra=Portugal - Dicionário Histórico, Corográfico, Heráldico, Biográfico, Bibliográfico, Numismático e Artístico|fechaaccesu=28 de xineru de 2014}}</ref> Foi inauguráu'l 19 de payares de [[1819]], un añu dempués de la so muerte. El 21 d'agostu de [[1817]], Sabela de Portugal dio a lluz una fía que finó a los cuatro meses. La reina Isabel finó un añu dempués nel Palaciu Real d'Aranjuez polos entueyos del so segundu partu qu'había veníu precedíu d'un embaranzu difícil. L'allumamientu foi desaxeradamente aballador; nun momentu dau la reina perdió la conocencia ensin recuperalo y los médicos creyéronla muerta. Decidieron entós practica-y una cesárea pa estraye-y el ñácaru, una neña muerta. Según el cronista Villaurrutia: «al estrayer la neña que llevaba nel so senu y que nació ensin vida, llanzó la madre tal berru, que manifestaba que nun morriera entá, como creíen los médicos, que fixeron d'ella una espantible carnicería».<ref>Testu recoyíu nel llibru de Fernando González Doria ''Las reinas de España'', páx. 419. Ed. Bitácora, 1989, {{ISBN|48-86832-30-6}}.</ref> Pela so parte, Modesto Lafuente sostenía que morrió d'un ataque d'alferecía, (síncope) y foi'l primeru que se fixo ecu de los rumores a que dio orixe'l desafortunáu sucesu: «topándose n'avanzáu estáu de xestación y suponiéndola muerta, los médicos dieron en estrayer el fetu, momentu nel que la infortunada madre profirió un agudu berru de dolor que demostraba qu'inda taba viva»<ref>[//es.wikipedia.org/wiki/Modesto_Lafuente Lafuente y Zamalloa, Modesto] (1865). [https://books.google.es/books?id=3E8YUgirN1QC ''Historia General de España'']. XXVIII. Imprenta del Banco industrial y mercantil. pp.&nbsp;97-98. Consultáu'l 18 de mayu de 2012.{{cita llibru |apellíos=Lafuente y Zamalloa|nome=Modesto|enllaceautor=Modesto Lafuente|títulu=Historia General de España|volumen=XXVIII|añu=1865|editorial=Imprenta del Banco industrial y mercantil|url=https://books.google.es/books?id=3E8YUgirN1QC|páxines=97-98|fechaaccesu=18 de mayu de 2012}}</ref> Los restos de Sabela de Portugal reposen nel panteón d'Infantes del [[Monesteriu d'El Escorial]], non nel Panteón de los Reis, una y bones ésti tradicionalmente quedó reserváu a les reines consortes que fueron madres de rei. La so figura protagoniza la novela ''Los espeyos de Fernandu VII'' (2001) de María Pilar Queralt del Fierro. == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa ([[España|Reinu d'España]], 10/11/1801 - 29/09/1816).<ref name="royalark_1">[http://www.royalark.net/Brazil/brazil2.htm Royal Ark]</ref> * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Gran Maestre de la Orde de les Dames Nobles de la Reina Maria Luisa ([[España|Reinu d'España]], 29/09/1816 - 26/12/1818) * [[Ficheru:Ordine_di_Santa_Isabella.png|50x50px]] Dama de la Orde de la Reina Santa Isabel (Reinu de Portugal, 25/04/1804).<ref name="royalark_1">[http://www.royalark.net/Brazil/brazil2.htm Royal Ark]</ref> * [[Ficheru:PRT_Ordem_de_Nossa_Senhora_da_Conceicao_de_Vila_Vicosa_Cavaleiro_ribbon.svg|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde de La nuesa Señora de la Concepción de Villaviciosa (Reinu de Portugal, 06/02/1818).<ref>[http://www.geneall.net/P/per_page.php?id=5518 Geneall]</ref><ref name="royalark_1">[http://www.royalark.net/Brazil/brazil2.htm Royal Ark]</ref> * [[Ficheru:Ordre_de_la_Croix_étoilée_autro-hongrois.jpg|50x50px]] Dama de la Orde de la Cruz Estrellada.<ref name=":0">{{cita web |url=https://www.museodelprado.es/coleccion/obra-de-arte/maria-isabel-de-braganza/ef6e8429-55e1-4178-a742-7d50ef59e3cf|títulu=María Isabel de Bergancia - Coleición - Museo Nacional del Prado|fechaaccesu=4 de xineru de 2017|sitiuweb=www.museodelprado.es}}</ref> ([[Imperiu austriacu|Imperiu Austriacu]]) * [[Ficheru:Order_Saint_Catherine.png|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde de Santa Catalina. ([[Imperiu Rusu]]) == Ancestros == {{Ahnentafel-compact5|1. '''María Isabel de Bergancia, Reina consorte d'España'''|2. [[Xuan VI de Portugal]]|3. [[Carlota Joaquina de Borbón]]|4. [[Pedro III de Portugal]]|5. [[María I de Portugal]]|6. [[Carlos IV d'España]]|7. [[María Lluisa de Parma]]|8. [[Xuan V de Portugal]]|9. [[María Ana d'Austria (1683-1754)|María Ana d'Austria]]|10. [[Xosé I de Portugal]]|11. [[Mariana Victoria de Borbón]]|12. [[Carlos III d'España]]|13. [[María Amalia de Saxonia]]|14. [[Felipe I de Parma]]|15. [[Luisa Sabela de Borbón|Luisa Isabel de Francia]]|16. [[Pedro II de Portugal]]|17. [[María Sofía de Palatináu-Neoburgu]]|18. [[Leopoldu I d'Habsburgu]]|19. [[Leonor Magdalena de Palatináu-Neoburgu]]|20=20. Xuan V de Portugal (= 8)|21=21. María Ana d'Austria (= 9)|22=22. [[Felipe V d'España]]|23=23. [[Isabel de Farnesio]]|24=24. Felipe V d'España (= 22)|25=25. Isabel de Farnesio (= 23)|26=26. [[Augusto III de Polonia]]|27=27. [[María Josefa de Austria]]|28=28. Felipe V d'España (= 22)|29=29. Isabel de Farnesio (= 23)|30=30. [[Lluis XV de Francia]]|31=31. [[María Leszczynska]]|style=font-size: 90%; line-height: 110%;|border=1|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;|boxstyle_5=background-color: #9fe;|boxstyle_4=background-color: #bfc;|boxstyle_3=background-color: #ffc;|boxstyle_2=background-color: #fb9;|boxstyle_1=background-color: #fcc;}}{{Socesión|predecesor=[[Julia Clary|María Julia Clary]]|títulu=[[Archivu:Coat of Arms of Maria Isabel of Portugal, Queen Consort of Spain.svg|100px]]<br /></p>[[Reines y reis consortes d'España|Reina consorte d'España]]|periodu=[[1816]] – [[1818]]}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|nome=Isabel de Bragança (1797-1818)}} {{NF|1797|1818}} [[Categoría:Casa de Borbón n'España]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] rd8k6ud88bzj3ztcifymfb6g1ww95th 0 131245 4382951 4354470 2025-07-08T05:27:25Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382951 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María Josefa Amalia de Saxonia''' {{nym}} (de nome completu: ''Maria Josepha Amalia Beatrix Xaveria Vincentia Aloysia Franziska de Paula Franziska de Chantal Anna Apollonia Johanna Nepomucena Walburga Theresia Ambrosia'') foi reina consorte d'España y tercer [[España|esposa]] de [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]]. == Biografía == Yera fía del príncipe Maximiliano de Saxonia y la princesa Carolina de Borbón-Parma (prima del so futuru maríu). A los trés meses d'edá finó la so madre y el so padre unvió a María Josefa Amalia a un conventu xunto al [[ríu Elba]], llugar qu'abandonaría solo pa contraer matrimoniu. #Casar col rei Fernandu VII, vilbu y ensin fíos, el 20 d'ochobre de 1819. La pacata educación que recibiera la reina María Josefa Amalia nel conventu y la so inesperiencia (casóse con dieciséis años d'edá) dieron llugar a que, espantada, #negar a caltener contautu íntimu dalgunu col monarca. Foi necesaria una carta personal unviada pol papa Pío VII pa poder convencer a la nueva reina de que les rellaciones íntimes ente maríos nun yeren contraries a la moral del [[Ilesia Católica|catolicismu]] según necesaries pa la procreación de descendencia. María Josefa Amalia finó prematuramente de fiebres graves nel Palaciu Real d'Aranjuez. Nun tuvo fíos. El so cuerpu reposa nel Panteón d'Infantes del [[Monesteriu d'El Escorial|Monesteriu del Escorial]], pos tradicionalmente el Panteón de los Reis ta acutáu a les reines que tuvieron descendencia. La reina María Josefa Amalia foi una moza devota y aficionada a la poesía. La so figura y los curiosos fechos que fixeron precisa la intervención del Papa, con cuenta de que consintiera en peracabar el matrimoniu col rei Fernandu VII, son el sustratu de la novela ''Los espeyos de Fernandu VII'' (2001) de María Pilar Queralt del Fierro. == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Gran Maestre de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa ([[España|Reinu d'España]], 20/10/1819 - 18/05/1829).<ref name="museodelprado.es">{{Cita web|url=https://www.museodelprado.es/coleccion/obra-de-arte/maria-josefa-amalia-de-sajonia/ee69b725-759c-4c36-bd4b-af07d38b0eb7|títulu=María Josefa Amalia de Saxonia - Coleición - Museo Nacional del Prado|fechaaccesu=4 de xineru de 2017|sitiuweb=www.museodelprado.es}}</ref> * [[Ficheru:Ordine_di_Santa_Isabella.png|50x50px]] Dama de la Orde de la Reina Santa Isabel (Reinu de Portugal).<ref>{{Cita web|url=http://alex.onb.ac.at/cgi-content/alex?aid=shb&datum=1828&page=321&size=45|apellíu=Nationalbibliothek|nome=Österreichische|títulu=ÖNB-ALEX - Staatshandbuch|idioma=de|fechaaccesu=19 d'ochobre de 2017}}</ref> * [[Ficheru:Ordre_de_la_Croix_étoilée_autro-hongrois.jpg|50x50px]] Dama de la Orde de la Cruz Estrellada.<ref>{{Cita web|url=https://www.museodelprado.es/coleccion/obra-de-arte/maria-josefa-amalia-de-sajonia/e889239a-1a7e-4d6e-a2b7-2dd1aeaf322b?searchid=69f89e6e-d464-8465-66e6-dc6dda284c64|títulu=María Josefa Amalia de Saxonia - Coleición - Museo Nacional del Prado|fechaaccesu=4 de xineru de 2017}}</ref> ([[Imperiu austriacu|Imperiu Austriacu]]). {{Socesión|predecesor=[[María Isabel de Bergancia]]|títulu=[[Archivu:Coat of Arms of Maria Josepha of Saxony, Queen Consort of Spain.svg|100px]]<br /></p>[[Reinas y reyes consortes de España|Reina consorte de España]]|periodu=[[1819]]-[[1829]]}} == Ver tamién == * [[Reines y reis consortes d'España]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1803|1829}} miysqtf0ykdpkz3ylmyml4fcqcr78ss 0 131248 4382952 4362273 2025-07-08T05:27:28Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382952 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Victoria Oxena de Battenberg''' (Castillo de Balmoral, Aberdeenshire, [[Escocia]], [[24 d'ochobre]] de [[1887]] - [[Lausana]], [[Suiza]], [[15 d'abril]] de [[1969]]) foi la reina consorte d'España pol so matrimoniu col rei [[Alfonsu XIII d'España|Alfonso XIII]]. Yera nieta de la reina [[Victoria del Reinu Xuníu|Victoria I del Reinu Xuníu]] y bisagüela paterna del monarca español [[Felipe VI d'España|Felipe VI]]. == Infancia == [[Ficheru:Princess_Beatrice_with_children.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|249x249px|Victoria Oxena, colos sos hermanos y la so madre.]] Nacida nel Castiellu de Balmoral ([[Escocia]]), yera fía d'Enrique de Battenberg y de la so esposa, la princesa Beatriz, fía menor de la [[Victoria del Reinu Xuníu|reina Victoria del Reinu Xuníu]] y del príncipe [[Alberto de Saxonia-Coburgu-Gotha|Alberto]]. Victoria recibió'l nome de los sos dos güeles y de la so madrina, la emperatriz [[Eugenia de Montijo|Oxena]], vilba del emperador [[Napoleón III Bonaparte|Napoleón]] III. Familiarmente yera conocida como ''Ena'', que ye un nome escocés que significa ''Eva''.<ref>[https://books.google.es/books?id=ftK6x6J1i_cC&pg=PT11&lpg=PT11&dq=gangan+battenberg&source=bl&ots=GQ1dQIoE-0&sig=1stmCXVwSTzZnZ6shvN8g7eLUhs&hl=es&sa=X&ei=6tfHT93fNKjV0QX81cGjDw&ved=0CFkQ6AEwAg#v=onepage&q=gangan%20battenberg&f=false La travesía de Don Xuan]</ref> La princesa Ena creció na Corte de la reina Victoria. Pasó la so infancia nel [[castiellu de Windsor]], en Balmoral y nel [[palaciu d'Osborne]] na [[Islla de Wight]]. El so padre morrió en [[1896]] en contrayendo unes fiebres n'África, cuando viaxaba a cuenta de Oru (actual [[Ghana]]), pa encalorar una revuelta Ashanti, lo que supunxo un duru golpe pa ella. Dempués de la muerte de la reina Victoria en [[1901]], los Battenberg afitaron la so residencia nel [[Palaciu de Kensington]] en [[Londres]]. En [[1905]], la princesa asistió nel actual hôtel du Palais de Biarritz a una fiesta entamada pol so tíu, [[Eduardo VII del Reinu Xuníu|Eduardo VII]], dada n'honor d'Alfonso XIII d'España. El monarca español empezó a cortexar a la moza a pesar de la oposición esistente ante un posible matrimoniu. La reina María Cristina, madre d'Alfonso XIII, nun yera partidaria d'esta unión, daos los oríxenes de la llinia Battenberg; n'efeutu, la güela de Victoria Oxena, la condesa Julia de Hauke, madre d'Enrique Mauricio, yera fía d'un mercenariu francés polo cual, Victoria Oxena ostentaba namái'l tratamientu d'Alteza nel Reinu Xuníu y Alteza Serenísima en Battenberg, que la reina [[María Cristina d'Habsburgu-Lorena|María Cristina]] consideraba de rangu inferior. Per otra parte, los antecedentes d'hemofilia provenientes de la caña de la familia de la so güela (#Reina Victoria) tampoco prestaben a la reina. == Nupcias == [[Ficheru:Victoria_Eugenie_of_Battenberg_by_Joaquin_Sorolla.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|241x241px|''Victoria Oxena con mantiella'', por [[Joaquín Sorolla i Bastida|Joaquín Sorolla]].]] Con too y con eso, la Casa Real d'España anunció'l [[9 de marzu]] de [[1906]] el compromisu matrimonial del rei [[Alfonsu XIII d'España|Alfonso XIII]] y la princesa Victoria Oxena. La noticia esmoleció a munchos españoles, una y bones la novia yera anglicana y nun tenía la categoría de consorte real. La princesa evitó la primer torga al convertise al [[Ilesia Católica|catolicismu]]. Celebró la ceremonia de conversión l'obispu de [[Nottingham]] nel oratoriu del palaciu de Miramar na ciudá de San Sebastián. El so tíu, el rei Eduardo VII, esanició la segunda torga al da-y el tratamientu d'Alteza Real el 3 d'abril de 1906. El tratáu matrimonial #roblar por duplicáu en [[Londres]], el [[7 de mayu]] de [[1906]].<ref>[http://www.boe.es/datos/pdfs/BOE/1906/150/A00829-00829.pdf Boletín Oficial del Estado]</ref> El matrimoniu tuvo llugar na ilesia de San Jerónimo de [[Madrid]] el [[31 de mayu]] de [[1906]], y la reina llució per primer vegada la Diadema de los llirios. Tres la ceremonia, el cortexu nupcial que se dirixía de regresu al [[Palaciu Real de Madrid|Palaciu Real]] sufrió un atentáu perpetáu por Mateo Morral, que llanzó una bomba dende un balcón escontra'l xarré real, que rebotó na capota plegada d'ésta, matando a gran cantidá de persones y a tol tiru de caballeríes. Tres esti fechu, Victoria presentóse ante los invitaos a la boda nel Palaciu Real col vistíu de novia ensangrecíu. Los sos años na corte de Madrid fueron complicaos. Al so calter reserváu, propiu de la ríxida corte victoriana, xunióse-y la so difícil rellación con #reinar #madre [[María Cristina d'Habsburgu-Lorena]], que siempres caltuvo la so autoridá sobre la familia real y la so influencia sobre'l Rei. Cuando españó la [[Primera Guerra Mundial|Primer Guerra Mundial]] en [[1914]], les diferencies ente dambes aponderáronse, yá que la reina madre amosó'l so claru sentimientu germanófilo, ente que la Reina consorte amosó'l so sofitu escontra'l so primu, el rei Xurde V del Reinu Xuníu. Tocantes a les sos rellaciones personales col so maríu, Alfonso XIII siempres-y refartó la tresmisión de la hemofilia sobre los sos fíos y herederos. Amás la rellación foi esfreciéndose y les infidelidaes del rei fueron convirtiéndose en cosa común en palaciu. Victoria Oxena empezó un aislamientu personal. == Descendencia == [[Ficheru:Queen_Victoria_Eugenia_and_her_six_children.jpg|derecha|miniaturadeimagen|307x307px|Victoria Oxena colos sos seis fíos en 1918.]] El matrimoniu tuvo un total de siete fíos, cinco homes y dos muyeres: * Alfonso (Alfonso Pío Cristino Eduardo) (1907-1938), [[príncipe d'Asturies]], nació hemofílicu y arrenunció a los sos derechos al tronu en 1933 pa contraer matrimoniu con una dama cubana, plebeya, Edelmira Sampedro y Robato en [[Suiza]], utilizando dende entós el títulu de conde de Cuadonga. Cuando se divorció de la so primer esposa, casóse en [[Cuba]] con otra dama cubana, Marta Esther Rocafort y Altuzarra. * Jaime (Jaime Leopoldo Isabelín Enrique) (1908-1975), infante d'España, sordomudu tres una doble mastoiditis a los cuatro años, arrenunció a los sos derechos al tronu en [[1933]]; foi nomáu duque de Segovia. Casóse n'Italia con Emanuela de Dampierre de primeres, y más tarde n'Austria con Charlotte Luise Auguste Tiedemann. Como ''legitimista'', pretendiente al tronu de [[Francia]] dende 1941 hasta 1975, foi conocíu como [[Condes y Duques d'Anjou|duque d'Anjou]]. * Beatriz (Beatriz Isabel Federica Alfonsa Eugenia) (1909-2002), infanta d'España y xunida en matrimoniu n'Italia col V príncipe de Civitella Cesi, de la familia nobiliaria italiana de los Torlonia. * Fernando, nacíu muertu en 1910. * María Cristina (María Cristina Teresa Alejandra) (1911-1996), infanta d'España y casada n'Italia col I conde Marone-Cinzano (vilbu de Noemí Rosa de Alcorta y García-Mansilla, qu'apurrió tres fíos del so anterior matrimoniu). * Xuan (Xuan Carlos Teresa Silvestre Alfonso) (1913-1993) infante d'España y conde de Barcelona, pretendiente al tronu dende 1941 hasta 1977. Casóse n'Italia cola so prima, la princesa [[María de les Mercedes de Borbón y Orleans|María de les Mercedes de Borbón-Dos Sicilies y Orleans]]. Foi quien heredó los derechos dinásticos y trespasó al so fíu [[Xuan Carlos I d'España|Xuan Carlos I]], quien foi rei d'España dende 1975 hasta 2014. * Gonzalo (Gonzalo Manuel María Bernardo) (1914-1934), infante d'España, nacíu hemofílicu. Dempués de la nacencia de los sos fíos, la rellación ente la reina y el so maríu foise deteriorando, pos Alfonso XIII tuvo numberoses rellaciones estramatrimoniales. == Exiliu y muerte == [[Ficheru:Victoria_Eugenia_San_Sebastian.JPG|miniaturadeimagen|250x250px|En 1912 la ciudá de San Sebastián inauguró'l Teatru Victoria Eugenia, asina llamáu nel so honor.]] [[Ficheru:Teatro_Reina_Victoria_(Madrid)_01.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|250x250px|En 1916 la ciudá de Madrid inauguró'l Teatru Reina Victoria, asina llamáu nel so honor.]] La familia real española partió escontra l'exiliu'l [[15 d'abril]] de 1931, cuando nes eleiciones municipales del [[12 d'abril]] de [[1931]] los partíos republicanos ganaron na mayoría de les grandes ciudaes y de resultes el rei [[Alfonsu XIII d'España|Alfonso XIII]] suspendió deliberadamente l'exerciciu del poder real, lo que dio llugar a la proclamación de la [[Segunda República Española]]. La familia real treslladar a [[Francia]] y más tarde al Reinu d'Italia. La pareya real terminó dixebrándose y Victoria Oxena tornó a [[Londres]], instalándose nel 34 de Porchester Terrace (actual embaxada de [[Perú]]), dende onde tuvo cerca de la so madre. En [[1939]], tres l'entamu de la [[Segunda Guerra Mundial]], la reina consorte foi convidada a abandonar el Reinu Xuníu y dexó de pertenecer a la familia real británica. #Treslladar a [[Lausana]], Suiza, onde afitó la so residencia definitiva nun palacete llamáu «Vieille Fontaine» (anguaño propiedá d'una entidá financiera [[suiza]]), onde allegaben munchos de los sos nietos a visitala. En [[1938]] tola familia #axuntar en [[Roma]] pal bautizu del fíu home mayor de Xuan de Borbón, [[Xuan Carlos I d'España|Xuan Carlos]], futuru rei d'España, a quien amadrinó xunto col cardenal Pacelli, futuru papa Pío XII. El 15 de xineru de 1941, Alfonso XIII, presintiendo que la so muerte taba cerca, tresfirió los derechos socesorios de la Corona Española al so fíu Xuan. Alfonso XIII morrió'l 28 de febreru de 1941 nel Gran Hotel de Roma. Victoria Oxena tornó momentáneamente a [[España]] en febreru de 1968, tres 37 años d'exiliu, pa exercer de madrina nel bautizu del so bisnietu, [[Felipe VI d'España|Felipe VI de Borbón]]. Mientres esos díes #establecer nel Palaciu de Liria, residencia de la duquesa d'Alba, la so afiada, cola qu'amás tenía una gran rellación candial. Victoria Oxena morrió na so residencia de Lausana el [[15 d'abril]] de [[1969]]. Foi soterrada na capiya del ''Sacre Coeur'' de Lausana. El [[25 d'abril]] de [[1985]], la [[Familia real española|Casa Real]] treslladó los sos restos y los de los sos fíos Alfonso, Jaime y Gonzalo a [[España]], que reposen nel [[Monesteriu d'El Escorial]]. Dempués de pasar el tiempu establecíu nel podredoriu real, n'ochobre de [[2011]] foi allugada nel Panteón de los Reis, compartiendo estancia col so maríu, Alfonso XIII. == Títulos, tratamientos, distinciones y armes == [[Ficheru:Royal_Monogram_of_Queen_Victoria_Eugenie_of_Spain.svg|miniaturadeimagen|325x325px|Monograma de la reina Victoria Oxena.]] === Títulos y tratamientos === * '''24 d'ochobre de 1887 - 3 d'abril de 1906''': ''La so Alteza'' la princesa Victoria Oxena de Battenberg. * '''3 d'abril de 1906 - 31 de mayu de 1906''': ''La so Alteza Real'' la princesa Victoria Oxena de Battenberg. * '''31 de mayu de 1906 - 14 d'abril de 1931''': ''La so Maxestá'' la reina d'España. * '''14 d'abril de 1931 - 15 d'abril de 1969''': ''La so Maxestá'' la reina Victoria Oxena d'España. === Distinciones === * [[Ficheru:Golden_Rose_MNMA_Cl2351_n1.jpg|30x30px]] Rosa d'Oru de la Cristiandá ([[Ciudá del Vaticanu]], 1923). * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Gran maestre de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa ([[España|Reinu d'España]]). * [[Ficheru:JPN_Hokan-sho_1Class_BAR.svg|50x50px]] Dama gran gordón de la Orde de la Preciosa Corona ([[Xapón|Imperiu de Xapón]]). * [[Ficheru:Royal_Order_of_Saints_Olga_and_Sophia_ribbon.png|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde de les Santes Olga y Sofía ([[Reinu de Grecia]], 13/05/1962).<ref>{{Cita web |url=http://www.vanitatis.com/casas-reales/2012/12/11/los-herederos-de-victoria-eugenia-reciben-otros-130000-euros-por-la-venta-de-su-joyero-21997/ |títulu=Subasta Herederos Victoria Eugenia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140223122232/http://www.vanitatis.com/casas-reales/2012/12/11/los-herederos-de-victoria-eugenia-reciben-otros-130000-euros-por-la-venta-de-su-joyero-21997/ |fechaarchivu=2014-02-23 }}</ref> * [[Ficheru:Ordre_de_la_Croix_étoilée_autro-hongrois.jpg|50x50px]] Dama de la Orde de la Cruz Estrellada.<ref>[https://dcms.lds.org/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_pid=IE7470759 ''Hof- und Staats-Handbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie - 1912'']. Consultáu'l 6 de marzu de 2017.{{cita llibru |apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Hof- und Staats-Handbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie - 1912|url=https://dcms.lds.org/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_pid=IE7470759|fechaaccesu=6 de marzu de 2017|añu=|editorial=|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}</ref> ([[Imperiu austrohúngaru|Imperiu Austroahúngaro]]) * [[Ficheru:AT_Order_of_Elizabeth_BAR.png|50x50px]] Dama gran cruz de la Imperial Orde d'Isabel ([[Imperiu austrohúngaru|Imperiu Austrohúngaru]]). * [[Ficheru:Royal_Order_of_Victoria_and_Albert_-_ribbon_bar.gif|50x50px]] Dama de la Real Orde de Victoria y Alberto ([[Reinu Xuníu]]). * [[Ficheru:Order_of_Civil_Merit_(Spain)_GC.svg|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde del Méritu Civil ([[España|Reinu d'España]]). * [[Ficheru:Sacro_Militare_Ordine_Costantiniano_di_San_Giorgio.png|50x50px]] Dama gran cruz de xusticia de la Sagrada Orde Militar Constantiniana de San Jorge (Casa de Borbón-Dos Sicilies).<ref>{{Cita web |url=http://www.constantinianorder.org/the-order/necrologies-from-1969.html |títulu=Sagrada Orden Constantiniana de San Jorge |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130921113315/http://www.constantinianorder.org/the-order/necrologies-from-1969.html |fechaarchivu=2013-09-21 }}</ref> === Armes === {| width="45%" class="" border="0" align="center" style="margin-bottom: 10px;" ! width="50%" |[[Ficheru:Coat_of_Arms_of_Princess_Victoria_Eugenie_of_Battenberg_(Before_1906).svg|centro|200x200px]] ! width="50%" |[[Ficheru:Coat_of_Arms_of_Princess_Victoria_Eugenie_of_Battenberg_(1906).svg|centro|240x240px]] ! width="50%" |[[Ficheru:Coat_of_Arms_of_Victoria_Eugenie_of_Battenberg,_Queen_Consort_of_Spain.svg|centro|188x188px]] ! width="50%" |[[Ficheru:Coat_of_Arms_of_Victoria_Eugenie_of_Battenberg_as_Dowager.svg|centro|193x193px]] |- |<center><small>Escudu d'armes de la princesa Victoria Oxena (1887-1906)</small></center> |<center><small>Escudu d'armes de la princesa Victoria Oxena (1906)</small></center> |<center><small>Escudu d'armes de la reina Victoria Oxena (1906-1941)</small></center> |<center><small>Escudu d'armes de la reina viuda Victoria Oxena (1941-1969)</small></center> |} == Na ficción == * Alfonso, el príncipe malditu (2010), interpretada por Asunción Balaguer.<ref>[http://www.imdb.es/title/tt1602135/ Alfonso, el príncipe maldito]</ref> * ''Sofía'' (2011), interpretada por Rosario Soriano.<ref>[http://www.imdb.es/title/tt1602798/ Sofía]</ref> * ''Gran hotel'' (2013), interpretada por Aída Flix.<ref>[[imdbtitle:2006421|Gran Hotel]]</ref> * ''El Rei'' (2014), interpretada por Maite Blasco.<ref>[[imdbtitle:2522778|El Rey]]</ref> * ''Tiempos de Guerra'' (2017), interpretada por Cuca Escribano.<ref>[[imdbtitle:6740146|Tiempos de guerra]]</ref> {{Socesión|predecesor=[[María Cristina d'Habsburgu-Lorena]]|títulu=[[Archivu:Coat of Arms of Victoria Eugenie of Battenberg, Queen Consort of Spain.svg|90px]]<br /></p>[[Reinas y reyes consortes de España|Reina consorte de España]]|periodu=[[31 de mayu]] de [[1906]] - [[14 d'abril]] de [[1931]]}} == Bibliografía == * Rubio, María José, ''Reines d'España.'' ''Sieglos XVIII al XXI. De María Luisa Gabriela de Saboya a Letizia Ortiz.'' Madrid, La Esfera de los Llibros, 2009. * Gómez-Santos, Marín. ''La Reina Victoria Eugenia de cerca.'' Madrid, Afrodisio Aguado, 1964. * Gómez-Santos, Marín. ''La reina Victoria Eugenia de cerca.'' Madrid, Ediciones #Magisterio Español, 1967. * Gómez-Santos, Marín. ''La reina Victoria Eugenia.'' Madrid, Espasa-Calpe, 1993. * Gómez-Santos, Marín. Correspondencia epistolar de la princesa Victoria Eugenia de Battenberg al rei Alfonso XII (1905–1906). Madrid, Ministeriu d'Obres Públiques, Tresportes y Mediu Ambiente. Secretaría Xeneral de Comunicación. Organismu Autónomu de Correos y Telégrafos y Patrimoniu Nacional, 1993. * De la Cierva, Ricardo, ''Victoria Eugenia.'' El venenu en #el sangre. Barcelona, Planeta, 1992. == Referencies == {{llistaref|2}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Casa de Borbón n'España]] [[Categoría:Persones finaes en 1969]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] d330ppvuuegxrbfwj2l8gawbclf3bwx 0 131254 4382953 4354450 2025-07-08T05:27:31Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382953 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Luisa Francisca María Laura d'Orleans''' {{nym}} foi princesa d'Orleans por nacencia, infanta d'España por concesión del rei [[Alfonsu XIII d'España|Alfonso XIII]] , Princesa de Borbon por matrimoniu y tamién la güela materna de [[Xuan Carlos I d'España]] == Primeros años de vida == Yera fía de Felipe, Conde de París (1838-1894), pretendiente al tronu francés como «Felipe [[Fernandu VII d'España|VII]]», y de María Isabel d'Orleans (1848-1919), infanta d'España, nieta de [[Fernandu VII d'España|Fernando]] VII. Hermana de Luis Felipe V d'Orleans, Duque d'Orleans; la Princesa [[Amelia d'Orleans]], casada col Rei Carlos I de Portugal; la Princesa Helena, Duquesa de Aosta, casada col Príncipe Emanuele Filiberto de Saboya, Duque de Aosta; la Princesa Isabel, Duquesa de Guisa; y el Príncipe Fernando, Duque de Montpensier. La Infanta Luisa moraba cola so madre nel palaciu de [[Villamanrique de la Condesa]], ente que'l Duque d'Orleans, xefe de la familia, vivía n'Inglaterra, onde tenía les residencies de York House, Twickenham y Wood Norton. === Matrimoniu y fíos === Casóse'l 16 de payares de 1907 en Wood Norton, [[Inglaterra]], col Infante Carlos Tancredo de Borbón (1870-1949), vilbu de María de les Mercedes, Princesa d'Asturies ya Infanta d'España. La pareya tuvo cuatro fíos (nacíos nel Palaciu de Villamejor): * Carlos de Borbón y Orleans (1908)-(1936). Muertu na [[Guerra Civil Española]] lluchando nel bandu nacional.<ref>{{cita web |url=http://www.josemariazavala.com/josemariazavala/ficha-articulos/borbones_y_la_guerra_civil4.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141127092400/http://www.josemariazavala.com/josemariazavala/ficha-articulos/borbones_y_la_guerra_civil4.html|fechaarchivu=27 de payares de 2014|títulu=Copia archivada|fechaaccesu=14 de payares de 2014}}</ref> * María de los Dolores de Borbón y Orleans (1909-1996). #Casar en 1937 col príncipe polacu José Augusto Czartoryski (1907-1946). Volvió casase con Carlos Chías Ossorio en 1950. * [[María de les Mercedes de Borbón y Orleans]] (1910-2000), casada col infante Xuan de Borbón, conde de Barcelona, padres del rei Xuan Carlos I d'España, y güela del actual rei d'España, [[Felipe VI d'España|Felipe]] VI. * María de la Esperanza de Borbón y Orleans (1914-2005), casada col príncipe Pedro Gastón d'Orleans-Bergancia. == Vida pública == Por real decretu d'Alfonso XIII, los fíos de los Infantes Don Carlos y Doña Luisa llevaron el títulu de «Príncipes de la Casa de Borbón» colos mesmos honores y dignidaes que los infantes d'España, polo que yeren trataos como miembros de la [[Familia real española|Familia Real]]. En 1931, cuando se proclamó la [[Segunda República Española]], la familia dexó España pa instalase n'Italia, y dempués en [[Suiza]]. En 1939, tres la victoria de [[Francisco Franco|Franco]] na guerra civil, tornaron a [[España]] y quedáronse a vivir en Sevilla. Foi soterrada na Ilesia del Divín Salvador (Sevilla). == Distinciones honorífiques == === Distinciones honorífiques españoles === * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Real Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa. * [[Ficheru:Pasador_Orden_Solidaridad_Social.png|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde Civil de Beneficencia (con Distintivu Blanco) (18/02/1911).<ref>[http://www.boe.es/buscar/tifs.php?coleccion=gazeta&ref=1911/01671&anyo=1911&nbo=56&lim=A&pub=BOE&pco=539&pfi=540 Boletín Oficial del Estado. TIFF (A00539).]</ref> * [[Ficheru:ESP_Gran_Cruz_Merito_Militar_(Distintivo_Rojo)_pasador.svg|50x50px]] Dama gran cruz de la Orde del Méritu Militar (con Distintivu Coloráu) (28/02/1927).<ref>[http://www.boe.es/datos/pdfs/BOE/1927/060/A01279-01279.pdf Boletín Oficial del Estado.]</ref> * [[Ficheru:ESP_Medalla_de_Sufrimientos_por_la_Patria_(Familiares)_pasador.svg|50x50px]] Medaya de Sufrimientos pola Patria (26/04/1939).<ref>[http://www.boe.es/datos/pdfs/BOE/1939/136/A02675-02679.pdf Boletín Oficial del Estado.]</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1882|1958}} q3j10ini9nxwgjazr7uckqxybv2ve05 0 131255 4382954 4355371 2025-07-08T05:27:33Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382954 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María''' '''''Isabel''''' '''d'Orleans''', '''infanta d'España''' ([[Sevilla]], [[21 de setiembre]] de [[1848]] - [[Villamanrique de la Condesa]], [[23 d'abril]] de 1919). Fía d'Antonio d'Orleans, [[Ducáu de Montpensier|duque de Montpensier]] y de la infanta Luisa Fernanda de Borbón, hermana d'Isabel II d'España. Foi, por tanto, hermana de la reina [[María de les Mercedes d'Orleans|María de les Mercedes d'España]]. == Biografía == El so nome completu foi ''María Isabel Francisca de Asís Antonia Luisa Fernanda Cristina Amelia Felipa Adelaida Josefa Elena Enriqueta Carolina Justina Rufina Gasparina Melchora Baltasara Matea d'Orleans y Borbón''. El [[30 de mayu]] de [[1864]] #casar col so primu, Felipe d'Orleans, conde de París, pretendiente al tronu francés como Felipe VII. La pareya tuvo ocho fíos: * [[Amelia d'Orleans|María Amelia Luisa d'Orleans]] (1865–1951). Casada con Carlos I de Portugal. * Lluis Felipe Roberto d'Orleans, duque d'Orleans (1869–1926), pretendiente al tronu francés como Felipe VIII. * Elena Luisa Enriqueta d'Orleans (1871–1951). Casada con Manuel Filiberto de Saboya-Aosta, duque de Aosta. * Carlos d'Orleans (1875–1875). * Isabel María Laura d'Orleans (1878–1961). Casada col príncipe Xuan d'Orleans, duque de Guisa. * Jaime María Antonio d'Orleans (1880–1881). * Luisa Francisca María Laura d'Orleans (1882–1958). Casada con Carlos Tancredo de Borbón-Dos Sicilies. La so fía [[María de les Mercedes de Borbón y Orleans|María de les Mercedes de Borbón-Dos Sicilies]] foi la madre del rei [[Xuan Carlos I d'España]]. * Fernando Francisco Felipe María Lorenzo (1884–1924). Casáu con María Isabel González de Olañeta y Ibarreta, 3ª marquesa de Valdeterrazo. Forzaos a dexar Francia, María Isabel y el so home treslladáronse primero a [[Inglaterra]], onde'l güelu del so home, [[Lluis Felipe I de Francia]], viviera tres la so abdicación en [[1848]]. En [[1871]] tornaron a Francia, morando nel hôtel Matignon en [[París]], y nel castiellu de Eu en Normandía. En [[1886]] fueron obligaos de nuevu a colase de Francia. Morrió Felipe en [[1894]], nel exiliu en Stowe House, en [[Buckinghamshire]]. María Isabel vivió nel castiellu de Randan, en Francia, hasta la so muerte, asocedida nel palaciu que la so familia tenía en [[Villamanrique de la Condesa]], cercanu a [[Sevilla]]. == Títulos y distinciones honorífiques == === Títulos === * '''21 de setiembre de 1848-19 de xunetu de 1850''': ''La so Alteza Real'' la princesa María Isabel d'Orleans * '''19 de xunetu de 1850-30 de mayu de 1864''': ''La so Alteza Real'' la infanta María Isabel d'España, princesa d'Orleans * '''30 de mayu de 1864-8 de setiembre de 1894''': ''La so Alteza Real'' la condesa de París, infanta d'España * '''8 de setiembre de 1894-23 d'abril de 1919''': ''La so Alteza Real'' la condesa viuda de París, infanta d'España === Distinciones honorífiques === * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa. * [[Ficheru:Ordre_de_la_Croix_étoilée_autro-hongrois.jpg|50x50px]] Dama de la Orde de la Cruz Estrellada. ([[Imperiu austrohúngaru|Imperiu Austroahúngaro]])<ref>[https://dcms.lds.org/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_pid=IE7470759 ''Hof- und Staats-Handbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie - 1912.'']</ref> == Ancestros == <center class="">{{Ahnentafel-compact5|1. '''Princesa María Isabel Orleans,<br /></table>Condesa consorte de París'''|2. [[Antonio d'Orleans|Príncipe Antonio, Duque de Montpensier]]|3. [[Luisa Fernanda de Borbón|Infanta Luisa Fernanda de Borbón]]|4. [[Lluis Felipe I de Francia|Rey Lluis Felipe I de Francia]]|5. [[María Amalia de Borbón-Dos Sicilies (1782-1866)|Princesa María Amalia de Borbón-Dos Sicilies]]|6. [[Fernandu VII de España|Rei Fernandu VII de España]]|7. [[María Cristina de Borbón-Dos Sicilies|Princesa María Cristina de Borbón-Dos Sicilies]]|8. [[Lluis Felipe II d'Orleans|Duque Lluis Felipe II d'Orleans]]|9. [[Luisa María Adelaida de Borbón|Princesa Luisa María de Francia]]|10. [[Fernandu I de les Dos Sicilies|Rei Fernandu I de les Dos Sicilies]]|11. [[María Carolina d'Austria (1752-1814)|Archiduquesa María Carolina d'Austria]]|12. [[Carlos IV d'España|Rei Carlos IV d'España]]|13. [[María Lluisa de Parma|Princesa María Lluisa de Parma]]|14. [[Francisco I de les Dos Sicilies|Rey Francisco I de les Dos Sicilies]]|15. [[María Sabela de Borbón|Infanta María Sabela de Borbón]]|16. [[Lluis Felipe I d'Orleans|Duque Lluis Felipe I d'Orleans]]|17. [[Luisa Enriqueta de Borbón-Conti|Princesa Luisa Enriqueta de Francia]]|18. [[Luis Juan María de Borbón|Príncipe Luis Juan, Duque de Penthièvre]]|19. [[María Teresa Felicidad de Este|Duquesa María Teresa de Este-Módena]]|20. [[Carlos III d'España|Rei Carlos III d'España]]|21. [[María Amalia de Saxonia|Princesa María Amalia de Saxonia]]|22. [[Francisco I del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Emperador Francisco I del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]]|23. [[María Teresa I de Austria|Emperatriz María Teresa I de Austria]]|24=24. [[Carlos III d'España|Rei Carlos III d'España]] (= 20)|25=25. [[María Amalia de Saxonia|Princesa María Amalia de Saxonia]] (= 21)|26=26. [[Felipe I de Parma|Duque Felipe I de Parma]]|27=27. [[Luisa Sabela de Borbón|Princesa Luisa Isabel de Francia]]|28=28. [[Fernandu I de les Dos Sicilies|Rei Fernandu I de les Dos Sicilies]] (= 10)|29=29. [[María Carolina d'Austria (1752-1814)|Archiduquesa María Carolina d'Austria]] (= 11)|30=30. [[María Lluisa de Parma|Princesa María Lluisa de Parma]] (= 12)|31=31. [[Francisco I de les Dos Sicilies|Rey Francisco I de les Dos Sicilies]] (= 13)|style=font-size: 90%; line-height: 110%;|border=1|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;|boxstyle_5=background-color: #9fe;|boxstyle_4=background-color: #bfc;|boxstyle_3=background-color: #ffc;|boxstyle_2=background-color: #fb9;|boxstyle_1=background-color: #fcc;}}</center> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|nome=María Isabel d'Orleans, Comtesse de Paris}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Casa de Borbón n'España]] [[Categoría:Persones finaes en 1919]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 6fpu9r37wekxg41pf5dw2einky6iado 0 131256 4382955 4286330 2025-07-08T05:27:35Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382955 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María Lluisa Fernanda de Borbón y Borbón''' {{nym}} foi infanta d'España dende la so nacencia y [[Ducáu de Montpensier|duquesa de Montpensier]] por matrimoniu. == Biografía == === Familia === [[Ficheru:Museo_del_Romanticismo_-_CE7275_-_Luisa_Fernanda_de_Borbón.jpg|miniaturadeimagen|Luisa Fernanda de Borbón, por Federico de Madrazo y Küntz]] La infanta Luisa Fernanda yera la segunda y última fía del rei [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]] y de la so esposa, la reina [[María Cristina de Borbón-Dos Sicilies|María Cristina]]. Nació nel [[Palaciu Real de Madrid]]. Yera nieta per vía paterna de [[Carlos IV d'España]] y [[María Lluisa de Parma]], y per vía materna del rei Francisco I de les Dos Sicilies y la so esposa, María Sabela de Borbón, tamién infanta d'España. === Matrimoniu === La hermana mayor de la infanta Luisa Fernanda, [[Sabela II d'España|Isabel II d'España]], foi comprometida col so primu'l [[Francisco d'Asís de Borbón|duque de Cádiz]]. Pensando que la reina nun tendría herederos, el rei [[Lluis Felipe I de Francia]] entamó que los sos nietos fueren reis d'España, por ello la infanta casóse en Madrid el [[10 d'ochobre]] de [[1846]] con Antonio d'Orleans (1824-1890), duque de Montpensier y fíu del rei Lluis Felipe, nuna boda doble ónde tamién se casaron los reis. Isabel II, concedió al so cuñáu'l títulu d'infante d'España. Los duques de Montepensier treslladáronse primero a París y más tarde estableciéronse en Sevilla. Les rellaciones ente los duques de Montpensier y la reina fueron de cutiu difíciles. Yera sabíu por toos qu'Antonio d'Orleans acobiciaba'l tronu español pa él y la so muyer, sobremanera tres la deposición del so padre en 1848, y políticamente topetaba frontalmente con dellos miembros de la familia real española. En [[1868]] tuvo llugar la revolución conocida como "La Gloriosa", que destronó a Isabel II. Sicasí, los duques de Montpensier pudieron siguir morando n'España y Antonio d'Orleans fixo tolo posible pa ser nomáu rei. La so suerte viose atayada cuando'l [[12 de marzu]] de [[1870]] retó a duelu al primu de la so esposa, l'infante Enrique de Borbón, hermanu del rei consorte, nuna paraxa cercana a [[Leganés]], nel que l'infante resultó muertu; por cuenta de esto'l duque recibió solo 60 votos contra los 191 d'Amadéu de Saboya, de manera inesperada Luisa Fernanda recibió un votu. Ansiosos por faese col tronu, animaron a la so fía [[María de les Mercedes d'Orleans|María de les Mercedes]] cuando esta namoróse y depués casóse con [[Alfonsu XII d'España|Alfonso XII]] que recuperara'l tronu d'España en 1874 tres l'abdicación de la so madre. La unión duró pocu, pos la nueva María de les Mercedes morrió meses dempués de la boda. Los últimos años de la infanta Luisa Fernanda viéronse avafaos poles socesives muertes de dellos de los sos fíos: María Amelia (1870), Luis (1874), María de les Mercedes (1878) y María Cristina (1879). El so home finó en 1890. La infanta María Lluisa Fernanda moró casi tola so vida adulta nel Palaciu de San Telmo de [[Sevilla]] col so home. En 1893, siendo viuda, venció bona parte de los xardinos del Palaciu a la Ciudá de Sevilla y finó nel mesmu Palaciu en [[1897]]. Estos xardinos seríen inauguraos en [[1914]] como'l Parque de María Lluisa. === Descendencia === El matrimoniu tuvo nueve fíos, que recibieron el tratamientu d'infantes d'España: * '''María Isabel''' (21 de setiembre de 1848 - 23 d'abril de 1919), infanta d'España, casada col so primu Felipe d'Orleans, conde de París (1838-1894). Tuvieron descendencia. * '''María Amalia''' (28 d'agostu de 1851- 11 de payares de 1870), finada de [[tuberculosis]], soltera y ensin fíos. * '''María Cristina''' (29 d'ochobre de 1852 - 27 d'abril de 1879), foi considerada como candidata pa ser la segunda esposa del so primu y cuñáu, [[Alfonsu XII d'España|Alfonso XII]], pero finó prematuramente de [[tuberculosis]]. * '''María de la Regla''' (9 d'ochobre de 1856 - 25 de xunetu de 1861). * Un ''albuertu'', que tuvo llugar el 31 de marzu de 1857. * '''Fernando María Felipe''' (29 de mayu de 1859- 3 d'avientu de 1873), la so muerte de resultes de la [[viruela]] afectó enforma a los sos padres. * '''[[María de les Mercedes d'Orleans|María de les Mercedes]]''' (24 de xunu de 1860- 26 de xunu de 1878), foi reina d'España al casase col so primu, el rei [[Alfonsu XII d'España|Alfonso]] XII. Nun tuvieron fíos. * '''Felipe Raimundo María''' (12 de mayu de 1862 - 13 de febreru de 1864). * '''Antonio María Luis''' (23 de febreru de 1866- 24 d'avientu de 1930), infante d'España y duque de Galliera, #casar cola so prima carnal, la infanta Eulalia (1864-1958), fía d'Isabel II. Tuvieron dos fíos. Frívolu y estravagante, el Duque de Gallierasobremanera, pal so amante Marie-Louise -y Manac'h. * '''Luis María Felipe''' (30 d'abril de 1867- 21 de mayu de 1874). === Pretendiente al tronu ecuatorianu === [[Ficheru:Infanta_María_Luisa_Fernanda,_duquesa_consorte_de_Montpensier_e_hija_del_rey_Fernando_VII_de_España.jpg|miniaturadeimagen|La infanta María Lluisa Fernanda escontra 1894, por Fernando Tirado (Casa consistorial de Sevilla)]] Según ''Francisco Michelena y Rojas'', embaxador d'Ecuador en [[Londres]] en 1846, los planes de crear un Reinu d'Ecuador que trazara'l ex-presidente d'esi país, Juan José Flores, tendríen ecu nes principales cortes europees con pretensiones n'América. Michelena acusa principalmente a Francia de ximelgase en distintes formes pa establecer la so dominación, ufiertando los sos príncipes so aliances de familia, o'l so protectoráu, tratando d'influyir nos gobiernos contra los intereses nacionales y humildando los sos nóveles nacionalidaes; y pallo el dineru necesario pa la espedición provendría del mesmu rei Lluis Felipe I.<ref name="Orrego Penagos, Juan Luis">{{cita web |url=http://blog.pucp.edu.pe/item/37266/el-general-juan-jose-flores-y-el-peru-1|autor=Orrego Penagos, Juan Luis|fecha=03/2012|títulu=El general Juan José Flores y el Perú|obra=Historia de Perú, América Latina y el mundo. Siglos XIX y XX|fechaaccesu=9 de febreru de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131015055220/http://blog.pucp.edu.pe/item/37266/el-general-juan-jose-flores-y-el-peru-1|fechaarchivu=2013-10-15}}</ref> Per otra parte ''Manuel Moreno'', embaxador [[Arxentina|arxentín]] en Londres, abarruntaba tamién de la intervención francesa n'Ecuador, pos creía que la candidatura al tronu ecuatorianu que-y ufiertaren a Agustín Muñoz y Borbón, tercer fíu del segundu matrimoniu de la reina rexente española, María Cristina de Borbón, nun yera sinón aparente y provisional, y que no fondero tou taba dirixíu pol monarca francés p'acabar cola otra parte del [[Tratáu d'Utrecht]], y atraer col tiempu a la caña Orleans escontra Llatinoamérica. Moreno basaba la so hipótesis nel casoriu d'Antonio d'Orleans, duque de Montpensier y décimu fíu de Lluis Felipe I, cola infanta Luisa Fernanda, en que'l so beneficiu sería en realidá la futura monarquía que pretendíen instaurar n'América dende Ecuador.<ref name="Orrego Penagos, Juan Luis"/><ref>Cervera, César (19 de mayu de 2015). [https://www.abc.es/espana/20150517/abci-hija-fernando-escuador-201505161513.html «María Lluisa Fernanda de Borbón, la hija de Fernandu VII que quiso reinar en Ecuador y casi lo hace en España»]. Madrid. ABC.es. Consultáu'l 11 de xunetu de 2015.{{cita publicación |apellidos1=Cervera|nombre1=César|títulu=María Lluisa Fernanda de Borbón, la hija de Fernandu VII que quiso reinar en Ecuador y casi lo hace en España|url=https://www.abc.es/espana/20150517/abci-hija-fernando-escuador-201505161513.html|fechaaccesu=11 de xunetu de 2015|agencia=ABC.es|fecha=19 de mayu de 2015|ubicación=Madrid}}</ref> Finalmente los planes de Flores nun se llegaron a concretar por distintos motivos. === «Dueña» de la metá del [[Muséu del Prado]] === Un fechu singular de la so vida, pocu conocíu polos aficionaos al arte, ye que al morrer el so padre heredó la metá del conteníu del [[Muséu del Prado]], entós llamáu Muséu Real y que yera propiedá esclusiva de los reis. El riesgu de que la coleición se desmembrase quedó por suerte esaniciáu, gracies a que se decidió que la so hermana Isabel #indemnizar con dineru. == Memoriales == En [[1929]] foi asitiada una estatua de la Infanta nel Parque de María Lluisa de Sevilla, conocida como'l Monumentu a la Infanta María Lluisa. El monumentu orixinal ta fechu de piedra y foi realizáu pol artista Enrique Pérez Comendador. En [[1972]] l'orixinal de piedra foi lleváu a la Plaza de los Cisnes de Sanlúcar de Barrameda y nel llugar orixinal, frente a la Glorieta de los Lotos del parque, foi asitiada una copia de bronce. == Distinciones honorífiques == === Reinu d'España === * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa.<ref>{{cita web |url=http://geneall.net/es/title/25500/damas-de-la-real-orden-de-la-reina-maria-luisa/|títulu=Damas de la Real Orden de la Reina María Lluisa {{!}} Geneall.net|fechaaccesu=6 de xunu de 2017}}</ref> === Estranxeres === * [[Ficheru:Ordre_de_la_Croix_étoilée_autro-hongrois.jpg|50x50px]] Dama de la Orde de la Cruz Estrellada.<ref>[https://books.google.es/books?id=OY0AAAAAcAAJ&pg=PA40&dq=hof-+und+staats-handbuch+des+%C3%B6sterreichischen+kaiserthums&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiMmLavranUAhXRaVAKHVCJCQ0Q6AEIIjAA#v=onepage&q&f=false ''Hof- und Staats-Handbuch des Kaiserthumes Österreich'']. Consultáu'l 6 de xunu de 2017.{{cita llibru |títulu=Hof- und Staats-Handbuch des Kaiserthumes Österreich|url=https://books.google.es/books?id=OY0AAAAAcAAJ&pg=PA40&dq=hof-+und+staats-handbuch+des+%C3%B6sterreichischen+kaiserthums&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiMmLavranUAhXRaVAKHVCJCQ0Q6AEIIjAA#v=onepage&q&f=false|fechaaccesu=6 de xunu de 2017}}</ref> ([[Imperiu austrohúngaru|Imperiu Austroahúngaro]]) == Luisa Fernanda na ficción == * ''Montpensier.'' ''Biografía d'una obsesión'' (llibru) José Carlos García Rodríguez Editorial Almuzara , Córdoba, 2015 ISBN 978-84-16392-00-1 * ¿Dónde vas, Alfonso XII? (película). La infanta ye interpretada por Ana María Custodio. * ¿Ónde vas, murniu de ti? (película). La infanta ye interpretada por Ana María Custodio. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Casa de Borbón n'España]] [[Categoría:Persones finaes en 1897]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] eqtolstfvxwn1q4pvac1dudjj533zwr 0 131266 4382956 4286364 2025-07-08T05:27:37Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382956 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María Cristina d'Orleans''' ({{lang-fr|Marie Christine d'Orléans}}; {{nym|paréntesis=non}}) foi una de les fíes d'Antonio d'Orleans, [[Ducáu de Montpensier|duque de Montpensier]] (1824-1890), y de [[Lluisa Fernanda de Borbón|Luisa Fernanda de Borbón]], infanta d'España (1832-1897).<ref>Genealogía de la dinastía Orleans: http://genealogy.euweb.cz/capet/capet46.html</ref> Crióse en Sevilla, y dada la so cercana rellación cola [[familia real española]] foi-y otorgáu'l títulu d'infanta d'España.<ref>Ficha genealógica de la Infanta María Cristina: http://www.geneall.net/H/per_page.php?id=392032</ref> == Biografía == María Cristina nació en Sevilla, ciudá na que se vieron obligaos a morar los sos padres p'asina caltenese alloñaos de #cualquier intriga palaciega na corte d'Isabel II d'España, hermana de la so madre. Yera la tercer fía de los nueve renuevos que tuvieron los Montpensier, anque d'ellos namái trés llegaríen a superar la niñez, aparte de María Cristina: [[María Sabela d'Orleans|María Isabel]], María Amalia, [[María de les Mercedes d'Orleans|María de les Mercedes]] y Antonio. Foi bautizada colos nomes ''María Cristina Francisca de Paula Antonieta'', y fueron los sos padrinos el so tíu güelu Francisco de Paula, duque de Cádiz, y güela materna, [[María Cristina de Borbón-Dos Sicilies]], que'l so nome foi-y impuestu.<ref>Ficha genealógica de María Cristina d'Orleans: http://roglo.eu/roglo?lang=en;i=2459528</ref> En [[1878]] la so hermana María de les Mercedes, que yera ocho años menor que María Cristina, contraxo un brillosu matrimoniu col so primu, el rei [[Alfonsu XII d'España]]. La unión, celebrada por amor y non por razones polítiques, ayudaría a sellar la fienda personal esistente ente Isabel II y la so hermana, la duquesa de Montpensier. La felicidá de la pareya, y de la familia entera, viose atayada pocos meses dempués cuando María de les Mercedes finó de [[tifus]].<ref>''El País'', edición del 19 de mayu de 2004: https://www.elpais.com/articulo/espana/Maria/Mercedes/ultima/reina/nacida/Espana/elpepiesp/20040519elpepinac_22/Tes</ref> La muerte de María de les Mercedes sumió a la familia real ye una fonda murnia; Alfonso XII quedó especialmente afaráu al habese quedáu vilbu con tan solo 20 años d'edá, pero yá que escarecía d'herederu, llueu se vio obligáu a buscar una segunda esposa. Mientres unos meses cortexó a María Cristina, que s'amosó dispuesta a reemplazar a la so difunta hermana, pero llueu se fixo evidente que sufría [[tuberculosis]]. María Cristina finó a la edá de 26 años el [[28 d'abril]] de [[1879]] nel so [[Sevilla]] natal. Foi soterrada nel [[Cripta Real del Monesteriu d'El Escorial|Panteón de los Infantes]] del [[Monesteriu d'El Escorial|Monesteriu de San Lorenzo del Escorial]]. El so primu, Alfonso XII, casóse finalmente'l [[28 de payares]] d'esi mesmu añu cola [[María Cristina d'Habsburgu-Lorena|archiduquesa María Cristina d'Austria]], y tendría con ella tres fíos. == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1852|1879}} [[Categoría:Casa de Borbón n'España]] hu8ik0dmoczcod9tmn0r8cfpbp5de6b 0 131269 4382957 4301690 2025-07-08T05:29:10Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382957 wikitext text/x-wiki {{persona}} [[Ficheru:2nd_Duke_of_Aosta.jpg|derecha|miniaturadeimagen|301x301px|Manuel Filiberto de Saboya, primer maríu d'Elena d'Orleans.]] '''Elena d'Orleans''' (en francés: Hélène Louise Françoise Henriette d'Orléans; York House, Twickenham, [[Inglaterra]], [[13 de xunu]] de 1871-Castellammare di Stabia n'Italia, cerca de [[Nápoles]], [[21 de xineru]] de [[1951]]) foi una princesa [[Francés|francesa]] de nacencia y duquesa de Aosta pol so primer matrimoniu. == Biografía == Elena d'Orleans ye la fía de Felipe d'Orleans (1838-1894), conde de [[París]] y pretendiente orleanista al tronu de [[Francia]] sol nome de "Felipe VII" y de María Isabel d'Orleans [[Ducáu de Montpensier|Montpensier]] (1848-1919), infanta d'España. De mozu, a puntu tuvo de llegar al matrimoniu con trés herederos al tronu européu. En [[1890]] col príncipe Alberto Víctor, duque de Clarence y de Avondale (1864-1892), nietu de la reina [[Victoria del Reinu Xuníu]] y fíu mayor del futuru rei [[Eduardo VII del Reinu Xuníu|Eduardo VII]], pero viéronse obligaos a terminar la so rellación por cuenta de la desaprobación de les partes arreyaes. Tamién col futuru Emperador de Rusia, el zarévich [[Nicolás II|Nicolás]], anque la rellación nun foi más allá de l'amistá. Y el tercer candidatu foi'l príncipe de [[Nápoles]], futuru rei Víctor Manuel III d'Italia. == Matrimonios y descendencia == El [[25 de xunu]] de [[1895]] la princesa #casar na ilesia de San Rafael de Kingston-on-Thames con Manuel Filiberto, príncipe d'Italia y segundu duque de Aosta ([[Xénova]], [[13 de xineru]] de [[1869]] - [[Turín]], [[4 de xunetu]] de [[1931]]. D'esi matrimoniu nacieron dos fíos: * Amadeo II de Saboya-Aosta (1898-1942), tercer duque de Aosta y virréi d'Etiopía, quien casa en [[1927]] a la so prima hermana Ana Elena d'Orleans, fía del pretendiente orleanista francés, Juan III d'Orleans, duque de Guisa, el cuñáu de la so madre. * Aimón de Saboya-Aosta, duque de Spoleto, depués cuartu duque de Aosta dempués de la muerte del so hermanu. Proclamáu rei del estáu títere de Croacia el [[18 de mayu]] de 1941 sol nome de Tomislav II de Croacia, nun puede reinar y abdica el [[31 de xunetu]] de [[1941|1943]], ensin enxamás poner un pie nel so nuevu país. El [[1 de xunetu]] de [[1939]] casa a la princesa Irene de Grecia (1904-1974), fía del rei Constantín I de Grecia. Una vegada viuda, la princesa Elena, #casar en segundes nupcias col [[coronel]] Otto Campini (nacíu Oddone Maria Campini) (1872-1951), n'ochobre de [[1936]], nel Palaciu de Capodimonte.<ref>{{Cita web |url=http://entertainment.webshots.com/photo/2763441620094285158Nzpehv |títulu=Duquesa de Aosta |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121013151817/http://entertainment.webshots.com/photo/2763441620094285158Nzpehv |fechaarchivu=2012-10-13 }}</ref> == Obres == * ''Trois Voyages en Afrique.'' Obra ilustrada de 487 grabaos (1913). * Vie errante, Sensation d'Afrique (1921). * ''Voyages en Afrique'' (1913). * ''Vers le soleil qui se lève'' (1918), Viaxe escontra Estremu oriente. == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa (Reinu d'España). * [[Ficheru:SMOM-gc.svg|50x50px]] [[Caballeros de Malta|Dama gran cruz d'honor y devoción de la Soberana Orde de Malta]].<ref name="genmarenostrum_1">[http://www.genmarenostrum.com/Savoia/savoia-carignano.htm Nobleza Mediterránea]</ref> == Ancestros == <center class="" style="">{{Ahnentafel-compact5|1. '''Princesa Elena d'Orleans'''|2. [[Felipe d'Orleans (1838-1894)|Príncipe Felipe, conde de París]]|3. [[María Isabel d'Orleans|Princesa María Isabel d'Orleans]]|4. [[Fernando Felipe d'Orleans|Príncipe Fernando Felipe, duque d'Orleans]]|5. [[Elena de Mecklemburgu-Schwerin|Duquesa Elena de Mecklemburgu-Schwerin]]|6. [[Antonio d'Orleans|Príncipe Antonio, duque de Montpensier]]|7. [[Luisa Fernanda de Borbón|Infanta Luisa Fernanda de Borbón]]|8. [[Lluis Felipe I de Francia]]|9. [[María Amalia de Borbón-Dos Sicilies (1782-1866)|Princesa María Amalia de Borbón-Dos Sicilies]]|10. [[Federico Luis de Mecklemburgu-Schwerin|Federico Luis, gran duque heredero de Mecklemburgu-Schwerin]]|11. [[Carolina Luisa de Saxonia-Weimar-Eisenach|Princesa Carolina Luisa de Saxonia-Weimar-Eisenach]]|12=12. [[Lluis Felipe I de Francia]] (= 8)|13=13. [[María Amalia de Borbón-Dos Sicilies (1782-1866)|Princesa María Amalia de Borbón-Dos Sicilies]] <br />(= 9)|14=14. [[Fernandu VII de España]]|15=15. [[María Cristina de Borbón-Dos Sicilies|Princesa María Cristina de Borbón-Dos Sicilies]]|16=16. [[Lluis Felipe II d'Orleans|Lluis Felipe II, duque d'Orleans]]|17=17. [[Luisa María Adelaida de Borbón]]|18=18. [[Fernandu I de les Dos Sicilies]]|19=19. [[María Carolina d'Austria (1752-1814)|Archiduquesa María Carolina d'Austria]]|20=20. [[Federico Francisco I de Mecklemburgu-Schwerin|Federico Francisco I, gran duque de Mecklemburgu-Schwerin]]|21=21. [[Luisa de Saxonia-Gotha-Altenburgu (1756-1808)|Princesa Luisa de Saxonia-Gotha-Altenburgu]]|22=22. [[Carlos Augusto de Saxonia-Weimar-Eisenach (1757-1828)|Carlos Augusto, gran duque de Saxonia-Weimar-Eisenach]]|23=23. [[Luisa Augusta de Hesse-Darmstadt|Landgravina Luisa Augusta de Hesse-Darmstadt]]|24=24. [[Lluis Felipe II d'Orleans|Lluis Felipe II, duque d'Orleans]] (= 16)|25=25. [[Luisa María Adelaida de Borbón]] (= 17)|26=26. [[Fernandu I de les Dos Sicilies]] (= 18)|27=27. [[María Carolina d'Austria (1752-1814)|Archiduquesa María Carolina d'Austria]] (= 19)|28=28. [[Carlos IV d'España]]|29=29. [[María Lluisa de Parma|Princesa María Lluisa de Parma]]|30=30. [[Francisco I de les Dos Sicilies]]|31=31. [[María Sabela de Borbón|Infanta María Sabela de Borbón]]|style=font-size: 90%; line-height: 110%;|border=1|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;|boxstyle_5=background-color: #9fe;|boxstyle_4=background-color: #bfc;|boxstyle_3=background-color: #ffc;|boxstyle_2=background-color: #fb9;|boxstyle_1=background-color: #fcc;}}</center>{{Socesión|predecesor=[[María Leticia Bonaparte]]|títulu=[[Archivu:Arms of the House of Savoy-Aosta.svg|50px|Blasón de los Duques de Saboya-Aosta]]<br /></p>[[Casa de Saboya|Duquesa consorte de Aosta]]|periodu=[[25 de xunu]] de [[1895]] - [[4 de xunetu]] de [[1931]]}} == Referencies == {{llistaref|2}} [[Categoría:Persones finaes en 1951]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] jrl3xo85iukqk0vyj74pk2f8laybgb1 0 131270 4382958 4363413 2025-07-08T05:29:12Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382958 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''S.A.R. la princesa Isabel María Laura Mercedes Fernanda d'Orleans''' (en francés ''Isabelle Marie Laure Mercédès Ferdinande d'Orléans''; Eu (Sena Marítimu), [[7 de mayu]], [[1878]] - [[Larache]], [[21 d'abril]], [[1961]], foi princesa de [[Francia]] y '''duquesa de Guisa'''. == Biografía == === Antepasaos === La princesa Isabel d'Orleans yera fía de Lluis Felipe d'Orleans, conde de París y la so esposa, la princesa [[María Sabela d'Orleans|María Isabel d'Orleans.]] Yera nieta per vía paterna de Fernando Felipe, duque d'Orleans, pretendiente al tronu de Francia, y la so esposa, la duquesa Elena de Mecklemburgu-Schwerin; per vía materna yera nieta d'Antonio d'Orleans, duque de Montpensier y la infanta [[Lluisa Fernanda de Borbón|Luisa Fernanda]], hermana d'Isabel II d'España. La princesa Isabel d'Orleans yera polo tanto bisnieta, per vía doble, del últimu rei de Francia, [[Lluis Felipe I de Francia|Lluis Felipe d'Orleans]]. === Matrimoniu y fíos === Tres l'exiliu de la familia real, Isabel y la so familia tuvieron qu'abelugase n'Inglaterra. Ellí casóse col so primu, Xuan d'Orleans, duque de Guisa, el [[30 d'ochobre]] de [[1899]]. La preja tuvo cuatro fíos en total: * '''S.A.R. la princesa''' '''Isabelle Francisca Elena''' (1900-1983), casada en dos causes y con descendencia. * '''S.A.R. la princesa''' '''[[Francisca d'Orleans|Francisca Isabel Luisa]]''' (1902-1953), casada col príncipe Cristóbal de Grecia. * '''S.A.R. la princesa''' '''Ana Elena María''' (1906-1986), casada col príncipe Amadeo II de Saboya-Aosta. * '''S.A.R. el príncipe''' Enrique, conde de París (1908-1999), que siguió la dinastía. === Muerte === Tres enviudar del so home en [[1940]], la princesa siguió viviendo en [[Larache]], [[Marruecos]], onde s'instalaren años tras. Ellí finó, en [[1961]]. Sobreviviéron-y trés de los sos cuatro fíos. == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa. [[Categoría:Persones finaes en 1961]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] rwmzd6n6b8cls631kuznr1qc01z0eda 0 131272 4382959 4354547 2025-07-08T05:29:14Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382959 wikitext text/x-wiki {{persona}} La princesa '''Ana d'Orleans''' (''Anne Marie Hélène'') {{nym}}, foi un miembru de la [[Casa d'Orleans]] y duquesa de Aosta por matrimoniu, fía del príncipe Juan, duque de Guisa y de la princesa Isabel d'Orleans. == Matrimoniu y descendencia == Casóse en [[Nápoles]], Italia, el [[5 de payares]] de [[1927]], col so primu, el príncipe Amadéu de Saboya, III duque de Aosta (1898-1942) y tuvo dos fíes: * Margherita Isabella Maria Vittoria Emanuela Gennara Elena (nacida'l [[7 d'abril]] de [[1930]] nel Palaciu de Capodimonte). Casóse'l 28-29 avientu de [[1953]] col Archiduque Roberto d'Austria-Este (1915-1996), segundu fíu del últimu emperador austriacu Carlos I d'Austria, y tien tres fíos y dos fíes. * Maria Cristina Giusta Elena Giovanna (nacida'l [[10 de setiembre]] de [[1933]] nel Castiellu de Miramare). Casóse'l [[29 de xineru]] de [[1967]] col príncipe Casimiro de Borbón-Dos Sicilies, y tien dos fíos y dos fíes. == Títulos y estilos == * [[5 d'agostu]] de [[1906]] - [[5 de payares]] de [[1927]]: La so Alteza Real la Princesa Ana d'Orleans. * [[5 de payares]] de [[1927]] - [[4 de xunetu]] de [[1931]]: La so Alteza Real la Duquesa de Apulia. * [[4 de xunetu]] de [[1931]] - [[3 de marzu]] de [[1942]]: La so Alteza Real la Duquesa de Aosta. * [[3 de marzu]] de [[1942]] - [[19 de marzu]] de [[1986]]: La so Alteza Real la Duquesa viuda de Aosta. == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50x50px]] Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa. * [[Ficheru:Sacro_Militare_Ordine_Costantiniano_di_San_Giorgio.png|50x50px]] Dama gran cruz de xusticia de la Sagrada Orde Militar Constantiniana de San Jorge.<ref>[https://web.archive.org/web/20130921113315/http://www.constantinianorder.org/the-order/necrologies-from-1969.html Sagrada Orden Constantiniana de San Jorge]</ref> * [[Ficheru:SMOM-gc.svg|50x50px]] [[Caballeros de Malta|Dama gran cruz d'honor y devoción de la Orde de Malta]]. == Ancestros == <center class="">{{Ahnentafel-compact5|1. '''Ana d'Orleans'''|2. [[Xuan d'Orleans (1874-1940)|Xuan d'Orleans]]|3. [[Isabel d'Orleans (1878-1961)|Isabel d'Orleans]]|4. [[Roberto d'Orleans]]|5. [[Francisca d'Orleans (1844-1925)|Francisca d'Orleans]]|6. [[Felipe d'Orleans (1838-1894)|Felipe d'Orleans]]|7. [[María Isabel d'Orleans]]|8. [[Fernando Felipe d'Orleans]]|9. [[Elena de Mecklemburgu-Schwerin]]|10. [[Francisco d'Orleans, Príncipe de Joinville]]|11. [[Francisca de Bergancia]]|12=12. [[Fernando Felipe d'Orleans]] (= 8)|13=13. [[Elena de Mecklemburgu-Schwerin]] (= 9)|14=14. [[Antonio d'Orleans]]|15=15. [[Luisa Fernanda de Borbón]]|16=16. [[Lluis Felipe I de Francia]]|17=17. [[María Amalia de Borbón-Dos Sicilies (1782-1866)|María Amalia de Borbón-Dos Sicilies]]|18=18. [[Federico Luis de Mecklemburgu-Schwerin]]|19=19. [[Carolina Luisa de Saxonia-Weimar-Eisenach]]|20=20. [[Lluis Felipe I de Francia]] (= 16)|21=21. [[María Amalia de Borbón-Dos Sicilies (1782-1866)|María Amalia de Borbón-Dos Sicilies]] (= 17)|22=22. [[Pedro I de Brasil y IV de Portugal]]|23=23. [[María Leopoldina de Austria]]|24=24. [[Lluis Felipe I de Francia]] (= 16)|25=25. [[María Amalia de Borbón-Dos Sicilies (1782-1866)|María Amalia de Borbón-Dos Sicilies]] (= 17)|26=26. [[Federico Luis de Mecklemburgu-Schwerin]] (= 18)|27=27. [[Carolina Luisa de Saxonia-Weimar-Eisenach]] (= 19)|28=28. [[Lluis Felipe I de Francia]] (= 16)|29=29. [[María Amalia de Borbón-Dos Sicilies (1782-1866)|María Amalia de Borbón-Dos Sicilies]] (= 17)|30=30. [[Fernandu VII de España]]|31=31. [[María Cristina de Borbón-Dos Sicilies]]|style=font-size: 90%; line-height: 110%;|border=1|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;|boxstyle_5=background-color: #9fe;|boxstyle_4=background-color: #bfc;|boxstyle_3=background-color: #ffc;|boxstyle_2=background-color: #fb9;|boxstyle_1=background-color: #fcc;}}</center>{{Socesión|predecesor=[[Elena d'Orleans]]|títulu=[[Archivu:Arms of the House of Savoy-Aosta.svg|50px]]<br /></p>[[Casa de Saboya|Duquesa consorte de Aosta]]|periodu=[[4 de xunetu]] de [[1931]] - [[3 de marzu]] de [[1942]]}} == Referencies == {{llistaref|2}} {{NF|1986|1906}} heqyr2n6ys83a14t13g6snmq9lqd8bz 0 137785 4382960 4075195 2025-07-08T05:29:17Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382960 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Sofía Federica Matilde de Wurtemberg''' {{nym}}, fía del rei [[Guillermu I de Wurtemberg]] y de la gran duquesa [[Catalina Pávlovna Románova|Catalina Pavlovna de Rusia]], foi reina consorte de los [[Países Baxos]]. == Biografía == Casó en [[1839]] con [[Guillermu III de los Países Baxos]].<ref name="xeneal_1">[http://www.geneall.net/D/per_page.php?id=10090 Geneall]</ref> El matrimoniu empezó mal, pos dende'l primer alcuentru Sofía siente refugu pol so home. Enantes hubiera tao prometida col refináu Príncipe [[Fernando Felipe de Francia|Fernando Felipe d'Orleans]], fíu y herederu de [[Luis Felipe I de Francia]], al llau del que'l [[Príncipe d'Orange]] nun tenía muncho que faer. Per otra parte, dambos consortes topetaben ideolóxicamente, una y bones la princesa wurtemburguesa yera una intelectual lliberal declarada, que repunaba l'absolutismu autoritariu, y bien especialmente l'exércitu. [[Ficheru:Queen sophie of the netherlands.jpg|thumb|left|''La Reina Sofía de los Países Baxos''.]] Guillermu III nun s'ocupó n'entender la mentalidá de la so esposa, y nuna de les sos engarradielles torgó-y asistir a les conxustes intelectuales a les que la Reina consorte yera bien aficionada. La familia de Sofía compartía esti despreciu pol Rei holandés y la Reina [[Victoria del Reinu Xuníu]], que caltenía correspondencia habitual cola Reina holandesa, que consideraba a Guillermu como «un gran patán de mala crianza». Tamién caltenía correspondencia col Emperador [[Napoleón III]] de Francia y con dellos científicos ya intelectuales europeos. Coles mesmes sofitaba a instituciones de caridá, la proteición de los animales y fomentó la construcción de parques públicos. Nun contribuyó a crear sintonía ente dambos maríos que'l Rei Guillermu tuviera una llicenciosa vida carnal, y de cutiu echábase con cortesanes y favorites de la más baxa condición. Les desavenencies de la pareya fixéronse definitives al morrer el Príncipe [[Mauriciu de los Países Baxos|Mauriciu]] de [[meninxitis]]. El Rei consideró a la reina Sofía responsable por nun querer que-y tratara'l médicu de la corte, nel qu'ella nun confiaba. Dende [[1850]] Sofía trató de llograr l'anulación matrimonial del so maríu, lo que nun consiguió, y dende [[1855]] dambos vivieron separaos. Dende entós pasó llargues temporaes en [[Stuttgart]], cola so propia familia. Morrió nel palaciu Huis ten Bosch, cerca de [[L'Haya]] en [[1877]]. Por pidimientu de so, foi soterrada col so vistíu de boda, porque consideraba que dexara de vivir el día del so matrimoniu. Del matrimoniu ente Guillermu III y Sofía de Wurtemberg nacieron: * [[Guillermu d'Orange (1840-1879)]]. * [[Mauriciu de los Países Baxos|Mauriciu d'Orange (1843-1850)]]. * [[Alejandru de los Países Baxos|Alexandru d'Orange (1851-1884)]]. Toos ellos morrieron primero que'l so padre, polo que Guillermu III contraería un segundu matrimoniu con [[Emma de Waldeck-Pyrmont]] pa garantizar la continuidá dinástica de la [[Casa d'Orange-Nassau]]. == Xenealoxía == [[Ficheru:Coat of Arms of Sophie of Württemberg, Queen of the Netherlands.svg|thumb|140px|Escudu d'armes de la Reina Sofía de los Países Baxos]] {{ahnentafel-compact5 |align=center | boxstyle_1 = background-color: #fcc; | boxstyle_2 = background-color: #fb9; | boxstyle_3 = background-color: #ffc; | boxstyle_4 = background-color: #bfc; | boxstyle_5 = background-color: #9fe; | 1 = 1. '''Sofía de Württemberg''' | 2 = 2. [[Guillermu I de Württemberg]] | 3 = 3. [[Catalina Pavlovna de Rusia|Gran Duquesa Catalina Pavlovna de Rusia]] | 4 = 4. [[Federicu I de Württemberg]] | 5 = 5. [[Duquesa Augusta de Brunswick-Wolfenbüttel]] | 6 = 6. [[Pablu I de Rusia]] | 7 = 7. [[Maria Feodorovna (Sofía Dorotea de Württemberg)|Duquesa Sofía Dorotea de Württemberg]] | 8 = 8. [[Federicu II Euxeniu, Duque de Württemberg]] | 9 = 9. [[Margravine Federica de Brandenburgu-Schwedt|Princesa Federica de Brandenburgu-Schwedt]] | 10 = 10. [[Carlos Guillermu Fernandu, Duque de Brunswick-Wolfenbüttel]] | 11 = 11. [[Princesa Augusta de Great Britain]] | 12 = 12. [[Pedru III de Rusia]] | 13 = 13. [[Catalina II de Rusia]] | 14 = 14. [[Federicu II Eugene, Duque de Württemberg]] (= 8) | 15 = 15. [[Margravine Federica de Brandenburgu-Schwedt|Princesa Federica de Brandenburgu-Schwedt]] (= 9) | 16 = 16. [[Carlos Alexandru, Duque de Württemberg]] | 17 = 17. [[Princesa María Augusta de Thurn y Taxis]] | 18 = 18. [[Federicu Guillermu , Margrave de Brandenburgu-Schwedt]] | 19 = 19. [[Princesa Sofía Dorotea de Prusia]] | 20 = 20. [[Carlos I, Duque de Brunswick-Wolfenbüttel]] | 21 = 21. [[Princesa Filipina Carlota de Prusia]] | 22 = 22. [[Federicu, Príncipe de Gales]] | 23 = 23. [[Princesa Augusta de Saxe-Gotha|Princesa Augusta de Saxe-Gotha-Altenburg]] | 24 = 24. [[Carlos Federicu, Duque de Holstein-Gottorp]] | 25 = 25. [[Gran Duquesa Anna Petrovna de Rusia]] | 26 = 26. [[Christian Augustu, Príncipe de Anhalt-Zerbst]] | 27 = 27. [[Xuana Isabel de Holstein-Gottorp|Princesa Xuana Isabel de Holstein-Gottorp]] | 28 = 28. [[Carlos Alexandru, Duque de Württemberg]] (= 16) | 29 = 29. [[Princesa María Auguste de Thurn y Taxis]] (= 17) | 30 = 30. [[Federicu Guillermu , Margrave de Brandenburgu-Schwedt]] (= 18) | 31 = 31. [[Princesa Sofía Dorotea de Prusia]] (= 19) }} == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50px]] [[Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa]].<ref name="xeneal_1">[http://www.geneall.net/D/per_page.php?id=10090 Geneall]</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Sophie of the Netherlands = }} {{socesión | títulu = [[Monarques de los Países Baxos|Reina consorte de los Países Baxos]] | periodu = 1849-1877 | predecesor = [[Ana Pávlovna Románova]] | socesor = [[Emma de Waldeck-Pyrmont]] }} {{NF|1818|1877|Sofia de Wurtemberg}} {{Tradubot|Sofía de Wurtemberg}} [[Categoría:Princeses de Wurtemberg]] [[Categoría:Casa d'Orange-Nassau]] [[Categoría:Reines consortes de los Países Baxos]] [[Categoría:Persones de Stuttgart]] 01epghzuy7diyf3uot6uevhrit94slp 0 141204 4382993 4321195 2025-07-08T07:41:08Z YoaR 37624 4382993 wikitext text/x-wiki {{Ficha de competición de ciclismu|Q941834}} La '''3ᵉʳ edición de la [[Vuelta a España]]''' apostóse, tres el parón sufiertu por causa de la [[Guerra Civil Española]], ente'l [[12 de xunu]] y el [[6 de xunetu]] de [[1941]] con un percorríu de 4406 km estremáu en 22 etapes con entamu y fin en [[Madrid]]. Tomaron la salida 32 corredores, 28 d'ellos españoles y cuatro suizos, llogrando acabar la prueba tan solo 16 ciclistes. Los dos fabricantes de bicicletes ([[BH]] y [[Orbea]]) nun taben en disposición d'ufiertar patrociniu. N'ausencia d'equipos oficiales, dellos de los corredores más destacaos taben adscritos nos dos principales equipos de fútbol de Barcelonaː el [[FC Barcelona (equipu ciclista)|CF Barcelona]] y el [[RCD Español]], anque yera una colación transitoria polo qu'en realidá, toos yeren independientes. El vencedor, l'español [[Julián Berrendero]], que llogró'l so primera [[Vuelta a España]], cubrió la prueba a una velocidá media de 26,108 km/h lo que convierte a esta edición de la Vuelta na más lenta de la historia. Nun va ser este l'únicu récor qu'ostente esta edición de la ronda española yá que tamién ye la de mayor quilometraxe y la de menor númberu de participantes. Como novedá d'esta edición de la Vuelta podemos citar que'l líder de la clasificación xeneral pasó a llevar un maillot blancu sustituyendo al de de color naranxa utilizáu nos dos primeres ediciones. Otra novedá foi la disputa de la primer etapa de la historia de la Vuelta na modalidá de [[Contrarreló (ciclismu)|contrarreló]] individual, imponiéndose nella [[Delio Rodríguez]]. Toles etapes fueron para ciclistes españoles destacáu nesta faceta [[Delio Rodríguez]], cuartu na xeneral, al llograr 12 trunfos d'etapa. Un finxu que tardaría 36 años en superase, cuando lo fixera [[Freddy Maertens]] na [[Vuelta a España 1977|edición de 1977]]. Tamién fueron españoles los 5 líderes que conoció la prueba y el ganador de la clasificación del monte [[Fermín Trueba]]. == Etapes == {| {{tablaguapa}} width="70%" | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Percorríu''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''km''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Ganador de la etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Líder de la clasificación xeneral''' |-bgcolor="#EFEFEF" | 1ª || [[Madrid]]-[[Salamanca]] || align="center" | 210 ||{{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]]||{{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] |- | 2ª || [[Salamanca]]-[[Cáceres]] || align="center" | 214 ||{{Bandera|España|1939}} [[Antonio Montes García|Antonio Montes]]||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 3ª || [[Cáceres]]-[[Sevilla]] || align="center" | 270 ||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]]||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]] |- | 4ª || [[Sevilla]]-[[Málaga]] || align="center" | 212 ||{{Bandera|España|1939}} [[Antonio Escuriet]]||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 5ª || [[Málaga]]-[[Almería]] || align="center" | 220 ||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]]||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] |- | 6ª || [[Almería]]-[[Murcia]] || align="center" | 223 ||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]]||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 7ª || [[Murcia]]-[[Valencia]] || align="center" | 248 ||{{Bandera|España|1939}} [[Francisco Antonio Andrés Sancho]]||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] |- | 8ª || [[Valencia]]-[[Tarragona]] || align="center" | 279 ||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]]||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 9ª || [[Tarragona]]-[[Barcelona]] || align="center" | 97 ||{{Bandera|España|1939}} [[Antonio Martín (ciclista)|Antonio Martín]] ||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] |- | 10ª || [[Barcelona]]-[[Zaragoza]] || align="center" | 306 ||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]]||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 11ª || [[Zaragoza]]-[[Logroño]] || align="center" | 174 ||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez]]||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] |- | 12ª || [[Logroño]]-[[San Sebastián]] || align="center" | 209 ||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]]||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 13ª || [[San Sebastián]]-[[Bilbao]] || align="center" | 160 ||{{Bandera|España|1939}} [[Federico Ezquerra]]||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] |- | 14ª || [[Bilbao]]-[[Santander (España)|Santander]] || align="center" | 213 ||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]]||[[Ficheru:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px|España]] [[Fermín Trueba]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 15ª (1º sector) || [[Santander (España)|Santander]]-[[Xixón]] || align="center" | 192 ||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]]||{{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] |- | 15ª (2º sector)|| [[Xixón]]-[[Uviéu]] || align="center" | 53 (CRI) ||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]]||{{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 16ª || [[Uviéu]]-[[Ḷḷuarca]] || align="center" | 101 ||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]]||{{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] |- | 17ª || [[Ḷḷuarca]]-[[La Coruña]] || align="center" | 219 ||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]]||{{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 18ª || [[La Coruña]]-[[Vigo]] || align="center" | 178 ||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]]||{{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] |- | 19ª || [[Vigo]]-[[Verín]] || align="center" | 178 ||{{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez Barros|Delio Rodríguez]]||{{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 20ª || [[Verín]]-[[Valladolid]] || align="center" | 301 ||{{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]]||{{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] |- | 21ª || [[Valladolid]]-[[Madrid]] || align="center" | 198 ||{{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]]||{{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] |- |} == Detalle etapa per etapa == ===1ª etapaː 12 de xunu: [[Madrid]]-[[Salamanca]] – 210&nbsp;km=== ;Resumen La carrera empecipiábase yá cola primer baxa. [[Mariano Cañardo]] nun tomó la salida por una inflamación na pierna que-y torgaba salir. En realidá, nun tenía nenguna mancadura pero'l so equipu'l CF Barcelona diba ser l'únicu que diba utilizar los sonces tubulares de fabricación española qu'apurría la organización. Pela contra, l'equipu suizu y el RCD Español traxeron los sos propios tubulares. La xornada tuvo otres desgracies. Por casu, [[Antonio Andrés Sancho]] perdió 16 minutos per cuatro pinchaes. Otra manera, la carrera foi bien movida con munchos demarrajes de los españoles. Con too y con eso, la victoria de Berrendero cuayar nel últimu quilómetru onde fixo un demarraje que nun pudo siguir nengún contrincante.<ref>{{cita web|títulu= Julián Berrendero, del Español, primer vencedor de la Vuelta|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/13/pagina-1/656818/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=13 de xunu de 1941|fechaaccesu=19 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Julián Berrendero]]''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''7h 52'27"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 14" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fernando Murcia]] | [[FC Barcelona (equipu ciclista)|CF Barcelona]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Julián Berrendero]]''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''7h 52'27"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 14" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fernando Murcia]] | [[FC Barcelona (equipu ciclista)|FC Barcelona]] | align="right"| m.t. |- |} |} ===2ª etapaː 13 de xunu: [[Salamanca]]- [[Cáceres]] – 214&nbsp;km=== ;Resumen El protagonista del día foi'l sevillanu [[Antonio Montes]], que na primer etapa llegó'l postreru dempués de tener una avería nuna biela y equivocar col percorríu. Montes escapar nos primeros quilómetros y fai práuticamente tol percorríu solu, llegando a tener una máxima ventaya sobre'l pelotón de 26 minutos y mediu. A la fin, victoria en solitariu con más de 19 minutos sobre'l grupu. Na clasificación xeneral, Berrendero tien problemes coles ruedes y vence 36 segundos, los suficientes pa convertir a [[Delio Rodríguez]] nel nuevu líder de la xeneral.<ref>{{cita web|títulu=En coraxosa escapada, Antonio Montes gana la etapa con 19 minutos de ventaya|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/14/pagina-1/656820/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=14 de xunu de 1941|fechaaccesu=21 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Antonio Montes]]''' | Individual | align="right"| '''6h 44'51"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 19'15" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] | [[Atléticu Aviación]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]]''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''14h 56'57"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] | Independiente | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Martín Abadía]] | [[FC Barcelona (equipu ciclista)|FC Barcelona]] | align="right"| m.t. |- |} |} ===3ª etapaː 14 de xunu: [[Cáceres]] - [[Sevilla]] – 270&nbsp;km=== ;Resumen Xornada movida, sobremanera polos favoritos, y tamién marcada pol calor. Los ciclistes tuvieron que lluchar polos bidones que daba la organización nuna dómina d'enorme carestía. Polo que respecta a la carrera, Fermín Trueba, Julián Barrenderu moviéronse enforma na etapa. Sía que non, el pelotón con 21 homes presentar na llinia de meta y victoria pal líder, el gallegu Delio Rodríguez.<ref>{{cita web|títulu=Delio Rodríguez, del RCD Español,batió por un gruesu de neumáticu a Campana del CF Barcelona |url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/15/pagina-1/657197/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=15 de xunu de 1941|fechaaccesu=21 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''9h 46'01"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Campamá]] | [[Fútbol Club Barcelona (ciclismu)|CF Barcelona]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]]''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''24h 42'38"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] | [[Atléticu Aviación]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Martín Abadía]] | [[FC Barcelona (equipu ciclista)|FC Barcelona]] | align="right"| m.t. |- |} |} ===4ª etapaː 16 de xunu: [[Sevilla]] - [[Málaga]] – 212&nbsp;km=== ;Resumen La xeneral sufre dellos cambeos na cuarta etapa. Berrendero y Trueba consiguen desfacer de Rodríguez y preséntense en llinia de meta xunto a [[Federico Ezquerra]], [[José Jabardo]] y [[Antonio Escuriet]]. A la fin, victoria d'etapa de Escuriet y los favoritos que llogren arrincar nueve minutos y 48 segundos a [[Delio Rodríguez]], que yá queda fora de toa llucha pola xeneral.<ref>{{cita web|títulu=Escuriet, vencedor de la cuarta etapa de la Vuelta a España|url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1941/06/17/010.html|obra=ABC|idioma=es|fecha=17 de xunu de 1941|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Antonio Escuriet]]''' | [[Fútbol Club Barcelona (ciclismu)|CF Barcelona]] | align="right"| '''8h 20'24"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''33h 03'11"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Federico Ezquerra]] | Independiente | align="right"| a 5" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Antonio Escuriet]] | [[Fútbol Club Barcelona (ciclismu)|CF Barcelona]] | align="right"| a 5" |- |} |} ===5ª etapaː 17 de xunu: [[Málaga]] - [[Almería]] – 220&nbsp;km=== ;Resumen El pelotón empieza la etapa con 24 efectivos dempués de los abandonos de dos corredores suizos pol intensu calor. Una etapa bien accidentada con cuatro pinchazo d'[[Antonio Montes]], al frayatu de la forqueta d'[[Francisco Antonio Andrés Sancho|Antonio Sancho]] y del cuadru de [[Vicente Carretero]]. A la fin, victoria de [[Delio Rodríguez]] (la segunda na so cuenta particular) y esquítase de los problemes intestinales del día anterior.<ref>{{cita web|títulu=Delio Rodríguez, del RCD Español, vencedor de la etapa ente Málaga y Almería|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/18/pagina-1/657203/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=18 de xunu de 1941|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''9h 01'09"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Juan Gimeno]] | [[Fútbol Club Barcelona (ciclismu)|CF Barcelona]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''42h 04'20"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Federico Ezquerra]] | Independiente | align="right"| a 5" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Antonio Escuriet]] | [[Fútbol Club Barcelona (ciclismu)|CF Barcelona]] | align="right"| a 5" |- |} |} ===6ª etapaː 18 de xunu: [[Almería]] - [[Murcia]] – 223&nbsp;km=== ;Resumen La pinchada del segundu de la xeneral [[Antonio Escuriet]] a trenta quilómetros de meta animó una etapa hasta esi momentu anodina. A partir d'esi momentu, foi una llucha de Escuriet y Sancho, que tamién pinchara, contra tou los demás favoritos que diben nel grupu delanteru. A cinco quilómetros de meta, pinchada de Berrendero, que se desconectó del grupu. A la fin, tercer victoria parcial de Delio Rodríguez, el líder Fermín Trueba entra'l grupu delanteru, Berrendero pierde 1'41" y Escuriet queda fuera de la llista de favoritos perdiendo más de cinco minutos.<ref>{{cita web|títulu=Na etapa Almería-Murcia,Delio Ródríguez, del RCD Español trunfa otra vegada sobre la meta|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/19/pagina-1/657205/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=19 de xunu de 1941|fechaaccesu=25 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''7h 38'59"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Federico Ezquerra]] | Independiente | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] | [[Atléticu Aviación]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''49h 43'19"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Federico Ezquerra]] | Independiente | align="right"| a 5" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 5" |- |} |} ===7ª etapaː 19 de xunu: [[Murcia]] - [[Valencia]] – 248&nbsp;km=== ;Resume 22 sobrevivientes tomaron la salida d'Almería no que foi denominada como "la etapa de la sede". Altes temperatures, munches agua, poca alimentación y descomposición intestinal ufiertaron la imaxe de ciclistes esglamiaos na llinia de meta de Valencia. L'home del día ye [[Francisco Antonio Andrés Sancho|Antonio Sancho]] que s'escapa dempués del pasu del grupu pola llocalidá de [[Silla (Valencia)|Silla]]. El xugador del CF Barcelona llega en solitariu a Valencia con dos minutos sobre'l pelotón, que podría ser más de nun ser pola mala suerte d'atopase con un pasu a nivel baxáu pola llegada d'un tren.<ref>{{cita web|títulu=Sancho, del Barcelona, llegó a la meta de Valencia con 2'2" de ventaya|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/20/pagina-1/657207/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=20 de xunu de 1941|fechaaccesu=25 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Francisco Antonio Andrés Sancho|Antonio Sancho]] ''' | [[Fútbol Club Barcelona (ciclismu)|CF Barcelona]] | align="right"| '''10h 07'48"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Juan Gimeno]] | [[Fútbol Club Barcelona (ciclismu)|CF Barcelona]] | align="right"| a 2'02" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''59h 52'29"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Federico Ezquerra]] | Independiente | align="right"| a 5" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 5" |- |} |} ===8ª etapaː 21 de xunu: [[Valencia]] - [[Tarragona]] – 279&nbsp;km=== ;Resumen El gran damnifica de la octava etapa foi Delio Rodríguez. El gallegu pinchó al altor d'[[Ulldecona]] y tocó-y rodar en solitariu 125 quilómetros, fechu que-y fixo baxar del octavu puestu de la xeneral al doceavu. Tamién destacar l'abandonu de [[José Campamá]] en [[Tortosa]]. Otra manera, gran vixilancia ente los primeres de la xeneral hasta la llegada a [[Tarragona]]. Ellí, Carretero pasó primeros pela llinia de llegada pero los xueces descalificar darréu al considerar que cerrara'l pasu a Trueba, segundu clasificáu y, a lo postrero, ganador de la etapa.<ref>{{cita web|títulu=Fermín Trueba del Español, venció. na etapa Valencia-Tarragona por descalificación de Carretero|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/22/pagina-1/657211/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=22 de xunu de 1941|fechaaccesu=27 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''9h 20'22"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] | [[Atléticu Aviación]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''69h 12'51"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Federico Ezquerra]] | Independiente | align="right"| a 5" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 5" |- |} |} ===9ª etapaː 22 de xunu: [[Tarragona]] - [[Barcelona]] – 97&nbsp;km=== ;Resumen Etapa curtia y con numberosos intentos de fuga. Carretero intentar primero, el suizu [[Emile Vaucher]] intentar dempués pero son cazaos al altor de [[Gavà]]. Nel descensu por [[Castelldefels]], [[Claudio Leturiaga]] sufre una espaxaráu accidente que-y obliga a retirase. Nos ocho vueltes al circuitu de [[Montjuïc]], Berrendero pon n'apiertos a los favoritos anque la victoria sería p'Antonio Martín, la única que consiguiría na so carrera.<ref>{{cita web|títulu=Barcelona recibió con entusiasmu a los corredores de la III Vuelta a España|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/23/pagina-1/657213/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=23 de xunu de 1941|fechaaccesu=27 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Antonio Martín Eguia|Antonio Martín]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''3h 34'02"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Federico Ezquerra]] | Independiente | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''72h 46'53"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Federico Ezquerra]] | Independiente | align="right"| a 5" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 5" |- |} |} ===10ª etapaː 23 de xunu: [[Barcelona]] - [[Zaragoza]] – 306&nbsp;km=== ;Resumen Etapa maratón d'esta edición onde se tuvieron que pasar los [[Monegros]]. El gran perxudicáu de la xornada foi'l segundu clasificáu de la xeneral [[Federico Ezquerra]]. El vascu, indispuesto con fuertes dolores d'estómagu, perdió más de 19 minutos y dixo adiós a les sos posibilidaes de consiguir el títulu. Otra manera, victoria de [[Delio Rodríguez]], cuatro trunfo parcial pal gallegu.<ref>{{cita web|títulu=Delio Rodríguez, ganador de la Barcelona-Zaragoza|url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1941/06/24/013.html|obra=ABC|idioma=es|fecha=24 de xunu de 1941|fechaaccesu=29 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''11h 12'11"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Juan Gimeno]] | [[FC Barcelona (equipu ciclista)|CF Barcelona]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''82h 39'04"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 5" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 1'41" |- |} |} ===11ª etapaː 24 de xunu: [[Zaragoza]] - [[Logroño]] – 174&nbsp;km=== ;Resumen El gran animador del día foi'l suizu [[Emile Vaucher]], que protagonizó una fuga épica des el primer quilómetru de la etapa. Sía que non, foi interceptáu y llegóse con otra llegada masiva a Logroño, que foi ganáu nuevamente pol gallegu Delio Rodríguez.<ref>{{cita web|títulu=Delio Rodríguez, primero en Zaragoza, vencedor en Logroño, siempres entrando en grupu|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/25/pagina-1/657216/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=25 de xunu de 1941|fechaaccesu=29 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''11h 12'11"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] | [[Atléticu Aviación]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Miguel Carrión]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''89h 55'59"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 1'30" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 1'56" |- |} |} ===12ª etapaː 25 de xunu: [[Logroño]] - [[San Sebastián]] – 209&nbsp;km=== ;Resume Tercer victoria consecutiva del gallegu Delio Rodríguez nuna etapa que s'animó a 35 quilómetros pa la llegada. Berrendero pinchó na redoma d'[[Asoaín]], momentu qu'aprovechó Ezquerra pa enguizar al grupu. A la fin, Berrendero acabó coneutando y la xeneral nun sufrió cambeos importantes.<ref>{{cita web|títulu=Delio Rodríguez, del Español, llogra la so tercer victoria conseutiva al sprint|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/26/pagina-1/1382502/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=26 de xunu de 1941|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''7h 27'27"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] | [[Atléticu Aviación]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''97h 23'16"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 1'30" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 1'56" |- |} |} ===13ª etapaː 26 de xunu: [[San Sebastián]] - [[Bilbao]] – 160&nbsp;km=== ;Resumen Federico Ezquerra gánase la reconocencia de los sos paisanos ganáu na so propia tierra. El vizcaín escapar na xubida de [[Sollube]], un ataque que tan solo puede ser respondíu polos trés primeros clasificaos de la xeneral. Nel descensu, llogren coneutar los demás homes del pelotón. Pero poco primero de entrar en Bilbao, Ezquerra vuelve a demarrar, al que solo puede responder Delio Rodríguez y Berrendero, que d'esta manera puede gatuña-y 28 segundos a Fermín Trueba.<ref>{{cita web|títulu=Ezquerra, del Español, entró vencedor na meta de Bilbao|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/27/pagina-1/657219/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=27 de xunu de 1941|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Federico Ezquerra]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''6h 18'46"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''103h 42'26"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 1'28" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 2'02" |- |} |} ===14ª etapaː 28 de xunu: [[Bilbao]] - [[Santander (España)|Santander]] – 213&nbsp;km=== ;Resume Una de les etapes más emocionantes d'esta edición. Fermín Trueba atacó nel primer ascensu de los trés que constaba la etapa, el [[Asón]], llevándose a Berrendero a rueda. Dempués del pasu de la segunda vima del día, el [[Portillo de la Sía]], Berrendero tuvo que faer frente nin más nin menos qu'a cinco pinchazo. Eso dio una ventaya ostensible a Trueba que pasó pol tercer puertu, el puertu de la [[Braguía]], con ocho minutos y mediu de ventaya sobre Berrendero. Pero lo que paecía que sería una diferencia definitiva nun la acabó siendo una y bones Berrendero fixo un descensu escepcional que lu ayudar a retayar seis minutos na llegada. LA victoria de la etapa foi para Trueba pero la xeneral seguia tando bien apertada.<ref>{{cita web|títulu=Trueba llega destacáu a Santander y gana tres minutos|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/29/pagina-1/1382504/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=27 de xunu de 1941|fechaaccesu=31 d'ochobre de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''8h 32'39"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Federico Ezquerra]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 2'09" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''112h 12'05"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 4'05" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 7'11" |- |} |} ===15ª etapa (1º sector)ː 29 de xunu: [[Santander (España)|Santander]] - [[Xixón]] – 192&nbsp;km=== ;Resumen Dos sectores el 29 de xunu. La primera foi una etapa en llinia onde s'alzó cola victoria Delio Rodríguez.<ref>{{cita web|títulu=Berrendero asítiase primer na classificación xeneral|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/30/pagina-2/657224/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=30 de xunu de 1941|fechaaccesu=1 de payares de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''7h 37'02"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |} ===15ª etapa (2º sector)ː 29 de xunu: [[Xixón]] – [[Uviéu]] - 53&nbsp;km=== ;Resumen La xornada contrarreló foi especialmente favorez pa Julián Berrendero, qu'amás de ser muncho meyor que Fermín Trueba na llucha contra'l crono, beneficiar d'una pinchada del cántabru namás salir. D'esta manera, Berrendero sacó 4 minutos 41 segundos a Trueba na llinia de meta y se enfundaba el maillot blancu de líder. La victoria de probar contrarreló foi tamién pa Delio Rodríguez, que demostró ser un escelente contrarrelojista.<ref>{{cita web|títulu=Berrendero asítiase primer na clasificación xeneral|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/06/30/pagina-2/657224/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=30 de xunu de 1941|fechaaccesu=1 de payares de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''1h 53'59"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Francisco Antonio Andrés Sancho]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 44" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 1'13" |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Julián Berrendero]]''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''121h 50'53"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 36" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 6'01" |- |} |} ===16ª etapaː 30 de xunu: [[Uviéu]] – [[Ḷḷuarca]] - 101&nbsp;km=== ;Resume Una vegada pasada la contrarreló de Xixón, la carrera entró nun letargo producíu pol cansanciu y el calor que sufríen los corredores. D'esta manera, la etapa qu'escurrió ente Uviéu y Luaca foi un lentu escurrir peles carreteres asturianes qu'acabaría cola victoria de Delio Rodríguez, nuevamente. Baxar de la bicicleta [[Isidro Bejarano]] por enfermedá.<ref>{{cita web|títulu=Delio Rodríguez tamién ganó l'Uviéu-Ḷḷuarca|url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1941/07/01/011.html|obra=ABC|idioma=es|fecha=1 de xunetu de 1941|fechaaccesu=2 de payares de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''3h 48'02"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] | [[Atléticu Aviación]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Julián Berrendero]]''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''125h 38'55"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 36" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 6'01" |- |} |} ===17ª etapaː 1 de xunetu: [[Ḷḷuarca]] – [[La Coruña]] - 219&nbsp;km=== ;Resumen Etapa protagonizada pol "farolucu coloráu" de la clasificación [[Martín Santos]], que s'escapó a 150 quilómetros de meta. La escapada tuvo un final esgrazáu yá que al fugáu rompióse-y la forqueta cuando tenía más de dos minutos de ventaya sobre'l grupu. Más tarde, un grupu lideráu pol suizu [[Emile Vaucher]], y los españoles [[Vicente Carretero]] y [[José Botanch]] protagonizaron una escapada que foi cazada a tan solu siete quilómetros de meta. A la fin, etapa al sprint que volvió ser ganada por Delio Rodriguez, esta vegada delantre de los sos compatriotes.<ref>{{cita web|títulu= Delio Rodríguez, del R. C. D. Español, venció una vegada más al sprint na etapa Ḷḷuarca-La Coruña |url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/07/02/pagina-1/657227/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=2 de xunetu de 1941|fechaaccesu=6 de payares de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''7h 50'32"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] | [[Atléticu Aviación]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Julián Berrendero]]''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''133h 29'27"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 36" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 6'01" |- |} |} ===18ª etapaː 2 de xunetu: [[La Coruña]] – [[Vigo]] - 178&nbsp;km=== ;Resumen El gran grupu transitó de manera cansina per Galicia metanes un afogadizu calor. Frutu d'ello, foi un grupu que tuvo compactu mientres tol trayeutu. Nueva etapa al sprint y nueva victoria de Delio Rodríguez, la onceava que consiguió na presente edición.<ref>{{cita web|títulu= La onceava victoria d'etapa de Delio Rodríguez, que trío en primer llugar la meta de Balaídos|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/07/03/pagina-1/657228/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=3 de xunetu de 1941|fechaaccesu=6 de payares de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''7h 29'54"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Antonio Martín Eguia|Antonio Martín]] | Independiente | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] | [[Atléticu Aviación]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Julián Berrendero]]''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''140h 59'21"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 36" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 6'01" |- |} |} ===19ª etapaː 4 de xunetu: [[Vigo]] – [[Verín]] - 168&nbsp;km=== ;Resume Nueva xornada onde'l pelotón transitó cansinamente peles carreteres de Galicia y corrió los 168 kilónmetros en diete hores (24 quilómetros per hora). Tanto foi asina que la organización penalizó la poca combatividad de los corredores cola retención de los premios en metálicu. Ente los abandonos del día, destacó la retirada de Federico Ezquerra por unos problemes nel periné. Delio Rodríguez volvió ganar y estableció un récor de doce victories d'etapes que se tardaría 36 años en batese.<ref>{{cita web|títulu= Delio Rodríguez, del Español, sigui ganando y entusiasmando a los sos paisanos |url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/07/05/pagina-1/657231/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=5 de xunetu de 1941|fechaaccesu=8 de payares de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Delio Rodríguez]] ''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''7h 23'57"''' |- | '''2''' || {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] | [[Atléticu Aviación]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Julián Berrendero]]''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''148h 23'13"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 36" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 6'01" |- |} |} ===20ª etapaː 5 de xunetu: [[Verín]] – [[Valladolid]] - 301&nbsp;km=== ;Resume Berrendero sentenció la xeneral de la Vuelta nesta etapa, que volvió tar marcada pol ritmu cansino del grupu, que cerró la etapa más llarga de la prueba en más de trece hores. La mala condición de la carretera tampoco favoreció al ciclismu, produciéndose 83 pinchaes. Un ataque del madrilanu a cinco quilómetros de meta foi más que suficiente p'añader 36 segundos más a Trueba na xeneral y, d'esta manera, sentenciar la carrera.<ref>{{cita web|títulu=Berrendero, del Español, entró destacáu en Valladolid|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/07/06/pagina-1/657233/pdf.html/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=6 de xunetu de 1941|fechaaccesu=8 de payares de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Julián Berrendero]]''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''13h 14'24"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 31" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] | [[Atléticu Aviación]] | align="right"| m.t. |- |} |valign=top| {| {{tablaguapa}} |+ Clasificación xeneral !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] | {{Bandera|España|1939}} '''[[Julián Berrendero]]''' | [[RCD Español]] | align="right"| '''161h 37'37"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] | [[RCD Español]] | align="right"| a 1'07" |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] | Independiente | align="right"| a 6'37" |- |} |} ===21ª etapaː 6 de xunetu: [[Valladolid]] – [[Madrid]] - 198&nbsp;km=== ;Resume Berrendero convertir nel primer español que ganaba la xeneral de la Vuelta a España. El madrilanu marcó'l ritmu nel pasu por [[Navacerrada]] onde marcó'l ritmu constantemente. De fechu tuvo que retenese por que Trueba pudiera consolidar el so maillot de líder del monte. Berrendero llegó victoriosu al [[Estadiu Metropolitanu]] onde un ensame recibió al so paisanu como un héroe.<ref>{{cita web|títulu= Berrendero, del Español, primero de la clasificación|url=http://hemeroteca.mundodeportivo.com/preview/1941/07/07/pagina-1/1382507/pdf.html|obra=Mundo Deportivo|idioma=es|fecha=7 de xunetu de 1941|fechaaccesu=8 de payares de 2017}}</ref> {| |'''Clasificación de la etapa''' {| {{tablaguapa}} |- ! !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | '''1''' | {{Bandera|España|1939}} '''[[Vicente Carretero]] ''' | [[Atléticu Aviación]] | align="right"| '''7h 07'49"''' |- | '''2''' | {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- | '''3''' | {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] | [[RCD Español]] | align="right"| m.t. |- |} |} == Clasificaciones == Nesta edición de la Vuelta a España apostáronse trés clasificaciones: la xeneral, la del monte y la d'equipos, que dieron los siguientes resultaos: === Clasificación xeneral === {| {{tablaguapa}} |- style="background:#ccccff;" !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- |- | 1. [[Ficheru:Jersey white.svg|20px]] || {{Bandera|España|1939}} '''[[Julián Berrendero]]''' ||'''[[RCD Español]]'''|| '''168h 45' 26"''' |- | 2. || {{Bandera|España|1939}} [[Fermín Trueba]] || [[RCD Español]]|| align="right" | + 1' 07" |- | 3. || {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] || Independiente|| align="right" | + 6' 32" |- | 4. || {{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez]] ||[[RCD Español]]|| align="right" | + 29' 17" |- | 5. || {{Bandera|España|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] ||[[Fútbol Club Barcelona (ciclismu)|CF Barcelona]]|| align="right" | + 35' 40" |- | 6. || {{Bandera|España|1939}} [[Antonio Escuriet]] ||[[Fútbol Club Barcelona (ciclismu)|CF Barcelona]]|| align="right" | + 35' 57" |- | 7. || {{Bandera|España|1939}} [[Antonio Martín Eguia|Antonio Martín]] ||[[RCD Español]]|| align="right" | + 46' 04" |- | 8. || {{Bandera|España|1939}} [[Vicente Carretero]] ||[[Atléticu Aviación]]|| align="right" | + 54' 25" |- | 9. || {{Bandera|España|1939}} [[José Cano (ciclista)|José Cano]] || Independiente || align="right" | + 1h 05' 40" |- | 10. || {{Bandera|España|1939}} [[Manuel Izquierdo]] || [[Fútbol Club Barcelona (ciclismu)|CF Barcelona]]|| align="right" | + 1h 24' 13" |- | 11. ||{{Bandera|España|1939}} [[José Botanch]] || [[Fútbol Club Barcelona (ciclismu)|CF Barcelona]]|| align="right"| + 1h 31' 41" |- | 12. || {{Bandera|España|1939}} [[Benito Cabestreros]] || Independiente || align="right"| + 2h 26' 57" |- | 13. || {{Bandera|España|1939}} [[Miguel Carrión]] || Independiente || align="right"| + 3h 33' 44" |- | 14. || {{Bandera|España|1939}} [[Cayetano Martín]] || Independiente || align="right"| + 5h 25' 31" |- | 15. || {{Bandera|Suiza}} [[Emile Vaucher]] || Independiente || align="right"| + 6h 10' 10" |- | 16. || {{Bandera|España|1939}} [[Martín Santos]] || Independiente ||align="right"| + 7h 00' 32" |- |} === Clasificación del monte === {| {{tablaguapa}} |- style="background:#ccccff;" !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- |- bgcolor=limegreen | 1. [[Ficheru:Jersey green.svg|20px]] || {{Bandera|España|1939}} '''[[Fermín Trueba]]''' ||'''[[RCD Español]]'''|| '''32 puntos''' |- | 2. || {{Bandera|España|1939}} [[Julián Berrendero]] ||[[RCD Español]]|| align="right" | 31 puntos |- | 3. || {{Bandera|España|1939}} [[Cayetano Martín]] ||Independiente || align="right" | 15 puntos |- | 4. || {{Bandera|España|1939}} [[Delio Rodríguez]] ||[[RCD Español]] || align="right" | 11 puntos |- | 5. || {{Bandera|España|1939}} [[José Jabardo]] ||Independiente || align="right" | 9 puntos |- |} === Clasificación por equipos === {| {{tablaguapa}} |- style="background:#ccccff;" !Posición !Ciclista !Equipu !Tiempu |- | 1. || España||{{Bandera2|España|1939}}|| |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * Adrian Bell y Lucy Fallon, ''¡Viva la Vuelta!'' ([[Cultura Ciclista]], 2013, ISBN 978-84-939948-9-1) == Enllaces esternos == * [http://www.lavuelta.com/08/espanol/historia/index.html?a=1941&y=6 Sitiu web oficial de la Vuelta a España] {{Vuelta a España}} {{Tradubot|Vuelta a España 1941}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Vuelta a España|1941]] [[Categoría:Ciclismu en 1941]] nb5285qyc4wujzla34oxqldgtqicwas 0 142603 4382961 4349206 2025-07-08T05:29:20Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382961 wikitext text/x-wiki {{persona}} {{referencies|biografíes|t=20130202}} '''Estefanía de Bélxica''' {{nym}}, foi [[Princesa]] de [[Bélxica]] y de [[Saxonia-Coburgu-Gotha]], y mientres dalgún [[tiempu]] ''Kronprinzessin'' (esposa del Príncipe herederu) del [[Imperiu austrohúngaru]] por tar casada col Archiduque [[Rodolfo d'Habsburgu (príncipe herederu d'Austria)|Rodolfo d'Habsburgu]]. == Biografía == === Familia === Estefanía yera la fía del Rei [[Leopoldu II de Bélxica|Leopoldu II de los Belgues]] y de la so esposa, l'Archiduquesa [[María Enriqueta d'Austria]]. Per llinia paterna yera la nieta de [[Leopoldu I de Bélxica]] y l'esposa d'ésti, [[Luisa María de Orléans]], sobrina de la que fuera emperatriz de Méxicu y hermana del so padre [[Carlota de Méxicu]], princesa de Bélxica. Per vía materna yera nieta del Archiduque [[José Antonio d'Austria|José d'Austria, Palatín d'Hungría]], y la so muyer, [[María Dorotea de Wurtemberg]]. Estefanía tenía un hermanu, [[Príncipe Leopoldu de Bélxica|Leopoldu]], que finó nuevu, y dos hermanes llamaes [[Luisa María de Bélxica|Luisa María]] y [[Clementina de Bélxica|Clementina]], que contraxeron matrimonios con dos talos miembros de les dinastíes de [[Saxonia-Coburgu]] y [[Casa de Bonaparte|Bonaparte]] respeutivamente. === Vida matrimonial === [[Ficheru:Rudolf and Stéphanie.jpg|thumb|left|250px|Estefanía y Rodolfo a pocu del so matrimoniu.]] Estefanía casó'l [[10 de mayu]] de [[1881]] en [[Viena]] col so primu alloñáu, l'archiduque [[Rodolfo d'Habsburgu (príncipe herederu d'Austria)|Rodolfo d'Habsburgu]], fíu y herederu del Emperador [[Francisco Xosé I d'Austria]] y la so muyer, [[Sabela de Baviera]]. A la boda asistieron, ente munchos otros, los futuros [[Eduardu VII del Reinu Xuníu]] y [[Guillermu II d'Alemaña]]. La unión encuadrábase dientro de los planes del Rei Leopoldu II pa llograr un mayor sofitu internacional pal so país, la so dinastía y les sos ambiciones. La nueva princesa nun foi vista con muncho entusiasmo de primeres per parte de la so familia política, anque'l so desempeñu posterior nel so papel regio ganó-y la enfotu del Emperador. Ente que Rodolfo yera intelixente, impulsivu y sobremanera lliberal en política, Estefanía tenía una postura muncho más reaccionaria, convencional y formalista. Tou esto, xuníu a les constantes aventures amoroses del so home, qu'inclusive-y arimó una enfermedá venérea, fixeron circular rumores de divorciu dende bien llueu. En [[1887]] Estefanía arreyóse amorosamente con un conde polacu, anque la rellación nun espolletó. Rodolfo y Estefanía namái pudieron tener una fía, llamada [[Isabel María d'Austria|Isabel]], que nun podría heredar el tronu austrohúngaru por ser muyer. === Viudez === En [[1889]] Rodolfo foi topáu muertu xunto al so amante, [[María Vetsera]], nun pabellón de caza en [[Mayerling]], tres un episodiu nunca del tou esclariáu. Les esperances imperiales d'Estefanía esmucir con esti fechu, y la moza viuda quedó aisllada del restu de la corte imperial de Viena. Poco dempués, en [[1900]], Estefanía casóse con un noble húngaru, el conde [[Elémer Lónyay]] (1864-1946), polo que l'Emperador [[Francisco Xosé I d'Austria]] quitar de los sos títulos imperiales y amás provocó la roxura del so padre, quien la desheredó. D'ellí d'equí p'arriba y per munchos años, Estefanía trataría de faer valir los sos derechos patrimoniales en [[Bélxica]], a los bienes dexaos pol so padre ensin ésitu. Vivió cola so familia nel castiellu d'[[Oroszvar]], na zona occidental de [[Hungría]], hasta que la meyora del [[Exércitu Coloráu]] mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] obligó a la pareya a fuxir; atoparon abellugu na abadía [[Orde de San Benitu|benedictina]] de [[Pannonhalma]], cerca de [[Györszentmarton]], n'Hungría. Estefanía morrió ellí'l [[23 d'agostu]] de [[1945]]. En [[1935]], Estefanía publicó les sos memories, qu'apaecieron fora d'Austria sol títulu de ''Ich Sollte Kaiserin Werden'' (''Tuvi de ser emperatriz''). === Descendencia === La so única fía habida col archiduque Rodolfo, [[Isabel María d'Austria]] (1883-1963), casóse en [[1902]] col príncipe [[Otto Weriand de Windisch-Grätz]] (1873–1952), con quien tuvo amplia descendencia que s'enllarga hasta los nuesos díes. [[Isabel María d'Austria|Isabel]] divorciar en [[1948]] y casóse con [[Leopold Petznek]], con quien llevaba viviendo dende diba años. Petznek yera un home d'enclín socialdemocrática, que-y valió a la so esposa'l nomatu de "L'Archiduquesa Colorada". Nun tuvieron descendencia. == Títulos, tratamientos y distinciones honorífiques == [[Ficheru:Imperial Monogram of Crown Princess Stéphanie of Austria.svg|thumb|right|175px|Monograma de la princesa Estefanía de Bélxica]] === Títulos y tratamientos === * '''21 de mayu de 1864 - 10 de mayu de 1881''': ''La so Alteza Real'' la princesa Estefanía de Bélxica, princesa de Saxonia-Coburgu-Gotha * '''10 de mayu de 1881 - 30 de xineru de 1889''': ''La so Alteza Imperial y Real'' l'archiduquesa y princesa heredera d'Austria, princesa real d'Hungría, Bohemia, Croacia, Eslovenia, Dalmacia, Galicia y Lodomeria * '''30 de xineru de 1889 - 22 de marzu de 1900''': ''La so Alteza Imperial y Real'' l'archiduquesa y princesa heredera vilba d'Austria, princesa real d'Hungría, Bohemia, Croacia, Eslovenia, Dalmacia, Galicia y Lodomeria * '''22 de marzu de 1900 - 1917''': ''La so Alteza Real'' la condesa Estefanía Lónyay de Nagy-Lónya * '''1917 - 23 d'agostu de 1945''': ''La so Alteza Real'' la princesa Lónyay de Nagy-Lónya === Distinciones honorífiques === * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50px]] [[Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa]]. == Ancestros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">'''Ancestros d'Estefanía de Bélxica''' </div> <div class="NavContent" style="display:none;"> <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''Princesa Estefanía de Bélxica''' |2= 2. [[Leopoldu II de Bélxica]] |3= 3. [[María Enriqueta d'Austria|Archiduque María Enriqueta d'Austria]] |4= 4. [[Leopoldu I de Bélxica]] |5= 5. [[Luisa María d'Orleans|Princesa Luisa María d'Orleans]] |6= 6. [[José Antonio d'Austria|Archiduque José d'Austria, palatín d'Hungría]] |7= 7. [[María Dorotea de Wurtemberg|Duque María Dorotea de Wurtemberg]] |8= 8. [[Francisco de Saxonia-Coburgu-Saalfeld|Francisco, duque de Saxonia-Coburgu-Saalfeld]] |9= 9. [[Augusta de Reuss-Ebersdorf|Condesa Augusta de Reuss-Ebersdorf]] |10= 10. [[Luis Felipe I de Francia]] |11= 11. [[María Amalia de Borbón-Dos Sicilies|Princesa María Amalia de Borbón-Dos Sicilies]] |12= 12. [[Leopoldu II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] |13= 13. [[María Luisa de Borbón|Infanta María Luisa de Borbón]] |14= 14. [[Luis de Wurtemberg|Duque Luis de Wurtemberg]] |15= 15. [[Enriqueta de Nassau-Weilburg (1780-1857)|Princesa Enriqueta de Nassau-Weilburg]] |16= 16. [[Ernesto Federico de Saxonia-Coburgu-Saalfeld|Ernesto Federico, duque de Saxonia-Coburgu-Saalfeld]] |17= 17. [[Sofía de Brunswick-Wolfenbüttel|Duquesa Sofía de Brunswick-Wolfenbüttel]] |18= 18. [[Enrique XXIV de Reuss-Ebersdorf|Enrique XXIV, conde de Reuss-Ebersdorf]] |19= 19. [[Carolina de Erbach-Schönberg|Conde Carolina de Erbach-Schönberg]] |20= 20. [[Luis Felipe II d'Orleans|Luis Felipe II, duque d'Orleans]] |21= 21. [[Luisa María Adelaida de Borbón]] |22= 22. [[Fernandu I de les Dos Sicilies]] |23= 23. [[María Carolina d'Austria (1752-1814)|Archiduque María Carolina d'Austria]] |24= 24. [[Francisco I del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] |25= 25. [[María Teresa I d'Austria|Emperatriz María Teresa I d'Austria]] |26= 26. [[Carlos III d'España]] |27= 27. [[María Amalia de Saxonia|Princesa María Amalia de Saxonia]] |28= 28. [[Federico II Eugenio de Wurtemberg|Federico II Eugenio, duque de Wurtemberg]] |29= 29. [[Federica de Brandeburgu-Schwedt|Margravina Federica de Brandeburgu-Schwedt]] |30= 30. [[Carlos Cristián de Nassau-Weilburg|Carlos Cristián, príncipe de Nassau-Weilburg]] |31= 31. [[Carolina d'Orange-Nassau|Princesa Carolina d'Orange Nassau]] }}</center></div></div> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1864|1945}} {{Tradubot|Estefanía de Bélgica}} [[Categoría:Princeses de Saxonia-Coburgu-Gotha]] [[Categoría:Casa d'Austria]] [[Categoría:Príncipes y princeses de Bélxica]] [[Categoría:Nobles de Bélxica]] [[Categoría:Inventores]] [[Categoría:Archiduqueses d'Austria]] [[Categoría:Persones de Bruxeles]] 6flqr6mehg9buda2fi9ukpfdxkx3hh5 10 143196 4382992 4221450 2025-07-08T07:29:41Z YoaR 37624 2025 4382992 wikitext text/x-wiki {{Navegación |title = {{bandera|ESP}} [[Vuelta a España]] |titlestyle = background:#FF4040 |state = {{{state|autocollapse}}} |list1 = [[Vuelta a España 1935|1935]] • [[Vuelta a España 1936|1936]] • {{gris|Suspendida pola Guerra Civil Española (1937-1940)}} • [[Vuelta a España 1941|1941]] • [[Vuelta a España 1942|1942]] • {{gris|Suspendida pola Segunda Guerra Mundial (1943-1944)}} • [[Vuelta a España 1945|1945]] • [[Vuelta a España 1946|1946]] • [[Vuelta a España 1947|1947]] • [[Vuelta a España 1948|1948]] • {{gris|Suspendida (1949)}} • [[Vuelta a España 1950|1950]] • {{gris|Suspendida (1951-1954)}} • [[Vuelta a España 1955|1955]] • [[Vuelta a España 1956|1956]] • [[Vuelta a España 1957|1957]] • [[Vuelta a España 1958|1958]] • [[Vuelta a España 1959|1959]] • [[Vuelta a España 1960|1960]] • [[Vuelta a España 1961|1961]] • [[Vuelta a España 1962|1962]] • [[Vuelta a España 1963|1963]] • [[Vuelta a España 1964|1964]] • [[Vuelta a España 1965|1965]] • [[Vuelta a España 1966|1966]] • [[Vuelta a España 1967|1967]] • [[Vuelta a España 1968|1968]] • [[Vuelta a España 1969|1969]] • [[Vuelta a España 1970|1970]] • [[Vuelta a España 1971|1971]] • [[Vuelta a España 1972|1972]] • [[Vuelta a España 1973|1973]] • [[Vuelta a España 1974|1974]] • [[Vuelta a España 1975|1975]] • [[Vuelta a España 1976|1976]] • [[Vuelta a España 1977|1977]] • [[Vuelta a España 1978|1978]] • [[Vuelta a España 1979|1979]] • [[Vuelta a España 1980|1980]] • [[Vuelta a España 1981|1981]] • [[Vuelta a España 1982|1982]] • [[Vuelta a España 1983|1983]] • [[Vuelta a España 1984|1984]] • [[Vuelta a España 1985|1985]] • [[Vuelta a España 1986|1986]] • [[Vuelta a España 1987|1987]] • [[Vuelta a España 1988|1988]] • [[Vuelta a España 1989|1989]] • [[Vuelta a España 1990|1990]] • [[Vuelta a España 1991|1991]] • [[Vuelta a España 1992|1992]] • [[Vuelta a España 1993|1993]] • [[Vuelta a España 1994|1994]] • [[Vuelta a España 1995|1995]] • [[Vuelta a España 1996|1996]] • [[Vuelta a España 1997|1997]] • [[Vuelta a España 1998|1988]] • [[Vuelta a España 1999|1999]] • [[Vuelta a España 2000|2000]] • [[Vuelta a España 2001|2001]] • [[Vuelta a España 2002|2002]] • [[Vuelta a España 2003|2003]] • [[Vuelta a España 2004|2004]] • [[Vuelta a España 2005|2005]] • [[Vuelta a España 2006|2006]] • [[Vuelta a España 2007|2007]] • [[Vuelta a España 2008|2008]] • [[Vuelta a España 2009|2009]] • [[Vuelta a España 2010|2010]] • [[Vuelta a España 2011|2011]] • [[Vuelta a España 2012|2012]] • [[Vuelta a España 2013|2013]] • [[Vuelta a España 2014|2014]] • [[Vuelta a España 2015|2015]] • [[Vuelta a España 2016|2016]] • [[Vuelta a España 2017|2017]] • [[Vuelta a España 2018|2018]] • [[Vuelta a España 2019|2019]] • [[Vuelta a España 2020|2020]] • [[Vuelta a España 2021|2021]] • [[Vuelta a España 2022|2022]] • [[Vuelta a España 2023|2023]] • [[Vuelta a España 2024|2024]] • [[Vuelta a España 2025|2025]]}}<noinclude>{{documentación}}[[Categoría:Wikipedia:Plantíes de ciclismu]]</noinclude> lb7tiu9p1xgjbbm6lvd5emdcpetotz9 10 143860 4382988 4158930 2025-07-08T07:27:22Z YoaR 37624 4382988 wikitext text/x-wiki {{Navegación |title = {{bandera|ITA}} [[Giro d'Italia]] |basestyle = background:#ffc0cb |state = {{{state|autocollapse}}} |group1 = Masculín |list1 = [[Giro d'Italia 1909|1909]] • [[Giro d'Italia 1910|1910]] • [[Giro d'Italia 1911|1911]] • [[Giro d'Italia 1912|1912]] • [[Giro d'Italia 1913|1913]] • [[Giro d'Italia 1914|1914]] • {{gris|Suspendida pola Primer Guerra Mundial (1915-1918)}} • [[Giro d'Italia 1919|1919]] • [[Giro d'Italia 1920|1920]] • [[Giro d'Italia 1921|1921]] • [[Giro d'Italia 1922|1922]] • [[Giro d'Italia 1923|1923]] • [[Giro d'Italia 1924|1924]] • [[Giro d'Italia 1925|1925]] • [[Giro d'Italia 1926|1926]] • [[Giro d'Italia 1927|1927]] • [[Giro d'Italia 1928|1928]] • [[Giro d'Italia 1929|1929]] • [[Giro d'Italia 1930|1930]] • [[Giro d'Italia 1931|1931]] • [[Giro d'Italia 1932|1932]] • [[Giro d'Italia 1933|1933]] • [[Giro d'Italia 1934|1934]] • [[Giro d'Italia 1935|1935]] • [[Giro d'Italia 1936|1936]] • [[Giro d'Italia 1937|1937]] • [[Giro d'Italia 1938|1938]] • [[Giro d'Italia 1939|1939]] • [[Giro d'Italia 1940|1940]] • {{gris|Suspendida pola Segunda Guerra Mundial (1941-1945)}} • [[Giro d'Italia 1946|1946]] • [[Giro d'Italia 1947|1947]] • [[Giro d'Italia 1948|1948]] • [[Giro d'Italia 1949|1949]] • [[Giro d'Italia 1950|1950]] • [[Giro d'Italia 1951|1951]] • [[Giro d'Italia 1952|1952]] • [[Giro d'Italia 1953|1953]] • [[Giro d'Italia 1954|1954]] • [[Giro d'Italia 1955|1955]] • [[Giro d'Italia 1956|1956]] • [[Giro d'Italia 1957|1957]] • [[Giro d'Italia 1958|1958]] • [[Giro d'Italia 1959|1959]] • [[Giro d'Italia 1960|1960]] • [[Giro d'Italia 1961|1961]] • [[Giro d'Italia 1962|1962]] • [[Giro d'Italia 1963|1963]] • [[Giro d'Italia 1964|1964]] • [[Giro d'Italia 1965|1965]] • [[Giro d'Italia 1966|1966]] • [[Giro d'Italia 1967|1967]] • [[Giro d'Italia 1968|1968]] • [[Giro d'Italia 1969|1969]] • [[Giro d'Italia 1970|1970]] • [[Giro d'Italia 1971|1971]] • [[Giro d'Italia 1972|1972]] • [[Giro d'Italia 1973|1973]] • [[Giro d'Italia 1974|1974]] • [[Giro d'Italia 1975|1975]] • [[Giro d'Italia 1976|1976]] • [[Giro d'Italia 1977|1977]] • [[Giro d'Italia 1978|1978]] • [[Giro d'Italia 1979|1979]] • [[Giro d'Italia 1980|1980]] • [[Giro d'Italia 1981|1981]] • [[Giro d'Italia 1982|1982]] • [[Giro d'Italia 1983|1983]] • [[Giro d'Italia 1984|1984]] • [[Giro d'Italia 1985|1985]] • [[Giro d'Italia 1986|1986]] • [[Giro d'Italia 1987|1987]] • [[Giro d'Italia 1988|1988]] • [[Giro d'Italia 1989|1989]] • [[Giro d'Italia 1990|1990]] • [[Giro d'Italia 1991|1991]] • [[Giro d'Italia 1992|1992]] • [[Giro d'Italia 1993|1993]] • [[Giro d'Italia 1994|1994]] • [[Giro d'Italia 1995|1995]] • [[Giro d'Italia 1996|1996]] • [[Giro d'Italia 1997|1997]] • [[Giro d'Italia 1998|1998]] • [[Giro d'Italia 1999|1999]] • [[Giro d'Italia 2000|2000]] • [[Giro d'Italia 2001|2001]] • [[Giro d'Italia 2002|2002]] • [[Giro d'Italia 2003|2003]] • [[Giro d'Italia 2004|2004]] • [[Giro d'Italia 2005|2005]] • [[Giro d'Italia 2006|2006]] • [[Giro d'Italia 2007|2007]] • [[Giro d'Italia 2008|2008]] • [[Giro d'Italia 2009|2009]] • [[Giro d'Italia 2010|2010]] • [[Giro d'Italia 2011|2011]] • [[Giro d'Italia 2012|2012]] • [[Giro d'Italia 2013|2013]] • [[Giro d'Italia 2014|2014]] • [[Giro d'Italia 2015|2015]] • [[Giro d'Italia 2016|2016]] • [[Giro d'Italia 2017|2017]] • [[Giro d'Italia 2018|2018]] • [[Giro d'Italia 2019|2019]] • [[Giro d'Italia 2020|2020]] • [[Giro d'Italia 2021|2021]] • [[Giro d'Italia 2022|2022]] • [[Giro d'Italia 2023|2023]] • [[Giro d'Italia 2024|2024]] • [[Giro d'Italia 2025|2025]] |group2 = Femenín |list2 = [[Giro d'Italia Femenín 1988|1988]] • [[Giro d'Italia Femenín 1989|1989]] • [[Giro d'Italia Femenín 1990|1990]] • [[Giro d'Italia Femenín 1991|1991]] • [[Giro d'Italia Femenín 1992|1992]] • [[Giro d'Italia Femenín 1993|1993]] • [[Giro d'Italia Femenín 1994|1994]] • [[Giro d'Italia Femenín 1995|1995]] • [[Giro d'Italia Femenín 1996|1996]] • [[Giro d'Italia Femenín 1997|1997]] • [[Giro d'Italia Femenín 1998|1998]] • [[Giro d'Italia Femenín 1999|1999]] • [[Giro d'Italia Femenín 2000|2000]] • [[Giro d'Italia Femenín 2001|2001]] • [[Giro d'Italia Femenín 2002|2002]] • [[Giro d'Italia Femenín 2003|2003]] • [[Giro d'Italia Femenín 2004|2004]] • [[Giro d'Italia Femenín 2005|2005]] • [[Giro d'Italia Femenín 2006|2006]] • [[Giro d'Italia Femenín 2007|2007]] • [[Giro d'Italia Femenín 2008|2008]] • [[Giro d'Italia Femenín 2009|2009]] • [[Giro d'Italia Femenín 2010|2010]] • [[Giro d'Italia Femenín 2011|2011]] • [[Giro d'Italia Femenín 2012|2012]] • [[Giro d'Italia Femenín 2013|2013]] • [[Giro d'Italia Femenín 2014|2014]] • [[Giro d'Italia Femenín 2015|2015]] • [[Giro d'Italia Femenín 2016|2016]] • [[Giro d'Italia Femenín 2017|2017]] • [[Giro d'Italia Femenín 2018|2018]] • [[Giro d'Italia Femenín 2019|2019]] • [[Giro d'Italia Femenín 2020|2020]] • [[Giro d'Italia Femenín 2021|2021]] • [[Giro d'Italia Femenín 2022|2022]] • [[Giro d'Italia Femenín 2023|2023]] • [[Giro d'Italia Femenín 2024|2024]] • [[Giro d'Italia Femenín 2025|2025]] }}<noinclude>{{documentación}} [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de ciclismu]] </noinclude> hg4d9nf7sonsrbdh2qlg2v8ysxdtfx3 0 144021 4382887 4350985 2025-07-07T14:34:59Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonaco-tepehuas => totonaco-tepehues 4382887 wikitext text/x-wiki {{Referencies adicionales|t=20150924154404}} {{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial = ''Ēxcān Tlahtolōyān'' |nome_completu = Triple Alianza |nome_común = |status = [[América precolombina|Estáu precolombín]] |relixón= [[Politeísta]] |yera = [[Periodu Posclásico mesoamericanu|Periodu Posclásico]] |fecha_empecipio = |añu_empecipio = 1325 |añu_fin = 1521 |fecha_fin = 13 d'agostu |eventu_empecipio = Fundación de [[Tenochtitlan]] |eventu_fin = [[Conquista de Méxicu|Conquista española]] |bandera = Aztec Triple Alliance.png |escudu = File:Grabáu de la Fundación de México.svg |p1 = Triple Alianza (Méxicu) |bandera_p1 = Codex Osuna Triple Alliance.JPG |p2 = Chalco-Atenco |bandera_p2 = Chalco Glyph ZP.svg |p3 = Coixtlahuaca |s1 =Virreinatu de Nueva España |bandera_s1 = Flag of Cross of Burgundy.svg |capital = [[Tenochtitlán]] |forma_de_gobiernu= [[Monarquía electiva]] y [[teocracia|teocrática]] |títulu_gobernante = [[Huey tlatoani mexicas|Huey Tlatoani]] |gobernante1= [[Ténoch]] |añu_gobernante1 = 1325-1376 |gobernante2= [[Acamapichtli]] |añu_gobernante2 = 1376-1396 |gobernante3= [[Huitzilíhuitl]] |añu_gobernante3= 1396-1417 |gobernante4= [[Chimalpopoca]] |añu_gobernante4 = 1417-1427 |gobernante5= [[Itzcóatl]] |añu_gobernante5= 1427-1440 |gobernante6= [[Moctezuma I]] |añu_gobernante6 = 1440-1469 |gobernante7= [[Axayácatl]] |añu_gobernante7= 1469-1481 |gobernante8= [[Tízoc]] |añu_gobernante8 = 1481-1486 |gobernante9= [[Ahuízotl (gobernante)|Ahuízotl]] |añu_gobernante9= 1486-1502 |gobernante10= [[Moctezuma II]] |añu_gobernante10= 1502-1520 |gobernante11= [[Cuitláhuac]] |añu_gobernante11= 1520-1520 |gobernante12= [[Cuauhtémoc]] |añu_gobernante12= 1520-1521 |idioma_principal = [[Náhuatl]] |idioma_non_oficial = [[llingües otopames|Otopame]], [[llingües popolocanas|popolocano]], [[Llingües totonaco-tepehues|totonaco]], [[idioma huasteco|huasteco]], etc. |datos_superficie1 = 200000 |dato_población1 = 7000000 |dato_año1 = 1521 |mapa = Aztec Empire (orthographic_projection).svg |aclaración_mapa = Territorios tributarios de la Triple Alianza na máxima espansión del Imperiu azteca (1521)}} L''''Imperiu azteca''' &mdash;tamién llamáu, de forma minoritaria, '''Triple alianza''', '''Imperiu mexica''' o '''Imperiu tenochca''' &mdash;<ref>El términu "azteca" {{etimoloxía|náhuatl|aztécatl|habitante de Aztlan}} ye emplegáu en munches obres como sinónimu de [[mexica]], pueblu que fundó y habitó [[Méxicu-Tenochtitlán|Méxicu-Tenochtitlan]] nel Posclásico mesoamericanu, y que los sos gobernantes encabezaron la Triple Alianza que construyó la entidá de dominiu políticu y económicu que se trata nesti artículu. Los autores mexicanos suelen preferir el vocablu ''mexica'' sobre ''azteca,'' sicasí tal usu tien l'inconveniente de que dexa de llau a una gran cantidá de pueblos non mexicas, habitantes del área central mesoamericana. Los autores d'otros países, particularmente el anglosaxones, suelen usar "azteca" (Smith, 2003). Dellos autores sostienen un usu estremáu pa estos xentilicios: "mexica" refierse puramente a los habitantes de Méxicu-Tenochtitlan y Méxicu-Tlatelolco, siendo los primeres mexica-tenochcas y los segundos mexica-tlatelolcas. Poro, el términu "tenochca" ye'l más específicu, razón pola cual Pedro Carrasco decidió utilizalo nel so gran obra sobre aquel imperiu (Carrasco 1996). En cuanto al términu "azteca", dalgunos prefieren da-y un sentíu xenéricu, refiriéndose al conxuntu de pueblos con una cultura común de fala náhuatl que poblaron l'área central de Mesoamérica nel Posclásico Tardíu (ss. XIV-1521), esto ye: mexicas, [[tepanecas]], [[Acolhua|acolhuas]], xochimilcas, tlahuicas, matlatzincas, etc. Ye con esi sentíu que s'emplega equí'l términu ''azteca''. Pa un discutiniu sobre'l so xentiliciu, llea: [http://www.ejournal.unam.mx/ecn/ecnahuatl31/ECN03113.pdf Los azteques, discutinios sobre un xentiliciu. De Miguel León-Portilla] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150616121913/http://www.ejournal.unam.mx/ecn/ecnahuatl31/ECN03113.pdf |date=2015-06-16 }}, y tamién Smith (2003), y Santamarina (2006): páxs. 24-27.</ref> foi una entidá de control territorial, políticu y económicu qu'esistió na zona central de [[Mesoamérica]], mientres el [[periodu Posclásico mesoamericanu|Posclásico Tardíu]], antes de la [[Conquista de Méxicu|Conquista española]]. Formalmente, taba integrada polos dominios de la [[Triple Alianza (Méxicu)|Triple Alianza]] (''Ēxcān Tlahtolōyān'', «los trés llugares onde se dan órdenes»),<ref>''ēy(i)+kān tlahtō+lō+yān'' (3+llugar falar+[[voz pasiva|PASIVA]]+LLUGAR.AVEZÁU</ref> conformada por [[Tetzcuco|Texcoco]], [[Tlacopan]] y [[Méxicu-Tenochtitlán|Méxicu-Tenochtitlan]]. Nos fechos, la mayor parte de los territorios sol dominiu de los [[altépetl]] asociaos pertenecíen a los [[mexica|mexiques]]. [[Ficheru:CodexMendoza01.jpg|thumb|250px|Fundación de Méxicu-Tenochtitlan. Primer páxina del [[códiz Mendoza]], onde s'amuesa l'alegoría fundacional de Méxicu-Tenochtitlan nel añu "2 Calli" (1325).]] La fundación y posterior espansión de la Triple Alianza tuvo llugar una vegada foi ganáu [[Azcapotzalco]], hasta entós capital del imperiu tepaneca, dominante nel [[valle de Méxicu]]. Esta ciudá foi vencida pola alianza de mexicas y acolhuas, hasta entós ellos mesmos vasallos de los tepanecas, en 1430. A partir d'entós, los territorios del Imperiu azteca fuéronse ampliando hasta llegar a ocupar el centru de Méxicu, la zona central d'Oaxaca, la mariña del golfu de Méxicu, Guerrero y el Soconusco. El fin del Imperiu azteca asocedió'l [[13 d'agostu]] de [[1521]], cuando los españoles —n'alianza colos [[tlaxcalteca|tlaxcalteques]] y [[Cultura totonaca|totonacas]], ente otros pueblos indíxenes&mdash; ganaron la resistencia mexica en Tenochtitlan. == Contestu históricu y xeográficu == Diversos pueblos convivieron na etapa final del desenvolvimientu mesoamericanu, conocíu arqueológicamente como [[Periodu posclásico mesoamericanu|Posclásico]] tardíu, qu'abarcó de los sieglos VIII a XV. Nesti tiempu la entidá política de mayor complexidá foi [[Méxicu-Tenochtitlán|Méxicu-Tenochtitlan]],{{ensin referencies}} que'l so orixe históricu remontar a una coalición militar conocida como la [[Triple Alianza (Méxicu)|Triple Alianza]], que venceyó a tres estaos emerxentes: los mexicas, que la so ciudá capital foi [[Méxicu-Tenochtitlán|Méxicu-Tenochtitlan]], famosa urbe de la so dómina; los Acolhua con [[Tetzcuco|Texcoco]] como ciudá primordial, considerada'l centru cultural por excelencia; y [[Tlacopan]], qu'axuntó a los sobrevivientes del antiguu señoríu que dalguna vegada apoderó'l [[valle de Méxicu]]. Los azteques impunxeron con astucia la so xerarquía sobre los sos aliaos, y estendieron el so dominiu hasta les mariñes del [[océanu Pacíficu]] y del [[golfu de Méxicu]]. Adquirieron riqueza y poder a partir de la imposición d'un estrictu sistema de tributación, de tal manera qu'a la llegada de los españoles nos entamos del sieglu XVI, la so capital yera considerada la urbe más importante y magnificente de la so dómina. La llingua dominante ente los aliaos foi'l [[náhuatl]], que se convirtió na “llingua franca” de gran parte de Mesoamérica, utilizada pa nomar la xeografía del Méxicu antiguu, sustituyendo inclusive les voces d'otros ancestrales idiomes. En cuanto al otru estáu indíxena, l'Imperiu [[Tarasco]], conocíu tamién como Purépecha, que la so ciudá principal foi [[Tzintzuntzan]], qu'a la fin del so periodu históricu funcionó como la so capital política, impunxo'l so dominiu militar nuna amplia zona qu'abarcó'l centru-norte y occidente de [[Méxicu]]. L'idioma d'esti pueblu yera'l porhe o tarasco, fundamentalmente distintu al náhuatl y que nun se venceya con nenguna otra llingua del Méxicu antiguu. La espansión de los [[mexica|mexiques]] coincidió col florecimientu d'una tradición ideolóxica de calter interétnico que venceyó a pueblos que falaben llingües ya idiomes distintos. Esti llinguaxe artísticu comunicó hestories, deidaes y ritos nos que coincidieron ancestrales mitos y tradiciones. === Allugamientu del Imperiu azteca === Los azteques establecer en [[Méxicu Tenochtitlán|Méxicu Tenochtitlan]] nel centru del Valle de Méxicu, espandiendo'l so control escontra ciudaes estáu allugaes nos actuales estaos de [[Méxicu]], [[Veracruz]], [[Puebla]], [[Oaxaca]], [[Guerrero]], la mariña de [[Chiapas]], [[Estáu d'Hidalgo]], y parte de [[Guatemala]]. El territoriu que se conquistó nun foi d'un monótonu clima, sinón que tomó climes tan variaos como'l clima polar d'altu monte hasta los climes templaos. Hubo una gran variedá d'ecosistemes dende montes de coníferes, mistos caducifolios hasta los ecosistemes templaos como lu son les selves tropicales, desiertos predresos, selva caducifolia, manglares, monte tropical, ente otros. === Procedencia === Los azteques fueron una tribu de nómades que formaron unu de los imperios más grandes ya importantes de l'América precolombina en solu 200 años. Teníen la meyor teunoloxía que podía llograse daes les condiciones en que vivíen como acueductos, palacios, pirámides y templos que s'alzaron como tributu a los sos dioses y como testimoniu de poder pa la humanidá. Escontra'l sieglu XIII los azteques asítiase en [[Chapultepec]], dende onde fueron espulsaos por una coalición d'enemigos. Depués de ser espulsaos constituyeron el so asentamientu definitivu en Tenochtitlan escontra 1325. Tenochtitlan tresformar na principal ciudá de la zona, formando alianza con otros dos ciudaes de fala nahuatl: [[Texcoco]] ([[acolhuas]]) y [[Tlacopan]] ([[tepanecas]]). Esta alianza, conocida como [[Triple Alianza (Méxicu)|Triple Alianza (''Ēxcān Tlahtōlōyān'')]] llogró desenvolver un gran poderíu militar. Con Moctezuma II (1502-1520), los azteques tresformárense n'unu de los principales imperios qu'apoderaba un vastu territoriu y millones de súbditos. La Triple Alianza (mexicas, acolhuas y tepanecas), comúnmente llamada Imperiu azteca, foi la formación política mexica derivada del procesu d'espansión territorial del dominiu económicu de la ciudá estáu [[Méxicu-Tenochtitlán|Méxicu-Tenochtitlan]], que florió nel sieglu XIV en Mesoamérica. Foi encabezáu polos mexicas —tamién conocíos como azteques—, un pueblu que, acordies con dellos documentos históricos como la Tira de la Pelegrinación, yera orixinariu d'un sitiu —seique míticu— conocíu como Aztlán, al que se suel allugar fora de les llendes de Mesoamérica. Sicasí, paez plausible que los mexicas fueren un pueblu de tradición cultural netamente mesoamericana y non los descendientes de grupos chichimecas dedicaos a la cacería y la recoyida. == Gobiernu == L'Estáu mexica foi una teocracia encabezada pol [[tlatoani|huey-tlatoani]], gobernante máximu electu por un conseyu integráu por representantes de los venti grupos de persones emparentaes o cles en que s'estremaba la sociedá. Cuando'l tlatoani tenía de tomar decisiones fundamentales, por casu la declaración de la guerra, deliberaba con dellos asesores. El más importante foi'l ''Cihuacóatl'', quien collaboraba con él nel gobiernu y reemplazar en casu d'ausencies. Nos niveles inferiores había munchos funcionarios; ente ellos, los xueces encargaos de vixilar el cumplimientu de les normes y los guardianes de los depósitos d'armes. === Organización política === La figura política principal yera'l [[tlatoani]] (''tlahtoānin'', «orador»), una especie de monarquía hereditaria, de descendencia tolteca, que gobernaba con un conseyu de nobles prominentes. El Huey Tlatoani (''huēy tlahtoānin'', «gran orador») o Tlacatecutli (''tlācatēuctli'', «señor de los homes») yera'l máximu gobernante. Considerábase-y representante de los dioses. Otros altos mandatarios yeren: * El Cihuacóatl yera una especie de "coemperador". Encargar de l'alministración tributaria, los asuntos relixosos y les apelaciones xudiciales. * El Tlacochcálcatl y el Tlacatécatl yeren xefes del exércitu. * El Huitzncahuatlailótlac y el Tizociahuácatl yeren xueces principales. * Un Tlatoque (''tlahtoqueh'', «que tien derechu a falar/mandar») yera gobernador d'una provincia. * Un Tecutli (''tēuctli'', «señor») yera'l xuez y supervisor del pagu de tributos nes provincies. === Estructura de dominiu === Los azteques y los sos aliaos establecieron el so dominiu sobre numberosos pueblos, especialmente nel centru de Méxicu, la rexón de Guerrero y la mariña del golfu de Méxicu, según delles zones d'[[Oaxaca]]. Teníen amás enclaves en delles posiciones estratéxiques na rexón de Tabasco ([[Xicalanco]]) y apoderaben la ruta ente'l corazón de Mesoamérica y la rica rexón del [[Soconusco (Chiapas)|Xoconochco]] —allugaes nel sur del actual Estáu mexicanu de [[Chiapas]]— que yera rexida direutamente polos mexicas. Los mexicas espandieron el so control económicu, principalmente por aciu tributación, al traviés d'una amplia rexón del actual centru de [[Méxicu]], con esceiciones importantes de control políticu en [[altépetl]] disidentes o fronterizos. Formalmente, tratar d'un conxuntu de dominios primeramente rexíos de los trés estaos integrantes de la [[Triple Alianza (Méxicu)|Triple Alianza]] —[[Tetzcuco|Texcoco]], [[Tlacopan]] y [[Méxicu-Tenochtitlan]]—, anque ye verdá que los mexicas de Tenochtitlan encabezaron esta confederación y fueron l'estáu más expansionista de los trés mentaos. Per otra parte, los mexicas nunca establecieron un dominiu direutu sobre los pueblos conquistaos. Esautamente, la élite gobernante de la Triple Alianza apoderar de la producción de les otres naciones mesoamericanes por aciu la imposición d'un [[tributu]], que yera afitáu acordies cola especialización económico y xeográfico de los apoderaos y recoyíu por un ''[[calpixque]]'', o recaldador. Los dominadores nun impunxeron la so relixón nin la so llingua a los apoderaos. Anque ye ciertu que los estaos sometíos nun teníen independencia política total, siguíen gobernaos por grupos locales. Solo en dellos casos, los mexicas establecieron un control militar en ciertos puntos estratéxicos de los sos dominios. La manera en que los mexicas impunxeron el so dominiu sobre otros pueblos mesoamericanos foi diversu, nun afaciéndose a una estructura imperial tradicional como nes monarquíes europees. Anque se suel señalar el calter militar de delles conquistes mexicas, tamién establecieron una complicada rede d'aliances matrimoniales coles élites locales p'asegurar la llealtá escontra'l poder de [[Méxicu-Tenochtitlan]]. Tal foi'l casu, por casu, de los [[cultura zapoteca|zapotecos]] del [[ismu de Tehuantepec]]. El dominiu del Estáu mexica en Mesoamérica nun foi total. Dellos estaos mesoamericanos fueron capaces d'aguantar l'emburrie de los tenochcas y los sos aliaos, ente ellos los [[popoloca|popoloques]] de [[Teotitlán del Camín]], los [[tlapanecos]] de [[Yopitzinco]], el [[señoríu de Metztitlán]] (norte d'Hidalgo), los [[cultura mixteca|mixtecos]] de [[Tututepec]], la [[Señoríu de Tlaxcala|confederación Tlaxcalteca]] y l'[[estáu tarasco]] de [[Michoacán]]. De sobra ye conocíu que los tlaxcaltecas yeren enemigos acérrimos de los mexicas, que-yos impunxeren la obligación de participar de la ''[[Xochiyáoyotl]]'' en cuenta de la so independencia. Tampoco tien de dexar de mentase que los mexicas nunca pudieron ganar a los tarascos, y que la presencia d'esti pueblu torgó la espansión de los sos dominios escontra l'occidente. El fin del réxime de dominiu internacional de los mexicas y los sos aliaos en Mesoamérica concluyó cola [[Conquista de Méxicu|Conquista]] española de Méxicu-Tenochtitlan. Nesti sucesu, que se suel tomar como puntu final del desenvolvimientu independiente de la civilización indíxena mesoamericana, participaron non solo los espedicionarios europeos, sinón, decisivamente, los sos aliaos indíxenes provenientes de numberoses naciones tributaries de la Triple Alianza que vieron nos acabante llegar una oportunidá de poner fin al dominiu tenochca. === Gobernantes mexicas === {{AP|Huey Tlatoani}} El nome ''[[Huey tlatoani]]'' ye una espresión náhuatl usada pa denominar a los gobernantes (''tlahtoānin'' significa «orador») de [[Méxicu-Tenochtitlan]], Texcoco y Tlacopan, qu'exercíen el so poder sobre'l valle de Méxicu. Narra la tradición qu'a la muerte del caudiellu Tenoch los azteques consideraron necesariu emular na so organización político y social a los pueblos vecinos de llinaxe Tolteca y rogaron al señor de Culhuacán que-yos diera un ''huey tlatoani «Acamapichtli»'', que quier dicir «el qu'empuña la caña», quien hacia l'añu 1375 convertir nel primer huey-tlatoani de Méxicu-Tenochtitlan. '''Llista de tlatoanis mexicas antes de reorganizar el so gobiernu:''' {|class="wikitable sortable" |- !Nome !Reináu |- |[[Tozcuecuextli]]||1233-1272 |- |[[Huehue Huitzilíhuitl]]||1272-1299 |- |[[Ilancueitl]]||1299-1347 |- |[[Ténoch]]||1347-1366 |- |} === Llista de los huey-tlatoani mexicas === {|class="wikitable sortable" |- !Nome !Fecha de nacencia !Reináu !Socesor |- |[[Acamapichtli]]||1347||1366-1391||[[Huitzilíhuitl]] |- |[[Huitzilíhuitl]]||1379||1391-1417||[[Chimalpopoca]] |- |[[Chimalpopoca]]||1397|-||1417-1427||[[Itzcóatl]] |- |[[Itzcóatl]]||1381||1427–1440||[[Moctezuma Ilhuicamina]] |- |[[Moctezuma Ilhuicamina]]||1398||1440-1469||[[Axayácatl]] |- |[[Axayácatl]]||1430?||1469-1481||[[Tízoc]] |- |[[Tízoc]]||1436?||1481-1486||[[Ahuízotl (gobernante)|Ahuitzotl]] |- |[[Ahuízotl (gobernante)|Ahuitzotl]]|| 1468 ||1486-1502||[[Moctezuma Xocoyotzin]] |- |[[Moctezuma Xocoyotzin]]||1466||1502-1520||[[Cuitláhuac]] |- |[[Cuitláhuac]]||1476||1520||[[Cuauhtémoc]] |- |[[Cuauhtémoc]]||1496||1520-1525|| - |- |} === Eleición de los cargos públicos === Los cargos públicos fueron designaos pola nobleza de Tenochtitlan, Texcoco y Tlacopan. Polo regular escoyíen d'una llinia de sangre dominante. === Sistema xudicial === Los principales tribunales xudiciales establecer en [[Méxicu-Tenochtitlán|Méxicu-Tenochtitlan]] y en [[Texcoco]], onde debíen dirimirse los pleitos territoriales y criminales que nun teníen solución cola xusticia local y alministrativo cada unu de los [[altépetl]]. Una estructura similar caltener nes poblaciones indíxenes dempués de la [[Conquista de Méxicu]]. === Tribunales mexicas === Los azteques teníen una organización xudicial xerarquizada, que variaba del tecutli, especie de xuez d'elección popular, pa un ralu d'un añu, competente pa conocer de negocios menores, hasta un tribunal de trés xueces vitalicios, diríamos güei profesionales, designaos pol cihuacóatl. Les resoluciones podíen ser reclamaes, apelaes con meyor téunica xurídica, ante'l tribunal del rei. En Texcoco la xusticia yera alministrada nel palaciu real, que conteníen trés sales con un total de dolce xueces designaos pol monarca, quien podíen apelar; asistíu de dos o trés nobles. Amás funcionaben xueces de menor grau, distribuyíos por tol territoriu. Tamién hubo tribunales de comerciu encargaos de resolver pleitos surdíos nos mercaos (llamaos ''tianguis''). El procedimientu yera oral y dacuando se documentaba por aciu xeroglíficos. == Organización social == La sociedá estremar en venti clan llamaos ''calpullis'', onde la relixón influyía d'una manera preponderante, constituyíos por grupos de persones venceyaes por parentescu, divisiones territoriales, la advocación a un dios en particular y continuación d'antigües families xuníes por un llazu de parentescu biolóxicu y relixosu que derivaba del cultu al dios titular. Cada cla cuntaba con tierres, un templu y un xefe o ''calpullec''. Estremar en tres clases; nobles, xente común y esclavos. === Nobles === Los ''pīpiltin'' ([''pī'']''pil-tin'', «nobles», ye una forma de plural formada por [[reduplicación (llingüística)|reduplicación]] a partir del singular: ''pil-li'', «noble»)<ref name="Karttunen"> Karttunen, Frances (1983): ''An Analytical Dictionary of Nahuatl'', University of Texas Press, Austin, p. 145, [[Especial:FuentesDeLibros/0806124210|ISBN 0-8061-92421-0]].</ref> yeren la élite dirixente que controlaba tanto'l gobiernu, como la relixón. Pagaben tributos y teníen tierres propies que yeren trabayaes polos llabradores. === Xente común (''Mācēhualtin'') === A esti grupu de la xente común (''mācēhualtin'') pertenecíen los artesanos, los comerciantes y los llabradores o'l simple pueblu. === Esclavos (''Tlātlācohtin'') === Los ''tlātlācohtin'' (forma plural de ''tlācohtli'', «esclavu»)<ref name="Karttunen"/> yeren prisioneros de guerra, persones que cometieren un delitu o bien persones con grandes deldes a les que nun-yos yera posible pagar al curtiu plazu y se autoempleaban como sirvientes d'aquellos a quien-yos debíen. == Organización económica == La economía yera próspera. De primeres, el so control sobre los otros pueblos dexába-yos cuntar con abondosa mano d'obra. La organización económica azteca taba rexida pol ''[[calpulli]]'', un grupu de families a les cualos asignábase-yos una cantidá de tierres pa trabayala, de forma que la producción partir ente les families, l'Estáu, los sacerdotes y el xefe del ''calpulli''. Per otra parte, el cobru de tributu fizo que los azteques tuvieren bayura de materies primes y productos. Otru factor que fizo posible la prosperidá foi l'usu d'avanzaes téuniques agrícoles. Tenochtitlan, capital de los azteques, taba construyida nuna isla nel centru del llagu Texcoco. Los azteques usaron el sistema de cultivu conocíu como chinampas, y con esti sistema llevaben la tierra a l'agua. Facer de la siguiente manera: clavaben cuatro valles de ahuehuete nes tierres pantanoses y formaben un rectángulu. Enllenar con vares y tires de campera y cubrir con folla; les estaques enraigonaben y reteníen la tierra nos cantos. La chinampa absorbía l'agua del llagu y la folla sirvía d'abonu; d'esta miente semaben delles vegaes al añu. Tamién construyeron terraces de cultivu nes zones montascoses. Usaben abonos vexetales y animales. === Comerciu === El comerciu de los azteques basábase principalmente nel trueque. Amás que posiblemente esistiríen feries nel imperiu al igual que nel imperiu incaicu. De normal los comerciantes mexicas (''[[pochteca|pochteques]]'') intercambiaben productos de Tenochtitlan y contorna pa consiguir productos de luxu de les otres ciudaes y naciones. Pola cantidá de población y los datos indireutos créese que Tenochtitlan na so dómina de rellumanza yera'l mercáu más grande del mundu, y allugábase na plaza central de [[Tlatelolco (ciudá de Méxicu)|Tlatelolco]] comercializaben con esclavos, prisioneros de guerra, cacáu, frutes exótiques, etc. La xeneración d'escedentes, productu del cultivu de chinampas, dexó'l desenvolvimientu del comerciu d'artículos artesanales. Intercambiaben oxetos llabraos n'oru y plata, cerámica, adornos de plumes y texíos d'algodón. === Industries === * '''Minería''', La [[obsidiana]] (piedra cristalina d'orixe volcánicu) llograr de la Sierra Madre Sur y Occidental, y emplegábase pa ellaborar armes y oxetos cotidianos (cuchiellos, platos, collares) * '''Textilería''', Industria de gran importancia ente los habitantes del imperiu azteca, que tenía ente los sos principales productos la fabricación de texíos d'[[Gossypium|algodón]] y fibra de maguey. == Organización militar == {{AP|Militarismu mexica}} [[Ficheru:Provincias tributarias de la Triple Alianza (s. XVI).svg|400px|thumb|Provincies tributaries de la Triple Alianza antes de la llegada de los españoles.]] La espansión del dominiu azteca foi resultáu de la so organización militar, del valor de los sos soldaos nes batalles y de l'habilidá de los sos gobernantes, quien primeramente se sofitaron na [[Triple Alianza (Méxicu)|Triple Alianza]]. Aprovecharon les divisiones qu'esistíen ente los sos adversarios y convencieron de forma coercitiva a munchos [[altépetl]] (señoríos) que-yos convenía más ser vasallos de Tenochtitlan qu'enfrentase a los riesgos tarrecibles d'una guerra. Polo xeneral, la mayoría de altépetl circundantes a Méxicu-Tenochtitlan aceptaron pagar tributu a los mexicas y caltuvieron l'alministración al cargu de la nobleza local, que tenía de rindir cuntes ante los gobernantes de la capital. En ciertos llugares ventaxosamente asitiaos, los mexicas establecieron fortaleces y guarniciones que vixilaben los territorios apoderaos y la seguridá de les rutes comerciales, como en Oztoman cerca de los purépechas, Zozolan colos mixteques, Xoconochco y nes llendes colos señoríos totonacas. Solo delles rexones conflictives fueron gobernaes direutamente por funcionarios nomaos en Tenochtitlan con atribuciones polítiques y militares. Los comerciantes fueron una especie de fuercia d'espionaxe pos analizaben al enemigu nes sos ciudaes asina tiempu dempués llegaben los exércitos azteques d'invasión. Cuando había resistencia nun se deteníen hasta conquistar la zona salvo delles esceiciones, o tamién s'amestaben al imperiu per mediu de matrimoniu iguaos ente los dos nobleces la cual yera por demás raru qu'asocediera. Los tributos llegaben a Tenochtitlan de toles rexones del imperiu: alimentos, texíos, artículos preciosos, y tamién seres humanos cautivos destinaos al sacrificiu. Esa riqueza convirtió a Méxicu-Tenochtitlan nuna ciudá esllumante. == Conquistes y pueblos tributarios de los mexicas == [[Ficheru:Aztec Empire - es.svg|Espansión territorial azteca.|miniatura|upright=1.8]] Dempués de 20 años de llegar a la Cuenca del Valle del Anáhuac güei Valle de Méxicu, a partir de la derrota d'[[Azcapotzalco]], los mexicas empecipiaron una serie de conquistes ensin precedentes n'América. Como se conseña na [[Matrícula de Tributos]], los pueblos sometíos teníen que pagar diversos tributos: maíz, frijol, amaranto, chía, cobertores y teles, copal, liquidámbar, sal, traxes militares, productos que s'ellaboraben na rexón, y contribuyir con homes pa la guerra. === Mexicas en Chiapas === {{AP|Historia de Chiapas}} D'esta rexón lo que s'estrayía nun yeren solo productos del campu y del mar, sinón tamién bien posiblemente ámbare, pos ye l'únicu estáu de la República onde se-y atopa. Tamién se prindaben quetzales y guacamayas coloraes y verdes pa estraye-yos les sos plumes y ellaborar vistosos traxes y penachos de la realeza y otros oxetos suntuarios. Pa 1486 conquisten a los zoques, cobrándo-yos tributu, pero al nun poder conquistar a los chiapanecos ver na necesidá de tornar a la mariña y siguir la so marcha a les tierres altes de [[sierra de los Cuchumatanes]] en Guatemala. === Mexicas en Oaxaca === {{AP|Historia d'Oaxaca}} Escontra 1458 los mexicas empecipien campañes expansionistas so los reinaos de Tizoc, Ahuizotl y Moctezuma y con ello la decadencia de los mixtecos, qu'ocupaben hasta Tuxtepec. D'equí tamién se llevaba al imperiu'l cacáu, xuntu col maíz y otros productos d'esta provincia. Amás de que s'estrayíen d'equí tamién productos del mar como conches marines, pexes, mariscos y cachos de coral. Pero polo que mayormente foi conocíu foi pola gran habilidá que teníen de trabayar los metales como l'oru, plata y platino. Habilidaes que los azteques, col tiempu pudieron retrucar y ameyorar, anque nos sos entamos enseñáron-yos los meyores maestros de Mesoamérica. Anque les ferramientes qu'usaben pa trabayar los metales nun paecíen bien modernos podíen faer grandes obres d'arte colos metales preciosos. === Mexicas en Guerrero === {{AP|Historia del Estáu de Guerrero}} Pal sieglu XIV nel estáu, atopábense yá asitiaos nel territoriu de la entidá diversos pueblos coles sos carauterístiques culturales propies, conviviendo dalgunos de manera pacífica y otros en constantes conflictos bélicos. Ente los más importantes taben los purépechas, cuitlaltecas, ocultecas y matlatzincos, na Tierra Caliente; los chontales, mazatlecos y tlahuicas na Sierra Norte; los coíxcas y tepuztecos nos Valles Centrales; los tlapanecos y los mixtecos n'El Monte; los jopis, mixtecos y amuzgos na Mariña Chica, y los tolimecas, chubias, pantecas y cuitlaltecas na Mariña Grande. D'estos llugares estrayíen productos bien paecíos a los que s'estrayíen de Veracruz. Pero en menor midida yá que esta zona nun tenía la mesma importancia, anque d'equí estrayíase l'oru y la plata que tanto apreciaben los azteques. Xuntu colos artesanos que lu trabayaben, práuticamente tol estáu foi conquistáu polos azteques y aquellos llugares que s'aguantaron fixeron un pactu similar al de los azteques colos tlaxcaltecas. Nel estáu de Guerrero habitaron los yopes, una tribu que nunca foi sometida polos azteques, y foi conquistada escontra 1553 polos españoles y esterminada casi totalmente; en fecha de 2004, solo queden delles pequeñes congregaciones de yopes. === Mexicas en Puebla === {{AP|Historia de Puebla}} Puebla foi una provincia de los azteques de la cual salíen productos que sirvíen p'alimentar a la población. Por cuenta de esto, Puebla foi atacada en delles de les sos ciudaes non solo por ser quien aprovía la mayoría de los alimentos y materies con que se comerciaban, sinón tamién por ser toles sos ciudaes fieles al imperiu. Al ser llugares onde los azteques podíen llograr alimentos y homes pa la batalla, estes ciudaes convertir nun enemigu potencial. Por cuenta de esto la ciudá de Cholula foi atacada cola sida d'asesinar a un unviáu de los tlaxcaltecas.{{ensin referencies}} Nes Sierra Negra de Puebla se comerciaba principalmente cola capital les flores que tán bien apreciaes y a la rexón qu'aprovía d'estes flores yera conocida peles sos llombes verdes y que tocaben les nubes. === Mexicas en Tlaxcala === {{AP|Historia de Tlaxcala}} A la llegada de los españoles a Tlaxcala, los azteques llevaben imponiendo un bloquéu comercial sobre los [[Pueblu tlaxcalteca|tlaxcaltecas]] dende faía 60 años. Pero eso non siempres foi asina, una y bones los tlaxcaltecas antes yá ayudaren a los azteques a ganar a los [[tepanecas]], que nesi entós controlaben el centru de Méxicu. Dempués d'haber derrotáu al enemigu, los azteques tomaron el control y los tlaxcaltecas remontáronse. A esto los azteques respondieron con un bloquéu comercial. Pa llograr ser lliberaos del bloquéu, axustaron un alcuerdu por aciu el cual dexábase-yos caltener la so independencia en cuenta de que participaren nes guerres floríes.{{ensin referencies}} Con esti tratu, Tlaxcala nun pagaba nin tributos, nin dexaba'l so gobiernu si participaba nestos eventos, que sirvíen a los azteques pa entrenar a los sos exércitos. Amás de qu'aprovía de víctimes pa los sacrificios humanos, manipoliaba a los tlaxcaltecas, evitando l'aumentu de la población y infundiendo mieu pa evitar que se remontaren. === Mexicas en Veracruz === {{AP|Historia de Veracruz}} Los mexicas fueron los postreros en llegar a Mesoamérica. Pero a pesar d'ello en 1325 establecer na cuenca del [[valle de Méxicu]] y fundaron la Ciudá de Méxicu-Tenochtitlan. Progresaron rápido, fixéronse poderosos y conquistaron otros pueblos. Influyeron na llingua y la cerámica ceremonial. Los mexicas teníen guarniciones pa controlar los sos dominios y almacenes pa los tributos. Dalgunos de los sos puestos de vixilancia en Veracruz taben en Xalapa, Jalcomulco, Huatusco y Coscomatepec, una de les primeres poblaciones de los mexicas en Veracruz foi Ixtaczoquitlán, yá que nel añu que se creó foi nel añu 1300. D'equí unviáronse tributos como pexes que comía l'emperador xuntu con conches marines. Tamién sirvíen estes d'ufrienda a los dioses. Los mexicas llograron controlar gran parte del actual estáu de Veracruz. D'equí aprovíase a la capital con productos tropicales amás de pexes y cachos de petones. Posiblemente hubo puertos prehispánicos pa recibir productu de tol [[golfu de Méxicu]]. Como llegó a dicir Cristóbal Colón que viera una canoa cargada con mercancía bien estravagante. === Mexicas en Tabasco === {{AP|Historia de Tabasco}} Equí los azteques llindar a construyir un campamentu comercial, que yera'l mediu de contautu ente l'Imperiu azteca y los reinos estazaos de los [[mayes]]. Nesti campamentu los antiguos comerciantes azteques viaxaben pa llograr delles de les materies más valoraes, pola alloñanza dende onde se traíen y la dificultá. El campamentu tenía solo una pequeña guarnición de soldaos que yeren pa protexer a los azteques qu'ende s'atopaben. Esti llugar tamién sirvía pa un intercambiu cultural. === Mexicas en Michoacán === {{AP|Historia de Michoacán}} El so nome provién del náhuatl Michhuahcān o (llugar de pescadores), una de les cuatro provincies del Reinu Purépecha con capital en Tzintzuntzan, mui cerca del llagu de Pátzcuaro. Por cuenta de esto los azteques solo conquistaron una fracción d'esti estáu, pequí ye onde s'alcuentra la mayor cantidá de fortaleces y guarniciones azteques. Anque equí hubo un intercambiu cultural entra dambes naciones, tantu que se llegaron a considerar como pueblos hermanos. Cerca de 1473 les tropes azteques fueron a la frontera este del reinu tarasco, precisamente en Taximaroa, encabezaos por Axayacatl, mesmu que recibió una firida mortal na cabeza. Esta foi la única tentativa d'imposición militar per parte de los azteques en Michoacán. D'esta rexón llegaba al imperiu, maderes y artesanos de los metales. === Mexicas nel Estáu de Méxicu === {{AP|Historia del Estáu de Méxicu}} L'actual territoriu del estáu Méxicu foi'l principal y mayor tributariu de maderes, carnes y vexetales del Imperiu azteca. Y de onde se llogró parte de lo que foi la cultura azteca. Que según s'inspiraron de los teotihuacanos y tolteques. Anque con Chalco tuviéronse fregadures pos ellos aguantábense a ser sometíos pero ensin tener grandes consecuencies, pos siempres yeren de nuevu sometíos. Referente a la hidrografía, lo que güei son l'estáu de Méxicu y el Distritu Federal compartíes el sistema de llagos de la cuenca del valle de Méxicu o de Anáhuac los cualos yeren los llagos de Zumpango, Xaltocan, Texcoco y Chalco. === Mexicas na Ciudá de Méxicu === {{AP|Historia del Distritu Federal de Méxicu|l1=Historia de la Ciudá de Méxicu}} Nel [[sieglu XIV]], dempués d'una pelegrinación de más d'un sieglu, los azteques llegaron a la cuenca del [[Valle de Méxicu|valle de Anáhuac]] (o valle de Méxicu) p'asitiase primero nes sos veres y dempués nun castru d'onde salieron pa crear el so imperiu. Cuando llegaron yeren conocíos como «azteques», que quier dicir «los que vienen d'[[Aztlán]]», que significa «llugar de garces». Cuando por fin estableciéronse, recibieron el nome de «mexicas», que, según dellos autores, quier dicir «Fíos de la Lluna» —por estensión del significáu de la pallabra ''Mexihco''; de ''MEtztli'' («lluna»), ''XIctli'' («embelicu») y ''CO'' («llugar»), esto ye: «El llugar del embelicu de la lluna»—. === Mexicas en Morelos === {{AP|Historia de Morelos}} Los azteques llograben d'esta rexón, na so mayoría, productos del campu. D'otros llugares llograben productos tropicales, anque nesta zona'l clima faía posible amás cultivar l'árbol del cacáu. === Mexicas n'Hidalgo === {{AP|Historia d'Hidalgo}} Cerca del sieglu XII&nbsp;d.&nbsp;C. los azteques, procedentes de Aztlán, establecer en Tula, antes de siguir por Atlitlalaquia y Apizaco. Darréu Tula foi reverenciada polos habitantes tenochcas. De les zones sometíes veníen les fibres de maguey de la más alta calidá. === Mexicas en Guatemala === {{AP|Historia de Guatemala}} Los únicos llugares que se conoz hasta'l momentu que fueron conquistaos polos [[mexica|mexiques]] nel actual suelu guatemalianu son los departamentos del monte, mariña y zona fronteriza con Méxicu. == Ver tamién == * [[Mexica]] * [[Mesoamérica]] == Referencies == {{llistaref|2}} === Bibliografía === * Carrasco, Pedro, ''Estructura políticu-territorial del Imperiu tenochca. La Triple Alianza de Tenochtitlan, Tetzcoco y Tlacopan''. Méxicu D.F.: Fondu de Cultura Económica, 1996. * Cervera Obregón, Marcu A., ''Curtia hestoria de los azteques'', Nowtilus, Madrid, 2008 * Cervera Obregón, Marcu A., ''L'armamentu ente los mexicas'', Anexos de GLADIUS, 11, CSIC-Polifemo, Madrid, 2007. * Trabayos arqueolóxicos nel Centru de la Ciudá de Méxicu, SEP-INAH, Méxicu, 1979. * Matos Moctezuma, Eduardo y Felipe Ehrenberg: ''Coyolxauhqui'', SEP, segunda edición, Méxicu, 1980. * Matos Moctezuma, Eduardo: ''Méxicu-Tenochtitlan: el so espaciu y tiempu sagraos'', Plaza y Valdés Editores, Méxicu, 1987. * Matos Moctezuma, Eduardo: ''Estudios Mexicas''. Volume 1, Tomos 1 y 2. El Colexu Nacional, Méxicu, 1999. * Laurette Sejourné: ''Pensamientu y Relixón nel Méxicu Antiguu''. Fondu de Cultura Económica. * Santamarina Novillo, Carlos, ''El sistema de dominación azteca: l'Imperiu Tepaneca''. Serie Historia, 11. Madrid: Fundación Universitaria Española, 2006. * Smith, Michael Y., «A Quarter-Century of Aztec Studies». ''Mexicon'' 25: 4-10, 2003. === Cróniques === * ''Monarquía Indiana'', Juan de Torquemada * ''Historia eclesiástica'', Jerónimo de Mendieta * ''Historia xeneral de les Indies'', Francisco López de Gómara * ''Historia de la conquista de Méxicu'', Francisco López de Gómara * ''Crónica de los Barbarrojas'', Francisco López de Gómara * ''Añales de Carlos V'', Francisco López de Gómara * ''Vida de Hernán Cortés'', Francisco López de Gómara * ''Descripción de les Indies Occidentales'', Francisco López de Gómara * ''Décades d'Herrera'', Antonio d'Herrera y Tordesillas * ''La Crónica mexicana'', Hernando de Alvarado Tezozómoc * ''La Crónica Mexicáyotl'', Hernando de Alvarado Tezozómoc * ''Rellación histórica de la nación tolteca'', Hernando de Alvarado Tezozómoc * ''Historia de Ixtlilxóchitl'', Fernando de Alva Ixtlilxóchitl * ''Historia xeneral de la Nueva España'', Lorenzo Boturini {{Tradubot|Imperio azteca}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Antiguos imperios d'América|Azteca]] [[Categoría:Cultura mexica]] [[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1521]] [[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1325]] oq7w5pyuzbqz65vn1suyf42bg797x62 4382900 4382887 2025-07-07T14:36:21Z XabatuBot 43102 iguo testu: llingües popolocanas => llingües popolocanes 4382900 wikitext text/x-wiki {{Referencies adicionales|t=20150924154404}} {{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial = ''Ēxcān Tlahtolōyān'' |nome_completu = Triple Alianza |nome_común = |status = [[América precolombina|Estáu precolombín]] |relixón= [[Politeísta]] |yera = [[Periodu Posclásico mesoamericanu|Periodu Posclásico]] |fecha_empecipio = |añu_empecipio = 1325 |añu_fin = 1521 |fecha_fin = 13 d'agostu |eventu_empecipio = Fundación de [[Tenochtitlan]] |eventu_fin = [[Conquista de Méxicu|Conquista española]] |bandera = Aztec Triple Alliance.png |escudu = File:Grabáu de la Fundación de México.svg |p1 = Triple Alianza (Méxicu) |bandera_p1 = Codex Osuna Triple Alliance.JPG |p2 = Chalco-Atenco |bandera_p2 = Chalco Glyph ZP.svg |p3 = Coixtlahuaca |s1 =Virreinatu de Nueva España |bandera_s1 = Flag of Cross of Burgundy.svg |capital = [[Tenochtitlán]] |forma_de_gobiernu= [[Monarquía electiva]] y [[teocracia|teocrática]] |títulu_gobernante = [[Huey tlatoani mexicas|Huey Tlatoani]] |gobernante1= [[Ténoch]] |añu_gobernante1 = 1325-1376 |gobernante2= [[Acamapichtli]] |añu_gobernante2 = 1376-1396 |gobernante3= [[Huitzilíhuitl]] |añu_gobernante3= 1396-1417 |gobernante4= [[Chimalpopoca]] |añu_gobernante4 = 1417-1427 |gobernante5= [[Itzcóatl]] |añu_gobernante5= 1427-1440 |gobernante6= [[Moctezuma I]] |añu_gobernante6 = 1440-1469 |gobernante7= [[Axayácatl]] |añu_gobernante7= 1469-1481 |gobernante8= [[Tízoc]] |añu_gobernante8 = 1481-1486 |gobernante9= [[Ahuízotl (gobernante)|Ahuízotl]] |añu_gobernante9= 1486-1502 |gobernante10= [[Moctezuma II]] |añu_gobernante10= 1502-1520 |gobernante11= [[Cuitláhuac]] |añu_gobernante11= 1520-1520 |gobernante12= [[Cuauhtémoc]] |añu_gobernante12= 1520-1521 |idioma_principal = [[Náhuatl]] |idioma_non_oficial = [[llingües otopames|Otopame]], [[llingües popolocanes|popolocano]], [[Llingües totonaco-tepehues|totonaco]], [[idioma huasteco|huasteco]], etc. |datos_superficie1 = 200000 |dato_población1 = 7000000 |dato_año1 = 1521 |mapa = Aztec Empire (orthographic_projection).svg |aclaración_mapa = Territorios tributarios de la Triple Alianza na máxima espansión del Imperiu azteca (1521)}} L''''Imperiu azteca''' &mdash;tamién llamáu, de forma minoritaria, '''Triple alianza''', '''Imperiu mexica''' o '''Imperiu tenochca''' &mdash;<ref>El términu "azteca" {{etimoloxía|náhuatl|aztécatl|habitante de Aztlan}} ye emplegáu en munches obres como sinónimu de [[mexica]], pueblu que fundó y habitó [[Méxicu-Tenochtitlán|Méxicu-Tenochtitlan]] nel Posclásico mesoamericanu, y que los sos gobernantes encabezaron la Triple Alianza que construyó la entidá de dominiu políticu y económicu que se trata nesti artículu. Los autores mexicanos suelen preferir el vocablu ''mexica'' sobre ''azteca,'' sicasí tal usu tien l'inconveniente de que dexa de llau a una gran cantidá de pueblos non mexicas, habitantes del área central mesoamericana. Los autores d'otros países, particularmente el anglosaxones, suelen usar "azteca" (Smith, 2003). Dellos autores sostienen un usu estremáu pa estos xentilicios: "mexica" refierse puramente a los habitantes de Méxicu-Tenochtitlan y Méxicu-Tlatelolco, siendo los primeres mexica-tenochcas y los segundos mexica-tlatelolcas. Poro, el términu "tenochca" ye'l más específicu, razón pola cual Pedro Carrasco decidió utilizalo nel so gran obra sobre aquel imperiu (Carrasco 1996). En cuanto al términu "azteca", dalgunos prefieren da-y un sentíu xenéricu, refiriéndose al conxuntu de pueblos con una cultura común de fala náhuatl que poblaron l'área central de Mesoamérica nel Posclásico Tardíu (ss. XIV-1521), esto ye: mexicas, [[tepanecas]], [[Acolhua|acolhuas]], xochimilcas, tlahuicas, matlatzincas, etc. Ye con esi sentíu que s'emplega equí'l términu ''azteca''. Pa un discutiniu sobre'l so xentiliciu, llea: [http://www.ejournal.unam.mx/ecn/ecnahuatl31/ECN03113.pdf Los azteques, discutinios sobre un xentiliciu. De Miguel León-Portilla] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150616121913/http://www.ejournal.unam.mx/ecn/ecnahuatl31/ECN03113.pdf |date=2015-06-16 }}, y tamién Smith (2003), y Santamarina (2006): páxs. 24-27.</ref> foi una entidá de control territorial, políticu y económicu qu'esistió na zona central de [[Mesoamérica]], mientres el [[periodu Posclásico mesoamericanu|Posclásico Tardíu]], antes de la [[Conquista de Méxicu|Conquista española]]. Formalmente, taba integrada polos dominios de la [[Triple Alianza (Méxicu)|Triple Alianza]] (''Ēxcān Tlahtolōyān'', «los trés llugares onde se dan órdenes»),<ref>''ēy(i)+kān tlahtō+lō+yān'' (3+llugar falar+[[voz pasiva|PASIVA]]+LLUGAR.AVEZÁU</ref> conformada por [[Tetzcuco|Texcoco]], [[Tlacopan]] y [[Méxicu-Tenochtitlán|Méxicu-Tenochtitlan]]. Nos fechos, la mayor parte de los territorios sol dominiu de los [[altépetl]] asociaos pertenecíen a los [[mexica|mexiques]]. [[Ficheru:CodexMendoza01.jpg|thumb|250px|Fundación de Méxicu-Tenochtitlan. Primer páxina del [[códiz Mendoza]], onde s'amuesa l'alegoría fundacional de Méxicu-Tenochtitlan nel añu "2 Calli" (1325).]] La fundación y posterior espansión de la Triple Alianza tuvo llugar una vegada foi ganáu [[Azcapotzalco]], hasta entós capital del imperiu tepaneca, dominante nel [[valle de Méxicu]]. Esta ciudá foi vencida pola alianza de mexicas y acolhuas, hasta entós ellos mesmos vasallos de los tepanecas, en 1430. A partir d'entós, los territorios del Imperiu azteca fuéronse ampliando hasta llegar a ocupar el centru de Méxicu, la zona central d'Oaxaca, la mariña del golfu de Méxicu, Guerrero y el Soconusco. El fin del Imperiu azteca asocedió'l [[13 d'agostu]] de [[1521]], cuando los españoles —n'alianza colos [[tlaxcalteca|tlaxcalteques]] y [[Cultura totonaca|totonacas]], ente otros pueblos indíxenes&mdash; ganaron la resistencia mexica en Tenochtitlan. == Contestu históricu y xeográficu == Diversos pueblos convivieron na etapa final del desenvolvimientu mesoamericanu, conocíu arqueológicamente como [[Periodu posclásico mesoamericanu|Posclásico]] tardíu, qu'abarcó de los sieglos VIII a XV. Nesti tiempu la entidá política de mayor complexidá foi [[Méxicu-Tenochtitlán|Méxicu-Tenochtitlan]],{{ensin referencies}} que'l so orixe históricu remontar a una coalición militar conocida como la [[Triple Alianza (Méxicu)|Triple Alianza]], que venceyó a tres estaos emerxentes: los mexicas, que la so ciudá capital foi [[Méxicu-Tenochtitlán|Méxicu-Tenochtitlan]], famosa urbe de la so dómina; los Acolhua con [[Tetzcuco|Texcoco]] como ciudá primordial, considerada'l centru cultural por excelencia; y [[Tlacopan]], qu'axuntó a los sobrevivientes del antiguu señoríu que dalguna vegada apoderó'l [[valle de Méxicu]]. Los azteques impunxeron con astucia la so xerarquía sobre los sos aliaos, y estendieron el so dominiu hasta les mariñes del [[océanu Pacíficu]] y del [[golfu de Méxicu]]. Adquirieron riqueza y poder a partir de la imposición d'un estrictu sistema de tributación, de tal manera qu'a la llegada de los españoles nos entamos del sieglu XVI, la so capital yera considerada la urbe más importante y magnificente de la so dómina. La llingua dominante ente los aliaos foi'l [[náhuatl]], que se convirtió na “llingua franca” de gran parte de Mesoamérica, utilizada pa nomar la xeografía del Méxicu antiguu, sustituyendo inclusive les voces d'otros ancestrales idiomes. En cuanto al otru estáu indíxena, l'Imperiu [[Tarasco]], conocíu tamién como Purépecha, que la so ciudá principal foi [[Tzintzuntzan]], qu'a la fin del so periodu históricu funcionó como la so capital política, impunxo'l so dominiu militar nuna amplia zona qu'abarcó'l centru-norte y occidente de [[Méxicu]]. L'idioma d'esti pueblu yera'l porhe o tarasco, fundamentalmente distintu al náhuatl y que nun se venceya con nenguna otra llingua del Méxicu antiguu. La espansión de los [[mexica|mexiques]] coincidió col florecimientu d'una tradición ideolóxica de calter interétnico que venceyó a pueblos que falaben llingües ya idiomes distintos. Esti llinguaxe artísticu comunicó hestories, deidaes y ritos nos que coincidieron ancestrales mitos y tradiciones. === Allugamientu del Imperiu azteca === Los azteques establecer en [[Méxicu Tenochtitlán|Méxicu Tenochtitlan]] nel centru del Valle de Méxicu, espandiendo'l so control escontra ciudaes estáu allugaes nos actuales estaos de [[Méxicu]], [[Veracruz]], [[Puebla]], [[Oaxaca]], [[Guerrero]], la mariña de [[Chiapas]], [[Estáu d'Hidalgo]], y parte de [[Guatemala]]. El territoriu que se conquistó nun foi d'un monótonu clima, sinón que tomó climes tan variaos como'l clima polar d'altu monte hasta los climes templaos. Hubo una gran variedá d'ecosistemes dende montes de coníferes, mistos caducifolios hasta los ecosistemes templaos como lu son les selves tropicales, desiertos predresos, selva caducifolia, manglares, monte tropical, ente otros. === Procedencia === Los azteques fueron una tribu de nómades que formaron unu de los imperios más grandes ya importantes de l'América precolombina en solu 200 años. Teníen la meyor teunoloxía que podía llograse daes les condiciones en que vivíen como acueductos, palacios, pirámides y templos que s'alzaron como tributu a los sos dioses y como testimoniu de poder pa la humanidá. Escontra'l sieglu XIII los azteques asítiase en [[Chapultepec]], dende onde fueron espulsaos por una coalición d'enemigos. Depués de ser espulsaos constituyeron el so asentamientu definitivu en Tenochtitlan escontra 1325. Tenochtitlan tresformar na principal ciudá de la zona, formando alianza con otros dos ciudaes de fala nahuatl: [[Texcoco]] ([[acolhuas]]) y [[Tlacopan]] ([[tepanecas]]). Esta alianza, conocida como [[Triple Alianza (Méxicu)|Triple Alianza (''Ēxcān Tlahtōlōyān'')]] llogró desenvolver un gran poderíu militar. Con Moctezuma II (1502-1520), los azteques tresformárense n'unu de los principales imperios qu'apoderaba un vastu territoriu y millones de súbditos. La Triple Alianza (mexicas, acolhuas y tepanecas), comúnmente llamada Imperiu azteca, foi la formación política mexica derivada del procesu d'espansión territorial del dominiu económicu de la ciudá estáu [[Méxicu-Tenochtitlán|Méxicu-Tenochtitlan]], que florió nel sieglu XIV en Mesoamérica. Foi encabezáu polos mexicas —tamién conocíos como azteques—, un pueblu que, acordies con dellos documentos históricos como la Tira de la Pelegrinación, yera orixinariu d'un sitiu —seique míticu— conocíu como Aztlán, al que se suel allugar fora de les llendes de Mesoamérica. Sicasí, paez plausible que los mexicas fueren un pueblu de tradición cultural netamente mesoamericana y non los descendientes de grupos chichimecas dedicaos a la cacería y la recoyida. == Gobiernu == L'Estáu mexica foi una teocracia encabezada pol [[tlatoani|huey-tlatoani]], gobernante máximu electu por un conseyu integráu por representantes de los venti grupos de persones emparentaes o cles en que s'estremaba la sociedá. Cuando'l tlatoani tenía de tomar decisiones fundamentales, por casu la declaración de la guerra, deliberaba con dellos asesores. El más importante foi'l ''Cihuacóatl'', quien collaboraba con él nel gobiernu y reemplazar en casu d'ausencies. Nos niveles inferiores había munchos funcionarios; ente ellos, los xueces encargaos de vixilar el cumplimientu de les normes y los guardianes de los depósitos d'armes. === Organización política === La figura política principal yera'l [[tlatoani]] (''tlahtoānin'', «orador»), una especie de monarquía hereditaria, de descendencia tolteca, que gobernaba con un conseyu de nobles prominentes. El Huey Tlatoani (''huēy tlahtoānin'', «gran orador») o Tlacatecutli (''tlācatēuctli'', «señor de los homes») yera'l máximu gobernante. Considerábase-y representante de los dioses. Otros altos mandatarios yeren: * El Cihuacóatl yera una especie de "coemperador". Encargar de l'alministración tributaria, los asuntos relixosos y les apelaciones xudiciales. * El Tlacochcálcatl y el Tlacatécatl yeren xefes del exércitu. * El Huitzncahuatlailótlac y el Tizociahuácatl yeren xueces principales. * Un Tlatoque (''tlahtoqueh'', «que tien derechu a falar/mandar») yera gobernador d'una provincia. * Un Tecutli (''tēuctli'', «señor») yera'l xuez y supervisor del pagu de tributos nes provincies. === Estructura de dominiu === Los azteques y los sos aliaos establecieron el so dominiu sobre numberosos pueblos, especialmente nel centru de Méxicu, la rexón de Guerrero y la mariña del golfu de Méxicu, según delles zones d'[[Oaxaca]]. Teníen amás enclaves en delles posiciones estratéxiques na rexón de Tabasco ([[Xicalanco]]) y apoderaben la ruta ente'l corazón de Mesoamérica y la rica rexón del [[Soconusco (Chiapas)|Xoconochco]] —allugaes nel sur del actual Estáu mexicanu de [[Chiapas]]— que yera rexida direutamente polos mexicas. Los mexicas espandieron el so control económicu, principalmente por aciu tributación, al traviés d'una amplia rexón del actual centru de [[Méxicu]], con esceiciones importantes de control políticu en [[altépetl]] disidentes o fronterizos. Formalmente, tratar d'un conxuntu de dominios primeramente rexíos de los trés estaos integrantes de la [[Triple Alianza (Méxicu)|Triple Alianza]] —[[Tetzcuco|Texcoco]], [[Tlacopan]] y [[Méxicu-Tenochtitlan]]—, anque ye verdá que los mexicas de Tenochtitlan encabezaron esta confederación y fueron l'estáu más expansionista de los trés mentaos. Per otra parte, los mexicas nunca establecieron un dominiu direutu sobre los pueblos conquistaos. Esautamente, la élite gobernante de la Triple Alianza apoderar de la producción de les otres naciones mesoamericanes por aciu la imposición d'un [[tributu]], que yera afitáu acordies cola especialización económico y xeográfico de los apoderaos y recoyíu por un ''[[calpixque]]'', o recaldador. Los dominadores nun impunxeron la so relixón nin la so llingua a los apoderaos. Anque ye ciertu que los estaos sometíos nun teníen independencia política total, siguíen gobernaos por grupos locales. Solo en dellos casos, los mexicas establecieron un control militar en ciertos puntos estratéxicos de los sos dominios. La manera en que los mexicas impunxeron el so dominiu sobre otros pueblos mesoamericanos foi diversu, nun afaciéndose a una estructura imperial tradicional como nes monarquíes europees. Anque se suel señalar el calter militar de delles conquistes mexicas, tamién establecieron una complicada rede d'aliances matrimoniales coles élites locales p'asegurar la llealtá escontra'l poder de [[Méxicu-Tenochtitlan]]. Tal foi'l casu, por casu, de los [[cultura zapoteca|zapotecos]] del [[ismu de Tehuantepec]]. El dominiu del Estáu mexica en Mesoamérica nun foi total. Dellos estaos mesoamericanos fueron capaces d'aguantar l'emburrie de los tenochcas y los sos aliaos, ente ellos los [[popoloca|popoloques]] de [[Teotitlán del Camín]], los [[tlapanecos]] de [[Yopitzinco]], el [[señoríu de Metztitlán]] (norte d'Hidalgo), los [[cultura mixteca|mixtecos]] de [[Tututepec]], la [[Señoríu de Tlaxcala|confederación Tlaxcalteca]] y l'[[estáu tarasco]] de [[Michoacán]]. De sobra ye conocíu que los tlaxcaltecas yeren enemigos acérrimos de los mexicas, que-yos impunxeren la obligación de participar de la ''[[Xochiyáoyotl]]'' en cuenta de la so independencia. Tampoco tien de dexar de mentase que los mexicas nunca pudieron ganar a los tarascos, y que la presencia d'esti pueblu torgó la espansión de los sos dominios escontra l'occidente. El fin del réxime de dominiu internacional de los mexicas y los sos aliaos en Mesoamérica concluyó cola [[Conquista de Méxicu|Conquista]] española de Méxicu-Tenochtitlan. Nesti sucesu, que se suel tomar como puntu final del desenvolvimientu independiente de la civilización indíxena mesoamericana, participaron non solo los espedicionarios europeos, sinón, decisivamente, los sos aliaos indíxenes provenientes de numberoses naciones tributaries de la Triple Alianza que vieron nos acabante llegar una oportunidá de poner fin al dominiu tenochca. === Gobernantes mexicas === {{AP|Huey Tlatoani}} El nome ''[[Huey tlatoani]]'' ye una espresión náhuatl usada pa denominar a los gobernantes (''tlahtoānin'' significa «orador») de [[Méxicu-Tenochtitlan]], Texcoco y Tlacopan, qu'exercíen el so poder sobre'l valle de Méxicu. Narra la tradición qu'a la muerte del caudiellu Tenoch los azteques consideraron necesariu emular na so organización político y social a los pueblos vecinos de llinaxe Tolteca y rogaron al señor de Culhuacán que-yos diera un ''huey tlatoani «Acamapichtli»'', que quier dicir «el qu'empuña la caña», quien hacia l'añu 1375 convertir nel primer huey-tlatoani de Méxicu-Tenochtitlan. '''Llista de tlatoanis mexicas antes de reorganizar el so gobiernu:''' {|class="wikitable sortable" |- !Nome !Reináu |- |[[Tozcuecuextli]]||1233-1272 |- |[[Huehue Huitzilíhuitl]]||1272-1299 |- |[[Ilancueitl]]||1299-1347 |- |[[Ténoch]]||1347-1366 |- |} === Llista de los huey-tlatoani mexicas === {|class="wikitable sortable" |- !Nome !Fecha de nacencia !Reináu !Socesor |- |[[Acamapichtli]]||1347||1366-1391||[[Huitzilíhuitl]] |- |[[Huitzilíhuitl]]||1379||1391-1417||[[Chimalpopoca]] |- |[[Chimalpopoca]]||1397|-||1417-1427||[[Itzcóatl]] |- |[[Itzcóatl]]||1381||1427–1440||[[Moctezuma Ilhuicamina]] |- |[[Moctezuma Ilhuicamina]]||1398||1440-1469||[[Axayácatl]] |- |[[Axayácatl]]||1430?||1469-1481||[[Tízoc]] |- |[[Tízoc]]||1436?||1481-1486||[[Ahuízotl (gobernante)|Ahuitzotl]] |- |[[Ahuízotl (gobernante)|Ahuitzotl]]|| 1468 ||1486-1502||[[Moctezuma Xocoyotzin]] |- |[[Moctezuma Xocoyotzin]]||1466||1502-1520||[[Cuitláhuac]] |- |[[Cuitláhuac]]||1476||1520||[[Cuauhtémoc]] |- |[[Cuauhtémoc]]||1496||1520-1525|| - |- |} === Eleición de los cargos públicos === Los cargos públicos fueron designaos pola nobleza de Tenochtitlan, Texcoco y Tlacopan. Polo regular escoyíen d'una llinia de sangre dominante. === Sistema xudicial === Los principales tribunales xudiciales establecer en [[Méxicu-Tenochtitlán|Méxicu-Tenochtitlan]] y en [[Texcoco]], onde debíen dirimirse los pleitos territoriales y criminales que nun teníen solución cola xusticia local y alministrativo cada unu de los [[altépetl]]. Una estructura similar caltener nes poblaciones indíxenes dempués de la [[Conquista de Méxicu]]. === Tribunales mexicas === Los azteques teníen una organización xudicial xerarquizada, que variaba del tecutli, especie de xuez d'elección popular, pa un ralu d'un añu, competente pa conocer de negocios menores, hasta un tribunal de trés xueces vitalicios, diríamos güei profesionales, designaos pol cihuacóatl. Les resoluciones podíen ser reclamaes, apelaes con meyor téunica xurídica, ante'l tribunal del rei. En Texcoco la xusticia yera alministrada nel palaciu real, que conteníen trés sales con un total de dolce xueces designaos pol monarca, quien podíen apelar; asistíu de dos o trés nobles. Amás funcionaben xueces de menor grau, distribuyíos por tol territoriu. Tamién hubo tribunales de comerciu encargaos de resolver pleitos surdíos nos mercaos (llamaos ''tianguis''). El procedimientu yera oral y dacuando se documentaba por aciu xeroglíficos. == Organización social == La sociedá estremar en venti clan llamaos ''calpullis'', onde la relixón influyía d'una manera preponderante, constituyíos por grupos de persones venceyaes por parentescu, divisiones territoriales, la advocación a un dios en particular y continuación d'antigües families xuníes por un llazu de parentescu biolóxicu y relixosu que derivaba del cultu al dios titular. Cada cla cuntaba con tierres, un templu y un xefe o ''calpullec''. Estremar en tres clases; nobles, xente común y esclavos. === Nobles === Los ''pīpiltin'' ([''pī'']''pil-tin'', «nobles», ye una forma de plural formada por [[reduplicación (llingüística)|reduplicación]] a partir del singular: ''pil-li'', «noble»)<ref name="Karttunen"> Karttunen, Frances (1983): ''An Analytical Dictionary of Nahuatl'', University of Texas Press, Austin, p. 145, [[Especial:FuentesDeLibros/0806124210|ISBN 0-8061-92421-0]].</ref> yeren la élite dirixente que controlaba tanto'l gobiernu, como la relixón. Pagaben tributos y teníen tierres propies que yeren trabayaes polos llabradores. === Xente común (''Mācēhualtin'') === A esti grupu de la xente común (''mācēhualtin'') pertenecíen los artesanos, los comerciantes y los llabradores o'l simple pueblu. === Esclavos (''Tlātlācohtin'') === Los ''tlātlācohtin'' (forma plural de ''tlācohtli'', «esclavu»)<ref name="Karttunen"/> yeren prisioneros de guerra, persones que cometieren un delitu o bien persones con grandes deldes a les que nun-yos yera posible pagar al curtiu plazu y se autoempleaban como sirvientes d'aquellos a quien-yos debíen. == Organización económica == La economía yera próspera. De primeres, el so control sobre los otros pueblos dexába-yos cuntar con abondosa mano d'obra. La organización económica azteca taba rexida pol ''[[calpulli]]'', un grupu de families a les cualos asignábase-yos una cantidá de tierres pa trabayala, de forma que la producción partir ente les families, l'Estáu, los sacerdotes y el xefe del ''calpulli''. Per otra parte, el cobru de tributu fizo que los azteques tuvieren bayura de materies primes y productos. Otru factor que fizo posible la prosperidá foi l'usu d'avanzaes téuniques agrícoles. Tenochtitlan, capital de los azteques, taba construyida nuna isla nel centru del llagu Texcoco. Los azteques usaron el sistema de cultivu conocíu como chinampas, y con esti sistema llevaben la tierra a l'agua. Facer de la siguiente manera: clavaben cuatro valles de ahuehuete nes tierres pantanoses y formaben un rectángulu. Enllenar con vares y tires de campera y cubrir con folla; les estaques enraigonaben y reteníen la tierra nos cantos. La chinampa absorbía l'agua del llagu y la folla sirvía d'abonu; d'esta miente semaben delles vegaes al añu. Tamién construyeron terraces de cultivu nes zones montascoses. Usaben abonos vexetales y animales. === Comerciu === El comerciu de los azteques basábase principalmente nel trueque. Amás que posiblemente esistiríen feries nel imperiu al igual que nel imperiu incaicu. De normal los comerciantes mexicas (''[[pochteca|pochteques]]'') intercambiaben productos de Tenochtitlan y contorna pa consiguir productos de luxu de les otres ciudaes y naciones. Pola cantidá de población y los datos indireutos créese que Tenochtitlan na so dómina de rellumanza yera'l mercáu más grande del mundu, y allugábase na plaza central de [[Tlatelolco (ciudá de Méxicu)|Tlatelolco]] comercializaben con esclavos, prisioneros de guerra, cacáu, frutes exótiques, etc. La xeneración d'escedentes, productu del cultivu de chinampas, dexó'l desenvolvimientu del comerciu d'artículos artesanales. Intercambiaben oxetos llabraos n'oru y plata, cerámica, adornos de plumes y texíos d'algodón. === Industries === * '''Minería''', La [[obsidiana]] (piedra cristalina d'orixe volcánicu) llograr de la Sierra Madre Sur y Occidental, y emplegábase pa ellaborar armes y oxetos cotidianos (cuchiellos, platos, collares) * '''Textilería''', Industria de gran importancia ente los habitantes del imperiu azteca, que tenía ente los sos principales productos la fabricación de texíos d'[[Gossypium|algodón]] y fibra de maguey. == Organización militar == {{AP|Militarismu mexica}} [[Ficheru:Provincias tributarias de la Triple Alianza (s. XVI).svg|400px|thumb|Provincies tributaries de la Triple Alianza antes de la llegada de los españoles.]] La espansión del dominiu azteca foi resultáu de la so organización militar, del valor de los sos soldaos nes batalles y de l'habilidá de los sos gobernantes, quien primeramente se sofitaron na [[Triple Alianza (Méxicu)|Triple Alianza]]. Aprovecharon les divisiones qu'esistíen ente los sos adversarios y convencieron de forma coercitiva a munchos [[altépetl]] (señoríos) que-yos convenía más ser vasallos de Tenochtitlan qu'enfrentase a los riesgos tarrecibles d'una guerra. Polo xeneral, la mayoría de altépetl circundantes a Méxicu-Tenochtitlan aceptaron pagar tributu a los mexicas y caltuvieron l'alministración al cargu de la nobleza local, que tenía de rindir cuntes ante los gobernantes de la capital. En ciertos llugares ventaxosamente asitiaos, los mexicas establecieron fortaleces y guarniciones que vixilaben los territorios apoderaos y la seguridá de les rutes comerciales, como en Oztoman cerca de los purépechas, Zozolan colos mixteques, Xoconochco y nes llendes colos señoríos totonacas. Solo delles rexones conflictives fueron gobernaes direutamente por funcionarios nomaos en Tenochtitlan con atribuciones polítiques y militares. Los comerciantes fueron una especie de fuercia d'espionaxe pos analizaben al enemigu nes sos ciudaes asina tiempu dempués llegaben los exércitos azteques d'invasión. Cuando había resistencia nun se deteníen hasta conquistar la zona salvo delles esceiciones, o tamién s'amestaben al imperiu per mediu de matrimoniu iguaos ente los dos nobleces la cual yera por demás raru qu'asocediera. Los tributos llegaben a Tenochtitlan de toles rexones del imperiu: alimentos, texíos, artículos preciosos, y tamién seres humanos cautivos destinaos al sacrificiu. Esa riqueza convirtió a Méxicu-Tenochtitlan nuna ciudá esllumante. == Conquistes y pueblos tributarios de los mexicas == [[Ficheru:Aztec Empire - es.svg|Espansión territorial azteca.|miniatura|upright=1.8]] Dempués de 20 años de llegar a la Cuenca del Valle del Anáhuac güei Valle de Méxicu, a partir de la derrota d'[[Azcapotzalco]], los mexicas empecipiaron una serie de conquistes ensin precedentes n'América. Como se conseña na [[Matrícula de Tributos]], los pueblos sometíos teníen que pagar diversos tributos: maíz, frijol, amaranto, chía, cobertores y teles, copal, liquidámbar, sal, traxes militares, productos que s'ellaboraben na rexón, y contribuyir con homes pa la guerra. === Mexicas en Chiapas === {{AP|Historia de Chiapas}} D'esta rexón lo que s'estrayía nun yeren solo productos del campu y del mar, sinón tamién bien posiblemente ámbare, pos ye l'únicu estáu de la República onde se-y atopa. Tamién se prindaben quetzales y guacamayas coloraes y verdes pa estraye-yos les sos plumes y ellaborar vistosos traxes y penachos de la realeza y otros oxetos suntuarios. Pa 1486 conquisten a los zoques, cobrándo-yos tributu, pero al nun poder conquistar a los chiapanecos ver na necesidá de tornar a la mariña y siguir la so marcha a les tierres altes de [[sierra de los Cuchumatanes]] en Guatemala. === Mexicas en Oaxaca === {{AP|Historia d'Oaxaca}} Escontra 1458 los mexicas empecipien campañes expansionistas so los reinaos de Tizoc, Ahuizotl y Moctezuma y con ello la decadencia de los mixtecos, qu'ocupaben hasta Tuxtepec. D'equí tamién se llevaba al imperiu'l cacáu, xuntu col maíz y otros productos d'esta provincia. Amás de que s'estrayíen d'equí tamién productos del mar como conches marines, pexes, mariscos y cachos de coral. Pero polo que mayormente foi conocíu foi pola gran habilidá que teníen de trabayar los metales como l'oru, plata y platino. Habilidaes que los azteques, col tiempu pudieron retrucar y ameyorar, anque nos sos entamos enseñáron-yos los meyores maestros de Mesoamérica. Anque les ferramientes qu'usaben pa trabayar los metales nun paecíen bien modernos podíen faer grandes obres d'arte colos metales preciosos. === Mexicas en Guerrero === {{AP|Historia del Estáu de Guerrero}} Pal sieglu XIV nel estáu, atopábense yá asitiaos nel territoriu de la entidá diversos pueblos coles sos carauterístiques culturales propies, conviviendo dalgunos de manera pacífica y otros en constantes conflictos bélicos. Ente los más importantes taben los purépechas, cuitlaltecas, ocultecas y matlatzincos, na Tierra Caliente; los chontales, mazatlecos y tlahuicas na Sierra Norte; los coíxcas y tepuztecos nos Valles Centrales; los tlapanecos y los mixtecos n'El Monte; los jopis, mixtecos y amuzgos na Mariña Chica, y los tolimecas, chubias, pantecas y cuitlaltecas na Mariña Grande. D'estos llugares estrayíen productos bien paecíos a los que s'estrayíen de Veracruz. Pero en menor midida yá que esta zona nun tenía la mesma importancia, anque d'equí estrayíase l'oru y la plata que tanto apreciaben los azteques. Xuntu colos artesanos que lu trabayaben, práuticamente tol estáu foi conquistáu polos azteques y aquellos llugares que s'aguantaron fixeron un pactu similar al de los azteques colos tlaxcaltecas. Nel estáu de Guerrero habitaron los yopes, una tribu que nunca foi sometida polos azteques, y foi conquistada escontra 1553 polos españoles y esterminada casi totalmente; en fecha de 2004, solo queden delles pequeñes congregaciones de yopes. === Mexicas en Puebla === {{AP|Historia de Puebla}} Puebla foi una provincia de los azteques de la cual salíen productos que sirvíen p'alimentar a la población. Por cuenta de esto, Puebla foi atacada en delles de les sos ciudaes non solo por ser quien aprovía la mayoría de los alimentos y materies con que se comerciaban, sinón tamién por ser toles sos ciudaes fieles al imperiu. Al ser llugares onde los azteques podíen llograr alimentos y homes pa la batalla, estes ciudaes convertir nun enemigu potencial. Por cuenta de esto la ciudá de Cholula foi atacada cola sida d'asesinar a un unviáu de los tlaxcaltecas.{{ensin referencies}} Nes Sierra Negra de Puebla se comerciaba principalmente cola capital les flores que tán bien apreciaes y a la rexón qu'aprovía d'estes flores yera conocida peles sos llombes verdes y que tocaben les nubes. === Mexicas en Tlaxcala === {{AP|Historia de Tlaxcala}} A la llegada de los españoles a Tlaxcala, los azteques llevaben imponiendo un bloquéu comercial sobre los [[Pueblu tlaxcalteca|tlaxcaltecas]] dende faía 60 años. Pero eso non siempres foi asina, una y bones los tlaxcaltecas antes yá ayudaren a los azteques a ganar a los [[tepanecas]], que nesi entós controlaben el centru de Méxicu. Dempués d'haber derrotáu al enemigu, los azteques tomaron el control y los tlaxcaltecas remontáronse. A esto los azteques respondieron con un bloquéu comercial. Pa llograr ser lliberaos del bloquéu, axustaron un alcuerdu por aciu el cual dexábase-yos caltener la so independencia en cuenta de que participaren nes guerres floríes.{{ensin referencies}} Con esti tratu, Tlaxcala nun pagaba nin tributos, nin dexaba'l so gobiernu si participaba nestos eventos, que sirvíen a los azteques pa entrenar a los sos exércitos. Amás de qu'aprovía de víctimes pa los sacrificios humanos, manipoliaba a los tlaxcaltecas, evitando l'aumentu de la población y infundiendo mieu pa evitar que se remontaren. === Mexicas en Veracruz === {{AP|Historia de Veracruz}} Los mexicas fueron los postreros en llegar a Mesoamérica. Pero a pesar d'ello en 1325 establecer na cuenca del [[valle de Méxicu]] y fundaron la Ciudá de Méxicu-Tenochtitlan. Progresaron rápido, fixéronse poderosos y conquistaron otros pueblos. Influyeron na llingua y la cerámica ceremonial. Los mexicas teníen guarniciones pa controlar los sos dominios y almacenes pa los tributos. Dalgunos de los sos puestos de vixilancia en Veracruz taben en Xalapa, Jalcomulco, Huatusco y Coscomatepec, una de les primeres poblaciones de los mexicas en Veracruz foi Ixtaczoquitlán, yá que nel añu que se creó foi nel añu 1300. D'equí unviáronse tributos como pexes que comía l'emperador xuntu con conches marines. Tamién sirvíen estes d'ufrienda a los dioses. Los mexicas llograron controlar gran parte del actual estáu de Veracruz. D'equí aprovíase a la capital con productos tropicales amás de pexes y cachos de petones. Posiblemente hubo puertos prehispánicos pa recibir productu de tol [[golfu de Méxicu]]. Como llegó a dicir Cristóbal Colón que viera una canoa cargada con mercancía bien estravagante. === Mexicas en Tabasco === {{AP|Historia de Tabasco}} Equí los azteques llindar a construyir un campamentu comercial, que yera'l mediu de contautu ente l'Imperiu azteca y los reinos estazaos de los [[mayes]]. Nesti campamentu los antiguos comerciantes azteques viaxaben pa llograr delles de les materies más valoraes, pola alloñanza dende onde se traíen y la dificultá. El campamentu tenía solo una pequeña guarnición de soldaos que yeren pa protexer a los azteques qu'ende s'atopaben. Esti llugar tamién sirvía pa un intercambiu cultural. === Mexicas en Michoacán === {{AP|Historia de Michoacán}} El so nome provién del náhuatl Michhuahcān o (llugar de pescadores), una de les cuatro provincies del Reinu Purépecha con capital en Tzintzuntzan, mui cerca del llagu de Pátzcuaro. Por cuenta de esto los azteques solo conquistaron una fracción d'esti estáu, pequí ye onde s'alcuentra la mayor cantidá de fortaleces y guarniciones azteques. Anque equí hubo un intercambiu cultural entra dambes naciones, tantu que se llegaron a considerar como pueblos hermanos. Cerca de 1473 les tropes azteques fueron a la frontera este del reinu tarasco, precisamente en Taximaroa, encabezaos por Axayacatl, mesmu que recibió una firida mortal na cabeza. Esta foi la única tentativa d'imposición militar per parte de los azteques en Michoacán. D'esta rexón llegaba al imperiu, maderes y artesanos de los metales. === Mexicas nel Estáu de Méxicu === {{AP|Historia del Estáu de Méxicu}} L'actual territoriu del estáu Méxicu foi'l principal y mayor tributariu de maderes, carnes y vexetales del Imperiu azteca. Y de onde se llogró parte de lo que foi la cultura azteca. Que según s'inspiraron de los teotihuacanos y tolteques. Anque con Chalco tuviéronse fregadures pos ellos aguantábense a ser sometíos pero ensin tener grandes consecuencies, pos siempres yeren de nuevu sometíos. Referente a la hidrografía, lo que güei son l'estáu de Méxicu y el Distritu Federal compartíes el sistema de llagos de la cuenca del valle de Méxicu o de Anáhuac los cualos yeren los llagos de Zumpango, Xaltocan, Texcoco y Chalco. === Mexicas na Ciudá de Méxicu === {{AP|Historia del Distritu Federal de Méxicu|l1=Historia de la Ciudá de Méxicu}} Nel [[sieglu XIV]], dempués d'una pelegrinación de más d'un sieglu, los azteques llegaron a la cuenca del [[Valle de Méxicu|valle de Anáhuac]] (o valle de Méxicu) p'asitiase primero nes sos veres y dempués nun castru d'onde salieron pa crear el so imperiu. Cuando llegaron yeren conocíos como «azteques», que quier dicir «los que vienen d'[[Aztlán]]», que significa «llugar de garces». Cuando por fin estableciéronse, recibieron el nome de «mexicas», que, según dellos autores, quier dicir «Fíos de la Lluna» —por estensión del significáu de la pallabra ''Mexihco''; de ''MEtztli'' («lluna»), ''XIctli'' («embelicu») y ''CO'' («llugar»), esto ye: «El llugar del embelicu de la lluna»—. === Mexicas en Morelos === {{AP|Historia de Morelos}} Los azteques llograben d'esta rexón, na so mayoría, productos del campu. D'otros llugares llograben productos tropicales, anque nesta zona'l clima faía posible amás cultivar l'árbol del cacáu. === Mexicas n'Hidalgo === {{AP|Historia d'Hidalgo}} Cerca del sieglu XII&nbsp;d.&nbsp;C. los azteques, procedentes de Aztlán, establecer en Tula, antes de siguir por Atlitlalaquia y Apizaco. Darréu Tula foi reverenciada polos habitantes tenochcas. De les zones sometíes veníen les fibres de maguey de la más alta calidá. === Mexicas en Guatemala === {{AP|Historia de Guatemala}} Los únicos llugares que se conoz hasta'l momentu que fueron conquistaos polos [[mexica|mexiques]] nel actual suelu guatemalianu son los departamentos del monte, mariña y zona fronteriza con Méxicu. == Ver tamién == * [[Mexica]] * [[Mesoamérica]] == Referencies == {{llistaref|2}} === Bibliografía === * Carrasco, Pedro, ''Estructura políticu-territorial del Imperiu tenochca. La Triple Alianza de Tenochtitlan, Tetzcoco y Tlacopan''. Méxicu D.F.: Fondu de Cultura Económica, 1996. * Cervera Obregón, Marcu A., ''Curtia hestoria de los azteques'', Nowtilus, Madrid, 2008 * Cervera Obregón, Marcu A., ''L'armamentu ente los mexicas'', Anexos de GLADIUS, 11, CSIC-Polifemo, Madrid, 2007. * Trabayos arqueolóxicos nel Centru de la Ciudá de Méxicu, SEP-INAH, Méxicu, 1979. * Matos Moctezuma, Eduardo y Felipe Ehrenberg: ''Coyolxauhqui'', SEP, segunda edición, Méxicu, 1980. * Matos Moctezuma, Eduardo: ''Méxicu-Tenochtitlan: el so espaciu y tiempu sagraos'', Plaza y Valdés Editores, Méxicu, 1987. * Matos Moctezuma, Eduardo: ''Estudios Mexicas''. Volume 1, Tomos 1 y 2. El Colexu Nacional, Méxicu, 1999. * Laurette Sejourné: ''Pensamientu y Relixón nel Méxicu Antiguu''. Fondu de Cultura Económica. * Santamarina Novillo, Carlos, ''El sistema de dominación azteca: l'Imperiu Tepaneca''. Serie Historia, 11. Madrid: Fundación Universitaria Española, 2006. * Smith, Michael Y., «A Quarter-Century of Aztec Studies». ''Mexicon'' 25: 4-10, 2003. === Cróniques === * ''Monarquía Indiana'', Juan de Torquemada * ''Historia eclesiástica'', Jerónimo de Mendieta * ''Historia xeneral de les Indies'', Francisco López de Gómara * ''Historia de la conquista de Méxicu'', Francisco López de Gómara * ''Crónica de los Barbarrojas'', Francisco López de Gómara * ''Añales de Carlos V'', Francisco López de Gómara * ''Vida de Hernán Cortés'', Francisco López de Gómara * ''Descripción de les Indies Occidentales'', Francisco López de Gómara * ''Décades d'Herrera'', Antonio d'Herrera y Tordesillas * ''La Crónica mexicana'', Hernando de Alvarado Tezozómoc * ''La Crónica Mexicáyotl'', Hernando de Alvarado Tezozómoc * ''Rellación histórica de la nación tolteca'', Hernando de Alvarado Tezozómoc * ''Historia de Ixtlilxóchitl'', Fernando de Alva Ixtlilxóchitl * ''Historia xeneral de la Nueva España'', Lorenzo Boturini {{Tradubot|Imperio azteca}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Antiguos imperios d'América|Azteca]] [[Categoría:Cultura mexica]] [[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1521]] [[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1325]] n1cdygsgnprd0cdoyxg6ym1xrpdydd5 10 144308 4382987 4158923 2025-07-08T07:26:57Z YoaR 37624 2025 4382987 wikitext text/x-wiki {{Navegación |title = {{bandera|FRA}} [[Tour de Francia]] |basestyle = background:#FFDB00 |state = {{{state|autocollapse}}} |group1 = Masculín |list1 = [[Tour de Francia 1903|1903]] • [[Tour de Francia 1904|1904]] • [[Tour de Francia 1905|1905]] • [[Tour de Francia 1906|1906]] • [[Tour de Francia 1907|1907]] • [[Tour de Francia 1908|1908]] • [[Tour de Francia 1909|1909]] • [[Tour de Francia 1910|1910]] • [[Tour de Francia 1911|1911]] • [[Tour de Francia 1912|1912]] • [[Tour de Francia 1913|1913]] • [[Tour de Francia 1914|1914]] • {{gris|Suspendida pola Primer Guerra Mundial (1915-1918)}} • [[Tour de Francia 1919|1919]] • [[Tour de Francia 1920|1920]] • [[Tour de Francia 1921|1921]] • [[Tour de Francia 1922|1922]] • [[Tour de Francia 1923|1923]] • [[Tour de Francia 1924|1924]] • [[Tour de Francia 1925|1925]] • [[Tour de Francia 1926|1926]] • [[Tour de Francia 1927|1927]] • [[Tour de Francia 1928|1928]] • [[Tour de Francia 1929|1929]] • [[Tour de Francia 1930|1930]] • [[Tour de Francia 1931|1931]] • [[Tour de Francia 1932|1932]] • [[Tour de Francia 1933|1933]] • [[Tour de Francia 1934|1934]] • [[Tour de Francia 1935|1935]] • [[Tour de Francia 1936|1936]] • [[Tour de Francia 1937|1937]] • [[Tour de Francia 1938|1938]] • [[Tour de Francia 1939|1939]] • {{gris|Suspendida pola Segunda Guerra Mundial (1940-1946)}} • [[Tour de Francia 1947|1947]] • [[Tour de Francia 1948|1948]] • [[Tour de Francia 1949|1949]] • [[Tour de Francia 1950|1950]] • [[Tour de Francia 1951|1951]] • [[Tour de Francia 1952|1952]] • [[Tour de Francia 1953|1953]] • [[Tour de Francia 1954|1954]] • [[Tour de Francia 1955|1955]] • [[Tour de Francia 1956|1956]] • [[Tour de Francia 1957|1957]] • [[Tour de Francia 1958|1958]] • [[Tour de Francia 1959|1959]] • [[Tour de Francia 1960|1960]] • [[Tour de Francia 1961|1961]] • [[Tour de Francia 1962|1962]] • [[Tour de Francia 1963|1963]] • [[Tour de Francia 1964|1964]] • [[Tour de Francia 1965|1965]] • [[Tour de Francia 1966|1966]] • [[Tour de Francia 1967|1967]] • [[Tour de Francia 1968|1968]] • [[Tour de Francia 1969|1969]] • [[Tour de Francia 1970|1970]] • [[Tour de Francia 1971|1971]] • [[Tour de Francia 1972|1972]] • [[Tour de Francia 1973|1973]] • [[Tour de Francia 1974|1974]] • [[Tour de Francia 1975|1975]] • [[Tour de Francia 1976|1976]] • [[Tour de Francia 1977|1977]] • [[Tour de Francia 1978|1978]] • [[Tour de Francia 1979|1979]] • [[Tour de Francia 1980|1980]] • [[Tour de Francia 1981|1981]] • [[Tour de Francia 1982|1982]] • [[Tour de Francia 1983|1983]] • [[Tour de Francia 1984|1984]] • [[Tour de Francia 1985|1985]] • [[Tour de Francia 1986|1986]] • [[Tour de Francia 1987|1987]] • [[Tour de Francia 1988|1988]] • [[Tour de Francia 1989|1989]] • [[Tour de Francia 1990|1990]] • [[Tour de Francia 1991|1991]] • [[Tour de Francia 1992|1992]] • [[Tour de Francia 1993|1993]] • [[Tour de Francia 1994|1994]] • [[Tour de Francia 1995|1995]] • [[Tour de Francia 1996|1996]] • [[Tour de Francia 1997|1997]] • [[Tour de Francia 1998|1998]] • [[Tour de Francia 1999|1999]] • [[Tour de Francia 2000|2000]] • [[Tour de Francia 2001|2001]] • [[Tour de Francia 2002|2002]] • [[Tour de Francia 2003|2003]] • [[Tour de Francia 2004|2004]] • [[Tour de Francia 2005|2005]] • [[Tour de Francia 2006|2006]] • [[Tour de Francia 2007|2007]] • [[Tour de Francia 2008|2008]] • [[Tour de Francia 2009|2009]] • [[Tour de Francia 2010|2010]] • [[Tour de Francia 2011|2011]] • [[Tour de Francia 2012|2012]] • [[Tour de Francia 2013|2013]] • [[Tour de Francia 2014|2014]] • [[Tour de Francia 2015|2015]] • [[Tour de Francia 2016|2016]] • [[Tour de Francia 2017|2017]] • [[Tour de Francia 2018|2018]] • [[Tour de Francia 2019|2019]] • [[Tour de Francia 2020|2020]] • [[Tour de Francia 2021|2021]] • [[Tour de Francia 2022|2022]] • [[Tour de Francia 2023|2023]] • [[Tour de Francia 2024|2024]] • [[Tour de Francia 2025|2025]] |group2 = Femenín |list2 = [[Tour de Francia Femenín 2022|2022]] • [[Tour de Francia Femenín 2023|2023]] • [[Tour de Francia Femenín 2024|2024]] • [[Tour de Francia Femenín 2025|2025]] }}<noinclude> {{documentación}} [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de ciclismu]] </noinclude> smy5m2msd2oqii747m8ky90er12bx9s 10 144870 4382989 4185579 2025-07-08T07:27:49Z YoaR 37624 2025 4382989 wikitext text/x-wiki {{Navegación |title = {{bandera|Asturies}} [[Vuelta a Asturies]] |state = {{{state|autocollapse}}} |list1 = [[Vuelta a Asturies 1925|1925]] • [[Vuelta a Asturies 1926|1926]] • [[Vuelta a Asturies 1927|1927]] • [[Vuelta a Asturies 1928|1928]] • 1929-1946 Nun hubo • [[Vuelta a Asturies 1947|1947]] • 1948-1949 Nun hubo • [[Vuelta a Asturies 1950|1950]] • 1951-1952 Nun hubo • [[Vuelta a Asturies 1953|1953]] • [[Vuelta a Asturies 1954|1954]] • [[Vuelta a Asturies 1955|1955]] • [[Vuelta a Asturies 1956|1956]] • [[Vuelta a Asturies 1957|1957]] • 1958-1967 Nun hubo • [[Vuelta a Asturies 1968|1968]] • [[Vuelta a Asturies 1969|1969]] • [[Vuelta a Asturies 1970|1970]] • [[Vuelta a Asturies 1971|1971]] • [[Vuelta a Asturies 1972|1972]] • [[Vuelta a Asturies 1973|1973]] • [[Vuelta a Asturies 1974|1974]] • [[Vuelta a Asturies 1975|1975]] • [[Vuelta a Asturies 1976|1976]] • [[Vuelta a Asturies 1977|1977]] • [[Vuelta a Asturies 1978|1978]] • [[Vuelta a Asturies 1979|1979]] • [[Vuelta a Asturies 1980|1980]] • [[Vuelta a Asturies 1981|1981]] • [[Vuelta a Asturies 1982|1982]] • [[Vuelta a Asturies 1983|1983]] • [[Vuelta a Asturies 1984|1984]] • [[Vuelta a Asturies 1985|1985]] • [[Vuelta a Asturies 1986|1986]] • [[Vuelta a Asturies 1987|1987]] • [[Vuelta a Asturies 1988|1988]] • [[Vuelta a Asturies 1989|1989]] • [[Vuelta a Asturies 1990|1990]] • [[Vuelta a Asturies 1991|1991]] • [[Vuelta a Asturies 1992|1992]] • [[Vuelta a Asturies 1993|1993]] • [[Vuelta a Asturies 1994|1994]] • [[Vuelta a Asturies 1995|1995]] • [[Vuelta a Asturies 1996|1996]] • [[Vuelta a Asturies 1997|1997]] • [[Vuelta a Asturies 1998|1998]] • [[Vuelta a Asturies 1999|1999]] • [[Vuelta a Asturies 2000|2000]] • [[Vuelta a Asturies 2001|2001]] • [[Vuelta a Asturies 2002|2002]] • [[Vuelta a Asturies 2003|2003]] • [[Vuelta a Asturies 2004|2004]] • [[Vuelta a Asturies 2005|2005]] • [[Vuelta a Asturies 2006|2006]] • [[Vuelta a Asturies 2007|2007]] • [[Vuelta a Asturies 2008|2008]] • [[Vuelta a Asturies 2009|2009]] • [[Vuelta a Asturies 2010|2010]] • [[Vuelta a Asturies 2011|2011]] • [[Vuelta a Asturies 2012|2012]] • [[Vuelta a Asturies 2013|2013]] • 2014 Nun hubo • [[Vuelta a Asturies 2015|2015]] • [[Vuelta a Asturies 2016|2016]] • [[Vuelta a Asturies 2017|2017]] • [[Vuelta a Asturies 2018|2018]] • [[Vuelta a Asturies 2019|2019]] • 2020 Nun hubo • [[Vuelta a Asturies 2021|2021]] • [[Vuelta a Asturies 2022|2022]] • [[Vuelta a Asturies 2023|2023]] • [[Vuelta a Asturies 2024|2024]] • [[Vuelta a Asturies 2025|2025]] }}<noinclude>{{documentación}}</noinclude> 5v8wb57cjmj7uaqiriyind2dr3bp35c 0 148838 4382962 3909826 2025-07-08T05:29:23Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382962 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Cecilia de Mecklemburgo-Schwerin}} {{persona}} La '''duquesa Cecilia de Mecklemburgu-Schwerin''' (''Cecilia Augusta María''; [[Schwerin]], [[Imperiu alemán]], [[20 de setiembre]] de [[1886]] - [[Bad Kissingen]], [[Alemaña Occidental]], [[6 de mayu]] de [[1954]]) foi la última princesa heredera de Prusia como esposa del [[Guillermo de Prusia (1882-1951)|príncipe Guillermo]], fíu y herederu del [[Guillermu II d'Alemaña|káiser Guillermu II]]. Cecilia yera fía de [[Federico Francisco III de Mecklemburgu-Schwerin]] y de la [[Anastasia Mijáilovna Románova|gran duquesa Anastasia Mijáilovna de Rusia]]. Crióse con cencellez y la so vida temprana foi [[wikt: Peripatetic|peripatética]], pasando los branos en Mecklemburgu-Schwerin y el restu del añu nel sur de [[Francia]]. Dempués de la muerte del so padre, viaxó tolos branos ente [[1898]] y [[1904]] a la [[Rusia]] natal de la so madre. El [[6 de xunu]] de [[1905]], casóse con [[Guillermo de Prusia (1882-1951)|Guillermo, príncipe herederu d'Alemaña]]. La pareya tuvo cuatro fíos y dos fíos. Cecilia, alta y escultural, fíxose llueu popular n'Alemaña por el so estilu. Sicasí, el so maríu yera un muyeriegu y el matrimoniu nun foi feliz. Dempués de la cayida de la monarquía alemana, a la fin de la [[Primer Guerra Mundial]], Cecilia y el so maríu vivieron na so mayoría separaos. Mientres la [[República de Weimar]] y el periodu [[Nazi]], Cecilia vivió una vida privada principalmente nel [[Palaciu Cecilienhof]] de [[Potsdam]]. Cola meyora de les tropes soviétiques, dexó Cecilienhof para nunca volver en febreru de 1945. Instalar en [[Bad Kissingen]] hasta 1952 cuando se camudó a un apartamentu nel distritu Frauenkopf de [[Stuttgart]]. En 1952, publicó un llibru de memories. Ella morrió dos años dempués. == Familia == Foi fía del [[Federico Francisco III de Mecklemburgu-Schwerin|Gran Duque Federico Francisco III de Mecklemburgu-Schwerin]] y la [[Anastasia Mijáilovna Románova|Gran Duquesa Anastasia Mijáilovna de Rusia]].<ref name=Gotha /> La duquesa Cecilia casóse col príncipe Guillermo'l [[6 de xunu]] de [[1905]] en [[Berlín]].<ref name=Gotha>[https://web.archive.org/web/20071112093701/http://pages.prodigy.net/ptheroff/gotha/mecklenburg.html Online Gotha]</ref> Una vegada casóse adquirió'l tratamientu de ''La so Alteza Imperial y Real, princesa heredera d'Alemaña'' según ''princesa de Prusia''. El so maríu finó en 1951, convirtiéndose en princesa viuda.<ref name=nyt1>{{Obra citada | last = | first = | títulu = Princess Cecilie of Prussia Dead; Widow of Heir to the German Throne Before World War; Succumbs at Age of 67 | pages = | newspaper = The New York Times | location = Bonn | date = 7 de mayu de 1954 | url = | fechaaccesu = <!-----13 January 2010----->}}</ref> Cecilia finó'l [[6 de mayu]] de [[1954]] d'un [[Infartu|ataque cardiacu]]. Tanto ella como'l so home fueron soterraos nos xardinos del [[castiellu de Hohenzollern]]. Fueron los sos fíos: * Príncipe [[Guillermo de Prusia (1906-1940)|Guillermo de Prusia]] (1906-1940) Arrenunció a los sos derechos de socesión y morrió lluchando nel exércitu alemán mientres la invasión de [[Francia]] en 1940. Casóse con Dorothea von Salviati y tuvieron descendencia. * Príncipe [[Luis Fernando de Prusia|Luis Fernando]] (1907-1994) -L'herederu dinásticu-. Xefe de la [[Dinastía Hohenzollern|Casa de Hohenzollern]] y casáu con [[Kira Románova|Kira Kirillovna]] Gran Duquesa de Rusia, tuvieron descendencia. * Príncipe [[Huberto de Prusia]] (1909-1950). Casáu cola Baronesa [[María von Humboldt-Dachroeden]], ensin descendencia. Casáu en segundes nupcias con Madalena de Reuss, con descendencia. * Príncipe [[Federico de Prusia (1911-1966)|Federico de Prusia]] (1966). Casáu con [[Lord|Lady]] Brigid Katherine Guinness, con descendencia. * Princesa [[Alexandrina de Prusia]] (1915-1980). Llamada "Adini" familiarmente, tenía síndrome de Down. * Princesa [[Cecilia de Prusia]] (1917-1975). Casada con Clyde Harris en 1949, tuvo una fía. == Títulos, tratamientos y distinciones honorífiques == === Títulos y tratamientos === * '''20 de setiembre de 1886 - 6 de xunu de 1905''': ''La so Alteza'' la duquesa Cecilia de Mecklemburgu-Schwerin * '''6 de xunu de 1905 - 9 de payares de 1918''': ''La so Alteza Imperial y Real'' la princesa heredera alemana, princesa heredera de Prusia * '''9 de payares de 1918 - 6 de mayu de 1954''': ''La so Alteza Imperial y Real'' la princesa heredera Cecilia, princesa heredera de Prusia === Distinciones honorífiques === ;Distinciones honorífiques alemanes * [[Ficheru:D-PRU Princely Hohenzollern Order BAR.svg|50px]] Dama de la Orde de Luisa ;Distinciones honorífiques estranxeres * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50px]] [[Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Luisa]], {{bandera|España|1785}} [[Restauración borbónica n'España|Reinu d'España]] * El palaciu en [[Potsdam]] nel que vivió la pareya principesca llamar nel so honor [[Palaciu Cecilienhof]], según el barcu de travesía [[Herzogin Cecilie]] que más tarde foi renombráu como [[SS Kronprinzessin Cecilie]]. == Ancestros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">'''Ancestros de Cecilia de Mecklemburgu-Schwerin''' </div> <div class="NavContent" style="display:none;"> <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1=1. '''Duquesa Cecilia de Mecklemburgu-Schwerin''' |2=2. [[Federico Francisco III de Mecklemburgu-Schwerin|Federico Francisco III, gran duque de Mecklemburgu-Schwerin]] |3=3. [[Anastasia Mijáilovna Románova|Gran duquesa Anastasia Mijáilovna de Rusia]] |4=4. [[Federico Francisco II de Mecklemburgu-Schwerin|Federico Francisco II, gran duque de Mecklemburgu-Schwerin]] |5=5. [[Augusta de Reuss-Köstritz|Princesa Augusta de Reuss-Köstritz]] |6=6. [[Miguel Nikoláyevich de Rusia|Gran duque Miguel Nikoláyevich de Rusia]] |7=7. [[Cecilia de Baden (Olga Feodorovna)|Princesa Cecilia de Baden]] |8=8. [[Pablo Federico de Mecklemburgu-Schwerin|Pablo Federico, gran duque de Mecklemburgu-Schwerin]] |9=9. [[Alexandrina de Prusia|Princesa Alexandrina de Prusia]] |10=10. [[Enrique LXIII de Reuss-Köstritz|Príncipe Enrique LXIII de Reuss-Köstritz]] |11=11. [[Enrique LXIII de Reuss-Köstritz|Conde Leonor de Stolberg-Wernigerode]] |12=12. [[Nicolás I de Rusia]] |13=13. [[Carlota de Prusia (zarina)|Princesa Carlota de Prusia]] |14=14. [[Leopoldu I de Baden|Leopoldu, gran duque de Baden]] |15=15. [[Sofía Guillermina de Suecia|Princesa Sofía Guillermina de Suecia]] |16=16. [[Federico Luis de Mecklemburgu-Schwerin|Federico Luis, gran duque herederu de Mecklemburgu-Schwerin]] |17=17. [[Elena Pávlovna Románova|Gran duquesa Elena Pavlovna de Rusia]] |18=18. [[Federico Guillermu III de Prusia]] |19=19. [[Louise von Mecklenburg-Strelitz|Duque Luisa de Mecklemburgu-Strelitz]] |20=20. Príncipe Enrique XLIV de Reuss-Köstritz |21=21. Baronesa Guillermina de Geuder-Rabensteiner |22=22. [[Enrique de Stolberg-Wernigerode|Conde Enrique de Stolberg-Wernigerode]] |23=23. Princesa Juana de Schönburg-Waldenburg |24=24. [[Pablo I de Rusia]] |25=25. [[Sofía Dorotea de Wurtemberg|Duquesa Sofía Dorotea de Württemberg]] |26=26. [[Federico Guillermu III de Prusia]] (= 18) |27=27. [[Luisa de Mecklemburgu-Strelitz|Duque Luisa de Mecklemburgu-Strelitz]] (= 19) |28=28. [[Carlos Federico I de Baden|Carlos Federico, gran duque de Baden]] |29=29. [[Baronesa Luisa Carolina Geyer de Geyersberg]] |30=30. [[Gustavo IV Adolfo de Suecia]] |31=31. [[Federica de Baden|Princesa Federica de Baden]] }}</center></div></div> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref|en|Duchess Cecilie of Meckenburg-Schwerin}} {{enllaces persona} {{NF|1886|1954}} [[Categoría:Casa de Mecklemburgu-Schwerin]] [[Categoría:Casa de Hohenzollern]] [[Categoría:Princeses de Prusia]] h740ocxql1z2p2fss38zs7fkiiz97r1 0 153566 4382963 4174186 2025-07-08T05:29:26Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382963 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Virginia Oldoini''', '''Condesa de Castiglione''' {{nym}} foi una aristócrata y axente secretu italiana, célebre por ser amante del emperador [[Napoleón III]] de Francia. En parte foi responsable de la [[unificación italiana]], por cuenta de la influencia qu'adquirió sobre l'emperador. Foi tamién una significativa figura na temprana hestoria de la fotografía como modelu y collaboradora del fotógrafu [[Pierre-Louis Pierson]]. == Biografía == === Primeros años === Nacida'l 22 de marzu de 1837 en [[Florencia]] como Virginia Elisabetta Lluisa Carlotta Antonietta Teresa Maria Oldoini, yera fía del marqués [[La Spezia|''spezzino'']], Filippo Oldoini, y de la marquesa Isabella Lamporecchi, miembros de la nobleza menor de la [[Gran Ducáu de Toscana|Toscana]]. Virginia recibió una esmerada educación, podía falar cuatro llingües fluidamente y apoderaba la música y la danza. Llueu destacó pol so notable guapura ente'l restu de mozos aristócrates, polo que foi conocida como «La Perla d'Italia», anque na so redolada familiar moteyar «Nicchia». En 1854, con diecisiete años, casóse con Francesco Verasis Asinari, conde de [[Castiglione Tinella|Castiglione]] y de [[Costigliole d'Asti|Costigliole]], doce años mayor qu'ella, que amosóse dende un primer momentu como una persona fría, de calter reserváu, bien distintu de la condesa. A ella encantáben-y les fiestes y los viaxes, y amosábase con un calter allegre y disipao. Tuvieron un únicu fíu llamáu Giorgio que morrería de viruela a temprana edá ensin algamar l'adolescencia. Adulces les diferencies de calter fuéron-yos dixebrando. Virginia siguió allegando a fiestes y bailles, ensin la compañía del so home. Ellí coincidió con un primu so, el [[Camillo Benso, conde de Cavour|conde de Cavour]], primer ministru del rei [[Víctor Manuel II d'Italia|Víctor Manuel II]] de [[Reinu de Cerdeña|Cerdeña]] y [[El Piamonte]]. Cavour propunxo utilizar los servicios de la so prima pa consiguir la [[unificación d'Italia]], buscando influyir nel emperador francés, [[Napoleón III]], por que se enfrentara a [[Imperiu austriacu|Austria]] y que esta abandonara los territorios ocupaos n'[[Italia]]. Si [[El Piamonte]] llograr, la [[casa de Saboya]] imponer en tol territoriu italianu. Yera sabíu qu'a Napoleón III gustáben-y les muyeres formoses, polo que convencieron a la condesa por que se dirixiera a París en calidá de «espía», pa «aconseyar» al emperador de que-y convien atacar al enemigu austriacu. Pa esti plan tamién cuntaron col conde. Dambos parten para [[París]] xunto col so fíu. === Misión en París === [[Ficheru:Contessa di Castiglione.jpg|250px|miniaturadeimagen|left|Condesa de Castiglione pintada en París, 1862 por [[Michele Gordigiani]]]] La condesa empezó les sos aventures nel escenariu internacional el día de [[Navidá]] de 1855, cuando llegó a París col so home Francesco y el so fíu Giorgio. Al paecer, taben ellí pa devolve-y una visita a la prima de la condesa, [[Maria Walewska]], que'l so fíu, el conde [[Alejandro Xosé Colonna-Walewski|Alexandre Colonna-Walewski]], yera tamién fíu de [[Napoleón Bonaparte]]. Sicasí, tres esta escusa atopaba la verdera causa del viaxe de los Castiglione a la capital francesa: l'alcuentru ente Virginia y [[Napoleón III]]. Los bien rellacionaos Castiglione nun esperaron enforma pa ser llevaos a la Corte. En pocos díes, fueron presentaos a Napoleón III y a la so esposa [[Eugenia de Montijo|Eugenia]], nun baille imperial. Les entraes de la condesa a les fiestes y bailles convertir en lleenda. Siempres tarde, faía que'l so home escoltar a una esquina del salón onde reparaba la gran atención que la so presencia producía. Ellí, esperaba a que los anfitriones realizaren les presentaciones y emocionábase solo cuando l'emperador o la emperatriz saludar. Llegóse-y a conocer como la Muyer del Amor Imperial». == Na ficción == La vida de la condesa foi desenvuelta en 1942 nel filme italianu ''La contessa Castiglione'' y en 1954 nel francu italianu ''La Contessa di Castiglione'', siendo interpretada nesti postreru por [[Yvonne De Carlo]]. == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50px]] [[Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa|Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1837|1899|Castiglione, Conde Virginia de}} {{Tradubot|Virginia Oldoini}} [[Categoría:Nobles d'Italia]] [[Categoría:Espíes d'Italia]] [[Categoría:Persones de Florencia]] 8mcmsonilfzs6npqvd93bwkdwey661r 0 155639 4382933 4362112 2025-07-08T04:48:09Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:The Order of Merit for Distinguished Service (Peru) Ribbon.gif]] → [[File:Order of Merit for Distinguished Service (Peru).svg]] vva 4382933 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Gustavo Noboa}} {{persona}} '''Gustavo José Joaquín Noboa Bejarano''' {{nym}} foi un caderalgu universitariu y [[políticu]] [[Ecuador|ecuatorianu]], presidente del so país de {{fecha|21|01|2000}} al {{fecha|15|01|2003}}. == Biografía == Tresnietu del presidente [[Diego Noboa y Arteta]], Gustavo Noboa Bejarano nacíu na ciudá de Guayaquil la {{fecha|21|08|1937}} y foi bautizáu colos nomes de Gustavo José Joaquín. Fíu del conocíu políticu y xenealoxista de Guayaquil Luis Noboa de Icaza y de Laura Cercu Bejarano de Icaza. Tolos sos estudios realizar na so ciudá natal: primero nel [[Colexu Salesianu Cristóbal Colón]], onde en 1956 graduar de Bachiller, y los superiores na Universidá de Guayaquil, onde en 1965 algamó'l títulu de Doctor en Xurisprudencia. Al añu siguiente integrar a la [[Universidá Católica Santiago de Guayaquil]] como caderalgu de xurisprudencia, funciones que desempeñó mientres 30 años, siendo por 5 años decanu de la Facultá de Xurisprudencia y mientres 10 años Rector de la Universidá. Mientres la so xestión complementóse gran parte de les instalaciones universitaries, diose gran impulsu a los llabores d'investigación académica, creando pal casu'l llaboratoriu de bioloxía molecular, y se pavimentó y dotó d'alcantarelláu al campu universitario. Finalmente dixebróse de la Universidá Católica y prosiguió la so xera educativa como rector del Blue Hill College de Guayaquil, institución académica rellacionada a la Florida Atlantic University, de los EE.XX. Mientres más de 38 años trabayó nel Inxenios San Carlos. A pesar de nun ser afiliáu a partíu políticu dalgunu, delles vegaes foi llamáu pa desempeñar importantes funciones: foi Gobernador de la Provincia del Guayas mientres el gobiernu del Dr. [[Osvaldo Hurtado]], ente marzu de 1983 y agostu de 1984, y mientres esi mesmu periodu foi amás Presidente de la Xunta de Defensa Civil y de la Comisión de Tránsitu del Guayas. Ye hermanu de [[Ricardo Noboa]], veteranu políticu de la derecha del país, Ernesto Noboa, direutor de la [[Xunta de Beneficencia de Guayaquil]] y Fernando Noboa, reconocíu xinecólogu de Guayaquil. Ta casáu con María Isabel Baquerizo, con quién tien 6 fíos:<ref>http://www.elcomercio.com/actualidad/vocacion-politica-nun llega-heriedu.html</ref> * María Isabel Noboa Baquerizo * Laura María Noboa Baquerizo * Pablo Noboa Baquerizo * Carmen Elena Noboa Baquerizo * Susana Noboa Baquerizo * Diego Noboa Baquerizo == Vicepresidente del Ecuador (1998-2000) == Foi electu Vicepresidente como binomiu de [[Jamil Mahuad]] pol partíu [[Unión Demócrata Cristiana (Ecuador)|Democracia Popular]] nes [[Eleiciones presidenciales d'Ecuador de 1998]], nun siendo afiliáu al partíu, pero allegáu a la so ideoloxía.<ref>{{Cita web|url=https://www.eluniverso.com/2003/07/31/0001/8/F9Y0BC98D94A4BEA99A0C50A71BE3630.html|títulu=L'ex presidente Gustavo Noboa enfrenta una orde d'enraigono - JUL. 31, 2003 - Política - Historicos - L'UNIVERSU|fechaaccesu=27 de xunu de 2018|apellíu=eluniverso.com.|sitiuweb=www.eluniverso.com}}</ref> Caltuvo bones rellaciones con Mahuad hasta l'entamu de la Crisis Económica de 1998, momentu en qu'espresaba'l so desalcuerdu coles midíes económiques que promulgaba'l gobiernu. La grave situación económica del país dio llugar a que, a finales de 1999, empecípiese un éxodu que llevó a aproximao a 200.000 ecuatorianos -principalmente llabradores, artesanos y pequeños propietarios- a abandonar el país con destín a Europa. El 9 de xineru de 2000, Mahuad depués de 17 meses nel exerciciu del cargu y ante la devaluación acelerada del [[sucre]], anunció dolarizar la economía. Meses antes ordenara'l famosu “feriáu bancariu”, conxelando los depósitos de particulares, como resultáu de la quiebra del 80% del sistema financieru nacional y n'enfotu de salvaguardar a les instituciones bancaries. Los sucesos bastiáronse y el 21 de xineru del mesmu añu, cuando, sofitaos por indíxenes que llegaren a Quito pa protestar contra'l gobiernu y en collaboración d'oficiales del Exércitu, Antonio Vargas Huatatoca -líder de la Confederación de Nacionalidaes Indíxenes [[CONAIE]]; el coronel [[Lucio Gutiérrez]] y Carlos Solórzano Constantine -ex presidente de la Corte Suprema de Xusticia- proclamen la llamada “[[Crisis financiera n'Ecuador de 1999|Xunta de Salvación Nacional]]", y derroquen al presidente Mahuad, quien ante la presión política sr abellugó na embaxada chilena. Depués d'esti Golpe d'Estáu, el xeneral Carlos Mendoza Poveda -Xefe del Comandu Conxuntu de les Fuercies Armaes- reemplazó al coronel Gutiérrez por orde del comandu militar ya instaura un Triunviratu presidíu pol, siendo los sos otros dos miembros Vargas y Solórzano. Ante'l refugu popular ya internacional del triunviratu, na madrugada del 22 de xineru, l'Altu Mandu de les Fuercies Armaes obligó a Mendoza a arrenunciar y sofitaron caltener l'orde constitucional, respetando la socesión, reconocieron al vicepresidente Gustavo Noboa, como quién tien d'asumir el poder. Pela so parte, el Congresu, na mañana del 22 de xineru, col respaldu de 87 de los 96 diputaos presentes, declaró cesante a Mahuad por abandonu de les sos funciones y invistió a Noboa como Presidente de la República con mandatu hasta'l 15 de xineru de 2003.<ref>http://www.eluniverso.com/noticias/2016/09/04/nota/5778516/23-xineru-2000-gustavo-noboa-toma-poder</ref> == Presidente Constitucional del Ecuador (2000-2003) == Gran parte de la población d'estratos medios y les clases dirixentes, tuvieron acordies cola torna a la constitucionalidá democrática, pero los indíxenes y los militares de rangos medios ya inferiores que se movilizaren contra Mahuad, sintiéronse burllaos y utilizaos polos políticos y los altos mandos militares. === Polítiques Públiques === Noboa realizó promeses de xusticia social y de persistencia na llucha contra la corrupción, llamó a formar una conciencia nacional que, al marxe de "partidismos y ambiciones de grupos", contribuya a refaer la función pública y poner fin a los "xermes de descomposición" esistentes nes estructures políticu y económicu del país.<ref name="eluniverso_1">http://www.eluniverso.com/2004/08/23/0001/8/2Y95248440C244CB973B8216CD74Y998.html</ref> Los primeros meses del so gobiernu fueron bien difíciles, pos el país travesaba la peor crisis económica de los últimos cincuenta años de vida republicana. Al conxelamientu de dineru que'l pueblu fuera sometíu pol gobiernu de Mahuad sumáronse la escasez de fontes de trabayu y una serie d'esixencies económiques per parte de determinaos gremios como los de los tresportistes, los educadores y los trabayadores de la salú, qu'aprovecharon la ocasión p'anunciar una serie de fuelgues y paros. Coles mires de apangar les tensiones sociales y facilitar el diálogu cola CONAIE, Noboa dirixó al Congresu un pidimientu d'amnistía pa los civiles y militares que participaron na asonada golpista, pidimientu que foi aprobada polos llexisladores. Dende'l mes de xineru de 2001, xustamente al cumplise un añu del so gobiernu, produciéronse manifestaciones de los estudiantes en Quito, Guayaquil y Cuenca, n'oposición al aumentu de tarifes nel tresporte públicu, precios de gas pa usu domésticu y combustibles pa vehículos; proponíen que l'Estáu siga col subsidiu d'estos combustibles. En febreru, Noboa decretaba l'Estáu d'Emerxencia, entós que dirixentes del llevantamientu indíxena rompíen el diálogu y cerraben les carreteres de la sierra. Los llevantamientos dexaron trés llabradores muertos y más d'ochenta mancaos incluyíos los militares.<ref>http://lahora.com.ec/index.php/noticias/show/1000043388/-1/%26acute%3BProtestan_porque_nun tienen_qu%C3%A9_faer%26acute%3B%3A_Noboa.html#.V9DUhs7hDDc</ref> Finalmente llegóse a un alcuerdu, en cuenta de una rectificación parcial del Gobiernu nes recién xubíes de les tarifes de los combustibles, el gas doméstico y el tresporte públicu, y la conxelación d'otres alces anunciaes pero entá non aplicaes, como la medría del [[IVA]] del 12% al 15%. Antes de rematar el 2001 inauguróse'l trespase de les agües de la presa Daule-Peripa, escontra les preses de La Esperanza y Poza Fonda, obra que va tresformar en cultivables los estensos pero grebos campos de Manabí, faciéndolos más aptos pa la producción agrícola y ganadera que caracteriza a esa provincia. Otru oxetivu del gobiernu foi la venta de les compañíes telefónicu y llétricu, que dende la so creación convirtiérense nuna carga económica pal Estáu. El productu d'estes ventes sería destináu al Fondu de Solidaridá.<ref>http://www.eluniverso.com/2002/03/07/0001/8/C0CD34Y0C7CF4AC09B2471304EC0BFF4.html</ref> A pesar de les dificultaes sociales, polítiques y económiques que tuvo d'encarar, el presidente Noboa llogró algamar importantes metes que se reflexen -de manera especial- na obra pública, que concluyó más de 5.000 quilómetros de carreteres na Troncal de la Sierra o Panamericana, qu'enllaza la Ponte de Rumichaca, al norte, con Macará, al Sur; la Vía del Pacíficu, la Troncal Amazónica, el corredor arterial qu'enllaza Esmeraldes con Francisco de Orellana, nel Oriente; y les vía San Llorienzo-Ibarra y Loja-Zamora.<ref>http://www.eluniverso.com/2002/09/17/0001/12/603AE42EED644AFE9CBE365FB5EF04AB.html</ref> El so gobiernu llevó agua potable -por tubería- a delles poblaciones se la sierra y de la mariña, y de manera especial a la península de Santa Elena, qu'esperara por ella mientres más de 30 años. Contrató la construcción de la ponte amiesto al Rafael Mendoza Avilés -que xune Guayaquil con Durán y al que depués se -y dio'l nome de Carlos Pérez Peraso- y confirmó al Conceyu Porteño que'l gobiernu apurriría col 75% del costu de la construcción de los viaductos nes aveníes Quito y Machala. === Polítiques Económiques === El gobiernu de Gustavo Noboa caltuvo'l sistema de [[dolarización]] y acentuó les polítiques neolliberales empecipiaes pol so antecesor.<ref>http://lahora.com.ec/index.php/noticias/show/1000117537/-1/Gustavo_Noboa_defende_la_dolarizaci%C3%B3n.html#.V9DTmM7hDDc</ref> Renegoció la [[delda esterna]] depués de la inédita moratoria unillateral de los bonos Brady declarada por Mahuad. N'agostu del 2000 llogró'l re negociación de la delda esterna, que foi llograda pol unviáu especial Ing. Jorge Gallardo Zavala en condiciones bien beneficioses pal Ecuador. Aquel día, un acontecimientu más determinó la vida económica del Ecuador: el 9 de setiembre retirar de circulación el Sucre, y como única moneda empezó a utilizar el dólar norteamericanu.<ref>http://www.eluniverso.com/noticias/2015/01/11/nota/4417811/15-anos-amestaos-dolarizacion</ref> Noboa y los demás responsables públicos, basaron toles esperances d'amontar los ingresos fiscales col nuevu Oleoductu de Crudos Pesaos ([[OCP]]). La so construcción foi aprobada'l 15 de febreru de 2001 y en payares de 2003 l'oleoductu empecipió les sos operaciones. El proyeutu tuvo una fuerte oposición d'organizaciones llabradores y ecoloxistes, qu'anunciaben qu'esti proyeutu traería de resultes la devastación de les comunidaes rurales y la afectación de los ecosistemes.<ref>http://www.eltelegrafo.com.ec/noticias/economia/8/ocp-debe-usd-71-millones-por-evasion-fiscal</ref> El programa de privatizaciones, mientres el Gobiernu de Noboa, tuvo una meyora lenta por cuenta de: l'escasu interés de los operadores estranxeros escontra les empreses de servicios del Estáu, la movilización en contra de la privatización y la declaración d'inconstitucionalidá de les lleis habilitantes per parte del Tribunal Constitucional. === Otros acontecimientos === Mientres l'añu 2002, dellos acontecimientos asoceden: la erupción del volcán Reventador;<ref>http://www.eluniverso.com/2002/11/04/0001/12/5Y532237DB7044D0B8A638B31F253845.html</ref> esplota un polvorín militar en [[Riobamba]];<ref>http://www.eluniverso.com/2002/11/22/0001/12/1B726A64D7EF4B3FB9Y75B91CEC7F722.html</ref> [[Fidel Castro]] y [[Hugo Chávez]], presidentes de Cuba y Venezuela, respeutivamente, visiten l'Ecuador. La imaxe del Presidente viose afeutada por dellos fechos: el so hermanu, Ricardo Noboa Bejarano, tuvo frente al Conseyu Nacional de Modernización (CONAM), dende febreru del 2000 hasta'l 2002, añu en que dimitió tres declarase inconstitucional la Llei Trole II pol Tribunal Constitucional y fracasaos los procesos de privatización de les llétriques y telefóniques pola oposición de sindicalistes y líderes políticos contrarios al gobiernu.<ref>[http://www.eluniverso.com/2002/07/31/0001/9/C0C59DCB1DCC4BE49A4A0CCF63F08204.html Ricardo Noboa arrenunció a la presidencia del Conam]</ref> Un problema más foi l'arrenunciu del so ministru d'Economía y Finances, Carlos Julio Emmanuel, dempués de que dellos alcaldes acusaren a funcionarios del so ministeriu d'esixir sobornos en cuenta de lliberar partíes presupuestaries pa los sos conceyos. Meses dempués, la Corte Suprema de Xusticia ordenó al arrestu de Emmanuel a pidimientu de la Contraloría Xeneral del Tái] por un presuntu delitu de falsificación de documentos.<ref>http://www.eluniverso.com/2002/06/24/0001/678/9D85C30062C342DFA0BE56D7BA961DA2.html</ref> Tamién traxo consecuencies aciages el que Noboa suxiriera'l nome del sacerdote Carlos Flores al Direutoriu de CAYER col enfotu de moralizar les Aduanes. El padre Flores, nomáu entós Xerente Distrital de l'Aduana de Quito, cometió actos de corrupción y fuxó al esterior como prófugo de la xusticia, finalmente foi arrestáu y condergáu a 12 años de reclusión mayor, dientro del xuiciu penal que se-y siguió pola illegal negociación de 147 notes de creitu, por un monto de 4.9 millones de dólares.<ref>http://lahora.com.ec/index.php/noticias/show/1000158738/-1/Cura_Flores_pon_en_dulda_seriedá_de_Gustavo_Noboa.html#.V9DSQ87hDDc</ref> === Ministros d'Estáu === {| align=center width=40% border=1 cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=#0000CC style="color:white;" !width=50%|Ministeriu !width=50%|Ministru ! colspan="2" |Partíu |- | Ministeriu de Defensa || Hugo Unda Aguirre | bgcolor="#4B5320" | |Militar |- | rowspan="2" | Ministeriu de Bienestar Social || [[Raúl Patiño]] |bgcolor="black" | |PSFA |- |Luis Maldonado |bgcolor="gray" | |Ind. |- | rowspan="2" | Ministeriu de Salú Pública || Fernando Bustamante Riofrío |bgcolor="gray" | |Ind. |- |Patriciu Jamriska |bgcolor="gray" | |Ind. |- | Ministeriu d'Obres Públiques || José Machiavello Almeida |bgcolor="gray" | |Ind. |- | rowspan="2" | Ministeriu d'Agricultura y Ganadería || Mauricio Dávalos |bgcolor="lightgreen" | |DP |- |Galo Plaza Pallares |bgcolor="gray" | |Ind. |- | rowspan="2" | Ministeriu de Educación || Roberto Hanze Salem |bgcolor="gray" | |Ind. |- |Juan Cordero |bgcolor="gray" | |Ind. |- | rowspan="2" | Ministeriu d'Ambiente || Rodolfo Rendón Blacio |bgcolor="gray" | |Ind. |- |Lourdes Luque |bgcolor="gray" | |Ind. |- | Ministeriu de Turismo || Rocío Vásquez Alcázar |bgcolor="gray" | |Ind. |- | rowspan="5" | Ministeriu de Gobiernu || [[Francisco Huerta Montalvo]] |bgcolor="gray" | |Ind. |- |Antonio Andretta Arízaga |bgcolor="gray" | |Ind. |- |Juan Manrique |bgcolor="gray" | |Ind. |- |Marcelo Merlo Jaramillo |bgcolor="gray" | |Ind. |- |Rodolfo Barniol Zerega |bgcolor="gray" | |Ind. |- | rowspan="5" |Ministeriu de Economía |Jorge Guzmán |bgcolor="gray" | |Ind. |- | Luis Yturralde Mancero |bgcolor="gray" | |Ind. |- |Carlos Julio Emanuel |bgcolor="gray" | |Ind. |- |Jorge Gallardo Zavala |bgcolor="gray" | |Ind. |- |Francisco Arosemena Carbayos |bgcolor="gray" | |Ind. |- | Ministeriu d'Enerxía y Mina || Pablo Terán Ribadeneira |bgcolor="gray" | |Ind. |- | Ministeriu de Rellaciones Esteriores || [[Heinz Moeller]] |bgcolor="yellow" | |PSC |- | rowspan="2" | Ministeriu d'Industries y Comerciu Esterior || Roberto Peña Durini |bgcolor="gray" | |Ind. |- |Richard Moss |bgcolor="gray" | |Ind. |- | Ministeriu de Desenvolvimientu Urbanu y Vivienda || Nelson Murgueytio Peñaherrera |bgcolor="gray" | |Ind. |- | Ministeriu de Trabajo || Martín Insúa Chang |bgcolor="gray" | |Ind. |- | Secretaría de l'Alministración Pública || [[Marcelo Santos]] |bgcolor="yellow" | |PSC |- | rowspan="2" | Secretaría de Comunicación || Alfredo Negrete |bgcolor="gray" | |Ind. |- |Óscar Zuloaga |bgcolor="gray" | |Ind. |- |} '''Fonte:'''<ref>{{Cita publicación|url=http://repositorio.flacsoandes.edu.ec/bitstream/10469/5065/5/TFLACSO-2012CERA.pdf|títulu=LOS GABINETES MINISTERIALES: UN REFLEXU DE LA INESTABILIDÁ POLÍTICA N'ECUADOR|apellíu=COLORAES ARAUJO|nome=CARLOS ESTEBAN|fecha=2012|publicación=FLACSO|fechaaccesu=|doi=|pmid=}}</ref> ==Vida Post-Presidencial== Cerca de tres meses dempués de termináu'l so mandatu foi acusáu de malversación de fondos na renegociación de la delda esterna. Esta denuncia del so enemigu políticu [[León Febres-Cordero Ribadeneyra|León Febres-Cordero]] provocó una orde de prisión qu'obligó a Noboa a buscar asilu políticu na [[República Dominicana]], onde permaneció dende [[2003]] hasta abril de [[2005]], en que volvió a Ecuador pola declaratoria de nulidá del so xuiciu llevada a cabu pola Corte Suprema escoyida depués del alcuerdu del ex-presidente [[Abdalá Bucaram]] col presidente Gutiérrez.<ref name="eluniverso_1"/> Depués de que Gutiérrez fuera derrocáu, una nueva Corte Suprema anuló lo actuao polos sos antecesores y ordenó la detención domiciliaria de Noboa en Guayaquil. Darréu sicasí, retiráronse los cargos contra Noboa al ser amnistiáu mientres l'Asamblea Constituyente del 2007 y ésti repunxo la so llibertá yá que nunca se probaron los cargos nel so contra. Caltúvose alloñáu de la política, ocupándose del so consultoriu priváu y de l'academia.<ref>http://ecuadorinmediato.com/index.php?module=Noticias&func=news_user_view&id=82018&umt=asamblea_otorga_amnistia_pa_gustavo_noboa_y_wilma_saláu</ref> == Condecoraciones y méritos == *[[Ficheru:Ribbon bar of Orden Nacional de San Lorenzo.png|45px]] Gran Collar y Gran Maestre de la [[Orde Nacional de San Llorienzo]], [[Ecuador]] (2000). *[[Ficheru:National Order of Merit (Ecuador) - ribbon bar.gif|45px]] Gran Collar y Gran Maestre de la [[Orde Nacional al Méritu]], [[Ecuador]] (2000).<ref name="GNB_SO">{{cita web|títulu=Gustavo Noboa Bejarano - Sitiu oficial|url=http://www.noboafrenteaunainfamia.com/modules/contenido/condecoraciones.php|idioma=castellanu|fechaaccesu=27 d'agostu de 2015|allugamientu=Guayaquil|formatu=web|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160213232659/http://noboafrenteaunainfamia.com/modules/contenido/condecoraciones.php|fechaarchivu=2016-02-13}}</ref> *[[Ficheru:Order of Pope Sylvester BAR.svg|45px]] Gran Comendador de la [[Orde de San Silvestre]], [[Condecoraciones Pontificies|Ciudá del Vaticanu]] (1979).<ref name="GNB_SO" /> *[[Ficheru:Order of St. Gregory the Great.png|45px]] Comendador con placa de la [[Orde de San Gregorio Magno]], [[Condecoraciones Pontificies|Ciudá del Vaticanu]] (1996).<ref name="GNB_SO" /> *[[Ficheru:VA Ordine Piano BAR.svg|45px]] Gran Collar de la [[Orde Piana]], [[Condecoraciones Pontificies|Ciudá del Vaticanu]] (2002).<ref name="GNB_SO" /> *Gran Collar de la [[Orde de Malta]], [[Condecoraciones Pontificies|Ciudá del Vaticanu]] (2000).<ref name="GNB_SO" /> *[[Ficheru:Order of Boyacá - Extraordinary Grand Cross (Colombia) - ribbon bar.png|45px]] Gran Collar de la [[Orde de Boyacá]], [[Colombia]] (2000).<ref name="GNB_SO" /> *[[Ficheru:CHL Order of Merit of Chile - Grand Cross BAR.png|45px]] Gran Collar de la [[Orde al Méritu de Chile|Orde al Méritu]], [[Chile]] (2000).<ref name="GNB_SO" /> *[[Ficheru:Order_of_Isabella_the_Catholic_-_Sash_of_Collar.svg|cantu|45px]] Gran Collar de la [[Orde de Sabela la Católica]], [[España]] (2001).<ref name="GNB_SO" /> *[[Ficheru:Order of the Southern Cross Grand Collar Ribbon.png|45px]] Gran Collar de la [[Orde de la Cruz del Sur]], [[Brasil]] (2001).<ref name="GNB_SO" /> *[[Ficheru:Order of Merit for Distinguished Service (Peru).svg|45px]] Gran Cruz con brillantes de la [[Orde al Méritu por Servicios Distinguíos]], [[Perú]] (2001).<ref name="GNB_SO" /> *[[Ficheru:BOL Order of Condor of the Andes - Grand Cross BAR.png|45px]] Gran Collar de la [[Orde del Cóndor de los Andes]], [[Bolivia]] (2001).<ref name="GNB_SO" /> *[[Ficheru:CR Order Juan Mora Fernandez Knight BAR.svg|45px]] Gran Cruz placa d'oru de la [[Orde Nacional Juan Mora Fernández]], [[Costa Rica]] (2001).<ref name="GNB_SO" /> *[[Ficheru:Order of Merit of Duarte, Sanchez and Mella.PNG|45px]] Gran Cruz placa d'oru de la [[Orde al Méritu de Duarte, Sánchez y Mella]], [[República Dominicana]] (2002).<ref name="GNB_SO" /> *[[Ficheru:PER Order of the Sun of Peru - Grand Cross BAR.png|45px]] Gran Cruz con diamantes de la [[Orde del Sol de Perú|Orde del Sol]], [[Perú]] (2002).<ref name="GNB_SO" /> *[[Ficheru:DOM Order of Christopher Columbus ribbon bar.PNG|45px]] Gran Cruz placa d'oru de la [[Orde Heráldica de Cristóbal Colón]], [[República Dominicana]] (2002).<ref name="GNB_SO" /> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{Socesión | títulu2 = [[Ficheru:Flag of the Presidency of the Republic of Ecuador.svg|40px|centráu]] [[Presidente del Ecuador|Presidente Constitucional de la República del Ecuador]] | periodu2 = {{fecha|21|01|2000}} - {{fecha|15|01|2003}} | predecesor2 = [[Jamil Mahuad]] | socesor2 = [[Lucio Gutiérrez]] | predecesor = [[Pedro Aguayo]] | títulu = [[Ficheru:Coat of arms of Ecuador original version.svg|40px|centráu]] [[Vicepresidente del Ecuador|Vicepresidente Constitucional de la República del Ecuador]] | periodu = {{fecha|10|08|1998}} - {{fecha|20|01|2000}} | socesor = [[Pedro Pinto Rubianes]] }} {{NF|1937|2021|Noboa Bejarano, Gustavo}} [[Categoría:Presidentes d'Ecuador]] [[Categoría:Vicepresidentes d'Ecuador]] [[Categoría:Políticos y polítiques de Guayaquil]] [[Categoría:Políticos y polítiques de la Unión Demócrata Cristiana]] [[Categoría:Gobernadores d'Ecuador]] [[Categoría:Persones de Guayaquil]] dgkxnn5o1zfq4xn58ysj5puct8nlgde 0 160860 4382964 4350741 2025-07-08T05:29:29Z Minorax 54487 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.png]] → [[File:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg]] vva 4382964 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''María de les Mercedes de Borbón y Habsburgu-Lorena''' ([[Palaciu Real de Madrid]], {{Fecha|11|9|1880}}-[[ibidem]] {{Fecha|17|10|1904}}), bautizada'l 14 de setiembre de 1880 como ''María de les Mercedes Isabel Teresa Cristina Alfonsa Jacinta Ana Josefa Francisca Carolina Fernanda Filomena María de Tolos Santos'', foi [[infanta d'España]] y [[princesa d'Asturies]] mientres tola so vida. == Vida == La infanta nació'l [[11 de setiembre]] de [[1880]] nel [[Palaciu Real de Madrid]]. Acordies cola tradición, la so nacencia foi anunciáu col izado d'una bandera blanca y quince disparos de salva de cañón. Trés díes depués foi bautizada na Capiya del Palaciu pol [[Juan Ignacio Moreno y Maisanove|arzobispu de Toledo]] so los nomes de ''María de les Mercedes, Isabel, María Teresa, Cristina, Alfonsa, Jacinta, Ana, Josefa, Francisca, Carolina, Fernanda, Filomena y María de Tolos Santos'' siendo los sos padrinos el [[papa Lleón XIII]] y la so güela la exrreina [[Sabela II d'España|Sabela II]]. El so nome de pila recibir como un honor de la so madre a la memoria de la primer esposa del rei, [[Mercedes d'Orleans]], quien finó de [[tifus]] a los dieciocho años. Foi la fía primoxénita d'[[Alfonso XII d'España|Alfonso XII]] (1857-1885) y de [[María Cristina d'Habsburgu-Lorena]] (1858-1929). Cuando morrió'l so padre, el rei [[Alfonso XII d'España|Alfonso XII]], el [[25 de payares]] de [[1885]], decidió esperase y nun proclamar a la infanta María de les Mercedes reina d'España porque la so madre taba embarazada y podía tener un varón que tendría preferencia sobre ella. Como la reina María Cristina dio a lluz a un neñu'l [[17 de mayu]] de [[1886]], [[Alfonso XIII d'España|Alfonso XIII]], esti convertir en rei dende la so nacencia so la rexencia de la so madre y María de les Mercedes siguió siendo princesa d'Asturies hasta la so muerte. == Matrimoniu == Casóse'l [[14 de febreru]] de [[1901]] nel palaciu Real de Madrid col príncipe [[Carlos de Borbón y Borbón|Carlos de Borbón]] ([[1870]]-[[1949]]), fíu d'[[Alfonso de Borbón-Dos Sicilies y Austria|Alfonso de Borbón-Dos Sicilies]], [[conde de Caserta]] (nietu de [[Fernando II de les Dos Sicilies|Fernando II]] penúltimu rei de les Dos Sicilies) y de la so esposa [[María Antonieta de Borbón-Dos Sicilies]]. D'esti matrimoniu tuvo trés fíos (nacíos nel [[Palaciu Real de Madrid|Palaciu Real]]): * '''[[Alfonso de Borbón-Dos Sicilies y Borbón|Alfonso]]''', [[infante d'España]], [[Condes y duques de Apulia y Calabria|duque de Calabria]] y conde de Caserta ([[1901]]-[[1964]]). * '''[[Fernando de Borbón y Borbón (1903-1905)|Fernando]]''', [[infante d'España]] ([[1903]]-[[1905]]). * '''[[Isabel Alfonsa de Borbón|Isabel Alfonsa]]''', [[infanta d'España]] ([[1904]]-[[1985]]). Casada col conde polacu [[Jan Kanty Zamoyski]] ([[1900]]-[[1961]]), pariente llonxanu del noble Jan Zamoyski. La princesa d'Asturies finó de sobreparto en [[1904]] dando a lluz a la so única fía. El so segundu fíu, Fernando, finaría un añu más tarde. El so maríu Carlos volvería casase, esta vegada con [[Luisa d'Orleans]] ([[1882]]-[[1958]]) una princesa de Francia, y sería el padre de la madre del rei [[Xuan Carlos I d'España|Xuan Carlos I]]. La so hermana [[María Teresa de Borbón|María Teresa]], finaría so les mesmes circunstancies en [[1912]]. A la princesa d'Asturies asocedió-y como herederu de la Corona'l so fíu l'infante [[Alfonso de Borbón-Dos Sicilies y Borbón|Alfonso]] hasta que se produció la nacencia d'[[Alfonso de Borbón y Battenberg]], primoxénitu d'[[Alfonso XIII d'España|Alfonso XIII]], en [[1907]]. == Títulos == * '''1880-1904:''' ''La so Alteza Real'' la Serenísima Señora Doña María de les Mercedes de Borbón y Austria, infanta d'España, princesa d'Asturies == Distinciones honorífiques == * [[Ficheru:Order of Queen Maria Luisa (Spain) - ribbon bar.svg|50px]] [[Dama de la Orde de les Dames Nobles de la Reina María Lluisa]]. == Ancestros == <div style="clear: both; width: 100%; padding: 0; text-align: left; border: none;" class="NavFrame"> <div style="background: #ccddcc; text-align: center; border: 1px solid #667766" class="NavHead">'''Ancestros de María de les Mercedes, Princesa d'Asturies''' </div> <div class="NavContent" style="display:none;"> <center>{{ahnentafel-compact5 |style=font-size: 90%; line-height: 110%; |border=1 |boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0; |boxstyle_1=background-color: #fcc; |boxstyle_2=background-color: #fb9; |boxstyle_3=background-color: #ffc; |boxstyle_4=background-color: #bfc; |boxstyle_5=background-color: #9fe; |1= 1. '''María de les Mercedes, Princesa d'Asturies''' |2= 2. [[Alfonso XII d'España]] |3= 3. [[María Cristina d'Habsburgu-Lorena]] |4= 4. [[Sabela II d'España]] |5= 5. [[Franciscu d'Asís de Borbón]] |6= 6. [[Carlos Fernando d'Austria-Teschen|Carlos Fernando d'Austria]] |7= 7. [[Isabel Francisca d'Austria]] |8= 8. [[Fernandu VII d'España]] |9= 9. [[María Cristina de Borbón-Dos Sicilies]] |10= 10. [[Francisco de Paula de Borbón]] |11= 11. [[Luisa Carlota de Borbón-Dos Sicilies]] |12= 12. [[Carlos d'Austria-Teschen|Carlos Luis d'Austria]] |13= 13. [[Enriqueta de Nassau-Weilburg]] |14= 14. [[José Antonio d'Austria]] |15= 15. [[María Dorotea de Wurtemberg]] |16= 16. [[Carlos IV d'España]] |17= 17. [[María Lluisa de Parma]] |18= 18. [[Francisco I de les Dos Sicilies]] |19= 19. [[María Sabela de Borbón]] |20= 20. Carlos IV d'España (= 16) |21= 21. María Lluisa de Parma (= 17) |22= 22. Francisco I de les Dos Sicilies (= 18) |23= 23. María Sabela de Borbón (= 19) |24= 24. [[Leopoldu II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Leopoldu II d'Austria]] |25= 25. [[María Lluisa de Borbón]] |26= 26. [[Federico Guillermo de Nassau-Weilburg]] |27= 27. [[Luisa Isabel de Kirchberg]] |28= 28. Leopoldu II d'Austria (= 24) |29= 29. María Lluisa de Borbón (= 25) |30= 30. [[Luis de Wurtemberg|Luis Federico de Wurtemberg]] |31= 31. [[Enriqueta de Nassau-Weilburg (1780-1857)|Enriqueta de Nassau-Weilburg]] }}</center></div></div> {{socesión | predecesor=[[Sabela de Borbón y Borbón|Sabela de Borbón]] | títulu=[[Princesa d'Asturies]]| | periodu=[[1881]]-[[1904]] | socesor=[[Alfonso de Borbón y Battenberg|Alfonso de Borbón]]}} == Ver tamién == * [[Princesa d'Asturies (1903)]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{Commonscat|Maria de les Mercedes de Borbón, Princess of Asturies}} {{NF|1880|1904}} {{Tradubot|María de las Mercedes de Borbón y Habsburgo-Lorena}} [[Categoría:Casa de Borbón n'España]] [[Categoría:Príncipes y princeses d'Asturies|Borbón y Habsburgu-Lorena, María de les Mercedes de]] [[Categoría:Infantes d'España]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] qhdglzvl81cmf00eapukdaafvrw50qf 0 161888 4382985 4334590 2025-07-08T07:18:44Z YoaR 37624 4382985 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Omar Sampedro}} {{persona}} '''Omar Sampedro Bernardo''' {{nym}} ye un {{futbolista}}. == Trayeutoria == Formar nes categoríes inferiores del [[Real Uviéu]] hasta l'añu 2003, momentu en que pasó al equipu xuvenil del [[Real Sporting de Xixón]], col que se proclamó campeón de la [[División d'Honor Xuvenil d'España|División d'Honor]] y llogró conquistar la [[Copa de Campeones de División d'Honor Xuvenil|Copa de Campeones]] na campaña 2003-04.<ref>{{cita web |url=http://sporting.elcomercio.es/noticias/2011-11-08/generacion-perdida-sporting-20111108.html |títulu=La xeneración perdida |fechaaccesu=21 de xunu de 2012 |apellíu=García de Dios |nome=Fernando |fecha=8 de payares de 2011 |sitiuweb=[[El Comercio (España)|El Comercio]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120629152427/http://sporting.elcomercio.es/noticias/2011-11-08/generacion-perdida-sporting-20111108.html |fechaarchivu=2012-06-29 }}</ref> Na temporada [[Tercer División d'España 2004-05|2004-05]] incorporar al [[Real Sporting de Xixón "B"]], entós daquella en [[Tercer División d'España|Tercer División]], onde anotó quince goles nos venticinco partíos qu'apostó. Amás, tamién llegó a debutar col [[Real Sporting de Xixón]] en [[Segunda División d'España|Segunda División]] mientres esa mesma campaña.<ref name="bdfutbol">{{cita web |url=https://www.bdfutbol.com/es/j/j4996.html |títulu=Ficha de Omar |fechaaccesu=21 de xunu de 2012 |sitiuweb=BDFutbol}}</ref> Darréu, tuvo un añu cedíu nel [[Zamora Club de Fútbol|Zamora C. F.]]<ref name="alcoyano">{{cita web |url=https://www.lne.es/deportes/2012/06/20/ex-raxón-omar-sampedro-alcoyano/1259274.html |títulu=El exrojiblanco Omar Sampedro, al Alcoyano |fechaaccesu=22 de xunu de 2012 |apellíu=Cabranes |nome=Ángel |fecha=22 de xunu de 2012 |sitiuweb=[[La Nueva España]]}}</ref> Al so regresu al conxuntu raxón pasó a formar parte de la primer plantía mientres les siguientes trés temporaes y consiguió l'ascensu a [[Primer División d'España|Primer División]] na [[Segunda División d'España 2007-08|2007-08]].<ref name="alcoyano" /> Na máxima categoría tuvo participación en cuatro alcuentros de la Lliga hasta que decidió abandonar el club en xineru de 2009 pa fichar pol [[Club Deportivo Castellón|C. D. Castellón]].<ref>{{cita web |url=https://www.marca.com/2009/02/19/futbol/equipos/castellon/1235068555.html |títulu=El Castellón inscribe a Omar Sampedro |fechaaccesu=22 de xunu de 2012 |fecha=19 de febreru de 2009 |sitiuweb=[[Marca (periódicu)|Marca]]}}</ref> Na temporada [[Segunda División B d'España 2009-10|2009-10]] tornó a la [[Segunda División B d'España|Segunda División B]] pa incorporase a les files de la [[Sociedad Deportiva Ponferradina|S. D. Ponferradina]],<ref>{{cita web |url=http://www.diariodeleon.es/noticias/deportes/david-gonzalez-proximo-oxetivu_503296.html |títulu=David González, próximu oxetivu |fechaaccesu=15 de mayu de 2015 |apellíu=Otero |nome=Francisco |fecha=23 de xineru de 2010 |sitiuweb=[[Diario de León]] }}</ref> equipu col que consiguió l'ascensu a la categoría de plata.<ref>{{cita web |url=http://www.as.com/futbol/articulo/ponferradina-confirma-baxes-renovaciones-segunda/20100607dasdasftb_50/Tes |títulu=La Ponferradina confirma nueve baxes y nueve renovaciones pa Segunda |fechaaccesu=22 de xunu de 2012 |autor=Axencia EFE |enllaceautor=Axencia EFE |fecha=7 de xunu de 2010 |sitiuweb=[[As (periódicu)|As]]}}</ref> Sicasí, nun siguió nel club y fichó pol [[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra C. F.]] pa la campaña [[Segunda División B d'España 2010-11|2010-11]].<ref>{{cita web |url=http://diariodepontevedra.galiciae.com/nova/65272.html |títulu=El Pontevedra ficha a Omar Sampedro |fechaaccesu=22 de xunu de 2012 |fecha=19 d'ochobre de 2010 |sitiuweb=[[Diariu de Pontevedra]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101102224852/http://diariodepontevedra.galiciae.com/nova/65272.html |fechaarchivu=2 de payares de 2010 }}</ref> En xineru de 2011 abandonó la escuadra gallega pa xugar mientres la segunda vuelta nel [[Club Deportivo Teruel|C. D. Teruel]].<ref>{{cita web |url=http://www.aragondigital.es/noticia.asp?notid=79845 |títulu=Omar Sampedro llega al Teruel pa dar fondura n'ataque |fechaaccesu=22 de xunu de 2012 |fecha=13 de xineru de 2011 |sitiuweb=Aragón Dixital}}</ref> Darréu, na temporada [[Segunda División B d'España 2011-12|2011-12]], foi contratáu pol [[Huracán Valencia Club de Fútbol|Huracán Valencia C. F.]] y apostó la [[Promoción d'ascensu a Segunda División d'España 2012|promoción d'ascensu]] a Segunda, na que'l so equipu foi esaniciáu pol [[Lucena Club de Fútbol|Lucena C. F.]] na primer ronda.<ref>{{cita web |url=http://www.deportevalenciano.com/2012/05/27/hurac%C3%A1n-valencia-cai-derrotáu-en-los penaltis-ante-el-lucena |títulu=Huracán Valencia cai derrotáu nos penaltis ante'l Lucena |fechaaccesu=22 de xunu de 2012 |apellíu=Ballester |nome=Nacho |fecha=27 de mayu de 2012 |sitiuweb=La Información }}</ref> El 20 de xunu de 2012 confirmóse'l so trespasu al [[Club Deportivo Alcoyano|C. D. Alcoyano]]<ref name="alcoyano" /> anque, en xineru de 2013, tornó a les files del Huracán Valencia<ref>{{cita web |url=https://www.elcomercio.es/agencias/20130110/deportes/futbol/omar-sampedro-torna-huracan-tres_201301101147.html |títulu=Omar Sampedro torna al Huracán tres el so pasu pol Alcoyano |fechaaccesu=10 de xineru de 2013 |autor=Axencia EFE |enllaceautor=Axencia EFE |fecha=10 de xineru de 2013 |sitiuweb=[[El Comercio (España)|El Comercio]]}}</ref> y participó per segunda vegada na [[Promoción d'ascensu a Segunda División d'España 2013|fase d'ascensu]] a la categoría de plata, na que nun pudieron superar al [[Real Jaén Club de Fútbol|Real Jaén C. F.]] na eliminatoria final.<ref>{{cita web |url=http://www.superdeporte.es/futbol/2013/06/30/huracan-queda-centimetros-gloria/200565.html |títulu=Hurácan quedar a unos centímetros de la gloria |fechaaccesu=13 de xunu de 2014 |autor=Axencia EFE |enllaceautor=Axencia EFE |fecha=1 de xunetu de 2013 |sitiuweb=[[Superdeporte]]}}</ref> En concluyendo'l so contratu col equipu valencianu, robló por dos temporaes col [[Real Avilés Club de Fútbol|Real Avilés C. F.]]<ref>{{cita web |url=http://realaviles.es/item/859-omar-sampedro-apurriera-competencia-al-ataque |títulu=Omar Sampedro va apurrir competencia n'ataque |fechaaccesu=19 d'agostu de 2013 |fecha=19 d'agostu de 2013 |sitiuweb=[[Real Avilés Club de Fútbol]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130928003926/http://realaviles.es/item/859-omar-sampedro-apurriera-competencia-al |fechaarchivu=2013-09-28 }}</ref> y apostó nuevamente un [[Promoción d'ascensu a Segunda División d'España 2014|''play-off'' d'ascensu]] a la Segunda División, na que perdieron ante la [[Unió Esportiva Llagostera-Costa Brava|U. E. Llagostera]] na segunda eliminatoria.<ref>{{cita web |url=https://www.lne.es/deportes/2014/06/08/pase-escapar/1597619.html |títulu acabó'l suañu del Real Avilés |fechaaccesu=13 de xunu de 2014 |apellíu=Bayón |nome=R. |fecha=8 de xunu de 2014 |sitiuweb=[[La Nueva España]]}}</ref> N'agostu de 2015 fichó pol [[Club Marino de Luanco]].<ref>{{cita web |url=https://www.lne.es/deportes/2015/08/28/marín-refuerza-avilesín-omar-sampedro/1806215.html |títulu=El Marín reforzar col avilesín Omar Sampedro |fechaaccesu=31 d'agostu de 2015 |fecha=28 d'agostu de 2015 |sitiuweb=[[La Nueva España]]}}</ref> == Clubes == {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="190"|Club !width="170"|País !width="120"|Añu |-align=center |[[Real Sporting de Xixón "B"]] |[[España]] |2004-2005 |-align=center |[[Zamora Club de Fútbol|Zamora C. F.]] |España |2005-2006 |-align=center |[[Real Sporting de Xixón]] |España |2006-2009 |-align=center |[[Club Deportivo Castellón|C. D. Castellón]] |España |2009 |-align=center |[[Sociedad Deportiva Ponferradina|S. D. Ponferradina]] |España |2010 |-align=center |[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra C. F.]] |España |2010-2011 |-align=center |[[Club Deportivo Teruel|C. D. Teruel]] |España |2011 |-align=center |[[Huracán Valencia Club de Fútbol|Huracán Valencia C. F.]] |España |2011-2012 |-align=center |[[Club Deportivo Alcoyano|C. D. Alcoyano]] |España |2012-2013 |-align=center |Huracán Valencia C. F. |España |2013 |-align=center |[[Real Avilés Club de Fútbol|Real Avilés C. F.]] |España |2013-2015 |-align=center |[[Club Marino de Luanco]] |España |2015-2016 |-align=center |[[Unión Popular de Langreo|U. P. Llangréu]] |España |2016- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces deportista}} {{NF|1985||Sampedro, Omar}} [[Categoría:Futbolistes d'Avilés]] bro87pm3zesekhldxdqn45fjov8sb3l 4382986 4382985 2025-07-08T07:21:56Z YoaR 37624 /* Clubes */ 4382986 wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Omar Sampedro}} {{persona}} '''Omar Sampedro Bernardo''' {{nym}} ye un {{futbolista}}. == Trayeutoria == Formar nes categoríes inferiores del [[Real Uviéu]] hasta l'añu 2003, momentu en que pasó al equipu xuvenil del [[Real Sporting de Xixón]], col que se proclamó campeón de la [[División d'Honor Xuvenil d'España|División d'Honor]] y llogró conquistar la [[Copa de Campeones de División d'Honor Xuvenil|Copa de Campeones]] na campaña 2003-04.<ref>{{cita web |url=http://sporting.elcomercio.es/noticias/2011-11-08/generacion-perdida-sporting-20111108.html |títulu=La xeneración perdida |fechaaccesu=21 de xunu de 2012 |apellíu=García de Dios |nome=Fernando |fecha=8 de payares de 2011 |sitiuweb=[[El Comercio (España)|El Comercio]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120629152427/http://sporting.elcomercio.es/noticias/2011-11-08/generacion-perdida-sporting-20111108.html |fechaarchivu=2012-06-29 }}</ref> Na temporada [[Tercer División d'España 2004-05|2004-05]] incorporar al [[Real Sporting de Xixón "B"]], entós daquella en [[Tercer División d'España|Tercer División]], onde anotó quince goles nos venticinco partíos qu'apostó. Amás, tamién llegó a debutar col [[Real Sporting de Xixón]] en [[Segunda División d'España|Segunda División]] mientres esa mesma campaña.<ref name="bdfutbol">{{cita web |url=https://www.bdfutbol.com/es/j/j4996.html |títulu=Ficha de Omar |fechaaccesu=21 de xunu de 2012 |sitiuweb=BDFutbol}}</ref> Darréu, tuvo un añu cedíu nel [[Zamora Club de Fútbol|Zamora C. F.]]<ref name="alcoyano">{{cita web |url=https://www.lne.es/deportes/2012/06/20/ex-raxón-omar-sampedro-alcoyano/1259274.html |títulu=El exrojiblanco Omar Sampedro, al Alcoyano |fechaaccesu=22 de xunu de 2012 |apellíu=Cabranes |nome=Ángel |fecha=22 de xunu de 2012 |sitiuweb=[[La Nueva España]]}}</ref> Al so regresu al conxuntu raxón pasó a formar parte de la primer plantía mientres les siguientes trés temporaes y consiguió l'ascensu a [[Primer División d'España|Primer División]] na [[Segunda División d'España 2007-08|2007-08]].<ref name="alcoyano" /> Na máxima categoría tuvo participación en cuatro alcuentros de la Lliga hasta que decidió abandonar el club en xineru de 2009 pa fichar pol [[Club Deportivo Castellón|C. D. Castellón]].<ref>{{cita web |url=https://www.marca.com/2009/02/19/futbol/equipos/castellon/1235068555.html |títulu=El Castellón inscribe a Omar Sampedro |fechaaccesu=22 de xunu de 2012 |fecha=19 de febreru de 2009 |sitiuweb=[[Marca (periódicu)|Marca]]}}</ref> Na temporada [[Segunda División B d'España 2009-10|2009-10]] tornó a la [[Segunda División B d'España|Segunda División B]] pa incorporase a les files de la [[Sociedad Deportiva Ponferradina|S. D. Ponferradina]],<ref>{{cita web |url=http://www.diariodeleon.es/noticias/deportes/david-gonzalez-proximo-oxetivu_503296.html |títulu=David González, próximu oxetivu |fechaaccesu=15 de mayu de 2015 |apellíu=Otero |nome=Francisco |fecha=23 de xineru de 2010 |sitiuweb=[[Diario de León]] }}</ref> equipu col que consiguió l'ascensu a la categoría de plata.<ref>{{cita web |url=http://www.as.com/futbol/articulo/ponferradina-confirma-baxes-renovaciones-segunda/20100607dasdasftb_50/Tes |títulu=La Ponferradina confirma nueve baxes y nueve renovaciones pa Segunda |fechaaccesu=22 de xunu de 2012 |autor=Axencia EFE |enllaceautor=Axencia EFE |fecha=7 de xunu de 2010 |sitiuweb=[[As (periódicu)|As]]}}</ref> Sicasí, nun siguió nel club y fichó pol [[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra C. F.]] pa la campaña [[Segunda División B d'España 2010-11|2010-11]].<ref>{{cita web |url=http://diariodepontevedra.galiciae.com/nova/65272.html |títulu=El Pontevedra ficha a Omar Sampedro |fechaaccesu=22 de xunu de 2012 |fecha=19 d'ochobre de 2010 |sitiuweb=[[Diariu de Pontevedra]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101102224852/http://diariodepontevedra.galiciae.com/nova/65272.html |fechaarchivu=2 de payares de 2010 }}</ref> En xineru de 2011 abandonó la escuadra gallega pa xugar mientres la segunda vuelta nel [[Club Deportivo Teruel|C. D. Teruel]].<ref>{{cita web |url=http://www.aragondigital.es/noticia.asp?notid=79845 |títulu=Omar Sampedro llega al Teruel pa dar fondura n'ataque |fechaaccesu=22 de xunu de 2012 |fecha=13 de xineru de 2011 |sitiuweb=Aragón Dixital}}</ref> Darréu, na temporada [[Segunda División B d'España 2011-12|2011-12]], foi contratáu pol [[Huracán Valencia Club de Fútbol|Huracán Valencia C. F.]] y apostó la [[Promoción d'ascensu a Segunda División d'España 2012|promoción d'ascensu]] a Segunda, na que'l so equipu foi esaniciáu pol [[Lucena Club de Fútbol|Lucena C. F.]] na primer ronda.<ref>{{cita web |url=http://www.deportevalenciano.com/2012/05/27/hurac%C3%A1n-valencia-cai-derrotáu-en-los penaltis-ante-el-lucena |títulu=Huracán Valencia cai derrotáu nos penaltis ante'l Lucena |fechaaccesu=22 de xunu de 2012 |apellíu=Ballester |nome=Nacho |fecha=27 de mayu de 2012 |sitiuweb=La Información }}</ref> El 20 de xunu de 2012 confirmóse'l so trespasu al [[Club Deportivo Alcoyano|C. D. Alcoyano]]<ref name="alcoyano" /> anque, en xineru de 2013, tornó a les files del Huracán Valencia<ref>{{cita web |url=https://www.elcomercio.es/agencias/20130110/deportes/futbol/omar-sampedro-torna-huracan-tres_201301101147.html |títulu=Omar Sampedro torna al Huracán tres el so pasu pol Alcoyano |fechaaccesu=10 de xineru de 2013 |autor=Axencia EFE |enllaceautor=Axencia EFE |fecha=10 de xineru de 2013 |sitiuweb=[[El Comercio (España)|El Comercio]]}}</ref> y participó per segunda vegada na [[Promoción d'ascensu a Segunda División d'España 2013|fase d'ascensu]] a la categoría de plata, na que nun pudieron superar al [[Real Jaén Club de Fútbol|Real Jaén C. F.]] na eliminatoria final.<ref>{{cita web |url=http://www.superdeporte.es/futbol/2013/06/30/huracan-queda-centimetros-gloria/200565.html |títulu=Hurácan quedar a unos centímetros de la gloria |fechaaccesu=13 de xunu de 2014 |autor=Axencia EFE |enllaceautor=Axencia EFE |fecha=1 de xunetu de 2013 |sitiuweb=[[Superdeporte]]}}</ref> En concluyendo'l so contratu col equipu valencianu, robló por dos temporaes col [[Real Avilés Club de Fútbol|Real Avilés C. F.]]<ref>{{cita web |url=http://realaviles.es/item/859-omar-sampedro-apurriera-competencia-al-ataque |títulu=Omar Sampedro va apurrir competencia n'ataque |fechaaccesu=19 d'agostu de 2013 |fecha=19 d'agostu de 2013 |sitiuweb=[[Real Avilés Club de Fútbol]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130928003926/http://realaviles.es/item/859-omar-sampedro-apurriera-competencia-al |fechaarchivu=2013-09-28 }}</ref> y apostó nuevamente un [[Promoción d'ascensu a Segunda División d'España 2014|''play-off'' d'ascensu]] a la Segunda División, na que perdieron ante la [[Unió Esportiva Llagostera-Costa Brava|U. E. Llagostera]] na segunda eliminatoria.<ref>{{cita web |url=https://www.lne.es/deportes/2014/06/08/pase-escapar/1597619.html |títulu acabó'l suañu del Real Avilés |fechaaccesu=13 de xunu de 2014 |apellíu=Bayón |nome=R. |fecha=8 de xunu de 2014 |sitiuweb=[[La Nueva España]]}}</ref> N'agostu de 2015 fichó pol [[Club Marino de Luanco]].<ref>{{cita web |url=https://www.lne.es/deportes/2015/08/28/marín-refuerza-avilesín-omar-sampedro/1806215.html |títulu=El Marín reforzar col avilesín Omar Sampedro |fechaaccesu=31 d'agostu de 2015 |fecha=28 d'agostu de 2015 |sitiuweb=[[La Nueva España]]}}</ref> == Clubes == {{desactualizáu|t=20250708072154}} {|align="center" bgcolor="#f7f8ff" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |- align=center bgcolor=#DDDDDD style="color:black;" !width="190"|Club !width="170"|País !width="120"|Añu |-align=center |[[Real Sporting de Xixón "B"]] |[[España]] |2004-2005 |-align=center |[[Zamora Club de Fútbol|Zamora C. F.]] |España |2005-2006 |-align=center |[[Real Sporting de Xixón]] |España |2006-2009 |-align=center |[[Club Deportivo Castellón|C. D. Castellón]] |España |2009 |-align=center |[[Sociedad Deportiva Ponferradina|S. D. Ponferradina]] |España |2010 |-align=center |[[Pontevedra Club de Fútbol|Pontevedra C. F.]] |España |2010-2011 |-align=center |[[Club Deportivo Teruel|C. D. Teruel]] |España |2011 |-align=center |[[Huracán Valencia Club de Fútbol|Huracán Valencia C. F.]] |España |2011-2012 |-align=center |[[Club Deportivo Alcoyano|C. D. Alcoyano]] |España |2012-2013 |-align=center |Huracán Valencia C. F. |España |2013 |-align=center |[[Real Avilés Club de Fútbol|Real Avilés C. F.]] |España |2013-2015 |-align=center |[[Club Marino de Luanco]] |España |2015-2016 |-align=center |[[Unión Popular de Langreo|U. P. Llangréu]] |España |2016- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces deportista}} {{NF|1985||Sampedro, Omar}} [[Categoría:Futbolistes d'Avilés]] aewsmt5ahb0kqnbeaotgibyuq4ehcrx 0 162851 4382908 4368472 2025-07-07T21:41:36Z Mistico Dois 69055 4382908 wikitext text/x-wiki {{persona}} [[Ficheru:Plüschow, Wilhelm von (1852-1930) - n. 1335 - Ritratto di Vincenzo Galdi, Posillipo (Napoli), 1895 ca.jpg|thumb|250px|right|Fotografía de [[Vincenzo Galdi]] en Posillipo (Nápoles), realizada por Wilhelm von Plüschow, hacia 1890.]] '''Wilhelm Plüschow''', '''Wilhelm von Plüschow''' o nel so nome italianizado '''Guglielmo Plüschow''' {{nym}}, foi un [[fotógrafu]] [[Alemaña|alemán]] que s'emigró a Italia y algamó fama coles sos fotografíes de desnudos de mozos italianos, predominantemente mochachos, anque tamién delles muyeres nueves. == Biografía == Nun se sabe enforma sobre los primeros años de la so vida, con esceición de que nació en [[Wismar]], nel norte d'Alemaña. Foi rexistráu col nome de Peter Weiermair Wilhelm Plüschow, siendo'l mayor de los siete fíos de Friedrich Carl Eduard Plüschow, un funcionariu d'altu rangu, fíu illexítimu del Gran Duke Friedrich Ludwig von Mecklenburg-Schwerin. Per parte de madre Plüschow yera primu de [[Wilhelm von Gloeden]], quien yera llixeramente más nuevu qu'él. La so mocedá y mocedá paez tar exenta de problemes, dada la situación económica de la so familia. === Los sos años n'Italia === A empiezos de la década de 1872, cuando apenes tenía venti años, ensin que se conozan les razones, treslladar a [[Italia]] adelantrándose a la llegada de Gloeden en dellos años. Ellí camudó'l so nome pol equivalente italianu «Guglielmo». Primeramente, con escasos recursu, viose obligáu a ganase la vida como tratante de vinu en [[Roma]].<ref>[[Giovanni Dall'Orto]], ''“Istantanea di Wilhelm von Plüschow (1850-1930)”,'' publicáu primeramente na revista ''"Babilonia"'' n. 158, setiembre 1997, pp. 82-84 y darréu actualizáu n'internet.</ref> Anque nun se sabe esautamente cuándo, ente 1872 y 1890 establecióse como fotógrafu en [[Nápoles]], onde la so presencia ta documentada en 1890 esautamente en "Via Mergellina, segunda rampla de Posillipo, 55” d'esta ciudá, según demuestra los sellu qu'asitiaba nes sos fotografíes d'aquella dómina. Anque tampoco sabemos esautamente cuándo, camudó depués la so residencia a Roma, como atestigüen les sos semeyes de 1898 nes que robla "''Guglielmo Plüschow''" y apaez la direición de cai Cerdeña, 35. Nuevamente en 1903 alcuéntrase-y n'otru estudiu de l'actual Via del Corso 133 (naquella dómina, Corso Umberto).<ref>Marisa Miraglia. “''I nostri Antenati. Guglielmo Plüschow alla ricerca del bellu ideale”.'' Publicáu nel nº7, añu 6, de la revista “''AFT. Archivio Fotográfico Toscano''”, añu 1988, pp 62 a 67.</ref> Por esi entós sábese que dos ayudantes asísten-y: Pietro Magnotti y Enrico Simoncini.<ref>Estos nomes apaecen nel procesu xudicial que tiempu dempués se llevaría a cabu contra Plüschow. Citáu por Giovanni Dall'Orto, op.cit.</ref> Unu de los modelos más famosos de Plüschow foi [[Vincenzo Galdi]], qu'abrió un estudiu fotográficu tamién en Roma, bien cercanu al de Plüschow. Giovanni Dall'Orto<ref name="Giovanni Dall_1">Giovanni Dall'Orto, op.cit.</ref> especula cola posibilidá de que Galdi fuera enantes aprendiz nel estudiu del alemán. La mesma proximidá física de dambos estudios suxer una posible rellación ente los artistes. Delles fontes aseguren que Galdi foi, mientres el tiempu en que collaboraba con él, el so amante. === Los escándalos y los procesos === En dos causes (1902 y 1907) Plüschow viviría dos importantes escándalos, con procesos xudiciales incluyíos, por cuenta de la so condición d'homosexual y que terminaríen per traer la so salida d'Italia. Nel de 1902, entá cola alcordanza recién del escándalu de [[Friedrich Alfred Krupp]], Plüschow foi acusáu de ''proxenetismu habitual y corrupción de menores'', polo que foi arrestáu, negándose-y la llibertá so fianza. Foi condergáu a ocho meses de cárcel y una multa. Lliberáu de prisión, volvió a entamar les sos actividaes como fotógrafu. Un nuevu escándalu españó en 1907, cuando Alfredo Marinelli presentó una denuncia contra él por fotografiar desnudu al so fíu de doce años. Plüschow axustó col padre, consiguiendo que retirara la demanda, anque aun así foi condergáu'l 4 d'abril de 1908 a siete meses y diez díes de cárcel y una multa de mil lira por proxenetismu, yá que se demostró que punxera en contautu a dellos veceros colos sos modelos. Edward Stevenson, un americanu qu'escontra'l 1904 escribió un llibru sobre la homosexualidá, publicar n'Italia nel 1908 col seudónimu "Xavier Mayne", revelónos información sobre la primer denuncia:<ref>Xavier Mayne (seudónimu de Edward Prime Stevenson), ''The intersexes. A history of similsexualism, as a problem in social life.'' Impresión privada, Roma 1908. Arno press, Nueva York, 1975, pp. 485-486; citáu por Giovanni Dall'Orto, op,cit. Según Dall'Orto, l'autor entemeció incorreutamente situaciones de los casos de 1902 y 1907.</ref> ''[Como continuación del casu Krupp en 1902] un escándalu similar contra homosexuales diose en Roma, nel que se vio implicáu al bien conocíu fotógrafu P., acusáu de proxenetismu habitual y corrupción de menores, nun casu qu'implica a un gran númberu de persones d'elevada clase social y de toles nacionalidaes, oficios y condiciones.'' ''El casu entá nun foi lleváu al tribunal munchos meses dempués de la detención de P. y del adxuntu del so estudiu: la detención producióse casi de manera accidental, yá que asocedió cuando un célebre cantante alemán foi afayáu nel pisu del fotógrafu en circunstancies comprometedores con un mozu ciudadanu romanu.'' ''El desdicháu fotógrafu foi encarceláu mientres tol llargu periodu ente la detención y el procesu: eso, díxose, porque les autoridaes italianes quixeron dar tiempu pa fuxir de Roma, evitando asina'l procesu, a munches persones importantes que podríen tar implicaes.'' ''Amás, foi-y secuestrada una amplia y desaxeradamente comprometedora correspondencia ente P. y los sos veceros en tol mundu. El fotógrafu lleva enforma tiempu especializáu en "estudios" de desnudu masculín, colos que xeneró un importante negociu, como faen anguaño otros fotógrafos italianos, incluyíu un pariente cercanu de P. que mora en Taormina.'' ''El fotógrafu foi condergáu a ocho meses de cárcel y a una importante multa. L'escándalu foi calláu dientro lo posible polos periódicos llocales. Según les últimes noticies P. retornó al so negociu en Roma.'' ''Otru conocíu fotógrafu romanu de modelos desnudos G. [aldi], foi tamién deteníu y castigáu por "ultraxe a la moral pública" nel mesmu periodu, por causa de "estudios" fotográficos descomanadamente coraxosos que podíen atopase a la venta en munchos sitios, incluyida Roma.'' El segundu escándalu españó'l 14 de mayu de 1907. Según cuenta Mayne, esta vegada Plüschow foi deteníu por: ''...una denuncia interpuesta pol Sr. Alfredo Marinelli, habitante del caleyón del Aldeanu, 63, quien espunxo que'l so propiu fíu Ernani, de 12 años, fuera fotografiáu pol Plüskow (sic), nel so estudiu del Corso Umberto, nuna actitú non conforme a les lleis del pudor.'' Anque nos procesos que contra él se siguieron foi acusáu de proxenetismu, nun hai evidencies de que dicha afirmación sía cierta.<ref>Will H.L. Ogrinc en ''“Frère Jacques: A shrine to love and sorrow. [[Jacques d'Adelswärd-Fersen]]”,'' 2006. Nesta obra Ogrine, faise ecu de la dulda espresada en ''Jenessse d'amour. Villa Lysis a Capri, 1905-2005'' (Edizione La Conchiglia, 2005) de si [[Nino Cesarini]] nun sería unu de los mozos esplotaos por Plüschow como modelu y como chaperu, y sería esti quien-y lo presentó a Farsen; p 44.</ref> Plüschow apeló la sentencia, pero ensin ésitu, y cuando se fixo definitiva'l dolce d'ochobre de 1909, a pesar d'abandonar les semeyes de desnudos y llindase al paisaxe, viose obligáu a abandonar Italia pa tornar definitivamente a Alemaña. A partir d'esi momentu nun se vuelve a saber namás d'él, hasta la so muerte acaecida en Berlín en 1930. == La so obra == Plüschow empecipióse, hacia 1880, na producción -quiciabes en Nápoles- d'imáxenes de rapazos y mochaches desnudos, y na década 1880-1890 tuvo ente los autores más célebres, sinón el más célebre, d'esti tipu d'imáxenes n'Europa. Nun principiu collaboró col so primu von Gloeden, que vivía en [[Taormina]], [[Sicilia]], de cutiu compartiendo modelos, accesorios y parafernalia, lo que n'ocasiones agora fai difícil l'atribución al investigar los primeros años de les sos carreres respeutives. Según dizse Plüschow enseñara a fotografiar nel salón de la so casa napolitana a Gloeden.<ref>Marisa Miraglia, op.cit. p62.</ref> Lo que sí paez ciertu -asina lo demuestren les semeyes que nos llegaron- ye que Plüschow dacuando fotografió na casa siciliana del so primu y ésti na napolitana del otru. El trabayu Plüschow ganó amplia atención gracies a les sos apaiciones regulares en revistes de fotografía y d'arte, lo que-y dexó algamar gran popularidá en ciertos círculos. El renombráu autor inglés, y homosexual, [[John Addington Symonds]] (1840-1893) escribió a dellos amigos encamentándo-yos el trabayu de Plüschow. El 2 de xineru 1892 diz nuna carta al escritor británicu [[Charles Kains-Jackson]] (1860-1935): ''... si decidir a escribi-y a Plüschow, él va tar encantáu d'apurri-y una selección. El modelu que paez que-y gusta más, ye un rapazu romanu llamáu Luigi. Usté puede solicita-y estudios de Luigi, Filippo, Cazzitello, Edoardo. Estos son solo dalgunos de los sos meyores modelos.''<ref>John Addington Symonds, ''"Letters"'', Wayne State University Press, 1969, vol. III. Citáu por Jovanni Dall'Orto, op.cit.</ref> El 8 d'abril escribió-y a otru autor gai, [[Charles Edward Sayle]]: ''Si a usté interésen-y los estudios de desnudos bien artísticos, realizaos na so mayoría al campu, debe entós visitar al mio amigu G. Plüschow en Via Sardegna, 34. Él creó una coleición inmensa, que va tar encantáu d'amosa-y.<ref>Ibídem.</ref>'' Plüschow trabayó, como yá se dixo, con otru fotógrafu, Vincenzo Galdi, produciendo un gran númberu de fotografíes erótiques, que yeren populares n'Alemaña, Inglaterra y Estaos Xuníos. Les imáxenes que producieron son consideraes como un puntu de referencia pal entamu de la fotografía homosexual. Polo xeneral les sos fotografíes son de mayor conteníu eróticu que les tomaes pol barón von Gloeden. Tamién trabayó so pidíu, fotografiando desnudos de los mozos amigos italianos d'una completa xeneración de turistes gai que pasaron per Italia, el más famosu ensin dulda ye [[Nino Cesarini]], l'amante del barón francés [[Jacques d'Adelswärd-Fersen]] (1880-1923), el protagonista de ''El exiliáu de Capri''<ref>''El exiliáu de Capri (L'exilé de Capri''), Éd. Flammarion, 1954. Ediciones n'español: Buenos Aires, Edit. Suramericana, 1960 y Madrid/Barcelona, Egales, 2006.</ref> de [[Roger Peyrefitte]]. Sobre esti casu hai que faer notar que, según Giovanni Dall'Orto,<ref name="Giovanni Dall_1">Giovanni Dall'Orto, op.cit.</ref> el convencimiento xeneralizáu de que Plüschow retrató desnudu a Nino Cesarini nun tienen hasta la fecha nenguna evidencia oxetiva, a pesar de la esistencia de delles imáxenes equivocadamente identificaes con él, especialmente nel volume “A la jeunesse 's amour. Villa Lysis en Capri: 1905-2005".<ref>“''À la jeunesse d'amour. Villa Lysis a Capri: 1905-2005''”, La conchiglia, Capri 2005 (ilustráu).</ref> Según esti autor italianu, toles evidencies apunten a que, efeutivamente, les imáxenes de Nino tomaes por Plüschow esistieron, pero o fueron destruyíes polos herederos de Nino, o entá nun fueron identificaes correutamente: "''nes semeyes xeneralmente consideraes como "semeyes de Cesarini", cualquier observador sollerte puede estremar a lo menos trés, y seique inclusive cuatro, modelos distintos''", afirma. A partir del 1890 lleguen al mercáu los desnudos masculinos del so primu Wilhelm von Gloeden, quien s'abrir pasu adulces, y col tiempu la so fama borró casi por completu la memoria del so primu, Plüschow, hasta'l puntu de qu'hasta apocayá –anque entá sigui asocediendo-, les obres de Plüschow de cutiu fueron publicaes y comercializaes sol nome de Gloeden. Según Dell'Orto, na so obra citada: ''Tal tracamundiu paez abondo estraña, yá que les imáxenes de Plüschow tienen una inmediatez apostada, una crudeza, un realismu que Gloeden evita. Mientres los trabayos de Gloeden presenten un aspeutu artísticu-esperimental más marcáu ya inspírense nos enclinos artísticos de la so dómina, la obra de Plüschow apaez claramente distinta, tantu nel estilu como nel conteníu. Anque los modelos de Gloeden fueren, polo xeneral, llixeramente más nuevos, paecía preferir a los mozos musculosos o entraos en carne; los modelos de Plüschow tienden a ser más flacos. Amás el barón creyó que los mozos llatinos teníen que ser de piel escuro, y yá que munchos mozos sicilianos yeren en realidá relativamente pálidos, él de cutiu pintó-yos el cuerpu con un líquidu escuro antes de fotografialos. (...) Los modelos de Plüschow, al aviesu, tuvieron la palidez de los mozos proletarios y ciudadanos que pasaron gran parte del el so tiempu en cortiles zarraes propios de la gran ciudá que yera Roma. El fechu que nes sos semeyes apaezan chicos amosando penes semierectos, demuestra que l'efeutu eróticu foi buscáu conscientemente pol fotógrafu.'' El so asistente y posterior fotógrafu independiente Vincenzo Galdi foi inclusive más lloñe nesti terrén, hasta llegar a la pornografía real, polo que tamién foi xulgáu y condergáu en 1907, momentu a partir del cual cesa nesti tipu d'actividaes. == Bibliografía == === Publicaciones en vida de Plüschow === * ''The Photogram'', IV 1897, nn. 41 y 42, y V 1898,n. 57, particularmente l'ensayu de Robert Hobart Cust, «Photographic studies illustrated by Guglielmo Plüschow and Count von Gloeden», «The photogram», XLI-XLII, n. 4, 1897, pp. 129-133 y 157-161, especialmente p. 130. * Y. Neville-Rolfe, ''A Pompeiian gentleman's home-life'', «Schribner's magacín», Marzu 1898, pp. 277-290 (con ilustraciones). * Carl Heinrich Stratz, ''Die Schönheit des weiblichen Körpers'', Stuttgart 1898. * Franz Goerke (editor), ''Die Kunst der Photographie'', Berlin 1901, p. 128. * Carl Heinrich Stratz, ''Der Körper des Kindes und seine Pflege'', 1901, 3a edición de F. Enke, Stuttgart 1909. * ''Photographische Correspondenz'', XLI 1902, n. 504, p. 490 y 494 * Carl Heinrich Stratz, ''Die Rassenschönheiten des Weibes'', Stuttgart 1902. * Karl Vanselow (editor), ''Die Schönheit'', Dresden 1903-1915. * Eduard Daelen & Gustav Fritsch et all. (editores), ''Die Schönheit des menschlichen Körpers'', Düsseldorf 1905. * Paul Hirth & Eduard Daelen (editores), ''«ie Schönheit der Frauen»'', Hermann Schmidt, Stuttgart 1905, pp. 93, 109, 125, 157, 181, 197, 213, 237, 253. * Arthur Schulz (editor), ''Italienische Acte'', Leipzig 1905. * Albert Friedenthal, ''Das Weib im Leben der Völker'', vol. 2, Berlin 1911, pp. 563-569 (7 semeyes). * Bruno Schrader (editores), ''Römische campagna'', Leipzig 1911, pp. 1, 164, 201, 243. * Carl Heinrich Stratz, ''Die Darstellung des menschlichen Körpers in der Kunst'', Berlin 1914. * Friedrich Reiche, ''Streifzüge im Reiche der Frauenschönheit'', Leipzig 1924, pp. 180, 253. === Publicaciones recién conteniendo imáxenes de Wilhelm von Plüschow === * Jean-Claude Lemagny (editor), ''Taormina. Debú de siècle'', Editions du Chêne, Paris 1977. (Atribuyíes a Wilhelm von Gloeden, les imáxenes son en realidá de Plüschow, según [[Giovanni Dall'Orto]]). * Herman Puig (editor), ''Von Gloeden et le XIXe siècle'', Puig, Paris 1977. (La primerta publicación qu'emprestó atención a la correuta atribución de les semeyes, según Dall'Orto). * VV.AA, ''Fotografia pittorica 1889/1911,'' Electa, Milano & Alinari, Firenze 1979, pp. 65-70. * Gaetano Colonnese, Maria Colonnese, Corrado Ruggiero, ''-y bambine di Plüschow'', Colonnese, Napoli 1982. * Jacques d'Adelswaerd Fersen, ''Amori et dolori sacrum'', La Conchiglia, Capri 1990. * Wilhelm von Gloeden, ''Taormina'', Twelvetrees press, Pasadena (CA) 1990. (Según Dall'Orto, siquier la metá de les semeyes son de Plüschow y de Galdi, anque toes atribúyense a Gloeden. Según esti autor, este sería l'últimu llibru publicáu ensin poner atención a la correuta atribución de l'autoría de les semeyes). * Volker Janssen (editor), ''Wilhelm von Gloeden, Wilhelm von Plüschow, Vincenzo Galdi: Italienische Jünglings-Photographien um 1900'', Janssen Verlag, Berlin 1991. * Peter Weiermeier, ''Guglielmo Plüschow, Taschen verlag'', Köln 1994 (con detalle biográficu y amplia bibliografía, anque en francés ya inglés). * Et in Arcadia ego. ''Fotografien von Wilhelm von Gloeden, Guglielmo Plüschow und Vincenzo Galdi'', Edition Oehrli, Zurich 2000. * Nicole Canet (editor), ''Poésies arcadiennes. Von Gloeden, Vincenzo Galdi, Von Plüschow''. Photographies fin XIXe, Galerie au bonheur du jour, Paris 2003. * ''À la jeunesse d'amour. Villa Lysis a Capri: 1905-2005'', La conchiglia, Capri 2005 (con ilustraciones). * Bernhard Albers (ed.), ''Galdi / Gloeden / Plüschow. Aktaufnahmen aus der Sammlung Uwe Scheid'', Rimbaud Presse, Aquisgrán, 1993 * Volker Janssen (ed.), ''Wilhelm von Gloeden, Wilhelm von Plüschow, Vincenzo Galdi: Italienische Jünglings-Photographien um 1900'', Janssen Verlag, Berlín, 1991 * Marina Miraglia, ''Guglielmo Plüschow alla ricerca del bellu ideale'', en: «AFT (Archivio Fotográfico Toscano)», IV 7, xunetu de 1988, pp. 62-67 * Ulrich Pohlmann, ''Wer war Guglielmo Plüschow?'', «Fotogeschichte», n. 29, VIII 1988, pp. 33-38. * Uwe Scheid, 'Il vero nuedu: Aktstudien von Guglielmo Plüscho'', «Fotogeschichte» n. 29, VIII 1988, pp. 9-21. * Peter Weiermair, ''Guglielmo Plüschow'', Taschen verlag, Colonia, 1994 ISBN 3-8228-9042-1 * Winckelmann (pseud.), ''A rediscovered boy-photographer. Guglielmo Plüschow (1852-1930)'', «Gayme» n. III 1, 1996, pp. 22-30. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Wilhelm von Plueschow}} * [http://andrejkoymasky.com/liv/plu/plu0.html Biografía y galería de les sos obres] (n'inglés) * [http://www.plueschow.de/history/guglielmo.html Gallería na páxina oficial de Schloss Plüschow] (n'alemán) * [http://www.giovannidallorto.com/gloeden/pluschow/pluschow.html Biografía con cites y galería] (n'italianu) {{NF|1852|1930|Pluschow, Guglielmo}} {{Tradubot|Wilhelm Plüschow}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Fotógrafos gais]] [[Categoría:Historia LGBT]] 38fhe8ct5mqslxcr6iaf3hy9yxolphr 0 165515 4382889 4273476 2025-07-07T14:35:12Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonacas => totonaques 4382889 wikitext text/x-wiki [[Imaxe:Uto-aztecan exp.png|right|400px|thumb|Espansión de les [[llingües uto-azteques]] escontra'l sur.]] La '''espansión utoazteca''' designa'l procesu históricu-cultural y demográficu d'espardimientu y migración de pueblos y cultures que falaben [[llingües uto-azteques]], dende l'área d'[[Oasisamérica]] escontra [[Mesoamérica]] (Sur de Méxicu y parte de Centroamérica) al traviés d'[[Aridoamérica]] (Norte de Méxicu). Esti artículu resume la prehistoria reconstruyida de los pueblos utoazteques mientres el periodu en qu'inda se taben estremando unos d'otros, ente'l [[III mileniu e.C.]] y el [[II mileniu e.C.]], y el [[sieglu XIII]], periodu pal cual esisten materiales escritos. == Fuentes sobre la espansión == La espansión uto-azteca puede reconstruyise de manera averada a partir de: * '''[[Llingüística histórica|Llingüística comparativa]] o histórica''', qu'a partir del estudiu de la diversificación de la familia y l'agrupamientu de les llingües según les sos similaridades danos pistes sobre les rutes y los periodos de separación de los diversos grupos. * '''[[Glotocronología|Estimaciones glotocronológicas]]''', qu'a partir de la comparanza de llistes de vocabulariu postulen tiempos de separación ente les diverses families en términos del porcentaxe de [[Llista Swadesh|vocabulariu básicu]] compartíu. * '''[[Arqueoloxía|Evidencies arqueolóxiques]] o materiales''' sobre les feches d'ocupación de territorios, les migraciones y los cambeos culturales abruptos materialmente documentables. * '''Rellatos y documentos precolombinos''', amás pal últimu periodu recién los documentos y tradiciones de la [[civilización azteca]] apurren datos complementarios sobre la espansión nahua en Mesoamérica. == Fases de la espansión == Les llingües uto-azteques estrémense davezu n'ocho subfamilies principales, estes subfamilies estremar en dos grupos: el grupu yuto (4 subfamilies) y el grupu sonorense o mexicanu (4 subfamilies). [[Imaxe:Arbol UA, versión 2.png|800px]] Los cálculos glotocronológicos de [[Morris Swadesh]], suxeren que'l periodu de separación de les llingües de la familia ye d'unos 4800 años, asumiendo esa cifra como correcta'l proto-utoazteca falaríase mientres el [[III mileniu e.C.]] === Primer fase: periodu común === El patrón de diferenciación de les llingües uto-azteques suxer que la espansión asocedió de Norte a Sur. El focu orixinariu d'espansión asítiase nel sur de California, Arizona o seique Nuevu Méxicu. Amás la rexón norte ye la que presenta más diferenciación lingüísitica y con periodos de separación mayores, lo cual sofita la idea de que ye nesa rexón onde les llingües tuvieron presentes por más tiempu. Acordies coles estimaciones de feches de la glotocronología, na rexón del focu orixinariu, escontra'l 2800 e.C. esistía un grupu humanu que falaba una llingua o un conxuntu dialeutos estrechamente rellacionaos más o menos cercanos al proto-utoazteca reconstruyíu a partir de la evidencia de les llingües modernes. A partir d'esa fecha, por factores demográficos o ambientales non dafechu conocíos esos pueblos espandir escontra'l sur dando llugar a tola variedá de llingües uto-azteques modernes. Na actualidá sobreviven 20 llingües uto-azteques (anque tenemos constancia de la esistencia de 59 llingües),<ref>Karen Dakin, 1982, páxs. 359-360</ref> falaes por pocu más de millón y mediu de persones (correspondiendo la inmensa mayoría a los dialeutos del modernu [[náhuatl]] que suma alredor de 1,2 millones de falantes). === Segunda fase: Primeres migraciones escontra'l sur === La primera gran división ente les llingües del grupu yuto y el grupu mexicanu o sonorense, envaloróse taba peracabada escontra'l 1900 e.C. Antes d'esa fecha la diferenciación dialeutal yá tenía de tar peracabada. Los pueblos yuto-azteques que se movieron escontra'l sur, ocuparíen por esa dómina los [[Méxicu|estaos mexicanos]] de [[Sonora]] y [[Chihuahua]] y falaríen un grupu de dialeutos más o menos cercanos a una llingua que se llamó proto-sonorense, que col tiempu daría llugar a les llingües uto-azteques de Méxicu. El restu de pueblos más al norte seique daríen llugar col tiempu a les llingües del grupu yuto. El proto-sonorense datóse bien aproximao escontra'l 1900 e.C. y el proto-yuto escontra'l 1400 e.C. Anque les razones d'esti desplazamientu de parte de los falantes de llingües uto-azteques escontra'l sur son desconocíes, sería interesante comparar les feches glotocronológicas coles de los cambeos climáticos, demográficos y arqueolóxicos acaecíos na rexón nel tránsitu del III al II mileniu edC. === Tercer fase: Diversificación === ==== Grupo mexicanu ==== Esti grupu estremar en 4 subgrupos principales: * '''Grupu Taracahita''', formáu por unes ocho llingües, foi'l primeru en formase. Según les estimaciones l'antecesor común d'estes llingües esistía escontra'l [[sieglu III e.C.]] y subsiguientemente estremar en grupu [[tarahumara]]-[[guarijío]] (qu'anguaño s'estiende por [[Sonora]] y [[Chihuahua]]) y el grupu [[cahita]] (que se exstiende pel sur de Sonora y norte de [[Sinaloa]]). Esti últimu grupu inclúi a les llingües [[idioma yaqui|yaqui]], los [[idioma mayu|mayu]] entá falaes en Sonora, según les llingua de dellos otros grupos como los ópatas, los jova y los eudeve, que fueron escastaos mientres los sieglos XVII a XIX per parte de los conquistadores europeos. * '''Grupu cora-huichol o corachol''', que s'estiende pol occidente de Méxicu, y que'l so antecesor común esistiríase escontra'l [[sieglu V|sieglu V&nbsp;d.&nbsp;C.]] Estes llingües falar nos estaos de [[Nayarit]] y [[Jalisco]]. * '''Grupu [[nahua]]''', formáu pol pochuteco, la llingua más cercana al náhuatl y les llingües puramente nahuas. El proto-pochuteco-náhuatl esistiría escontra'l sieglu [[sieglu V|sieglu V&nbsp;d.&nbsp;C.]], y la diferenciación del [[proto-náhuatl]] empezaría escontra'l [[sieglu X]]. Esti grupu ye'l que tuvo una importancia desproporcionadamente más destacada na hestoria de Mesoamérica, una y bones les clases dominantes de les civilizaciones tolteca y azteca yeren falantes de [[náhuatl]]. * '''Grupu pima-tepehuán''' el tiempu de separación d'estes llingües ye d'hai unos ocho sieglos. <!-- Los tarahumara son famosos polos sos llargos maratones ya inclusive ye conocida la so costume de cazar un venáu ensin disparale namái a base de correr detrás d'él mientres 2 o 3 díes hasta que l'animal cai exhausto, en concencia un venáu o un caballu pueden correr más qu'un home de primeres, pero nengún otru animal supera al home en resistencia (en concencia el sistema de glándules sudorípares del home, non igualáu na naturaleza ye parte d'esti pequeñu milagru humanu). Anguaño'l tarahumara o raramuri ta estremáu en dellos dialeutos más o menos diverxentes qu'empezaron a diverxer ente sigo escontra'l 1300 d.C., polo qu'en dómina azteca estos tarahumara teníen de tener una llingua más o menos uniforme. Los yaqui-mayu yeren famosísimos poles sos costume de cazar cabeces d'otros pueblos y la so belicosidá, los azteques enxamás s'enfusaron demasiáu nes sos tierres, seique la presencia d'estos yaqui al altor del paralelu 25 foi lo que fizo que los pochteca (comerciantes azteques) non comerciaran demasiáu col norte, quedando desconectada Mesoamérica del Norteamérica. Estos yaqui-mayu empezaron a estremase ente sigo escontra'l 300 e.C.--> ==== Grupu yuto ==== Esti grupu estrémase tamién 4 subgrupos principales, dos de los cualos tán formaos por dos llingües pocu diversificaes: * '''Grupu númico''', nel cual estrémense trés [[complexu dialeutal|complexos dialeutales]] o llingües distintes: Paiute del norte o monu, Shoshoni gosihute-comanche y paiute del sur o chemehuevi. El proto-númico falaríase escontra'l [[200 d. C.|200&nbsp;d.&nbsp;C.]] * '''Grupu tákico''' o '''californianu meridional''', que ye'l grupu más numberosu y más diversu, formáu por siquier seis llingües conocíes. El proto-tákico esistiría hasta más o menos el 400 e.C. * '''Grupu tübatulabal''', formáu namái pola llingua [[idioma tübatulabal|tübatulabal]]. * '''Grupu hopi''', formáu namái pola llingua [[idioma hopi|hopi]]. === Cuarta fase: Periodos protohistóricu y históricu === La mayor parte de llingües mesoamericanes amuesen préstamos d'orixe [[Llingües mixe-zoqueanas|mixe-zoqueano]], como resultáu de los puestos avanzaos olmeques nel Méxicu central y occidental nel periodu que va dende'l [[1000 e.C.|1.000 e.C.]] al [[400 e.C.]] Nos postreros 1500 años produciéronse dellos desplazamientos escontra'l sur como resultáu de les incursiones nahuas, escontra'l 500&nbsp;d.&nbsp;C., al centru ed Méxicu, el surdimientu y espansión de los tōltēcas c. 800-900, la espansión totonaca al centru de la mariña del Golfu c. 1100-1200, y el cayente tōltēca c. 1150-1200. El cuadru podríase esquematizar d'esta manera: * c. 500. El chinanteco mover de Matlatzinca y Tlapaneco al norte d'Oaxaca. * c. 500-700. El chiapaneco-mange mover de Otomí y Chochu al oeste de Chiapas. * c.700. El mangue mover escontra Honduras y Nicaragua. * 800-900. El náhuatl septentrional coloniza'l centru y sur de la mariña del Golfu como náhuatl oriental. * c. 900. El pipil dexa la mariña meridional y establécense colonies en Chiapas, Guatemala y El Salvador. * c. 1100. El kabil mover del sur de huasteco al Valle de Grijalva de Chiapas. * c. 1200. El subtiaba dixebrar del tlapaneco y muévese escontra Nicaragua. == Espansión de los pueblos nahuas == La presencia [[nahua]] (darréu [[azteca|azteques]]) en Mesoamérica ye relativamente recién, empezando escontra'l 500&nbsp;d.&nbsp;C.<ref>Kaufman, 2001, páxs. 3</ref> o inclusive dempués. Acordies coles [[Mexica|lleendes mexicas]], que se remonten a fechos asocedíos ente los sieglos XI y XIII, los mexicas yeren orixinarios d'una tierra pantanosa llamada [[Aztlán|Āztlán]] (= 'Tierra de garces'). Esti nome ye la base del nome de la historiografía moderna ''āztēca'' (= '[habitante] de Aztlán') pa referise a los mexicas de [[Tenochtitlán]], los acohluas de [[Texcoco]] y los tepanecas de [[Tlacopan]]. Tamién por esta lleenda cual dellos arqueólogos norteamericanos del sieglu XIX dieron el nome Aztlán a dellos xacimientos arqueolóxicos del [[Xeografía d'Estaos Xuníos|suroeste de los Estaos Xuníos]]. Anque seique Aztlán nun esistió nunca, na forma descrita poles lleendes mexicas; podemos señalar tentativamente un focu dende'l que s'espublizaron los pueblos nahuas y les sos llingües. La glotocronología suxer que les llingües nahuas (les diverses [[variedá llingüística|variedaes]] de [[náhuatl]] y el [[pochuteco]], consideráu dacuando un dialeutu náhuatl diverxente) empezaron a dixebrase ente sigo hai unos 1500 años. Colo cual escontra'l 500&nbsp;d.&nbsp;C., podemos considerar la fecha final pal proto-náhuatl, [[protollingua]] común de la que derivaríen estes llingües dende una rexón asitiada escontra al norte nos estaos mexicanos de [[Durango]], [[Zacatecas]] o [[San Luis Potosí]], en dalgún puntu ente Cora-Huichol-Caxcán-Tecuexe nel oeste y huasteco nel este. El proto-náhuatl foi brillantemente reconstruyíu nos '70 pola llingüista norteamericana Karen Dakin. Ésti proto-náhuatl tuvo de ser contemporaneu de llatín tardíu, obviamente nun tenemos nengún testimoniu escritu d'esta llingua, solo podemos faenos una idea de la mesma al traviés de les reconstrucciones llingüístiques como les de Dakin. Les migraciones de los pueblos nahuas ente'l [[sieglu V]] y el [[sieglu XIII]] establecieron la llingua dende l'occidente y centru de Mesoamérica, hasta tan al sur como [[Veracruz]], [[Chiapas]], l'estrechu de Tehuantepec, Guatemala, [[Señoríu de Cuzcatlán|Cuzcatlán]] (El Salvador) y [[Ometepe]] (Nicaragua). Les lleendes mexicas falen d'escasez d'alimentos lo que suxer qu'esi pudo ser el desencadenante de les migraciones escontra'l sur. Los pochutecos instalar al sur Oaxaca, la fecha de separación ente'l pochuteco y el restu de llingües náhuatl asítiase en redol al 800&nbsp;d.&nbsp;C. (xusto cuando la civilización maya clásica tocaba al so fin). Puede suponese razonablemente qu'escontra'l 750&nbsp;d.&nbsp;C. los pueblos nahuas o proto-azteques yá ocupaben la rexón central de Méxicu, posiblemente estos pueblos instalaríense na rexón al norte del valle de Méxicu escontra'l 800&nbsp;d.&nbsp;C. El [[náhuatl septentrional]], entrando dende'l centru de [[Méxicu]] cuando entá nun había buelgues de dialeutos locales desenvueltos, yá echara raigaños, siendo l'orixe de la forma nawa usada polos tolteques. Pal 800 el [[náhuatl oriental]] y el [[pipil]] empiecen a ser colonizaos pol náhuatl septentrional. Escontra'l 1000 el nawa occidental empieza ser colonizáu pol [[náhuatl central]]. Escontra'l 1400 completóse la distribución del náhuatl. En cada rexón que'l náhuatl espándese entra en contautu con otres llingües que yá taben ellí dende diba tiempu y esperimenta daqué d'influencia de les llingües locales. Mentanto fora de Mesoamérica el proto-náhuatl tomó un númberu de préstamos locales del huasteco y sufrió influencia fonolóxica de les [[llingües corachol]]. === Cultura tōltēca === La [[cultura tolteca|cultura tōltēca]] ye la primer cultura históricamente documentada, sobre la qu'esisten abondoses tradiciones orales sobre personaxes y mitos que nos faen pensar que se trató del primer reinu históricu de llingua predominantemente nahua. El nome de la cultura provién de la tradición de los āztēcas, acordies cola cual la capital de los tōltēca, llamaríase ''Tōllan'' (güei llamada Tula), de fechu ''tōltēcatl'' significa precisamente '[habitante] de Tōllan'. Primeramente a l'apaición de los tolteques, el centru de Méxicu había estáu apoderáu pola cultura de Teotihuacán (200 aC - 800&nbsp;d.&nbsp;C.), qu'a pesar del so nome náhuatl, de xuru nun foi una ciudá de fala náhuatl. Seique foi la llegada masiva de pueblos nahuas al centru de Méxicu lo que provocó'l colapsu de [[Teotihuacán]], ciudá qu'amuesa signos de ser destruyida pol fueu acomuñada a dalgún tipu de conflictu bélicu o social. === Cultura āztēca === Los pueblos nahuas llegaron tardíamente al Valle de Méxicu que taría ocupáu primeramente por pueblos que falaben delles llingües non utoazteques, qu'exercieron cierta influencia sustratu sobre'l [[náhuatl|náhuatl clásicu]]. Asina la [[civilización azteca]] formóse como la resultancia de la interacción histórica ente grupos nahua parlantes que aportaron a preponderantes y pueblos d'otru orixe que falaben llingües non-utoazteques. La evidencia d'esto ye en parte llingüística: L'[[idioma huichol]] tien un orde sintáctivo básicu SOV (Suxetu-Oxeto-Verbu), ente que'l náhuatl clásicu tiende al orde VSO, anque caltién nicios de tener primeramente un orde SOV: esi ye l'orde de los pronomes clíticos y amás les llingües de [[nucleu sintácticu|nucleu final]] muncho más frecuentemente son o tuvieron una etapa de desenvolvimientu con orde básicu SOV. Tanto l'orde VSO como l'escurrimientu del fonema /tl/ (que nun apaez en toles variedaes de náhuatl) suxeren el contautu con llingües otomangueanas o [[llingües totonacanas|llingües totonaques]], del totonaca amás procede'l sufixu reverencial-diminutivu /-tzīn/. Gradualmente los totonacos fueron espulsaos de les tierres altes centrales mexicanes. Toles formes de náhuatl amuesen tratos huastecos y totonacos. Otres llingües que fueron asolapaes pola náhuatl fueron la [[idioma matlazinca|matlatzinca]], [[idioma chochu|chochu]], [[idioma tlapaneco|tlapaneco]], [[idioma cuitlateco|cuitlateco]], soteapaneco, popoluca, xinca, lenca y cora. Finalmente, escontra'l 1200&nbsp;d.&nbsp;C., dellos años dempués de la cayida del reinu tōltēca yá tenemos cróniques azteques fiables y la hestoria narrada pola tradición āztēca dexa de considerase lleenda y puede considerase hestoria. L'orixe del poderíu āztēca remontar a la fundación de [[Tenochtitlan|Tënochtítlan]] sobre un castru nel [[Llagu de Texcoco|llagu Texcoco]] mientres el sieglu XIII. Y anque la hestoria d'estos fechos ye bien conocida, sicasí, esisten dellos fechos que les cróniques azteques nun recueyen y que precisaríen ciertu esclarecimiento adicional. === Migraciones nahuas más al sur === La hestoria de los otros pueblos, reinos y grupos nahuas distintos de los tōltēcas y āztēcas nun ye tan bien conocida, como la de los nahuas del centru de Méxicu. Abondo más al sur del Valle de Méxicu atopamos variedaes náhuatl. Namái dalgunos d'ellos son reminiscencies de la espansión del Imperiu Azteca ente los sieglos XII y XVI&nbsp;d.&nbsp;C. Sicasí en rexones tan alloñaes como [[El Salvador]], atopamos un dialeutu aztecoide faláu polos [[pipil]]es, que'l so orixe nun ta claro yá que l'imperiu azteca nunca llegó a eses tierres. Obviamente el Pipil ye'l dialeutu náhuatl más diverxente qu'esiste colo cual la so presencia neses tierres tien de ser antigua, la glotocronologia suxer la presencia d'esi dialeutu ellí escontra'l 800&nbsp;d.&nbsp;C., anque otres estimaciones asitien la so llegada escontra'l 900&nbsp;d.&nbsp;C. Col tiempu esa nesa rexón surdió un señoríu importante llamáu [[Señoríu de Cuzcatlán]], qu'acordies cola tradición llexendaria foi fundada pol rei tolteca exiliáu [[Ce Ácatl Topiltzin Quetzalcóatl|Cē Ácatl Tōpīltzin]] llamáu Quetzalcōātl alredor del añu [[1054]]. Los cronistes españoles como Juarros, Palacios y Lozano espliquen que dalguna vegada esistieron códices pipiles, amás escribieron lo que dicíen y tou eso comparar coles otres naciones nahuas del posclásico, revelando qu'esti señoríu recibió gran influencia de los tōltēcas y āztēcas, dexando conocer meyor esti Señoríu. Más intrigante ye un grupu nahua que se movió entá más al sur, a otros 700 km al sur de los pipiles. Esti otru grupu llamáu [[nicaraos]] pol nome del soberanu que los gobernaba en tiempos de la llegada de los españoles, vivía na redoma del [[llagu Cocibolca]], y col tiempu la rexón de [[Nicaragua]] foi llamada asina pola presencia d'ésti grupu. Nel mesmu llagu de Nicaragua dellos de los topónimos son reconciblemente nahuas como'l de la mayor isla Ometepe (del náhuatl ''*ōme-tēpe-t'' 'dos montes') una y bones la isla ta formada por dos elevaciones en forma de cuetu. Estos topónimos son dalgunos de los topónimos nahuas más antiguos (esti puntu ta a unos 6000 km de llugar orixinariu de les llingües utoazteques, lo cual amuesa l'enorme espardimientu xeográficu qu'algamó esta familia de llingües). El dialeutu náhuatl del llagu Nicaragua escastar nel sieglu XVI, anque curiosamente foi nesta rexón foi onde per primer vegada vieron los europeos llibros indíxenes en papel de āmatl nel nuevu mundu. Acordies colos cronistes nesta rexón tamién esistieron llibros pintaos a la manera de los que más tarde seríen vistos más al norte. <!--Distribución por subgrupos de les llingües Uto-Azteques cola separación de feches daes pola Glotocronología, tomaes de Kaufman: Familia Uto-Azteca 4800 años 1. Yuto (EEXX, non amosáu nel mapa) 3400 años 1.1 Caña Shoshoni-Paiute 1800 años 1.2. Tubatubal 0 años 1.3. Caña Californiana Meridional 2400 años 1.4. Hopi 0 años 2. Grupu de Sonora 3900 años 2.1. Caña Pima 800 años 2.2. Caña Tepehuana (?) 2.3. Caña Yaqui 2300 años 2.4. Caña Cora-Huichol 1500 años 2.5. Caña Aztecoide 1500 años 2.5.1 Llingües Aztecoides 1100 años Lengua Azteques: Nahual, Nahuatl, Nahuat, Pipil Pochuteco--> == Espansión utoazteca nel norte de Méxicu == {{AP|Hohokam|Mogollón}} Nel norte de Méxicu tán atestiguaes arqueológicamente dos cultures interesantes, la cultura hohokam y la cultura fargatáu. Los pueblos pertenecientes a dambes probablemente yeren pueblos que falaben llingües utoazteques. La estensión de la cultura [[hohokam]] coincide bien aproximao cola estensión moderna de los pueblos [[pima]]-[[pápago]], polo que probablemente dicha cultura seya atribuyible a pueblos de diches etnies. La identificación étnica de la cultura [[fargatáu]] ye más problemática porque la so estensión coincide con diversos grupos utoazteques distintos, polo qu'en realidá esa cultura podría corresponder a pueblos que falaben distintos [[llingües utoazteques]], dalgunos d'ellos posiblemente [[taracahitas]] o inclusive [[ute]]s, [[paiute]]s o [[shoshoni]]s. == Ver tamién == * [[Periodu Arcaicu d'América]] * [[Llingües uto-azteques]] * [[Mexica]] == Bibliografía == * "Languages of the World", Macropædia, Encyclopædia Britannica, 1987. * Karen Dakin: ''La Evolución Fonolóxica del Protonáhuatl'', Universidá Autónoma de Méxicu, Méxicu DF , 1981, ISBN 968-5802-92-0. * Terrence Kaufman: "The history of the Nawa language group from the earliest times to the sixteenth century: some initial results", 2001 [http://www.albany.edu/anthro/maldp/Nawa.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200119013512/https://www.albany.edu/anthro/maldp/Nawa.pdf |date=2020-01-19 }} * Wick R. Miller: ''Uto-aztecan cognate sets'', UCLA plublications in Linguistics, Volume 48, 1967. == Referencies == {{llistaref}} {{Tradubot|Expansión utoazteca}} [[Categoría:Llingües uto-azteques]] [[Categoría:Oasisamérica]] [[Categoría:Llingües de Mesoamérica]] [[Categoría:Llingüística histórica]] jmyn6240799de585l96r95g7e0u7k0p 0 165613 4382884 4380555 2025-07-07T14:34:40Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonaco-tepehuas => totonaco-tepehues 4382884 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Nahuatl syntaxtree 01.png|right|300px|thumb|[[Árbol sintácticu]], pa una [[oración simple]] ('' Motēuczōma ōquīmmictih'' 'Moctezuma matar', n'orde [[SOV]]).]] [[Ficheru:Nahuatl syntaxtree 02.png|right|300px|thumb|[[Árbol sintácticu]], pa una [[oración simple]] (''Ōquīmmictih Motēuczōma '' 'Matar Moctezuma', n'orde [[Oxeto verbu suxetu|OVS]]).]] El '''[[náhuatl]]''' o '''idioma mexicanu''' ye una llingua [[llingua aglutinante|aglutinante]], formáu por raigaños de normal monosílabes o bisílabes (raramente más llargues), que se combinen n'espresiones llargues. La so gramática ye similar a la d'otres [[llingües utoazteques]] meridionales. Tipológicamente ye amás una llingua de [[nucleu sintácticu|nucleu]] final, nel que'l modificador suel preceder al nucleu modificáu. == Carauterístiques xenerales == [[Ficheru:Carochi.jpg|thumb|right|Portada de ''Arte de la Llingua mexicana cola declaración de tolos sos alverbios'']] El náhuatl ye una [[llingua aglutinante]], flexiva —los raigaños reciben prefixos y sufixos—, polisilábicu y polisintéticu. [[tipoloxía llingüística|Tipológicamente]] presenta traces típiques de [[Parámetru de posición del nucleu|llingua nucleu final]] como tener: * Incorporación verbal N+V, compuestos Adj+N. * L'[[verbu auxiliar|auxiliar]] va detrás del verbu léxicu. Estos ragos son típicos tamién d'otres [[llingües utoazteques]]. Considérase que dientro de les llingües utoazteques, l'[[idioma huichol|huichol]] y el [[idioma cora|cora]] son les llingües más cercanes al náhuatl, a parte del estinguíu [[idioma pochuteco|pochuteco]]. Les llingües más cercanes al náhuatl na [[flexón verbal]] seríen el [[idioma mayu|mayu]] o'l [[idioma pima|pima]], una y bones el cora y el huichol anovaron enforma na flexón verbal. Amás el náhuatl presenta innovaciones más recién al respective de otres llingües utoazteques de más al norte, que lo averen en parte a llingües de nucleu inicial, esto debería a la influencia d'otres [[Área llingüística mesoamericana|llingües mesoamericanes]] (presumiblemente les [[llingües otomangue]] o les [[Llingües totonaco-tepehues|totonaco-tepehua]]). La [[flexón nominal]] ye abondo simple, anque la [[conxugación]] verbal ye abondo más complexa por cuenta de la cantidá de [[morfema|morfemes]] aspectuales, modales, temporales, de suxetu, d'oxetu, direccionales, de númberu ya inclusive los elementos incorporaos que puede llegar a tener. Nun esiste una diferencia ente los [[verbu estativo|verbos estativos]] y los axetivos, ya inclusive puede afirmase que nun esiste diferencia formal ente nomes y verbos, una y bones la mayoría de formes nominales pueden tomar dellos morfemes verbales. == Variantes de la llingua == {{VT|Gramática pipil}} El [[náhuatl clásicu]] faláu nel sieglu XVI del centru de Méxicu ye una llingua na que l'acentu principal va fixu na penúltima sílaba, regla que namái se camuda a la fin nel casu vocativu ''-é'', anque nos modernos dialeutos esisten pequeñes diferencies d'acentuación. Como en toa llingua, sobremanera nes pallabres estenses, puede haber un acentu principal y otros secundarios, onde les formes apiguraes caltienen cierta individualidá (nes que l'acentu va na penúltima sílaba tamién): :Ofensivu o inxuriosu (''teahuilquixtiani''): /té.áwil.kíxti.áni/ Nel sieglu XVI yá esistía diferencies dialeutales perceptibles, pero polo xeneral dexaben la [[intelixibilidá mutua|intercomprensión mutua]], cosa qu'asocede polo xeneral tamién ente dialeutos xeográficamente cercanos actuales. == Sintaxis == El náhuatl exhibe un orde de pallabra bastante llibre, magar la so morfoloxía reflexa un estadiu antiguu onde l'orde predominante reflexa estructures tipu [[Suxetu Oxeto Verbu]], en náhuatl tiende a ser más de tipu [[Suxetu Verbu Oxeto]] y tampoco falten exemplos de [[Oxeto Verbu Suxetu|Verbu Suxetu]]. En realidá, nel náhuatl clásicu l'orde ye absolutamente llibre.<ref>Un exemplu del orde [[Verbu Suxetu Oxetu]] sería'l siguiente: «''Ca oquimilhuih <o>in Toteucyo Jesu Christo</o> <o>in Judiomeh</o> in ahtlaneltocayah in ahquicuiyah in ahcanayah in itechpatzinco quizaya: "yehhuatli in Diablu in amotah"''»: «Que dixo El nuesu Señor Xesucristu a los xudíos que nun creíen, que nun lo envaloraben, que nun siguíen el so exemplu, les sos enseñances: "el Diañu ye'l vuesu padre"»(Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'' 1551-1552, Edición de Georges Baudot, páxs. 58-59, UNAM, Méxicu, 1996 —cita non lliteral—.</ref> Hai una razón que sofita esta afirmación: tanto'l suxetu como los oxetos presenten marques que dexen determinar si tamos ante un suxetu o ante un determináu tipu d'oxetu. Lo qu'asocede ye qu'estes marques son facultatives y solo cuando hai necesidá se explicitan. Esplicar col siguiente exemplu: pa dicir ''fai'l bien'' la construcción clásica ye ''ma xicchihua in (tlein) cualli''. El pronome d'oxetu ''in tlein'' indícanos claramente que tamos ante un oxetu.<ref>Pongo un exemplu, tomáu del clásicu: [«Que quier dicir: que lo bono has de faelo agora, que non lo (dexes / retardes) pa faelo mañana»: ''Quihtoznequi: in tlein cualli huel axcan toconchihuaz, mah ticcauh inic moztla ticchihuaz'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 216-217, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)]</ref> Más embaxo va indicase con precisión cuálos son eses marques. === Estructura de la frase en náhuatl === 1) La frase con complementos indireutu. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Verbu con oxetos'''||'''Complementu del oxetu indireutu'''||'''Complementu del oxetu direutu''' |- ||''Giro d'énfasis''||''verbu''||''Giro d'aposición''||''Giro d'aposición'' |- |} 2) La frase con atributu. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Predicáu''' |- ||''Giro d'énfasis tematizado''||''Giro relativu atributivu'' |- |} ==== L'oxetu indireutu: xiru d'aposición y xiru d'énfasis ==== El verbu formar por aciu la adición de prefixos y sufixos al raigañu verbal. Por casu, al verbu «cuica» añader los prefixos suxetu: :* Nicuica → Cantar. :* Ticuica → Cantes. :* Cuica → Canta. :* Ticuicah → Cantamos. :* Ancuicah → Cantáis. :* Cuicah → Canten. El verbu en tercer persona nun lleva prefixu verbal. El so sentíu ye doble: :* Cuica → Él canta. :* Cuica → Unu canta. Por ello, al introducir un suxetu nominal n'aposición al prefixu suxetu verbal, pue ser definíu o indefiníu: :* In pilli cuica → El neñu canta. :* Ce pilli cuica → Un neñu canta. Tamién podemos introducir un pronome como suxetu, pero non por aciu el xiru d'aposición sinón por aciu el xiru d'énfasis. :* Nehhuatl nicuica → Soi yo quien canta → Yo canto. El sustantivu ''tlacatl'' puede recibir los prefixos suxetu: :* Nitlacatl → Soi una persona :* Titlacatl → Yes una persona. Ente los prefixos, destaquen pola so importancia los prefixos oxeto definíos. :* Nech- → Me. :* Mitz → Te. :* Qui- → -y. :* Tech → Nos. :* Amech → Vos. :* Quin → -yos. Y los prefixos indefiníos —''-te-'' y ''-tla-: :* Niteitta → Veo a daquién. :* Nitlatta → Veo daqué. Los prefixos oxeto definíos entrepolar ente'l raigañu verbal y el prefixu suxetu: :* Nimitztlazohtla → Te amo. :* Nechpactia → Gústame. Cuando'l verbu nun tien oxetu, dicimos que ye intransitivu. :* Nicuica → cantar. Cuando'l verbu tien un oxetu, dicimos que ye transitivu. :* Nechpactia in octli → Gústame'l pulque. :* Techpactia in octli → Gústanos el pulque. Cuando'l verbu tien dos oxetos, dicimos que ye bitransitivo. :* Nimitztlamaca → te doi daqué. Los prefixos oxeto pueden recibir complementos. :* in octli techpactia in timexihcah → El pulque gústanos a los mexicanos. :* In octli amechpactia in ammexihcah → El pulque gústavos a los mexicanos. Tien De quedar bien claro que'l verdaderu oxetu ye'l prefixu definíu (''tech-'', ''amech-''). Los complementos que s'añader al oxetu (''in timexihcah'', ''in anmexihcah'') son elementos n'aposición que nun constitúin un oxetu nuevu. El verbu ''pactia, nite-'' ye un verbu transitivu y nun varia eso al recibir el so oxetu complementos n'aposición. L'aposición ye un xiru qu'añade un complementu nuevu al oxetu del verbu. Los pronomes suxetu, que s'introducen por aciu el xiru d'énfasis (como diximos), tamién pueden recibir sustantivos n'aposición. :* Nehhhuatl in nipilli nicuica → Soi yo, un neñu, (quien) canto → Yo, un neñu, cantar. :* Tehhuantin in tichristianomeh ticuicah → Los cristianos cantamos. Cuando los pronomes son complementu indireutu tienen de llevar antepuesta la partícula ''in'' y pueden llevar complementos n'aposición. :* In tehhuatl in timexihcatl → A ti, mexicanu. :* In tehhuatl timexihcatl → A ti, un mexicanu. Los complementos n'aposición pueden ser tantos como'l falante quiera: :* In octli techpactia in tehhuantin in timexihcah → El pulque gústanos a nós, los mexicanos → El pulque gústanos a los mexicanos. :* In octli cencah quimpactia in yehhuantin in mexihcah in nemih huehca → El pulque gústa-yos enforma a ellos, los mexicanos que viven lloñe/fuera. El xiru d'aposición esixe coordinar el prefixu oxeto definíu col so complementu (en persona y en númberu). Como nun constitúi un nuevu oxetu nun ponemos «techim» en llugar de «tech» —prefixu qu'indica yá de por sí una pluralidá de persones—. Nel exemplu que sigue, el pronome «tech» ye l'únicu oxetu y, por ello, anque recibe un complementu n'aposición en plural nun se convierte en «techim». :* «Socórrinos a los cristianos»: «Ma xitechmocnelilitzino in tichristianomeh (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 30-31, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) Dacuando l'el prefixu oxeto verbal queda omitíu y espresu el so complementu. :* «Concédinos la to gracia»: «Tla xitechmomaquilitzino in mocualticatzin» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 84-85, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Cuando'l náhuatl introduz un complementu indireutu, facer por aciu una aposición. Pero tamién en xiru d'énfasis. :* In tehhuatl nimitztlazohtla → Ye a ti a quien amo → Te amo a ti. Unos exemplos clásicos con complementu indireutu, mientres el complementu direutu ocupar una oración subordinada completiva: :* «Ordenó Dios <o>al cielu</o> qu'un día y una nueche xirara y asina lo fai»: «Oquimonahuatilih Dios <o>in ilhuicatl</o> in momalacachoz cemilhuitl ce(n)yohualli non yuh quichihua» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 104-105, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ordenó <o>al sol</o> que viniera sobre nós p'allumar»: «Oquimonahuatilih in tonatiuh in atopen hualquizaz inic tetlanextiliz» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 104-105, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El suxetu: xiru d'énfasis ==== El suxetu introducir en náhuatl por aciu el xiru d'énfasis. Esto ye, el suxetu ye siempres un pronome. Llámase xiru d'énfasis porque se basa nos pronomes enfáticos (yo, tu, él, nós, vós, ellos). ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Verbu''' |- ||''Yo''||''berru'' |- ||''Giro d'énfasis''||''Verbu'' |- ||''Soi yo (quien)''||''berru'' |- ||''Nehhuatl''|| nitzahtzi |- |} Y el pronome personal puede recibir complementos. 1) Complementos n'aposición. L'aposición esixe coordinar el complementu por aciu los prefixos suxetu verbales. :* Yehhuatl in conetl topeta → El neñu llora. :* Nehhuatl in nimotah nitzahtzi → Soi yo, el to padre, quien glayo → Yo, el to padre, berru. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu con aposición''' ||'''Verbu''' |- ||''Yo, el to padre,''||''berru'' |- ||''Giro d'énfasis con aposición''||''Verbu'' |- ||''Soi yo, el to padre, (quien)''||''berru'' |- ||''Nehhuatl in nimotah''|| nitzahtzi |- |} Los complementos n'aposición pueden ser definíos o indefiníos<ref>L'usu de los determinantes definíos ya indefiníos esplícase más embaxo</ref>. :* Nehhuatl in nipilli nicuica → Yo, el neñu, cantar. :* (Yehhuatl) (ce) pilli cuica → Un neñu canta. :* Nehhuatl (nicen) nipilli nicuica → Yo, un neñu, cantar. 2) Complementos relativos. :* Yehhuatl in cihuatl in aquin nictlazohtlac mitzpactia → La muyer a quien amé te gusta → Ye la muyer a quien amé quien te gusta. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Verbu''' |- ||''La muyer a quien amé''||''te gusta'' |- ||''Giro d'énfasis''||''Verbu'' |- ||''Ye ella, la muyer a quien amé, (quien / la que)''||''te gusta'' |- ||''Yehhuatl in cihuatl in aquin nictlazohtlac''|| ''mitzpactia'' |- |} Pa espresar el suxetu recurrir al xiru d'énfasis, por aciu el cual resáltase'l pronome, tópese o non espresu. El verdaderu suxetu ye'l pronome. Y lo qu'en castellán ye'l suxetu (el to padre, la muyer a quien amé) son simples complementos del suxetu. El suxetu puede quedar omitíu, anque sobrentendíu, de cuenta que namái apaezan los sos complementos. ===== Nun tien de confundir se'l xiru d'aposición col xiru d'énfasis ===== El xiru d'énfasis va referíu a los pronomes enfáticos principalmente (tean espresos o omitíos) y la so formulación sirve xeneralmente pa espresar el suxetu qu'acompaña al verbu: :* <o>Nehhuatl</o> nicuica → Soi yo (quien) canto → yo canto. El xiru d'aposición ye pa introducir partícules n'aposición (que complementen a un pronome o a un prefixu verbal oxetu): :* Nehuatl <o>in nimotah</o> nicuica → Yo, el to padre, cantar. ==== L'atributu definíu ==== Lo qu'en castellán ye l'atributu pasa a ser nel náhuatl suxetu y lo qu'en castellán ye'l suxetu pasa en náhuatl a ser l'atributu. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''predicáu''' |- ||''Yo (soi)''||''tu'' |- ||''Giro d'énfasis tematizado''||''Giro relativu atributivu'' |- ||''Soi yo'' || ''quien tu yes'' |- ||''Nehhuatl''||''in tehhuatl'' |- |} Esti xiru ye'l mesmu del verbu ''ser''. Cuando l'atributu recibe complementos, recibir n'aposición. Nesti casu, l'aposición nun empieza pol pronome relativu ''in'' porque se trata del atributu de la oración. Nos siguientes exemplos, en llugar de suprimilo, tachar (pa faelo más patente). :* Nehhuatl in yehhuatl → Soi yo'l qu'él ye → Yo soi él. :* Nehhuatl in yehhuatl <strike>in</strike> teopixqui → Soi él, un sacerdote → Soi'l sacerdote. :* Tehhuatl tiyez in yehhuatl <strike>in</strike> teopixqui → Vas Ser él, un sacerdote → Vas Ser el sacerdote. :* Tehhuantin in yehhuantin <strike>in</strike> teopixqueh → Somos ellos, unos sacerdotes → Somos los sacerdotes. Nel xiru relativu, na segunda oración el suxetu en xiru d'énfasis ye ''yehhuatl'' y el suxetu ye ''in teopixqui''. Y ente dambos nun se pon la partícula ''in'', como nun se pon en ''nehhuatl niccuica'' —soi yo (quien) canto / yo canto— . Ye un xiru n'aposición. Nel atributu, el xiru n'aposición nun lleva ''in''. L'atributu nunca va precedíu de la partícula ''in''. La determinación del atributu dar el pronome ''yehhuatl''. El xiru puede dase en cualquier persona. :* Tehhuantin in timexihcah tiyezquiah in amehuantin anchalcah → Nós, los mexicanos, seríamos vós, los chalcas. Anque hai dos posiblidades tender a suprimir un pronome cuando apaez nos dos llaos. Cuando l'atributu ye definíu quítase'l pronome qu'apaez nel llau del suxetu. :* In conetl in yehhuatl mexihcatl → El neñu ye'l mexicanu. :* <strike>Yehhuatl</strike> in conetl in yehhuatl mexihcatl → El neñu ye'l mexicanu. D'apaecer en dambos llaos significa que'l pronome ta enfatizando al suxetu. :* Yehhuatl in conetl in yehhuatl mexihcatl → Él, el neñu, ye'l mexicanu → Aquel, el neñu, ye'l mexicanu. Cuando'l suxetu esta en composición col pronome posesivu nun lleva ''in''. :* Notlahtol in yehhuatl neltiliztli → La mio pallabra ye la verdá. ==== L'atributu indetermináu ==== N'Andrés de Olmos atopamos la partícula «huel» pa introducir el predicáu nominal. :* Nehhhuatl huel niteopixqui → Soi un sacerdote. Tamién, de manera alternativa, podemos utilizar l'artículu indetermináu «ce». :* Nehhuatl nice niteopixqui → Soi yo un sacerdote → Soi un sacerdote. :* Tehhuantin ticemeh titeopixqueh → Somos unos sacerdotes. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''predicáu''' |- ||''Yo soi''||''un sacerdote'' |- ||''Giro d'énfasis tematizado''||''Giro relativu atributivu'' |- ||''Soi yo'' || ''unu que ye un sacerdote'' |- ||''Nehhuatl''|| ''ce teopixqui'' |- |} ==== Atributu indefiníu ==== Cuando'l suxetu y l'atributu son la mesma persona, suprímese'l pronome relativu y el pronome del llau del atributu. :* «... quimomachtia Dios ca <o>ixquich tlacatl iztlacatini.</o>»: «...sabe Dios que <o>tou home ye mentirosu.</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 188-189, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* Nehhuatl niteopixqui → Yo soi sacerdote. :* Tehhuatl timexihcatl → Tu yes mexicanu. Dacuando, lo que ye castellanu ye l'atributu, en náhuatl vuélvese suxetu; y viceversa, lo qu'en castellán ye'l suxetu, en náhuatl vuélvese atributu. :* «Oquihtoh in ihuinti, in ayac teotl»: «Dixo'l borrachu, Dios nun esiste (Dios nun ye naide)» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''predicáu''' ||'''Suxetu''' |- ||''In ayac''||''teotl'' |- ||''Giro relativu atributivu''||''Giro d'énfasis tematizado'' |- ||''Naide'' || ''ye Dios'' |- ||''in Ayac''|| ''teotl'' |- |} :* «Cequintin cencah tlapanahuia inic ixpopoyottinemih , in zan momatih in ayac teotl»: «Dalgunos qu'anden bien ciegos piénsense que Dios nun esiste» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nun tien de confundir se col xiru d'aposición<ref>El xiru d'aposición ye un xiru relativu.</ref>, que tratándose d'un atributu nun lleva la partícula ''in'' anque tea en llau del suxetu por aciu el xiru d'énfasis. :* Nehhuatl niteopixqui niquihtoa → Soi yo, (que soi) un sacerdote, (quien) dicir. → Yo, un sacerdote, dicir. :* Tehhuatl titeopixqui → Tu, un sacerdote. :* Nehhuatl nimexihcatl → Yo, un mexicanu. Tampoco tien de confundise'l xiru d'aposición col xiru propiu del verbu ser cuando l'atributu ye indetermináu: :* Nehhuatl huel niteopixqui → Soi un sacerdote. Sí lleva ''in'' l'aposición cuando l'aposición tien un sentíu definíu y forma parte del suxetu, anque l'atributu seya indefiníu. :* Yo, el to padre, soi mexicanu → Nehhuatl in nimotah nimexihcatl. :* Nehhuatl in nimexihcatl → Yo, el mexicanu. L'atributu definíu puede tamién recibir complementos indefiníos n'aposición, y nesi casu esisten dellos xiros p'afigurar la indefinición. :* Nehhuatl in yehhuatl ce mexihcatl → Yo soi él, un mexicanu → Yo soi un mexicanu. :* Tehhuantin in tichalcah tiyezquiah in amehhuantin ancemeh anmexihcah → Nós, los chalcas, seríamos vós, unos mexicanos. Cuando nun se pon el pronome indefiníu (nos exemplos precedenes ''ce'' y ''ancemeh'') ponse l'alverbiu ''huel'' (que significa ''precisamente'') pa estremar esti supuestu del anterior en que l'atributu yera definíu. Nun se pon la partícula ''ca''. :* «Tou aquel que nun entra pela puerta a la corrada de les oveyes sinón que xube por otru llugar <o>ye un bandíu</o>»: «In ahmo tlatlapoloyan oncalaqui in imithualco in ichcameh zan oc cezcan ontlehco yehhuatl huel ichtecquini (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :: «El mesmu Diañu ye'l vuesu padre, porque si Él el verdaderu Dios <o>ye'l vuesu padre</o>, tendríais de reconocer al so fíu»: <o>Yehhuatl Diablu in amotah</o>: ca intla yehhuatl in nelli Dios <o>huel</o> amotahtzin anquimatizquiah in ipiltzin inic huel machoz» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 58-59, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)». En nengún casu son válides les siguientes formes —porque tamos ante un xiru relativu y non ante una aposición—: :* Niyehhuatl. :* Tiyehhuatl. La pallabra ''mexihcatl'' significa «un mexicanu» / «(ye él) un mexicanu». El suxetu tien de llevar los prefixos verbal que lu identifiquen como atributu (''n-ehhuatl'', ''t-ehhuatl'' y ''y-ehhuatl'' —esti postreru colo que se conoz como adición prostética<ref>Terminoloxía qu'utiliza Ángel María Garibay Kintana, na so ''Llave del Náhuatl, p. 27, Editorial Porrúa, Méxicu, 1989, pa referise ciertos supuestos:''yei'', por ''ei'', ''yeztli'' por ''eztli'' o ''yellelquiza'' por ''ellelquiza''. La ''y'' nun ye un prefixu suxetu sinón una adición por eufonía.</ref>—). ==== Recapitulación ==== 1) Si queremos dicir «tu yes el neñu», vamos dicir: :* Tehhuatl in yehhuatl conetl → Yes tu'l que ye él, un neñu. 2) Si queremos dicir «tu yes un neñu». vamos dicir: :* Tehhuatl in yehhuatl ce conetl → Tu yes él, un neñu. :* Tehhuatl in yehhuatl huel conetl → Tu yes él, un neñu. :* Tehhuatl huel ticonetl → Tu yes un neñu. :* Tehhuatl tice ticonetl → Tu yes un neñu. 3) Si queremos dicir «tu yes neñu», vamos dicir: :* Tehhuatl ticonetl. Ya igualmente, 1) si queremos dicir «nós vamos ser los chalcas», vamos dicir: :* Tehhuantin tiyezquez in amehhuantin anchalcah → Nós vamos ser vós, los chalcas 2) si queremos dicir «nós vamos ser (ellos) unos chalcas», vamos dicir: :* Tehhuantin tiyezqueh in amehhuantin ancemeh anchalcah. :* Tehhuantin tiyezqueh in amehhuantin huel anchalcah. 3) si queremos dicir «nós vamos ser chalcas», vamos dicir: :* Tehhuantin tichalcah tiyezqueh. Y Si queremos dicir «vós vais ser los chalcas», vamos dicir: :* Amehhuantin anyezqueh in tehhuantin tichalcah. Si queremos omitir el suxetu, nun podemos quitar el pronome suxetu en náhuatl: :* Tehhuantin in amehhuan anchalcah → (Nós) somos los chalcas :* Yehhuatl ocatca in conetl in aquin onictlazohtlac → (Él) foi'l neñu a quien amé. La partícula ''in'' ye'l pronome relativu que sirve de nexu ente'l suxetu y l'atributu, nun tien de confundir se col determinante qu'acompaña al sustantivu ''conetl'': ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Pronome relativu'''||'''atributu''' |- ||''Yehhuatl''||''in''||''conetl in aquin onictlazohtlac'' |- ||''Él ye''||''aquel que''||''ye'l neñu a quien amé'' |- |} Y si queremos dicir «(él) foi neñu» ensin espresar el suxetu y con atributu indefiníu, vamos dicir: :* <strike>Yehhuatl</strike> conetl ocatca. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''atributu''' |- ||''—''||''conetl ocatca'' |- ||''—''||''foi neñu'' |- |} Cuando l'atributu ye determináu, pronome puede faltar en dambos llaos (el del suxetu y el del predicáu) si se ssi esprésase'l sustantivu: :* «Nacatl in itlacual cuauhtli»: «la carne ye l'alimentu de l'águila» (Ángel María Garibay Kintana, ''Llave del Náhuatl'', p. 81, Editoríal Porrúa, S.A., Méxicu, 1989). Nesti casu, el suxetu (''nacatl'') nun lleva la partícula ''in'' porque sustitúi al pronome ''yehhuatl'' que nun la lleva. ==== El suxetu en xiru d'énfasis tematizado ==== Anque de normal el suxetu nel xiru d'énfasis nun tien de llevar marques temporales, tratándose del verbu ''ser'' y en concretu del so suxetu, dicimos que s'espresa por aciu el xiru relativu tematizado. Porque ye'l suxetu quien lleva les marques temporales. La razón d'ello ye que'l verbu ser implica dos oraciones encadenaes pol pronome relativu. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''predicáu''' |- ||''Yo soi''||''el que canta'' |- ||''Giro d'énfasis tematizado''||''Giro relativu atributivu'' |- ||''Soi yo'' || ''el que canta'' |- ||''Nehhuatl''||''in (yehhuatl) cuica'' |- |} Lo qu'en castellán ye'l suxetu en náhuatl ye'l predicáu; y viceversa, lo qu'en castellán ye'l predicáu, en náhuatl ye'l suxetu. Por eso'l pronome absolutu suel espresase no qu'en castellán ye'l suxetu y omítese no qu'en castellán ye l'atributu. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''predicáu''' |- ||''Giro d'énfasis tematizado''||''xiru relativu atributivu'' |- ||''Yo voi ser'' || ''la to muyer'' |- ||''Nehhuatl niyez''||''in (yehhuatl) mocihuauh'' |- |} :* «Quier dicir que la muyer ye la trampa del diañu, p'atrapar, p'apoderase de la xente: Quihtoznequi ca yehhuatl in cihuatl in (i)matl in diablu inic teanaz, tetzitzquiz (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46-47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Por eso dicimos que'l verbu ''ser'' ye un xiru tematizado, porque de dalguna manera'l predicáu apaez como suxetu. Darréu vamos esplicar en qué consiste la tematización. Como diximos, el predicáu nun tien que coordinar col suxetu por aciu los prefixos suxetu, porque nun ta n'aposición. Nel presente'l verbu ser nun lleva les marques temporales, pero estremar del xiru precedente porque lleva'l pronome relativu ''in''. :* Nehhuatl nicuica → Yo canto (soi yo quien cantar). :* Nehhuatl in (yehhuatl) cuica → Yo soi'l que canta (soi yo'l que cantar). El xiru d'énfasis tematizado, el segundu, ye'l mesmu del verbu ser. Y como diximos estremar poles marques temporales (qu'un suxetu nun lleva nunca salvu si ye xiru ta tematizado) y pola partícula relativa ''in''. El pronome suxetu en xiru d'énfasis tematizado puede tener como complementos n'aposición. :* Nehhuatl niteopixqui → Yo soi un sacerdote. :* Nehhuatl niteopixqui (nican) ninohuica → Yo, un sacerdote, voi d'equí. ==== L'oxetu direutu: complementu en xiru d'aposición ==== Los mexicanos nun dicen ''yo como la mazana'' sinón ''yo la como la mazana'', ''tu comer la mazana'', él comer la mazana'', ''tu vas comer la mazana'', ''él comer la mazana''. L'oxetu direutu ta en composición col verbu. Y lo qu'en castellán ye'l complementu direutu del verbu, en náhuatl ye un complementu non del verbu sinón del oxetu direutu ''la''. Cuando'l verbu tien un complementu indireutu (por casu, ''mitz-'' o ''tech-'') l'oxetu ''la'' sume, pero queda sobrentendíu. Anque si l'oxetu direutu ye plural —modificar la terminación oxeto indireutu (mitz''im''-, tech''im''-). :* Cua, nitla- → Niccua in teoxocotl → La como la mazana → Como la mazana. Namái los sustantivos qu'almiten el plural producen la mutación del oxetu indireutu. Reciben sufixu plural los seres animaos (humanos y animales) que nun pertenecen al reinu vexetal. :* Cua, nitla- → Niccua yehhuatl teoxocotl → La como la mazana → Como la mazana. :* Yehuatl nechimmictili nichcahuan → Él me (les) mató les mios oveyes. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''predicáu''' |- ||''Yo''||''como la mazana'' |- ||''Giro d'énfasis''||''predicáu con oxetu en xiru d'aposición'' |- ||''Soi yo quien'' || ''comer la mazana'' |- ||''Nehhuatl''||''quicua yehhuatl teoxocotl'' |- |} ==== Ausencia de la partícula ''in'' ente'l suxetu y el verbu nel xiru d'énfasis ==== Esti xiru ye esencial pa entender ciertes espresiones del tiempu indicativu: El verbu tamién ye un complementu del atributu nel xiru denomináu ''d'énfasis'' o ''de focalización''. Ye un complementu verbal. Presenta dalguna particularidá. Nel náhuatl clásicu munches vegaes nun se diz ''él llora'' sinón ''ye él quien llora'' o ''ye él el que llora'': ''yehhuatl topeta''. Igualmente, nun se diz ''la muyer glaya'' sinón ''ye ella la muyer quien glaya'', xiru que se conoz como ''focalización'' o ''énfasis'': :* «La muyer glaya» / «Ella glaya»: «''Yehhuatl in cihuatl tzahtzi''». ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||colspan="2"|'''predicáu''' |- ||''La muyer''||''glaya'' |- ||''Giro d'énfasis complementáu con aposición''||''verbu'' |- ||''Ye ella, la muyer, <o>(quien)</o>''||'' glaya'' |- ||''Yehhuatl in cihuatl''||''tzahtzi'' |- |} Cuando apaez la partícula ''in'' (ante ''cihuatl'') sirve pa indicar l'artículu determináu (y namái apaez cuando tamos espresando'l suxetu). El verbu ''tzahtzi'', magar ser una subordinada de relativu, nun lleva la partícula ''in'', porque se desea resaltar que ye'l verbu. Dalgún exemplu del xiru de focalización nos clásicos: :* «Ta escritu qu'El nuesu Señor Xesucristu despreció un árbol que'l so nome ye figal que nun daba frutos»: «''ihcuiliuhtoc (ca) <o>yehhuatl in Toteucyo Jesu Christo oquitelchiuh</o> ce cuahuitl itoca figal in ahtle itech mochihuaya''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 212-213, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Habéis de saber que <o>l'adulteriu quier dicir</o> dormir en llugar d'otru o accesu en cama d'otru»: «''Anquimatizqueh ca <o>yehuatl in tetlaximaliztli quihtoznequi</o> tecochian ahnozo tepehpechahciliztli''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Porque'l nuesu primer padre, llamáu Adán, robó namái una frutina que-y refugara Dios»: «''Yehica <o>yehhuatl in achto totah in itoca Adan</o>, ca centetl xocotzintli in <o>oquichtec</o> in oquimocahualtilica dios''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 88-89, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Tematización === Ye un xiru pa enfatizar el verbu, conviertiéndolo en suxetu. Podemos tematizar cualquier verbu. Consiste n'invertir l'orde nel xiru de focalización. En llugar de poner primero'l suxetu (en xiru d'énfasis) y depués el verbu, inviértese l'orde: 1º el verbu y 2º el suxetu. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''predicáu''' |- ||''Quien canta''||''ye Pedro'' |- ||''Giro de tematización''||''xiru con yehhuatl'' |- ||''El que canta '' || ''ye Pedro'' |- ||''In cuica''||''yehhuatl Pedro'' |- |} :* In quihtoa yehhuatl Pedro → Quien lo diz ye Pedro. :* In quihtoa nehhuatl → Quien lo diz soi yo. :* «El que nun entra pela puerta a la corrada de les oveyes sinón que xube por otru llugar <o>ye un bandíu</o>»: «In ahmo tlatlapoloyan oncalaqui in imithualco in ichcameh zan oc cezcan ontlehco <o>yehhuatl huel ichtecquini</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Puede dase'l mesmu xiru n'aposición. :* In niquihtoa nehhuatl ... → Quien lo diz, yo, ... ==== Trés variantes na tematización ==== Podemos destacar el suxetu, por aciu el pronome ''in'' (prefixu suxetu). :* Yehhuatl in quilhuia → Ye él el que lo diz. Podemos destacar l'oxetu, por aciu el pronome ''in tlein'' (prefixu oxeto). :* Yehhuatl in tlein quilhuia → Ye eso lo qu'él-y diz (prefixu oxeto). Podemos destacar l'oxetu, por aciu el pronome in aquin. :* In yehhuatl in aquin quilhuia → Ye a él al que se-y diz. El complementu direutu nun lleva ''in'' antepuestu. Ye suxetu. ==== Tematización del verbu ''ser'' ==== La tematización del verbu ''ser'' supón que quien recibe les marques temporales del verbu ye l'atributu y non el suxetu, de cuenta que l'atributu vuélvese suxetu. Ponemos de siguío, un exemplu tomáu del clásicu<ref>Ángel María Garibay K., ''Llave del Náhuatl'', p. 135, Editorial Porrúa, S.A., Méxicu, 1989</ref>: ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Yehhuatl tonatiuh yezquia in metztli Teucciztecatl''||''in tla yeh achto onhuetzini tlehco'' |- ||''La lluna Teucciztécatl (suxetu convertíu n'atributu) sería'l sol (atributu convertíu en suxetu)''||''si al contrariu cayera al fogón'' |- |} Si anteponemos el suxetu, el xiru sería asina. :* In metztli yehhuatl tonatiuh yezquia → La lluna sería'l sol. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Predicáu''' |- ||''In metztli''||''yehhuatl tonatiuh yezquia'' |- |} Sabemos que la lluna, que'l so nome yera Teucciztecatl, nun se refundió al fueu en primer llugar sinón Nanahuatl, quien col so sacrificiu tresformar nel sol<ref>La lleenda del sol y la lluna. https://mitosyleyendascr.com/mexico/la lleenda-del sol-y-la lluna/</ref>. ==== El valor de la partícula ''in'' ==== Cuando'l pronome en función de suxetu va complementáu por aciu aposición, si ye indefiníu, l'aposición nun lleva ''in''. Y el predicáu lleva, pela cueta la partícula ''in''. Eso produz na práctica una inversión, de cuenta que lo qu'en castellán ye suxetu, en náhuatl ye predicáu y viceversa. :* «Cequintin cencah tlapanahuia inic ixpopoyottinemih , in zan momatih in ayac teotl»: «Dalgunos qu'anden bien ciegos piénsense que Dios nun esiste» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). En xiru d'énfasis. :* Dalgunos son tan ciegos que se piensen que Dios nun esiste. Nesta oración vemos dos oraciones. Siguen el patrón del verbu ''ser''. :* Nehhuatl in yehhuatl → Soi yo (suxetu) quien él ye (predicáu). El pronome relativu ''in'' marca'l predicáu cuando pa los nahuas ye'l suxetu (anque pa los españoles sía'l predicáu). Si nun se trata d'un pronome indefiníu sinón d'un determinante indefiníu qu'acompaña al nome, la solución ye la mesma. :* «Ahmo mochi tlacatl in quimixmachilia in iceltzin nelli dios»: «Nengún home entiende al Dios único y verdadero (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). En xiru d'énfasis. :* Nengún home ye tal qu'entiende al únicu Dios. Cuando'l pronome suxetu indefiníu ''cequintin'' lleva una oración n'aposición qu'en castellán llevaría'l relativu ''que'', en náhuatl nun apaez. Esto asocede igualmente con otros pronomes. Porque s'intenta marcar que la oración ye parte del suxetu y que va venir más tarde el predicáu. Dacuando apaez una coma ente la oración n'aposición y el predicáu, por que nun s'entienda que se trata de dos oraciones (la segunda una completiva suxetu). ==== Los complementos del atributu nun lleven la partícula ''in'' ==== Pero cuando s'espresa l'atributu recurrir a un xiru distintu, pos se suprime la partícula ''in'' ente'l pronome ''yehhuatl'' y el so complementu, l'atributu. :* Yehhuatl tonatiuh yezquia in metztli → Sería'l sol (atributu) la lluna (suxetu). Michel Launey sí interpon la partícula ''in'', pero ello produz una ambigüedá, al confundise'l xiru neutru y el tematizado. :* Yehhuatl *<strike>in</strike> tonatiuh yezquia in metztli<ref>Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 316, UNAM, Méxicu, 1992.</ref> Al interponer la partícula ''in'' el citáu autor ta espresando'l xiru neutru y pon al sol como suxetu y non como atributu —el sol (Nanahuatzin) sería la lluna—. Pero si'l xiru nun ta tematizado, los complementos relativos del predicáu indefiníu sí lleven el pronome relativu ''in''. :* «Ta escritu qu'El nuesu Señor Xesucristu despreció un árbol que'l so nome ye figal <o>que nun daba frutos</o>»: «ihcuiliuhtoc (ca) yehhuatl in Toteucyo Jesu Christo oquitelchiuh ce cuahuitl itoca figal in ahtle itech mochihuaya» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 212-213, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La falta de ''in'' nes aposiciones a los oxetos de los verbos semiatributivos ==== Nel xiru reflexivu nun hai problema. :* Ninotocayotia niJose → Llámome José. :* Motocayotia Jose llámase José Pero cuando introducimos una aposición al oxetu podría producise una ambigüedá si llevara la partícula ''in'' porque la partícula ''in'' marca'l suxetu que pa los hispanu falantes ye'l predicáu . :* (Yehhuatl) Pedro oquitocayotih Jose → Pedro llamar José. Nel exemplu, Pedro ye'l suxetu y José ye un atributu del oxetu. Poner al atributu la partícula ''in'' sería faelo suxetu. === L'aposición === L'aposición ye la yuxtaposición d'un elementu a otru pa especificalo o esplicalo. ==== Aposiciones definíes ya indefiníes ==== Cuando'l nome o'l pronome complementaos por aciu aposición son definíos, l'aposición lleva esplícitu'l pronome relativu ''in''. :* Nehhuatl <o>in</o> nimotah nican ninohuica → Yo, <o>que</o> soi'l to padre, voi d'equí → Yo, el to padre, voi d'equí. Cuando'l nome o'l pronome son indefiníos, l'aposición nun lleva esplícitu'l pronome relativu ''in''. De cuenta que si nun lleva'l pronome'l complementu n'aposición por aciu la partícula ''in'' tenemos que consideralo indefiníu (y ''yehhuatl'' nun significa ''él'' sinón ''aquel''). :* «<o>Cequintin</o> cencah tlapanahuia inic ixpopoyottinemih , in zan momatih in ayac teotl»: «Dellos <o>que</o> anden bien ciegos piénsense que Dios nun esiste» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «<o>In</o> ahmo tlatlapoloyan oncalaqui in imithualco in ichcameh zan oc cezcan ontlehco yehhuatl huel ichtecquini: «Tou aquel <o>que</o> nun entra pela puerta a la corrada de les oveyes sinón que xube por otru llugar ye un bandíu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «<o>Yehhuatl</o> mocuehcuenohuia, in zan ixcahhuiloznequi inic ittaloz, ihtoloz, tenehualoz, in zan ic tepahpatzahua, tepihpitziloa, texitta, tetlaniitta, motepololtoca...»: «Aquel <o>que</o> se pavonea, que quier ser él solo'l centru d'atención , pa ser almiráu, ser eponderáu, ser allabáu, que por ello fai risión a la xente, critica a la xente, facer# de menos, despreciar, escuerre la ruina de la xente...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «<o>Yehhuatl</o> mopoa, in zan nen motenehua, mocualihtoa, mopantlaza, motlanitztia, in conihtoa, in teilhuia, in tlein ahmo nelli itech cah, ahnozo ahmo oncah, ahquipiya in oquihtoh»: «Aquel <o>que</o> se engríe, que s'empondera falsamente, empericótiase (fanfarronea), se endiosa (presumi), enfrénase, que diz, qu'afirma, lo que nun ta nél (lo que nun tien), o que nun hai (lo que nun esiste), que nun tien lo que dixo» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Anque'l pronome relativu omítese ante pronome indefiníu, ye posible que s'interponga l'alverbiu ''ca'' (que significa ''verdaderamente'', ''efeutivamente'') que de dalguna manera podemos traducir como pronome relativu qu'introduz aposiciones que complementen a sintagmes antecedentes indefiníos. ==== El complementu suxetu n'aposición ==== Tenemos De estremar si l'aposición ye a un elementu definíu o indefiníu. Cuando'l complementu suxetu ta n'aposición al pronome personal absolutu l'indetermín marcar col determinante ''ce''. :* Yehhuatl (ce) pilli topeta → Él, un neñu, llora → Un neñu llora. :* Pilli topeta → Un neñu llora. Y la determinación con ''in''. :* Yehhuatl in pilli topeta → El, que ye un neñu, llora → El neñu llora. :* In pilli topeta → El neñu llora. Cuando'l suxetu espresar por aciu un sintagma nominal introducir por aciu un xiru d'aposición. L'aposición puede dir referida al prefixu verbal suxetu o nel so casu al pronome personal. El pronome personal introducir por aciu el xiru d'énfasis: :* Nehhuatl nichoca → Soi yo quien llora → Yo lloro. :* Nichoca → Lloro. Y con aposición: :* Nehhuatl in nipilli nichoca → Yo, el neñu, lloro. :* Nehhuatl (nice) nipilli nichoca → Yo, un neñu, lloro. :* (Ce) pilli topeta → Un neñu llora. :* In pilli topeta → El neñu llora. Cuando'l pronome suxetu atópase elidido, el prefixu suxetu puede recibir complementos n'aposición. En náhuatl esixe la presencia del pronome relativu ''in'' cuando se yuxtapone un elementu definíu en posición de suxetu y l'anteposición de los prefixos verbales. :* «Ticmatih in tichristianomeh in...» → «Saber (nós), los cristianos, que...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 32-33, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* In tichristianomeh quimatih → Los cristianos saber. :* In anchristianomeh anquimatih → Los cristianos saber. ==== El complementu oxeto n'aposición ==== Cuando l'oxetu verbal recibe complementos n'aposición, tienen de concordar. El complementu definíu lleva la partícula ''in''. :* In octli techpactia in timexihcah → El pulque gústanos a los mexicanos. :* «In iuh quintelchihua in tetah in ipilhuan in ahmo quitlacamatih , in zan ic quintohtocac, zan non ic quinhualtohtocac, quinhuallaz dios in ilhuicac in itlachihualhuan, in ahmo cualtin angelomeh in diblomeh»: «Según desprecia'l padre a los sos fíos que nun-y obedecen, que namái por ello correr, tamién solo por ello corrió, refundió Dios nel cielu <o>a les sos criatures, a los ánxeles malos, a los diaños</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ===== Cuando l'aposición ye al oxetu qu'ocupa'l llugar del pronome ''te-'' ===== El pronome personal absolutu n'aposición al oxetu qu'ocupa'l llugar del pronome ''te-'', siempres va antecedíu del relativu ''in'' ensin qu'ello indique determinación. :* «Cencah '''quin'''cualancaitta Dios <o>'''in''' ome iyolloh</o>, ome <o>'''in''' inehnepil</o> in zann nen tlapictinemih»: «En gran manera odiar Dios (a ellos) el corazón doble, la doble llingua de los hipócrites» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Puede ser que'l pronome personal ''mitz'' funcione como complementu direutu y el pronome personal absolutu como complementu del complementu direutu (n'aposición). :* Niteitta (veo) → Nimitzitta (te veo) → Nimitzitta in tehhuatl ce mexicatl (te veo a ti, un mexicanu). Nel exemplu pronome personal ''tehhuatl'' lleva ''in'' antepuestu porque pa preguntar por él utiliza l'interrogativu ''¿in aquin?'' (''¿A quién?''): :* ¿'''In''' aquin niquitta? '''In''' tehhuatl (tice) timexihcatl nimitzitta → ¿A quién veo? A ti, un mexicanu, te veo. Estrémase asina del interrogativu ''¿aquin?'' (''¿quién?'') que pregunta pol suxetu y non pol oxetu. :* ¿Aquin mitzitta? Nehhuatl nimitzitta → ¿Quién te ve? Yo te veo. El pronome personal nun va precedíu de la partícula ''in'' cuando l'interrogativu nun diría precedíu de la partícula ''in''. :* Nimitzmaca yehhuatl in tapayolli → Te doi la pelota. Nun ponemos '''''in''' yehhuatl in tapayolli'' porque l'interrogativu ye ''¿tlein?'': :* ''¿Tlein nimitzmaca?'' Yehhuatl in tapayolli → ¿Qué te doi? La pelota. Puede asoceder que'l pronome personal absolutu funcione como complementu indireutu n'aposición a un complementu indireutu. :* Nitetlamaca (doi) → Nimitztlamaca (te doi) → Nimitztlamaca in tehhuatl (te doi a ti daqué). Si'l pronome absolutu n'aposición lleva de la mesma complementos n'aposición, estos lleven tamién el pronome relativu ''in'' si son determinaos. :* Techmaca in tehhuantin in timexihcah (dar a nós los mexicanos). Nun ye necesariu que'l pronome personal figure. :* Techmaca in timexihcah ( dar a los mexicanos). Si l'aposición al pronome introduz complementos indeterminaos, nun van llevar el relativu ''in''. :* Techmaca in tehhuantin timexihcan (dar a nós, unos mexicanos). Cuando l'aposición al oxetu y el suxetu nun pueden confundise, nun ye precisu anteponer el relativu ''in''. Ello nun supón falta de determinación. Pero ye meyor anteponer tal partícula. :* «Intla (in) ichpochtli nicanaz, ahtle ipan nechittaz... ahcic tetlaximaz. Intla nicanaz (in) ilamatzin ahhuelnechpalehuiz»: «Si escueyo a la nueva, nada va ver en mi... y con seguridá va engañame con otru. Si escueyo a la vieya, ésta nun me va satisfaer...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 126-127, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). El complementu n'aposición al pronome ''in yehhuatl'' ye siempres determináu sacantes lleve ''ce''. :* Intla in ce ichpochtli nicanaz → Si escueyo a una nueva. ===== Cuando l'aposición ye al oxetu qu'ocupa'l llugar del pronome ''tla-'' ===== De la mesma que'l prefixu verbal suxetu pue ser interpretáu como ''él'' (prefixu definíu) o ''unu'' (prefixu indefiníu), el prefixu oxeto verbal que recibe aposiciones puede ser definíu o indefiníu, llevando o non la partícula in'' Cuando'l sustantivu va n'aposición direutamente al oxetu verbal, pue ser determináu o indetermináu. :* Niccua yehhuatl in tlaxcalli → La como, la tortiella de maíz → Como la tortiella de maíz. :* Niccua yehhuatl ce tlaxcalli → La como, una tortiella de maíz → Como una tortiella de maíz. Como pa preguntar pol oxetu l'interrogativu ye ''¿tlein (niccua)?'' y non ''¿in tlein (niccua)?'', el pronome ye ''yehhuatl'' y non ''in yehhuatl''. Nun asocede lo mesmo nel siguiente exemplu. :* <o>Yehhuatl</o> in chiquilictli quicua <o>in yehhuatl</o> in azcatl → El billoriu come a la formiga (y non a la inversa). Pa preguntar ''¿quién come?'' y ''a quién come?'' como se trata d'animales (que si son oxetu suplir pol pronome verbal ''-tla-'', úsense los pronomes interrogativos ''¿tlein?'' (''¿quién?'') y ''¿in tlein?'' (''¿a quién?''). D'ende que'l pronome ''yehhuatl'' nel casu del suxetu nun lleve ''in'' y sí nel casu del oxetu. El pronome personal puede omitise, y nesi casu l'aposición va referida a los prefixos verbales. :* «Cencah <o>quicualancaitta</o> dios «in nepoaliztli»»: «En gran manera odia Dios la soberbia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ihcuiliuhtoc ca yehhuatl, in Toteucyo Jesu Christo, <o>oquitelchiuh ce cuahuitl</o> itoca figal in ahtlei itech mochihuaya. Inezca in tlahtlacoani in ayic monemilizcuepa, zan mochipa tlatziuhtinemi»: «Ta escritu qu'Él, El nuesu Señor Xesucristu, despreció un árbol denomináu figal, que nun producía nada. Representa al pecador que nunca se corrixe y siempres vive na indolencia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 212-213, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Porque'l nuesu primer padre, llamáu Adán, robó namái una frutina que-y vedara Dios»: «Yehica yehhuatl in achto totah in itoca Adan, ca centetl xocotzintli in oquichtec in oquimocahualtilica dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 88-89, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Como en castellán, los nomes teníos pueden nun llevar determinante. :* «Yehhuatl ipampa nemi tlahueliloc in tlalticpac inic monemilizcuepaz ahnozo inic ehehcoloz <o>in cualli iyolloh</o>»: «Aquel que ye perversu vive na tierra o pa enmendarse o por qu'exercite <o>el so corazón el bonu</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 100-101, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Los sustantivos en forma posesiva pueden llevar la partícula ''in'' si espresa'l posesor, y nesi casu en castellán nun s'usa'l posesivu. Entiéndese que tán n'aposición a un prefixu verbal determináu. :* «Cencah '''quin'''cualancaitta Dios <o>'''in''' ome iyolloh</o>, ome <o>'''in''' inehnepil</o> in zann nen tlapictinemih»: «En gran manera odiar Dios (a ellos) el corazón doble, la doble llingua de los hipócrites» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Totahtziné Diosé ma huel nohuian ihtolo, tenehualo <o>in mosanctotocatzin</o>»: «Padre Nuesu, Dios, que perdayures seya allabáu, emponderáu (él) el to santu nome» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 38-39, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Les aposiciones al pronome personal en función d'oxetu direutu pueden ser determinaes ya indeterminaes. La falta del relativu ''in'' nun indica nesti casu indetermín. :* Auh in axcan inic huel imacahxoz yehhuatl <o>tlahtlacolli in cualantli</o> namechihuiz quezquitlamantli in itech quiza: Y agora, por que seya evitáu'l pecáu de la roxura voi dicir tou cuanto provién d'él (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 184-185, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El complementu pronominal n'aposición ==== :* Notech timixcuitia → Tomes exemplu en mi → Tómesme como exemplu. :* Itech timixcuita → Tomes exemplu nél → Tomar como exemplu. L'aposición ye al pronome, non a la preposición. :* «Ma notech ximixcuitican»: «Tomái exemplu en mi» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... itettzinco in toteucyo Jesu Christo, timixcuitiz»: «... vas tomar exemplu nél, n'El nuesu Señor Xesucristu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Los pronomes preposicionales van complementáu al verbu y la so aposición puede anteceder al sintagma verbal, retardase al mesmu o dir na metá. :* Iixpan ninopechteca in notah → Humildo ante él, (que ye) el mio padre. :* In notah iixpan ninopechteca → Humildo ante él, (que ye) el mio padre. :* Iixpan in notah ninopechteca → Humildo ante él, (que ye) el mio padre. ===== En náhuatl nun esisten preposiciones nin posposiciones en determinaos xiros ===== El pronome interrogativu ''¿in aquin?'' significa ''¿a quién?'', ''¿de quién?'', ''¿para quién?'', ''¿ante quién?'', ''¿por quién?'' o ''¿con quién?'' porque ye un pronome que ta n'aposición al verbu. :* ¿In aquin itech pohui in amoxtli? In nehhuatl notech pohui. → ¿A quién-y pertenez el llibru? A mi pertenezme. :* ¿In aquin ica tihuetzca? In tehuatl moca nihuetzca. → ¿De quién te ris? De ti río. :* ¿In aquin ixpan nopan titlahtoa? In yehhuatl ixpan mopan nitlahtoa. → ¿Ante quién intercedes por mi? Ante él por ti intercedo. Como'l pronome interrogativu ta n'aposición, faise precisu espresar el verbu si queremos esclariar qué pronome interrogativu ye l'implícitu. El que sigue ye un exemplu de doble aposición, que demuestra que la preposición pertenez al verbu. :* «Yehhuatl ipampa nemi tlahueliloc in tlalticpac inic monemilizcuepaz ahnozo inic ehehcoloz in cualli iyolloh»: «Aquel que ye perversu vive na tierra o pa enmendarse o por que'l bonu exercite'l so corazón» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 100-101, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nel exemplu, el pronome indefiníu ''yehhuatl'' tien dos aposiciones (que nun lleven ''in''). :* Yehhuatl ipampa nemi in tlalticpac → Aquel que vive na tierra... :* Yehhuatl tlahueliloc → Aquel que ye perversu. Y el verbu ''ipampa nemi'' tien dos aposiciones. :* Ipampa nemi inic monemilizcuepaz → O bien vive pa enmendarse. :* Ipampa nemi inic ehecoloz in cualli iyolloh → O bien vivi por que'l bonu exercite'l so corazón. Lliteralmente: :* Ye pa ello que vive un maldadosu na tierra, bien para enmendarse, bien por que'l bonu exercítese. ===== Cuando quier espresase una preposición suplir por aciu xiros ===== :* Ipan quihtoa in Pedro → Dicir de Pedro. :* Ipan quihtoa in: → (Dicir) de: :* Ipan mihtoa in quenin quimpehpenayah tetlatzontequilianimeh → De cómo escoyíen xueces (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VIII, f. 36, p. 286, anverso). :* Ipan mihtoa in: → (Dizse) de: :* Itech pohui in Juan → De Juan (pertenez-y a Juan). :* Itech pohui in: → De: :* Ipan yauh in: → (Afectar) a: :* «Y agora, por que nun s'allargar el sermón, nun se van dicir toos y cada unu de los aspeutos qu'afecten a los fíos de la soberbia»: «Auh in axcan, inic ahmo huehcahuaz in tlahtolli, ahmo mihtoz in quexquich in icehcentlamantli ipan yauh in ipilhuan in nepoaliztli» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Al tratar de les preposiciones espliquen estos xiros. ==== L'atributu, en xiru relativu ==== Si'l verbu nun ye atributivu, nun se pon el pronome relativu ''in'' ente'l suxetu y el verbu y el suxetu antecede al verbu. :* Nehuatl nichoca → Soi yo quien llora → Yo lloro. Nun asocede lo mesmo col atributu del verbu ''ser'', porque nun ta espresáu en xiru d'aposición sinón en xiru relativu col suxetu pospuestu. :* Nehuatl in yehhuatl → Soi yo quien ye él → Yo soi él. Realmente lo qu'asocede ye que lo que pal castellán ye'l suxetu, pal náhuatl ye l'atributu y viceversa. D'ende qu'equí s'use'l xiru relativu pa marcar l'atributu (que ye'l suxetu pa los nahuas). Los complementos del atributu nun lleven la partícula ''in''. :* Nehhuatl in yehhuatl Pedro → Yo soi Pedro. Na segunda oración el pronome ''yehhuatl''<ref>Nel so casu, ''nehhuatl'', ''tehhuatl''...</ref> puede espresase o omitise. :* Nehhuatl in yehhuatl conetl → Yo soi'l neñu. :* Nehhuatl in yehhuatl ce conetl → Yo soi un neñu. :* Nehhuatl niteopixqui → Soi un sacerdote. Los complementos del suxetu sí lleven la partícula ''in'' :* Nehhuatl <o>in</o> nipilli cuica → Yo, un neñu, cantar. ==== El xiru propiu de los verbos semiatributivos ==== Los verbos semiatributivos son aquellos verbos qu'en castellán s'asemeyen a los verbos atributivos (ser, tar, paecer), que son los que lleven un atributu. :: Quedase ablucáu. :: Sentise bien. :: Volvese llocu. :: Resultar interesante. :: Ponese coloriáu. :: Atópase amoriáu. :: Aportar a estresante. En náhuatl los verbos semiatributivos introducen l'atributu por aciu un xiru propiu que nun ye xiru d'aposición, porque falta'l relativu ''in''. :* Ninotocayotia niJose → Llámome José. :* Ninocuepa nixolopihtli → Vuelvo llocu. :* Oninocuep nicoatl → Convertíme en culiebra. :* El mio totonqui in xocolatl→ El chocolate bébese caliente. Namái'l verbu lleva les marques temporales. :* Ninocuepaz nixolopihtli → Volveré llocu. L'atributu puede preceder al verbu. :* Nixolopihtli ninocuepaz → Volveré llocu. == Los determinantes definíu ya indefiníu == El [[artículu determináu]] o definíu, qu'en castellán adopta una forma variable en función del xéneru y del númberu del términu al que complementa (el, la, los, les), na llingua náhuatl o mexicana nun atopa un equivalente. Nel náhuatl modernu suelse usar la partícula ''in'' como determinante definíu (Él, la, los, les) y l'axetivu numberal ''ce'' como determinante indefiníu (un, una, unu), más o menos como en castellán. Vamos Ver en curtiu qu'ello nun ye del tou correutu nel clásicu. === Giros de determinación cuando se trata del suxetu d'una oración === A) Cuando'l sustantivu ta en xiru d'aposición al pronome suxetu y la partícula ''in'' ye un pronome relativu. :* «... <o>yehhuatl in tetlaxima</o> quipanahuia inic tlahtlacoa <o>yehhuatl in huel temictia</o>»: «El que comete adulteriu fai un pecáu mayor que'l que mata a daquién» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Verbu'''||'''Conxunción comparativa'''||'''Suxetu'''||'''Verbu''' |- ||''Yehhuatl in tetlaxima''||''quipanahuia inic tlahtlacoa''||'' ''||''yehhuatl in huel temictia''||''(inic tlahtlacoa)'' |- ||''L'adúlteru''||''peca más''||''que''||''l'asesín''||''(peca)'' |} :* «<o>Yehhuatzin in ipiltzin Dios</o> oquimocuilih topampa in inacayotzin in iyoliatzin inic oquichtli omochiuh»: «Él, el fíu amáu de Dios, por nós tomó un cuerpu y alma, y fíxose varón» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Verbu'''||'''Complementu'''||'''Aposición al complementu oxeto''' |- ||''Yehhuatzin in ipiltzin Dios''||''oquimocuilh''||''topampa''||''in inacayotzin in iyoliatzin'' |- ||''El fíu de Dios''||''tomó''||''por nós''||''un cuerpu y una alma'' |} El pronome yehhuatl puede dir omitíu. :* «Yehica <o>(yehhuatl) in nenamictiliztli</o> inezca <o>yehhuatzin in nenacayotiliztli</o> in ic omonacayotihtzinoh in Toteucyo Jesu Christo» : «El santu matrimoniu representa la santa encarnación d'El nuesu Señor Xesucristu fíu de Dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Atributu'''||'''Pronome relativu presea'''||'''Subordinada''' |- ||''... (yehhuatzin) in nenamictiliztli''||''inezca yehhuatzin in nenacayotiliztli||''in ic''||''omonacayotihtzinoh In Toteucyo Jesu Christo'' |- ||''El matrimoniu''||''(ye) el símbolu de la encarnación''||''conque''||''encarnóse El nuesu Señor Xesucristu'' |} :* Yehhuatl in conetl topeta → Él, que ye un neñu, llora → El neñu llora. B) En xiros en que'l suxetu va pospuestu al verbu. :* Topeta in conetl → El neñu llora. :* «Auh in axcan, inic ahmo huehcahuaz <o>in tlahtolli</o>, ahmo mihtoz in quexquich in icehcentlamantli ipan yauh in ipilhuan in nepoaliztli»: «Y agora, por que nun s'allargar <o>el sermón</o>, nun se van dicir toos y cada unu de los aspeutos qu'afecten a los fíos de la soberbia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) : «Yehhuatl tonatiuh yezquia <o>in metztli Teucciztecatl</o>, in tla yeh achto onhuetzini tlehco»: «Sería'l sol <o>la lluna Teucciztécatl</o> si al contrariu antes cayera al fogón» (Ángel María Garibay K., Llave del Náhuatl, p. 135, Editorial Porrúa, S.A., Méxicu, 1989). Nel exemplu precedente, l'autor nun diz «''yehhuatl in tonatiuh''», pa marcar que se trata d'un atributu. Dacuando l'anteposición de la partícula ''in'' marca indetermín: :* «Iz catqui neixcuitilli: Ce tlacatl <o>in pochtecatl</o> cencah mocuiltonoaya...»: «He equí un exemplu: Un home, <o>un mercader</o>, que yera bien ricu...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 126-127, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Giros d'indetermín cuando se trata del suxetu d'una oración === El sustantivu puede dir precedíu del determinante ''ce''. :* «Que cuando <o>un home</o> tien bona fama y reconocencia bien destacada, respétase como vive, ye allabáu y emponderáu, apuerta a vanidosu y vive pa la fama y l'honor»: «Ca in ihcuac <o>ce tlacatl</o> tenyohuah, mahuizohuah huel mahuiztic, inic nemi teixtilo, timalolo, chimahualo, huel timaltic ipan nemi itenyotl, mahuizotl» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 184-185, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Y cuando <o>un cristianu</o> nun reconoz a Dios»: «Ihuan in ihcuac <o>ce christiano</o> ahmo quimocuitia in dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 28-29, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Tamién por (boca de) Dios (los homes) fueron informaos, se -yos dio a conocer que <o>un home varón</o> vendría nacer a la tierra y que llograría honores, enforma se fadría notar»: «Yequeneh itechpatzinco Dios, oihhuiloqueh, oquimatihqueh ca <o>ce tlacatl oquichtli</o> tlacatiz in tlalticpac, cencah panhuetziz, mopantlazaz» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) Tamién puede asoceder que falte'l determinante ''ce''. :* «Cuix <o>tlacatl</o> in quicua in tlein momati ic quen mochihuaz niman apizotl»: «Acasu <o>un home</o> que come cuanto puede nun lo carecer depués la glotonería?» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 28-29, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Iz catqui <o>neixcuitilli</o>: Ce tlacatl in pochtecatl cencah mocuiltonoaya...»: «He equí un exemplu: Un home, un mercader, que yera bien ricu...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 126-127, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Cuix tlacatl?»: «¿qué ye, que ye un home? (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Giros de determinación ya indetermín cuando se trata del atributu d'una oración === 1) EL XIRU DE DETERMINACIÓN. Ente l'atributu ''yehuatl'' y el so complementu ''tonatiuh'' nun se pon la partícula ''in''. :* In meztli Teucciztecatl yehhuatl tonatiuh yezquia<ref>Ángel María Garibay K., Llave del Náhuatl, p. 135, Editorial Porrúa, S.A., Méxicu, 1989</ref> → La lluna, Teucciztécatl, sería'l sol. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Pronome complementáu ''' ||'''Complementu en xiru d'aposición'''||'''verbu''' |- ||''Pronome complementáu''||''sustantivu''||''verbu'' |- ||''yehhuatl''||''tonatiuh''||''yezquia'' |- ||''Él,''||''un sol,''||''sería'' |- ||''El''||'' sol''||''sería'' |- |} La omisión de la partícula ''in''(que tachemos porque nun apaez) sirve pa nun confundise cuando'l verbu ''ser'' foi tematizado. Esta omisión realizar autores de gran prestíu, como Andrés de Olmos o José María Garibay Quintana. 2) XIRU D'INDETERMÍN. :* «Tou aquel que nun entra pela puerta a la corrada de les oveyes sinón que xube por otru llugar <o>ye un bandíu</o>»: «In ahmo tlatlapoloyan oncalaqui in imithualco in ichcameh zan oc cezcan ontlehco yehhuatl huel ichtecquini (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Pronome complementáu en xiru d'énfasis ''' ||'''Complementu en xiru d'aposición''' |- ||''Pronome complementáu en xiru d'énfasis''||''alverbiu / sustantivu'' |- ||''yehhuatl''||''huel ichtecquini'' |- ||''Ye Él,''||''un lladrón'' |- ||''Ye''||''un lladrón'' |- |} Puede apaecer el pronome ''ce''. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Pronome complementáu en xiru d'énfasis ''' ||'''Complementu en xiru d'aposición''' |- ||''Pronome complementáu en xiru d'énfasis''||''pronome / sustantivu'' |- ||''yehhuatl''||''ce ichtecquini'' |- ||''Ye Él,''||''un lladrón'' |- ||''Ye''||''un lladrón'' |- |} Cuando'l pronome ''ce'' omítese, antepónse l'alverbiu ''huel'' (non ''ca'') que significa ''precisamente'' o ''xustamente''. Y faise esto pa poder estremalo del xiru qu'introduz l'atributu definíu. === Analís gramatical del xiru === :* Delles gramátiques dicen que nel sustantivu ''pilli'' el sufixu ''-li'' ye'l determinante. Eso nun ye correutu. :* Tampoco podemos afirmar que ''in'' sía'l determinante definíu. Ye un pronome relativu qu'introduz ciertos xiros d'aposición. ::::Nehhuatl in nimotah nechzomaz → Yo que soi'l to padre, voi enoxame → Yo, el to padre, voi enoxame. :* ''Ce'' ye un pronome con un complementu n'aposición. Y lo mesmo dicimos de ''yehhuatl'', ye un pronome que puede tar en xiru d'énfasis y recibe complementos n'aposición. === Ausencia de determinante === ==== Los pronomes personales absolutos ==== Los pronomes personales absolutos —''nehhuatl, tehhuatl, yehhuatl, tehhuantin, amehhuantin'' y ''yehhuantin''— en función de suxetu nun van precedíos de la partícula ''in''. :* Nehhuatl nicuica → Yo canto. :* Nehhuatl nimitztlazohtla → Yo te amo. Pero cuando funcionen como complementu indireutu, tienen de llevar la partícula ''in'' antepuesta. :* In nehhuatl ninechtlazohtla → Ámesme a mi. :* In tehhuantin in timexihcah titechtlazohtla → Ámesnos a nós, los mexicanos. ==== Los nomes propios ==== Los nomes propios de persona —Moteuczoma, Cuitlahuac, Cacamatzin— o non —Tonatiuh, Teucciztecatl, Nanahuatzin— nun lleven la partícula ''in'', salvu cuando tán n'aposición a un pronome. :* Cuitlahuac ahmo quimati → Cuitlahuac nun lo sabe. :* Moteuczoma ahmo oquimmictih → Moctezuma nun los mató. :* Yehhuatl in Cuitlahhuac oquimmictih → Él, Cuitlahuac, matar. :* In yehhuatl in Moteuczoma ica tetl oquimictihqueh → A Moctezuma matar con una piedra. ==== Los nomes comunes determinaos ==== Los nomes comunes —''pilli'' (un neñu), ''tetl'' (una piedra) cuando son determinaos tienen de llevar la partícula ''in'' antepuesta. :* In pilli → El neñu. :* In tetl → La piedra. Como los nomes comunes determinaos pueden ser suxetu y complemento oxetu del verbu, pueden llevar antepuestos los pronomes absolutos. :* Yehhuatl in pilli oquimmicti in yehhuantin → El neñu matar a ellos. :* In yehhuantin in pihpiltin oquimmictih in Cacamatzin → A los neños matar Cacamatzin. === Determinantes enfáticos === Vimos qu'hai dos formes pa formar los determinantes, col pronome y ensin él. Nel segundu casu, el complementu n'aposición complementa al prefixu verbal. Nel primer casu, el xiru recurre a un pronome personal (nehhuatl, tehhuatl, yehhuatl, tehhuantin, amehhuantin o yehhuantin). Nesti casu, los determinantes enfatizan que función gramatical cumple'l complementu verbal. Ponemos un exemplu col verbu ''tepactia, nin-'' que col suxetu conxúgase asina: :* Nitepactia → Yo gusto (a la xente). :* Titepactia → Tu gustes. :* Tepactia → Él gusta. :* In cihuah tepactiah → Les muyeres gusten. 1) Cuando'l complementu nominal del verbu funciona como complementu indireutu n'aposición, el pronome va precedíu del relativu ''in''. Eso déxanos saber darréu que'l complementu ye indireutu. :* Nimitzitta in tehhuatl (te veo a ti). :* <o>In tehhuantin</o> in timexihcah cencah techpactiah in cihuah → A nós, a los mexicanos, gústennos enforma les muyeres → A los mexicanos gústennos enforma les muyeres. :* <o>In yehhuatl in mexihcatl</o> cencah quipactia in cihua → A él, al mexicanu, gústa-y enforma la muyer. Nel postreru supuestu, suprimir el pronome sería cayer na ambigüedá. 2) Cuando'l complementu nominal del verbu ye suxetu, el pronome nun va precedíu del relativu ''in''. Eso déxanos saber darréu que'l complementu nun ye indireutu. :* In timexihcah cencah techpactiah <o>yehhuantin in cihuah</o> → A nós los mexicanos gústennos enforma elles, les muyeres → A los mexicanos gústennos enforma les muyeres. :* In mexihcah cencah quipactiah yehhuantin in cihuah → A los mexicanos gústen-yos enforma elles, les muyeres → A los mexicanos gústen-yos enforma elles les muyeres. Nel postreru supuestu, suprimir el pronome sería cayer na ambigüedá. Los determinantes enfáticos dan gran flexibilidá al náhuatl, que puede mover de posición el suxetu y los complementos ensin cayer na ambigüedá. 3) El xiru d'énfasis ye opcional. Pero si nun s'utiliza, el suxetu tien de preceder a los oxetos. :* «In iuh quintelchihua in tetah in ipilhuan in ahmo quitlacamatih , in zan ic quintohtocac, zan non ic quinhualtohtocac, quinhuallaz dios in ilhuicac in itlachihualhuan, in ahmo cualtin angelomeh in diblomeh»: «Según desprecia'l padre a los sos fíos que nun-y obedecen, que namái por ello correr, tamién solo por ello corrió, refundió Dios nel cielu a les sos criatures, a los ánxeles malos, a los diaños» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). == Pronomes == Los pronomes introdúcense como suxetu por aciu el xiru d'énfasis. :* Nehhuatl nichoca → Soi yo quien llora → Yo lloro. Munchos pronomes pueden tener antepuestos los pronomes personales. === Pronomes personales === :* Nehhuatl → Yo. :* Tehhuatl → Tu. :* Yehhuatl → Él, ella, ello. :* Tehhuantin → Nós, nós. :* Amehhuantin → Vós, vós. :* Yehhuantin → Ellos, elles. ==== Formes embrivida y media ==== La forma embrivida dase namái nel singular. :* Neh, nehhua → Yo. :* Teh, tehhua → Tu. :* Yeh, yehhua → Él, ella, ello. :* Tehhuan → Nós, nós. :* Amehhuan → Vós, vós. :* Yehhuan → Ellos, elles. ==== Forma reverencial ==== Sirven pa honrar, reverenciar, p'amosar reverencia, respetu. Formar colos sufixos reverenciales ''-tzin'' y ''tzihtzin'' a la forma media, polo que nun lleven sufixu absolutu ''-tl'' o ''-tin''. La primer persona del singular escarez de reverencial. :* Tehhuatzin → Usté. :* Yehhuatzin → Él, ella → L'honorable, la honorable. :* Tehhuantzihtzin → Nós → Yo y ustedes. :* Amehhuantzihtzin → Ustedes. :* Yehhuantzihtzin. → Ellos, elles → Los honorables, les honorables. Almiten l'aposición. :* Yehhuatzin in huehhuehtzin ahmo moyetzticah → L'honorable vieyu nun ta. === Pronomes enfáticos === :: Nonohmah → Yo mesmu. :: Monohmah → Tu mesmu. :: Inohmah → Él mesmu. :: Tonohmah → Nós mesmos. :: Amonohmah → Vós mesmos. :: Innohmah → Ellos mesmos. Funcionen igual que'l pronome suxetu, por aciu el xiru d'énfasis. Los tiempos coordínense como nésti. 1) El presente oldear al futuru cuando lu antecede. :* Nonohma nicchihuaz → Voi Ser yo mesmu quien lo faiga → Yo mesmu voi facer. 2) El presente oldear al pasáu cuando lu antecede. :* Nonohma onicchiuh → Fui yo mesmu quien lo fixo → Yo mesmu facer. Col mesmu sentíu que ''nohmah'' atopamos ''nehhuian'' y ''ixcoyan''. :* Nonehhuian → Yo mesmu. :* Nixcoyan → Yo mesmu. El pronome personal absolutu puede dir delantre. :* Nehhuatl nonohmah onicchiuh → Yo, por mi mesmu, facer. ==== Puede funcionar como determinante ==== :* Inohma ima oquichiuh → Foi la so propia mano quien lo fixo → La so propia mano facer. === Énfasis de los pronomes === Trátase d'un xiru propiu de l'aposición. Los pronomes oxeto pue tar en composición col verbu. :* Nechpactia in octli. :* Mitzpactia in octli. Nesti casu podemos enfatizar el pronome anteponiendo'l sintagma pronominal n'aposición como sigue. :* In nehhuatl nechpactia in octli → A mi gústame'l pulque. :* In tehhuatl mitzpactia in octli → A ti te gusta'l pulque. Puede asoceder que'l pronome adopte otres formes. :* Notech pohui in amoxtli → Pertenezme'l llibru. :* Motech pohui in amoxtli → Te pertenez el llibru. Nesti casu enfatizamos el pronome anteponiendo'l sintagma pronominal como sigue. :* In nehhuatl notech pohui in amoxtli → A mi pertenezme'l llibru. :* In tehhuatl motech pohui in amoxtli → A ti te pertenez el llibru. Puede asoceder que'l pronome adopte otres formes. :* Noca tihuetzca → Te ris de <o>mi</o>. :* Moca nihuetzca → Río de <o>ti</o>. Nesti últimu casu nun suel haber un pronome n'aposición en xiru d'énfasis, sacantes el pronome tenga complementos. :* In tehuantin in timexihca toca tihuetzca → Te ris de nós, los mexicanos . :* In nehhuatl in mocneuh noca tihuetzca → Te ris de mi, el to fíu. Pero puede habelo. :* In amehhuantin amoca nihuetzca → De vós, río de vós. ==== Cuando se trata del suxetu ==== El pronome personal suxetu nun va precedíu de la partícula ''in''. :* Nehhuatl in nipedro niquihtoa → Yo, Pedro, dicir. ==== Cuando se trata del oxetu direutu humanu o de complementu indireutu ==== Al pronome personal en función de complementu indireutu antepónse-y el pronome relativu ''in''. Tamién si ye un oxetu direutu humanu. :* In nehhuatl in nipedro nechtzopelicamati → Complazme a mi, a Pedro. ==== Cuando ye un complementu direutu non humanu ==== L'oxetu direutu non humanu tamién puede enfatizarse. Nun s'antepón al pronome personal el relativu ''in''. :* Niccua yehhuatl in tlaxcalli → La como, ella, la tortiella → Como la tortiella. ==== Con complementos n'aposición ==== :* In tehhuantin in timexihcah techpactia in octli → A nós, los mexicanos, gústanos el pulque. === Pronomes verbales === Son aquellos pronomes qu'entren en composición col raigañu verbal. Los pronomes definíos anteceden a los indefiníos como sigue. ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''pronome suxetu''' ||'''pronome oxeto definíu'''||'''pronome reflexivu definíu'''||'''pronome reflexivu indefiníu'''||''' pronome indefiníu humanu'''||'''pronome indefiníu non humanu''' |- ||''nin-''||''nech-''||''non-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''ti-''||''mitz-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''-''||''qui-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''ti-''||''tech-''||''to-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''an-''||''amech-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''-''||''quin-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- |} ==== Los pronomes suxetu ==== Los pronomes suxetu son prefixos qu'anteceden al raigañu verbal. Por aciu el xiru d'énfasis introduz el suxetu nominal. :* Nichoca → Lloro. :* NiJuan nichoca → Yo, Juan, lloro :* Tichoca → Llores. :* TiJuantzin tichoca → Tu, Juan, llores. :* Topeta → Llora. :* Juantzin topeta → Juan llora. :* Tichocah → Lloramos. :* Tehhuantin in toquichtin ahmo tichocah → Los homes nun lloramos. :* Anchocah → Lloráis. :* Chocah → Lloren. ==== Los pronomes d'oxetu definíos ==== Los pronomes d'oxetu definíos entrepolar ente'l suxetu y el raigañu verbal. Por aciu el xiru d'aposición introduz el xiru nominal, que va precedíu del relativu ''in''. :* Tinechitta → Vesme. :* In nehhuatl tinechitta → Vesme a mi. :* In nehhuatl in niJuan tinechitta → Vesme a mi, a Juan. :* Nimitzitta → Te veo. :* Nechitta → Veme. :* Mitzitta → Te ve. ==== Los pronomes reflexivos definíos ==== Los pronomes reflexivos definíos entrepólense tamién ente'l suxetu y el raigañu verbal. :* Ninopepetla → Péñome. :* Timopepetla → Te peñes. :* Titopepetlah → Peñámonos. ==== El pronome indefiníu ''ne-'' ==== El pronome indefiníu ''ne'' surde cuando'l suxetu ye indefiníu. O cuando l'axente ye compelido a faer una aición reflexiva, y nesi casu, escepcionalmente sigue al pronome ''te''. :* Nepepetlalo → La xente péñase. :* Nitenepepetlaltia → Faigo que la xente se peñe. :* Niquinnetlazohtlaltia → faigo qu'ellos se reconcilien. ==== Los pronomes d'oxetu indefiníos ''te-'' y ''tla-'' ==== Los pronomes d'oxetu indefiníos ''te-'' (pa ''humanos'') y ''tla-'' (para non humanos) siguen al suxetu y nel so casu al pronome reflexivu. :* Niteitta → Veo a daquién, veo xente. :* Notlatta → Veo daqué (animales, vexetales, oxetos y conceutos). Pueden allegar los pronomes definíos d'oxetu colos reflexivos. :* Nimitznocuitlahuia → Te curio (ocupo de ti). :* Ninotecuitlahuia → Curio a daquién (ocupo de la xente). ==== Perda de la vocal ''i'' del raigañu verbal ==== Al recibir los pronomes verbales, el raigañu verbal pierde en dellos casos la vocal ''i'' inicial. 1) Si'l verbu empieza pola vocal ''i'' siguida de ''h'' y d'otra consonante, la vocal inicial se elide ante ''tla-'' y ''ne-''. :* Ihtoa, nitla- (falar) → Nitlahtoa (falo). :* Ihtotia, nino- (baillar) → Mihtotia (bailla) → Nehtotilo (báillase). 2) Si'l verbu empieza pola vocal ''i'' siguida de dos consonantes, ensin que la primera seya ''h'', la vocal inicial se elide ante ''tla'' y ''mo''. :* Itta, nite- (ver a daquién) → Motta (vese). :* Itta, nitla- (ver daqué) → Nitlatta (veo daqué). ==== Mutaciones del pronome definíu de tercer persona ''-c-'', ''qu-'', ''qui-'' ==== El pronome definíu de tercer persona ''qui'' (lo) sufre mutaciones. 1) El prefixu vuélvese ''c-'', si sigue a vocal o si antecede a vocal. :* Altia, nite- (bañar a daquién) → Caltiah (bañar). :* Tlazohtla, nite- (amar a daquién) → Nictlazohtla (amar). :* Tictlazohtla → Amar. Si nun ye'l casu, recupera la so forma habitual. :* Quitlazohtla → Amar. 2) El prefixu vuélvese ''qu-'' si va siguíu de les vocales ''y'' o ''i''. :* Itta nite- (ver a daquién) → Quitta (ver). :* Elehuia, nite- (deseyar a daquién) → Quelehuiaya → Deseyar. ==== Mutaciones de los pronomes suxetu ''nin-'' y ''ti-'' ==== Los pronomes suxetu qu'acaben en vocal ''i'' perder cuando se xunen a raigaños verbales qu'empiecen por vocal. :* Ihtlacahui , n(i)- (embarazase, fecundar). :* Teixpampa ehua, n(i)- (evitar a daquién). :* Tehuic ihtolo, n(i)- (ser ufiertáu, ser prometíu). :* «Auh ic ihuic tihtolo, tinetoltilo in tonatiuh in tlatecuhtli, ic ticmomaca»: «Y por ello (al cortar l'embelicu del neñu y soterralo nel campu de batalla) yes prometíu y ufiertáu al sol y a la tierra, por ello te comprometes a ello (tomar)» (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VI, f. 147, p. 151, anverso). === Pronomes atributivos === :* Notech pohui in amoxtli → Pertenezme'l llibru. :* Motech pohui in amoxtli → Te pertenez el llibru. :* Itech pohui in amoxtli → Pertenez-y el llibru. :* Totech pohui in amoxtli → Perteneznos el llibru. :* Amotech pohui in amoxtli → Pertenezvos el llibru. :* Intech pohui in amoxtli → Pertenez-y el llibru. ==== Énfasis de los pronomes atributivos ==== Consíguese complementándo dichos pronomes con un pronome en xiru d'aposición. Nun suponen un nuevu oxetu verbal. :* In nehuatl notech pohui in amoxtli → A mi pertenezme'l llibru. :* In tehhuatl motech pohui in amoxtli → A ti te pertenez el llibru. :* ¿In aquin itech pohui in amoxtli? In nehhuatl → ¿A quién-y pertenez el llibru? A mi. ==== Los pronomes atributivos con complementu nominal n'aposición ==== :* Itech pohui in Toteucyo → Pertenez-y a El nuesu Señor. :* In amoxtli itech pohui in Toteucyo → El llibru pertenez-y a El nuesu Señor. ==== Con un verbu transitivu ==== Con verbos transitivos el pronome non siempres puede ser traducíu por ''me'', ''te'', ''-y''... y dacuando faise necesariu recurrir a un complementu preposicional. Son verbos que recuerden a los verbos de doble oxeto, como ''maca, nitetla-''. :* Motech niquihtoa → Te dedícolo. :* Itech niquihtoa in notlazohcihuauhtzin → Dedicar a la mio amada esposa. :* Motech niquitta → Te apriéndolo → Aprender de ti. :* Ma notech xiquitta → Apriéndimelo → Apriéndilo de mi. === Pronome aplicativo === Introduz un beneficiariu o un perxudicáu. :* Nopan omochiuh ce nenencahualiztli → Asocedióme una desgracia. :* Mopan omochiuh ce nenencahualiztli → Te asocedió una desgracia. :* Ipan omochiuh ce nenencahualiztli → Asocedió-y una desgracia. :* Ahtle ipan niquitta → Nun veo nada (complemento oxetu) nél (complementu preposicional) → Despreciar. :* Ahtle ipan nimitzitta → Te desprecio. Al traducir al castellán puede ser necesariu utilizar el pronome preposicional como si fuera un complementu del verbu y nun parte del verbu. :* «Totahtziné Diosé, ma atopen hualahci motlahtocayottzin»: «Oh Dios, Padre Nuesu, que venga a nós el to reinu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Lliteralmente: «que nos algamar el to reinu». :* «Huel ixquich in itlachihualtzin ipan ihcac in dios»: «Dios gobierna sobre toles sos criatures» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Lliteralmente gobiérnalos a toles sos criatures». :* In ichpochtli Maria nopan tlahtoa ixpan in Toteucyo → La virxe María intercede por mi ante El nuesu Señor. Lliteralmente deféndeme». ==== Énfasis ==== :* In nehhuatl nopan omochiuh ce nenencahualiztli → A mi asocedióme una desgracia. :* ¿In aquin ipan omochiuh ce nenencahualiztli? In nehuatl → ¿A quién-y asocedió una desgracia? A mi. ==== Con complementu nominal ==== :* In yehhuatl in Mocteuczoma ipan omochiuh ce nenencahualiztli → A él, a Moctezuma asocedió-y una desgracia. :* In Mocteuczoma ipan omochiuh ce nenencahualiztli → A Moctezuma asocedió-y una desgracia. ==== Con complementu n'aposición ==== :* In nehuatl in nimexihcatl nopan opmochiuh ce nenencahualiztli === El pronome preposicional «de mi» === En verbos como río de ti» atopamos el pronome ''ica'' que se conxuga asina. :* Noca tihuetzca → Te ris de mi :* Moca nihuetzca → Río de ti. :* Ica huetzca → Rir d'él. ==== Como determinante, con complementos nominales ==== :* In anmexihcah amoca nihuetzca → Río de vós los mexicanos. ==== Col pronome n'énfasis ==== :* In amehhuantin in anmexihcah amoca nihuetzca → Río de vós los mexicanos. === Otru pronome preposicional «de mi» === En ciertos verbos atopamos el pronome ''ipan'' qu'en castellán se traduz por aciu xiru preposicional. Sabemos qu'en náhuatl ye un pronome n'aposición al oxetu y que los sos complementos van tamién n'aposición. :* Nopan quihtoa → Dicir de mi. :* Ipan quihtoa → Dicir d'él. :* Ipan quihtoa in Pedro → Dicir de Pedro. :* Ipan quihtoa in Pedro in ca yehhuatl ahcualli → Diz de Pedro que ye malu. :* Ipan mihtoa in quenin quimpehpenayah Iueces (tetlatzontequilianimeh) → De cómo escoyíen xueces (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VII, f. 36, p. 286, anverso). ==== Como determinante ==== :* «Inic huel quizaz in tlahtolli ihuan inic huel cacoz in tlein ipan mihtoz in ahtetlacamatiliztli»: «Por que se sala bien el sermón y por que s'entienda lo que se va dicir de la desobediencia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 16-17, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Otru pronome preposicional «de mi» === Atopamos el pronome ''itechpa'' qu'en castellán se traduz por aciu xiru preposicional. Los sos complementos van tamién n'aposición. Utilízase'l pronome de tercer persona anque se trate d'una aposición que contién nomes en plural. :* Inic ome capitulo (amoxxehxelolizlti) itechpa tlahtoa in tlahtohqueh in otlahtohcatqueh tlatilulco → El capítulu segundu trata de los señores que gobernaron Tlatelolco (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VIII, f. 5, p. 255, anverso). El verbu ihtoa, col prefixu oxeto ''tla-'' asemeyar al verbu ''tratar''. :* Itechpa tlahtoa in tlahtohqueh → Trata d'ello, de los señores. === El pronome ''tou(s)'' === La soberbia tou lo gobierna, tou lo favorez: lo negro, la suciedá, el viciu: In nepoaliztli ixquich quitoca, ixquich in quinahnamiqui: in tlictic, in catzahuac, in tlahuelilocayotl (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 10-11, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) ==== Como determinante indefiníu ==== Como indefiníu, les aposciones que lu siguen nun lleven ''in''. :* «In ixquich ahmo cualli itech quiza in ahtetlacamatiliztli»: «Tou <o>lo</o> malu provién de la desobediencia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh in ihcuac oquizqueh, niman ilhuicac ohualhuetz in tetl, inic ocempoliuh in calli, ihuan chaneh, ihuan in ixquichtin ichan nemiah otlatlaqueh»: «Y cuando salieron, de secute del cielu cayó una piedra, de manera que sumió la casa, y el propietariu, y toos <o>lo</o>s moradores escachizáronse» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 197-198, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ipampa in ahahuilnemiliztli oapachiuh nohuian cemanahuatl inic ixquich tlacatl oatocoqueh, oatlanmicqueh»: «Por causa de la lluxuria diluvió perdayures del mundu por que toos <o>los</o> homes afogárense, morrieren (afogaos)» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 110-111, UNAM, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === El xiru pronominal ''toos xuntos'' === Cuando queremos dicir «Toos xuntos», o a cencielles «toos», emplegamos ''cepan'', xuníu a los pronomes posesivos plurales. :: Tocepan → Toos nós xuntos. :: Amocepan → Toos vós xuntos. :: Incepan → Toos ellos xuntos. :* Tocepan oticchiuhqueh → Fuimos toos quien lo fiximos → Facer xuntos → Facer ente toos. Cuando la pluralidá nun pasa de dos, úsase «nehuan». ==== Como determinante ==== :* Incepan in cohconeh mihtotiayah → Yeren tolos neños al empar quien baillaben → Toos al empar, los neños baillaben. :* Incepan in mexihcah ticchihuaz → Vamos Ser tolos mexicanos xuntos quien lu faigamos. ==== Como alverbiu ==== Significa faer daqué ''de mancomún'' o ''en grupu''. :* Cepantlalia, mo- → Sentase en grupu (xuntos) === El pronome ''cada unu'' (''cehcen'') === :* Cehcen quicuic in tlein oquinec → Cada unu tomó lo que quixo. ==== Puede funcionar como determinante ==== :* Cehcen tlacatl → Cada home. === Pronomes posesivos === Formar col sustantivu ''axcaitl'' (patrimoniu, pertenencies) y los determinantes posesivos. :* Naxca → Mio. :* Maxca → To. :* Iaxca → So. :* Taxca → Nuesu. :* Amaxca → Vuesu. :* Imaxca → So. ==== Determinantes posesivos ==== Acompañen al nome. :* Notahtzin → El mio padre / Padre mio. :* Noyolloh → El mio corazón. :* Motahtzin → El to padre. :* Itahtzin → El so padre. :* Iyolloh → Si corazón. :* Totahtzin → El nuesu padre / Padre Nuesu. . :* Amotahtzin → El vuesu padre. :* Intahtzin → El so padre. :* Tetahtzin → Padre Ayenu. Esti tipu de construcciones, al igual que los pronomes absolutos ''nehhuatl'', ''tehhuatl''..., puede recibir les marques del vocativu pronominal. :* Notlazohteiccahuané → Queríos hermanos mios. :* Totahtziné, ma huallauh motlahtocayotzin → Padre Nuesu (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 64-65, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :* Tehhuatlé → Tu. ==== L'axetivu va antepuestu o pospuestu n'aposición al nome ==== L'axetivu nun lleva la partícula in. Introducir por aciu el xiru d'aposición. :* In cihuatl namiqueh → La muyer casada → La muyer que ye casada. :* Iyolloh cualli → El so corazón bonu → El so bon corazón → El so corazón que ye bonu. Puede preceder o anteceder al sustantivu. :* In tlacatl cualli → L'home bonu. :* Cualli tlacatl → Bon home. Tien De tenese curiáu de nun anteponer el relativu ''in'' al axetivu. :* «Yehhuatl ipampa nemi tlahueliloc in tlalticpac inic monemilizcuepaz ahnozo inic ehehcoloz <o>in cualli</o> <o>iyolloh</o>»: «Aquel que ye perversu vive na tierra o pa enmendarse o por que'l bonu exercite'l so corazón» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 100-101, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nel exemplu precedente ''in cualli'' ye'l posesor. ==== El posesor va n'aposición al pronome posesivu ==== :* Ical in conetl → La so casa del neñu → La casa del neñu. A diferencia del axetivu que va n'aposición al nome. === Los pronomes indefiníos ''un'' y ''unos'' (''ce'' y ''cemeh'') === Esplicar al tratar de los determinantes definíu ya indefiníu. :* Ce → Un, unu. :* Cemeh → Unos. Como pronomes lleven el prefixu suxetu. :* Ticemeh otimohuicaqueh, ticequintin timonactihqueh → Unos fuimos (d'equí), otros quedamos. ==== Como determinantes, colos pronomes personales en plural ==== :* Ce tehhuantin → Unu de nós. :* Ce amehhuantin → Unu de vós (o unu d'ustedes). :* Ce yehhuantin → Unu d'ellos. Y en plural ponse ''cemeh''. :* Cemeh tehhuantin → Unos de nós (o d'ente nós, unos) :* Cemeh amehhuantin → Unos de vós. :* Cemeh yehhuantin → Unos d'ellos. Cuando nos referimos a un nome non pluralizable, puede ponese'l pronome singular. :* Ce yehhuatl in teoxocotl → Una d'elles, de les mazanes Una de les mazanes o unes de les mazanes. :* Ce yehhuatl in tlaxcalli → Una de les tortielles o unes de les tortielles. :* Cemeh cohconeh → Unos neños. :* Cemeh yehhuantin in cohconeh → Unos de los neños. :* Ce amoxtli → Un llibru o unos llibros. :* Ce yehhuatl in amoxtli → Unu de los llibros o unos de los llibros. ===== Un home, una muyer ===== Cuando'l falante quier dirixise a un grupu y al empar a una persona que pertenez a esi grupu específicu, por casu al grupu de les muyeres, puede dicir ''una de vós que sois muyeres'' o al grupu de los homes pudiendo dicir ''unu de nós los homes''. El pronome ''tehhuantin'' puede recibir un complementu n'aposición, que al ser indefiníu nun lleva ''in''. :* Ce tehhuantin toquichtin → Ce toquichtin → Unu de nostros que somos homes → Un home (dichu por un home a un grupu d'homes). :* Ce amehhuantin ancihuah → Ce ancihuah → Una de vós que sois muyeres → Una muyer (dichu por un home a un grupu de muyeres). Como vimos, cuando'l nome nun complementa al pronome sinón que lo sustitúi, suprimimos el pronome. Y cabo el xiru en plural. :* Cemeh ancihuah → Unes muyeres. :* Cemeh toquichtin → Unos homes. Esti xiru puede ser usáu tantu por homes como por muyeres. Pero afechu a cuando fala una muyer. ==== Col alverbiu ''oc'' (más) ==== L'alverbiu ''oc'' significa ''entá'' o ''más''. :* Ma xinechmaca occe → Dame unu más. === El pronome indefiníu ''otru'' (cequi) === Puede traducise como ''dalgún otru'' o a cencielles como ''otru''. Como diximos, en función de pronome lleva los prefixos suxetu. :* Ticemeh otimohuicaqueh, ticequintin timonactihqueh → Unos fuimos (d'equí), otros quedamos. En plural adopta la forma ''cequintin''. :* Cemeh yahuih, cequintin hualhuih → Unos van, otros vienen. ==== ''Cequi'' como determinante ==== :* Cequi conetl → Otru neñu. === El pronome ''más (coses, persones)'' === Cequi (otru) dir precedíu del alverbiu ''oc'' (entá). :* Oc cequi → Más. === El pronome ''daqué más'' === ''Tlein'' (daqué) siguíu de ''oc cequi'' significa ''daqué más''. :* «In ihcuac quitlaocolia in pilolozquia, ahnozo tecozquia in ima, in icxi, in inacaz, zan quinequi ahzo teocuitlatl, ahzo </o>tlei oc cequi</o>»: «(El xuez peca) cuando absuelve al que tendría de ser colgáu o al que se-y deberíen cortar les sos manes, los sos pies, les sos oreyes, solo que quier oru o quiciabes <o>daqué más</o>...» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 54-55, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === El pronome indefiníu neutru de cantidá ''más'' (''miec'') === :* «Teca mocayahuah, teca huetzcah, ic tequehqueloah, ahnoco in ihcuac cayotia in vino inic miec mochihuaz»: «Burllar de la xente, rir de la xente, d'esta miente engañar, o inda cuando échen-y agua al vinu por qu'haya más (cantidá)...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 86-87, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Los pronomes indefiníos ''dalgún'' (''acah'') y ''daqué'' (''itlah'') === :* Acah → Daquién, dalgunu, dalguna. :* Acahmeh → Dalgunos, dalgunes. :* Itlah → Daqué. ==== Como determinantes ==== :* Acah conetl → Dalgún neñu. :* Itlah amoxtli → Dalgún llibru o dellos llibros. === Los pronomes indefiníos negativos ''naide'', ''nengún'' (''ayac'') y ''nada'', ''nengún'' (''ahtle'') === :* Ayac → Naide, nengunu, nenguna. :* Ahtle → Nada, nengunu, nenguna. :* «Ayac quitocaz ticitl, in teixcuepani, ahmo neltocoz in intlahtol in ixpohpoyomeh, in ahtlaneltocah, in ahtlachiah, in ahmozcaliah, auh in tlahtlacah in tlahueliloqueh, ahmo quitlacamatiznequi in Dios: «Naide va creer a un mestrón, nin al bruxu, naide va fiar de la pallabra de los ciegos, de los que nun creen, nun ven, nun tienen sentíu común y que son tou tipu d'homes perversos que nun quieren obedecer a Dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 21-23, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Macihui in ahtlein quihtoa, zan motlahuelcuitihticah, moteopouhticah, moxicohticah»: «A pesar de que nada diz, ta enfurecido, disgustáu, resentíu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 195-196, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Cuando ''ayac'' va siguíu d'un verbu que nun ta en tercer persona del singular sinón en plural, significa ''nengún (de nós)'', ''nengún (de vós)'', ''nengún (d'ellos)''. Como en castellán dicimos «nun fuimos nengunu (de nós)» col verbu en plural. :* «Cencah quimonequiltia inic huel titlaocolilozqueh in niman ayac ticuihcuilizqueh, niman ahticohcolehqueh...»: «Encarecidamente quier por que síamos perdonaos que dempués nengunu de nós robe, nengún seya griespu...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 188-189, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Puede funcionar como complemento oxetu. :* Ahtle ipan itta, nite- → Despreciar a daquién. :* Ahtle ipan niquitta → Nun veo nada (complemento oxetu) nél (complementu preposicional) → Despreciar. :* Ahtle (pronome oxeto) → Poca cosa → Nada. :* «Intla ichpochtli nicanaz, ahtle ipan nechittaz... ahcic tetlaximaz. Intla nicanaz ilamatzin ahhuelnechpalehuiz»: «Si escueyo a la nueva, nada va ver en mi... y con seguridá va engañame con otru. Si escueyo a la vieya, ésta nun me va satisfaer...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 126-127, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== Como determinantes ==== Como determinantes, acompañen al nome. :* Ayac pilli → Nengún neñu. :* Ahtle amoxtli → Nengún llibru. :* Ahtle mayanaliztli → Nada de fame. ==== Como alverbiu ==== Cuando preciede a un axetivu o a un alverbiu. :* Ahtle cualcan → Nada tempranu. :* Ahtle teopouhqui → Nada afamiáu. === Los pronomes ''naide más'' y ''namás'' === :* Aoc(mo) tlein nicnequi → Yá nun quiero namás (d'equí p'arriba nun quiero namás). :* Aye(mo) tlein nicnequi → Inda nun quiero nada mas (dica agora nun quiero namás). :* Aoc(mo) ac huitz → Yá nun vien naide más. :* Aye(mo) ac huitz → Inda nun vien naide más. === Otros pronomes indefiníos === ===== El pronome indefiníu «aquel» ===== ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Predicáu''' |- ||''Él''||''glaya'' |- ||''Giro d'énfasis''||''Verbu'' |- ||''(Ye) él (quien)''||''glaya'' |- ||''Yehuatl''|| tzahztzi |- |} Pero nel clásicu esisten el xiru «''yehhuatl tzahtzi''» con un sentíu distintu: :* «Aquel que glaye nun va dir» / «Quien glaye nun va dir» → «''Yehhuatl tzahtzi ahmo yaz''». :* «Quien te ama te va faer llorar» → «Yehhual mitztlazohtla mitzchotiz». ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''alverbiu'''||'''Verbu''' |- ||''Quien glaye''||''non''||''va dir'' |- ||''Yehuatl tzahtzi''||''ahmo''||''yaz'' |- |} : «<o>Quien s'enoxar</o>, el que se pon caprichosu, el que s'enoxa, odia a daquién al puntu de querer matalo»: «<o>''yehhuatl mozoma</o> monehnequi cuallani tecolia inic temiquiznequi...''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 172-173, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). : «<o>Aquel que se pavonea</o>, que quier ser él solo'l centru d'atención , pa ser almiráu, ser eponderáu, ser allabáu, que por ello fai risión a la xente, critica a la xente, facer# de menos, despreciar, escuerre la ruina de la xente...»: «''<o>Yehhuatl mocuehcuenohuia</o>, in zan ixcahhuiloznequi, inic ittaloz, ihtoloz, tenehualoz, in zan ic tepahpatzahua, tepihpitziloa, texitta, tetlaniitta, motepololtoca...''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). : «<o>Aquel que se engríe</o>, que s'empondera falsamente, empericótiase (fanfarronea), se endiosa (presumi), enfrénase, que diz, qu'afirma, lo que nun ta nél (lo que nun tien), o que nun hai (lo que nun esiste), que nun tien lo que dixo»: «''<o>Yehhuatl mopoa</o>, in zan nen motenehua, mocualihtoa, mopantlaza, motlanitztia, in conihtoa, in teilhuia, in tlein ahmo nelli itech cah, ahnozo ahmo oncah, ahquipiya in oquihtoh''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). : «Y agora (toca falar de) <o>aquel que lleva'l nome de mezquino, de avaro</o>, que s'ocupa demasiáu de los bienes terrestres: «'Auh in axcan <o>yehhuatl itoca tzohtzocatl teoyehuacatini</o>, in cencah quixcahui(y)a in tlalticpac tlatquitl''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 64-65, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ====== L'aposición al pronome indefiníu ''yehhuatl'' retardar al verbu ====== :* «Yehhuatl ipampa nemi tlahueliloc in tlalticpac inic monemilizcuepaz ahnozo inic ehehcoloz in cualli iyolloh»: «Aquel que ye perversu vive na tierra o pa enmendarse o por que'l bonu exercite'l so corazón» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 100-101, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Con esti xiru incorpórense dos aposiciones. :* Yehhuatl tlahueliloc → Aquel que ye perversu. :* Yehhuatl ipan nemi in tlalticpac → Aquel que vive na tierra. Y el verbu ''ipan nemi'' tien dos aposiciones. :* Ipampa nemi inic monemilizcuepaz → O bien vive pa enmendarse. :* Ipampa nemi inic ehecoloz in cualli iyolloh → O bien vivi por que'l bonu exercite'l so corazón. Lliteralmente: :* Ye pa ello que vive un maldadosu na tierra, bien para enmendarse, bien por que'l bonu exercítese. ===== El pronome indefiníu «tou aquel» (''in'') ===== :* «Tou aquel que nun entra pela puerta a la corrada de les oveyes sinón que xube por otru llugar ye un bandíu»: «In ahmo tlatlapoloyan oncalaqui in imithualco in ichcameh zan oc cezcan ontlehco yehhuatl huel ichtecquini (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). El pronome indefiníu ''in'' sirve pa formar oraciones relatives que s'asemeyen a contrucciones participiales. :* In tlanamaca (el que viende, tou aquel que viende) → Tlanamacac (vendedor). :* In cuica (el que canta, tou aquel que canta) → Cuicani (cantante). ==== El pronome indefiníu suxetu «quien» o «cualesquier» (''in aquin'') ==== :* «Cahmo huel inezca cristianu in aquin ahquimocuitia In Toteucyo Jesu Christo teixpan in ihcoac monequi»: «Que nun ye cristianu exemplar quien nun almite a El nuesu Señor Xesucristu cuando ye necesariu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 28-29, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Cualesquier qu'incurriera en tou lo que se dixo... nun va entrar nel cielu.»: «In aquin ipan ohuetz in ixquich in omihtoh... ahhuel calaquiz in ilhuicatl.» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 82-83, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* (Unu que / Quien) bañóse nun precisa llavase → In aquin omaltih ahmo itech monequi mopacaz. :* (Unu que / Quien) faiga eso nun puede vivir → In aquin quichihua inon ahhuel yoliz. En castellán escribir nuna sola pallabra «quienquiera» o «cualesquier» y va siguíu del relativu «que». En náhuatl usa'l pronome «in aquin» y nun va siguíu del relativu «in» porque lo contién. ==== El pronome ''quien quiera que sía'' (''in zazo aquin'') ==== El pronome qu'acabamos de describir puede dir acompañáu de la partícula «zazo». :* In zazo aquin → Quien quiera que seya que. ==== El pronome indefiníu «aquello» o «daqué» (''in tlein'' o ''tlein'') ==== Los complementos n'aposición en castellán pueden traducise con ''lo'' o ''lo que''. Les aposiciones nun lleven el pronome relativu ''in''. :*«Yehhuatl mihtolani, momahuizolani in quinequi ihtoloz, tenehualoz, in ihcuac <o>tlein cualli</o> conihtoa...»: «Aquel que quier ser emponderáu, allabáu, que quier que se-y empondere y allabe, cuando diz daqué que ye bonu...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In tlein ahcualli, ahyectli, axixtli, cuitlatl, in quiyolotia in Diablu»: «Aquello que ye malu, lo perxudicial, lo inmoral, lo que gusta al Diañu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 70-71, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ahquitzopelicamati, in ahcontoloa, in ahquiyollohtia in chalchihuitl in teoxihuitl, in tlein tlazohtli...»: «Tou aquel que nun-y complaz, el que nun se somete a él, el que nun se rinde a él, que ye lo pervalible, lo que ye preciosu...» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Como diximos enriba, ''Tlein'' siguíu de ''oc cequi'' significa ''daqué más''. :* «In ihcuac quitlaocolia in pilolozquia, ahnozo tecozquia in ima, in icxi, in inacaz, zan quinequi ahzo teocuitlatl, ahzo </o>tlei oc cequi</o>»: «(El xuez peca) cuando absuelve al que tendría de ser colgáu o al que se-y deberíen cortar les sos manes, los sos pies, les sos oreyes, solo que quier oru o quiciabes <o>daqué más</o>...» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 54-55, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ===== Como determinante (''cualesquier'') ===== El pronome ''in tlein'' (''cualesquier'') puede funcionar como determinante cuando acompaña a un sustantivu. :* «Intla huel ixquich xiquinamiqui, ahtle ipan ticmatiz in tlein tlahtlacolli, inic tipactinemi»: Si consideres bien tou (tendrás por nada / despreciarás) cualquier pecáu, viviendo contentu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 16-17, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El pronome indefiníu ''tou'' (''mochi'') ==== Equival al pronome llatín ''omnis''. En plural ''mochin'', ''mochintin'' (''toos''). El sustantivu ''tlacempoaliztli'' alude al conxuntu, a la totalidá. :* «In tlacempoaliztli oc quipanahuia in xeliuhcayotl»: «El tou ye mayor que la parte». ===== Como determinante (''mochi tlacatl'') ===== :* «Naxca, maxca, in tlein mochi tlacatl iaxca»: «Ye mio, lo tuyo y cualquier cosa que perteneza a los demás» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 66-67, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El pronome indefiníu ''poco'' (''tlei achitzin'') ==== :* «Cencah imacahxoz in ichtequiliztli, mahcihui in ichtaca mochihuaz, mahcihui in tlei achitzin cuihuaz»: «En gran manera va evitase'l robu, anque se faiga d'una manera inapreciable, anque se tome poca cosa» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* Ma xinechmaca tlein achitzin → Dame poca cosa → Ponme pocu. ===== Como determinante ===== :* Ma xinechmaca tlein achitzin iztatl → Ponme poco sal. === Pronomes d'esclusión === El pronome ''cel'' significa ''solo'' (faer daqué en soledá). :* Icel Mexihco omohuicac → Salió solo de Méxicu. Combinar colos determinantes posesivos. :* Nocel → Yo solu. :* Mocel → Tu solo. :* Icel → Él solo. :* Tocel → Nós solos. :* Amocel → Vós solos. :* Incel → Ellos solos. Pueden dir precedíos del pronome absolutu con valor de determinante. :* Nehhuatl nocel oyah → Fui solu. ==== Como determinante ==== Puede dir combináu con un sustantivu. :* In icel Dios → El Dios únicu. Oponer a ''iyoh'', pronome que significa ''solamente''. :* Nehhuatl niyoh oniquihtoh itlah → Namái yo dicir daqué → Namái yo dixi daqué. Precedíu de ''zan'' o ''izan'', ensin perder la so condición de determinante ''icel'' significa ''menos'', ''salvu'', ''sacante'', ''solamente'', ''namái''. :* Ayac cualli zan iceltzin in Dios → Naide ye bonu salvu Dios (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* Connequiz amoyolloh izan iceltzin Dios ic huel ihtoloz, tenehualoz: El vuesu corazón va querer que namái l'únicu Dios seya debidamente allabáu, emponderáu: (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 184-185, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Otros pronomes de cantidá === ==== Munchos (miyac, miyaquintin) ==== Nos testos clásicos atópase escritu ''miec'' (singular); ''miequin'', ''miequintin'' o ''miectin'' (plural). :* Miquintin oyahqueh → Munchos fueron. Puede funcionar como nome. :* In miequintin → L'ensame. ===== Como determinante ===== :* Miec amoxtli → Munchos llibros. :* Miequintin temahctianimeh → Munchos profesores. :* «Herodes ic cencah omoyolcohcoh, oqui(m)mictih miequintin conetohtontin»: «Herodes por ello enraxonóse enforma y fixo morrer a munchos neños» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 238-240, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El pronome indefiníu ''dellos'' (''ixachintin'') ==== Cuando'l nome ye pluralizable (humanos, animales). :* Ixachintin → Dellos → Una pluralidá de persones Múltiples persones → Abondoses persones. Cuando'l nome nun ye pluralizable (vexetales, coses, conceutos). :* Ixachi → Dellos → Múltiples coses. :* «Auh ixachi in icacmecayouh huihhuilaxtic»: «Y dellos coles correes bien anches» (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VI, f. 103, p. 107, aviesu). :* Onicpouh ixachi → Lleí dellos. ===== Como determinante ===== :* Ixachintin yehhuantin → Dellos d'ellos. :* Ixachin(tin) tlamachtiltin → Dellos alumnos. ===== Como alverbiu ===== :* Ixachi → Una bona cantidá → Abondosamente. ==== Pocu (zan quexquich) ==== En plural ye ''zan quexquichtin''. :* Nitlahtoa zan quexquich → Falo pocu. :* Ohuallahqueh zan quexquichtin → Vinieron pocos. ===== Como determinante ===== :* Zan quexquichtin tlacah nechtlazohtlah → Poques persones ámenme. ==== Pocu (''tepitzin'') y mizcu (''zan tepitzin'') ==== Indica poca cantidá. Dacuando va precedíu de ''zan'' pa indicar ''bien poca cantidá'' (''mizcu''). ===== Como determinante ===== Acompañando a un sustantivu, a un axetivu. :* Titlahtoaya ica zan tepitzin netemachiliztli → Falabes con bien poca enfotu → Pocoñín enfotu. ==== Abondo (''achi quexquich'') ==== :* Nicahcicamati achi quexquich → Entiendo abondo. ===== Como determinante ===== Cuando acompaña a un sustantivu o a un axetivu. :* Omochiuh ye achi quexquich xihuitl → Asocedió hai ''bastantes años''. :* Achi quexquich patiu → Bastante costosu. === Los pronomes demostrativos (Ésti, Ési, Aquel) === Nel náhuatl clásicu, de resultes del xiru de focalización, el pronome más utilizáu ye «yehhuatl» (él, ella, ello) con un valor demostrativu, pa indicar «ési» —d'equí o d'ende— (o «ésa» y «éso», si pensamos nos xéneros femenín y neutru): :: • «¿Quién ye (ési / aquel) al que canten los soldaos?» (o «¿A quién-y canten los soldaos?»): ¿Ac yehhuatl in aquin quicuicatiah in yaoquizqueh?». :: • «Ye pedro aquel al que lu canten» (o Lu canten a Pedro»): «Yehhuatl Pedro in aquin quicuicatiah». :: • «¿Cántenlu a Pedro?» (o «¿Ye Pedro aquel a quien canten?»): «¿Yehhuatl Pedro in aquin quicuicatiah?». :: • «¿Quién canta?» (o «¿Quién ye ésa que canta?»): «¿Ac yehhuatl in cuica?». :: • «Ye éso lo que quiero»: «''Yehhuatl in tlein nicnequi''». Puede dir acompañáu de les partícules «i(n)» y «o(n)», pa indicar cercanía y alloñanza (''esi d'ende'' o ''ési d'allá''): ''yehhuatl i'' o ''yehhuatl o''. O d'otres partícules, col mesmu sentíu: «Yehhuatl in ompa cah» («Ési que ta allá»). Les formes «inin» y «inon» son totalmente equivalentes, por ser el mesmu xiru con elisiones: :: • «Ési d'ende»: «''(Yehhuatl) in in''». :: • «Ési d'allá»: «''(Yehhuatl) in on''». Nel plural usa la forma «''Yehhuantin''». Convien recordar que nel xiru de focalización tresmánase l'orde del castellán, el pronome ''yehhuatl'' ye un simple atributu (y nun ye'l suxetu): :: «Ésti(suxetu) ye Jesús (atributu) el rei de los xudíos (complementu n'aposición)» —INRI—: «Yehhuatl (atributu) in Jesutzin (suxetu) (in) intlahtocauh (in) judeatlacah (complementu n'aposición)» —YJIJ—. === Los pronome interrogativos === ==== El pronome en xiru d'énfasis ''¿quién?'' (''¿aquin?'') ==== Sirve pa preguntar pol suxetu cuando ye un humanu. :* ¿Aquin quitemoa? → ¿Quien ye'l que lo busca? → ¿Quién lo busca? :* ¿Aquihqueh quitemoah? → ¿Quien son los que lo busquen? → ¿Quién lo busquen? :* ¿Ac tehhuatl? → ¿Quién yes tu? :* ¿Ac amehhuantin? → ¿Quien sois vós (o ustedes)? ==== El pronome interrogativu n'aposición ''¿a quién?'' (''¿in aquin?'') ==== Sirve pa preguntar pol oxetu, cuando ye un humanu. Partimos del siguiente modelu. :* In nehhuatl onechpactih in amoxtli → A mi gustóme'l llibru. :* In nehuatl notech pohui in amoxtli → A mi pertenezme'l llibru. :* In tehhuatl motech pohui in amoxtli → A ti te pertenez el llibru El pronome personal enfáticu n'aposición (in nehhuatl, in tehhhuatl) pue ser sustituyíu pol pronome interrogativu. :* ¿In aquin itech pohui in amoxtli? In nehhuatl notech pohui → ¿A quién-y pertenez el llibru? Pertenezme a mi. :* ¿In aquin tictemoah? In yehhuatl tictemoah → ¿A quién buscamos? A él buscámos-y nós. ==== El pronome interrogativu ''¿de quién?'' (''¿in aquin?'') ==== Partimos del siguiente exemplu. :* Noca tihuetzca → Te ris de mi. :* Toca tihuetzca → Te ris de nós. Y añadímoslu por aciu el xiru d'aposición un complementu. :* In tehuantin in timexihca toca tihuetzca → Te ris de nós, de nós los mexicanos → Te ris de nós, los mexicanos. :* In amehhuantin amoca nihuetzca → De vós, río de vós. L'interrogativu formar col pronome en tercer persona ''ica''. :* ¿In aquin ica tihhuetzca? In tehhuatl in tinoconeuh moca nihuetzca → ¿De quién te ris? De ti, fíu, río. :* ¿In aquihqueh inca tihhuetzca? In amehhuantin amoca nihuetzca → ¿De quien te ris? De vós, río de vós. Los pronomes interrogativos ''¿a quién?'' y ''¿de quién?'' tán n'aposición a un pronome. El pronome interrogativu sustitúi al pronome n'énfasis (in tehhuantin, in amehhuantin). Nun lleven nenguna preposición. Si'l pronome n'énfasis nun lleva preposición, tampoco l'interrogativu que pregunta por él. ==== El pronome interrogativu ''¿Qué?'' (''¿tlein?'') ==== Sirve pa preguntar pol oxetu cuando nun ye humanu. :* ¿Tlein ticcua? → ¿Qué comes? Puede dir en plural, si va referíu a sustantivos pluralizables. :* ¿Tleihqueh tehhuantin? → ¿Qué cosa somos nós? ==== El pronome interrogativu n'aposición ''¿a qué?'' (''¿in tlein?'') ==== Sirve pa preguntar pol oxetu cuando nun ye humanu. El pronome oxeto ''-tech'' un pronome reflexu. :* ¿In tlein itech pohui inon? In yehhuatl in mamox itech pohui inon → ¿A qué pertenez esto? Al to llibru pertenezlu eso. :* ¿In tlein ticnanaltza? → ¿A quién lu llatir? (dichu a un perru que llate a otru) ==== El pronome ''¿cuál (cosa)?'' (''¿catle?'') ==== El pronome ''¿catle?'' ye una contraición de ''¿catlein?'' (''¿cuál cosa?''). :* ¿Catle mitzpactia → ¿Cuál te gusta? ==== El pronome ''¿cuál (persona)?'' (''¿Catleh?'') ==== El pronome ''¿catleh?'' ye una contraición de ''¿catlehhuatl?'' (''¿cuál d'ellos?). Y tien una forma plural ''¿catleihqueh?'' (''¿cuálos d'ellos?'') que se constrúi en paralelu a ''¿aquihqueh?'' (''¿quien?'') y a ''¿tleihqueh?'' (''¿qué coses?''). :* ¿Catleihqueh omitznotzqueh? → ¿Cuálos te llamaron? ===== Como determinante ===== :* ¿Catleh oquichtli omitznotz? → ¿Cuál hombre te llamó? ==== El pronome interrogativu ''¿a cuál (cosa)?'' (''¿in catlein?'') ==== Tamién lleva pronome reflexu. :* ¿In catlein niquihtoa? → ¿A cuál dígo-y? ==== El pronome interrogativu ''¿ónde?'' ==== :* «Can timotlatiz, can timianaz, in ticnotlacatl?»: «¿Ónde te vas acovecer, ónde te vas guarecer tu, home humilde?» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Col sufixu ''-pa'' (hasta) añader un matiz daqué distintu de manera enfática («¿hasta ónde?»). :* «Omohuitic, o motlahueliltic campa tiaz, campa toncalaquiz?»: «Desdicháu, infeliz, ¿a ónde vas dir? ¿a ónde vas emigrar?» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El pronome interrogativu ''¿para qué?'' («¿tlein ic?») ==== Formar cola presea ''ic'' pospuestu. ¿Con qué motivu? ¿Por qué causa? :* Intla zan iceltzin dios cualli yectli, ihtoloni tenehualoni: tlein ic motenehualiz momahuizolaniz, tlein ic mopantlazaz mopantlaxtlahuiz in ahcualli in ahyectli in tlahtlacoani...?: Si solamente Dios ye bonu, virtuosu, elogiable, exemplar: ¿por qué se envanecerá, va enfrenase'l malu, el maldadosu, el pecador? (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El pronome interrogativu ''¿por qué?'' («¿tle ipampa?») ==== Formar col causal ''ipampa'' pospuestu. :* «¿Si ye pecáu mortal, <o>porqué</o> xuntar na ciudá? Por que s'identifiquen estes muyeres perverses y por que el so viciu nun s'estienda a otres muyeres de bon corazón... Y tamién por que los homes perversos nun se faigan sodomites. Porque la sodomía ye bien espantible, asquerosa, odiosa ya indeseable. (Ye) Polo que nun-yos prohibe la Santa Ilesia, a les prostitutes, que, fuera, nun llugar apartáu, dalgunes xúntense pa dase a conocer»: «¿Intla temictiani tlahtlacolli, <o>tle ipampa</o> ic mocentlaliah in altepetl ipan? Inic ixmachozquez cihuatlahueliloqueh, ihuan inic ahmo intlahuelilocayo ic quin mahuazqueh in cequintin cihuah in cualli in iyolloh... Ihuan ic ahmo oquichtlahueliloqueh cuilonimeh yehqueh. Yehica in tecuilontiliztli cencah imacahxoni, telchihualoni, tlatzilhuiani, tloconeconi. Yehhuatl ipampa in ahmo tlacahualtia Sancta Ilesia, in ahuianimeh, in pani, teixpa ceccan, in zan quezquintin ic mocentlaliah» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-121, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== Pronomes na interrogación direuta ya indireuta ==== ===== Los pronomes interrogativos na interrogación indireuta ===== Cuando'l pronome interrogativu apaez ente signos d'interrogación y atópase nuna oración principal falamos de la interrogación direuta. :* ¿Tlein ticnequi? → ¿Qué quies? Otra manera, cuando se trata d'una oración interrogativa indireuta prescindir de los signos d'interrogación. Trátase d'oraciones interrogatives subordinaes, que complementen el sentíu de la oración principal. :* Ma xinechilhui tlein ticnequi → Dime qué quies. :* Ma xinechilhui tlein nicchihuaz → Dime qué faer. Los llectores que conozan l'alemán saben que nun tien tildes, pero qu'ello nun torgar enfatizar aquellos pronomes relativos que sustitúin a los pronomes interrogativos. :* Ma xinechilhui *tléin ticnequi → Dime qué quies. :* Ma xinechilhui *áquin ticnequi → Dime a quién ames. ===== Les oraciones completivas na interrogación indireuta ===== Una oración completiva ye una oración que sustitúi al pronome y que por tanto pue ser suxetu o oxetu. :* Ma xinechilhui (díme''lo'') → Ma xinechilhui ''in tlein tictemoa'' (dimi lo que busques). :* «Fáigase, oh Dios, (aquello) lo que deseyes»: ''Ma chihualo Diosé in tlein ticmonequiltitzinoa'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122-123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nésti postreru supuestu'l pronome nun lleva énfasis y en castellán nun llevaría tilde. ====== La oraciones completivas d'oxetu: trés variantes pronominales ====== :* Nechihtlanilia in cuix yehhuatl catca <o>in</o> oquilhuih → Pregunto si foi él el que lo dixo. :* Nechihtlanilia in cuix yehhuatl catca <o>in tlein</o> oquilhuih → Pregunto si foi eso lo qu'él dixo. :* Nechihtlanilia in cuix yehhuatl catca <o>in aquin</o> oquilhuih → Pregunto si foi a él al qu'él-y dixo. === Los pronomes relativos === ==== El pronome instrumental (''in ic'') ==== :* In amoxtli in ic onicnomachtih → El llibru conque estudié. ==== El pronome instrumental ''que'l so'' ==== :* In oquichtli in ipiltzin niquixmati → L'home que'l so fíu conozo. :* In cihuatl in ipilhuan omicqueh → La muyer que los sos fíos morrieron. ==== El pronome relativu de llugar ==== :* In calli in canin ninemi → La casa onde vivu. :* In calli in canon ninemi → La casa onde vivu. ==== El pronome relativu d'acompañamientu ==== :* In ihcpochtli in itloc niquiza → La moza cola que salgo. :* In telpohpochtin in intloc niquiza → Los mozos colos que salgo. En dalguna gramática denominar pronome relativu comitativo (pallabra inesistente que fai referencia a un comité o a una comitiva). ==== El pronome relativu con antecedente ==== Pa dicir «el neñu <o>que</o> canta nun va venir» utilízase la partícula invariable «in». Son supuestos en que l'antecedente ye suxetu. :* Yehhuatl in conetl <o>in</o> cuica ahmo huallaz → El neñu, el que canta, nun va venir. Y si l'antecedente ta en función de complementu indireutu, úsase'l pronome relativu «in aquin». :* Yehhuatl in conetl <o>in aquin</o> tiquitta ahmo huallaz → El neñu <o>que</o> ves nun va venir. === El pronome funcionando como vocativu === Los pronomes personales sirven p'apellar. Y pueden recibir complementos n'aposición. Ye un xiru propiu de les segundes persones. :* Tu, fíu mio → Tehuatlé in tinopiltzin. :* Señor Nuesu → Tehhuatziné in titoteucyo. Los pronomes personales —yo, tu, él, ...— formen el vocativu retardando la vocal ''é''. :* Tu → Tehuatlé. :* Ustedes → Amehhuané. :* «Oh Dios, oh Padre, que se cumpla la to voluntá»: ''Totahtziné Diosé, ma huel mochihua in tlein ticmonequiltia'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortale''s, páxs. 122-123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Munches vegaes el pronome queda elidido y ye'l prefixu verbal suxetu'l que sirve d'antecedente a los complementos en xiru d'aposición. El vocativu usar pa dirixise a una persona (o nel so casu a un coleutivu, determináu o non, que nos incluya o non). Y dexa que se-y puede designar bien por aciu un nome o por aciu una aición que la individualiza. :: «Nun yes prudente nin xagaz, (tu) qu'actúes asina»: ''Ahtimozcalia, ahtitlachia <o>in tiquentamih</o>'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', p. 104-105, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Convien señalar que'l pronome relativu «''in''» que preciede al vocativu presupon un antecedente, el pronome personal («''tehhuatlé''» nel exemplu). Esti pronome personal (nel exemplu «tehhhuatlé») de la mesma va precedíu del determinante «in» (que sirve pa estremar que tamos ante un vocativu y non ante una construcción verbal): :: «¡Entaínate, (tu,) malditu!»: ''¡Xihcihui, <o>in</o> titlahueliloc!'' (Ignacio Silva Cruz, Los Colibríes). :: «¿Yes tu, Pedro?» / «Pedro, ¿yes tu?: ''¿Cuix tehhuatl in tiPedro?''.<ref>La razón pola qu'en náhuatl nun se pon coma nun ye otra que la norma que diz que nun tien d'haber la ente'l suxetu y el predicáu (nel xiru denomináu «''focalización''» (Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 41, UNAM, Méxicu, 1992).</ref> :: «''¡In ancihuah!''»: ''¡Eh, Muyeres!'' (Thelma D. Sullivan, ''Compendiu de la Gramática Náhuatl'', p. 69, UNAM, 1992). Cuando diriximos a un coleutivu (nel que podemos tar incluyíos), úsase l'imperativu (con xiros pasivos): :: «Arrodillémonos (toos) debidamente»: ''Ma ic netlancuaquetzalo'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 116-117, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :: «Roguemos, (toos nós), a Santa María, por que interceda por nós»: ''Ma tlatlauhtilo Sancta Maria inic atopen motlahtoltiz'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 116-117, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :: «Fáigase, oh Dios, aquello que deseyes»: ''Ma chihualo Diosé in tlein ticmonequiltitzinoa'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122-123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nada torga que'l vocativu designe en visu a un verbu: :: «''Tu a quien amen les muyeres, ven''»: ''In tehhuatlé in aquin quitlazohtlah in cihuah ma xihuallauh''. ==== El vocativu ensin los prefixos verbales ==== Non yá el pronome recibe la vocal ''é'', dacuando facer un nome ensin recibir los prefixos verbales propios de l'aposición. :* «''(Tu) Fíu (mio), non te rías de los demás, nun faigas burlla de la xente''»: ''Nopiltzé, mah teca tihuetzcati, mah teca ticamanalo'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 2-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «¡''Señor''!»: ''¡Tlacatlé!'' Estos supuestos puédense confrontar col que sigue, con prefixu verbal de 2ª persona. :* In tinopiltzin. Nestos casos el nome nun s'atopa complementáu a un pronome personal sinón sustituyéndolo. La vocal «é» da-y calter de 2ª persona. Les muyeres formen el vocativu d'otra manera, acentuando la postrera sílaba, col mesmu efeutu: ::«''¡Hermanos (mios)!''»: ''¡Noteiccahuán! ==== Los complementos del vocativu ==== Cuando un vocativu tien complementos, estos tienen qu'adoptar la forma vocativa: A) Doble vocativu acabáu en «-é». :* «''Oh Dios, Padre (Nuesu), apuerta a danos la to bondá''»: ''Totahtziné, Diosé, ma tlacahua moyollohtzin <o>tla xitechmomaquilitzino</o> mocualtica...'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 6-7, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''¡Oh Padre! ¡Oh Dios! Alloñar por que nun incurramos en pecáu''»: ''Totahtziné, Diosé, ma titechmotlalcahuilitzino inic ahmo tlahtlacolpan tihuetzizqueh'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 218-219, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Temachtianié Tizoqué, ¿can cah in amoxtli?»: «Profesor Tízoc, ¿ú el llibru?». B) N'aposición. :* «Tehhuatlé in tiCuitlahuac, ¿can mochan?»: «Tu, Cuitlahuac, ¿ú la to casa?». Nestos casos el nome antecedente puede nun espresase. === Determinantes de repetición === ==== El determinante de repetición ''toos'' (o ''toes'') ==== :* Yohualli (nueche) → Yohualtica (toles nueches). :* Chicomilhuitl (selmana) → Chicomilhuitica (toles selmanes). :* Metzpan (llunes) → Metzpantica (tolos llunes). :* Huitzilopochpa (martes) → Huitzilopochpantica (tolos martes) :* Yacateucpan (miércoles) → Yacateucpantica (tolos miércoles). :* Ometeucpan (xueves) → Ometeucpantica (tolos xueves). :* Xolopan (vienres) → Xolopantica (tolos vienres). :* Tlalocpan (sábadu) → Tlalocpantica (tolos sábados). :* Tonatiuhpan (domingu) → Tonatiuhpantica (tolos domingos). ==== Repetición del sustantivu ''vegada'' ==== :* Ceppa (una vegada) → Cehceppa (cada vez). :* Oppa (dos veces) → Ohoppa (cada dos vegaes). ==== Repetición del sustantivu ''llugar'' ==== :* Ceccan (un llugar) → Cehceccan (cada llugar). ==== El determinante de repetición de los sustantivos ''día'', ''mes'' y ''añu'' ==== :* Cehcenxihuitl → Cada añu. :* Cehcenxihuitica → Cada añu, toles añalidaes (ún per ún) :* Ohonxihuitl → Cada dos años. :* Ohonxihuitica → Cada dos años, tolos bienios. :* Ehexihuitica → Tolos trienios. :* Yehyemetztli → Cada trés meses. :* Nahnahuilhuitl → Cada cuatro díes. == El verbu == === Semántica verbal === El significáu del verbu depende de dellos factores. 1) De los prefixos que s'anteponen al mesmu. Por casu, el verbu ''yauh, nin- significa ''dir'', pero si lleva ''ipan'' traduzse ''ipan yauh, nin-'' como ''incidir en daqué'', ''incumbir'', ''afectar a daqué''. :* «Auh in axcan, inic ahmo huehcahuaz in tlahtolli, ahmo mihtoz in quexquich in icehcentlamantli ipan yauh in ipilhuan in nepoaliztli»: «Y agora, por que nun s'allargar el sermón, nun se van dicir toos y cada unu de los aspeutos qu'afecten a los fíos de la soberbia» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Con ''ihuicpa'' traduzse ''ihuicpa yauh'' como ''combatir'', ''apangar''. :* «In ihcuac mihtoa... Panen nostrum quotidianum da nobis hodie... ihuicpa yauh xihxicuiyotl»: «Cuando se diz... danos güei el pan el nuesu d'acaldía... combátese la gula» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 4-5, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). 2) Del suxetu. Si'l suxetu ye una flecha: Algamar el blancu. :* Ipan yauh in mitl → Dar nel blancu, atinar. Si'l suxetu ye un corazón: Cayer na cuenta. :* Ipan yauh noyolloh → Cayer na cuenta 3) Del oxetu. :* Itta, nino- → Almirase. :* Itta, nite- → Apreciar a daquién. :* Itta, nitla → Atopar una cosa perdida. 4) De si l'oxetu ye'l pronome ''ahtle''. Nel siguiente exemplu ''ipan'' va referíu al pronome ''te-'' y non al pronome ''ahtle''. :* Ahtle ipan itta, nite- → Despreciar a daquién. :* Ahtle ipan niquitta → Nun veo nada (complemento oxetu) nél (complementu preposicional) → Despreciar. :* Ahtle (pronome oxeto) → Poca cosa → Nada :* «Intla ichpochtli nicanaz, ahtle ipan nechittaz... ahcic tetlaximaz. Intla nicanaz ilamatzin ahhuelnechpalehuiz»: «Si escueyo a la nueva, nada va ver en mi... y con seguridá va engañame con otru. Si escueyo a la vieya, ésta nun me va satisfaer...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 126-127, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* Ahtle ipan nimitzitta → Te desprecio. 5) De si l'oxetu ye'l pronome ''itlah''. Nel siguiente exemplu'l pronome ''itlah'' (daqué, provechu) ye'l complementu direutu y ''itechpa'' va col pronome ''qu(i)-''. :* Itlah → Daqué, provechu. :* Itlah itechpa niquitta → Topar daqué nél → Sacar provechu d'él → Él resúltame útil :* Itlah itechpa tinechitta → Atopes provechu en mi → Yo te soi útil. :* Itlah notechpa tiquitta → Yo te soi útil. Nun sería bien esaxeráu dicir que'l suxetu en castellán ye'l pronome qu'acompaña a ''techpa'' y el suxetu del verbu ye'l complementu indireutu en castellán. Con ''ahtle'' ye lo contrario. :* Ahtle itechpa niquitta → Nun atopo provechu nél → Resúltame inútil. 6) Del sentíu del radical verbal al atopase col pronome oxeto ''itlah'' elidido. Si al casu anterior quitámos-y 039;'itlah'' el verbu significa ''aprender'' :* Motechpa → de ti. :* Motechpa niquitta → Apriendo de ti (''saco provechu de ti'' o ''sacu de ti'') → Sírvesme d'exemplu. :* Notechpa quitta → Él apriende del mio → Sírvo-y d'exemplu. 7) Del alverbiu qu'acompaña al verbu. :* Ye non → De nuevu. :* Ye non itta, nitla- → Realcontrar. 8) Del sentíu del reflexivu al dir con otros alverbios. En cuenta de ''ahtle ic'' (con nada) atopamos ''ahtle quem''. :* Ahtle quem → Con nada. :* n(o)ittla → Atopame. :* Ahtle quem nitta → Perdelo yo tou. :* Ahtle quem nittac → Perder tou, atopé con nada. :* Ahtle quem mittac → Perder tou, te atopasti con nada. === Morfoloxía verbal === La morfoloxía verbal ye la parte más complexa de la morfoloxía del náhuatl, por cuenta de la enorme complexidá que puede llegar a tener una forma verbal en náhuatl. Ello ye que un verbu puede llegar a tener la forma complexa d'hasta 15 morfemes, ente'l raigañu (''R''), los prefixos (''P''), los sufixos (''S'') y los clíticos (''Cli'') dada pola siguiente fórmula: {{ecuación| <math>(Cli)\ (P_1)-(P_2)-P_3-(P_4)-(P_5)-(P_6)-(P_7)-R-S_1-(S_2)-(S_3)-(S_4)-(S_5)</math> ||left}} Onde los elementos ente paréntesis nun apaecen en tolos casos, y los elementos ensin paréntesis son obligatorios, siendo'l significáu de los mesmos: :<math>Cli\,</math> ye una partícula [[clíticu|clítica]] riquida nel optativu y otros tiempos: ''mā, māca, tlā, tlāca''. :<math>P_1\,</math> ye una marca de [[Negación (gramática)|negación]], en náhuatl clásicu usualmente ye ''ah-'' anque puede escribise como pallabra separada ''ahmo'' (> act. ''amu''). Nos dialeutos modernos esiste la forma alternativa de prefixu negativu ''x-'' ([[Estáu de Guerrero|Guerrero]]) :<math>P_2\,</math>, ye'l prefixu ''ō-'' qu'apaez namái nos tiempos de pasáu, en náhuatl clásicu úsase siempres col pretéritu perfectu y opcionalmente col imperfectu, en dellos dialeutos modernos dialeutos convirtióse n'obligatoriu nesos dos casos. :<math>P_3\,</math>, ye la marca obligatoria de persona pal suxetu: ''n-/nin-'' (1ª sing) , ''t-/ti-'' (2ªsing y 1ªpl), ''am-/an-'' (2ª pl) o Ø pa les terceres persones. :<math>P_4\,</math>, ye la marca de persona del oxetu (obligatoria con verbos transitivos): ''nēch-, mitz-, qui-'' pal singular; ''tēch-, amēch-, quim-/quin-'' pal plural. :<math>P_5\,</math>, ye un direccional ''huāl-'' 'equí, hacia pequí, agora' o ''on-'' 'ellí, hacia pa ellí, entós' práuticamente siempres optativu. :<math>P_6\,</math>, ye l'anáfora reflexiva, que ye incompatible cola marca d'oxetu <math>P_4\,</math>. === Cuadru de prefixos verbales === ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''suxetu''' ||'''oxetu definíu'''||'''direccionales'''||'''reflexivu definíu'''||'''reflexivu indefiníu'''||'''indefiníu humanos'''||'''indefiníu non humanos''' |- ||''nin-''||''nech-''||''on- o hual-''||''non-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''ti-''||''mitz-''||''on- o hual-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''-''||''qui-''||''on- o hual-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''ti-''||''tech-''||''on- o hual-''||''to-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''an-''||''amech-''||''on- o hual.''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''-''||''quin-''||''on- o hual-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- |} === Los cuatro tipos de conxugaciones === En náhuatl clásicu, al igual que n'español, la flexón del verbu depende llixeramente de la forma del raigañu, concretamente de la so terminación. Los dos principales clases (conxugaciones II y III) tán formaes por raigaños que terminen en -VCV y -VCVV. La clase I ye similar a la II namái que la consonante suel ser velar, y finalmente la clase IV suel incluyir la mayor parte de los verbos monosílabos. Sicasí, estes regles informales anteriores tienen un númberu importante d'esceiciones. === Aspeutu gramatical === El raigañu d'un verbu tien trés formes distintes según el [[aspeutu gramatical]]: * '''Imperfeutivu'''. La forma de que marca l'aspeutu imperfeutivu sirve pa formar tres tiempos: presente, presente cotidianu y pretéritu imperfectu. * '''Perfectivu'''. Esta forma sirve pa formar el pretéritu perfectu, el pluscuamperfeutu y el admonitivo. * '''Prospectivu'''. Esta forma sirve pa formar el futuru, l'optativu y el condicional. === Conxugación del verbu === Los tiempos del verbu en náhuatl fórmense combinando una de les trés posibles formes del raigañu con sufixos adicionales. Polo xeneral la morfoloxía d'estos sufixos ye aglutinante, polo que les formes pa cada tiempu y persona resulten bien regulares. ==== Conxugación del verbu «''cuica, nin-''» ==== N'español: ''cantar'' —. {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !bgcolor="#e0e0FF"|Formes non personales en castellán<ref>En náhuatl l'infinitivu tien formes personales. Asina nicuicaz úsase como cantar (yo) y ticuicaz como cantar (tu)</ref> ||colspan="6"| |- |Raigañu verbal ||colspan="6"|''cuica'' |- |Infinitivu, cantar o cantar a daquién ||colspan="6"|''cuicaz, nin-'' (intransitivu), ''cuicatiz, nite-'' (transitivu) |- |Xerundiu, cantando ||colspan="6"|''inic cuica''<ref>Pongo un exemplu tomáu del clásicu: «... tu que pides a Dios el so reinu <o>diciendo</o>: venga (a nós) el to reinu»: ''... in tiquihtlania Dios in tlahtocayotzin </o>inic quihtoa</o>: adveniat regnum tuum'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 104-105, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996).</ref> |- |Participiu activu, cantante o cantor ||colspan="6"|''cuicani'' (sing.) , ''in cuica'' (sing), cuicanih (pl.), ''in cuicah'' (pl.) |- |Participiu pasivu, cantáu ||colspan="6"|''tlacuicatilli'', ''tlacuicatiltin |- |Impersonal, cántase ||colspan="6"|''cuicohua'' |- !bgcolor="#e0e0FF"|Indicativu ||''nehhuatl''||''tehhuatl''||''yehhuatl''||''tehhuantin''||''amehhuantin''||''yehhuantin'' |- |Presente, cantar ||''nicuica''||''ticuica''||''cuica''||''ticuicah''||''ancuicah''||''cuicah'' |- |Pretéritu imperfectu o copretérito, cantaba ||''nicuicaya''||''ticuicaya''||''cuicaya''||''ticuicayah''||''ancuicayah''||''cuicayah'' |- |Pretéritu perfectu simple, pasáu remotu, canté ||''onicuicac''||''oticuicac''||''ocuicac''||''oticuicaqueh''||''oancuicaqueh''||''ocuicaqueh'' |- |Pretéritu perfectu compuestu, pto indefiníu o pasáu próximu, canté ||''onicuicac''||''oticuicac''||''ocuicac''||''oticuicaqueh''||''oancuicaqueh''||''ocuicaqueh'' |- |Pretéritu pluscuamperfeutu,<ref>Anque los manuales suelen poner una única terminación en ''-ca'', lo cierto ye que tamién apaez la terminación ''-yá'' en dellos verbos (por casu en ''oyeya'' -verbu ''ser''— o en ''oyaya'' —verbu ''dir''—) formándolo sobre la base del imperfectu, lo que presenta numberoses ventayes.</ref> había cantáu ||''onicuicaca'', ''onicuicaya''||''oticuicaca'', ''oticuicaya''||''ocuicaca'', ''ocuicaya''||''oticuicacah'', ''oticuicayah''||''oancuicacah'', ''oancuicayah''||''ocuicacah'', ''ocuicayah'' |- |Futuru simple o Futuru imperfectu, voi cantar ||''nicuicaz''||''ticuicaz''||''cuicaz''||''ticuicazqueh''||''ancuicazqueh''||''cuicazqueh'' |- |Futuru compuestu'', cantaría ||''onicuicaz''||''oticuicaz''||''ocuicaz''||''oticuicazqueh''||''oancuicazqueh''||''ocuicazqueh'' |- !bgcolor="#e0e0FF"|Condicional (Condicional simple o Pospretérito)||''nehhuatl''||''tehhuatl''||''yehhuatl''||''tehhuantin''||''amehhuantin''||''yehhuantin'' |- |Condicional simple, cantaría ||''nicuicazquia''||''ticuicazquia''||''cuicazquia''||''ticuicazquiah''||''ancuicazquiah''||''cucazquiah'' |- |Condicional compuestu, cantaría ||''onicuicazquia''||''oticuicazquia''||''ocuicazquia''||''oticuicazquiah''||''oancuicazquiah''||''ocuicazquiah'' |- !bgcolor="#e0e0FF"|Suxuntivu ||''nehhuatl''||''tehhuatl''||''yehhuatl''||''tehhuantin''||''amehhuantin''||''yehhuantin'' |- |Presente, cante||''nicuica''||''ticuica''||''cuica''||''ticuica''||''ancuica''||''cuica'' |- |Imperfectu, cantara o cantara ||''nicuicani''||''ticuicani''||''cuicani''||''ticuicanih''||''ancuicanih''||''cuicanih'' |- |Pretéritu compuestu, cantara||''onicuicani''||''oticuicani''||''ocuicani''||''ticuīcanih''||''oancuīcanih''||''ocuīcanih'' |- |Pretéritu pluscuamperfeutu, cantara ||''onicuicayani'' ||''oticuicayani''||''ocuicayani''||''ticuīcayanih''||''oancuīcayanih''||''ocuīcayanih'' |- |Futuru, cantara ||''nicuicaz'' ||''ticuicaz''||''cuicaz''||''ticuīcazqueh''||''ancuīcazqueh''||''cuīcazqueh'' |- !bgcolor="#e0e0FF"|Imperativu<ref>Namái hai mandatu imperativu nes segundes persones. Pa les demás allegar a la exhortación.</ref>||&nbsp;||''tehhuātl''||&nbsp;||&nbsp;||''amehhuāntin''||&nbsp; |- |afirmativu, canta (orde o mandatu)||&nbsp;||''xicuica''||&nbsp;||&nbsp;||''xicuicacan''|| |- |negativu, nun cantes (orde o mandatu)||&nbsp;||''macamo xicuica''||&nbsp;||&nbsp;||''macamo xicuicacan''|| |- !bgcolor="#e0e0FF"|Exhortación ||''nehhuatl''||''tehhuatl''||''yehhuatl''||''tehhuantin''||''amehhuantin''||''yehhuantin'' |- |afirmativu, canta (ruegu o invitación)||''ma nicuica''||''ma xicuica''<ref>El prefixu suxetu ye «''xi-'' nel afirmativu. Pongo un exemplu (nel que, amás, puede comprobase qu'a Dios nun se-y dan mandatos sinón ruegos): «''Diosé huel tehhuatzin in ixquich motlachihualtzin ticmocuitlahuia, ma... xitechmohuapahuilitzino...''»: ¡Oh Dios, Tu que curies de toles criatures, aliméntanos...'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 88-89, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996).</ref>||''ma cuica''||''ma ticuicacan''||''ma xicuicacan''||''ma cuicacan'' |- |negativu, nun cantes (ruegu o invitación)<ref>Pongo, ente otros, unos exemplos tomaos del clásicu: [«Que non te asoceda nada / Que non te asoceda daqué / Que nada te asoceda / Que nada te asoceda»: ''Mah itlah mopan mochihua'' (Rémi Simeon)] [«Que non te acorades»: ''Mah titetolini'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 188-189, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)] [«Nun peques, pa dir al cielu»: ''Mah titlahtlaco, inic tiaz in ilhuicac'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 187-188, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)] [«Procura nun tomar coses pesaes (Nun abuses), guardar de tomar demasiaos baños nel temazcal, que vas matar a la criatura, que la encalorarás»: ''Mah cenca tocontequicui, mah cenca toconmotequimaca in temazcalli, mah titlamicti, mah titlatleten'' (Sahagún, ''Historia Xeneral de les Coses de Nueva España'', L. VI, p. 119. fº 121, aviesu)],</ref>||''mah nicuica''||''mah ticuica''||''mah cuica''||''mah ticuicacan''||''mah ancuican''||''mah cuicacan'' |- !bgcolor="#e0e0FF"|Pasivu||&nbsp;||''tehhuātl''||&nbsp;||&nbsp;||''amehhuāntin''||&nbsp; |- |Presente, soi cantáu||''nicuicatilo''||''ticuicatilo''||''cuicatilo''||''ticuīcatiloh''||''ancuīcatiloh''||''cuīcatiloh'' &nbsp; |} <!-- *tar (manera infinitivu con casu especial) : xi ca ''(error, la forma correuta ye '''cah''')'' ::L'usu de la glotal ye cuestionable, dellos dialeutos nahuas nun usen glotal (''h''), respetu la to forma de poner '''h''' a tou. ::<span style="color:#120a8f;">¿Qué nun se supón que tamos escribiendo'l nāhuatl clásicu? Nel clásicu nun ye cuestionable la so esistencia, de fechu esta /h/ nel plural camuda a /t/ como se ve na conxugación. Casu similar pasa con '''huēhueh''' y '''ilamah''' que'l so plural son '''huēhuetqueh''' y '''ilamatqueh''', filológicamente ye un cambéu regular. Repito, ye nāhuatl clásicu.</span> --[[Usuariu:Akapochtli|Akapochtli]] 21:24 12 Chicōn 2007 (UTC) --> === El reflexivu === La formación del reflexivu sirvir de los pronomes reflexivos ''n(o)-'', ''m(o)-'', ''m(o)-'', ''t(o)-'', ''m(o)-'', ''m(o)-''. :: Ninopepetla → Péñome. :: Timopepetla → Te peñes. :: Mopepetla → Péñase. :: Titopepetlah → Peñámonos. :: Amopepetlah → Peñáisvos. :: Mopepetlah → Péñense. ==== El reflexivu recíprocu ==== Nepantlazohtlah, mo-: :: Titonepantlazohtlah → Amamos los unos a los otros. :: Amonepantlazohtlah → Amáis los unos a los otros. :: Monepantlazohtlah → Ámense recíprocamente. :: Nenepantlazohtlaliztli → L'amor mutuo. :* «Amar los unos a los otros pa paecer cristianos que me pertenecéis»: «Amonepantlazohtlazqueh, inic annecizqueh in anchristianomeh in notech ampohuih» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) ==== Giros que s'averen al causativu ==== Non siempres que tamos ante un reflexivu tamos ante una aición que'l suxetu realiza sobre sí mesmu. Ciertos verbos reflexivos adopten formes que recuerden a los causativos: :: Ninozoma (enoxar) → Nitezoma (faer qu'otru s'enoxar). :: Ninotolinia (sufrir) → Nitetolinia (Causar sufrimientu a otru). El causativu ye una forma verbal qu'introduz un segundu oxetu nel verbu. === El futuru === El futuru en náhuatl, ye muncho más senciellu qu'otros tiempos conxugaos. Cuando'l raigañu acaba en vocal simple por que fórmase añadiendo ''–z'' a la fin del raigañu verbal cuando ye singular y ''–z-que'''h''''' nel plural: :''cuica'' 'cantar' > ''nin-cuica-'''z''''' (1ª-cantar-<small>FUT</small>) 'voi cantar, voi cantar' Cuando'l raigañu acaba en dos vocales piérdese la postrera, por casu de ''tēpalēhuīa'' 'ayudar al daquién' (con manera infinitivu) tiense: :''nitēpalēhuī'''z''''' 'voi ayudar, voi ayudar' :''titēpalēhuī'''z''''' 'vas ayudar, vas ayudar' :''tēpalēhuī'''z''''' 'aydará, va ayudar' :''titēpalēhuī'''zqueh''''' 'vamos ayudar, vamos ayudar' :''antēpalēhuī'''zqueh''''' 'vais ayudar, váis a ayudar' :''tēpalēhuī'''zqueh''''' 'van ayudar, van ayudar' === El pretéritu === Nel náhuatl clásicu nun esistía un tiempu distintu pal pretéritu simple o ''pasáu remotu'' —''(ayeri) comí'', ''(ayeri) bebí''— y pal pretéritu compuestu o ''pasáu próximu'' —''(güei) comí'', ''(güei) bebí''—. Esto ye, en tiempos de pasáu remotu úsase'l pasáu próximu (que ye aquel que lleva l'aumentu temporal «''O''»): : «que cuando <o>nació</o> El nuesu Señor Xesucristu yeren innumberables los judios en Xerusalén»: «ca in ihcuac <o>'''o'''motlacatilih</o> in Toteucyo Jesu Christo ahmo tlapohualli catcah judiomeh in ompa Jerusalem''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 201-202, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). La tema pasada, como regla xeneral, a diferencia de la tema presente, acaba siempres en consonante. Les regles xenerales pa la so formación son trés. 1) Ciertos verbos pierden la vocal final de la tema presente. Son la mayoría. :* Quetza, nino- (irguise) → Quetz, onino- :* Cahua, nitla- (dexar) → Cauh, onitla- :* Miqui, nin- (morrer) → Mic, oni- :* Cochi, nin- (dormir) → Coch, oni- :* Pi(y)a, nitla- (caltener) → Pix, onitla- 2) Los verbos que na tema presente acaben en doble vocal ''ia'' o ''oa'' y los monosílabos qu'acaben en vocal ''a'' formen la tema pasada col saltillo. :* Altia, nite- (bañar a otru) → Altih, onite- :* Tequipachoa, nino- (esmolecese) → Tequipachoh, onino- :* Cua, nitla- (comer) → Cuah, onitla- 3) Ciertos verbos añaden la consonante ''-c'' a la tema presente. A) Verbos monosilábicos acabaos en ''i'' y aquellos derivaos de sustantivos monosilábicos qu'añaden el sufixu ''ti''. B) Verbos qu'acaben en ''o'', en ''ca'' y en ''tla''. Sálvase'l verbu ''paca, nitla-'', que forma la tema pasada en ''pac, onitla-''. C) Verbos acabaos vocal a la qu'antecede doble consonante. D) Verbos intransitivos acabaos en ''-yá'' y ''-hua''. Esceiciones a la regla xeneral. 1) Determinaos verbos intransitivos acabaos en consonante formen la tema pasada d'una manera propia. A) El verbu ''cah, nin-'' (tar) ::(yo) tuvi : nehhuatl onicatca. ::(tu) tuvisti : tehhuatl oticatca. ::(él/ella) tuvo : yehhuatl ocatca. ::(nós) tuvimos : tehhuantin oticatcah. ::(ustedes) tuvistis : amehhuantin oancatcah. ::(ellos/elles) tuvieron : yehhuantin ocatcah. B) El verbu ''huitz'' . C) Los verbos ''yauh, nin-'' y ''huallauh, nin-''. Y los sos derivaos: Ej. ihuicpa yauh, nin- (combatir daqué). :* «Cuando se diz... danos güei el pan el nuesu d'acaldía... combátese la gula»: «In ihcuac mihtoa... Panen nostrum quotidianum da nobis hodie... <o,>ihuicpa yauh</o> xihxicuiyotl» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 4-5, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). 2) De resultes de la formación de la tema pasada, dellos verbos sufren mutaciones nel raigañu verbal: :* Verbos terminaos en ''–hui'' y los transitivos acabaos en ''-hua'' formen el pretéritu perdiendo la vocal y camudando la so terminación a ''-uh'' (nótese qu'esta ye una irregularidá ortográfica porque fonolóxicamente tiense a cencielles perda de vocal ''-hui'' /-wi/ > ''-uh'' /-w/). :* Verbos terminaos en ''-qui'' que pierden la vocal terminando en ''-c'' presenten una irregularidá ortográfica, porque fonolóxicamente namái hai perda de vocal ''-qui'' /-ki/ > ''-c'' /-k/)). :* Verbos intransitivos terminaos en ''yá'' cuando pierden la postrera vocal, camuden la so terminación en ''x''. === El pretéritu imperfectu === El '''pretéritu imperfectu''' en náhuatl, ye enforma senciellu la conxugación eso depende de la terminación del so vocal, agragando la partícula ''-yá'' a la fin del verbu si termina en ''-a'', amestando ''-aya si'' termina'l verbu en ''-o'' y amestando solo ''-a'' si termina en ''-i'', en plural solo emplégase ''-h''; por casu. El casu de que dempués de /i/ amestar a/ ye productu de la pronunciación, onde se da una asimilación; pero ortográficamente tien d'escribise ''-iya''. *Tiempos simples ** Presente. Presente. (como) ** Pasáu. '''Pretéritu indefiníu'''. Pretéritu perfectu simple. Pasáu remotu (comí) ** Futuru. Futuru imperfectu. (voi comer) ** Copretérito. Pretéritu imperfectu (Terminaciones -ía, aba; comía) ** Pospretérito. '''Manera potencial simple'''. Manera condicional simple (terminación -ría; comería) *Tiempos compuestos ** Antepresente. Pretéritu perfectu. Pretéritu perfectu compuestu. Pasáu próximu (comí) ** Antepretérito. Pretéritu anterior. (hubi comíu) ** Antefuturo. Futuru perfectu. Futuru anterior (comería) ** Antecopretérito. Pretéritu pluscuamperfeutu. (había comíu) ** Antepospretérito. '''Manera potencial compuestu''' (comería) === El condicional === Fórmase como'l futuru pero en vegada del sufixu ''-z'' añader ''-zquia'' (en plural ''-zquiah''). Espresa una aición futura que pudo producise nel pasáu o una futura que puede producise si cumple una condición. :* Nechpactia (gústame) → Nechpactizquia (gustaríame). :* Nechpactizquia in tihuallaz → Gustaríame que vengas. :* Onechihuih in quipactizquia → Díxome que-y gustaría. ==== Cuando la oración ye n'estilu indireutu ==== Si repiten les pallabra d'otru, úsase'l verbu dependiente nel mesmu tiempu en que s'utilizó. :* Nicchihuaz (voi facer) → Oquihtoh ca quichihuaz (dixo que lo fadría). === El suxuntivu === Manera verbal en que'l falante espresa una opinión más o menos suxetiva, ye dicir qu'una aición, un procesu o un estáu ye deseyáu, posible o dudosu. ==== L'imperfectu de suxuntivu ==== Fórmase añadiendo a la tema presente del verbu'l sufixu ''-nin''. El deséu márcase anteponiendo ''macueleh''. :* Nictlazohtlani → Yo amar o lo amasar. :* Tictlazohtlani → Tu amar o lo amar. :* Quitlazohtlani → Él amar o lo amasar. :* Tictlazohtlanih → Nós amar o lo amar. :* Anquitlazohtlanih → Vós amar o lo amar. :* Quitlazohtlanih → Ellos amar o lo amar. ==== El pluscuamperfeutu de suxuntivu ==== Fórmase igual que l'imperfectu, pero va precedíu del aumentu temporal ''o''. :* Onictlazohtlani → Yo haber amáu o lo amara. :* Otictlazohtlani → Tu lo amares o lo amares. ==== Peculiaridaes del suxuntivu ==== L'empléu de los tiempos en suxuntivu presenta dalguna peculiaridá nes construcciones de relativu: ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Nicnequi''||''in otiquittani'' |- ||''Quixera''||''que lo vieres (que lo vieres)<ref>Michel Launey. ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 289, UNAM, Méxicu, 1992.</ref>'' |- |} Na llingua mexicana la oración principal solo tien tres tiempos: presente, pasáu y futuru. El presente na oración principal representa la simultaneidá de l'aición principal con al respective de l'aición de la oración subordinada. El pasáu representa l'anterioridá. Y el futuru la posterioridá. El condicional ye una variante del futuru: ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Yehhuatl tonatiuh yezquia in metztli''||''in tla yeh achto onhuetzini tlehco''<ref name="Michel Launey_2">Michel Launey. ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 316, UNAM, Méxicu, 1992.</ref> |- ||''La lluna (suxetu) sería'l sol''||''si al contrariu cayera al fogón'' |- |} :• «Díxoseme que lo fixera » (completiva suxetu): ''Onilhuiloc in nicchihuaz (Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 287, UNAM, Méxicu, 1992). === L'imperativu === El mandatu imperativu espresa siempres dirixíu a les segundes persones por aciu el prefixu suxetu verbal ''xi-''. En plural añade'l sufixu ''-can''. :* Ximotlalican → Sentáivos. :* Ximocuapaca → Llávate la cabeza. :* Ximoquetza → Llevántate. :* Xihuian → Alloriaos (o id vós). :* Xihualhuian → Veníi. :* Xihuallauh → Ven. :* Xitlehco → Xube. :* Xitemo → Baxa. El verbu va en tema futura, pero ensin el sufixu ''z''. Por ello, los verbos qu'acaben en doble vocal, como ''tlalia, nino-'' (sentase''), pierden la postrera vocal. El sufixu ''-can'' en dellos casos queda en ''-an''. L'imperativu negativu va precedíu de ''macahmo'' o ''macah''. :* «Macah ic ximomapatlacan»: «Nun Aguantéis por ello» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 182 - 183, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La exhortación === Cuando nun hai un mandatu imperativu sinón una simple exhortación, anteponer al verbu la partícula «ma»: :• «Padre, Dios: venga a nosostros el to reinu»: «Totahtziné Diosé: ma huallauh motlahtocayotzin» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 74 - 75, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Cuando la exhortación ye negativa apaez la partícula ''mah'' y les segundes persones nun lleven el prefixu ''xi-'' sinón ''ti-''. :• «Nun acorades, non ultraxes, tu l'ala y la cola, home del pueblu, o entá tu, la falda y la camisa, muyer»: «Mah titetolinih, mah titepinauhtih (in tehhuatl) in ticuitlapilli in tatlapalli, ahnozo in ticueitl in tihuipilli» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 187 - 188, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Sicasí si tratar d'un mandatu imperativu negativu apaez la partícula ''macahmo'', dacuando ''macah'', siquier en primer llugar y el prefixu suxetu ye'l mesmu del imperativu ''xi-''. :• «Nun desprecies, nun refalgues a los que tán embaxo, nun deseyes la muerte de daquién, nun lo facer# de menos, hónralo, allábalo, respétalo...»: «Macah xitexicitta, mah titetlanitta, mah titeopolotoca, macah atle ipan xiteitta, mah ahtle ipan titematiza huel xitetimalo, xitechamahua, xiteixtili...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 187 - 188, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Na llingua castellana l'imperativu (el mandatu —http://www.wordreference.com/sinonimos/imperativu —) y la exhortación (la invitación, súplica o ruego —http://www.wordreference.com/sinonimos/exhortaci%C3%B3n —) espresar d'una mesma manera. Asina ''sentar'' dízse-y tanto al neñu como mandatu que al amigu como invitación. Pero nun asocede igual nel náhuatl. L'imperativu espresa una orde d'obligáu cumplimientu (''sentar'': ''ximotlali''). La exhortación va precedida de la partícula ''ma'' (''sentar'': ''ma ximotlali''). La exhortación nun ye un mandatu y tampoco una fórmula reverencial. Cuando dicimos ''sentar'' a un amigu nun-y tamos tratáu d'usté o con una cortesía especial (''sentir''; '' ximotlalitzino''). El náhuatl tien formes reverenciales, como les tien el castellán, pero son otra cosa. Presenta dalguna dificultá l'entender porqué delles gramátiques falen d'imperativu de terceres persones. En realidá, l'imperativu va referíu a les segundes persones (''sentáivos'': ''ximotlalican''). Si'l mandatu fuera empobináu a otres persones suplir cola exhortación. Pongo dalgún exemplu: :• «''Oh Dios Padre, que se cumpla la to voluntá'' o ''fáigase la to voluntá''»: ''Totahtziné Diosé ma huel mochihua in tlein ticmonequiltia'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122-123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Comentarios: 1) Nel exemplu diriximos a Dios, como en cualesquier exhortación. D'ende qu'usemos el vocativu y la partícula «''Ma''» 2) La tercer persona impersonal suxuntivu «''mochihua''» indica que'l ruegu anque va empobináu a Dios ye por que la xente faiga la voluntá de Dios. 3) En castellán la oración principal va en suxuntivu, pero en náhuatl nun esiste esa diferencia de maneres nel presente (va en manera impersonal, tiempu presente). ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal en suxuntivu''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada suxetu n'indicativu''' |- ||''Ma huel mochihua''||''in tlein ticnequi'' |- ||''que se faiga''||''lo que tu quies'' |- |} La partícula «''ma''» non siempres ye necesaria pa marcar la exhortación —especialmente cuando hai otres marques qu'indiquen respetu—: :* «''Oh Dios, tu que protexes bien a caúna de les tos criatures, quiera'l to corazón, que curies de nós''»: ''Diosé, huel tehuatzin in ixquich motlachihualtzin ticmocuitlahuia, tlacahua moyolloh, <o>xitechmohuapahuilitzino...</o>'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 98-99, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''Oh Dios, Padre (Nuesu), apuerta a danos la to bondá''»: ''Totahtziné, Diosé, ma tlacahua moyollohtzin <o>tla xitechmomaquilitzino</o> mocualtica...'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 6-7, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''¡Oh Padre! ¡Oh Dios! Alloñar por que nun incurramos en pecáu''»: ''Totahtziné, Diosé, ma titechmotlalcahuilitzino inic ahmo tlahtlacolpan tihuetzizqueh'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 218-219, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== L'interlocutor na exhortación ==== Cuando s'espresa, de normal preciede a la partícula ''ma'' y apaez como vocativu. :• «Padre, Dios: fáigase la to voluntá»: «Totahtziné Diosé: ma huel chihualo in ticmonequiltia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122 - 123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La exhortación negativa ==== Dalgunos llamar ''vetativo''. Ye la forma verbal utilizada cuando encamentamos a daquién a qu'evite una conducta. :* «Auh in axcan in iz tonoc mah tictemoh, mah tiquelehuih, mah ticnec in cualli nexintli in nechihchihualiztli»: « Y agora tu qu'equí tas nun busques, nun deseyes, nun quieras l'ornatu, l'adornu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46 - 47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Dacuando acompáñense de ''nen'' (en devanéu) o ''zan nen'' pa reforzar, con un sentíu próximu a ''cúriate de nun faelo''. :* «Mah zan nen timopepetla, timotezcahuih, mah timoyecquetz, timoyecchiuh...»: «Non te peñes, non te mires nel espeyu, non te igües, non te afeches» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46 - 47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). 1) Va precedida de la partícula propia de la exhortación ''ma'', anque al ser negativa convertir en ''mah'', que ye la fusión de ''ma'' y ''ahmo''. 2) El verbu va en tema pasada (sía simple o compuestu, porque en náhuatl nun s'estrema ente dambos tiempos verbales). Pero nun lleva l'aumentu temporal ''o''. 3) Les segundes persones nun lleven de normal el prefixu suxetu imperativu ''xi-'' sinón ''ti-''. 4) Los verbos que nel pretéritu lleven el sufixu participial ''c'', como ''pepetla, nino-'' (peñase), qu'en pretéritu ye ''pepetlac, onino-'', nun lleven dichu sufixu. Por ello dicimos que'l verbu nun ta en tema pasada. ==== La conxunción «que» se elide cuando preciede a «ma» ==== :* «''Oh Dios, Padre Nuesu, que perdayures sía'l to santu nome conocíu, obedecíu, amáu, (aponderáu / envaloráu)...''»: ''Totahtziné Diosé, ma nohuian ixmacho, tlacamacho, tlazohtlalo, ihtolo... in moyectocatzin'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 4 - 5, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ma nohuian ihtolo tenehualo moyectocatzin»: «Que perdayures seya allabáu, celebráu'l to xustu nome» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 50 - 51, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Totahtziné Diosé huel mochihua in tlein ticmonequiltia»: «¡Oh Padre Nuesu! ¡oh Dios! que se faiga la to voluntá» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122 - 123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La exclamación ==== Nun hai que confundir la exhortación cola exclamación (que ye un simple berru o alzamientu de la voz —http://www.wordreference.com/sinonimos/exclamaci%C3%B3n—). Tanto l'imperativu como la exhortación pueden ponese ente exclamaciones (''¡ximotlali!'', ''¡ma ximotlali!''). === L'impersonal === N'ocasiones usa'l reflexivu na posición del suxetu pa marcar l'impersonal. Nel exemplu que sigue tenemos una oración completiva en función d'oxetu que'l so suxetu ye'l pronome impersonal ''mo-''. :* Por que s'entienda bien lo que se va dicir sobre la desobediencia: Inic huel cacoz in tlein ipan mihtoz ahtetlacamatiliztli (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 16-17, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Podría sustituyise el pronome ''mo-'' pol suxetu. Y en l'impersonal el verbu ta en tercer persona.En casu de tener dalgún oxetu nun lleva'l verbu prefixu. N'ocasiones nun puede ponese el pronome reflexivu como suxetu. Ello asocede con verbos qu'espresen fenomenos meteorolóxicos. :* Quiahui → Llueve. El pronome ''mo-'' como suxetu del impersonal referir a un suxetu humanu ya indefiníu que puede sustituyise por ''la xente'' o ''tol mundu''. Cuando'l verbu ye intransitivu añader el sufixu ''-hua'' al raigañu, pudiendo :* Cuica, nin- (cantar) → Cuicohua (cántase). :* Nehnemi, nin-(camín) → Nehnemohua (camínase). L'infinitivu puede espresase con suxetu cuando s'espresa como mediu dependiente. Pero como verbu ensin suxetu tien d'espresase por aciu los nomes derivaos de verbos. :* Mocentlaza in tlailli (refúgase la bébora) → Se prohibe beber. :* Mozohtzocatilia in cuicatl (refúgase'l cantar) → Se prohibe cantar. ==== El falsu impersonal ==== Dacuando'l pronome ''mo'' nun fai de suxetu y atopamos que'l verbu conxugar col suxetu en plural, pudiendo apaecer el suxetu. «Cequintin cencah tlapanahuia inic ixpopoyottinemih , in zan momatih in ayac teotl»: «Dalgunos qu'anden bien ciegos piénsense que Dios nun esiste» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Anque sintácticamente (formalmente) ye una oración impersonal, nun lo ye semánticamente (estudiando la combinación del verbu col suxetu plural). Nesta oración vemos dos oraciones. Siguen el patrón del verbu ''ser''. :* Nehhuatl in yehhuatl → Soi yo (suxetu) quien él ye (predicáu). Apaez una coma, porque se trata de romper el verbu ''ser''. Ye la mesma estructura pero que nun s'emplega como verbu ''ser''. ==== L'usu del pasivu como impersonal ==== El pasivu tien dos suxetos. El suxetu paciente ye'l que carez l'aición descrita nel verbu y apaez como suxetu del verbu. El suxetu axente ye aquella persona que realiza l'aición y suel dir introducíu por una preposición. :* Ninotzalo (soi llamáu) → Ninotzalo itechpa notahtzin (soi llamáu pol mio padre). Cuando'l suxetu qu'apaez ye'l suxetu paciente podemos traducir la oración por aciu un impersonal. :* Ninotzalo (soi llamáu) → Llámaseme. === El pasivu === Podemos definir esta manera verbal como aquel que pon l'acentu na aición en llugar d'en el suxetu. Mientres na manera indicativa lo importante ye'l suxetu, na manera pasiva lo importante ye l'aición, el procesu, d'ende que'l protagonismu tener el verbu ser: :: «... por ello vas ser refundiáu pa siempres a la rexón de los muertos...''»: ''... ic cemihcac mictlan tipiloloz'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-119, UNAM, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El pasivu con sentíu impersonal ==== Nel náhuatl utilicen construcciones pasives para lo qu'en castellán son simples impersonales: :* «''Los domingos, tiempu de fiesta, va allegar a misa, va confesase unu, van recibise los Santos Sacramentos''»: ''Domingotica, ilhuitlipa, cacoz, ittaloz missa, neyolcuitiloz, celiloz Sanctos Sacramentos'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 22-23, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''Dios quier que s'amar a los demás, al próximu ...''»: ''Motenahuatilia Dios in tetlahzohtlaloz tehuampoh... (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 22, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''Por que s'entienda bien la pallabra ''»: ''Inic huel cacoz tlahtolli...'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 56-57, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). El suxetu de la oración pasiva ye aquel que fuera'l «''completu direutu''» de la oración activa. Pero qué hai d'entendese por complementu direutu d'una oración activa ye variable: :: «Nun se-y va envidiar (a él) por ello''»: Ahmo ic itech neyolcohcoloz<ref>Envidia (de Daquién) / Celos (contra Daquién) / Rensía / Rabia ((escontra Daquién) / Raxón / Cólera / Tirria / Aprovecedura / Disgusto / Rensía / Animosidad: (Tetech) Neyolcohcoliztli.</ref> (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 236-237, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El suxetu axente ==== :: «''Tamién por (boca de) Dios los homes fueron informaos, dióse-yos a conocer qu'un varón vendría nacer a la tierra y que llograría honores, enforma se fadría notar''»: ''Yequeneh itechpatzinco Dios, oihhuiloqueh, oquimatihqueh ca ce tlacatl oquichtli tlacatiz in tlalticpac, cencah panhuetziz, mopantlazaz'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. - , Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === El causativu o compulsivu === Ye un procedimientu pa formar verbos transitivos. Los verbos intransitivos vuélvense transitivos y los transitivos vuélvense ''bitransitivos'' —esto ye, adquieren dos oxetos—. El suxetu del verbu causativu ye quien impulsa —de normal a otru— a realizar una aición. Y el oxetu representa a aquel que resulta compelido por otru a exercitar l'aición descrita pol verbu. Exemplos: :* Morrer: miqui, nin- → Faer qu'otru muerra (matar): Mictia, nite-. :* Tener mieu / Tarrecer: mahui, nin- → Faer qu'otru tenga mieu (asustar): Mauhtia, nite- (/ nino-). :* Comer: Cua, nitla- → Dar de comer a otru (alimentar): Cualtia, nitetla- Nestos exemplos, el suxetu causante vien representáu pol prefixu verbal «nin-» y el suxetu axente pol prefixu verbal «-te-». Estos verbos formen sustantivos derivaos: :* Axorizo / Medrana / Horror / Llerza / Mieu / Medrana / Fobia: Mahuiliztli. :* Espantu / Amedrentamiento / Amenaza / Intimidación: Temauhtiliztli / Nemauhtiliztli. ==== Formación de los verbos compulsivos ==== ===== Cuando deriven d'un intransitivu ===== ====== Regla Xeneral —caltiénse la vocal de la tema verbal— ====== 1) Si'l verbu acaba en vocal «i», <o>caltién felicidá vocal</o> y añade el sufixu -«-tia». :* Cayer: Huetzi, nin- → Faer qu'otru caya (baltar): Huetzitia, nite- 2) Si'l verbu acaba en vocal «a» o «ia» añade'l sufixu «-ltia», calteniendo les vocales del raigañu. :* Enfilase: Tlahuana, nin- → Faer qu'otru s'enfile: Tlahuanaltia, nite- 3) Si'l verbu acaba en «o», caltién la vocal y añade «-ltia»-. :* Char a otru: Onoltia, nite- ====== Esceiciones suprímense ciertes vocales de la tema verbal— ====== 1) Ciertos verbos acabaos en doble consonante pierden la vocal y añaden el sufixu -iltia. A) Verbos acabaos en «-ca» suprimen la «a» cuando hai doble consonante final y camuden a «-qui(l)tia» :* Huetzca, nin- → Huetzquitia, nite- / Huetzquiltia, nite- B) Verbos acabaos en «-za» o «-ci», cuando hai doble consonante, camuden a «-xi(l)tia» : :* Llegar / Averase: Ahci, n(i)- → Faer qu'otru s'avere: Ahxiltia, nite- / Ahxitia, nite- :* Espertase: Ihza, n(i)- → Espertar a otru: Ihxitia, nite- / Ihxiltia, nite- 2) Ciertos verbos acabaos en «-i» o «a» <o>suprimen felicidá vocal</o> y añaden «-tia». A) Verbos acabaos en «-qui» o «-ca»: :* Morrer: Miqui, nin- → Matar: Mictia, nite-. :* Llorar: Topeta, nin- → Faer llorar a otru (aflixir): Choctia, nite- B) Verbos acabaos en «-hua» o «-hui» suprimen la vocal y camuden a «-uhtia» :* Amedranar a daquién: Mauhtia, nite- C) Verbos acabaos en «-za» o «-ci» cuando nun hai doble consonante, suprimen la vocal «i» y camuden a «-xtia». :* Apaecer: Neci, nin- → Esmazcarar / Sorprender a otru / Topar a daquién: Nextia, nite- D) Los verbos acabaos en «-n-» o «-m-» suprimen la vocal y camuden a «-ntia»: :* Embriagar a daquién: Tlahuantia, nite- Y) Verbos acabaos en «-ti» suprimen la vocal. :* Escayer / Menguar / Tornar: Iloti, n(i)- → Faer tornar a daquién: Ilochtia, nite- 3) Dellos verbos al suprimir la vocal añaden el sufixu ''-ltia''. A) Verbos acabaos en «-nin» suprimen la vocal y añaden «-altia»: :* Granar / Brotar: Cueponi, nin- → Faer que daqué biltu: Cueponaltia, nic- B) Si'l verbu acaba en doble vocal «-oa», suprimen la «a» y añaden «-ltia»: :* Escapar: Choloa, nin- → Faer qu'otru escape: Chololtia, nite-. 4) Los verbos intransitivos «ehco, n(i)- y tlehco, n(i)-, acabaos ''o'', pierden la vocal «o» y reciben el sufixu «-ahuia». :* Ehco, nin- (llegar) → Ehcahuia, nite- (faer llegar a daquién) :* Tlehco, nin- (xubir) → Tlehcahuia, nitla- (xubir dalguna cosa) Caltienen la vocal «o»: A) Pano, nin- → panoltia, nite-. Esti verbu ye regular. B) Tarrezo, nin- → Temohuia, nitla- 6) El verbu «tar», el verbu «dir» y el verbu «venir». :* Faer que daquién tea: Yetztia, nite- :* Faer que daquién vaya: Huica, nite- :* Faer que daquién venga: Hualhuica, nite- ===== Cuando deriven d'un transitivu ===== Fórmense sobre la base del pasivu. El so sentíu ye'l de compeler a daquién por que daqué sufra l'aición descrita por verbu. ====== Verbos qu'acaben en doble consonante ====== Añaden una «i» d'apoyo antes del sufixu ''-tia'': :* Imacahxi, nitla- (evitar, tarrecer) → Imacahxo, n(i)- (ser tarrecíu) → Imacahxitia, nitetla- (faer que daquién evite daqué). :* Itta, nitla- (ver) → Itto, nin- (ser vistu) → Ittitia, nitetla- (amosar daqué a daquién). :* Itqui, nitla- (llevar) → Itco, n(i)- (ser lleváu) → Itquitia, nitetla- (faer qu'otru lleve daqué) ====== Verbos que faen el pasivu col sufixu ''-lo'' ====== Suprimen la vocal ''-o'' y añaden el sufixu ''-tia'': :* Cua, nitla- (comer) → Cualo, nin- (ser comíu) → Cualtia, nitetla- (Dar de comer daqué a otru). :* Ana, nitla- (atrapar) → Analo, n(i)- (ser atrapáu) → Analtia, nitetla- (faer atrapar daqué a otru). :* Ihtoa, nitla- (dicir) → Ihtolo (ser dichu) → Ihtoltia, nitetla-(faer que daquién diga). ====== Verbos que faen el pasivu en ''-o''====== Suprimen la vocal ''-o'' y añaden el sufixu ''-tia'': :* Mati (saber) → Machu, nin- (ser sabíu) → Machtia, nicte- (enseñar). :* Ana, nitla- (atrapar) → Anu, nin- → Antia, nitetla- (faer atrapar) :* Namaca, nitla- (vender) → Namaco, nin- (ser vendíu) → Namactia, nitetla- (faer qu'otru vienda) :* Caqui, nitla- (entender, captar, percibir) → Cacu, nin- (ser percibíu) → Cactia, nitetla-<ref>«Oyer (lo que daquién diz)» dizse ''caquilia, nitetla-'' y deriva de ''caqui, nite-''. Trátase d'un verbu aplicativo, non d'un causativu.</ref> (faer entender) ====== Verbos que sustitúin el pasivu en -hua pol sufixu ''-tia'' ====== Son trés los verbos monosilábicos acabaos en ''-i'': :* Cui, nitla- (tomar, escoyer) → Cuihua, nin- → Cuitia, nitetla- (faer qu'otru escueya). :* Pi, nitla- (arrincar, escardar) → Pihua, nin- → Pitia, nitetla- (faer qu'otru arranque). :* I, tla- (beber) → Ihua, n(i)- (ser bebíu) → Itia, nitetla- (dar de beber a otru). El verbu «quentia, nicno-» (vistise) asimilar a estos: :* Quemi, nitla- (cubrir con ropa) → Quemihua, nin- (ser arropáu) → Quentia, nitetla- (vistir). ==== El reflexivu de les formes causatives ==== Cuando'l reflexivu ta venceyáu al suxetu causante, el prefixu reflexivu ye definíu. Cuando'l reflexivu ta venceyáu al axente —representáu por un prefixu oxeto— el prefixu reflexivu ye indefiníu: :* Nitenetlahpaloltia (faigo que la xente salúdese). :* Niquinnetlazohtlaltia (faigo qu'ellos se reconcilien). Cuando'l prefixu oxeto ye una persona —l'axente— y el reflexivu ye definíu, el verbu indica que'l causante emburria al axente a realizar una aición sobre él. Nun ye una aición reflexiva sinón puramente pronominal. :* Nicnotlazohtlaltia (faigo qu'él me quiera). :* Ninotetlazohtlaltia (faigo querer, faigo que xente me quiera). ===== El reflexivu de les formes causatives derivaes d'intransitivu ===== 1) En verbos de movimientu sirve pa enfatizar l'orixe, que puede quedar implícitu («d'equí»). :* Huallauh, nin- (venir a) → Hualmohuica, nino- (venise d'un sitiu). :* Huica, nino- (dise d'un sitiu). :: In ompa niyauh Mexihco: voi a Méxicu → In ompa ninohuica Mexihco: voi (d'equí) a Méxicu. :* Quiza, nin- (salgo a) → Quixtia, nino- (salgo de). :* Huetzi, nin- (cayer) → Huetzitia, nino- (cayo de). 2) Con verbos que nun impliquen movimientu sirve pa delimitar qué produció l'aición y esixen un complementu preposicional —anque puede quedar implícitu). Ye dicir el verbu intransitivu ye perfectivu (o acabáu) y al faese pronominal vuélvese imperfeutivu (o inacabado) de cuenta qu'esixe el so complementu. :* Mahui, nin- (tener mieu) → Tetech Mauhtia, nino- (asustase de daquién). Esti tipu de construcciones nun se llinda a les formes causatives derivaes d'un intransitivu. :* Tetech Mati, nino- (encariñarse de daquién, llevase bien con daquién). ==== El pasivu del causativu ==== :* Machtia, nite- → Machtilo, nin- (ser instruyíu / instrúyeseme, se te instrúi). :* Tlazohtlaltia, nite- → Tlazohtlaltilo, nin- (ser reconciliáu / reconcíliaseme, se te reconcilia). === El aplicativo === Forma verbal qu'introduz un beneficiariu o un perxudicáu por aciu la adición de ciertos sufixos a la forma orixinal. Los verbos aplicativos son siempres transitivos: 1) Los verbos que na so forma orixinal son intransitivos, vuélvense transitivos. El segundu oxetu representa al perxudicáu o al beneficiariu. :* Zoquiti, nin- (enllamorgase, enllamorgase) → Zoquitilia, nite- (enllamorgar, enllamorgar a daquién) :* Tequiti, nin- (trabayar) → Tequitilia, nite- (trabayar pa daquién) 2) Los que tienen un oxetu, reciben un segundu oxetu. :* Paca, nitla- (llavar) → Paquilia, nitetla- (llavar daqué pa daquién). ==== Formación del aplicativo ==== ===== Regla xeneral ===== La vocal ''a'' piérdese, la vocal ''i'' caltiénse: 1) Los verbos acabaos en ''-a'' pierden felicidá vocal y añaden el sufixu ''-ilia''. :* Acaltema, nitla- (embarcar) → Acaltemilia, nitla- (embarcar daqué pa daquién) :* Topeta, nin- (llorar) → Choquilia, nite- (llorar por daquién) 2) Los verbos acabaos en doble vocal (''-oa'' o ''-ia'') pierden la vocal ''-a'' y añaden el sufixu ''-lia''. 3) Los verbos acabaos en ''-i'' añaden el sufixu ''-lia''. :* Tlalia, nitla- (asitiar daqué) → Tlalilia, nitetla- (asitiar daqué pa daquién). ====== Mutaciones ====== 1) Dellos verbos siguen la regla xeneral pero sufren variaciones na consonante precedente: A) Los acabaos en ''-za'' o ''-ci'' formen el aplicativo en ''-xilia''. :* Tlaza, nitla- (refundiar daqué) B) Los acabaos en ''-ti'' o ''tza'' formen el aplicativo en ''-chilia''. :* Quetza, nitla- (poner de pies daqué) → Quechilia, nitetla- (construyir una casa pa daquién). :* Notza, nite- (llamar a daquién) → Nochilia, nitete- (llamar a daquién pa otru). C) Los verbos acabaos en ''-tla'' formen el aplicativo en ''-tilia''. :* Tlazohtla, nite- (amar) → Tlazohtilia, nitetla- (amar daqué de daquién). 2) Ciertos verbos acabaos en ''-ca'' o ''-hua''siguen la regla xeneral (perda de la vocal ''a''), pero'l sufixu ''lia'' muta en ''ia'' o ''huia''. :* Ixtlahua, nitla- (pagar) → Ixtlahuia, nitetla- (pagar a daquién) ===== Esceiciones ===== 1) Ciertos verbos acabaos en ''-a'' caltienen la vocal y añaden ''-lia''. A) Los monosílabos. :* Cua, nitla- (comer) → Cualia, nitetla- (comer daqué de daquién). :* Pa, nitla- (tiñir) → Desanicia, nitetla- (tiñir daqué pa daquién). B) Los verbos acabaos en ''yá''. :* Piya, nitla- (caltener daqué) → Piyalia, nitetla- (caltener daqué pa daquién) 2) Los verbos transitivos acabaos ''apondera'', pierden los dos vocales. :* Xeloa, nitla- (estremar daqué) → Xelhuia, nitetla- (compartir daqué con daquién) 3) Los verbos acabaos en ''-oa'' que tienen un intransitivu acabáu en ''-ihui'' o ''-ahui'', pierden los dos vocales (''-oa'') y añaden ''-ilhuia'' o ''-alhuia''. :* Ihtlacoa, nitla- (estropiar daqué) → Ihtlac'''a'''hui, nin- (estropiase) → Ihtlac'''a'''lhuia, nitetla- (estropiar daqué de daquién) ==== El reflexivu nes formes aplicativas ==== Introduz un segundu oxetu qu'en castellán formaría un complento preposicional. ===== El reflexivu con pronome definíu ===== Dellos autores (Remi Simeon, Michel Launey) almiten el reflexivu definíu pa supuestos en que l'aición nun ye reflexiva: :* Tlatia, nitla- (esconder un oxetu) → *Tlatilia, ninotla- (esconder una cosa pa sigo). Pero esta construcción confundir cola formación de los verbos reverenciales: :* Tlatia, nitla- (esconder daqué) → Tlatilia, ninotla- (esconder daqué —forma reverencial—). Una mesma construcción nun puede indicar dos cuesas distintos o contradictories. Tien De tenese en cuenta que'l reverencial introduz un matiz de cortesía pero nun supón la incorporación d'un nuevu oxetu al verbu sinón que'l verbu que tien un únicu oxetu sigue con un únicu oxetu. Esconder daqué (forma non reverencial) → Esconder daqué (forma reverencial). Pela cueta el aplicativo supón incorporar un nuevu oxetu al verbu. La forma correuta del aplicativo sería col pronome indefiníu ''-ne'': :* Tlatia, nitla- (esconder un oxetu) → Tlatilia, ninetla- (esconder una cosa pa sigo). Na doctrina, hai autores (Thelma D. Sullivan) que nun contemplen el aplicativo sinón col prefixu reflexivu indefiníu ''-ne''. Manuel Orozco y Berra cunta que el reverencial ye una forma verbal qu'implica que'l suxetu fai daqué pa si (verbos intransitivos) o nel so beneficiu (verbos transitivos). El sentíu del reverencial ye más o menos como si dijeramos «te complaces en dormir» o «te complaces n'esconder daqué». Obviamente, nun equival a dicir «te complaces n'esconder daqué pa ti». La postrera coletilla, «pa ti», ye mesma del aplicativo, pero non del reverencial. ===== El reflexivu formar col pronome indefiníu ===== :* Tlatia, nino- (escondese) → Tlatilia, ninete- (escondese de daquién). ==== Verbos en composición con sustantivos ==== ===== Cuando'l sustantivu representa al oxetu verbal ===== :* Cacchihua, nin- (fabricar zapatos) → Cacchihuilia, nite- (fabricar zapatos pa daquién) ===== Cuando'l sustantivu nun representa al oxetu verbal ===== :* Chichicuepa, nite- (atochecer) → Chichicuepilia, ninete- (atochecese con daquién) ==== Les partes del cuerpu como oxetu del aplicativo ==== 1) Cuando'l sustantivu va incorporáu al verbu, nun representa un nuevu oxetu. Y sigue la regla xeneral descrita. :* Ninopaca (llavo) → Ninocxipaca (llavo los pies). 2) Cuando s'espresa a parte del verbu suel dir en forma posesiva. El prefixu posesivu concuerda col pronome oxeto definíu en persona y númberu. :* Él llava la cabeza (la so cabeza): Quipaquilia in icua. === El verbu en forma reverencial === Ye la forma verbal que s'emplega cuando se fala a daquién que merez un especial respetu (segundes persones). Tamién s'emplega cuando se fala de daquién que merez un tratamientu cortés (terceres persones). Nun puede emplegase nes primeres persones. :* Teca huetzca, nin- (rise de la xente) → Teca huetzquitia, timu- (rise de la xente) El reverencial formar a partir de formes causatives (nos verbos intransitivos) y aplicativas (nos verbos transitivos). Pero nun tien de confundir se con diches formaciones. El reverencial nun introduz un oxetu verbal. El sentíu del reverencial ye'l siguiente: «te complaces en dormir», «te complaces n'esconder daqué», «te complaces en rite de la xente». En nengún casu supón introducir un oxetu complementariu: «te complaces n'esconder daqué "pa ti"». Si dicímos-y a daquién «ma ximopanolti» (complazte en pasar) en llugar de «Ma xipano» (pasa), tamos indicándo-y que si pasa va atopar estima y considerancia. El verbu reverencial toma los prefixos reflexivos y añade ciertos sufixos. ==== El reverencial de los verbos reflexivos ==== ===== Los que lleven el prefixu reflexivu definíu ===== Los que lleven el prefixu reflexivu (non-, mo-, mo-, to-, mo-, mo-) nun añader otru prefixu. Pero faen el reverencial por aciu el sufixu ''-tzinoa''. La tema verbal ye'l del pasáu. :* Mati, nino- (pensar) → Mahtzinoa, nino- (complacese en pensar). ===== Los que lleven el prefixu indefiníu ===== Los que lleven el prefixu ''-ne'' añaden el prefixu definíu. Nun añader el sufixu ''-tzinoa''. Dellos autores dicen que lleven sufixu ''-lia'' como marca del reverencial. Pero nun ye necesariu. Tlatia, nitla- (esconder daqué) → Tlatilia, ninetla-<ref>Forma con ''-ne'' qu'espliquemos al tratar el aplicativo.</ref> (esconder daqué pa unu mesmu) → Tlatili(li)a, nimonetla- (complacese n'esconder daqué pa unu mesmu). Tlatia, nino- (escondese) → Tlatilia, nimote- (escondese de daquién) → Tlatili(li)a, nimonete- (complacese n'escondese de daquién). ==== El reverencial de los verbos transitivos ==== Formen el reverencial por aciu los sufixos del aplicativo, al qu'añaden con frecuencia'l sufixu «-tzinoa» —pa enfatizar el reverencial—. Xunir a la tema propia del pasáu. Reciben amás los prefixos propios del reverencial. Les primeres persones apaecen en forma reverencial cuando la reverencia va referida al oxetu. :* «Por ello rogamos al Dios únicu, el nuesu padre, que nos creó, que nos nició»: «Ic tictotlahtlauhtiliah in iceltzin Dios totahtzin in otechmochihualihtzino, in otechmotlacatililitzino» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 30-31, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :::* Tlacati, nin- (nacer) → tlacati lia, nite- (niciar a daquién) → Tlacatililihtzinoa, ninote- (niciar a daquién). :::* Chihua, nite- (crear, concebir a daquién) → Chihuilihtzinoa, ninote- (concebir, crear a daquién). :::* Tlahtlauhtia, nite (rogar a daquién) →Tlahtlauhtilihtzinoa, ninote- (rogar a daquién). Hai ciertos verbos transitivos qu'adopten el causativu cuando formen el reverencial en llugar del aplicativo. 1) Los verbos transitivos monosilábicos acabaos en vocal «-i», que formen el causativu sustituyendo'l sufixu ''-hua'' del pasivu pol sufixu ''-tia'' mesmu del causativu. :* Escoyer → Oquimocuitih. :* Beber → Oquimitih. :* Arrincar → Pitia, ninotla- 2) Los verbos transitivos ''ihtoa, nitla-'', ''chiya, nitla-'' y el verbu ''cua, nitla-'', que formen el causativu a partir del pasivu acabáu en ''-lo'' y que pierden la vocal ''o'' al añader el sufixu causativu. :* Dicir → Oquimihtoltih. :* Comer → Oquimocualtih. :* Mirar → Oquimochiyaltih. 3) Ciertos verbos transitivos, acabaos en ''-qui'' y en ''-ti'', qu'adopten un causativu irregular cuando formen el reverencial en llugar del aplicativo al caltener la vocal ''i'' del radical verbal. :* Caqui, nitla- (forma ordinaria) → Cactia, nitetla- (forma compulsiva) → Caquiltia, ninotla- (forma reverencial). :* Mati, nitla- (forma ordinaria) → Machtia nitetla- (forma compulsiva) → Machtia, ninotla- (forma reverencial). :::* «... <o>quimomachtia</o> Dios ca ixquich tlacatl iztlacatini.»: «...<o>sabe</o> Dios que tou home ye mentirosu.» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 188-189, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El reverencial de los verbos intransitivos ==== Formen el reverencial a partir de la forma causativa, añadiendo los prefixos reflexivos. Nun pierden la so condición d'intransitivos por ello. Convien añader el sufixu reverencia ''tzinoa'' a la tema pasada, por que nun se confunda colos verbos de movimientu qu'indiquen orixe. :* Cochi, nin- (dormise) → Cochitia, mo- (dormir) → Cochitihtzinoa, mo- (dormir). :* Ihcihui, nin- (activase) → Ihciuhtia, m(o)- (activase) → Ihciuhtihtzinoa, m(o)- (activase). :* Choloa, nin- (escapar) → Chololtia, mo- (escapar) → Chololtihtzinoa, mo- (escapar). :* Tlehco, nin- (xubir) → Tlehcahuia, mo- (xubir) → Tlehcahuihtzinoa, mo- (xubir) :* Tarrezo, nin- (baxar) → Temohuia, mo- (baxar) → Temohuihtzinoa, mo- (baxar). :* Quiza, nin- (salir) → Quixtia, mo- (salir) → Quixtihtzinoa, mo- (salir). :* Ehco, nin- (llegar) → Ehcahuia, m(o)- (llegar) → Ehcahuihtzinoa, m(o)- (llegar). Esceiciones. 1) Los verbos intransitivos acabaos en ''-ti'' que deriven de sustantivos verbales formen el reverencial col aplicativo acabáu en ''-lia''. :* Pochtecati, nin- (exercer de comerciante) → Pochtecatilia, mo- (exercer de comerciante) → Pochtecatilihtzinoa, mo- (comerciar). :* Teopixcati, nin- (exercer el sacerdociu) → Teopixcatilihtzinoa, mo- (exercer el sacerdociu). :* Tequiti, nin- (trabayar) → Omotequitilihqueh (trabayaron) → Omotequitilihtzinohqueh (trabayaron). :* Tlahtocati, nin- (reinar) → Omotlahtocatilih (reinó) → Omotlahtocatilihtzinoh (reinó). 2) Tamién los verbos intransitivos acabaos en ''-qui''. :* Miqui, nin- (morrer) → omomiquilih (morrió) → Omomiquilihtzinoh (morrió) :* Aqui, nin- (caber, entrar) → Omaquilihqueh (cupieron). 3) Los verbos intransitivos acabaos en ''-ca''. :* Huetzca, nin- (rir)→ Huetzquilia, mo- (rir) → Huetzquilihtzinoa, mo- (rir). :* Topeta, nin- (llorar) → Choquilia, mo- (llorar) → Choquilihtzinoa. mo- (llorar). 4) Ciertos verbos tienen por reverencial una forma verbal especial. Trátase d'un reverencial reforzáu. :* Cah, nin- (tar) → Yetzticah, mo- (tar). :* Ihcac, nin- (tar de pies) → Ihquiltihtihcac, m(o)- (tar de pies). :* Onoc (tar cháu) → Onoltihtoc, m(o)- (tar cháu). :* Yauh, nin- (dir) → Huicatiuh, mo- (dir) ==== L'optativu reverencial ==== Nel optativu reverencial la partícula «ma» volver con frecuencia «tla» y el sufixu «tzinoa» pierde la vocal «a». :* «Concédinos la to gracia»: «Tla xitechmomaquilitzino in mocualticatzin» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 84-85, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nel exemplu que sigue, el pronome «tech» ye l'únicu oxetu, pero recibe un complementu n'aposición. :* «Socórrinos a los cristianos»: «Ma xitechmocnelilitzino in tichristianomeh (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 30-31, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === Perífrasis verbales === Son construcciones formaes por un verbu personal (verbu auxiliar) y otru verbu non personal (verbu principal). Xeneralmente conxúgase'l verbu personal, que recibe les marques temporal y personal. El verbu auxiliar ye frecuentemente un verbu de movimientu (voi cantar, voi cantando). :* Nichocatiuh → Voi llorar. :* Nichocatiac → Fui llorando. Pero asocede que n'ocasiones el verbu principal ye idénticu en dambes formes perifrástiques, porque pierde'l sufixu —topeta(z), topeta(c)—. D'ende que seya conveniente, pa evitar tracamundios, detenese nes formes auxiliares. ==== Les perífrasis d'infinitivu ==== El verbu non personal en castellán ye un infinitivu. En náhuatl va en tema futura (anque ensin la ''z'' mesma del futuru) cuando los verbos conxugaos son ''dir'' o ''venir'', polo que los verbos acabaos en doble vocal pierden la vocal final. :* Nicochitiuh → Voi dormir. :* Nicochtiuh → Voi dormiendo. :* Nitlahtotiuh → Voi falar. :* Nitlahtohtiuh → Voi falando. :* Niquittatiuh → Voi velo. :* Niquittatiauh → Voi viéndolo. :* Ticochitihuih → Vamos dormir. :* Ticochtitoh → Vamos dormiendo. El verbu conxugáu ''-tiuh'' (sing.) / ''-tihuih'' (pl.) usar en sentíu presente y futuru. En pasáu adopta la forma ''-to'' (sing.) / ''-toh'' (pl.). El verbu conxugáu ''-co'' usar en presente y en pasáu. En futuru adopta la forma ''-quiuh''. :* Ocochito → Foi a dormir. :* Cochito → Foi a dormir. :* Oticochitoh → Fuimos a dormir. :* Tlachihuaquiuh → Vendrá faer daqué. El verbu non personal puede dir en futuru, por casu si'l verbu conxugáu ye'l verbu ''querer'', y nesi casu nun s'entrepola la lligadura ''-ti-'' ente dambos verbos. :* Nitlachihuaznequi → Quiero faer daqué. :* Titlachihuaznequi → Quies faer daqué. ===== Conxugación del auxiliar na perífrasis d'infinitivu ===== El verbu principal va en tema futura, ensin la z —tlanamaca(z)—. 1) Presente. :* Nitlanamacatiuh → Voi vender. :* Titlanamacatihuih → Vamos vender 2) Imperfectu. :* Nitlanamacatihuia → Diba vender. :* Titlanamacatihuian → Díbamos vender. 3) Pretéritu simple y compuestu. :* Onitlanamacato → Fui a vender / fui vender. :* Otitlanamacatoh → Fuimos a vender / fuimos vender. 4) Pretéritu pluscuamperfeutu. :* Onitlanamacatihuia → fora vender. :* Otitlanamacatihuiah → fuéramos vender. 5) Futuru (adopta la mesma forma que'l presente, porque tien un sentíu imperfeutivu). :* Nitlanamacatiuh → Diré vender / Voi vender :* Titlanamacatihuih → Diremos vender / Vamos vender. 6) Imperativu. :* Xitlanamacati → Vete a vender. :* Xitlanamcatih → Díi vender. ==== Les perífrasis de xerundiu ==== Indiquen una aición en cursu, una aición que ta siendo executada nun determináu momentu. En castellán formar con un verbu conxugáu más el xerundiu. En náhuatl espresar por aciu la tema pasada (ensin el prefixu participial) y un verbu conxugáu. :* Cochticah, nin- → Toi dormiendo. :* Cochticatca, oni- → Tuvi dormiendo. :* Cochtiyez, nin- → Voi Tar dormiendo. El verbu ''yauh, nin-'' nes perífrasis de xerundiu convertir en ''-tiauh, nin-'', que nun se conxuga como'l verbu ''-tiuh, nin-'' mesmu de les perífrasis d'infinitivu. ===== Conxugación del auxiliar na perífrasis de xerundiu ===== El verbu principal va en tema pasada (ensin el sufixu temporal «c» casu de llevalo). El verbu «notza» queda en «notz» y el verbu «namaca» queda como sigue. 1) Presente :* Nitlanamacatiauh → Voi vendiendo. :* Titlanamacatiahuih → Vamos vendiendo. 2) Imperfectu. :* Nitlanamacatiaya → Diba vendiendo. :* Titlanamacatiayah → Díbamos vendiendo. 3) Pretéritu pluscuamperfeutu. :* Onitlanamacatiaya → Había alloriáu vendiendo :* Otitlanamacatiayah → Habíamos alloriáu vendiendo. 4) Pretéritu simple y compuestu. :* Onitlanamacatiac → Fui vendiendo / Fui vendiendo :* Otitlanamacatiaqueh → Fuimos vendiendo / Fuimos vendiendo. :* «In (o)quitquitiaqueh tlamacazqueh copalli, iyauhtli»: «Los sacerdotes fueron llevando copal (y polvu de) pericón» (Thelma D. Sullivan, ''Compendiu de la Gramática Náhuatl'', p. 260, UNAM, Méxicu, 1992). 5) Futuru. :* Nitlanamacatiaz → Voi Dir vendiendo. :* Titlanamacatiazqueh → Vamos Dir vendiendo. 6) Imperativu. :* Xitlanamacatiauh → Ve vendiendo. :* Xitlanamacati(a)huian → Díi vendiendo. ==== Perífrasis de participiu ==== Espresar en castellán con un verbu conxugáu más el participiu. En náhuatl hai dos verbos, unu conxugáu y otru en tema pasada. Nes perífrasis de participiu'l verbu ''tar'' suel adoptar la forma ''oc''. :* «Yehica in amotocatzin ilhuicac <o>ihcuiliuhtoc</o>»: «Porque los vuesos nomes <o>tán escritos</o> nel cielu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46-47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Yehica amoma eztentoc»: «Porque les vueses manes tán ensangrecíes» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 178-179, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :* « In conetl cochtoc»: «El neñu ta dormíu». :* «Quechcotontoqueh in mahmaltin»: «Los prisioneros xacen col gargüelu cortáu» (Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 248, UNAM). :* «In yuhqui yehhuatl in inelhuayo in cuahuitl <o>tlallan actoc</o>, zan non ihuih <o>teihtic actoc</o> in nepoaliztli.»: «Según el raigañu d'un árbol <o>ta fundida na tierra</o>, d'igual manera la soberbia ta <o>fondiada n'unu</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 10-11, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... in tlachihualli in ipan otlacat in tlahtlacolli, ahzo ipan nemi, ahzo ihtic actoc, ic tentoc»: «... la criatura que nació nel pecáu, que seique viva nél, que nél anda atrapada o por él anda complacida» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Atopamos tamién xiros col verbu ''nemi, nin-'' (''andar'', ''tar''). :* Mopolohtinemi → Ta disgustáu, anda disgustáu. Ya inclusive col verbu ''huetzi, nin-'' (''cayese'') pa indicar que se produció un súbitu cambéu d'estáu. :* Tipoliuhtihuetzi → Tas confusu. ==== Con completivas ==== Les frases en qu'un verbu principal va acompañáu d'otru verbu, que denominamos auxiliar, constrúyense xeneralmente por aciu xiros que s'asemeyen a los completivos o atributivos. :* «Nimitztlatzontequilia in titequitiz, titlacohtiz, titlaiz, telimiquiz»: «Te condergo a trabayar, a llaboriar como esclavu, a bregar, a afaenar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 138-138, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Verbos de movimientu === ==== L'orixe y la meta del desplazamientu ==== 1) Los verbos de meta son aquellos qu'introducen el destín o llugar escontra onde se produz el movimientu: :* Cualcan niquiza in Mexihco → Salgo a Méxicu tempranu. :* Voi a Méxicu → Mexihco niyauh. :* Vengo a Méxicu → Mexihco nihuallauh. El destín puede tar n'aposición. :* Ven (a) equí, a Méxicu → Ma xihuallauh in nican Mexihco. :* Ve allá, a Méxicu → Ma xiauh in ompa Mexihco. :* Mañana a la mañana voi dir a la to casa → Moztla cualcan in ompa niyaz mochan 2) Los verbos d'orixe son aquellos qu'introducen el puntu de partida o llugar dende onde s'empecipia'l movimientu. Son verbos pronominales que se formen col causativu de los verbos intransitivos. :* Salgo d'equí, de Méxicu, ceo → Cualcan in nican Mexihco ninoquixtia. :* Voi de Méxicu → Mexihco ninohuica. :* Vengo de Méxicu → Mexihco ninohualhuica. :* Vete d'ende → Ma ximohuica in oncan. :* Vente d'ende → Ma ximohualhuica in oncan 3) Los verbos d'orixe pueden espresar la meta (si'l contestu ta claru). :* Voi (d'equí) a allá, a Méxicu → Ninohuica in ompa Mexihco. :* Mañana vengo (d'ellí) a Méxicu → Moztla ninohualhuica in ompa Mexihco. 4) Si queremos espresar l'orixe y la meta. :* Inic Mexihco inic Amsterdam ninohuica → Voi de Méxicu a Amsterdam. 5) Escepcionalmente, los verbos de meta tamién pueden espresar l'orixe. Asocede col verbu «huallauh, nin-», acompañando l'orixe o'l destín del movimientu colos alverbios «nican» y «ompa» según atópese'l falante o'l suxetu nel orixe o nel destín. :* Ompa Madrid onihuallah → Vini d'allá, de Madrid. :* Nican Mexihco onihuallah → Vini equí, a Méxicu. : Ompa Madrid ohuallah → Vieno d'allá, de Madrid. == L'axetivu == L'axetivu puede apaecer con dos funciones, como aposición especificativa o como epítetu. === L'axetivu como aposición especificativa === L'axetivu n'aposición especificativa acuta la estensión del sustantivu que complementa. Esti complementu lleva'l pronome relativu ''in''. :* Moteuczoma in huehueh → Moctezuma El Viejo. :* In huehueh Moteuczoma → Moctezuma El Viejo. :* Pedro in ahtetlaocolih → Pedro El Cruel. :* In ahtetlaocolih Pedro → Pedro El Cruel. :* Carlos in ic macuilli → Carlos Quintu. :* In ic yei amoxxehxeloliztli → Capítulu terceru. === L'axetivu funcionando como epítetu === Ye cuando resalta una cualidá propia del sustantivu. Tien De tenese curiáu de nun anteponer el relativu ''in'' al axetivu. :* «Yehhuatl ipampa nemi tlahueliloc in tlalticpac inic monemilizcuepaz ahnozo inic ehehcoloz <o>in cualli iyolloh</o>»: «Aquel que ye perversu vive na tierra o pa enmendarse o por que'l bonu exercite'l so corazón» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 100-101, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nel exemplu precedente atopamos el verbu ''(y)ecoa, nitla-''. A falta de suxetu axente entendemos que tamos ante una construcción impersonal ''sía puestu a prueba''. El suxetu paciente ye ''iyolloh''. Y ''in cualli'' ye'l posesor. L'axetivu que funciona como epítetu nun lleva la partícula in. Introducir por aciu el xiru d'aposición. :* In cihuatl namiqueh → La muyer casada → La muyer que ye casada. :* Iyolloh cualli → El so bon corazón → El so corazón que ye bonu. Puede preceder o anteceder al sustantivu. :* In tlacatl cualli → L'home bonu. :* Cualli tlacatl → Bon home. === Axetivos numberales === Hai cuatro variantes. :* Ic yei chalco tlahtocat → Tercer señor de Chalco → Terceru que gobernó en Chalco. :* Ic yei tlahtocat in chalco → Tercer señor de Chalco. :* In ic nahui tlahtoani chalco → El cuartu señor de Chalco. :* In ic nahui chalco tlahtoani → El cuartu señor de Chalco. == El sistema vigesimal de numberación == Pa conocer en detalle cómo s'opera nel sistema vigesimal encamiéntase aportar al enllaz: [[Sistema vigesimal]]. Hai dos tipos de lligadures. Ente les distintes series verticales úsase la lligadura ''ipan'' y dientro de cada serie usa la lligadura ''on-'' (''om-'' ante de ''m'', ''p'' o ''vocal''), como s'esplica de siguío. Como los nahuas representaben les cifres verticalmente, unos sobre otres, arrexuntaes en base vigesimal, la lligadura ''ipan'' (''sobre'') sirvía pa espresar les cantidaes oralmente. :* 01.03.15 → Centzontli '''ipan''' epohualli '''ipan''' caxtolli (una tetracentena sobre tres veintena sobre quince unidaes) = 475 unidaes nel sistema decimal. :* 16.04 → Caxtolli '''on'''cempohualli '''ipan''' nahui (dieciséis ventenes sobre cuatro unidaes) = 324 unidaes nel sistema decimal. :* 03.14 → Epohualli '''ipam''' mahtlactli '''on'''nahui (tres veintena sobre catorce unidaes) = 74 unidaes nel sistema decimal. Tien De evitase utilizar la conxunción ''ihuan'' porque yera utilizada pa sumar. :* Mahtlactli once ihuan nahui, caxtolli → once y cuatro son quince → once más cuatro son quince. == El participiu == === El participiu pasivu === Formar a partir del verbu, hai siquier trés posibles formaciones. 1) Utilizando'l pasivu. ::* Yectenehua, nitla- (allabar una cosa) → Yectenehualo :: Ma yectenehualo in motocatzin → Allabáu sía'l to nome. ::* Mixihuitia, nite- (niciar, concebir a daquién) → Mixihuitiloc :: Mixihuitiloc, ahmo chihualoc → Niciáu, non creáu. 2) Utilizando la tema pasada. Añadir los sufixos ''-tli'', ''-tl''. Almite los trés prefixos indefiníos (''te-'', ''ne-'', y ''tla-''). ::* Chihua, nitla- (faer) → Tlachiuhtli (obra, productu). 3) Utilizando'l pasivu. Quítense les terminaciones ''-o'', ''-hua'' y xeneralmente añaden el prefixu oxeto ''tla-'' . ::* Chihua, nite- (niciar) → Tlachihualli (criatura). ::* Machtia, nite- (enseñar) → Tlamachtilli (alumnu). Escepcionalmente añaden en llugar de ''tla-'', los prefixos ''te-'' o ''ne-''. == Morfoloxía nominal == La morfoloxía flexiva nominal ye relativamente simple comparada cola morfoloxía verbal. En realidá'l náhuatl nun tien una flexón de [[casu morfolóxicu|casu]] pa marcar les rellaciones gramaticales. El nome tien dos formes básiques la forma ensin tener (absolutivo) y la forma tenida. La forma absolutiva marcar por aciu dalgún de los sufixos: ''-tl'' o les sos variantes (''-tli, -li'') o ''-in''. Los nomes derivaos de verbos nun lleven marques de absolutivo. La marca ''-tl'' deriva del marcador d'un acusativu xenuinu ''*-ta'' calteníu inda n'otres llingües utoazteques. El náhuatl clásicu nun estrema xéneru gramatical puramente dichu, anque sí estrema semánticamente la clase de los animaos y los inanimaos. Los animaos marquen obligatoriamente el [[númberu gramatical]] ([[singular]] o [[plural]]) y los inanimaos polo xeneral usen la mesma forma pal singular que pal plural. En náhuatl modernu, por influencia del español, tolos nomes contables usen marques de númberu con independencia si designen animaos o inanimaos. Nel náhuatl esisten dos tipos de sustantivos, los primitivos y los derivaos. Los sustantivos primitivos son fácilmente identificables por tener cuatro terminaciones (sufixos absolutivos), /''-tl, -tli, -li''/ (alomorfos xenerales fonéticamente condicionaos) y /''-in''/ (acutáu a clases semántiques acutaes). Los sustantivos derivaos apigurar con otres pallabres pa formar nueves pallabres, como exemplu del castellán pa facilitar la so comprensión; ye la pallabra ''cachador'', que ta formada de dos pallabres distintes que al xuniles crean una nueva pallabra. Exemplu: : ''Naca-''+ ''tamal-li'' > ''nacatamalli'' (tamal de carne o "nacatamal") : ''Tēuc-'' + ''Tlahtōl-li'' > ''Tēuctlahtōlli'' (Llingua de los señores o "llinguaxe cultu") : ''Chīchīhual-'' + ''ā-tl'' > ''chīchīhualātl'' (Agua de senu o "lleche") (Nel casu de topónimos mexicanos d'orixe náhuatl, la traducción lléese de tras palantre). Exemplu : : ''Chapōl-'' + ''tepē-'' + ''-c'' > ''Chapōltepēc'' (Nel cuetu de los saltapraos) * En casu de qu'apaeza una vocal débil precediendo al sufixu nominal, ésta sume xunto col sufixu. Por casu: : ''Chiquih-'' + ''cal-li'' > '''''chiquiuh'''calli'' (casa de canastes) : ''Cuahuⁱ-'' + ''tlah'' > '''''cuauh'''tlah'' (al pie de los árboles o monte) === Sufixos nominales === ==== El sufixu «-illo» (''-pil'') ==== El sufixu ''-pil'' ye un sufixu diminutivu que denota conmiseración, tenrura y connota fraxilidá o desamparu. :* Tototl (páxaru) → Totopil (paxarucu). :* Itzcuintli (perru) → Itzcuimpil (perrucu). :* Cihuatl (muyer) → Cihuapil (muyeruca). :* Temachtiani (maestru) → Temachtihcapil (maestrillo) En plural ''-pihpil'' aplícase sobre la forma singular. :* Telpochtli (mozu) → Telpohpochtin (mozos) → Telpochpihpil (mozucos). :* Conetl (neñu) → Cohconeh (neños) → Conepihpil (niñillos). La forma posesiva ye como sigue. :* Motemachtihcapil → El to maestrillo. :* Motemachtihcahuanpihpil → los tos maestrillos. El vocativu añade la vocal ''-é'' si falen un varón o a cencielles acaba en vocal tónica si fala una muyer. :* Telpochpilé / Telpochpíl ==== El sufixu «-uelo» (''-pol'') ==== Ye un sufixu aumentativu que denota despreciu, repulsa o connota arrogancia y soberbia. :* Telpochtli (mozu) → Telpochpol (mozacu) :* Cihuatl (muyer) → Cihuapol (muyeraca) :* Tlahtoani (rei) → Tlahtohcapol (reyezuelo) ==== Los sufixos aumentativos y diminutivos ''-tzintli'' y ''-tontli'' ==== El sufixu aumentativu ''-tzintli'' denota respetu, almiración y connota grandor, poder, estatus. Si'l nome escarez de sufixu, estos sufixos vense privaos de la terminación ''-tli''. :* Ilamah (vieya) → Ilamahtzin (vieya). :* Huehueh (vieyu) → Huehhuetzin (vieyu). El sufixu diminutivu ''-tontli'' denota pequeñez, nunca despreciu. :* Conetontli → Neñín. === Formes de plural === Les formes de plural esanicien el sufixu de absolutivo o'l sufixu de posesión y lo substituyen por un sufixu de plural ensin tener o de plural teníu. El raigañu de normal nun sufre cambeos al formar el plural, anque unos pocos nomes reduplican la parte inicial del raigañu nes formes de plural. Este ye una traza arcaica, una y bones la [[Reduplicación (llingüística)|reduplicación]] inicial foi un procedimientu regular de formación del plural nes llingües utoazteques que casi sumió del náhuatl. Dellos sufixos como los [[diminutivu|diminutivos]] y los aumentativos se reduplican nes formes de plural. Esisten trés formes principales de formar el plural: * '''Por aciu la sufixación regular''' de los sufixos ''-meh, -tin, -huan''; pa los que paez esistir una distribución complementaria en náhuatl clásicu, el primer usar pa raigaños ensin tener acabaes en vocal, el segundu pa raigaños non poseíadas acabaes en consonante y el terceru pa raigaños teníos. Nos modernos dialeutos tiende a caltenese namái una de los dos formes ''-ti'' (< ''-tin'') o ''-mej'' < (''-meh''). * '''Por aciu sufixación irregular''' añadiendo'l saltillo o oclusiva glotal a la fin: ''-h'', esta forma namái se da en delles pallabres idiosincrátiques. * '''Por aciu reduplicación parcial''' reduplicando la primera sílaba y posbilemente combinando esto con dalgún de los sufixos anteriores. Esti plural namái se caltién en delles pallabres. ==== Formación del plural: regla xeneral ==== La formación del plural nun ye igual si tratar de sustantivos primarios o si tratar de sustantivos derivaos del verbu, por casu de participios (activos o pasivos). Y difier si'l sustantivu ta en forma posesiva o non. Cuando pensamos en sustantivos primarios, el plural consiguir a partir del radical nominal, forma en que s'atopa'l sustantivu en siendo quitáu de los sufixos propios del singular, por aciu la adición de los sufixos propios del plural. Como regla xeneral, los sustantivos que'l so radical nominal acaba en vocal añaden el sufixu plural ''-meh'' y los sustantivos que la so raigañu nominal acaba en consonante añaden el sufixu plural ''-tin''. :* Pitzotl (gochu, puercu) → Pitzo (radical nominal) → Pitzomeh (gochos, puercos). :* Ichcatl (oveya, corderu) → Ichca (radical nominal) → Ichcameh (oveyes, corderos). :* Epatl (zorrillo) → Epameh (zorrillos). :* Oquichtli (home, varón) → Oquich (radical nominal) → Oquichtin (homes, varones). :* Ixpohpoyotl (ciegu) → Ixpohpoyomeh (ciegos). Si tratar d'un participiu activu, añader el sufixu ''-meh'' direutamente al sufixu participial. :* Tlahtoani (soberanu) → Tlahtoanimeh. Si tratar d'un participiu pasivu pluralizable o d'un xentiliciu con sufixu participial, sustitúyese'l sufixu participial singular pol sufixu participial plural. :* Teopixqui (sacerdote) → teopixqueh (sacerdotes). :* Michhuahcatl (michoacano) → Michhuahqueh (michoacanos). Cuando se trata d'un participiu pasivu pluralizable recibe les marques del plural. :* Tlamachtilli (alumnu) → Tlamachtiltin (alumnos). Cuando'l sustantivu escarez de sufixu singular, añade'l sufixu plural direutamente al radical nominal. :* Clica (perru) → Chichimeh (perros). :* Tecpin / Tecpintli (pulga) → Tecpintin (pulgues). :* Alo (loru) → Alomeh (loros). :* Ilamah (vieya) → Ilamatqueh (vieyes). :* Huehueh (vieyu) → Huehhuetqueh (vieyos). :* Chaneh (habitante) → Chanehqueh (habitantes). :* Atitlanchaneh (habitante de Atitlan) → Atitlanchanehqueh (Habitantes de Atitlan). La gramática del náhuatl namái reconoz como plurales les formes en que se pluralizan persones y animales, a los que que se-yos conoz como nomes pluralizables. La gramática nun reconoz como pluralizables les formes en que se pluralizan los nomes referíos a entidaes inanimaes (conceutos, oxetos, vexetales). La pluralidá márcase doblando parte de la primera sílaba, a la que s'añader el saltillo (la ''-h''). :* Xochitl (flor) → Xohxochitl (flores). :* Chantli (llar, casa) → Chahchantli (llares, cases). :* Yacatl (ñariz) → Yahyacatl (ñarices). Los determinantes y los pronomes tamién reciben les marques propies del plural. :* Miec (enforma) → Miecquin / miecquintin (munchos —seres animaos—). :* Miec (enforma) → Mihmiec (munchos seres inanimáu y asimilar—). Per otru llau, cuando un sustantivu funciona como predicáu nominal (y nesi casu recibe los prefixos verbales), adopta'l lexema plural propiu del verbu ''-h''. :* Tecuani (ye una fiera) → Tecuanih (son unes fieres). :* Tecuani (feroz, xavaz) → Tecuanimeh (xabaces). ==== Plurales con saltillo ==== Ye la terminación propia de los xentilicios. Llevar toos aquellos xentilicios qu'acaben en ''-catl'', ''-tecatl'', ''-mecatl'' y ''-panecatl''. Los sustantivos ''tlacatl'' y ''cihuatl'', que sirven pa formar xentilicios, tamién faen el plural en saltillo. L'usu del [[saltillo]], (el saltillo escritu como '''-h''' postvocálica ye una oclusiva glotal, en dellos dialeutos modernos fíxose fricativa [h] o [x]). la cual suena cuando queremos pluralizar xentilicios y persones, por casu: : ''Mexihcatl'' 'mexicanu' / ''Mexihca'''h''''' 'mexicanos' : ''Tenochcatl'' 'mexicanu de Tenochtitlan' / ''Tenochca'''h''''' 'mexicanos' : ''Tlatelolcatl'' 'mexicanu de Tlatelolco' / ''Tlatelolca'''h''''' 'mexicanos' : ''Pōchtēcatl'' 'comerciante' / ''Pōchtēca'''h''''' 'comerciantes' : ''Mixtēcatl'' 'mixteco' / ''Mixteca'''h''''' 'mixtecos' : ''Atitlan cihuatl'' 'muyer de Atitlan' / ''Atitlan cihua'''h''''' 'muyeres de Atitlan' : ''Atitlan tlacatl'' 'habitante de Atitlan' / ''Atitlan tlaca'''h''''' 'habitantes de Atitlan' : ''Tlacatl'' 'home, persona' / ''Tlaca'''h''''' 'homes, persones' : ''Cihuatl'' 'muyer' / ''Cihua'''h''''' 'muyeres' Tamién los nomes que designen a ciertos profesionales acabaos en ''-catl'' faen el plural en saltillo. :* Pochtecatl (comerciante) → Pochtecah (comerciantes). :* Amantecatl (artesanu) → Amantecah (artesanos). ==== Plurales reduplicados ==== Magar el proto-utoazteca tuvo d'usar extensivamente la [[Reduplicación (llingüística)|reduplicación]] parcial de la primera sílaba (dacuando d'una sílaba entemedia) pa formar el plural, en náhuatl dichu procedimientu cayó largamente en desusu y en náhuatl clásicu namái unes poques pallabres formen el plural d'esa manera. La pluralización por reduplicación consiste en repitir la primera sílaba de la pallabra (dacuando parcialmente). Dellos sustantivos acabaos en singular en ''-tl'' pueden acabar el so plural en saltillo con reduplicación. Mientres el sufixu ''-meh'' nos sos oríxenes indicaba una pluralidá de ''dos'', la duplicación de la sílaba inicial y el satillo indiquen una pluralidá indefinida. Asocede lo mesmo colos nomes referíos a un coleutivu indefiníu (xentilicios, profesionales). El saltillo final marca la indefinición más allá de la pluralidá (ac → acah). :* ''Colotl'' ('alacrán') → '''''coh'''coloh'' ('alacranes'). :* ''Moyotl'' ('mosquitu') → '''''moh'''moyoh'' ('mosquitos'). :* ''Coatl'' ('culiebra') → '''''coh'''coah'' ('culiebres'). :* ''mazatl'' ('venado, venáu') → '''''mah'''mazah'' ('venados, venaos'). :* Cueyatl (xaronca) → Cuehcueyah (xaronques). :* ''Tecolotl'' ('uxu') → '''''teh'''tecoloh'' ('uxos'). :* ''Coyotl'' ('coyote') → '''''coh'''coyoh'' ('coyotes'). :* Ocelotl (ocelote) → Ohoceloh / Ohocelomeh (ocelotes). :* Conetl (neñu) → Cohconeh (neños). :* Teotl (dios) → Tehteoh (dioses). :* Tlacatecolotl (diañu) → Tlatlacatecoloh (diaños). En dómina prehispánica delles pallabres podíen formar el plural por aciu sufixación o por reduplicación opcionalmente. Considerábase que dichos yeren una forma bien elegante que deriva del ''pillahtolli'' 'llinguaxe [propiu] de los nobles'. De fechu en náhuatl clásicu atópase la forma reduplicada en situaciones enfátiques. Dalgunos acaben en ''-tin''. :* Zolin (falpayar) → Zohzoltin (falpayares). :* Telpochtli (mozu) → Telpohpochtin (mozos). :* Michtli (pez) → Mihmichtin (peces). :* Tochtli (coneyu) → Tohtochtin (coneyos). :* Teuctli (señor, amu, dios) → Tehteuctin (señores, amos, dioses). :* Pilli (señor) → Pihpiltin (señores). Cuando un sustantivu non pluralizable personifícase pue pluralizarse porque se porta como un ser humanu. :* Citlalin (estrella) → Cihcitlaltin (estrelles). === El prefixu posesivu === Los nomes tienen dos formes básiques la forma ensin tener o absolutivo, y la forma tenida. La segunda puede formase a partir de la primera esaniciando'l sufixu absolutivo y añadiendo un sufixu de forma tenida amás d'un prefixu qu'indica la persona del posesor (1ª, 2ª, 3ª, ...). Cuando un nome en singular acaba en ''-tl, -tli, -li, -itl'', o ''-in'' la so forma tenida fórmase camudando esta terminación por ''-uh'' si'l raigañu acaba en vocal (si acaba en consonante nes formes antigües añadíase o ''-hui'' pero frecuentemente yá nel sieglu XVI esta marca omitíase), y se prefija delantre'l prefixu posesivu. Nel plural esaníciense los sufixos de abolutivo plural ''-meh'' o ''-tin'' y se substituyen por ''-huān'' amás d'añader el prefixu posesivu. El siguiente cuadru resume estos tresformamientos:<ref>Sullivan, Thelma D, 1976</ref> :{|class=wikitable |-align=center ! rowspan="2"| ! rowspan="2"|Absolutivo ! colspan="3"| Posesor<br />Singular ! colspan="3"| Posesor<br />Plural |-align=center ! 1ª ! 2ª ! 3ª ! 1ª ! 2ª ! 3ª |-align=center ! rowspan="4"| Singular | ''tōcā'''itl'''''<br /> 'nome'<ref>Esti sustantivu nun lleva sufixu posesivu; Siméon, 1985: 709; Launey; 1992: 91</ref> | '''''non'''tōcā''' '''''<br /> 'el mio nome' | '''''mo'''tōcā''' ''''''<br /> 'el to nome' | '''''ī'''tōcā''' '''''<br /> 'el so nome' | '''''to'''tōcā''' '''''<br /> 'el nuesu nome' | ''amotōcā''<br /> 'el vuesu nome' | ''īntōcā''<br /> 'el so nome' |-align=center | ''clica'''tl'''''<br /> 'perru' | '''''non'''clica'''uh'''''<br /> 'el mio perru' | '''''mo'''clica'''uh''''''<br /> 'el to perru' | '''''ī'''clica'''uh'''''<br /> 'el so perru' | '''''to'''clica'''uh'''''<br /> 'el nuesu perru' | '''''amu'''clica'''uh'''''<br /> 'el vuesu perru' | '''''īn'''clica'''uh'''''<br /> 'el so perru' |-align=center | ''chān'''tli'''''<br /> 'llar' | '''''non'''chān''<br /> 'el mio llar' | '''''mo'''chān''<br /> 'el to llar' | '''''ī'''chān''<br /> 'el so llar' | '''''to'''chān''<br /> 'el nuesu llar' | '''''amu'''chān''<br /> 'el vuesu llar' | '''''īn'''chān''<br /> 'el so llar' |-align=center | ''cal'''li'''''<br /> 'casa' | '''''non'''cal''<br /> 'la mio casa' | '''''mo'''cal'''<br /> 'la to casa' | '''''ī'''cal''<br /> 'la so casa' | '''''to'''cal''<br /> 'la nuesa casa' | '''''amu'''cal''<br /> 'la vuesa casa' | '''''īn'''cal''<br /> 'la so casa' |-align=center ! rowspan="4"| Plural | colspan="7"| (idénticu al singular ''tōcā'''itl''''' por ser nome astractu) |-align=center | ''clica'''meh'''''<br /> 'perros' | '''''non'''clica'''huān'''''<br /> 'los mios perros' | '''''mo'''clica'''huān''''''<br /> 'los tos perros' | '''''ī'''clica'''huān'''''<br /> 'los sos perros' | '''''to'''clica'''huān'''''<br /> 'los nuesos perros' | '''''amu'''clica'''huān'''''<br /> 'los vuesos perros' | '''''īn'''clica'''huān'''''<br /> 'los sos perros' |-align=center | colspan="7"| (idénticu al singular ''chān'''tli''''' por ser astractu) |-align=center | colspan="7"| (idénticu al singular ''cal'''li''''' por ser inanimáu) |} Dellos exemplos: : ''Tōcāitl'' 'nome', ''māitl'' 'mano', ''cuāitl'' 'cabeza', ''cuēitl'' 'falda', son sustantivos con absolutivo singular en ''-itl'' y que se flexionan como ''māitl'' 'mano'. Los sustantivos terminaos en ''-qui'', al pasar al plurar amiéstase-yos el lexema ''–huan''. Tamién esiste otra terminación ''-qui'', pero esta ye'l '''sufixu participal''' y tien variantes asemeyaes al sufixu posesivu; ''-c-'', ''-qui-'', ''-cā-''. Exemplos: : ''Cocoxqui'' 'enfermu' / ''nococoxcāuh'' 'el mio [familiar] enfermu ' / ''nococoxcāhuān'' 'los mios enfermos' : ''Xochipixqui'' 'xardineru' / ''moxōchipixcāuh'' 'el to xardineru' / ''moxōchipixcāhuān'' 'los tos xardineros' : ''Teōpixqui'' 'párrocu, sacerdote' / ''īteōpixcāuh'' 'el so párrocu [d'él/ella]' / ''īteōpixcāhuān'' 'los sos párrocos [d'él/ella]' Dellos sustantivos terminaos en pluralización dual camuden pol lexema ''-uh'', y en plural úsase ''-huān'' : ''Cōatl'' 'culiebra' / ''mocōah'' 'la to culiebra' / ''mocōahuān'' 'les tos culiebres' : ''Māzatl'' 'venado' / ''imāzauh'' 'el so venado [d'él/ella]' / ''īmāzahuān'' 'los sos venados [d'él/ella] : Agua = Atl / nuesa agua = tāuh : Uxu : Tecolotl / vuesu uxu = amoteco'''lō'''uh / vuesos búos = amotecolōhuān : Mosquitu = Moyotl / el so mosquitu (d'ellos) = inmoyouh / los sos mosquitos (d'ellos) = īmmōyōhuān Sustantivos con terminación ''–huitl'' camuden pol lexema ''-uh'' y en plural aumenta la primera sílaba : Árbol = cuahuitl / el mio árbol = nocuauh / : Canasta = chiquihuitl / la to canasta = mochiquiuh : Tiempu = cahuitl / el so tiempu (d'él o ella) = icauh : Nieve = cepayahuitl / nuesa nieve = tocepayauh Suatantivos con terminación ''-catl'' pierden la terminación ''-atl'' y en plural aumenta la primer sílaba. : Ñariz = yacatl / la mio ñariz = noyac : Cebolla = xonacatl / la to cebolla = moxonac : Axila = ciyacatl / el so axila (d'él o ella) = iciyac : Cara = xayacatl / nuesa cara = toxayac === Construcciones posesives === Cuando queremos dicir ‘'la mio casa'', ‘'el to llombu'', en náhuatl recurrir a los prefixos posesivos (el mio, el to , el so…) —‘'n(o'')-, ‘'m(o)''-, ‘'i''-, ‘'t(o)''-, ‘'am(o'')-, ‘'in''- (ante consonante que nun seya ‘'m'' o ‘'p'') o ‘'im''- (ante vocal o ante consonante ‘'m'' o ‘'p'')—qu'anteceden al raigañu nominal. :* Tlacualli (comida): Amotlacual (vuesa comida) :* Tlachcuitl (verde): Motlachcui (el to verde) :* Tlaquemitl (ropa): Notlaquen (la mio ropa) :* Ichcatl (oveya): Tichcauh (Nuesa oveya) El posesor indefiníu pue ser humanu —y nesi casu el prefixu posesivu ye ‘'te-‘' o non humanu —non humanu —y nesi casu el prefixu ye ‘'tla-'' —. Exemplos: :* La muyer ayena: In tecihuauh. :* Detrás: Tlacuitlapan ==== Sustantivos qu'empiecen por consonante... ==== ===== ... y que la so raigañu termina en consonante. ===== Pierden el sufixu absolutu —-li, -tli, -in—. Exemplos: :* Cuitlapantli (llombu): Nocuitlapan (el mio llombu). :* Molli (guisu): Momol (el to guisu). :* Cilin (Caracolillo): Icil (el so caracolillo). ===== ... y que la so raigañu termina en vocal ‘'A'' o ‘'I''. ===== REGLA XENERAL. Pierden el sufixu absolutu —-tl— y la vocal ‘'a'' o ‘'i'' . Nun añader nengún sufixu. Exemplos: :* Nacatl (carne): Nonac (la mio carne) :* Cueitl (falda): Nocue (la mio falda) :* Tlecuahuitl (tochu): Totlecuauh (el nuesu tochu) ESCEICIONES. A) SUSTANTIVOS ACABAOS EN –‘'QUITL'',- ‘'TITL'' O –‘'CHITL'' Caltienen la ‘'-i'' y añaden ‘'-uh''. Exemplu: :* Xochitl (flor): Noxochiuh (la mio flor). B) CUANDO LA VOCAL ‘'A'' O ‘'I'' VAN PRECEDÍES DE DOS CONSONANTES Síguese la regla xeneral, pero añade la vocal de sofitu ‘'-i''. Exemplos: :* Tlatquitl (oxetu): Totlatqui (el nuesu oxetu). :* Tlachcuitl (verde): Motlachcui (el to verde) C) SERES VIVOS. Caltienen la vocal ‘'-a'' o ‘'-i'', añadiendo'l sufixu posesivu –‘'uh''. Exemplos: :* Cihuatl (muyer): Icihuauh (la so muyer). :* Copitl (luciérnaga): Tocopiuh (nuesa luciérnaga). :* Coatl (culiebra): Incoauh (la so culiebra) ===== ... y que la so raigañu termina en vocal que nun ye ‘'A'' o ‘'I''. ===== Namái pierden el sufixu absolutu —-‘'tl''— y añaden el prefixu posesivu. Exemplu: :* Conetl (neñu): Noconeuh (el mio neñu). :* Pitzotl (gochu): Nopitzouh (el mio gochu). ESCEICIÓN. Los nomes coleutivos nun añader el prefixu ‘'-uh'': :* Nacayotl (cuerpu): Tonacayo (el nuesu cuerpu). ==== Sustantivos qu'empiecen por vocal... ==== ===== ... y que la so raigañu termina en consonante. ===== REGLA XENERAL Pierden el sufixu absolutu —-li, -tli, -in— y añaden el sufixu -''hui''. Exemplos: :* Ichtli (filo): Tichhui (el to filo) :* Oquichtli (Varón): Toquichhui (El nuesu varón) ===== ... y que la so raigañu termina en vocal. ===== Caltienen la vocal y añaden ‘'uh''. Exemplos: :* Ichcatl (oveya): Michcauh (la to oveya). :* Etl (frijol): Meuh (el to frijol) :* Amatl (papel): Namauh (el mio papel) :* Atl (agua): Mauh (el to papel) Esceición: Nun añader el sufixu -uh. :* Ahuitl (tía): Mahui (la to tía) ===== ... y designen partes del cuerpu. ===== Nun lleven el sufixu -hui nin -uh. :* Ixtli (cara): Imix (la so cara) :* Icxitl (pie): Ticxi (el nuesu pie) :* Iztitl (uña): Tizti (nuesa uña) Esceición: :* Omitl (güesu): Nomiuh (el mio güesu) ===== ... y formen nomes coleutivos. ===== Nun lleven sufixu posesivu. :* Ihhuiotl (plumaxe): Nihhuio (el mio plumaxe). :* Omiotl (cadarma, osamenta): Nomio (la mio cadarma) ==== Sustantivos que tomen el sufixu participial ''ca'' ==== :* Caleh (caseru): Nocaleh'''ca'''uh (el mio caseru) :* Tlahtoani (rei): Motlahtoh'''ca'''uh (el to rei) ==== Sustantivos que tomen el sufixu participial en forma locativa ==== Del participiu pasáu ''tlahtohqui'' llogramos la forma locativa ''tlahtohcan''<ref>Thelma D. Sullivan, ''Compendiu de la Gramática Náhuatl'', p. 131, UNAM, Méxicu, 1992.</ref>, na que s'aprecia que'l sufixu ''-qui'' tresformar en ''-can'' —que sería la suma de ''-c'' y de ''-(y)an''— y al formar la construcción posesiva sigue la regla de los sustantivos que la so raigañu acaba en consonante: :* Tlahtocan<ref>Una Altepetl axuntaba dellos Calpoltin ya integraba a distintos gremios o Tlamatinimeh. Y delles Altepetl formaben una Federación (gobernada por un Tlahtoani). Delles Federaciones daben llugar a una Confederación, gobernada por un conseyu llamáu Tlahtohcan.</ref>(palaciu, corte, see, capital, conseyu): Notlahtohcan (el mio conseyu, la mio capital, el mio palaciu,la mio corte). === Derivación apreciativa del sustantivu === En náhuatl ye bien frecuente que los sustantivos tengan formes especiales en función de si preténdese enfatizar respetu o desdeñu escontra un determináu ser animáu. Eses formes especiales llograr por [[derivación apreciativa]] por aciu sufixos que siguen al raigañu. Los sufixos típicamente usaos son ''-tzin, -tzintli'' (afeutivos), ''-tōn, -tontli, -pōl'' (despreciatibles), por casu: :''Itzcuintli'': perru :''Itzcuin'''tzin''''' ([[derivación apreciativa|forma afeutiva]]): 'amáu perru'. :''Itzcuin'''tzin'''tli'' (manera diminutivu): 'perrín [queríu]'. :''Itzcuin'''tōn'''tli'' (manera despreciatible): perrucho. :''Itzcuin'''pōl''''' (aumentativu despreciatible): perrón, perrazo. == Conxunciones y llocuciones conxuntives == Son xiros que constitúin combinaciones estables de dos o más pallabres qu'adquieren valor de conxunción, ye dicir de nexu d'unión ente dos oraciones o frases. === Elementos subordinantes === ==== La conxunción subordinante completiva ''que'' (''in'') ==== :* «Motenahuatilia dios <o>in</o> ayac tlateotocaz ayac moztlahuaz...»: «Dios manda que naide adore les coses, que naide se pinte la cara...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 20-21, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Motenahuatilia dios <o>in</o> huellacamachozqueh in tenanhuan in tetahhuah»: «Dios pide que sían obedecíos les madres y los padres» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 22-23, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Oquimihtalhuih dios in aic quitlapictenehuaz in itocatzin»: «Dixo Dios que (la xente) nunca pronuncie en devanéu el so nome» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 22-23, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción subordinante condicional ''cuando'' (''in ihcuac'') ==== :* «In ihcuac mihtoa i tlahtlauhtia dios inic techmomaquiliz itlahtocayotzin»: «Cuando se diz esto, rezar a Dios por que nos conceda'l so reinu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 64-65, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ihcuac quitlaocolia in pilolozquia, ahnozo tecozquia in ima, in icxi, in inacaz, zan quinequi ahzo teocuitlatl, ahzo tlei oc cequi»: «(El xuez peca) cuando absuelve al que tendría de ser colgáu o al que se-y deberíen cortar les sos manes, los sos pies, les sos oreyes, solo que quier oru o quiciabes daqué más...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 54-55, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ihcuac ce oquichtli huel tenamic itech ahcia cihuatl in ahmo tenamic zan cahualli, in ahzo yuh nemi,...»: «Cuando un home casáu (a manera) tien rellaciones con una muyer que nun ye la so esposa, con una soltera...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción subordinante condicional ''si'' (''intla'') ==== :* «Auh intla zan quemmanian namacoz in caliz tlateochihualli, ahnozo in tlein teopan tlatquitl in oteochihualoc»: «Si dalguna vegada va vendese una mota yá consagrada, o cualquier pertenencia del templu que fuera bendicida» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh intla acah motlapololtia, in ihcuac tlein ''axixtli, cuitlatl'' quimonahuatilia in ipan ihcac in ahzo conchihuaz, ahcanohzomo, ic tetlahtlaniz, ahnozo quimotlahtlahuiliz padre inic ahmo tlahtlacoz»: «Y si daquién bazcuya cuando'l que-y gobierna -y ordena daqué inmoral, si cumplilo, o si non, sobre ello va pidir indicaciones, o-y pidirá conseyu al sacerdote pa nun pecar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 18-20, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) ==== La conxunción subordinante temporal ''asina'' (''in iuh'') ==== La oración principal puede empezar por ''niman''. :* «Auh in oiuhquimah in yehhuatl Moteuczoma, niman tlaihua...»: «Tan llueu supo esto'l señor Moctezuma (per boca de les guarniciones que tenía a la vera la mar), unvió presentes...» (Bernardino de Sahagún, ''Historia Xeneral de les Coses de Nueva España'', L. VIII, p. 263, fº 13, anverso) ==== La conxunción subordinante consecutiva ''por ello'' (''ic'') ==== Poro, por tal razón, por esti motivu, polo cual, por esto. :* «Huel <o>ic</o> quihualmoquixtilih Dios in ompa cualcan in itocayoca paraísu terrenal»: «Realmente por ello desterrar Dios del edén que se llama paraísu terrenal» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ca yehhuatl in tetlaxima quipanahuia inic tlahtlacoayehhuatl in huel temictia, ihuan in ihcuac miquiz tetlaxinqui cencah tlapanahuia inic tlaihiyohuiltiloz in ompa mictlan, huel <o>ic</o> quipanahuiz in huel otemictih inic toliniloz»: «Qu'aquel que comete adulteriu incurre nun pecáu mayor que'l qu'asesina a conciencia a otru, y cuando muerra l'adúlteru va ser tratáu con más severidá allá nel infiernu, realmente por ello va faése-y más desgraciáu qu'aquel al que mató» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción subordinante causal ''yá que'' (''yehica'') ==== Yá que, yá que, porque, yá que, como. :* «Amehhuantin, in huel anchristianomeh: ma mahci, ma motlali, ma ic pachihui in amoyolloh <o>yehica</o> in amotocatzin ilhuicac ihcuiliuhtoc»: «Vós, los bonos cristianos: que'l vuesu corazón asélese, asiéntese, que de dalguna manera quede feliz, una y bones el vuesu queríu nome ta escritu nos cielos» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46-47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción subordinante causal ''porque'' (''ipampa ca'') ==== :* «Mochoquilia in monantzin, ipampa ca omomiquilih in notahtzin»: «La mio madre llora porque morrió'l mio padre» (Michel Launey, Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl, p.310, UNAM, Méxicu, 1992) ==== La conxunción subordinante causal ''porque'' (''ipampa in'') ==== :* «In tlaocol tlaocoya ipampa in quinemilia ihuampoh in cencah cualli»: «El murniu aflíxese porque piensa en tou lo bono del so próximu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 216-217, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción subordinante consecutiva ''por esta causa'' (''ipampa'') ==== Por esti motivu. :* «ipampa niman oquietia in oquichtli, inic tlahtlacoh»: «Por esti motivu depués l'home flaqueó, pecando» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 236-237, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción final ''pa'' (''inic'') ==== La conxunción ''inic'' preciede al futuru . Puede significar ''pa'' (nunos supuestos) o ''por que'' (n'otros supuestos). '''Pa'''. Cuando'l suxetu de la oración subordinada ye'l mesmu introduz un infinitivu. :* «Yehhuatl ipampa nemi tlahueliloc in tlalticpac, <o>inic monemilizcuepaz</o>, inic yehyecoloz in cualli iyollo»: «Aquel que ye perversu vive por esti motivu na tierra, <o>pa enmendarse</o>, por que seya puestu a prueba'l bon corazón del bonu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 100-101, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). '''Por que'''. Cuando'l suxetu de la oración d'infinitivu nun ye'l mesmu introduz un suxuntivu. :* «Auh intla itech ahciz in ichpochtzin in ahmo itencopatzinco, huel ic cemihcac mictlan tipiloloz, intlacahmo achto mitzmomaquilia <o>inic huel mocihuauh yez</o>»: «Y si caltienes rellación con una moza pura ensin el so consentimientu, d'esta manera ten de cierto que pa siempres (vas quedar / vas permanecer / vas cayer) nel infiernu, si antes non te dalo <o>por que seya la to muyer debidamente</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-119, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) ==== La conxunción causal subordinante ''yá que'' (''ca'') ==== Yá que, yá que, porque, yá que, como. :* «Niman tzahtzi in ticitl, tlacahuatza, quihtohnequi: Ca ohuel yaot in cihuatzintli, ca onoquichtic, ca otlama, ca ocahcic in piltzintli»: «La partera daba unes voces a manera de los qu'engarren na guerra yá que la parturienta había vencíu y prindara un neñu / La partera glayaba queriendo dicir que la muyer portárase como si fuera un guerreru, que yera valiente, que prindara, aprehendido, un neñu» (Bernardino de Sahagún, ''Historia Xeneral de les Coses de Nueva España'', Llibru VI, f. 144, p. 148, aviesu). :* «macahmo imochiuhyan xochitl in icpac tepetzintli, ca zan tehtexcallah, netzollah...»: «...que nun ye llugar onde se dean flores el cume del cerrito, yá que namái hai munchos riscos, munchos abrojos....» (Guillermo Ortiz de Montellano, ''Nicān Mopouha'', p. 96, Edición d'Universidá Iberoamericana, Méxicu, 1990 / Antonio Valeriano, Nican Mopohua, 1649) ==== La conxunción subordinante ''según'' (''in iuh'') ==== De la mesma que, d'igual manera que, igual que, como, tal que. :* «In iuh quintelchihua in tetah in ipilhuan in ahmo quitlacamatih , in zan ic quintohtocac, zan non ic quinhualtohtocac, quinhuallaz dios in ilhuicac in itlachihualhuan, in ahmo cualtin angelomeh in diblomeh»: «Según desprecia'l padre a los sos fíos que nun-y obedecen, que namái por ello correr, tamién solo por ello corrió, refundió Dios nel cielu a les sos criatures, a los ánxeles malos, a los diaños» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... oiixpannictlalih in mihiyotzin in motlahtoltzin in iuh otinechnahnahuatilih»: «... ante él espunxi'l to rellatu, el to encargu, como me solicitasti» (Nican Mopohua). ==== La conxunción subordinante ''como'' (''in iuhqui'') ==== De la manera precisa que, de la manera precisa que, na forma precisa que, na manera precisa que, al igual que, como, según. :* «Cihuatl ahzo ahmo tlapohualli in tlahuelilocayotl, inic moyecoa, inic mocatzahua, inic motliloa, miecpa ahcic mochihua temictiani tlahtlacolli, macihui in huel inamic in itech ahci, yehica ahmo monepanoah <o>in iuhqui</o> monequiltia Dios...»: «Quiciabes sían innumberables los vicios de la muyer, colos que se complaz, se envilece, empuércase, y munches vegaes (especialmente / n'especial) comete un pecáu mortal anque tenga accesu col so maríu, porque nun s'aparien como Dios quier...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 135-137, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción subordinante consecutiva ''de manera que'' (''anca'') ==== Asina que, de cuenta que, polo que, poro, por consiguiente. :* «... ye expa otzahtzic in cuanaca, anca ye ihciuhca tlahuizcalehuaz»: «... el gallu cantó tres veces, de manera que va amanecer llueu» (Paredes / Rémi Simeon, Diccionariu de la Llingua Náhuatl, séptima edición, 1988, páxs. 694-695). ==== La conxunción subordinante consecutiva ''de manera que'' (''inic'') ==== Asina que, polo que, de forma que, d'ende que, :* «Auh in ihcuac oquizqueh, niman ilhuicac ohualhuetz in tetl, inic ocempoliuh in calli, ihuan chaneh, ihuan in ixquichtin ichan nemiah otlatlaqueh»: «Y cuando salieron, de secute del cielu cayó una piedra, de manera que sumió la casa, y el propietariu, y tolos moradores escachizáronse» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 197-198, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción comparativa ''d'igual manera'' (''zan non ihuih'') ==== :* «In yuhqui yehhuatl in inelhuayo in cuahuitl tlallan actoc, <o>zan non ihuih</o> teihtic actoc in nepoaliztli. Auh zatepan, za ihuian, zan iyolic, zan quemmach, zan tlamach inic hualquiza, inic quihualtoca in axixtli in cuitlatl»: «Según el raigañu d'un árbol ta fundida na tierra, <o>d'igual manera</o> la soberbia ta fondiada n'unu. Y depués, tranquilamente, adulces, selemente, imperceptiblemente de dalguna manera surde pa cubrir de (vicios ya impureces / inmoralidad)» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 10-11, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Atopamos tamién la llocución alverbial ''coles mesmes'' (''non iuh'') con un sentíu asemeyáu. :* «... como'l páxaru naz pa volar, el venado o'l caballu pa correr, el pexe pa vivir so l'agua. Tamién asina naz l'home pa trabayar y sirvir»: «in yuhqui yehhuatl in tototl tlacati inic patlaniz, mazatl ahnozo cahuallo inic motlaloz, michin inic atlannemiz. Non yuh tlacati in oquichtli inic tequitiz, tlacotiz.» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 248-249, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción concesiva ''anque'' (''macihui in'') ==== Anque, a pesar de que, entá cuando seya que. :* «Yehuatli in nenepanoliztli <o>macihui in</o> ahmo cencah hueyi tlahtlacolli tel huel temictiani ic cotonalo in itenahuatiltzin Dios»: «Esta unión, <o>anque</o> nun seya un gran pecáu, ye sicasí un pecáu mortal porque foi profanada la llei de Dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-119, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Cencah imacahxo in ichtequiliztli, <o>macihui in</o> ichtaca mochihuaz, macihui in tlein achitzin cuihuaz»: «Enforma s'hai de refugar el robu, anque seya imperceptible, anque se tome pocu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 88-89, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «<o>Macihui in</o> ahtlein quihtoa, zan motlahuelcuitihticah, moteopouhticah, moxicohticah»: «<o>A pesar de que</o> nada diz, ta enfurecido, disgustáu, resentíu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 195-196, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ahmo ic nexicoloz ihuicpa in Dios, <o>macihui in</o> ahmotlapoalli in tlein tecohcoh tetolinih tepam mochihuaz»: «Nun se va indignar por ello unu contra Dios, <o>anque</o> sían innumberables los sufrimientos y les penes que causa a la xente» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 196-197, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción concesiva ''anque'' (''manel'') ==== Inclusive si, entá cuando. :* «In manel tzontic in manel ayauhtic: quitta»: «Anque faiga escuru, anque faiga borrina: velo» (Bernardino de Sahagún, ''Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru XI, f. 2, p. 156, aviesu). :* «Manel cencah taxcahuah, huel ixquich ticcauhtaz»: «Anque sías bien ricu, inexorablemente al partir vas haber de dexalo tou» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 72-73, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... manel achitzin quicuiznequi, ma oc achto nahuatiloz in tlatquihua»: «... anque seya un pocu lo que quiera tomase, antes háise-y de pidir permisu al dueñu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 88-89, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) ==== La conxunción subordinante ''que'' (''ca'') ==== Suel apaecer nes oraciones d'estilu indireutu, en que se reproducen les pallabres qu'otru dixo o qu'unu mesmu dixo n'otru momentu. :* «Onamechilhuih ca cencah quitlahuelitta Dios in nepoaliztli»: «Díxivos que la soberbia ofiénde-y enforma a Dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)] La partícula ''ca'' dacuando entra en composición cola partícula ''ma'' qu'acompaña al optativu. :* In ahmo quinequi quittaz, mahca quittaz → Aquel que nun quiera mirar, que nun mire. === Elementos coordinantes === ==== La conxunción ''y'' (''auh'') ==== Al empiezu de la oración tien un sentíu copulativu. :* «Auh in axcan yehhuatl in itoca tzohtzocatl teoyehuacatini in cencah quixcahuiya in tlalticpac tlatquitl»: «Y agora aquel que lleva'l nome de roñosu, de rustión, y escuerre en gran manera los bienes mundanos» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 64-65, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh in axcan, noteiccahuané, in intla zan iceltzin in Dios cualli, yectli, ihtoloni, tenehualoni: ¿ tlein ic motenehualiz, momahuizolaniz... in ahcualli, in ahyectli, in tlahtlacoani...?»: «Y agora, hermanos (mios), si namái Dios ye virtuosu, bonu, dignu d'estimación y de reconocencia: ¿por qué s'hai d'enfrenar y envanecer... l'home pocu virtuosu, l'home mundanu, el pecador...?» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Cuando la conxunción ''auh'' va pospuesta suel tener un matiz adversativu: :* «In tepetlacalli in oncan toco in tlahtohqueh, pihpiltin, pani cencah ihcuiliuhtoc, auh in ihtic cencah potoni...»: «Los sepulcros en que tán soterraos los gobernantes, los señores, tienen munches inscripciones per fora pero per dientro namái hai fedor...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 62-63, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción disyuntiva ''o'' (''ahnozo'') ==== O quiciabes, o seique, o entá. :* «Auh in ihcuac achitzinca temachtilo, <o>ahnozo</o> missa mihtoa, niman toloah, cochtoqueh, tlatziuhtoqueh, <o>ahnozo</o> monohnotztoqueh»: «Y cuando mientres un curtiu intre predicar, o entá se diz misa, aína inclinen la cabeza, quédense dormíos, fuelguen o entá se ponen a parolar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 92-93, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ihcuac ahmo quichihuaznequi Xusticia, ahmo tetlatzontequiliznequi, ahnozo quihuehcahua Xusticia...»: «Cuando nun quier faer xusticia, nun quier xulgar a daquién, o inda cuando desoi a la Xusticia...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 54-56, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «tipaquiz ipan mohuampoh in ihcuac paqui; ihuan titlaocoyaz ipan in ihcuac tlaocoya, ahnozo tlein ic motolinia»: «Te vas allegrar pola to próximu cuando s'allegre; y te vas poner murnia por él cuando tea murnia, o por daqué tenga pena» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 254-255, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción disyuntiva ''y quiciabes'' (''nozo'') ==== :* «Ihuan in tlaquetzqui, in at tetlahuehhuetzquitih , in at nozo maceuhqui: ihuan in yollohtlahueliloc»: «Y tamién el camanduleru, y el chocarrero y el bailador: y el llocu» (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VI, f. 103, p. 107, anverso) ==== La conxunción disyuntiva ''nin'' (''ahnozo'') ==== Tres ''ahmono'', ahnozo significa ''nin''. :* «Ahmono tihcatimotopehuaz in nontzin, in nacaztapaltzin, ahnozo in tlein cohcoliztli itech cah, in ahzo tlahtlacoltica mocohcoa»: «Tampoco vas atacar al sordu o al mudu (que son dignos d'estima), o al llocu, nin a aquel que tien dalguna desgracia o al que quiciabes sufre col pecáu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción adversativa ''pero'' (''zan'') ==== :* «Zan yehhuantin in tlahueliloqueh...: ipan yetiuh in ahcualcan»: «Pero aquellos que son perversos...: van dir al infiernu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Miecquintin conchihuah in tlein cualli, yectli, zan ahmo ic conchihuah inic ihtoloz, tenehualoz Dios...»: «Munchos faen el bien, lo virtuoso, pero nun lu faen por que Dios seya apreciáu, aponderáu...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ihcuac quitlaocolia in pilolozquia, ahnozo tecozquia in ima, in icxi, in inacaz, <o>zan</o> quinequi ahzo teocuitlatl, ahzo tlei oc cequi»: «(El xuez peca) cuando absuelve al que tendría de ser colgáu o al que se-y deberíen cortar les sos manes, los sos pies, les sos oreyes, (<o>solo que / pero</o>) quier oru o quiciabes daqué más...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 54-55, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción adversativa ''sinón'' (''zan'') ==== La oración principal lleva l'alverbiu de negación ''non'' (''ahmo'') y la oración subordinada lleva ''sinón'' (''zan''). :* «In <o>ahmo</o> tlatlapoloyan oncalaqui in imithualco in ichcameh <o>zan</o> oc cezcan ontlehco yehhuatl huel ichtecquini»: «Tou aquel que nun entra pela puerta a la corrada de les oveyes (<o>sinón que</o>) xube por otru llugar ye un bandíu»(Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh cequintin <o>ahmo zaniyoh</o> ichtaca tetlaximah, <o>zan</o> niman ahmo pinahuah inic teixpan tlaomepiyah, ahnozo quihuicatinemih in imecauh»: «Y dalgunos non precisamente (non solamente non) cometen adulteriu secretamente sinón que depués nun tienen la menor vergüenza en caltener a güeyos de toos a dos muyeres o entá en vivir col so amante (la lluria que -y axfixia) ...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 126-127, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción copulativa ''y amás'' (''yequeneh'') ==== Y coles mesmes, ya igualmente, y tamién, ya inclusive. :* «Yequeneh, zan quemanian, in ahtlacah in tzohtzocameh, ic quinohnotzah, quinmachtiah in impilhuan inic intech mixcuitizqueh»: «Ya inclusive, dacuando, los ruines y los roñosos aconseyen y enseñen a los sos fíos por que tomen exemplu d'ellos: (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 86-87, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción adversativa ''sicasí'' (''tel'') ==== Sicasí. Nun marca una oposición frontera. :* «Yehuatli in nenepanoliztli macihui in ahmo cencah hueyi tlahtlacolli tel huel temictiani ic cotonalo in itenahuatiltzin Dios»: «Esta unión, anque nun seya un gran pecáu, ye sicasí un pecáu mortal porque foi profanada la llei de Dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-119, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La llocución conjuncional adversativa ''al contrariu'' (''yeh'' o ''yeceh'') ==== Sicasí, antes bien, pela cueta. Marca una oposición total. Dacuando va acompañada de la partícula ''zan'' (''zan yeh''). :* «Yehhuatl in tonatiuh yezquia in metztli, in tla yeh achto onhuetzini tlehco»: «Sería'l sol la lluna si al contrariu cayera primero nel fueu» (Ángel María Garibay K., Llave del Náhuatl, p. 135, Editorial Porrúa, S.A., Méxicu, 1989). :* «Ahmo nimitzahhua, yeh tehhuatl in tinechahhua»: «Yo non te regaño, al contrariu yes tu quien me regaña» (Michel Launey, Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl, p. 312, UNAM, Méxicu, 1992). Pueden combinase les conxunciones ''nozo'' y ''yeh'' pa dar ''noceh'' (''o seique''). ==== La conxunción esplicativa ''ye dicir'' (''quihtoznequi'') ==== Que quier dicir que, que significa que, esto ye que, esto ye que. :* «Quihtoznequi: tipaquiz ipan mohuanpoh in ihcuac paqui ihuan titlaocoyaz ipan in ihcuac tlaocoya, ahnozo tlein ic motolinia»: «Que quier dicir que te vas allegrar pola to próximu cuando tea allegre y te vas poner murnia por él cuando tea murnia o sufra por daqué» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 254-255, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Yuhqui quihtoznequi: ca yehhuatl mozoma, monehnequi, cualani, tecohcolia, inic temictiznequi tecohcoznequi, tetoliniznequi, inic moyolcehuizinic iyolloh pachihuiz. Huelic tetlacuepililihcatla(t)zacuiltiznequi»: «que quier dicir lo siguiente que al igual qu'aquel que s'enoxar, que se pon caprichosu, que s'enoxa, odia a daquién como pa querer matalo, querer mancalo, face-y dañu, p'apangar al so propiu corazón, por que'l so corazón quede satisfechu. Bien quier castigar vengándose...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 172-173, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Yuhqui quihtoznequi: ma huel xiccahua, xitlalcahui, xictelchihua in cualantli»: «Que quier dicir lo siguiente: dexa, abandona, desprecia la roxura» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 176-177, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Quihtoznequi: in tlein cualli huel axcan toconchihuaz, mah ticcauh inic moztla ticchihuaz»: «Que quier dicir: que lo bono (aquello que ye bonu) has de faelo precisamente agora, que nun lo dexes pa faelo mañana» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 216-217, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). == Alverbios y llocuciones alverbiales == Por llocuciones alverbiales entendemos combinaciones de partícules que tienen valor d'alverbiu, delles vegaes de conxunción. === La llocución alverbial ''dacuando'' (''zan quemmanian'') === A cachos, a tiempos, alternativamente. Dalguna vegada. Delles vegaes. :* «Auh intla <o>zan quemmanian</o> namacoz in caliz tlateochihualli, ahnozo in tlein teopan tlatquitl in oteochihualoc»: «Si dalguna vegada va vendese una mota yá consagrada, o cualquier pertenencia del templu que fuera bendicida» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Monequi machoz ca <o>zan quemanian</o> huel cualli in cualantli, zan quemanian ahmo cualli. Yehhuatl cualli in cualantli huel ihtolo huel tenehualo in quitoca nematiliztli»: «Convien saber que dacuando l'enoxu ye bonu y namái dacuando malu. El bon enoxu llámase cordura» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 172-173, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === L'alverbiu ''frecuentemente'' (''atzan'') === Repetidamente, invariablemente. === He equí (''Izcatqui'') === :* «Izcatqui in ahtetlahpaloliztli itech quiza in nepoaliztli»: «He equí la irreverencia que surde de la soberbia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 30-31, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu d'afirmación ''sí'' (''quemah'') === N'efeutu, verdaderamente. :* «Tleican quemah»: «Porque sí» (Pedro d'Arenas, ''Manual de les Llingües Castellano y Mexicano'', p. 109, añu 1611). === L'alverbiu ''non'' (''ahmo'') y la doble negación === La negación en nahuatl consiguir col alverbiu «''ahmo''». En composición atopar como «''ah-''» (ante consonante) o «''ai-''» (ante vocal). Por eso nun caben tracamundios nos verbos intensivos o nos sos derivaos nominales: :: «''Lluxuria''»: Ahahuilnemiliztli (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 104, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :: «''Nada''»: ''Ahtle''. :: «''Fráxil''»: ''Ayohhuih Poztecqui''. Ai- ante I suel contraer: :: «''Enxamás''»: ''A(y)ic'' Tampoco puede confundise col prefixu verbal «''a(n)''»: :: «''(Ustedes) Hermanos mios, sei moderaos (prudentes) para nun ser (ustedes / vosostros) avergoñaos, pa nun pecar (ustedes / vós)'''»: ''Noteiccahuané ma huel xixtlamatican inic ahmo a(n)pinauhtilozqueh, inic ahmo a(n)tlahtlacozqueh'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 168-169, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Sobre la [[doble negación (llingüística)|doble negación]], cabo dicir lo siguiente: 1) Los mexicanos nun faen la doble negación a la manera castellana (suprimen de normal la primer negación): :: «''Nun quiero nada''»: ''Ahtle nicnequi''. 2) El verbu que va en castellán precedíu del alverbiu negativu, en náhuatl va ensin negación (pero namái formalmente). Y ye'l pronome'l que soporta la negación espresa (Ahtle). :: «''Nun me dexes nada'': ''Ahtle tinechcahualtia''. === La llocución alverbial d'afirmación ''coles mesmes'' (''non yuh'') === Tamién, asina mesmu, de la mesma manera, de la mesma, igualmente. :* «... como'l páxaru naz pa volar, el venado o'l caballu pa correr, el pexe pa vivir so l'agua. Tamién asina naz l'home pa trabayar y sirvir»: «in yuhqui yehhuatl in tototl tlacati inic patlaniz, mazatl ahnozo cahuallo inic motlaloz, michin inic atlannemiz. Non yuh tlacati in oquichtli inic tequitiz, tlacotiz.» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 248-249, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu d'afirmación ''tamién'' (''noihuan'') === D'igual manera (''noyuhqui''), de la mesma manera, igualmente. :* «Noihuan temictiani tlahtlacolli ipan huetzi yehhuatl...»: «D'igual manera comete pecáu mortal aquel que...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 28-29, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === L'alverbiu de negación ''tampoco'' (''ahmono'') === Tres ''ahmono'', ahnozo significa ''nin''. :* «Ahmono tihcatimotopehuaz in nontzin, in nacaztapaltzin, ahnozo in tlein cohcoliztli itech cah, in ahzo tlahtlacoltica mocohcoa»: «Tampoco vas atacar al sordu o al mudu (que son dignos d'estima), o al llocu, nin a aquel que tien dalguna desgracia nin al que quiciabes sufre col pecáu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Cualli yez in ahmono tepiton anquichihuaz, in itoca venial, in ahzo miecpa in omonamictihqueh in ihcuac monepanoah. Inic ce. In ihcuac in ipan huehhueyi ilhuitl monepanoah»: «Va Ser bonu que tampoco cometáis los pequeños (pecaos) , los que se denominen veniales, qu'acasu frecuentemente cometen los recién casaos cuando tienen rellaciones: Primero. Cuando nos díes festivos xácense» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 136-137, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu de negación ''enxamás'' (''ayic'') === Nunca. :* «In ayic mocohcoliah, in ayic tetech moyolcohcoah..., ahmo moyaochihuah, ahmo mihcalih, ahmo macahuah, ahmo ic motopehuah»: «(Los ánxeles) Nunca s'odien, nunca s'envidien..., nun se faen la guerra, nun s'ataquen, non se enemistan, tampoco de nenguna manera fáltense» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 239-240, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :* «In teoyotl ihuan in oquichyotl in itech cah In Toteucyo Jesu Christo, aic quimocahuilih»: «Lo divino y lo humano tán presentes n'El nuesu Señor Xesucristu y nunca lo abandonaron» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Itech huetziz teyolloh in Sancta Maria in cencah chipahuac in aic ipan huetz tlahtlacolli»: «Hai qu'apurrise de corazón a Santa María siempres virxe que nunca cometió pecáu: (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 114-115, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === L'alverbiu de dulda ''probablemente'' (''ahzo'') === Posiblemente, quiciabes, acasu. O quiciabes, o acasu. Seique. Por ventura. Nun se debe confundir col axetivu ''posible'', ''facederu'', ''vidable'', ''realizable'' (''chihualoni''). :* «Auh in axcan yehhuatl, in zan nehnechihchihualiztli, non itech quiza in nepoaliztli, yehuatl in tlahtlacolli ipan huetzi in oquichtli, ahzo cihuatl, in cencah quixcahuia inic moyecquetza, mocualquetza, in cencah mochihchihua»: «Y agora aquello, l'adornu escesivu, que tamién sale de la soberbia, que ye'l pecáu nel qu'incurre l'home, o la muyer, que s'afita enforma en cómo s'engalana, aféchase y qu'enforma se preparar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 44-45, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ahzo xotlaz, ahzo cueponiz in inhuitz, in inmeuh, ahzo huehcatlan in contlaztehuaqueh, in quitlalaquitiaqueh...»: «Por ventura va floriar y va brotar lo qu'ellos dexaron plantáu, como maguey, que dexaron llantáu fondamente,...» (Bernardino de Sahagún, L. VI, p. 122, fº 118, aviesu). :* «In ihcuac ce oquichtli huel tenamic itech ahcia cihuatl in ahmo tenamic zan cahualli, in ahzo yuh nemi...»: «Cuando un home casáu (a manera) tien rellaciones con una muyer que nun ye la so esposa, con una soltera...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ahzo tiquihtoa in aquin yehhuatl in ic tolinihua intla itech nahci in ca hualli in zan yuh nemi, ahnozo ahuiani in ayac inamic. Izcatqui nexcuitilli: intla itech ahciz in (i)ichpotzin i(n) hueyi tlahtoani... ¿cuix ahmo ic... ticpahpaca in tlahtoani?»: «Quiciabes digas qu'a quién estropies (estropiase) al tener (yo) rellaciones cola que ye soltera y que vive sola, o con una fulana ensin maríu. He equí un exemplu: si tiénense rellación cola fía d'un gran rei... ¿qué ye, que por ello... non deshonrarás al rei?» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-119, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu de dulda ''probablemente non'' (''ahzocahmo'' / ''acazohmo'') === Quiciabes o, acasu non. === L'alverbiu de dulda ''de xuru'' (''tlacahzo'') === Verdaderamente, con seguridá, verdaderamente. Nun se debe confundir col alverbiu de manera ''de xuru'' (''tlacaco''), qu'indica qu'una aición desenvuélvese apaciblemente, tranquilamente, ensin contratiempos. :* «Tlacahzo ca nelli in quihtoa nocihuauh, ye nopan huallathuiz»: «Verdaderamente la mio muyer diz la verdá, yá va amanecer (Rèmi Siméon, ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o Mexicana'', p. 555, Editorial Sieglu XXI, séptima edición, 1988, Méxicu) === L'alverbiu ''siempres'' (''mochipa'') === :* «Ihcuiliuhtoc ca yehhuatl, in Toteucyo Jesu Christo, oquitelchiuh ce cuahuitl itoca figal in ahtlei itech mochihuaya. Inezca in tlahtlacoani in ayic monemilizcuepa, zan mochipa tlatziuhtinemi»: «Ta escritu qu'Él, El nuesu Señor Xesucristu, despreció a un árbol de nombre higuera, que nun producía nada. Representa al pecador que nunca se corrixe y siempres vive na indolencia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 212-213, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... mochipa techcuitlahuiltia in tlahtlacolli, ic techyehyecoa, techiztlacoa...»: «... el pecáu siempres nos abasnar (seduz), ponnos a prueba, acésmanos...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 205-206, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu ''permanentemente'' (''cemihcac'') === Pa siempres. :* «Auh intla itech ahciz in ichpochtzin in ahmo itencopatzinco, huel ic cemihcac mictlan tipiloloz, intlacahmo achto mitzmomaquilia inic huel mocihuauh yez»: «Y si caltienes rellación con una moza pura ensin el so consentimientu, d'esta manera ten de cierto que pa siempres (vas quedar / vas permanecer / vas cayer) nel infiernu, si antes non te dalo por que seya la to muyer debidamente» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-119, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ompa yahzqueh in huel christianomeh inic cemihcac itlantzinco motlamachtizqueh»: «Allá van dir los bonos cristianos, pa siempres gociar felices cerca d'Él» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 30-31, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu de cantidá ''frecuentemente'' (''miecpa'') === De cutiu, repetidamente, asiduamente. :* «Miecpan oquittaya ihuan non miecpan oquinequia in quinotzaz yece(h) ahmo quemman motlapalo(h) ipampa in ichpocatl..»: «Ver con frecuencia y delles vegaes quixo fala-y pero nun s'atrevía porque amás, la rapaza yera huidiza» (Llibráu Silva Galeana, El Llugar de les Águiles Reales, Estudios de Cultura Náhuatl, tomu 22, páxs. 266-267, UNAM). === L'alverbiu de manera ''bien'' (''huel'') === A manera, a propósito, convenientemente, precisamente, afortunadamente, inexorablemente, especialmente, realmente, auténticamente, favorablemente, efeutivamente. :* «In ihcuac ce oquichtli huel tenamic itech ahcia cihuatl in ahmo tenamic zan cahualli, in ahzo yuh nemi,...»: «Cuando un home casáu <o>a manera</o> tien rellaciones con una muyer que nun ye la so esposa, con una soltera...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ahmo huel tiezqueh ticristianomeh intla titompacohcolia, titompatolinia: «Nun vamos ser <o>auténticamente</o> cristianos si odiamos unos a otros, si faemos sufrir recíprocamente» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 239-240, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Huel pialoz inic tlamayanaloz, inic nemihuaz, yehica izan quemanian ahmo quiahui»: «<o>Convenientemente</o> haber de guardar pa cuando seya la fame, pa vivir, pos delles vegaes (nun llueve / hai seca): (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 154-155, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Huel temictiani in tlatzihuizotl tlahtlacolli in ihcuac cahualo, ahzo telchihualo, tlatzihuilo, in tlein quimotenahuatilia Dios»: «<o>Especialmente</o> mortal resulta'l pecáu de galbana cuando se desabre unu, o tarrez y desprecia, aquello que Dios pidi» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 207-208, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Huel ic quihualmoquixtilih Dios in ompa cualcan in itocayoca paraísu terrenal»: «D'esta miente <o>precisamente</o> desterrar Dios d'esti edén que se llama paraísu terrenal» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ic quimihtalhuih In Toteucyo Jesu Christo: Intla acah quimottiliz cihuatl inic quelehuiz, iyollohco huel ic otetlaxi(n)»: «Por esto dixo El nuesu Señor Xesucristu: que si dalgunu mira a una muyer pa deseyala, nel so corazón <o>realmente</o> incurrió n'adulteriu...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 106-107, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ma tlatlauhtilo Sancta Maria in ic atopen motlahtoltiz, inic huel quizaz tlahtolli, ihuan inic huel cuihuaz»: «Roguemos toos a Santa María por que interceda por nós, por que sala bien la homilía y por que seya atendida <o>favorablemente</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122-123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ca yehhuatl in tetlaxima quipanahuia inic tlahtlacoayehhuatl in huel temictia, ihuan in ihcuac miquiz tetlaxinqui cencah tlapanahuia inic tlaihiyohuiltiloz in ompa mictlan, huel ic quipanahuiz in huel otemictih inic toliniloz»: «Qu'aquel que comete adulteriu incurre nun pecáu mayor que'l qu'asesina a conciencia a otru, y cuando muerra l'adúlteru va ser tratáu con más severidá allá nel infiernu, <o>realmente</o> por ello va faése-y más desgraciáu qu'aquel al que mató»(Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Manel cencah taxcahuah, huel ixquich ticcauhtaz»: «Anque sías bien ricu, inexorablemente al partir vas haber de dexalo tou» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 72-73, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Dacuando acompaña al verbu y dotar d'un significáu específicu. :* Chihua, nitla- (faer) → Huel chihua, nitla- (cumplir). :* «Totahtziné Diosé mah huel mochihua in tlein ticmonequiltia»: «Oh Dios Padre, que se cumpla la to voluntá» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122-123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) La partícula ''huel'' acompaña a otres aumentáu'l sentíu de la pallabra a la que preciede: - En gran manera → Huel cencah - Carecer gravemente Agravase Enforma → Huellanahui, nin- (Guillermo Ortiz de Montellano, Nicān Mopouha, p. 140, Edición d'Universidá Iberoamericana, Méxicu, 1990 / Antonio Valeriano, Nican Mopohua, 1649). === L'alverbiu de manera ''mal'' (''ahyuh'') === Asina non, al aviesu. :* Ahyuh oticchiuh → Facer mal. El sustantivu ''mal'', ''maldá'' ye ''ahyecyotl''. L'axetivu ''malu'' (''ahmo cualli'', ''ahcualli''). === L'alverbiu de manera ''rápido'' (''ihciuhca'') === Llueu, apriesa, darréu, yá, agora. :* «... ye expa otzahtzic in cuanaca, anca ye ihciuhca tlahuizcalehuaz»: «... el gallu cantó tres veces, de xuru va amanecer llueu» (Paredes / Rémi Simeon, Diccionariu de la Llingua Náhuatl, séptima edición, 1988, páxs. 694-695) === La llocución alverbial modal ''de nenguna manera'' (''ahmo ic'') === De nenguna manera, de nenguna manera, n'absolutu. :* «Intla amocolhuan, in ayamo mocuatequiah, tlein cualli conchihuayah, <o>ahmo ic</o> oncalaquiah in ilhuicac»: «Y si los vuesos antepasaos, qu'inda non se bautizaben, faíen daqué bonu, de nenguna manera diben al cielu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 26-27, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu de manera ''amodo'' (''iyolic'') === Adulces, adulces, pasu ente pasu, tranquilamente, sosegadamente, serenamente. :* «ihuan immanon ye matlapitztiuh itlah tlaiximachcuicatl ihuan onehnemia <o>zan iyolic</o>»: «Y entós solía xiblar (diba xiblando) daqué, dalgún cantar conocíu, y caminaba bien adulces» (Llibráu Silva Galeana, El Llugar de les Águiles Reales, Estudios de Cultura Náhuatl, tomu 22, páxs. 266-267, UNAM). :* «In yuhqui yehhuatl in inelhuayo in cuahuitl tlallan actoc, zan non ihuih teihtic actoc in nepoaliztli. Auh zatepan, za ihuian, <o>zan iyolic</o>, zan quemmach, zan tlamach inic hualquiza, inic quihualtoca in axixtli in cuitlatl»: «Según el raigañu d'un árbol ta fundida na tierra, d'igual manera la soberbia ta fondiada n'unu. Y depués, tranquilamente, adulces, selemente, imperceptiblemente de dalguna manera surde pa cubrir de (vicios ya impureces / inmoralidad)» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 10-11, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu de tiempu ''llueu'' (''cualcan'') === Ceo, de mañana. === L'alverbiu de tiempu ''tarde'' (''tlahca'') === A deshoras, tardíamente. *: Ye tlahca, ma xiquiza → Yá ye tarde, sal. === L'alverbiu de tiempu ''ayeri'' (''yalhua'') === Apocayá, antes, enantes, d'antiguo. :* Antesdayeri, antieri → Yeppa yalhua. === L'alverbiu de tiempu ''mañana'' (''moztla'') === Futuru, porvenir. :* Mañana antes d'amanecer → Moztla oc yohuatzinco. :* Mañana pela mañana, ceo, yá de día → Moztla ye tlaca. :* Mañana pela tarde, na tarde → Moztla teotlac. === L'alverbiu de tiempu ''pasao mañana'' (''huiptla'') === :* Huiptla niyaz → Voi Dir pasao mañana. === L'alverbiu de tiempu ''va dellos díes'' (''yectel'') === :* Yectel onihuetz → Esti día cayí. === L'alverbiu de tiempu ''güei'' (''axcan'') === Anguaño, agora. Probablemente Sahagún tuvo d'utilizar ''axcampa'' nos exemplos que siguen. :* «Auh in axcan, nopilhuané, noteiccahuané, intla tlanihtoliztli itech quiza tzohtzocayotl. Yehica yehhuatl in tzohtzoca, in tlahtlametl, in iyollohcopa , tlachco, patolco, concahua ahnozo quitlanihtoa in tlein imman ahmo ipaltzinco in Dios quimacaznequi in motolinia, in icnotlacatl, in teocihui, in apizmiqui»: «Y agora fíos, hermanos (mios), si'l perder (nel xuegu) ye cosa que deriva de l'avaricia. Porque ye miserable, egoísta, aquel que voluntariamente nel xuegu de la pelota, nos dados, dexa o pierde aquello que por amor de Dios nun quier dar de bona gana al probe, al infeliz, al precisáu, al afamiáu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 94-95, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh in axcan yehhuatl in zan nehnechihchihualiztli non itech quiza in nepoaliztli, yehuatl i in tlahtlacolli ipan huetzi in oquichtli, ahzo cihuatl, in cencah quixcahuia inic moyecquetza, mocualquetza, in cencah mochihchihua»: «Y agora l'adornu escesivu, que tamién sale de la soberbia, que ye'l pecáu nel qu'incurre l'home, o la muyer, que s'esmolez enforma en cómo s'engalana, aféchase y qu'enforma se preparar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 44-45, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === L'alverbiu de tiempu ''agora'' (''axcampa'') === Llueu, yá, darréu (en concencia), de siguío (depués), con anticipación (con tiempu, ensin dilación), primeramente, de primeres, antes de nada. :* Ma axcampa xicchihua → Failo agora, darréu, ensin dilación. === L'alverbiu de tiempu ''na tarde'' (''teotlac'') === Na tarde, a la tarde. :* Yalhua teotlac → Ayeri na tarde. === L'alverbiu de tiempu ''al mediudía'' (''nepantlah tonatiuh'') === :* Axcan nepantlah tonatiuh → Güei al mediudía. === L'alverbiu ''de nueche'' (''yohuac'') === :* Oniquiz yohuac → Salí de nueche. === L'alverbiu ''de mañana'' (''tlaca'') === Na mañana, pela mañana, de mañana, de día. :* Onihuallah tlaca → Salí pela mañana. === L'alverbiu de tiempu ''antes'' (''achtopa'') === Enantes, primeramente, anticipadamente. :* Achto ic → Primeru. === L'alverbiu de tiempu ''dempués'' (''zatepan'') === Darréu, depués, ulteriormente, tarde, tardíamente. :* «Auh zatepan ahmo huehcauh, ye monepancohcoliah icihuah, ipampa in aquin yehhuatl in tepan ihcaz»: «Y pocu tiempu dempués les sos muyeres yá s'enfrentaben, por cuál sería cimera» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === Los alverbios de tiempu ''yá'' (''ye'') y ''entá'' (''oc'') === Cuando falamos d'un periodu de tiempu (la nueche, el día, la tarde, la mañana), podemos anteponer les partícules ''ye'' (pa marcar los primeros momentos) y ''oc'' (pa marcar los últimos momentos). :* Ye tlaca → Yá de día, al empezar el día, ceo, n'amaneciendo, a l'amanecida. :* Ye teotlac → Yá na tarde, al empezar la tarde, al atapecer, nel empiezu de la tarde. :* Ye yohuac → Yá na nueche, al anochecer, nel empiezu de la nueche, en faciéndose de nueche. :* Oc yohuac → Entá de nueche, nos últimos intres de la nueche, antes d'amanecer. :* Oc teotlac → Entá na tarde, nos últimos intres de la tarde, antes d'anochar. :* Oc tlaca → Entá na mañana, nos últimos momentos de la mañana, antes del mediudía. === Los alverbios ''antes de'' (''ayemo'') y ''dempués de'' (''aocmo'') === Si ''ye tlaca'' significa ''n'amaneciendo'', al anteponer l'alverbiu de negación ''non'' (''ahmo'') a ''ye'' llogramos ''ayemo'' o ''ayamo''. Esti alverbiu ''ahmo'', antepuestu a cualquier alverbiu qu'indica un periodu de tiempu, significa ''antes de''. :* Aya(mo) tlaca → Antes d'amanecer. :* Aya(mo) teotlac → Antes del atapecer. :* «In aya(mo) tzinti, in ayamo pehua in cemanahuatl»: «Primero que empezara, primero que s'empecipiara'l mundu» (Michel Launey, Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl, p. 326, UNAM, 1992). Y si ''oc yohuac'' significa ''entá de nueche'', ''antes del amanecer'', anteponiendo l'alverbiu ''non'' a ''oc'' llogramos (''aocmo''). L'alverbiu ''ahmo'' antepuestu a otru alverbiu qu'indica un periodu de tiempu significa ''tres'', ''dempués de''. :* Oc macuilxihuitl ninocuepaz (voi tornar dientro de cinco años, primero que pasen cinco años) :* Aocmo macuixihuitl ninocuepaz (voi tornar pasaos cinco años). L'alverbiu ''quin'' significa ''xusto dientro de''. :* Quin macuilxihuitl ninocuepaz (voi tornar xusto dientro de cinco años). === L'alverbiu de tiempu ''inda non'' (''ayamo'') === :* «Ca oc piltontli, ayamo mozcalia»: «Áún ye un neñu, inda nun razona» (Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 311, UNAM, Méxicu, 1992). === L'alverbiu de tiempu ''inda'' (''oc'') === Entá, enagora. === L'alverbiu de dulda ''¡yá podía!'' (''¡a ma oc!'' / ''¡ma cueleh!'') === Anque ye una exclamación, cuando modifica'l sentíu del verbu dalgunos gramáticos considerar un alverbiu de dulda. La ''a'' que preciede en ''a ma oc'' ye nuesa ''¡ah!'', exclamación qu'indica que lo que se va a dicir ye cosa d'importancia. La partícula ''ma'' indica ''deséu''. ''Oc'' ye un alverbiu temporal (''enagora''). :* «A ma oc yehhuan quicaquini, quimatinih, inin tlamahuizolli»: «Yá que ellos oyeren y supieren esta obra tan maraviyosa» (Sahagún, L. VI, fº 117, p. 121, aviesu). La partícula ''ma cueleh'' significa ''si por un momentu'' o ''si tan solo por un momentu''. La partícula del optativu ''ma'' indica un deséu. ''Cuel'' indica un ralu de tiempu curtiu. La terminación ''eh'' ye mesma de la conxunción adversativa ''yeh'', que significa ''al contrariu''. :* Ma cueleh otiquittani → Si por un momentu lo hubieramos vistu → Oxalá lo hubieramos vistu. === La llocución alverbial ''va xe tiempu que'' (''ca ye... in'') === :* Ca ye chicuacenxihuitl in ahmo niyauh → Faen seis años que nun voi. :* ¿Ca ye quezquilhuitl in ahmo otiquittac? → ¿Cuantos díes fai que nun lo visti? Los númberos formen compuestos colos sustantivos ''día'' (''ilhuitl''), ''mes'' (''metztli'') y ''añu'' (''xihuitl'') como sigue. :* Ce (unu) → Cen- (cemilhuitl, cemmetztli, cenxihuitl). :* Ome (dos) → On- (omilhuitl, ommetztli, onxihuitl). :* Yei (trés) → Ey- (eyilhuitl, emetztli, exihuitl). :* Nahui (cuatro) → Nauh- (nahuilhuitl, nauhmetztli, nauhxihuitl). :* Macuilli (cinco) → Macuil- (macuilihuitl, macuilmetztli, macuilxihuitl). Los númberos compuestos tamién entren en composición. :* Mahtlactli onnauhxihuitl (catorce años). :* Caxtolli omomilhhuitl (diecisiete díes). Los pronomes nun suelen formar los mesmos compuestos, salvu ''quezqui'' con ''ilhuitl''. :* ¿Quezqui? (¿cuántos?) → ¿Ca ye quezquilhuitl in...? (''¿Cuantos díes fai que...?). === L'alverbiu de llugar ''detrás'' (''tetepotzco'' / ''tlatepoztco'') === Formar cola llocución preposicional ''itepotzco'' y los pronomes indefiníos ''te-'' y ''tla-''. === L'alverbiu de llugar ''delantre'' (''teixpampa'' / ''tlaxpampa'') === Formar cola llocución preposicional ''ixpampa'' y los pronomes indefiníos ''te-'' (pa humanos) y ''tla-'' (para non humanos). === L'alverbiu de llugar ''enriba'' (''teicpac'' / ''tlacpac'') === Formar cola llocución preposicional ''icpac'' y los pronomes indefiníos ''te-'' (pa humanos) y ''tla-'' (para non humanos). === L'alverbiu de llugar ''embaxo'' (''tetzintlan'' / ''tlatzintlan'') === Al pie de la base, al pie. Formar cola llocución preposicional ''itzintlan'' y los pronomes indefiníos ''te-'' (pa humanos) y ''tla-'' (para non humanos). :* Tzintli → Base, pie (Rémi Simeon, ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o Mexicana'', p. 730, Editorial Sieglu XXI, séptima edición, Méxicu, 1988). === L'alverbiu del llugar ''embaxo'' (''teicxitlan'' / ''tlacxitlan'') === Al pie de la base, al pie. Formar cola llocución preposicional ''iicxitlan'' y los pronomes indefiníos ''te-'' (pa humanos) y ''tla-'' (para non humanos). :* Icxitl → Pie. === L'alverbiu de llugar ''debaxo'' (''tlani'') === Poner a ''pani'' (''enriba''). :* Tlanipa, tlanihuicpa → Dende embaxo o hasta embaxo (llocución preposicional). :* Tlanihuic, tlanipahuic → Dende embaxo o escontra baxo (llocución preposicional). === L'alverbiu de llugar ''enriba'' (''pani'') === Oponer a ''tlani'' (''embaxo''). :* Panipa, panihuicpa → Dende enriba o hasta enriba (llocución preposicional). :* Panihuic, panipahuic → Dende enriba o escontra riba (llocución preposicional). Fora, fora d'algame, lloñe, fuera. :* Zan pani → Fora, exteriormente, fuera. === L'alverbiu de llugar ''dientro'' (''teihtec'' / ''tlahtec'') === Formar cola llocución preposicional ''ihtec'' y los pronomes indefiníos ''te-'' y ''tla-''. === L'alverbiu de llugar ''cerca'' (''tetlan'' / ''latlan'') === Formar cola preposición ''-tlan'' y los pronomes indefiníos ''te-'' y ''tla-''. ==== Llocución preposicional ''cerca de'' (''itlan'') ==== Puede llevar los prefixos posesivos cuando funciona como preposición. === L'alverbiu de llugar ''fora'' (''huehca'') === Fora, fora d'algame, lloñe. :* Huehcatlacatl → Foresteru (Rémi Simeon, ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o Mexicana'', p. 745, Editorial Sieglu XXI, séptima edición, Méxicu, 1988). :* Huehcapa → Fora, lloñe (llocución preposicional). === L'alverbiu de llugar ''fora'' (''quiahuac'') === Nel esterior, fora. :* «Quiahuac nitlatlatia»: «Esconder daqué fuera» (Rémi Simeon, ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o Mexicana'', p. 428, Editorial Sieglu XXI, séptima edición, Méxicu, 1988). == Preposiciones y llocuciones preposicionales == Les preposiciones son nexos que tienen sentíu namái dientro d'un contestu. De la mesma qu'en castellán la preposición ''de'' puede indicar procedencia (''de Madrid''), materia (''de madera''), temporalidá (''de mañana''), pertenencia (''de María''), manera (''de pies''), causa (''morrió de sarampión'')..., en náhuatl les preposiciones pueden indicar distintes coses según a qué pallabres acompañen. Asina la preposición ''itech'' indica pertenencia cuando acompaña al verbu ''pohui'' (''pertenez-y el llibru'', ''itech pohui in amoxtli'') ya indica procedencia con ''quiza'' (''vien de él'', ''itech quiza''), introduz un términu de comparanza con ''ixcuitia'' (''tomes exemplu d'él'', ''itech timixcuitia''), indica pertenencia col verbu ''cah'' (''lo que nun tien'', ''in tlein ahmo itech cah''), denota orixe con ''itta'' (''aprender d'él'', itech niquitta'')... etc. Por llocuciones preposicionales entendemos una combinación de pallabres que funciona como si fueren una preposición. Munches d'elles combinen un sustantivu con un pronome personal. Por casu ''itepotzco'', ''detrás de'' (lliteralmente ''nel llombu de''). Y cuando se sustitúi'l pronome de tercer persona polos pronomes indefiníos ''tla-'' (para non humanos) y ''te-'' (pa humanos) adquieren un calter alverbial, de llocución alverbial. :* Tlatepotzco → Detrás (alverbiu de llugar). :* Tetepotzco → Detrás (alverbiu de llugar). :* Tlaxpampa → Delantre (alverbiu de llugar). :* Teixpampa → Delantre (alverbiu de llugar). La forma reverencial de les proposiciones consiguir por aciu el sufixu ''-tzinco''. Les llocuciones acabaes en ''-co'', como ''ixco'' a cencielles entrepolen el sufixu ''tzin'' (''ixtzinco''). :* «Yequeneh <o>itechpatzinco Dios</o>, oihhuiloqueh, oquimatihqueh ca ce tlacatl oquichtli tlacatiz in tlalticpac, cencah panhuetziz, mopantlazaz»: «Tamién <o>por (boca de) Dios</o> los homes fueron informaos, se -yos dio a conocer qu'un varón vendría nacer a la tierra y que llograría honores, enforma se fadría notar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''ipampa'' === '''Por''', '''por causa de''', '''por causa de'''. Denota atribución de culpa. :* «Ipampa cihuatl miecquintin opoliuhqueh»: «Por culpa de la muyer munchos morrieron» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46-47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ihcuac tlalticpac monemitiaya ce tlacatl itoca Noe, ipampa in ahahuilnemiliztli oapachiuh nohuiah cemanahuatl inic ixquich tlacatl oatocoqueh, oatlanmicqueh»: «Cuando sobre la tierra vivía un home llamáu Noé, por culpa de la lluxuria diluvió en tol mundu por que tou home morriera afogáu, afogárase...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 110-111, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* Ipampa totlahtlacol omic in Toteucyo → El nuesu Señor finó por causa de les nueses faltes. Denota causa. :* «Ca miec tlamantli ipampa temaco in igratia Dios»: «Porque munches coses sonnos concedíes cola gracia de Dios (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 96-97, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === La llocución preposicional ''itlocpa'' === '''Pa''', '''en beneficiu de'''. Indica orientación, utilidá, destín, sofitu. :* Motlocpa → Pa ti. Col indefiníu ''ne-'' denota que l'aición ye interior. :* Yehhuatl netlocpa tlapohua → Él llee pa sigo. === La llocución preposicional ''ihuicpa'' === '''Contra''', '''en contra de'''. :* «Ahmo ic nexicoloz ihuicpa in Dios, macihui in ahmotlapoalli in tlein tecohcoh tetolinih tepam mochihuaz»: «Nun se va indignar por ello unu contra Dios, anque sían innumberables los sufrimientos y les penes que causa a la xente» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 196-197, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ihcuac mihtoa... Panen nostrum quotidianum da nobis hodie... ihuicpa yauh xihxicuiyotl»: «Cuando se diz... danos güei el pan el nuesu d'acaldía... combátese la gula» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 4-5, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* Nohuicpa → Contra mi. :* Inhuicpa → Contra ellos. === La llocución preposicional ''ihuic'' === '''Escontra''', '''a'''. :* Nohuic → Escontra mi. :* Mohuic → Escontra ti. === La llocución preposicional ''ixpan'' === '''Ante'''. :* «Ic achto huel mocencahuaz, moyolcuitiz, <o>ixpan padre sacerdote</o>, ic niman quimatiz iyolloh in temictiani tlahtlacolli, ipan itech ahci in sancto sacramentu. Yehica cencah ic tlahtlacoz ihuan mohmoztlae cehcenyaca in ica mochi yollohqimoceliliz sancto sacramentu in ihcuac missa quittaz»: «D'esta miente, primero, va sometese al dereches, confesándose, <o>ante'l padre sacerdote</o>. Y asina, de siguío, fadrá-y saber del pecáu fatal del so corazón, nel accesu al santu sacramentu. Porque enforma peca y a diariu cada cristianu, y de too corazón tien de xunise al santu sacramentu cuando va asistir a misa» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 142-143, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :* «Iixpantzinco mopechtecac, quicac in ihiyotzin, in itlahtoltzin, in huel cenca tehuellamachtih...»: «Ante Ella inclinóse, emprestando atención a la so semblante, a la so espresión, que yera especialmente prestosa...» (Nican Mopohua). :* «... oiixpannictlalih in mihiyotzin in motlahtoltzin in iuh otinechnahnahuatilih»: «... ante él espunxi'l to rellatu, el to recáu, como me solicitasti» (Nican Mopohua). '''Por'''. :* «In tinahuatilo in ti(te)tlaocolizqueh inic <o>ixpantzinco in Dios</o> titlaocolilozqueh, izan ipaltzinco in Dios in ica toyolloh tiquinpohpolhuizqueh in otechyoltlacoqueh»: «Pídesenos perdonar al próximu pa ser salvaos <o>por Dios</o> y namái por Dios de corazón vamos perdonar a los que nos ofienden» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 193-195, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''itechpa'' === '''Por'''. Dacuando indica quien ye'l suxetu axente nuna oración pasiva, qu'en castellán s'introduz por aciu la preposición ''por''. :* «Yequeneh <o>itechpatzinco Dios</o>, oihhuiloqueh, oquimatihqueh ca ce tlacatl oquichtli tlacatiz in tlalticpac, cencah panhuetziz, mopantlazaz»: «Tamién <o>por (boca de) Dios</o> los homes fueron informaos, se -yos dio a conocer qu'un varón vendría nacer a la tierra y que llograría honores, enforma se fadría notar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''itech'' === '''A''', '''de'''. Denota pertenencia cuando acompaña al verbu ''pohui'' (pertenez-y el llibru, ''itech pohui in amoxtli''). :* «Itlahtlacol in Xuez...: Inic. 3. In ihcuac tlatzontequilia in ahmo itech pohui»: «Les faltes del xuez: ... Tercera. Cuando xulga lo que nun-y pertenez a él» / «Tercer. Cuando xulga lo que nun depende d'él» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 54-55, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) '''De'''. Denota procedencia con ''quiza'' (vien de él, ''itech quiza''). :* «Auh in axcan yehhuatl, in zan nehnechihchihualiztli, non <o>itech quiza in nepoaliztli</o>, yehuatl in tlahtlacolli ipan huetzi in oquichtli, ahzo cihuatl, in cencah quixcahuia inic moyecquetza, mocualquetza, in cencah mochihchihua»: Y agora aquello, l'adornu escesivu, que tamién <o>sale de la sobeyosa</o>, que ye'l pecáu nel qu'incurre l'home, o la muyer, que s'afita enforma en cómo s'engalana, aféchase y qu'enforma se preparar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 44-45, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). '''De''', '''en'''. Introduz un términu de comparanza con ''ixcuitia'' (tomes exemplu d'él, ''itech timixcuitia''). :* «¡Nopilhuané! Macahmo itech ximixcuitica(n) in nepoaliztli, ahnozo in atetlahpaloliztli in itech quiza»: «¡Fíos mios! Nun toméis exemplu na soberbia, nin entá na irreverencia que d'ella surde» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 36, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). '''De'''. Denota orixe con ''itta'' (aprender d'él, itech niquitta). :* «inic huel quittaz tlahtolli ica mochi toyolloh tlahtlauhtilo Sancta Maria»: « Por que s'entienda bien el sermón, el rellatu, de too corazón vamos rezar a Santa María» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 138-141, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) '''En'''. Denota pertenencia col verbu ''cah'' (lo que nun tien, in tlein ahmo itech cah). :* «Ahmono tihcatimotopehuaz in nontzin, in nacaztapaltzin, ahnozo in tlein cohcoliztli itech cah, in ahzo tlahtlacoltica mocohcoa»: «Tampoco vas atacar al sordu o al mudu (que son dignos d'estima), o al llocu, nin a aquel que tien dalguna desgracia nin al que quiciabes sufre col pecáu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Yehhuatl mopoa, in zan nen motenehua, mocualihtoa, mopantlaza, motlanitztia, in conihtoa, in teilhuia, in tlein ahmo nelli itech cah, ahnozo ahmo oncah, ahquipiya in oquihtoh»: «Aquel que se engríe, que s'empondera falsamente, empericótiase (fanfarronea), se endiosa (presumi), enfrénase, que diz, qu'afirma, lo que nun ta nél, o que nun hai, que nun tien lo que dixo» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''itzintlan'' === '''Debaxo de''', '''al pie de'''. :* Tzintli → Base, pie (Rémi Simeon, ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o Mexicana'', p. 730, Editorial Sieglu XXI, séptima edición, Méxicu, 1988). :* Tlatzintlan → Debaxo (alverbiu de llugar). === La llocución preposicional ''icxitlan'' === '''Debaxo de''', '''al pie'''. :* Icxitl → Pie. === La llocución preposicional ''icpac'' === '''Enriba de'''. :* Tlacpac → Enriba. === La llocución preposicional ''ixpampa'' === '''Delantre de'''. :* Teixpampa → Delantre de la xente. :* Tlaxpampa → Delantre (alverbiu de llugar). === La llocución preposicional ''ixco'' === '''Na superficie de''', '''sobre'''. :* Atl ixco → Na superficie de l'agua (Rémi Siméon, ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o Mexicana, p.231, Editorial Sieglu XXI, Méxicu, 1988). '''Delantre de''', '''a la vista de'''. :* Mixco → Delantre de ti. :* Teixco → Delantre (llocución alverbial). === La llocución preposicional ''itepotzco'' === '''Detrás de'''. :* Motepotzco → Detrás de ti. :* Tlatepotzco → Detrás (alverbiu de llugar). === La llocución preposicional ''icuitlapan'' === '''De llombu de'''. :* mocuitlapan → A los tos llombos. === La llocución preposicional ''itzalan'' === '''Metanes''', '''ente'''. :* Tetzalan → Metanes la xente. :* Totzalan → Ente nós. :* Amotzalan → Ente vós. :* Intzalan → Ente ellos (nomes pluralizables). :* Itzalan → Ente ellos (nomes non pluralizables). === La llocución preposicional ''ihtec'' === '''Dientro de''', '''en'''. :* Tlahtec → Dientro (llocución alverbial, alverbiu de llugar). :* «In yuhqui yehhuatl in inelhuayo in cuahuitl tlallan actoc, zan non ihuih <o>teihtic actoc</o> in nepoaliztli.»: «Según el raigañu d'un árbol ta fundida na tierra, d'igual manera la soberbia ta <o>fondiada n'unu</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 10-11, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... in tlachihualli in ipan otlacat in tlahtlacolli, ahzo ipan nemi, ahzo <o>ihtic actoc</o>, ic tentoc»: «... la criatura que nació nel pecáu, que seique viva nél, que <o>nél anda metida</o> o por él anda complacida» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''ipan'' === '''Según''', '''en'''. :* «In ihcuac ce tlacatl ipampa in tlatzihui, ahmo non <o>ipan nemiznequi in Itenahuatiltzin</o>, Santa Ilesia ahmo mahhuaznequi...»: «Cuando un home por galbana tampoco quier vivir <o>según la llei amada (de Dios)</o>, nun quier entrar a la Santa Ilesia...»: (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 207-209, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «in ipan in evanxeliu»: «nos evanxelios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 210-211, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). '''Pa''', '''por'''. :* «Nican tlalticpac miec tlamahuizolli, tepan ihuan teixpan, in oquimochihuilih in Toteucyo Jesu Christo»: «Equí na tierra, pa la xente y ante la xente, fixo munchos milagros El nuesu Señor Xesucristu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 30-31, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) '''Por''', '''en beneficiu de''', '''en favor de''', '''de'''. :* «In ichpochtli Maria nopan tlahtoa ixpan in Toteucyo» → La virxe María intercede por mi ante El nuesu Señor. '''En''', '''sobre''', '''a'''. Con ciertos verbos, munchos de movimientu (cayer, andar, entrar), denota el términu, non tantu l'interior d'un llugar. :* «Totahtziné, Diosé, ma huel xitechmopielitzinco, macahmo ipan tihuetzican in tlahtlacolli»: «Padre Nuesu, Dios, tennos so la to proteición, procura que nun venzamos al pecáu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 206-207, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... yehhuantin in ahcualtih ipan mahuizolanih, ipan mohuehcapanoah in tlein tlahuelilocayotl, in tlein ahmo cualli in quichiuhtinemih»: «... los malvaos complacer nel mal y la perversión qu'anden faciendo» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 28-29, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :* «Huel ixquich in itlachihualtzin ipan ihcac in dios»: «Dios gobierna sobre toles sos criatures» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Totahtziné Diosé, ma atopen hualahci motlahtocayottzin»: «Oh Dios, Padre Nuesu, que venga a nós el to reinu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). '''En'''. Denota en qué tiempu se realiza lo espresao pol verbu. :* «Yequeneh motenahuatilia Dios in huel pialoz domingu, in ahmo ipan tlatequipanoloz»: «Tamién quier Dios que se respete'l domingu, que nél nun se trabaye» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 22-23, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ic achto huel mocencahuaz, moyolcuitiz, ixpan padre sacerdote, ic niman quimatiz iyolloh in temictiani tlahtlacolli, <o>ipan itech ahci in sancto sacramentu</o>. Yehica cencah ic tlahtlacoz ihuan mohmoztlae cehcenyaca in ica mochi yolloh quimoceliliz sancto sacramentu in ihcuac missa quittaz»: «D'esta miente, primero, va preparase al dereches, confesándose, al padre sacerdote. Y asina, de siguío, fadrá-y saber del pecáu fatal del so corazón, nel accesu al santu sacramentu. Porque enforma peca y a diariu cada cristianu, y de too corazón tien de xunise al santu sacramentu cuando va asistir a misa» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 142-143, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''ipal'' === '''Por''', '''per mediu de''', '''por intercesión de''', '''cola ayuda de'''. Denota mediación. :* «A canelle axcan: caonelli titocuiltonohqueh, in ipaltzinco totecuyo: caotontlachixqueh intopco, inpetlacalco: in at otlacaquia , in at otlachiaya, in atotlamatia...»: «Sabéi que: recibimos d'El nuesu Señor una ayalga y una riqueza, al conocer que nel banduyu topa una criatura que nun nos ye lícitu nin ver nin mirar...» (Sahagún, L. VI, fº 123, p. 126, aviesu). :* «Macahmo moyollohco motlalih in cualantli, macahmo ipan ximocochiti in tlahuelli, ma huel xitenohnotza ipaltzinco in Dios»: «Non dexes que n'el to corazón asítiese la roxura, non te duermas enoxáu (non te ches sobre'l raxón / nel odiu), reconcíliate por Dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 203-204, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh intla cencah anquinequih in amechmocnelilia Dios, ma zan ipaltzinco mochipa xocompehualtican xoconchihuacan, xocontlamican, in tlein cualli in quinequi in amoyolloh»: «Y si deseyáis enforma que Dios compénsevos, namái gracies a Él procurái siempres faer, llevar a cabu, aquello bonu que'l vuesu corazón desea...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 26-27, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh in axcan, nopilhuané, noteiccahuané, intla tlanihtoliztli itech quiza tzohtzocayotl. Yehica yehhuatl in tzohtzoca, in tlahtlametl, in iyollohcopa , tlachco, patolco, concahua ahnozo quitlanihtoa in tlein imman ahmo <o>ipaltzinco in Dios</o> quimacaznequi in motolinia, in icnotlacatl, in teocihui, in apizmiqui»: «Y agora fíos, hermanos (mios), si'l perder (nel xuegu) ye cosa que deriva de l'avaricia. Porque ye miserable, egoísta, aquel que voluntariamente nel xuegu de la pelota, nos dados, dexa o pierde aquello que nun quier dar de bona gana al probe, al infeliz, al precisáu, al afamiáu por dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 94-95, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''itlan'' === '''Cerca de''', '''con'''. :* Ma totlan ximotlali → Sentar cerca de nós. === La llocución preposicional ''itloc'' === '''Con''', '''en compañía de''', '''al pie de'''. :* «Cenca(h) cualnezqui ihuan teyolahcocuini inin telpocatl. Quimpiaya miec iichpocacupixhuan, yeceh <o>ahmacah itloc</o> oquinemilih mocencahuaz inic ye quinelhuayotiz icencaltlacayo»: «Mochachu bien paecíu y enamoradizo, tenía amigues y sicasí <o>con nenguna</o> pensara iguar pa establecer la so propia familia» (Llibráu Silva Galeana, El Llugar de les Águiles Reales, Estudios de Cultura Náhuatl, tomu 22, páxs. 266-267, UNAM) === Ausencia de adposiciones nel náhuatl === ==== Cómo se suple la preposición ''de'' ==== ===== Con un verbu en forma impersonal ===== :* Ipan mihtoa in quenin quimpehpenayah tetlatzontequilianimeh → De cómo escoyíen xueces (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VIII, f. 36, p. 286, anverso). :* Ic chicuacen capitulo, oncan mihtoa in nez in mottac → Capítulu terceru, de les señales que se vieron (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VIII, f. 11, p. 261, anverso). ===== Con un posesivu ===== En cuenta de dicir «muyeres de bon corazón» dizse «muyeres que'l so corazón ye bonu». :* (Les prostitutes) por ello van ser condergaes, por que nun espublicen, por que nun arrobinen, por que nun tresmitan la orina (inmoralidá), la mierda (inmoralidá), el viciu, a les otres <o>muyeres de bon corazón</o> que se conducen bien: (In ahuiyanimeh) ic tlatzontequililozqueh inic ahmo temahuazqueh inic ahmo tetlapololtizqueh inic ahmo intech concahuazqueh in axixtli, cuitlatl, in tlahuelilocayotl in cequintin cihuah in cualli iyolloh in huel monemitiah (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 120-121, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) ===== Con ''iz catqui'' ===== :* Izcatqui in ahahuilnemiliztli → De la lluxuria (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 104-105, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== Cómo se suple la preposición ''pa'' ==== Ellí onde en castellán hai una preposición en sintagma con un sustantivu, en náhuatl hai una conxunción subordinante qu'introduz un verbu. :* Inic tehhuatl ticcuiz (por que tu recibir, tomar) → Para ti. ==== Hai tres tipos de llingües en rellación a les preposiciones ==== * Les llingües prepositives, aquelles qu'utilicen preposiciones. Ye'l casu de les llingües romances, como'l castellán. * Les llingües declinativas, aquelles que suplen les preposiciones utilizando casos por aciu los cualos tornen los sustantivos. Asocede asina nel alemán. * Les llingües pronominales, aquelles que suplen les preposiciones colos pronomes. Ye'l casu del náhuatl. Nesti casu, la orixinalidá del náhuatl ye arrogante. ==== Les «''preposiciones''» qu'acompañen al verbu ==== De normal, nel náhuatl clásicu, les partícules que s'asemeyen a les preposiciones precieden y acompañen al verbu, de manera que formen un tou con él. <o>Nel náhuatl ye'l verbu'l que dota de sentíu a la preposición que lu acompaña y non a la inversa, polo que nun se trata de verdaderes preposiciones</o>. Pongo dalgún exemplu: la preposición «''ihuic(pa)''» quier dicir de normal «''contra''», «''en perxuiciu de''», «llevando la contraria a daquién''». Atopar, con esti sentíu, en dellos verbos: :* «''Tar en contra (de Daqué)''» / «''Oponese (a Daqué)''»: ''Ihuicpa Cah, nin- (itlah)''. :* «''Falar en contra (de Daquién)''»: ''Tehuicpa Tlahtoa, nin-''. :* «''Enoxar (contra Daquién)'': ''Tehuicpa Xicoa, nino-''. :* «''Lliberar (de Daquién / d'un contrariu)''»: ''Tehuic ninoquixtia''. Y como tal atopar nos testos clásicos: :* «''Agora va dicise cómo puede combatir<ref>Alzase unu contra ella,</ref> unu la vida luxuriosa''»: ''in axcan mihtoz in quenin <o>ihuicpa nemaquixtiloz</o> in ahahuilnemiliztli'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 240-239, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''va dicise lo que faer pa combatir la envidia''»: ''Mihtoz in tlein chihualoz inic <o>ihuic quixtiloz</o> itech neyolcocoliztli''(Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 112-113, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''Agora va dicise cómo se va salvar unu de la lluxuria'': ''In axcan mihtoz in quenin in <o>ihuicpa nemaquixtiloz</o> in ahahuilnemiliztli'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 112-113, UNAM, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Anque tamién les atopamos a la manera castellana, nun s'escaeza que son los sacerdotes españoles quien escriben los testos clásicos, tienen que ser interpretaes como parte del verbu: :* «''Cuando unu enraxonar contra Dios, se enfurece unu contra Él, porque nun llugar dacuando Dios sobre la xente refundia indiscriminadamente piedres y palos, refundia palos, llanza palos sobre la xente pola mor del pecáu...''»: ''In ihcuac <o>ihuicpantzinco in Dios nezonehualo</o> necicolo in ihcuac in can quemanian in xoxouhqui tetl in xoxouhqui cuahuitl, tepan cotlaza comayahui in ipampa tlahtlacolli... ''(Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 195-196, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996. :* «''Nun se va indignar por ello unu contra Dios, anque sían innumberables los sufrimientos y les penes que causa a la xente''»: ''Ahmo ic <o>nexicoloz ihuicpa in Dios</o>, macihui in ahmotlapoalli in tlein tecohcoh tetolinih tepam mochihuaz'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 196-197, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). A lo sumo, puede dicise qu'hai verbos que rixen dos o más preposiciones, colo cual una preciede al verbu y otres acompañar. Pero nel náhuatl modernu podemos atopar esta preposición acompañando a otros verbos, con un significáu distintu: :* «... les respuestes a les nueses moliciones profesionales y de compromisu (social) col nuesu pueblu»: ''... tlananquililiztli <o>ihuicpa</o> in totlahtlaniliz, itechpa in totequitlatequipacholiz, toaltepenetlatenehuililiz'' (Llibráu Silva Galeana, Itlahtol In Llibráu Silva, Estudios de Cultura Náhuatl, Tomu 26, páxs. 305 y 308, UNAM). ==== Discutiniu en redol a la esistencia de postposiciones ==== Los verbos perfectivos (o acabaos) son aquellos que'l so sentíu queda completu n'oposición a los verbos imperfeutivos (o inacabados) que'l so sentíu esixe dalgún tipu de complementu. :* Mahui, nin- (tener mieu) → verbu perfectivu. :* Tetech mauhtia, nino- (asustase de —daquién—) → verbu imperfeutivu. :* Nehuehcapanoliztli ipan huetzi, nin- (Incurrir en —jactancia—) → verbu imperfeutivu. De cuenta que si quitamos el complementu la oración nun tien sentíu. :* (<strike>Nehuehcapanoliztli</strike>) ipan huetzi in aquin mohuextia, mopantlaza: Incurre en jactancia quien se engrandece, enfrénase. N'ocasiones un mesmu verbu puede ser ''télico''<ref>El términu ''télico'' deriva del griegu ''[[telos]]'' — ''fin'' o ''términu''— ya indica una aición qu'esixe un complementu pa considerase realizada.</ref> o ''atélico'', ye dicir ''imperfeutivu'' o ''perfectivu''. :* Cah, nin- → Tar (verbu atélico o perfectivu). :* Ahteicnoittaliztli notech cah- → Tener maldá (verbu télico o imperfeutivu). Alderícase si'l náhuatl clásicu presenta [[Postposición|postposiciones]] en llugar de preposiciones. Nel clásicu atopamos tamién preposiciones, nos testos ellaboraos polos misioneros españoles.<ref>Pongo un exemplu: [«Entá, una cosa <o>ta escrita nel evanxeliu</o> que-y asocedió a un home qu'enforma s'arriqueció, que nun socorrió a Lázaro, que yera míseru y atopábase enfermu (retorcíase), y aquel por tal motivu foi condergáu...»: Oc centlamantli <o>ihcuiliuhtoc in ipan evanxeliu</o> in <o>ipan omochiuh</o> in cen tlacatl in cencah mocuiltonoaya, in ahmo quimotlaocolilih in Lázaro in motolinia in mocohcoa, ye yehhuatl ipampa oilatzontequililoc...'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 148-149, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)].</ref> ==== Los nomes de llugar y les mal llamaes «''postposiciones''» ==== Dellos autores confunden los sufixos qu'incorporen ciertos ''nomes de llugar'' colo qu'ellos denominen «''postposiciones''». Pongo un exemplu, la pallabra «''teopan''», que significa «''ilesia''» o «''templu''». L'equívocu produzse porque estos nomes nun riquir preposición (queda sobrentendida nel contestu d'una frase): :* «''Yes un mezquino cuando <o>nel templu</o> tomes, robes lo qu'ellí tendríes de dexar, porque-y robes daqué a Dios, aquello que nun das. ¿Qué clase de cristianu yes, de qué clase, que pide a Dios el so reinu al dicir "Adveniat regnum tuum", si namái a estos bienes del templu avera'l to corazón?''»: ''Titeoyehuacatini in ihcuac <o>teopan</o> ticcui, tiquichtequi in tlein ompa toconcahuazquia, ticcuilia in Dios, in ahmo ticmomaquilia. ¿Catle monezca in tichristiano, catle monezca, in tiquihtlanilia Dios itlahtocayotzin inic tiquihtoa "Adveniam regnum tuum", intla zan tlein teopan tlatquitl itech mopachoa moyolloh?'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 104-105, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Los ''nomes de llugar'' nun lleven ciertes presposiciones nin almiten ciertos verbos (como'l verbu «''ser''»). Los sufixos que formen estos ''nomes de llugar'' pueden ser bien variaos. Dalgunos facer por aciu sufixos prepositivos. Atopar principalmente nos toponímicos (Mexihco, Tenochtitlan, Michhuahcan, Cuauhnahuac...) y en ciertos nomes derivaos del impersonal (Tlacacoyan, Tlamachtiloyan...). == Les oraciones subordinaes == === Les oraciones comparatives === ==== Les subordinaes comparatives de superioridá ==== :* «Qu'aquel que comete adulteriu incurre nun pecáu mayor que'l qu'asesina a conciencia a otru, y cuando muerra l'adúlteru va ser tratáu con más severidá allá nel infiernu, realmente por ello va faése-y más desgraciáu qu'aquel al que mató»: «Ca yehhuatl in tetlaxima quipanahuia inic tlahtlacoa yehhuatl in huel temictia, ihuan in ihcuac miquiz tetlaxinqui cencah tlapanahuia inic tlaihiyohuiltiloz in ompa mictlan, huel ic quipanahuiz in huel otemictih inic toliniloz» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nel exemplu reparamos una primer comparanza, na qu'apaecen dos suxetos: 1) L'adúlteru: «''yehhuatl in tetlaxima''». 2) Aquel qu'asesina a otru: «yehhuatl in huel temictia''». Y hai dos verbos a güeyu: 1) Aventayar (a daquién): «panahuia, nite-». 2) Pecar, causar dañu (a daqué), estropiar (daqué): «''ihtlacoa, nitla-''». De cuenta que hai dos oraciones espreses (la primera principal, la segunda subordinada): 1) L'adúlteru aventayar: «''yehhuatl in tetlaxima quipanahuia''». 2) Peca'l qu'asesina a otru: «''tlahtlacoa yehhuatl in huel temictia''». Pero en realidá son trés les oraciones, trés los verbos: L'adultero — <o><big>'''devasar'''</big></o> — <o><big>''' ye na manera en que'''</big></o> — <o><big>'''peca'''</big></o> — aquel qu'asesina a otru: ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Oración principal'''||'''nexu verbal subordinante'''||'''Oración subordinada''' |- ||''L'adúlteru devasar''||''(ye) (na manera) ''||''en que peca'l qu'asesina a otru '' |- ||''yehhuatl in tetlaxima quipanahuia''||''( ) ( )''||''in ic tlahtlacoa yehhuatl in huel temictia'' |- |} ===== La oración principal y el superlativu ===== El verbu ''panahuia, nite-'' almite tou tipu d'oxetos: nimitzpanahuia, namechpanahuia, techpanahuiah... El superlativu consíguese anteponiendo'l prefixu «''te''»: :* «Supero a toos»: «''nitepanahuia''». :* «Soi'l meyor»: «''nitepanahuia in ic nicualli''» ===== El nexu verbal subordinante ===== Nun ye una conxunción modal sinón una auténtica oración relativa instrumental. ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''----''||''in ic niyauh, inic tlahtlacoa yehhuatl in huel temictia'' |- ||''(Ye) (na manera)''||''en que peca'l qu'asesina a otru'' |- |} Giro instrumental: Los nahuas nun dicen «en que» (''in ipan'') sinón «que con él» (''in ic'')<ref>Michel Launey, Introducción a la llingua y a la lliteratura náhuatl'', p. 298, UNAM, 1992</ref>. ===== La oración subordinada ===== Tien De dir coordinada cola oración principal. Asina, pa dicir «soi más fuerte que tu» ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Oración principal'''||'''nexu verbal subordinante'''||'''Oración subordinada''' |- ||''Te supero''||''(ye) (na manera) ''||''en que soi fuerte '' |- ||'''''Nin'''mitzpanahuia''||''(yehhuatl)''||''in ic '''nin'''chicahuac'' |- |} Yo soi más fuerte que'l to tíu: ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Oración principal'''||'''nexu verbal subordinante'''||'''Oración subordinada''' |- ||''Superar''||''(ye) (na manera) ''||''en que'l to tíu ye fuerte '' |- ||''Nin'''c'''panahuia''||''(yehhuatl)''||''in ic chicahuac yehuatl in motlahtzin'' |- |} Te aventayo en guapura: ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Oración principal'''||'''nexu verbal subordinante'''||'''Oración subordinada''' |- ||''Te supero''||''(ye)''||''no que concierne a guapura '' |- ||'''''Nin'''mitzpanahuia''||''(yehhuatl)''||''in itech huelnezcayotl'' |- |} ==== Comparancies d'igualdá ==== :* : «... como'l páxaru naz pa volar, el venado o'l caballu pa correr, el pexe pa vivir so l'agua. Tamién asina naz l'home para trabaya, sirvir»: «in yuhqui yehhuatl in tototl tlacati inic patlaniz, mazatl ahnozo cahuallo inic motlaloz, michin inic atlannemiz. Non yuh tlacati in oquichtli inic tequitiz, tlacotiz.» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 248-249, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). La oración subordinada siempres va precedida de «in iuhqui», ente que principal suel llevar «iuh» o «non iuh». :* «Dios quier que síais como los santos, que síais como los apóstoles de Dios...»: «... quimonequiltia Dios inic ansanctomeh anyezqueh, inic amitlazohhuan Dios anyezqueh» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 106-107, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). La partícula ''inic'' (''como'') introduz la comparancia. ==== Comparancies d'inferioridá ==== Soi menos guapu que'l to hermanu: :* «Nun soi tan guapu como'l to hermanu»: «''nehuatl '''ahmo ic''' nihuelnezqui '''in iuhqui''' moteiccauh''». La oración subordinada va precedida de «ahmo ic». === Les oraciones subordinaes completivas === Una oración completiva ye una oración que sustitúi al pronome suxetu en xiru d'énfasis y que por tanto pue ser suxetu o que complementa en xiru d'aposición al oxetu verbal. :* Ma xinechilhui (dimir) → Ma xinechilhui in tlein tictemoa (dimi lo que busques). :* Yehhuatl nechpactia (ye él quien me gusta) → Nechpactia in otihuallah (préstame qu'hayas veníu) ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Verbu''' |- ||''Qu'hayas''||''veníu'' |- ||''Giro d'énfasis''||''Verbu'' |- ||''Ye que vinieres (lo que)''||''gústame'' |- ||''In otihuallah''|| ''nechpactia'' |- |} 1) Dalgunes tradúcense n'español con un infinitivu (cuando'l suxetu del verbu y de la oración completiva coinciden). :* Nicpohuaznequi → Quiero lleer. :* Nicnequi in nicpohuaz → Quiero lleer :* In canauhtli patlantitlani → El coríu intenta volar. :* Ahmo nicmati nicchihuaz → Nun pienso faelo. En dalgún supuestu la identidá del suxetu nun asocede. :* Monequi nihuallaz → Tengo De volver. :* Motech monequi ticchihuaz → Te convien faelo. 2) Otres tradúcense n'español col suxuntivu (cuando los dos suxetos nun coinciden). :* Ahmo nicmati in quichihua → Nun creo que lo faiga. :* Ahmo nicnequi in tihuallaz → Nun quiero que vaigas. 3) Otres tradúcense col condicional. El verbu adopta'l sufixu ''-zquia'' tanto si'l suxetu ye'l mesmu nos dos oraciones como si ye distintu. :* Oquilcauh in nicchihuazquia → Escaeció que yo lo fadría. :* Oniccac in ahmo ticnequizquia → Oyí que nun queríes. :* Oniquilcauh in nicchihuazquiaz → Escaecí que lo fadría. Pero si repiten les pallabres d'otru, lo que se conoz com estilu indireutu, ponse'l verbu en futuru como s'espresó pol falante. :* Nicchihuaz (voi facer) → Onechilhuih ca quichihuaz (díxome que lo fadría). 4) Otres son oraciones interrogatives. :* Ma xinechilhui tlein tictemoaya → Dime qué buscabes. :* Ma xinechilhui aquin oquichiuh → Dime quién lo fixo. 5) Otres son oraciones interrogatives indireutes. :* Ma xinechilhui in tlein tictemoaya → Dime lo que buscabes. :* Nimitzihtlanilia in cuix yehhuatl oquichiuh → Te pregunto si él facer. 6) Otres son la respuesta a una oración interrogativa indireuta. :* Ahmo nicmati in quezquintin cohconeh ohuallahqueh → Nun sé cuántos neños vinieron. 7) Otres son oraciones n'estilu indireutu (que reproducen les pallabres qu'otru dixo). :* Oquihtoh ca ahmo quichihuaz → Dixo que nun lo fadría. :* Oquinanquilih ca ahmo quimati → Respondió que nun sabía. 8) Otres son oraciones exhortativas. :* Nimitztlauhtia in ahmo ticchihuaz → Te pido que nun lo faigas. :* Nimitztlahtlauhtia in ahmo ticchihuaz → Te clamio que nun lo faigas. :* Nimitznahuatia in ticchihuaz → Te ordeno que lo faigas. 9) Otres son declarativas. :* Nimitznocuitia in ahmo nicnequi → Te confieso que nun quiero. :* Nimitzihtoa in ahmo → Te digo que non. :* Niquelehuia nicochiz → Deseyo dormir. :* Niquilcahuaz in oticchiuh → Voi Escaecer que lo fixisti. === La oraciones subordinaes concesives === Son aquelles qu'espresen una torga. Van introducíes por nexos que son usualmente, pero non siempres, conxunciones de tipu concesivu: anque, a pesar de, magar, sacante que, entá cuando, magar. ==== La conxunción concesiva ''macihui'' ==== :* «A pesar de que nada diz, ta enfurecido, disgustáu, resentíu»: «Macihui in ahtlein quihtoa, zan motlahuelcuitihticah, moteopouhticah, moxicohticah» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 195-196, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Nun se va indignar por ello unu contra Dios, anque sían innumberables los sufrimientos y les penes que causa a la xente»: «Ahmo ic nexicoloz ihuicpa in Dios, macihui in ahmotlapoalli in tlein tecohcoh tetolinih tepam mochihuaz» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 196-197, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Enforma s'hai de tarrecer el robu, inclusive si nun ye bultable, inclusive si ye de mal pelo lo que se llevó...»: «Cencah imacahxo in ichtequiliztli, macihui in ichtaca mochihuaz, macihui in tlein achitzin cuihuaz» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 88-89, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) La conxunción concesiva ''macihui'' ye probablemente una suma de delles partícules qu'espresen incertidume, dulda: ''ma zo nel ihuih''. El sentíu de la partícula ''zo'' ye en castellán ''entá'', ''anque''. Y forma en ''nozo'' la conxunción disyuntiva ''o'' (que deriva de ''entá'', ''inda''). La partícula ''ma'', con un sentíu bien cercanu a la partícula ''tla'' (mesma de les subordinaes condicionales, qu'introducen una condición), puede traducise por ''si'', ''nel casu de''. Ye la mesma partícula que atenúa l'imperativu, convirtiéndolo en mera exhortación (''y si te sientas'' —por ''sentar''—). === Les oraciones subordinaes d'infinitivu, de suxuntivu y de xerundiu === :* Nicnemilia niccohuaz inon → Pienso mercar eso. :* Nictemoa in ticcohuaz inon → Busco que merques eso. :* Omic inic quicohua in tlein quipactiaya → Morrió mercando lo que-y gustaba. De normal la oración subordinada d'infinitivu va retardada a la oración principal, en futuru. Y el suxetu de dambes ye'l mesmu. Ente dambes oraciones puede apaecer la partícula «in»: :* «...nimitztlatzontequitilia in titequitiz titlacohtiz titlaiz telimiquiz»: «... te condergo a trabayar (a que trabayes), a llaboriar como esclavu, a llaboriar la tierra» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 138-139, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). La oración subordinada de suxuntivu suel in introducida pola partícula «in» y los suxetos de dambes son distintos. Tamién va en futuru. :* «... motenahuatilia in ayac... tetlanipachoz»: «... manda que naide humilde a otru» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 40-41, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). La oración subordinada de xerundiu va en presente y ente dambes oraciones va la partícula «inic». === Les oraciones relatives de llugar === Les construcciones con nomes de llugar tamién almiten xiros relativos. Ángel María Garibay<ref>Ángel María Garibay K., ''Llave del Náhuatl'', Editorial Porrúa S.A., p. 66, Méxicu, 1989.</ref> menta cuatro partícules, que denomina alverbios, ''nican'', ''oncan'', ''ompa'', ''incan'', coles que se llogren los pronomes relativos in nican, in oncan, in incan, in ompa. ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Orixe''' ||colspan="2"|'''Meta''' |- ||'''''D'equí, de Méxicu'''''||'''''(A)<ref>En castellán, de normal estos alverbios qu'empiecen por «a» nun van precedíos de la preposición «a».</ref> equí, a Méxicu''''' |- ||'In nican Mexihco'||'In incan Mexihco' |- ||'''''D'allá, de Méxicu'''''||'''''(A) allá, a Méxicu''''' |- ||'In oncan Mexihco'||'In ompa Mexihco' |- |} :* «La comida d'equí ye meyor que la comida d'allá»: «Yehhuatl in nican tlacualli quipanahuia in ic cualli in yehhuatl in ompa tlacualli». :* «Ve d'equí a allá»: «Ma xiauh in nican in ompa». :* «Ven, equí» (Alverbiu): «Ma xiauh, nican». :* «Ven (a) equí» / «Ven a esti llugar»: «Ma xiauh in incan» / «Ma xiauh inin can». La forma «in incan» apaez como equivalente a «nican»<ref>La partícula «incan» apaez n'Ángel María Garibay K., ''Llave del Náhuatl'', Editorial Porrúa S.A., p. 66, Méxicu, 1989.Pero nel usu que se-y da equí paez derivar de «inin» y «can».</ref> Pero por influencia del castellán, llueu sume. Como en castellán, podemos dicir «d'equí (Méxicu), a allá (Cuernavaca)» —«in nican (Mexihco) in ompa (Cuauhnahuac)»—; o «d'allá (Cuernavaca), a equí (Méxicu)» —«in incan (Cuauhnahuac), in canon (Mexihco)»—. 1) Pa dicir «vengo de Méxicu» —«vengo d'allá, de Méxicu»— (onde nun toi agora). ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Mexihco''||''in oncan nihuallauh'' |- ||'(Ye) (d'allá) (de) Méxicu'||'(d'allá) vengo' / 'd'onde vengo' |- |} O meyor dichu: ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" ||'''Oración subordinada de relativu'''||colspan="2"|'''Antecedente: oración principal''' |- ||''In oncan nihuallauh''||''Mexihco'' |- ||'(D'allá) vengo'||'(ye) de Méxicu' |- |} Ya inclusive: :* «Vengo (d'allá,) de Méxicu»: «In oncan Mexihco nihuallauh» 2) Pa dicir «vengo de Méxicu» —«vengo d'equí, de Méxicu»— (onde topo agora). ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Mexihco''||''in nican nihuallauh'' |- ||'(Ye) (de) Méxicu'||'d'equí vengo' |- |} O meyor dichu: ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" ||'''Oración subordinada de relativu'''||colspan="2"|'''Antecedente: oración principal''' |- ||''In nican nihuallauh''||''Mexihco'' |- ||'D'equí vengo'||'(ye) (de) Méxicu' |- |} Los nomes de llugar tienen un llugar asignáu dientro de la oración —de normal delantre o detrás del verbu, pero xunto a ésti—: (Suxetu) — (in) — (alverbiu —''nican'' o ''ompa—) — nome de llugar — Verbu — (Suxetu)— (in) — (alverbiu —''nican'' o ''ompa''—) — nome de llugar — (suxetu)<ref>Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', páxs. 53 -54, UNAM, Méxicu, 1992.</ref>. 3) Pa dicir «vini a Méxicu» (onde atopo agora). ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Mexihco''||''in incan nihuallah'' |- ||'(Ye) (a) (equí) a Méxicu'||'(a onde) vini' |- |} 4) Pa dicir «vini a Méxicu» (onde nun atopo agora). :* «In ompa Mexihco nihuallah». :* «In ompa nihuallah Mexihco». : * «Nihuallah im ompa Mexihco». Les oraciones relatives de llugar («in canin», «in canon») siguen el modelu antecedente: :* «La casa onde comimos»: «in calli in canin otitlacuahqueh». :* «allá onde s'atopa'l to corazón atopa'l to riqueza» / «''Onde ta la to riqueza, allá atópase'l to corazón''»: ''In canin onoc monetlamachtil, ompa huetztoc in moyolloh'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 92 - 93, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''¿(Ompa / Nican)''||''(in) (canin /canon) tihuallauh?'' |- ||''¿(Allá) (Equí) (ye)''||''a onde vienes?'' / ''d'onde vienes?'' |- |} Respectu de la oración antecedente, más arriba vimos que la énfasis o focalización tamién puede asoceder colos nomes de llugar, cola salvedá de que nun almiten el verbu ser (esto ye, nun lleven el pronome ''yehhuatl''): ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Mexihco''||''In canon niyauh, inic quimocuitlahuiz in nocihton.'' |- ||'(Ye) a Méxicu'||'A onde voi pa curiar del mio abuelita.' |- |} El pronome relativu interrogativu antecedente «''¿can?''» / «¿campa?» puede significar tanto «''¿N'ónde?''» como «''¿A ónde?''» o «''¿D'ónde?''» y el so sentíu final vien concretáu pola oración subordinada de relativu. ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''¿Can''||''(in) (oncan / nican) tihuallauh?'' |- ||''¿(A) ónde? (¿(A) qué llugar?) / ¿(De) ónde? (¿(De) qué llugar) (ye) ''||''a onde vienes?'' / ''d'onde vienes?'' |- |} Y lóxicamente, la respuesta puede dase utilizando la forma espresada nel antecedente. La partícula «-pa» puede combinase colos alverbios de llugar «can» y «on», resultando les formes «in can», «in campa» y «in ompa»: :: «''Convien saber que l'autoridá de Dios echó, <o>alloñó</o>, la soberbia d'allá <o>del cielu</o>, al so proteutor, el diañu, señor del infiernu, quien foi sobeyosu...''»: ''Huel machoz ca yehhuatl in itocatzin in Dios oquihualaz, oquihualtohtocaz, oquihualmayauh (yehhuatl) in nepoaliztli <o>in ompa ilhuicatl</o>, in inezca in diablu, mictlan teuctli, in omopouh...'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 34-35, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nel exemplu puede reparase que l'orde de la oración nun ye ríxidu. El suxetu y l'oxetu pueden ponese ente'l verbu y los nomes de llugar. == Estilística == ==== Clases de pallabres ==== El náhuatl nun estrema ente nomes, axetivos o verbos, tal como nel sentíu de les llingües indoeuropees. Por casu, en náhuatl los axetivos nun son una clase distinta de los verbos estativos. Per otra parte cualquier raigañu susceptible de funcionar [[designación|"designativamente"]], ye dicir como nome, pue ser interpretáu "predicativamente" como forma de presente d'un verbu. Asina ''tlācatl'' puede significar tanto 'home' como 'Ye un home' o ''cōcoyoh'' puede interpretase como 'coyotes' o como 'son [unos] coyotes'. ==== La superposición de xiros relativos ==== Los falantes amuesen una particular predilección poles construcciones relatives. Pongo dalgún exemplu (primero cola traducción lliteral —y más embaxo, tal que lo espresaría un falante español—): :* «¡Desgraciáu! ¡Desafortunáu! Aquel que quier ser envaloráu y aponderáu, el que quier ser emponderáu y eponderáu, cuando diz o fai daqué bonu: pos asina va incurrir en vanidá o jactancia»: ''Omotlahueliltic, o tunitic! Yehhuatl mihtolani, momahuizolani in quinequi ihtoloz, tenehualoz, in ihcuac tlein cualli conihtoa ahnozo conchihua: ic ipan huetziz in nemahuizolaniliztli in nepantlazaliztli'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «La barraganería (o adulteriu) ye'l pecáu <o>nel que</o> incurren —cuando un home o una muyer tienen rellaciones— <o>el que</o> nun ta casáu, <o>el que</o> nun quier contraer matrimoniu —<o>que</o> por ello se deshonra—, <o>aquel</o> home <o>que</o> nun ye clérigu, <o>aquella</o> muyer <o>que</o> tampoco ye monxa...»: «''Yehhuatl tlahtlacolli (in) ipan huetzih <o>in</o> ihcuac ce oquichtli ce cihuatl monepanoah <o>in</o> ahmo tenamiccoa, <o>in</o> ahmo tenamictiznequi, zan ic mahuilquixtia, <o>in</o> ahmo clerigo in oquichtli, <o>in</o> ahmo non monxa cihuatl...» ==== Orde de les pallabres ==== ===== El suxetu ===== Una regla bien xeneral, a falta d'oxetos, sería: :* (suxetu) - (nican / ompa) - nome de llugar - verbu - (suxetu). :* (suxetu) - (nican / ompa) - verbu - nome de llugar - (suxetu). ====== Dacuando'l suxetu antecede al oxetu (o al atributu) ====== Na oración en náhuatl, cuando alleguen diversos nomes, pa saber cuál d'ellos ye'l suxetu, de normal identifícase col elementu nominal qu'apaez de primeres, antecediendo al verbu: :* «Mahcihui <o>in ilhuicatl</o> amatl mochihuaz, ihuan manel<o> hueyatl</o> tlilli mocuepaz...»: «Entá cuando <o>el cielu</o> fixérase como un papel, y entá cuando <o>el mar</o> punxérase negru...» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 34-35, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Quihtoznequi ca oquimilhuih <o>In toteucyo Jesu Christo</o> in judiomeh in ahtlaneltocayah in ahquicuiyah y ahcanayah in itechpatzinco quizaya...»: «Quier dicir que <o>El nuesu Señor Xesucristu</o> dixo a los xudíos que nun creíen, que nun tomaben, que nun siguíen lo que venía d'Él» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 58-59, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)». :* «Díxivos qu'enforma odia <o>Dios</o> la soberbia»: «Onamechilhuih ca cencah quitlahuelitta <o>Dios</o> in nepoliztli» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Según un padre desprecia a (quien son) los sos fíos que nun-y obedecen..., espacha <o>Dio</o>s... a los que nun son bonos... »: «In iuh quintelchihua in tetah in impilhuan in ahmo quitlacamatih..., quihuallaz <o>Dios</o>... in ahmo cualtin...» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ====== Dacuando'l suxetu va pospuestu al oxetu (o al atributu) ====== :* «In ihcoac oquicotonqueh in itenahuatiltzin in dios <o>achto totahhuan</o>, niman ic omottaqueh in quenin petlauhticatcah»: « Cuando frayaron la llei de Dios <o>los nuesos primeros padres</o>, nel intre vieron que taben desnudos» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Yancuican ic ipan huetzi in temictiani tlahtlacolli <o>in quichihua i</o>» «Nuevamente por esto incurre nel pecáu mortal <o>el que faiga esto</o>» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Quimihtalhuia <o>Dios</o>: Ma mahci, ma motlali, ma pachihui in teyolloh, ma huel tetlacamati in ihcuac monequi»: «(Lo) Dixo <o>Dios</o>: que (el corazón de) la xente cavilgue, que s'asiente, que s'asele y qu'obedeza cuando ye precisu»: (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 20-21, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :* «Yehhuatl in tonatiuh yezquia <o>in metztli</o> in tla yeh achto onhuetzini tlehco<ref>Michel Launey. ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 316, UNAM, Méxicu, 1992.</ref>»: «El sol sería <o>la lluna</o> si ella primero refundiárase al fueu» (Ángel María Garibay K., ''Llave del Náhuatl'', p. 135, Editorial Porrúa, S.A., Méxicu, 1989) :* «Quihtoznequi ca yehhuatl <o>in cihuatl</o> in (i)matl in diablu inic teanaz, tetzitzquiz»: «Quier dicir ello que <o>la muyer</o> ye la trampa del diañu, p'atrapar, p'apoderase de la xente» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46-47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ===== L'alverbiu ===== Michel Launey<ref>Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura náhuatl'', páxs. 53-54, primer edición n'español, 1992, UNAM, Méxicu</ref> establez un cuadru tratando d'ordenar los distintos elementos de la oración: :: (suxetu) - (nican / ompa) - nome de llugar - verbu - (suxetu). :: (suxetu) - (nican / ompa) - verbu - nome de llugar - (suxetu). :: (suxetu) - verbu - (suxetu) - in (nican /ompa) - nome de llugar. L'alverbiu preciede o sigue al verbu: :* «Ven»: «Ma nican xihuallauh» / «Ma xihuallauh nican». Cuando l'alverbiu va precedíu de la partícula «in» pierde'l so calter alverbial y conviértese nun pronomnre relativu: :* «Vinu de Méxicu» (llugar nel que nun atopo) / «Ye d'allá, de Méxicu, d'ónde vieno»: «In oncan ohuallah mexihco» / «Ohuallauh in oncan Mexihco». ==== La sílaba ==== Les sílabes, qu'incorporen una consonante siquier, pueden ser sílabes direutes o inverses (V)C(V).<ref>La «''C''» significa ''consonante'' y la «''V''» ''vocal''. El paréntesis, ''la so posible omisión''.</ref> Les sílabes inverses son les qu'acaben en consonante. Cuando una sílaba direuta pasa a ser inversa, prodúcense ciertes mutaciones: 1) Cuando la consonante final ye «m» convertir en «n». :* Temi, nin- (enllenase) → Tenqui (llenu). 2) Cuando la consonante final ye «z» convertir en «x». :* Quiza, nin- (salir)- → Quixtia, nitla- (sacar). 3) Cuando ye «cu» convertir en «uc». :* Tzacua, nino- (retirase) → Netzauctli (retiráu). 4) Cuando ye «hu» tresformar en «uh». :* Mahui, nin- (tener mieu) → Mauhtia, nite- (asustar) Per otru llau, ciertes consonantes, como la «n» tresformar en «m» ante vocal, «m» o «p». ==== La duplicación de la sílaba con saltillo ==== Ye frecuente doblar la sílaba inicial de verbos, pronomes, axetivos y sustantivos. Añadir cierta aspiración llamada ''saltillo''. :* Conetl (neñu) → Cohconeh (neños). :* Teuctli (Dios, señor) → Tehteuctin (Dioses, señores). :* Pilli (señor, caballeru) → Pihpiltin (señores, caballeros). :* Ahahuilnemiliztli → Lluxuria (la vida allegre). :* Eheca → Soplar el vientu. :* Nemi, nin- (vivir) → Nehnemi, nin- (andar). La duplicación ye un xiru d'énfasis, que da mayor intensidá, con dellos propósitos. 1) Pa marcar la pluralidá cuando un sustantivu nun ye pluralizable. Namái s'espresen en plural los sustantivos referíos a humanos y animales. Queden fora del plural los oxetos materiales, los conceutos astractos (nomes d'aición) y los seres vivos del reinu vexetal. 2) Pa formar el plural de ciertos sustantivos. 3) Pa dar mayor intensidá a les pallabres. Cuando se trata de verbos con duplicación de sílaba, Rémi Simeon denominar ''frecuentativos''. Otros autores falen de verbos ''intensivos''. :* Altia, nite- (bañar a daquién) → Ahaltia, nite- (bañar con percuru a daquién) ::: «Fechu esto, bañaben a la novia, llaváben-y los pelos y afatáben-y los brazos y les piernes con pluma colorada»: «Niman yeh ic <o>cahaltiah</o> in cihuatl, camohuiah, quipotoniah tlapalihuitica in imac in iicxi» (Sahagún, L. XVI, fº 110, p. 114, anverso). :* Nimitztlauhtia in ahmo ticchihuaz (te pido que nun lo faigas) → Nimitztlahtlauhtia in ahmo ticchihuaz (te clamio que nun lo faigas). :* Tequitia, nite- (dar trabayu a daquién) → Tehtequitia, nite- (distribuyir el trabayu ente la xente). :* Cuehcuechmiqui, nin Sentise bien aballáu. :* Pehpetlaca, nin- → Rellumar intensamente. :* Canahuac (delgáu) → Cahcanactic (chupáu). ==== Vocales llargues y curties ==== La esistencia de vocales llargues y curties ye una tema bien complicada. Los autores non siempres coinciden nes sos apreciaciones. Encamiéntase nun marcales. Na pronunciación oral, convien allargar la vocal que s'atopa na anteúltima sílaba. Michel Launey<ref>Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl''P. 91, nota 57. UNAM. 1992.</ref> diz, a cuenta de la forma posesiva de la pallabra «māitl» —nomā— que la regla ye qu'a final de pallabra les vocales llargues encúrtiense. Vuelve repitir asina la regla qu'enuncia al tratar del imperativu<ref>Michel Launey. Op. cit. Supra.P. 80, nota 48.</ref>, según la cual toa vocal llarga ye embrivida a la fin de pallabra (salvu nos monosílabos —esceición referida quiciabes a ciertes partícules que nun siguen la regla enunciada—). Pero pa él verbu «cua, nitla-» ye monosilábicu y escribir con vocal curtia<ref>Michel Launey. Op. cit. Supra. P. 39.</ref>. Y fai'l pretéritu en «tlacuah»<ref>P. 74.</ref>. David Charles Wright Carr<ref>David Charles Wright Carr, ''Llectura del Náhuatl. Versión revisada y aumentada'', p.121, Secretaría de Cultura, Institutu Nacional de Llingües Indíxenes. Méxicu. 2016. https://site.inali.gob.mx/publicaciones/llibro_llectura_nahuatl/pdf/llectura_d'el_nahuatl.pdf</ref> diz que'l verbu «cuā» lleva vocal llarga<ref>David Charles Wright Carr. Op. cit. supra. P 236.</ref> pero que s'encurtia nel singular (por ser final de pallabra) y nel plural «tlacuah» (por llevar saltillo). Tamién nel pretéritu, al llevar saltillo.<ref>David Charles Wright Carr. Op. cit. supra. P 236.</ref>. Pa Michel Launey, el sufixu del futuru allarga los monosílabos: :* Cua, nitla- (como) → Tlacuāz, nitla- (voi comer). Pero pa David Charles Wright Carr nun son los sufixos del futuru los qu'allarguen la vocal ā sinón que tal vocal ye llarga nos monosílabos (anque s'encurtia en ciertes ocasiones). Tampoco queda claru si nel náhuatl hai vocales medies. Son aquelles que nun son llargues nin curties. Dellos autores marquen les vocales llargues, pero non les curties nin les medies. Ciertu autores xustifiquen el caltenimientu de la vocal final del verbu na tema del pasáu por ser llargues. Y suprimir si la vocal ye curtia (o media). :* Pohua, nitla- (lleo) → Pouh, nitla- (lleí) Pero Guillermo Ortiz de Montellano xustifica esa supresión na estructura silábica. Los verbos formen el pretéritu por aciu la supresión de la postrera vocal, cuando ésta forma sílaba aparte.<ref>Guillermo Ortiz de Montellano, ''Nicān Mopouha'', p. 24, Universidá Iberoamericana. Méxicu. 1990.</ref>: :* Nic.ān pouh.a, nitla- (equí lleo, rellatu) → Nic.ān pouh, nitla- (equí lleí). Si dempués de suprimir la postrera vocal queda otra amiéstase una h final.<ref>Guillermo Ortiz de Montellano. Op. cit. supra. P. 24.</ref> :* Cua, nitla- → Cuah, nitla-. De cuenta que nun queda claru si la vocal sería curtia al quedar a la fin de pallabra<ref>Toa vocal llarga encúrtiase a la fin de pallabra.</ref> como sílaba vocálica (V) y nun constituyir sílaba direuta (CV) nin inversa (VC) o (CVC). Y nesi casu la partición de les sílabes sería más importante que enfatizar la cantidá vocálica. :* Mo.cue.paz ←→ Mouc.ep.az.<ref>Guillermo Ortiz de Montellano,. Op. cit. supra. P. 174. L'autor pon «moc.uep´. paz</ref>. :* Cue.pa ←→ Cuep.a ==== Fórmules de cortesía ==== ===== El saludu ===== :* Moztla (mañana) → ¡Ixquichca moztla! (¡Hasta mañana!) :* Teotlac (tarde) → ¡Ixquichca teotlac! (¡Hasta la tarde!) :* Zatepan (depués, dempués) → ¡Ixquichca zatepan! (¡Hasta depués!) :* Ihciuhca (llueu) → ¡Ixquichca ihciuhca! (¡Hasta puestu!) :* Oc ceppa (otra ocasión) → ¡Ixquichca oc ceppa! (¡Hasta otra ocasión!) :* Tlachializtli (visión) → ¡Ixquichca in tlachializtli! (¡Hasta la vista!) :* Occequi ilhuitl (otru día) → ¡Ixquichca occequi ilhuitl! (¡Hasta otru día!) :* ¡Ma cualli ilhuitl! → ¡Bonos díes! (¡Que seya bon día!) :* ¡Ma cualli yohualli! → ¡Bones nueches! :* Ma cualli teotlac! → ¡Bones tardes! :* ¡Ma cualli tonalli! → ¡Adiós! (¡Bona fortuna! ¡Bon porvenir! ¡Bon destín!) Delles interxeiciones utilicen el vocativu, p'apellar. :* ¡Niltzé! → ¡Hola! :* ¡Tocné! → ¡Amigu, hola! :* ¿Quen ticah? → ¿Cómo tas? :* ¿Quen timoyetzticah? → ¿Cómo ta usté? ===== Tratu cortés ===== :* Mixpantzinco → Col to permisu. :* Mopaltzinco → Por favor. :* Tlazohcamati → Gracies- :* Amitlah → De nada. == Diálogos de sofitu gramatical == === Lleición 1: la escuela → Amoxxehxeloliztli 1: in tlamachtiloyan === '''Huitzilin''': Niltzé. Neh ninotocayotia niHuitzilin. Neh in yehhuatl temachtiani in amechmachtiz in temachtilli tlalpancayotl. - Hola. Yo llámome Huitzilin (Colibrí). Soi'l profesor que-yos enseñará l'asignatura de xeografía. '''Huitzilin''': Ahmo nicmati amotohtoca. Tehhuatlé in tipiltontli ¿quen timotocayotia? ¿Quen ticah? - Nun sé los vuesos nomes. Tu, neñu, ¿cómo te llames? ¿Cómo tas? '''Chimalli''': Ma cualli ilhuitl, temachtianié. Neh ninotocayotia niChimalli. Huel nicah, tlazohcamati. - Bon día, profesor. Yo llámome Chimalli (Escudu). Toi bien, gracies. '''Citlalli''': Ma xinechtlapohpolhui. Mixpantzinco. Neh niCitlalli. Noihuan huel nicah. ¡Ma huel huallahqui, temachtianí! Axcan yecahui notlazohcihuateiccauh Metztli. Yeh tonehuac cah tocalco. - Esculpe. Col so permisu. Yo soi Estrella. Tamién toi bien. ¡Bienveníu, profesor! Güei falta la mio hermana Lluna. Ella ta doliente en casa. '''Huitzilin''': ¿Yehhuatl cocoxqui cah? ¿Tlein ipam mochihua? - ¿Ella ta enferma? ¿Qué lu pasa? '''Citlalli''': Ahmo. Yeh ahmo cocoxqui cah. Yalhua teotlac oquittac ce mitzintontli momauhtiani iicpac ce cuahuitl ihuan oyaznequi in quipalehuiz zan ohualhuetz. - Non. Ella nun ta enferma. Ayeri na tarde vio un gatín medrosu sobre un árbol y quixo dir socorrelo pero cayó. '''Huitzilin''': ¿Cuix omohuehcauh calcu in pehpechco ica ce omitl poztecqui? - ¿qué ye, que quedóse en casa na cama con un güesu rotu? '''Citlalli''': Ahmo, ahmo. Yehhuatl oyah iixpan in conepahtihqui itloc nonantzin axcan icippa. ¡Mahcehualtiliztica oquitlemah ahtle cocoliztli ittitiloni! - Non, non. Ella foi al pediatra cola mio madre güei na mañana. ¡Afortunadamente nun sufrió nengún dañu de considerancia! '''Huitzilin''': Nechpactia in nicmatiz in iccen itech cah ahtle temahmauhtih. - Dame gustu saber que finalmente nun tien nada grave. '''Huitzilin''': ¡Ma pehualo in tequitiz huel axcampa! Ma xiccuican in amahamox ihuan ma xictlapohuacan. Nicnequi in anquitemozqueh in ixtli 80. - ¡Empecemos toos a trabayar agora mesmu! Tomái los vuesos llibros y abrir. Quiero que busquéis la páxina 80. '''Chimalli''': Quemah. - Sí. === Lleición 2: la boda / Amoxxehxeloliztli 2: in nemanepanoliztli === '''Cuauhtli''': Ma cualli ilhuitl. Nehuatl ninotocayotia niCuauhtli. ¿Aquin omitzcoanotz in tehhuatl in tlamahuiztiliztli? ¿Quen timotocayotia? - Bonos díes. Llámome Águila. ¿Quién te convidó a ti a la fiesta? ¿Cómo te llames? '''Chalchihuitl''': Ma cualli ilhuitl. Nehhuatl in yehhuatl icihuateiccauh in teyolahcocqui. NiChalchihuitl, notoca Chalchihuitl. ¿Tehhuatl tice ticniuh in tlayolapantli? Ahmo nimitzilnamiqui. - Bonos díes. Soi la hermana del noviu. Soi Jade, el mio nome ye Jade. ¿Tu yes un amigu de la novia? Non te recuerdo. '''Cuauhtli''': Ahmo. Ahmo niquixmati in tlayolpantli ahmo non in teyolahcocqui. In ahmo ce yehhuantin. Nican niquixmati in ayac. - Non. Nun conozo a la novia nin tampoco al noviu. A nengún d'ellos. Equí nun conozo a naide. '''Chalchihuitl''': ¿Cuix titequipanoa nican? - ¿Trabayes equí? '''Cuauhtli''': Ahno. Nocetca in yehhuatl teopixqui. - Tampoco. El mio hermanu ye'l sacerdote. === Lleición 3: Na farmacia / Amoxxehxeloliztli 3: Ipan in pahnamacoyan === '''Tlohtli''': In tinoxhuiuh, mopaltzinco, ma xiauh huehca in pahnamacoyan ihuan xinechcohuili itlah tleatl ihuan tlapohpochinalli, yehica quin ninomahpilcotonaz ica notlatequia. - Nieto, por favor, ve fuera a la farmacia y mércame daqué d'alcohol y gases, porque acabo de cortame'l deu col mio cuchiellu. '''Tezcatl''': ¡Ma cualli tonalli!, in tinocoltzin Tlohtzé. ¡Ninoquixtia iciuhca ihuan niman nihuallauh! ¡Ixquichca axcampa! - ¡Adiós!, güelu Ferre. ¡Salgo rápidu y aína vuelvo! ¡Hasta agora! '''Ahuachtli''': Ma xinechtlapohpolhui Tezcátl, ¿tinechmacahuilia in niyaz motloc? Nicnequi nictlazaz ce amatlahcuilolli tlacoyocco in tlatlan cah. - Sida, Espeyu, ¿déxesme que vaya contigo? Preciso echar una carta nel buzón que ta cerca. '''Tezcatl''': ¡Za quemah! in tAhuachtli, canozo. - ¡Claro!, Rocío, de xacíu. (…) '''Pahnamacac''': Niltzé. ¿Tlein ticmonequi ticcohuaz in tinocniuh Tezcatlé? - Hola. ¿Qué precises mercar, amigu Espeyu? '''Tezcatl''': Notech monequi itlah tleatl ihuan tlapohpochinalli, mopaltzinco in tinocniuh pahnamacaqué, ipampa nocoltzin. ¿Quexquich ipatiuh? - Seríame útil daqué d'alcohol y gases, por favor amigu boticariu, pal mio güelu. ¿Cuántu cuesten? '''Pahnamacac''': Yei ica cempohualli mopaltzinco. - Trés con venti, por favor. '''Tezcatl''': Ma xitlamacui. Mah tinechmaca in tlacahualli. - Toma. Nun me devuelvas lo suelto. == Ver tamién == * [[Gramática pipil|Gramática del náhuat-pipil]] * [[Náhuatl]] * [[Poesía náhuatl]] == Referencies == {{llistaref|2}} === Bibliografía === * Kartunnen, Frances, Apéndiz: Mowentike Chalman/Los Pelegrinos de Chalma de Jean Charlot, Renvall Institute, Universidá de Ḥélsinki. *Launey, Michel. ''Introducción a la llingua y lliteratura náhuatl''. UNAM, 1992. *Olmos, Fray Andrés de. ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales''. Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996. *Silva Galeana, Llibráu. "Itlahtol In Llibráu Silva", en ''Estudios de Cultura Náhuatl'', Tomu 26, páxs. 303-308, UNAM, 1996. *Siméon, Remi. ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o mexicana''. Ed. Sieglu XXI, Méxicu, 1985. * Sullivan, Thelma D, ''Compendiu de la Gramática Nahuatl'', Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, [1976] 1992. === Enllaces esternos === {{Interwiki país|code=nah|idioma=náhuatl}} {{wikibooks|Náhuatl}} {{Wikcionariu|Categoría:Náhuatl}} * [http://www.anthro.ucsd.edu/~dkjordan/nahuatl/nahuatllessons/INL-00.html Inadequate Nahuatl Lessons] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140303023848/http://www.anthro.ucsd.edu/~dkjordan/nahuatl/nahuatllessons/INL-00.html |date=2014-03-03 }} {{Tradubot|Gramática del náhuatl}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Gramátiques|Náhuatl]] [[Categoría:Idioma náhuatl]] 79b7cqeimxhr476jn7kgkicuscvatf8 0 165798 4382897 3996080 2025-07-07T14:36:07Z XabatuBot 43102 iguo testu: llingües popolocanas => llingües popolocanes 4382897 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'idioma |nome = Chochu |nativu = Ngigua |familia madre = mesoamérica |oficial=En [[Méxicu]] tien reconocencia como llingua nacional. [https://web.archive.org/web/20070208095913/http://www.sep.gob.mx/work/resources/LocalContent/62817/12/ley_gen_derechos_ling_indigenas_2.htm] |países={{MEX}} |zona=[[Oaxaca]] |falantes=442<ref name=inali>{{cita web|autor=INALI|títulu=Población de 5 años y más falante de dalguna llingua indíxena por variante llingüística según bilingüismo lengua indíxena-español. Llocalidaes con asentamientos históricos , 2000|url=http://site.inali.gob.mx/pdf/estadistica/VARIANTE/VARIANTE_C3_monolinguismo.pdf|fechaaccesu=26 de xunu de 2012|obra=Estadística básica de la población falante de llingües indíxenes nacionales|fecha=2010}}</ref> |h1=442 |h2=desconocíu |rank=''Non nos 100 mayores'' |familia=[[Llingües otomangueanas]]<br /> &nbsp;Otomangueanas orientales<br /> &nbsp;&nbsp;Popolocanas<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;Chochu-popoloca<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Idioma chochu''' |axencia= |iso1= nengunu|iso2= nengunu|iso3=coz |mapa = Otomanguean Languages.png}} L''''idioma chochu''', '''chocholteco''', '''chuchon''' o '''chochon''', ye una llingua otomangueana que se fala nes llocalidaes oaxaqueñas de Santa María Nativitas, San Juan Bautista Coixtlahuaca, San Martín Toxpalán y [[San Miguel Tulancingo]]. == Clasificación == El chochu ye una llingua que xunto al [[idioma popoloca]] pertenez al grupu chochu-popoloca y ésti a les llingües popolocanes perteneciente al gran tueru [[llingües otomangueanas|otomangue]].<ref name="Ethno">{{cita llibru | apellíu-editor= {{versalita|Lewis}} | nome-editor= M. Paul | añu= 2009 | títulu= Ethnologue: Languages of the world | edición= 6ª |url= http://www.ethnologue.org/ethno_docs/distribution.asp?by=size | allugamientu= Dallas, Texas | editorial= SIL International | fechaaccesu=18 de xunetu de 2012 | idioma= inglés}}</ref> == Estatus oficial == Esta llingua xunto con toles llingües indíxenes de Méxicu y l'español fueron reconocíes como "llingües nacionales" gracies a la [[Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes]] promulgada nel añu 2003. == Variantes == Acordies con l'[[Institutu Nacional de Llingües Indíxenes|INALI]], esisten trés variantes:<ref name=inali /><ref name=catinali>{{cita web|autor=INALI|títulu=Chocholteco|url=http://www.inali.gob.mx/clin-inali/html/v_chocholteco.html#1|fechaaccesu=19 de xunetu de 2012|obra=Catálogu de les llingües indíxenes nacionales: variantes llingüístiques de Méxicu coles sos autodenominaciones y referencies geoestadísticas|fecha=2008}}</ref> # '''Chochu del este''' o '''Ngiba''', faláu per cerca de 180 persones en Ocotlán, San Miguel Tulancingo, San Francisco Teopan, etc. # '''Chochu del Oeste''' o '''Ngigua''', faláu per cerca de 62 persones en San Miguel Huautla, Santa María Nativitas. # '''Chochu del sur''' o '''Ngiba''', faláu per cerca de 200 persones en San Juan Bautista Coixtlahuaca, y nuna llocalidá de San Miguel Chicahua. == Fonoloxía == Les tables siguientes contienen los fonemes del idioma chochu.<ref name=mock>{{cita publicación|apellíu=Mock|nome=Carol C.|títulu=Los casos morfosintácticos del chochu|publicación=Añales d'antropología|añu=1982|volume=19|númberu=20|páxines=345-378|url=http://revistas.unam.mx/index.php/antropologia/article/download/16504/pdf_89|fechaaccesu=19 de xunetu de 2012}}</ref> === Vocales === {| {{tablaguapa}} border="1" |- align="center" cellpadding="4" ! ! [[Vocal anterior|Anterior]] ! [[Vocal central|Central]] ! [[Vocal posterior|Posterior]] |- align="center" ! '''[[Vocal zarrada|Zarrada]]''' | {{AFI|i}} | | {{AFI|o}} |- align="center" ! '''[[Vocal entemedia|Entemedia]]''' | {{AFI|y}} | | {{AFI|o}} |- align="center" ! '''[[Vocal abierta|Abierta]]''' | | {{AFI|a}} | |} === Calidá de les vocales === El chochu cuenta con cinco vocales básicos. Caúna d'elles pue ser nasal [ã]. Tenemos tamién vocales orales y nasales glotalizadas [aʔ], [ãʔ], [aʔa] y [ãʔã].<ref name=mock /> === Consonantes === {| {{tablaguapa}} style="text-align: center" ! !! [[consonante billabial|Billabial]] !! [[Consonante labiodental|Labiodental]] !! [[Consonante dental|Dental]] !! [[Consonante alveolar|Alveolar]] !! [[Consonante postalveolar|Post-<br>alveolar]] !! [[Consonante retroflexa|Retroflexa]] !! [[Consonante palatal|Palatal]] !! [[Consonante velar|Velar]] !! [[consonante glotal|Glotal]] |- ! [[Oclusiva]] | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|p}} {{AFI|b}} || || | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|t}} {{AFI|d}} || || || | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|k}} {{AFI|g}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|ʔ}} |- ! [[Fricativa]] || | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|f}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|θ}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|s}} {{AFI|z}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|ʃ}} {{AFI|ʒ}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|ʂ}} {{IPA|ʐ}} || | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|x}} | |- ! [[Africada]] || || || | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|ts͡}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|tʃ͡}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|tʂ͡}} || || || |- ! [[consonante nasal|Nasal]] | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|m}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{AFI|n}} || || || || || || || |- ! Vibrante múltiple | | | | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|r}} | | | | | |- ! [[Vibrante simple]] || || || | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|ɾ}} || || || || || |- ! [[Consonante llateral|Llateral]] || || || | style="text-align:center; font-size:larger;" |{{IPA|l}} || || || || || |} === Tonos === L'idioma chochu, al igual qu'otres llingües otomangues, ye una llingua tonal. Tien tres tono básicos. El tonu 3 ye altu; 2 ye tonu mediu y 1 ye tonu baxu. :3 (á) :2 (ā) :1 (à) Cuenta con tres tono de contorna: :Tonu altu descendente [â] :Tonos mediu ascendente [aá] :Tonu baxu ascendente [ǎ] == Carauterístiques == Tocantes a la so [[alliniadura morfosintáctica]] ye una llingua de tipu activu-inactiva, onde l'usu de pronomes y el tratamientu de suxetu d'una oración intranstiva depende del significáu de dichu verbu. == Notes y referencies == {{llistaref}} ==Bibliografía== * {{cita llibru|apellíu = Belmar|nome = Francisco|añu = 1899|títulu = Idiomes indíxenes del estáu d'Oaxaca. El chochu|allugamientu = Oaxaca|url = http://archive.org/stream/idiomasindigena00librgoog#page/n7/mode/2up}} * {{cita llibru|apellíu = Veerman-Leichsenring|nome = Annette|títulu = Gramática del chochu de Santa Catarina Ocotlán, Oaxaca|añu = 2000|isbn = 978-90-5789-038-3|allugamientu = Leiden, Países Baxos|editorial = CNWS Publications}} {{Tradubot|Idioma chocho}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües popolocanes|Chochu]] [[Categoría:Llingües de Méxicu|Chochu]] [[Categoría:Llingües amenazaes]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] 3vgdvz4ej6k9mt2y1m3v8s77nyp1r0l 0 165918 4382898 4253693 2025-07-07T14:36:09Z XabatuBot 43102 iguo testu: llingües popolocanas => llingües popolocanes 4382898 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'idioma |nome = Ixcateco |nativu = Xuani |familia madre = mesoamérica |oficial=En [[Méxicu]] tien reconocencia como llingua nacional.<ref name=HCU>{{cita publicación|apellíu=Honorable Congresu de la Unión|títulu=Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas|publicación=Diariu Oficial de la Federación|fecha=13 de marzu de 2003|url=http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/257.pdf|fechaaccesu=25 d'ochobre de 2012|ubicación=Méxicu|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080611011220/http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/257.pdf|fechaarchivu=11 de xunu de 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080611011220/http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/257.pdf|archivedate=2008-06-11}}</ref> |países={{MEX}} |zona=[[Oaxaca]] |falantes=21 (2010)<ref name=inali>{{cita web|autor=INALI|títulu=Población de 5 años y más falante de dalguna llingua indíxena por variante llingüística según bilingüismo lengua indíxena-español. Llocalidaes con asentamientos históricos , 2000|url=http://site.inali.gob.mx/pdf/estadistica/VARIANTE/VARIANTE_C3_monolinguismo.pdf|fechaaccesu=25 d'ochobre de 2012|obra=Estadística básica de la población falante de llingües indíxenes nacionales|fecha=2010}}</ref> |h=21 |rank=''Non nos 100 mayores'' |familia=[[Llingües otomangueanas]]<br /> &nbsp;Otomangueanas orientales<br /> &nbsp;&nbsp;[[Llingües popolocanes|Popolocanas]]<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Idioma ixcateco''' |axencia= |iso1=nengunu |iso2=nengunu |iso3=ixc |mapa = [[Imaxe:Mixteco y idiomas circundantes-es.svg|thumb|center]] |mapa_lleenda= [[Llingües mixtecanas]] }} L''''idioma ixcateco''' (en ixcateco: ''xjwa'', ''xuani'')<ref>https://web.archive.org/web/20100501054348/http://www.e-mixteca.org/cultures-populares-huajuapan/sala-de-prensa/52.html</ref> ye una [[Llingües popolocanes|llingua popolocana]] perteneciente a la familia de [[llingües otomangueanas]]. Antes creíase faláu pola mayoría de los miembros de la etnia ixcateca,<ref>http://www.britannica.com/eb/article-9043097</ref> sicasí n'estudios recién méntase que de tola comunidá, solo unos cuantos falen esta llingua.<ref>http://noticiasinteresantes.blogcindario.com/2007/05/00724-el-ixcateco-un idioma-a-puntu-d'escastase-solo falar-4-persones.html</ref><ref>http://www.sorosoro.org/lixcateco</ref> El Ixcateco toma'l so nome de la población onde se concentren principalmente: [[Santa María Ixcatlán]], [[Oaxaca]]. Considérase que la llingua ixcateca ta circunscrita namái a Santa María Ixcatlán, pero otros datos señalen qu'esta llingua podría tener presencia tamién en [[Tuxtepec]] y Nuevu Soyaltepec {{ensin referencies}} == Clasificación == La clasificación del idioma ixcateco foi complexa. Nes primeres tentatives intentóse-y acomuñar al [[idioma mixteco]] y al [[idioma zapoteco|zapoteco]]. Finalmente llegóse a la conclusión de que ye una llingua bien cercana al [[idioma chochu]], col que forma parte del grupu de llingües popolocanes. == Carauterístiques == Comparte con otres llingües otomangueanas el calter de [[llingua tonal]], la distinción de vocales allargaes y curties. Polo amenorgao de la so comunidá llingüística, ye una llingua en procesu avanzáu d'estinción. == Fonoloxía == === Vocales === {| {{tablaguapa}} border="1" |- align="center" cellpadding="4" ! ! [[Vocal anterior|Anterior]] ! [[Vocal central|Central]] ! [[Vocal posterior|Posterior]] |- align="center" ! '''[[Vocal zarrada|Zarrada]]''' | {{AFI|i}} {{AFI|ĩ}} | | {{AFI|o}} {{AFI|ũ}} |- align="center" ! '''[[Vocal media|Media]]''' | {{AFI|y}} {{AFI|ẽ}} | | {{AFI|o}} {{AFI|õ}} |- align="center" ! '''[[Vocal abierta|Abierta]]''' | | {{AFI|a}} {{AFI|ə̃}} | |} == Curtiu vocabulariu == Nel intre s'amuesen los númberos en ixcateco:<ref>{{cita web|autor=Chan Eugene|títulu=Ixcatec|url=http://lingweb.eva.mpg.de/numberal/Ixcatec.htm|fechaaccesu=25 d'ochobre de 2012|obra=Numberal Systems of the World's Languages: Oto-manguean numerals|fecha=1998|idioma=inglés}}</ref> * /hngu²/: ''unu'' * /ju¹hu¹/: ''dos'' * /nĩ¹hẽ²/: ''trés'' * /njũ¹hũ¹/: ''cuatro'' * /ʃʔõ¹/: ''cinco'' * /ʃhõ³/: ''seis'' * /ja¹el to²/: ''siete'' * /hni²/: ''ocho'' * /nĩ¹njẽ²/: ''nueve'' * /ʔo²te³/: ''diez'' == Ver tamién == * [[Pueblu ixcateco]] * [[Llingües de Méxicu]]. * [[Llingües otomangueanas]]. == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Fernández de Miranda}} |nome=María Teresa |títulu=Diccionariu ixcateco |añu=1961 |editorial=INAH |ubicación=Méxicu |oclc=25096289}} * {{cita llibru |apellíu={{versalita|Suaréz}} |nome=Jorge |títulu=The Mesoamerican Indian Languages |idioma=inglés |añu=1983 |editorial=CUP |allugamientu=Cambridge |isbn=}} == Enllaces esternos == * [http://cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=526 ''Ixcateco'', nel sitiu de la Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indios (Méxicu)] * [http://www.native-languages.org/ixcatec.htm Ixcateco] en Native Languages. {{Tradubot|Idioma ixcateco}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües de Méxicu|Ixcateco]] [[Categoría:Llingües popolocanes|Ixcateco]] [[Categoría:Llingües amenazaes|Ixcateco]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] evaen5696do3d6b6u4b9e7njixplu5r 0 166080 4382899 4316607 2025-07-07T14:36:15Z XabatuBot 43102 iguo testu: llingües popolocanas => llingües popolocanes 4382899 wikitext text/x-wiki {{Ficha d'idioma |nome = Popoloca |nativu = ''Ngiwa'' |familia madre = mesoamérica |oficial=En [[Méxicu]] tien reconocencia como llingua nacional. [https://web.archive.org/web/20070208095913/http://www.sep.gob.mx/work/resources/LocalContent/62817/12/ley_gen_derechos_ling_indigenas_2.htm] |países={{bandera|Méxicu}} [[Llingües de Méxicu|Méxicu]] |zona=[[Oaxaca]], [[Puebla]], [[Veracruz]] |falantes=18, 206(INEGI, 2015) |familia=[[Llingües otomangueanas]]<br /> &nbsp;Otomanguanas orientales<br /> &nbsp;&nbsp;[[llingües popolocanes|Popolocanas]]<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Llingües popolocas''' |axencia=[[Secretaría d'Educación Pública (Méxicu)|Secretaría d'Educación Pública]] |iso1= |iso2= |sil= (dellos) }} Les '''llingües popolocas''' o '''ngiwa''' constitúin una [[macrollingua]] falaes principalmente en [[Oaxaca]] ([[Méxicu]]) que xunto col [[idioma chochu|chochu]], el ijhj njxcateco y el mazateco, forma la caña popolocana de la [[familia llingüística]] [[llingües otomangueanas|Otomangueana]]. Les llingües popolocas nun tienen de confundir se coles llingües llamaes [[popoluca|popoluques]] falaes en [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]], que pertenecen a la [[llingües mixe-zoque|familia mije-soque]]. Dambos términos, ''popoloca'' y ''popoluca'', precieden del [[náhuatl]] y ye un [[exónimo]] [[autónimo#Autónimos que sustitúin a exónimos peyorativos|despreciatible]] que significa 'que fala incompresiblemente'; d'ende'l términu pasó al español. == Dialeutos y variantes == ''[[Ethnologue]]'' estrema les siguientes variedaes de popoloca, clasificándoles como llingües distintes: *{{ethnologue|code=pbf|label=Popoloca de Coyotepec}} *{{ethnologue|code=pbe|label=Popoloca de Mezontla}} *{{ethnologue|code=pca|label=Popoloca de Santa Inés Ahuatempan}} *{{ethnologue|code=pls|label=Popoloca de San Marcos Tlalcoyalco}} *{{ethnologue|code=poe|label=Popoloca de San Juan Atzingo}} *{{ethnologue|code=pow|label=Popoloca de San Felipe Otlaltepec}} *{{ethnologue|code=pps|label=Popoloca de San Luis Temalacayuca}} Toes estes variedaes tienen en xunto cerca de 30 mil falantes, toos ellos [[popoloca|popoloques]] en site allugamientos nel sur de [[Puebla]] cerca de [[Tehuacán]]. == Referencies == {{llistaref}} ===Enllaces esteriores=== *{{Enllaz rotu|1=Diccionariu Español - Popoluca |2=http://aulex.org/ye-poi/ |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }} *[http://www.ethnologue.com/show_family.asp?xubíi=1874-16 Ethnologue report for Popolocan] *[https://www.youtube.com/watch?v=v9gRPzcPTt0 El policía trovador defensor d'una llingua n'estinción] ngiwa o popoloca de San Felipe Otlaltepec. ''La Jornada'', Méxicu, 16 de payares de 2013. {{Tradubot|Idioma popoloca}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües popolocanes|Popoloca]] [[Categoría:Llingües de Méxicu]] c2399aee8b4h98hfg7swenuxd4q8f24 0 166581 4382892 4358878 2025-07-07T14:35:19Z XabatuBot 43102 iguo testu: totonaco-tepehuas => totonaco-tepehues 4382892 wikitext text/x-wiki {{Ficha de familia de llingua |nome = Llingües mixe-zoqueanas |zona = [[Área llingüística mesoamericana]]. |países = {{bandera|Méxicu}} [[Llingües de Méxicu|Méxicu]] |falantes = ~153&nbsp;000 (2009)<ref>[http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=family Ethnologue Statistical: Summaries]</ref> |familia = [[llingües totozoqueanas|Totozoqueano]]<br> &nbsp;&nbsp;'''Llingües mixe-zoque''' |familia madre = Mesoamérica |sub1 = [[Llingües mixeanas]] |sub2 = [[Llingües zoqueanas]] |mapa = Mixezoquemap.png |tamañu = |mapa_descripción = }} Les '''llingües mixe-zoqueanas''' (o '''mije-soqueanas''') son una [[familia llingüística]] que les sos llingües adscrites son falaes nel [[ismu de Tehuantepec]], la [[Sierra de Juárez (Oaxaca)|sierra de Juárez]] y l'occidente de [[Chiapas]]. El gobiernu mexicanu reconoz tres llingües mixe-zoqueanas distintos, que son el [[idioma mixe|mixe]], el [[idioma zoque|zoque]] y el [[idioma popoluca|"popoluca"]] (anque realmente'l términu "popoluca" referir a llingües distintes, a pesar de la semeyanza nel nome). Tou esto vale La primera d'estes llingües tien alredor de doscientos mil falantes, concentraos especialmente nel norte d'[[Oaxaca]]. El zoque, pela so parte, cuenta con alredor de cien mil usuarios, y el popoluca, alredor de sesenta y nueve mil. A pesar de lo que pudieren indicar les apariencies nominales, en realidá cada unu de los términos señala más puramente un conxuntu de llingües emparentaes ente sigo, que n'ocasiones apuerten a inintelixibles. ''Ethnologue'' cuenta alredor de 16 llingües mixe-zoqueanas distintes. Pela so parte Wichmann (1995), na so clasificación más recién, estrema doce llingües y once dialectos. Delles llingües estinguíes nos nuesos díes fueron clasificaes como mixe-zoqueanas. Tal ye'l casu del idioma tapachulteco, faláu na rexón de [[Tapachula]], nel sureste de Chiapas. == Historia == Históricamente, la familia mixe-zoqueana tuvo un mayor espardimientu, algamando la mariña del [[Océanu Pacíficu|Pacíficu]] [[Guatemala|guatemalianu]]. [[Terrence Kaufman]] y [[Lyle Campbell]] (1976) argumentaron, basaos nun ciertu númberu de préstamos llingüísticos atopaos n'otres llingües mesoamericanes, que ye bien probable que los portadores de la cultura [[olmeca]] fueren falantes de dalguna llingua mixe-zoque. Pel so llau, Terrence Kaufman y [[John Justeson]], n'últimos tiempos dixeron que completaron el desciframientu de la [[escritura epi-olmeca]], correspondiente a dalguna llingua mixe-zoqueana. Dambes postures fueron criticaes. [[Michael Coe]] y David Stuart señalen qu'entá resulten insuficientes les pruebes de que'l epi-olmeca foi descifráu con propiedá, ya intentaron emplegar les claves propuestes por Kaufman y Justeson pa lleer otros materiales, col propósitu de demostrar el so falibilidad. Wichmann (1995) critica dalgunos de los supuestos préstamos llingüísticos mixe-zoqueanos nel ámbitu mesoamericanu. Nesi sentíu, apunta que les pallabres pueden ser zoques, pero non mixes. Según esto, sería imposible que los olmeques fuera falantes de protomixe-zoque, yá que nel tiempu d'apoxéu de la llamada ''cultura madre'' (1500--100&nbsp;e.&nbsp;C.), les llingües mixe y zoque formaben una unidá. Kaufman llanzar nel añu 2001 contra les bases de los préstamos mixe-zoqueanos n'otres llingües mesoamericanes, argumentando la presencia de pueblos de dicha filiación en [[Teotihuacan]]. Kaufman señala que les carauterístiques atribuyíes al mixe-zoque son en realidá comunes a delles llingües mesoamericanes y tienen ampliu espardimientu na zona. Per otra parte, de primeres del sieglu XX, [[Edward Sapir]] incluyó al grupu mixe-zoqueano na hipotética [[superfamilia]] [[Llingües penutíes#Hipótesis macro-penutia|macro-penutia]]. Tamién s'intentó rellacionala nuna supuesta familia macro-mayense, xunto coles [[llingües totonacanas]] y les [[llingües mayenses]]. === Clasificación === === Clasificación interna === Les estimaciones [[glotocronología|glotocronológicas]] pal tiempu de diversificación a partir del proto-mixe-zoque ye de 36 sieglos.<ref name=ref_duplicada_1>Swadesh, "Languages of the World" de la ''Encyclopædia Britannica, Macropædia'' (15th edition), p. 787.</ref> El tiempu de diversificación de cada grupu a partir del proto-mixeano y el proto-zoqueano son sustancialmente menores. Les llingües zoqueanas paecen tener un tiempu de diversificación d'unos 14 sieglos, ente que les llingües mixeanas paecen tener un tiempu de diversificación d'unos 13 sieglos.<ref name=ref_duplicada_1 /> <div align=center> <!-- galería de mapes --> {| class="toc" cellpadding=0 cellspacing=2 width=100% style="float:center; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5y text-align:left;clear:all; margin-left:3px; font-size:90%" |colspan=6 style="background:#black; color:white; font-size:120%" align=center bgcolor="black"|'''Clasificación de les llingües mixe-zoqueanas''' |- | style="background:#CFCFCF;" align=center width=30% | '''Familia''' | colspan=3 style="background:#CFCFCF;" align=center width=43% | '''Grupos''' | style="background:#CFCFCF;" align=center width=12% | '''Llingua''' | style="background:#CFCFCF;" align=center width=15% | '''Territoriu''' |- | rowspan=8 style="background:#e9e9e9;" | '''Llingües mixe-zoqueanas''' | rowspan=3 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües mixeanas|Mixeano]]''' | colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''[[idioma mixe oaxaqueño|Mixe d'Oaxaca]]''' | style="background:white;" | Variedaes mixes de la sierra Norte | style="background:white;" | Sierra de Norte (Oaxaca) |- | rowspan=2 colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Mixe del Golfu''' | style="background:white;" | [[Idioma sayulteco|Popoluca de Sayula]] | style="background:white;" | Veracruz |- | style="background:white;" | [[idioma popoluca (Oluta)|Popoluca de Oluta]] | style="background:white;" | Veracruz |- | rowspan=5 style="background:#EFEFEF;" | '''[[llingües zoqueanas|Zoqueano]]''' | rowspan=2 colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Zoque del Golfu''' | style="background:white;" | [[idioma popoluca (Texistepec)|Popoluca de Texistepec]] | style="background:white;" | Veracruz |- | style="background:white;" | Popoluca de Soteapan | style="background:white;" | Veracruz |- | rowspan=2 colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''[[idioma zoque|Zoque de los Chimalapas]]''' | style="background:white;" | Zoque de San Miguel Chimalapa | rowspan=2 style="background:white;" | Los Chimalapas (Oaxaca) |- | style="background:white;" | Zoque de Sta. María Chimalapa |- | colspan=2 style="background:#EFEFEF;" | '''Zoque de Chiapas''' | style="background:white;" | Variedaes zoques de Chiapas | style="background:white;" | Poniente de Chiapas |} </div> === Númberu de falantes === Llista de les llingües mixezoqueanas, con númberu de falantes (y fecha d'estimación): # [[Llingües mixeanas]] ## Grupu oriental ### Mixe de Coatlán 5000 (1993)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=mco Ethnologue report for language code: Mixe, Coatlán]</ref> ### Mixe del Ismu 20&nbsp;000 (1990)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=mir Ethnologue report for language code: Mixe, Isthmus]</ref> ### Mixe de Juquila 8000 (2002)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=mxq Ethnologue report for language code: Mixe, Juquila]</ref> ### Mixe de Mazatlán 19&nbsp;200 (2000)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=mzl Ethnologue report for language code: Mixe, Mazatlán]</ref> ### Mixe de Atitlán 13&nbsp;000 (2002)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=neq Ethnologue report for language code: Mixe, North Central]</ref> ### Mixe de Quetzaltepec 6700 (2002)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=pxm Ethnologue report for language code: Mixe, Quetzaltepec]</ref> ## Grupu de Veracruz ### Popoluca de Oluta 100 (1990)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=plo Ethnologue report for language code: Popoluca, Oluta]</ref> ### Popoluca de Sayula 4000 (1990)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=pos Ethnologue report for language code: Popoluca, Sayula]</ref> ## Grupu del oeste ### Mixe de Tlahuitoltepec 5000 (1991)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=mxp Ethnologue report for language code: Mixe, Tlahuitoltepec]</ref> ### Mixe de Totontepec 5200 (1990)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=mto Ethnologue report for language code: Mixe, Totontepec]</ref> # [[Llingües zoqueanas]] ## Zoque de Chiapas ### Zoque de Copainalá 10&nbsp;000 (1990)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=zoc Ethnologue report for language code: Zoque, Copainalá]</ref> ### Zoque de Francisco León 20&nbsp;000 (1990)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=zos Ethnologue report for language code: Zoque, Francisco León]</ref> ### Zoque de Rayón 2150 (1990)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=zor Ethnologue report for language code: Zoque, Rayón]</ref> ## Zoque d'Oaxaca ### Zoque Chimalapa 4500 (1990)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=zoh Ethnologue report for language code: Zoque, Chimalapa]</ref> ## Zoque de Veracruz ### Popoluca de la Sierra 30&nbsp;000 (1991)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=poi Ethnologue report for language code: Popoluca, Highland]</ref> ### Popoluca de Texistepec 450 (1990)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=poq Ethnologue report for language code: Popoluca, Texistepec]</ref> ### Zoque de Tabasco 40 (1971)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=zoq Ethnologue report for language code: Zoque, Tabasco]</ref> === Rellación con otres llingües === Los primeros intentos clasificatorios, como'l de Orozco y Berra, proponíen una afinidá ente les llingües mixe-zoqueanas y les llingües otomangueanas. Sicasí, esa propuesta foi refugada por falta d'evidencia empírica. Justeson y Kaufman (1994) probaron un antepasáu d'esta familia, tuvo de ser la llingua falada polos olmeques (los autores denominen a la llingua de los olmeques atestiguada nos cercos de piedra, como epiolmeca). Apocayá sobre la base d'una llista de casi 200 cognados, púdose establecer sólidamente que les llingües mixe-zoqueanas tán emparentaes coles [[llingües totonaco-tepehues]], formando les dos families les dos cañes de la [[llingües totozoqueanas|familia totozoqueana]] (Brown et al. 2011). == Carauterístiques comunes == === Fonoloxía === L'inventariu fonémico del mixe-zoqueano [[Llingüística histórica#Métodos sincrónicos de reconstrucción llingüística|reconstruyíu]] por Wichmann (1995) puede paecer relativamente simple. Sicasí, dalgunos de los idiomes modernos fueron innovadores: dalgunos esaniciaron delles vocales y otros introducieron el contraste ''[[Fortis y lenis|fortis/lenis]]'' na serie de consonantes oclusives. El fonema llateral /l/ atopar en poques pallabres, y ye posible qu'estes pallabres tengan un orixe [[Onomatopeya|onomatopéyicu]]. La siguiente tabla da l'inventariu reconstruyíu: {| {{tablaguapa}} style="text-align: center;" !colspan=2| !colspan=2| [[consonante llabial|Llabial]] !colspan=2| [[consonante alveolar|Alveolar]] !colspan=2| [[consonante palatal|Palatal]] !colspan=2| [[consonante velar|Velar]] !colspan=2| [[consonante glotal|Glotal]] |- !colspan=2| '''[[Oclusiva|Oclusives]]''' |colspan=2 style="text-align:center; font-size:larger;" | *{{IPA|p}} |colspan=2 style="text-align:center; font-size:larger;" | *{{IPA|t}} |colspan=2 style="text-align:center; font-size:larger;" | *{{IPA|ts}} |colspan=2 style="text-align:center; font-size:larger;" | *{{IPA|k}} |colspan=2 style="text-align:center; font-size:larger;" | *{{IPA|ʔ}} |- !colspan=2| '''[[Fricativa|Fricatives]]''' |colspan=2| |colspan=2 style="text-align:center; font-size:larger;" |*{{IPA|s}} |colspan=2| |colspan=2| |colspan=2 style="text-align:center; font-size:larger;" |*{{IPA|h}} |- !colspan=2| '''[[consonante nasal|Nasales]]''' |colspan=2 style="text-align:center; font-size:larger;" |*{{IPA|m}} |colspan=2 style="text-align:center; font-size:larger;" |*{{IPA|n}} |colspan=2| |colspan=2| |colspan=2| |- !colspan=2|'''[[Aproximante]]s''' |colspan=2 style="text-align:center; font-size:larger;" |*{{IPA|w}} |colspan=2| |colspan=2 style="text-align:center; font-size:larger;" |*{{IPA|j}} |colspan=2| |colspan=2| |} Tocantes a les vocales l'inventariu ye: {| {{tablaguapa}} |- align=center ! ! [[Vocal anterior|Anterior]] ! [[Vocal central|Central]] ! [[Vocal posterior|Posterior]] |- ! [[Vocal zarrada|Zarrada]]<br />(alta) | style="text-align:center; font-size:larger;" |*{{IPA|i}} &nbsp;*{{IPA|i:}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |*{{IPA|ɨ}}&nbsp;*{{IPA|ɨ:}} | style="text-align:center; font-size:larger;" |*{{IPA|o}}&nbsp;*{{IPA|o:}} |- ! [[Vocal media|media]] | style="text-align:center; font-size:larger;" |*{{IPA|y}}&nbsp;*{{IPA|y:}} | | style="text-align:center; font-size:larger;" |*{{IPA|o}}&nbsp;*{{IPA|o:}} |- align=center ! [[Vocal abierta|Abierta]]<br />(baxa) | | style="text-align:center; font-size:larger;" |*{{IPA|ɑ}}&nbsp;*{{IPA|ɑ:}} | |} Amás les llingües mixe-zoqueanas carauterizar por [[sílaba|nucleos silábicos]] complexos, formaos por combinaciones de vocales y la [[oclusiva glotal]] y /h/ en proto-mixezoqueano. Los nucleos silábicos de les llingües mixe-zoqueanas pueden apaecer so les siguientes formes: :V - vocal curtia :V' - vocal corta con oclusiva glotal :VV - vocal allargada :V'V - vocal allargada con oclusiva glotal entemedia :VV' - vocal allargada con oclusiva glotal final :Vh - vocal curtia aspirada === Gramática === Los idiomes mixe-zoqueanos son [[llingües polisintétiques]] con verbos morfolóxicamente complexos y sustantivos simples. Señalen gramaticalmente tanto subjetos como oxetos nos [[verbu|verbos]]. Empleguen un [[alliniadura morfosintáctica]] de tipu [[llingua ergativa|ergativo]] y tienen un sistema [[llingua direuta/inversa|direutu/inversu]]. Estremen dos tipos d'oraciones básiques: independiente y dependiente. === Comparanza léxica === El siguiente cuadru resume los [[Numberal (llingüística)|numberales]] en distintes variedaes de llingües mixe-zoqueanas:<ref>[http://www.zompist.com/came.htm#penutian ''Mark Rosenfelder's Metaverse: Mixe-Zoquean'']</ref> {|{{tablaguapa}} |- style="background:#efefef;" ! rowspan="2"| <small>GLOSA</small> ! colspan="3"| [[Llingües mixeanas|Mixeano]] ! colspan="3"| [[Llingües zoqueanas|Zoqueano]] ! rowspan="2"| <span style="font-variant:small-caps">proto-<br />mixe-zoque</span> |- ! Popoluca<br />de Sayula!! [[idioma mixe|Mixe de<br />Totontepec]] !! <span style="font-variant:small-caps">proto-mixeano</span> !! [[idioma popoluca (Texistepec)|Popoluca<br />Texistepec]] !! Zoque de<br />Copainalá !! <span style="font-variant:small-caps">proto-zoqueano</span> |- align="center" | 1 || el toʔk || toʔk || *el toʔ.k || tum || tum<s>i</s> || *tum- || *el to- |- align="center" | 2 || mečk || mehʦk || *mehʦ.k || w<s>i</s>snaʔ || meʦa || *meʦ-, *w<s>i</s>s-|| *mehʦ-, *w<s>i</s>s- |- align="center" | 3 || tūgup || tōhk || *tuku.k || tuknaʔ || tukaʔy || *tuku- || *tuku- |- align="center" | 4 || mak.tašp || mak.tāšk || *mak.tas.k || baksnaʔ || makškuʔ || *maktas-|| *mak.tas- |- align="center" | 5 || mogošp || mugošk || *mokoš.k || bosnaʔ || mosaʔ || *mos- || *moʔvos- |- align="center" | 6 || tuhtup || toht<s>i</s>k || *tuhtu.k || tuhnaʔ || tuhtaʔ || *tuhtu- || *tuhtu- |- align="center" | 7 || guš.tuhtup || vuš.toht<s>i</s>k || *wuš.tuhtu.k || w<s>i</s>s.tuhnaʔ || kuʔyáʔy || *w<s>i</s>stuhtu- || *w<s>i</s>s.tuhtu- |- align="center" | 8 || tuku.tuhtup || todoht<s>i</s>k || *tuku.tuhtu.k || tuk.tuhnaʔ || tuku.tuhtaʔy || *tuku.tuhtu- || *tuku.tuhtu- |- align="center" | 9 || taš.tuhtup || taš.toht<s>i</s>k || *tas.tuhtu.k || baks.tuhnaʔ || maks.tuhtaʔy || *maks.tuhtu- || *mak.tas.tuhtu- |- align="center" | 10|| makp || mahk || *mahk || baknaʔ || mahkaʔy || *mahk- || *mahk- |} == Referencies == {{llistaref}} === Bibliografía === * Brown, Cecil H., David Beck, Grzegorz Kondrak, James H. Watters, and Søren Wichmann. (2011). Totozoquean. ''International Journal of American Linguistics'' 77, 323–372. * Campbell, L., and T. Kaufman. (1976). "A Linguistic Look at the Olmecs", ''American Antiquity'' 41, 80-89. * Justeson, John S., and Kaufman, Terrence. (1997). [http://www.sciencemag.org/feature/data/justeson.dtl "A Newly Discovered Column in the Heiroglyphic Text on La Mojarra Stela 1: a Test of the Epi-Olmec Decipherment",] ''Science'', 07/11/97, Vol. 277 Issue 5323, p. 207. * Justeson, John S., and Kaufman, Terrence. (2001). [http://www.albany.edu/anthro/maldp/EOTEXTS.pdf ''Epi-Olmec Hieroglyphic Writing and Texts''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110525014933/http://www.albany.edu/anthro/maldp/EOTEXTS.pdf |date=2011-05-25 }}. * Kaufman, Terrence, (2001) Nawa linguistic prehistory, published at [http://www.albany.edu/anthro/maldp/papers.htm website of the Mesoamerican Language Documentation Project] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303175905/http://www.albany.edu/anthro/maldp/papers.htm |date=2016-03-03 }} * [[Søren Wichmann|Wichmann, Søren]], 1995, The Relationship Among the Mixe-Zoquean Languages of Mexico. University of Utah Press. Salt Lake City. ISBN 0-87480-487-6 * [https://web.archive.org/web/20060904074053/http://byunews.byu.edu/release.aspx?story=archive04%2Fjan%2Fisthmian Brigham Young University press release] on behalf of Brigham Young University archaeologist Stephen Houston and Yale University professor emeritus Michael Coe disputing Justeson/Kaufman findings. {{Tradubot|Lenguas mixezoqueanas}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llingües mixe-zoqueanas|Llingües mixe-zoqueanas]] [[Categoría:Llingües totozoqueanas|Mixezoque]] [[Categoría:Llingües de Méxicu]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] cpmdqh9of0mkhvjflav2qwoli9p4nj2 4 251127 4382907 4381550 2025-07-07T20:29:22Z ListeriaBot 32147 Wikidata list updated [V2] 4382907 wikitext text/x-wiki {{mapa llista de coordenaes}} {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "ast". } ?item (wdt:P131*) wd:Q842668. OPTIONAL { ?item wdt:P31 ?categoría. } FILTER(?categoría IN ( wd:Q55102916, # parroquia wd:Q13526752, # llugar wd:Q5084, # aldea wd:Q618123, # oxetu xeográficu wd:Q5756064, # casería wd:Q123705, # barriu wd:Q3957, # villa wd:Q532, # pueblu wd:Q8776398, # entidá coleutiva de población wd:Q3055118, # entidá singular de población wd:Q486972, # asentamientu humanu wd:Q113860930, # venta wd:Q11679959, # arrabalde wd:Q123340192, # pobláu wd:Q3947, # casa wd:Q39715, # faru wd:Q44494, # molín wd:Q515, # ciudá wd:Q674950, #urbanización wd:Q126168706, # zona d'interés turísticu wd:Q120041664 # llugar d'Asturies )) } |columns=P18,item:id,label:nome,P1448:nome oficial,description:descripción,P31:tipu,P625:coordenaes,P2044:altor,P1538:viviendes,P131:entidá superior,P1082:población total,P1539:muyeres,P1540:homes,P281:códigu postal,P421:fusu horariu,P772:INE |references=all |sort=P772 |section=P131 |min_section=1 }} == Aguinu == {| class='wikitable sortable' ! imaxe ! id ! nome ! nome oficial ! descripción ! tipu ! coordenaes ! altor ! viviendes ! entidá superior ! población total ! muyeres ! homes ! códigu postal ! fusu horariu ! INE |- | | [[:d:Q113952036|Q113952036]] | [[Aguinu]] | ast:Aguinu<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia d&#39;Aguinu (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Aguinu (parroquia)|Aguinu]] | 10 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952037|Q113952037]] | [[Perḷḷunes]] | ast:Perḷḷunes<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia d&#39;Aguinu (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Aguinu (parroquia)|Aguinu]] | 13 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |} == Clavichas == {| class='wikitable sortable' ! imaxe ! id ! nome ! nome oficial ! descripción ! tipu ! coordenaes ! altor ! viviendes ! entidá superior ! población total ! muyeres ! homes ! códigu postal ! fusu horariu ! INE |- | | [[:d:Q89371660|Q89371660]] | [[Santiagu l'Hermu]] | ast:Santiagu l'Hermu<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Clavichas (Somiedo) | [[llugar]] | {{Coord|43.16861111111111|-6.272222222222222|display=inline}} | | | [[Clavichas (parroquia)|Clavichas]] | | | | 33841 | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952035|Q113952035]] | [[Clavichas]] | ast:Clavichas<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Clavichas (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Clavichas (parroquia)|Clavichas]] | 6 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952044|Q113952044]] | [[Valcárcel]] | ast:Valcárcel<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Clavichas (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Clavichas (parroquia)|Clavichas]] | | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952034|Q113952034]] | [[La Bustariega (Clavichas)|La Bustariega]] | ast:La Bustariega<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Clavichas (Somiedo) | [[llugar]] | {{Coord|43.18310998612693|-6.239366324755106|display=inline}} | | | [[Clavichas (parroquia)|Clavichas]] | 8 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068020100 |} == El Coutu == {| class='wikitable sortable' ! imaxe ! id ! nome ! nome oficial ! descripción ! tipu ! coordenaes ! altor ! viviendes ! entidá superior ! población total ! muyeres ! homes ! códigu postal ! fusu horariu ! INE |- | | [[:d:Q113952038|Q113952038]] | [[El Coutu (Somiedo)|El Coutu]] | ast:El Coutu<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia d&#39;El Coutu (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[El Coutu (parroquia)|El Coutu]] | | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952039|Q113952039]] | [[Urria (El Coutu)|Urria]] | ast:Urria<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia d&#39;El Coutu (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[El Coutu (parroquia)|El Coutu]] | | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |} == Gúa == {| class='wikitable sortable' ! imaxe ! id ! nome ! nome oficial ! descripción ! tipu ! coordenaes ! altor ! viviendes ! entidá superior ! población total ! muyeres ! homes ! códigu postal ! fusu horariu ! INE |- | | [[:d:Q2943110|Q2943110]] | [[Caunéu (Gúa)|Caunéu]] | ast:Caunéu<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Gúa (Somiedo) | [[llugar]] | {{Coord|43.066975|-6.256843|display=inline}} | 974 | | [[Gúa (parroquia)|Gúa]] | 40<ref name="ref_d2b3a3f358a0d31739d96319c63502c3">''[[:d:Q28109748|Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.]]''</ref> | | | 33840 | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | [[Ficheru:Gúa (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q113952048|Q113952048]] | [[Gúa]] | ast:Gúa<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Gúa (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Gúa (parroquia)|Gúa]] | 14<ref name="ref_d2b3a3f358a0d31739d96319c63502c3">''[[:d:Q28109748|Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.]]''</ref> | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952050|Q113952050]] | [[El Ḷḷamardal]] | ast:El Ḷḷamardal<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | aldea de la parroquia de Gúa (Somiedo) | [[aldea]] | | | | [[Gúa (parroquia)|Gúa]] | 13<ref name="ref_d2b3a3f358a0d31739d96319c63502c3">''[[:d:Q28109748|Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.]]''</ref> | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952052|Q113952052]] | [[La Peral (Gúa)|La Peral]] | ast:La Peral<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | aldea de la parroquia de Gúa (Somiedo) | [[aldea]] | | | | [[Gúa (parroquia)|Gúa]] | 21<ref name="ref_d2b3a3f358a0d31739d96319c63502c3">''[[:d:Q28109748|Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.]]''</ref> | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |} == La Pola Somiedo == {| class='wikitable sortable' ! imaxe ! id ! nome ! nome oficial ! descripción ! tipu ! coordenaes ! altor ! viviendes ! entidá superior ! población total ! muyeres ! homes ! códigu postal ! fusu horariu ! INE |- | | [[:d:Q113952055|Q113952055]] | [[Castru (La Pola Somiedo)|Castru]] | ast:Castru<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de La Pola Somiedo (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[La Pola Somiedo (parroquia)|La Pola Somiedo]] | 15 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952057|Q113952057]] | [[Pineda]] | ast:Pineda<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de La Pola Somiedo (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[La Pola Somiedo (parroquia)|La Pola Somiedo]] | 9 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | [[Ficheru:Pola de Somiedo (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q112583031|Q112583031]] | [[La Pola Somiedo]] | ast:La Pola Somiedo<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | villa capital de Somiedo | [[Villa (población)|villa]]<br/>''[[:d:Q3055118|entidá singular de población]]''<ref name="ref_8ac7e27998605efb820860dafd5d671b">https://www.sadei.es/tematico/aplicaciones/Nomen/Datos/A2022M00.xlsx</ref><br/>''[[:d:Q121289819|capital de conceyu]]''<ref name="ref_fb20351ec6b63adaff8d699a7da82725">''[[:d:Q131606967|Nomenclátor Geográfico de Municipios y Entidades de Población (20240402 edition)]]''</ref> | {{Coord|43.09303839|-6.25460308|display=inline}}<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 697<ref name="ref_8ac7e27998605efb820860dafd5d671b">https://www.sadei.es/tematico/aplicaciones/Nomen/Datos/A2022M00.xlsx</ref> | | [[La Pola Somiedo (parroquia)|La Pola Somiedo]]<br/>[[Somiedo]]<ref name="ref_fb20351ec6b63adaff8d699a7da82725">''[[:d:Q131606967|Nomenclátor Geográfico de Municipios y Entidades de Población (20240402 edition)]]''</ref> | 197 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068090301<ref name="ref_fb20351ec6b63adaff8d699a7da82725">''[[:d:Q131606967|Nomenclátor Geográfico de Municipios y Entidades de Población (20240402 edition)]]''</ref><br/>33068090300 |} == La Riera == {| class='wikitable sortable' ! imaxe ! id ! nome ! nome oficial ! descripción ! tipu ! coordenaes ! altor ! viviendes ! entidá superior ! población total ! muyeres ! homes ! códigu postal ! fusu horariu ! INE |- | | [[:d:Q113952030|Q113952030]] | [[La Riera (Somiedo)|La Riera]] | ast:La Riera<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | aldea de la parroquia de La Riera (Somiedo) | [[aldea]] | | | | [[La Riera (parroquia de Somiedo)|La Riera]] | 49 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952031|Q113952031]] | [[Las Viñas]] | ast:Las Viñas<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | aldea de la parroquia de La Riera (Somiedo) | [[aldea]] | | | | [[La Riera (parroquia de Somiedo)|La Riera]] | 14 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952033|Q113952033]] | [[Viḷḷaús]] | ast:Viḷḷaús<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | aldea de la parroquia de La Riera (Somiedo) | [[aldea]] | | | | [[La Riera (parroquia de Somiedo)|La Riera]] | | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |} == Las Morteras == {| class='wikitable sortable' ! imaxe ! id ! nome ! nome oficial ! descripción ! tipu ! coordenaes ! altor ! viviendes ! entidá superior ! población total ! muyeres ! homes ! códigu postal ! fusu horariu ! INE |- | [[Ficheru:Las Morteras (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q113952043|Q113952043]] | [[Las Morteras]] | ast:Las Morteras<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Las Morteras (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Las Morteras (parroquia)|Las Morteras]] | 9 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | [[Ficheru:Orderias - 002 - 50346106143.jpg|center|128px]] | [[:d:Q113952046|Q113952046]] | [[Orderias (Las Morteras)|Orderias]] | ast:Orderias<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Las Morteras (Somiedo) | [[llugar]]<br/>''[[:d:Q3055118|entidá singular de población]]'' | {{Coord|43.1516|-6.2206|display=inline}} | | | [[Las Morteras (parroquia)|Las Morteras]] | | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068060200 |- | [[Ficheru:Viḷḷamor.JPG|center|128px]] | [[:d:Q20621054|Q20621054]] | [[Viḷḷamor]] | ast:Viḷḷamor<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | aldea de la parroquia de Las Morteras (Somiedo) | [[aldea]]<br/>''[[:d:Q3055118|entidá singular de población]]'' | {{Coord|43.1406985|-6.2213071|display=inline}}<ref name="ref_24cae955dd0ab50a69c419a6c53d55f1">''[[:d:Q936|OpenStreetMap]]''</ref> | | | [[Las Morteras (parroquia)|Las Morteras]] | | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068060300 |} == Pigüeces == {| class='wikitable sortable' ! imaxe ! id ! nome ! nome oficial ! descripción ! tipu ! coordenaes ! altor ! viviendes ! entidá superior ! población total ! muyeres ! homes ! códigu postal ! fusu horariu ! INE |- | | [[:d:Q113952047|Q113952047]] | [[Auguasmestas (Pigüeces)|Auguasmestas]] | ast:Auguasmestas<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Pigüeces (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Pigüeces (parroquia)|Pigüeces]] | | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952049|Q113952049]] | [[Pigüeces]] | ast:Pigüeces<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Pigüeces (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Pigüeces (parroquia)|Pigüeces]] | 11 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952051|Q113952051]] | [[Santuchanu]] | ast:Santuchanu<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Pigüeces (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Pigüeces (parroquia)|Pigüeces]] | | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |} == Pigüeña == {| class='wikitable sortable' ! imaxe ! id ! nome ! nome oficial ! descripción ! tipu ! coordenaes ! altor ! viviendes ! entidá superior ! población total ! muyeres ! homes ! códigu postal ! fusu horariu ! INE |- | | [[:d:Q113952053|Q113952053]] | [[Pigüeña]] | ast:Pigüeña<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Pigüeña (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Pigüeña (parroquia)|Pigüeña]] | | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952054|Q113952054]] | [[La Reboḷḷada (Pigüeña)|La Reboḷḷada]] | ast:La Reboḷḷada<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Pigüeña (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Pigüeña (parroquia)|Pigüeña]] | 37 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952056|Q113952056]] | [[Robléu (Pigüeña)|Robléu]] | ast:Robléu<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Pigüeña (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Pigüeña (parroquia)|Pigüeña]] | | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |} == Somiedo == {| class='wikitable sortable' ! imaxe ! id ! nome ! nome oficial ! descripción ! tipu ! coordenaes ! altor ! viviendes ! entidá superior ! población total ! muyeres ! homes ! códigu postal ! fusu horariu ! INE |- | [[Ficheru:Aguino (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q2827338|Q2827338]] | [[Aguinu (parroquia)|Aguinu]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.10578261|-6.27128679|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 820<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 23 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068010000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:Clavillas (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q430989|Q430989]] | [[Clavichas (parroquia)|Clavichas]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.17030242|-6.25451221|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 716<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 47 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068020000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:El Coto (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q5351077|Q5351077]] | [[El Coutu (parroquia)|El Coutu]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.07985543|-6.23663153|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 981<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 55<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068030000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:Éndriga (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q5376618|Q5376618]] | [[Éndriga (parroquia)|Éndriga]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.09227183|-6.15651925|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 1068<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 97<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068040000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:Gúa (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q5626783|Q5626783]] | [[Gúa (parroquia)|Gúa]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.08011212|-6.25965221|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 860<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 88<ref name="ref_d2b3a3f358a0d31739d96319c63502c3">''[[:d:Q28109748|Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.]]''</ref> | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068050000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:Las Morteras (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q6492341|Q6492341]] | [[Las Morteras (parroquia)|Las Morteras]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.15270651|-6.23427053|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 877<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 46 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068060000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:Pigüeces (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q7193472|Q7193472]] | [[Pigüeces (parroquia)|Pigüeces]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.14939267|-6.31435547|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 657<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 52 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068070000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:Pigüeña (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q7193473|Q7193473]] | [[Pigüeña (parroquia)|Pigüeña]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.13606518|-6.32969353|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 669<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 92<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068080000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:Pola de Somiedo (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q4890701|Q4890701]] | [[La Pola Somiedo (parroquia)|La Pola Somiedo]] | ast:La Pola Somiedo<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.09221285|-6.25697438|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 697<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 213<ref name="ref_d2b3a3f358a0d31739d96319c63502c3">''[[:d:Q28109748|Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.]]''</ref> | | | 33840 | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068090000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:El Puerto (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q5351944|Q5351944]] | [[Santa María del Puertu]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.02738522|-6.22763605|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 1482<br/>1486<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 61<br/>63<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref><br/>60 | | | 33840 | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068100000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:La Riera (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q426152|Q426152]] | [[La Riera (parroquia de Somiedo)|La Riera]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.1567691|-6.25939889|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 490<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 72 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068110000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:Valle de Lago (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q7911887|Q7911887]] | [[El Vaḷḷe (Somiedo)|El Vaḷḷe]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.07197004|-6.19860431|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 1230<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 78<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068120000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:Veigas (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q7918637|Q7918637]] | [[Veigas (parroquia)|Veigas]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.10315035|-6.21438537|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 789<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 55 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068130000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:Villa de Vildas (Somiedo, Asturias).jpg|center|128px]] | [[:d:Q7930916|Q7930916]] | [[Viḷḷar de Vildas]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.09126755|-6.33622526|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 851<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 89<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068140000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |- | [[Ficheru:Cores.jpg|center|128px]] | [[:d:Q5173822|Q5173822]] | [[Corés]] | | parroquia del conceyu de Somiedu (Asturies) | [[Parroquies d'Asturies|parroquia d'Asturies]]<br/>''[[:d:Q8776398|entidá coleutiva de población]]''<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | {{Coord|43.10934083|-6.31932895|display=inline}}<ref name="ref_c672f9ef35bd3be50a2691be04afd9c5">''[[:d:Q56033811|National Topographic Map 1:25000 raster]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 858<ref name="ref_5f731a11372ecdc51a4e58eb3c11e109">''[[:d:Q107986385|Modelo Digital del Terreno de España de 5 metros]]''</ref><ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | [[Somiedo]]<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | 28<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068150000<ref name="ref_1af2fbf34b2242fea4915cb4da3057a4">''[[:d:Q95877977|Geographic Nomenclature of Municipalities and Population Entities]]''</ref> |} == Veigas == {| class='wikitable sortable' ! imaxe ! id ! nome ! nome oficial ! descripción ! tipu ! coordenaes ! altor ! viviendes ! entidá superior ! población total ! muyeres ! homes ! códigu postal ! fusu horariu ! INE |- | [[Ficheru:Villarin - 001 - 50346980617.jpg|center|128px]] | [[:d:Q107002952|Q107002952]] | [[Viḷḷarín (Veigas)|Viḷḷarín]] | ast:Viḷḷarín<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Veigas (Somiedo) | [[llugar]] | {{Coord|43.09875386111111|-6.20040415|display=inline}} | | | [[Veigas (parroquia)|Veigas]] | | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952058|Q113952058]] | [[L'Escobiu (Veigas)|L'Escobiu]] | ast:L'Escobiu<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | casería de la parroquia de Veigas (Somiedo) | [[casería]] | | | | [[Veigas (parroquia)|Veigas]] | 0<ref name="ref_d2b3a3f358a0d31739d96319c63502c3">''[[:d:Q28109748|Nomenclátor del INE: Población del padrón continuo por unidad poblacional.]]''</ref> | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952059|Q113952059]] | [[La Falguera]] | ast:La Falguera<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | aldea de la parroquia de Veigas (Somiedo) | [[aldea]] | | | | [[Veigas (parroquia)|Veigas]] | 7 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952060|Q113952060]] | [[La Ḷḷamera]] | ast:La Ḷḷamera<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Veigas (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Veigas (parroquia)|Veigas]] | 4 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |- | | [[:d:Q113952061|Q113952061]] | [[Veigas]] | ast:Veigas<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia de Veigas (Somiedo) | [[llugar]] | | | | [[Veigas (parroquia)|Veigas]] | 24 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | |} == Éndriga == {| class='wikitable sortable' ! imaxe ! id ! nome ! nome oficial ! descripción ! tipu ! coordenaes ! altor ! viviendes ! entidá superior ! población total ! muyeres ! homes ! códigu postal ! fusu horariu ! INE |- | | [[:d:Q113952041|Q113952041]] | [[Arbichales]] | ast:Arbichales<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia d&#39;Éndriga (Somiedo) | [[llugar]]<br/>''[[:d:Q3055118|entidá singular de población]]'' | {{Coord|43.101276154878455|-6.180960886283744|display=inline}} | | | [[Éndriga (parroquia)|Éndriga]] | 33 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068040100 |- | | [[:d:Q113952042|Q113952042]] | [[Éndriga]] | ast:Éndriga<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia d&#39;Éndriga (Somiedo) | [[llugar]] | {{Coord|43.092593|-6.1568497|display=inline}} | | | [[Éndriga (parroquia)|Éndriga]] | | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068040200 |- | | [[:d:Q113952045|Q113952045]] | [[Saliencia]] | ast:Saliencia<ref name="ref_3c08ae61a723883995a3d5b8dcfa2a74">https://sede.asturias.es/bopa/2022/06/14/2022-04465.pdf</ref> | llugar de la parroquia d&#39;Éndriga (Somiedo) | [[llugar]]<br/>''[[:d:Q3055118|entidá singular de población]]'' | {{Coord|43.08758396162099|-6.142630468521823|display=inline}} | | | [[Éndriga (parroquia)|Éndriga]] | 39 | | | | ''[[:d:Q6655|UTC+01:00]]'' | 33068040300 |} {{wikidata list end}} == Referencies == {{llistaref}} p9wni3cgq64t2sby8o7vzncsvd2qbrr 4 256849 4382965 4382725 2025-07-08T05:30:59Z Limotecariu 735 4382965 wikitext text/x-wiki <div style="display:block;border:1px solid #5da95d; vertical-align:top;width:100%; background-color:#f9f9ff;margin-bottom:10px;margin-top:5px;padding-left:5px;padding-right:4px; box-shadow: 8px 8px 8px #ccc; box-sizing: border-box"> <div style="height:22px; border-bottom:1px solid #5da95d; padding:0px; background:#b9f3b9; color:#000000; text-align:center; font-weight:bold; font-size:100%; margin-bottom:5px;margin-top:0;margin-left:-5px;margin-right:-4px;"> <div class="center"><b>Persones finaes de recién</b></div></div> {{Wikidata list |1=Wikipedia:Wikidata/Finaos de recién/portada |sparql=SELECT ?item ?dob ?dod (CONCAT(" <small>", STR(ROUND(FLOOR((?dod - ?dob) / "365.2425"^^xsd:decimal))), "&nbsp;años</small>") AS ?s3) WHERE { SELECT ?item ?stct ?slct (MAX(?dod1) AS ?dod) (SAMPLE(?dob1) AS ?dob) WHERE { ?item wdt:P570 ?dod1. FILTER(?dod1 > "2021-11-02T00:00:00Z"^^xsd:dateTime) FILTER((?dod1 > ((NOW()) - "P32D"^^xsd:duration)) && (?dod1 < (NOW()))) FILTER(NOT EXISTS { ?item wdt:P1087 _:b4. }) ?item wdt:P31 wd:Q5; wikibase:statements ?stct; wikibase:sitelinks ?slct. OPTIONAL { ?item wdt:P569 ?dob1. } FILTER(EXISTS { ?article schema:about ?item; schema:isPartOf <https://ast.wikipedia.org/>. }) } GROUP BY ?item ?stct ?slct ORDER BY DESC (?dod) LIMIT 8 } ORDER BY DESC (?dod) |section= |columns=label,description,P570,qid,?s3 |thumb=130 |min_section= |links=local |row_template=Wikidata list/portada |skip_table=1 |autolist=fallback |short = true |chart=true |minimal=1 }} {{Wikidata list/portada | label = [[Pedro Aguayo]] | desc = políticu ecuatorianu | p570 = 2025-07-05 | qid = Q7159420 | s3 = <small>86&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[David Mabuza]] | desc = Direutor d'escuela, políticu, Deputy President of South Africa, Premier of Mpumalanga, miembru de la Asamblea Nacional de Sudáfrica, miembru de la Asamblea Nacional de Sudáfrica (1960–2025) ♂ | p570 = 2025-07-03 | qid = Q1174142 | s3 = <small>64&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Michael Madsen]] | desc = actor d'Estaos Xuníos | p570 = 2025-07-03 | qid = Q220584 | s3 = <small>67&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Óscar Carrillo]] | desc = actor peruanu (1965-2025) | p570 = 2025-06-26 | qid = Q6174753 | s3 = <small>59&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Hitoshi Morishita (1967)|Hitoshi Morishita]] | desc = futbolista xaponés (1967-2025) | p570 = 2025-06-25 | qid = Q11539167 | s3 = <small>57&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Kailash Purryag]] | desc = políticu mauricianu (1947-2025) | p570 = 2025-06-21 | qid = Q57545 | s3 = <small>77&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Lynn Hamilton]] | desc = actriz d&#39;Estaos Xuníos (1930-2025) | p570 = 2025-06-19 | qid = Q6709046 | s3 = <small>95&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Roser Gonzàlez i Duarte]] | desc = científica española (1945-2025) | p570 = 2025-06-18 | qid = Q55262303 | s3 = <small>80&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list end}} </div> qitbvf5izdntosyyid46rvt4qqve53k 10 257230 4382991 4157255 2025-07-08T07:28:49Z YoaR 37624 2024, 2025 4382991 wikitext text/x-wiki {{Navegación |title = {{bandera|Cataluña}} [[Vuelta a Cataluña]] |state = {{{state|autocollapse}}} |list1 = [[Vuelta a Cataluña 1911|1911]] • [[Vuelta a Cataluña 1912|1912]] • [[Vuelta a Cataluña 1913|1913]] • [[Vuelta a Cataluña 1920|1920]] • [[Vuelta a Cataluña 1923|1923]] • [[Vuelta a Cataluña 1924|1924]] • [[Vuelta a Cataluña 1925|1925]] • [[Vuelta a Cataluña 1926|1926]] • [[Vuelta a Cataluña 1927|1927]] • [[Vuelta a Cataluña 1928|1928]] • [[Vuelta a Cataluña 1929|1929]] • [[Vuelta a Cataluña 1930|1930]] • [[Vuelta a Cataluña 1931|1931]] • [[Vuelta a Cataluña 1932|1932]] • [[Vuelta a Cataluña 1933|1933]] • [[Vuelta a Cataluña 1934|1934]] • [[Vuelta a Cataluña 1935|1935]] • [[Vuelta a Cataluña 1936|1936]] • [[Vuelta a Cataluña 1939|1939]] • [[Vuelta a Cataluña 1940|1940]] • [[Vuelta a Cataluña 1941|1941]] • [[Vuelta a Cataluña 1942|1942]] • [[Vuelta a Cataluña 1943|1943]] • [[Vuelta a Cataluña 1944|1944]] • [[Vuelta a Cataluña 1945|1945]] • [[Vuelta a Cataluña 1946|1946]] • [[Vuelta a Cataluña 1947|1947]] • [[Vuelta a Cataluña 1948|1948]] • [[Vuelta a Cataluña 1949|1949]] • [[Vuelta a Cataluña 1950|1950]] • [[Vuelta a Cataluña 1951|1951]] • [[Vuelta a Cataluña 1952|1952]] • [[Vuelta a Cataluña 1953|1953]] • [[Vuelta a Cataluña 1954|1954]] • [[Vuelta a Cataluña 1955|1955]] • [[Vuelta a Cataluña 1956|1956]] • [[Vuelta a Cataluña 1957|1957]] • [[Vuelta a Cataluña 1958|1958]] • [[Vuelta a Cataluña 1959|1959]] • [[Vuelta a Cataluña 1960|1960]] • [[Vuelta a Cataluña 1961|1961]] • [[Vuelta a Cataluña 1962|1962]] • [[Vuelta a Cataluña 1963|1963]] • [[Vuelta a Cataluña 1964|1964]] • [[Vuelta a Cataluña 1965|1965]] • [[Vuelta a Cataluña 1966|1966]] • [[Vuelta a Cataluña 1967|1967]] • [[Vuelta a Cataluña 1968|1968]] • [[Vuelta a Cataluña 1969|1969]] • [[Vuelta a Cataluña 1970|1970]] • [[Vuelta a Cataluña 1971|1971]] • [[Vuelta a Cataluña 1972|1972]] • [[Vuelta a Cataluña 1973|1973]] • [[Vuelta a Cataluña 1974|1974]] • [[Vuelta a Cataluña 1975|1975]] • [[Vuelta a Cataluña 1976|1976]] • [[Vuelta a Cataluña 1977|1977]] • [[Vuelta a Cataluña 1978|1978]] • [[Vuelta a Cataluña 1979|1979]] • [[Vuelta a Cataluña 1980|1980]] • [[Vuelta a Cataluña 1981|1981]] • [[Vuelta a Cataluña 1982|1982]] • [[Vuelta a Cataluña 1983|1983]] • [[Vuelta a Cataluña 1984|1984]] • [[Vuelta a Cataluña 1985|1985]] • [[Vuelta a Cataluña 1986|1986]] • [[Vuelta a Cataluña 1987|1987]] • [[Vuelta a Cataluña 1988|1988]] • [[Vuelta a Cataluña 1989|1989]] • [[Vuelta a Cataluña 1990|1990]] • [[Vuelta a Cataluña 1991|1991]] • [[Vuelta a Cataluña 1992|1992]] • [[Vuelta a Cataluña 1993|1993]] • [[Vuelta a Cataluña 1994|1994]] • [[Vuelta a Cataluña 1995|1995]] • [[Vuelta a Cataluña 1996|1996]] • [[Vuelta a Cataluña 1997|1997]] • [[Vuelta a Cataluña 1998|1998]] • [[Vuelta a Cataluña 1999|1999]] • [[Vuelta a Cataluña 2000|2000]] • [[Vuelta a Cataluña 2001|2001]] • [[Vuelta a Cataluña 2002|2002]] • [[Vuelta a Cataluña 2003|2003]] • [[Vuelta a Cataluña 2004|2004]] • [[Vuelta a Cataluña 2005|2005]] • [[Vuelta a Cataluña 2006|2006]] • [[Vuelta a Cataluña 2007|2007]] • [[Vuelta a Cataluña 2008|2008]] • [[Vuelta a Cataluña 2009|2009]] • [[Vuelta a Cataluña 2010|2010]] • [[Vuelta a Cataluña 2011|2011]] • [[Vuelta a Cataluña 2012|2012]] • [[Vuelta a Cataluña 2013|2013]] • [[Vuelta a Cataluña 2014|2014]] • [[Vuelta a Cataluña 2015|2015]] • [[Vuelta a Cataluña 2016|2016]] • [[Vuelta a Cataluña 2017|2017]] • [[Vuelta a Cataluña 2018|2018]] • [[Vuelta a Cataluña 2019|2019]] • 2020 • [[Vuelta a Cataluña 2021|2021]] • [[Vuelta a Cataluña 2022|2022]] • [[Vuelta a Cataluña 2023|2023]] • [[Vuelta a Cataluña 2024|2024]] • [[Vuelta a Cataluña 2025|2025]] }}{{control d'autoridaes}}<noinclude>{{documentación}}</noinclude> 08k8sne7w22xsve33s6to4lg7mjk48r 0 277870 4382990 4361973 2025-07-08T07:28:09Z YoaR 37624 4382990 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q130754506}} La '''Vuelta a Asturies 2025''' foi una [[Ciclismu en ruta|competición de ciclismu]] per etapes que se celebró del [[24 d'abril|24]] al [[27 d'abril]] de [[2025]] n'[[Asturies]], con entamu y final n'[[Uviéu]]. La carrera formó parte del [[UCI Europe Tour 2025]], calendariu ciclísticu de los [[Circuitos Continentales UCI]], dientro de la categoría 2.1. == Equipos participantes == {{Cycling race/listofteams|Q130754506}} == Percorríu == {{Cycling race/listofstages|Q130754506}} == Desarrollu de la carrera == === 1ᵉʳ etapa === {{Cycling race/stagetitle|Q133460228}} {{Cycling race/stageclassification|Q133460228}} {{Cycling race/generalclassification|Q133460228}} === 2ª etapa === {{Cycling race/stagetitle|Q133460230}} {{Cycling race/stageclassification|Q133460230}} {{Cycling race/generalclassification|Q133460230}} === 3ᵉʳ etapa === {{Cycling race/stagetitle|Q133460235}} {{Cycling race/stageclassification|Q133460235}} {{Cycling race/generalclassification|Q133460235}} === 4ª etapa === {{Cycling race/stagetitle|Q133460240}} {{Cycling race/stageclassification|Q133460240}} <br style="clear:both"> == Clasificaciones finales == Les clasificaciones finales fueron:<ref>{{cita web |títulu=Clasificaciones finales de la Vuelta a Asturias 2025|url=https://www.procyclingstats.com/race/vuelta-asturias/2025/gc |idioma=en}}</ref> === Clasificación xeneral === {{Cycling race/generalclassification|Q130754506}} === Clasificación por puntos === {{Cycling race/pointsclassification|Q130754506}} === Clasificación del monte === {{Cycling race/mountainsclassification|Q130754506}} === Clasificación de los esprinos (metes volantes) === {{Cycling race/pointsclassification|Q130754506}} === Clasificación de los mozos === {{Cycling race/bestyoungclassification|Q130754506}} === Clasificación por equipos === {{Cycling race/teamsclassificationbytime|Q130754506}} == Evolución de les clasificaciones == {{Cycling race/listofstagesclassification|Q130754506}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{commonscat}} * [http://www.lavueltaasturias.com/ Páxina oficial] * {{ProCyclingStats}} {{Vuelta a Asturies}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Vuelta a Asturies| 2025]] [[Categoría:Ciclismu en 2025]] r1f00gnks4uimvg75fjfgctt2ywzdj9 0 278371 4382865 4382804 2025-07-07T13:56:15Z YoaR 37624 /* Equipos */ 4382865 wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20250704131708}} {{persona}} '''Emilio Butragueño Santos''' {{nym}}, conocíu pol nomatu '''El Buitre''', foi un {{futbolista}}. Foi dos veces nomáu «[[Balón d'Oru|Balón de Bronce]]» en [[Balón d'Oru 1986|1986]] y [[Balón d'Oru 1987|1987]] ya incluyíu na llista [[FIFA 100]], xunto a los consideraos 123 meyores futbolistes masculinos de la historia, ente otres distinciones.<ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/loc/famosos/2023/07/20/64b8f0c7e4d4d820228b45c5.html |títulu=Tres hijos, su mujer desde hace más de 30 años... La anónima familia de Emilio Butragueño |fechaaccesu=2023-07-24|fecha=2023-07-20|sitioweb=ELMUNDO|idioma=es}}</ref> Dio nome a ''La Quinta de El Buitre'', una xeneración de futbolistes que surdieron de les categoríes inferiores del [[Real Madrid]] y que llograron nel primer equipu munchos éxitos deportivos nes [[Década|décades]] de [[Década de 1980|1980]] y [[Década de 1990|1990]]. Los otros miembros del grupu yeren [[Miguel Pardeza]], [[Manolo Sanchís]], [[Míchel González]] y [[Rafael Martín Vázquez]]. == Primeros pasos == Emilio Butragueño entamó la so carrera futbolística na cantera del [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] en 1981. Depués de destacar nes categoríes inferiores, pasó a formar parte del [[Real Madrid Castilla|Real Madrid Castilla]], el filial del club, onde amosó un gran talentu como delanteru, lo que-y valió la llamada al primer equipu. == Real Madrid CF == Debutó col [[Real Madrid Club de Fútbol|primer equipu del Real Madrid]] el [[5 de febreru]] de [[1984]] nuna victoria 3-2 contra'l [[Cádiz Club de Fútbol|Cádiz CF]], onde anotó dos goles. Butragueño afitóse rápidu como unu de los xugadores más importantes del equipu. Xunto con [[Manuel Sanchís Hontiyuelo|Sanchís]], [[Míchel González|Míchel]], [[Rafael Martín Vázquez|Martín Vázquez]] y [[Miguel Pardeza]], formó l'espinazu del equipu conocíu como la [[Quinta del Buitre]]. A lo llargo de la so etapa nel club (1984–1995), Butragueño ganó múltiples títulos, incluyendo seis [[Primer División d'España|Lligues]], dos [[Copa del Rei de fútbol|Copes del Rei]] y dos [[Copa de la UEFA|Copes de la UEFA]]. Destacó pola so intelixencia táctica, visión de xuegu y capacidá pa marcar goles decisivos. == Etapa en Méxicu == En 1995, en saliendo del Real Madrid, fichó pol [[Atlético Celaya]] de la [[Primera División de Méxicu|Primer División mexicana]], onde xugó hasta 1998. Nesti periodu, compartió equipu con otros ex-madridistes como [[Míchel González|Míchel]] y [[Hugo Sánchez]]. A pesar de la so edá, xugó 52 partíos en 3 temporaes y metió 11 goles. == Tres la retirada == Retiráu en 1998, Butragueño siguió venceyáu al Real Madrid, ocupando diversos cargos directivos. En 2004, foi nomáu direutor deportivu del club y, darréu, vicepresidente. Tamién tuvo presencia como analista y comentarista deportivu en televisión. == Equipos == * [[Real Madrid Castilla|Real Madrid Castilla]] ([[España]]): 1982-1983 * [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] ([[España]]): 1983-1995 * [[Atlético Celaya]] ([[Méxicu]]): 1995-1997 == Palmarés == * 6 [[Primer División d'España|Lligues]] (1986, 1987, 1988, 1989, 1990, 1995) * 2 [[Copa del Rei de fútbol|Copes del Rei]] (1989, 1993) * 4 [[Supercopa d'España de fútbol|Supercopes]] (1988, 1989, 1990, 1993) * 2 Copes de la UEFA (1985, 1986) * 1 Copa de la Lliga (1985) * 2 [[Troféu Bravo]] (1985, 1986) * 2 [[Balón d'Oru|Balón de Bronce]] (1986, 1987) * 1 [[Troféu Pichichi]] (1991) * 1 Bota de plata del [[Copa Mundial de Fútbol de 1986|Mundial de Méxicu de 1986]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1963||Butraguennzo, Emilio}} [[Categoría:Futbolistes de la Comunidá de Madrid]] m0j5fecj5ruvtorlbzdu8ungisbc1sx 4382866 4382865 2025-07-07T14:01:17Z YoaR 37624 4382866 wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20250704131708}} {{persona}} '''Emilio Butragueño Santos''' {{nym}}, conocíu pol nomatu '''El Buitre''', foi un {{futbolista}}. Foi dos veces nomáu «[[Balón d'Oru|Balón de Bronce]]» en [[Balón d'Oru 1986|1986]] y [[Balón d'Oru 1987|1987]] ya incluyíu na llista [[FIFA 100]], xunto a los consideraos 123 meyores futbolistes masculinos de la historia, ente otres distinciones.<ref>{{cita web |url=https://www.elmundo.es/loc/famosos/2023/07/20/64b8f0c7e4d4d820228b45c5.html |títulu=Tres hijos, su mujer desde hace más de 30 años... La anónima familia de Emilio Butragueño |fechaaccesu=2023-07-24|fecha=2023-07-20|sitioweb=ELMUNDO|idioma=es}}</ref> Dio nome a ''La Quinta de El Buitre'', una xeneración de futbolistes que surdieron de les categoríes inferiores del [[Real Madrid]] y que llograron nel primer equipu munchos éxitos deportivos nes [[Década|décades]] de [[Década de 1980|1980]] y [[Década de 1990|1990]]. Los otros miembros del grupu yeren [[Miguel Pardeza]], [[Manolo Sanchís]], [[Míchel González]] y [[Rafael Martín Vázquez]]. == Carrera deportiva == === Primeros pasos === Emilio Butragueño entamó la so carrera futbolística na cantera del [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] en 1981. Depués de destacar nes categoríes inferiores, pasó a formar parte del [[Real Madrid Castilla|Real Madrid Castilla]], el filial del club, onde amosó un gran talentu como delanteru, lo que-y valió la llamada al primer equipu. === Real Madrid === Debutó col [[Real Madrid Club de Fútbol|primer equipu del Real Madrid]] el [[5 de febreru]] de [[1984]] nuna victoria 3-2 contra'l [[Cádiz Club de Fútbol|Cádiz CF]], onde anotó dos goles. Butragueño afitóse rápidu como unu de los xugadores más importantes del equipu. Xunto con [[Manuel Sanchís Hontiyuelo|Sanchís]], [[Míchel González|Míchel]], [[Rafael Martín Vázquez|Martín Vázquez]] y [[Miguel Pardeza]], formó l'espinazu del equipu conocíu como la [[Quinta del Buitre]]. A lo llargo de la so etapa nel club (1984–1995), Butragueño ganó múltiples títulos, incluyendo seis [[Primer División d'España|Lligues]], dos [[Copa del Rei de fútbol|Copes del Rei]] y dos [[Copa de la UEFA|Copes de la UEFA]]. Destacó pola so intelixencia táctica, visión de xuegu y capacidá pa marcar goles decisivos. === Etapa en Méxicu === En 1995, en saliendo del Real Madrid, fichó pol [[Atlético Celaya]] de la [[Primera División de Méxicu|Primer División mexicana]], onde xugó hasta 1998. Nesti periodu, compartió equipu con otros ex-madridistes como [[Míchel González|Míchel]] y [[Hugo Sánchez]]. A pesar de la so edá, xugó 52 partíos en 3 temporaes y metió 11 goles. === Tres la retirada === Retiráu en 1998, Butragueño siguió venceyáu al Real Madrid, ocupando diversos cargos directivos. En 2004, foi nomáu direutor deportivu del club y, darréu, vicepresidente. Tamién tuvo presencia como analista y comentarista deportivu en televisión. == Vida privada == Emilio Butragueño ye conocíu pola so discreción fora del terrén de xuegu. Casó con Sonia González, con quien tien tres fíos: Natalia (1994), Emilio (1995) y Raquel (2003).<ref>{{cita web |url=https://www.eldebate.com/gente/20221013/la-danza-y-las-finanzas-las-areas-fuera-del-futbol-donde-triunfan-los-hijos-de-butragueno_65963.html |títulu=La danza y las finanzas: las áreas fuera del fútbol donde triunfan los hijos de Butragueño |idioma=es |fecha=13 d'ochobre de 2022 |fechaaccesu=7 de xunetu de 2025}}</ref> Mantuvo siempres una vida personal apartada de los medios de comunicación, centrada na familia y na so carrera profesional. Tien estudios universitarios en [[Ciencias Económiques]], y depués de la so retirada del fútbol activu, completó formación adicional en xestión empresarial. Amás del so papel nel Real Madrid, participó en diverses iniciatives empresariales y benéfiques. == Equipos == * [[Real Madrid Castilla|Real Madrid Castilla]] ([[España]]): 1982-1983 * [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] ([[España]]): 1983-1995 * [[Atlético Celaya]] ([[Méxicu]]): 1995-1997 == Palmarés == * 6 [[Primer División d'España|Lligues]] (1986, 1987, 1988, 1989, 1990, 1995) * 2 [[Copa del Rei de fútbol|Copes del Rei]] (1989, 1993) * 4 [[Supercopa d'España de fútbol|Supercopes]] (1988, 1989, 1990, 1993) * 2 Copes de la UEFA (1985, 1986) * 1 Copa de la Lliga (1985) * 2 [[Troféu Bravo]] (1985, 1986) * 2 [[Balón d'Oru|Balón de Bronce]] (1986, 1987) * 1 [[Troféu Pichichi]] (1991) * 1 Bota de plata del [[Copa Mundial de Fútbol de 1986|Mundial de Méxicu de 1986]] == Ver tamién == * [[Quinta del Buitre]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1963||Butraguennzo, Emilio}} [[Categoría:Futbolistes de la Comunidá de Madrid]] onhmybgf061hba94oxa4fakmznqk5cl 0 278406 4382864 2025-07-07T13:46:25Z YoaR 37624 Redirixendo a [[Emilio Butragueño]] 4382864 wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Emilio Butragueño]] 1o36lymb6qnqare4lfshz4el24euyjv 0 278407 4382875 2025-07-07T14:21:37Z YoaR 37624 Redirixendo a [[Reinu de Dios]] 4382875 wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Reinu de Dios]] h4dpqm8y8m60lsvpgwcztlkgtj9frx9 0 278408 4382876 2025-07-07T14:21:59Z YoaR 37624 Páxina creada con «{{banderaWD}} La '''bandera de la [[Ciudá del Vaticanu]]''' ta formada por dos franxes verticales de color mariellu y blancu. Na parte blanca tán dibuxaes les llaves [[Reinu de los Cielos]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces bandera}} {{Banderes d'Europa}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes por estáu|Ciudá del Vaticanu]] [[Categoría:Ciudá del Vaticanu]]» 4382876 wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera de la [[Ciudá del Vaticanu]]''' ta formada por dos franxes verticales de color mariellu y blancu. Na parte blanca tán dibuxaes les llaves [[Reinu de los Cielos]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces bandera}} {{Banderes d'Europa}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes por estáu|Ciudá del Vaticanu]] [[Categoría:Ciudá del Vaticanu]] odcliw9wpu97bczg7n3yf48tcx9biov 4382877 4382876 2025-07-07T14:22:16Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Bandera del Vaticanu]]" a "[[Bandera de la Ciudá del Vaticanu]]" 4382876 wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera de la [[Ciudá del Vaticanu]]''' ta formada por dos franxes verticales de color mariellu y blancu. Na parte blanca tán dibuxaes les llaves [[Reinu de los Cielos]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces bandera}} {{Banderes d'Europa}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes por estáu|Ciudá del Vaticanu]] [[Categoría:Ciudá del Vaticanu]] odcliw9wpu97bczg7n3yf48tcx9biov 4382879 4382877 2025-07-07T14:26:05Z YoaR 37624 4382879 wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera de la [[Ciudá del Vaticanu]]''' ta formada por dos franxes verticales de color mariellu y blancu. El color blancu simboliza'l cielu y la gracia de [[Dios]], mientres que'l mariellu representa les [[llaves de san Pedro|llaves del cielu]] de [[san Pedru]] y de la suprema autoridá del [[papa|santu padre]]. Na parte blanca tán dibuxaes les llaves [[Reinu de los Cielos]]. La bandera apaez conseñada na [[Llei Fundamental del Estáu de la Ciudá del Vaticanu]], espublizada'l 26 de payares del añu 2000.<ref>[https://web.archive.org/web/20110722063244/http://www.vaticanstate.va/NR/rdonlyres/387B0141-56FC-43C5-A4BF-5CC64A5E9AAF/2563/LeyFundamentaldelEstadodelaCiudaddelVaticano.pdf Ley Fundamental del Estado de la Ciudad del Vaticano]</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces bandera}} {{Banderes d'Europa}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes por estáu|Ciudá del Vaticanu]] [[Categoría:Ciudá del Vaticanu]] 7s3wt7yfy0pxdja10wd316kyl3tjort 4382882 4382879 2025-07-07T14:30:59Z YoaR 37624 /* Referencies */ 4382882 wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera de la [[Ciudá del Vaticanu]]''' ta formada por dos franxes verticales de color mariellu y blancu. El color blancu simboliza'l cielu y la gracia de [[Dios]], mientres que'l mariellu representa les [[llaves de san Pedro|llaves del cielu]] de [[san Pedru]] y de la suprema autoridá del [[papa|santu padre]]. Na parte blanca tán dibuxaes les llaves [[Reinu de los Cielos]]. La bandera apaez conseñada na [[Llei Fundamental del Estáu de la Ciudá del Vaticanu]], espublizada'l 26 de payares del añu 2000.<ref>[https://web.archive.org/web/20110722063244/http://www.vaticanstate.va/NR/rdonlyres/387B0141-56FC-43C5-A4BF-5CC64A5E9AAF/2563/LeyFundamentaldelEstadodelaCiudaddelVaticano.pdf Ley Fundamental del Estado de la Ciudad del Vaticano]</ref> == Ver tamién == * [[Escudu de la Ciudá del Vaticanu]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces bandera}} {{Banderes d'Europa}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes por estáu|Ciudá del Vaticanu]] [[Categoría:Ciudá del Vaticanu]] h0prjb0b2cmja7a4bv3hgp3hxkcu3xx 0 278409 4382878 2025-07-07T14:22:16Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Bandera del Vaticanu]]" a "[[Bandera de la Ciudá del Vaticanu]]" 4382878 wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Bandera de la Ciudá del Vaticanu]] gp2gdswk0efvx0kb0ty6y46p811nm3o 0 278410 4382880 2025-07-07T14:29:18Z VR2014 136261 Xestión de la intelixencia artificial nel sector públicu 4382880 wikitext text/x-wiki = Xestión de la intelixencia artificial nel sector públicu = '''La xestión de la intelixencia artificial nel sector públicu''' ye'l conxuntu de principios, estratexes y mecanismos reguladores que tienen como oxetivu controlar el desenvolvimientu, implementación y usu de los sistemes d'intelixencia artificial (IA) nes alministraciones públiques. Estes práutiques busquen garantizar la eticidá, tresparencia, seguridá y responsabilidá de les decisiones algorítmiques que afeuten a la vida de la ciudadanía. == Principios fundamentales == La xestión efectiva de la IA nel sector públicu basar en dellos principios clave: * '''Responsabilidá''' — delimitación clara de la responsabilidá polos resultaos de les decisiones tomaes por sistemes d'IA. * '''Tresparencia''' — apertura del funcionamientu algorítmicu y esplicabilidad de los resultaos. * '''Xusticia''' — evitamientu de decisiones discriminatories y reducción de sesgos nos datos. * '''Seguridá''' — fiabilidá técnica de los sistemes y capacidá de prevenir abusos o ataques informáticos. * '''Respectu polos derechos humanos''' — cumplimientu de normes ético-legales internacionales. == Implementación nel mundu == Dellos gobiernos tán desenvolviendo estratexes pa xestionar la intelixencia artificial. Por exemplu, la Xunión Europea aprobó la [[Llei d'intelixencia artificial de la UE|Llei sobre IA]], que clasifica los sistemes según el so nivel de riesgu y impón requisitos estrictos a los sistemes d'altu riesgu<ref name="EC_AI">European Commission. ''European approach to artificial intelligence''. 2024. [https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/policies/european-approach-artificial-intelligence]</ref>. Nos Estaos Xuníos, el Institutu Nacional de Estandares y Teunoloxía (NIST) publicó el [[NIST AI Risk Management Framework|marcu de xestión de riesgos de IA]], que ayuda a les organizaciones a identificar, evaluar y mitigar los riesgos rellacionaos col usu de IA<ref name="NIST">NIST. ''AI Risk Management Framework''. 2023. [https://www.nist.gov/itl/ai-risk-management-framework]</ref>. == Retos actuales == Según los resultaos del [https://pacific.ai/2025-ai-governance-survey/ estudiu de Pacific AI]<ref name="Pacific">Pacific AI. ''2025 AI Governance Survey''. 2025. [https://pacific.ai/2025-ai-governance-survey/]</ref>, namái'l 18% de les organizaciones públiques cunten con polítiques formalizaes de xestión de IA. La mayoría enfréntase a los siguientes desafíos: * Falta d'especialización técnica. * Inexistencia de sistemes de monitorización d'outputs algorítmicos. * Baxa tresparencia de los modelos usaos. * Falta de claridá na asignación de responsabilidaes. * Mieu al control públicu y auditoríes ciudadanes. == Implicaciones étices y sociales == La IA nel sector públicu pue meyorar l'eficiencia, pero tamién xenera riesgos pa los derechos humanos. Por exemplu, algoritmos con sesgos pueden discriminar a ciertos grupos sociales, y modelos pocu tresparentes dificulten apelar decisiones automatizaes<ref name="Turing">Leslie, D. ''Understanding artificial intelligence ethics and safety''. Alan Turing Institute. 2019.</ref>. Enfoques clave pa mitigar estos riesgos inclúin: * Evaluación ética nos primeros pasos del desenvolvimientu. * Procesos participativos y consultes abiertes. * Auditoría independiente d'algoritmos. * Drechu a recibir esplicaciones de decisiones automatizaes. == Perspectives de futuru == Espérase una espansión continua de les estratexes nacionales sobre gobernanza de la IA. Dellos exemplos inclúin: * Creación de cargos específicos de xestión de IA nos organismos públicos. * Desenvolvimientu d’herramientes pa la certificación de sistemes d'IA. * Estandarización de la documentación abierta de modelos. * Implicación d’organismos internacionales nel diseñu de marcos globales<ref name="Cath">Cath, C. ''Governing artificial intelligence: Ethical, legal and technical opportunities and challenges''. Philosophical Transactions of the Royal Society A, 376(2133), 2018.</ref>. == Véase tamién == * [[Intelixencia artificial]] * [[Ética de la intelixencia artificial]] * [[Toma de decisiones automatizada]] * [[Derechos dixitales]] * [[Sesgu algorítmicu]] == Referencies == <references /> dmxi76862ezt1en9q9dxjsyhlhjkfl5 0 278411 4382909 2025-07-07T21:43:52Z Mistico Dois 69055 Páxina creada con «{{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemanha|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llista…» 4382909 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemanha|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{N|1955|Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] pi2wot5vndlca6p69ppk5vtjjw7hg4u 4382910 4382909 2025-07-07T21:44:03Z Mistico Dois 69055 4382910 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemanha|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{NF|1955|Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] jr0njewox4dq8apqh78lf3rm9nx4uf0 4382911 4382910 2025-07-07T21:44:11Z Mistico Dois 69055 4382911 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemanha|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{N|1955|Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] pi2wot5vndlca6p69ppk5vtjjw7hg4u 4382912 4382911 2025-07-07T21:45:03Z Mistico Dois 69055 4382912 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{N|1955|Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] 8bglw9z09ov8hpa8xg91hva703m731y 4382913 4382912 2025-07-07T21:45:19Z Mistico Dois 69055 4382913 wikitext text/x-wiki {{persona|image_size=200px}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{N|1955|Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] gse8py2ifvsgu0bpmgjvghruyk5pchg 4382914 4382913 2025-07-07T21:45:31Z Mistico Dois 69055 4382914 wikitext text/x-wiki {{persona|image_size=150px}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{N|1955|Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] 60fv43popg1r86caqdo4d6p2swwyjaa 4382915 4382914 2025-07-07T21:45:42Z Mistico Dois 69055 4382915 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{N|1955|Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] 8bglw9z09ov8hpa8xg91hva703m731y 4382916 4382915 2025-07-07T21:46:15Z Mistico Dois 69055 4382916 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{NF|1955|Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] 8r2rrheivp0yjbn292wqwnm918vzaxi 4382917 4382916 2025-07-07T21:46:34Z Mistico Dois 69055 4382917 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{NF|1955}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] 9byf4viuhfs1c13h19222adb27rfd1b 4382918 4382917 2025-07-07T21:46:46Z Mistico Dois 69055 4382918 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{N|1955}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] tqgyl30nowqpjlplzu52ecbccasdu9i 4382919 4382918 2025-07-07T21:48:19Z Mistico Dois 69055 4382919 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{NF|1954|Gursky, Andreas}} {{autorithy control}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] 23ayqenghv808ee4dsleesblnkqqj14 4382920 4382919 2025-07-07T21:48:34Z Mistico Dois 69055 4382920 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{NF|1954|Gursky, Andreas}} {{authority control}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] 86f9yjs75s57lhlbp2mucme7bg0gzau 4382921 4382920 2025-07-07T21:49:29Z Mistico Dois 69055 4382921 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{NF|1954|Gursky, Andreas}} {{Tradubot|Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] 7amk5ijgjhrzjc78x46q97xem6ucn35 4382922 4382921 2025-07-07T21:49:42Z Mistico Dois 69055 4382922 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{NF|1954|Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] p6d1vu3fqiehv3oqx9t78vpuuuuanvo 4382925 4382922 2025-07-07T21:52:29Z Mistico Dois 69055 4382925 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{NF|1954|Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] g1jdtve27uk9zw7ly1dsfvpnwfhqq1k 4382927 4382925 2025-07-07T21:54:11Z Mistico Dois 69055 4382927 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{NF|1954|Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] [[Categoría:Persones vives]] 5ojqd36ir5ehzou0hs9pypn0n0snhgo 4382928 4382927 2025-07-07T21:55:13Z Mistico Dois 69055 4382928 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos fotografíes de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{NF|1954||Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] [[Categoría:Persones vives]] srfesnufiuxkjz4w6lr0bm8vyhl66dh 4382929 4382928 2025-07-07T23:54:30Z Mistico Dois 69055 4382929 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos [[fotografíes]] de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{NF|1954||Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] [[Categoría:Persones vives]] idgvjbfr6u3fj3ezw3kcjffdh3f6gif 4382930 4382929 2025-07-07T23:54:48Z Mistico Dois 69055 4382930 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos [[fotografía|fotografíes]] de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Andreas Gursky}} {{NF|1954||Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] [[Categoría:Persones vives]] 2evjuvhljyvrvjq4v3bk8825yvgylj5 4382967 4382930 2025-07-08T05:53:46Z YoaR 37624 4382967 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' ([[15 de xineru]] de [[1955]], [[Leipzig]]) ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos [[fotografía|fotografíes]] de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1954||Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] [[Categoría:Persones vives]] lwcdv46ikgrplppir83aszj059fx23t 4382968 4382967 2025-07-08T05:54:08Z YoaR 37624 nym 4382968 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Andreas Gursky''' {{nym}} ye un fotógrafu [[Alemaña|alemán]]. Ye especialmente conocíu poles sos [[fotografía|fotografíes]] de gran tamañu que representen paisaxes y edificios. Consideráu unu de los fotógrafos más valorizaos nel mercáu del arte, les sos obres algamen dacuando precios bien altos. Les sos pieces formen parte de les coleiciones de munchos de los principales museos d'arte del mundu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1954||Gursky, Andreas}} [[Categoría:Fotógrafos y fotógrafes d'Alemaña]] [[Categoría:Persones de Leipzig]] 3ulknl7zvnll1ab76zmb7sj5k63or05 10 278412 4382931 2025-07-08T01:16:23Z Tomastvivlaren 87241 Must exist to make graphDataImport script work 4382931 wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Plantía:Cuadru imaxe]] mtbovydikr57y9i0mmf6f5l7rthfszz 0 278413 4382980 2025-07-08T06:43:19Z YoaR 37624 Páxina creada con «{{llocalidá}} '''Pontypridd''' (llamada coloquialmente ''Ponty'') ye un pueblu y una [[comunidá (Gales)|]] allugada en [[Rhondda Cynon Taf]], [[Gales del Sur]], asitiada alredor de 15 km al noroeste del centru de [[Cardiff]], la capital del país. == Demografía == Tien una población de {{persones}}. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Gales]]» 4382980 wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Pontypridd''' (llamada coloquialmente ''Ponty'') ye un pueblu y una [[comunidá (Gales)|comunidá]] allugada en [[Rhondda Cynon Taf]], [[Gales del Sur]], asitiada alredor de 15 km al noroeste del centru de [[Cardiff]], la capital del país. == Demografía == Tien una población de {{persones}}. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Gales]] szor3apok8q1t2tkegnin5kllk6aodl 4382981 4382980 2025-07-08T06:49:48Z YoaR 37624 /* Demografía */ 4382981 wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Pontypridd''' (llamada coloquialmente ''Ponty'') ye un pueblu y una [[comunidá (Gales)|comunidá]] allugada en [[Rhondda Cynon Taf]], [[Gales del Sur]], asitiada alredor de 15 km al noroeste del centru de [[Cardiff]], la capital del país. == Demografía == La villa tien una población de {{persones}}. === Llocalidaes === La comunidá de Pontypridd abarca la propia villa homónima y les llocalidaes y entidaes de población amosaes darréu: * [[Cilfynydd]] * [[Coedpenmaen]] * [[Glan-bad]] * [[Glyn-coch]] * [[Glyn-taf]] * [[Graig]] * [[Graigwen]] y Pantygraigwen * [[Maesycoed]] * [[Penycoedcae]] * [[Pontsionnorton]] * [[Pwllgwaun]] * [[Rhydyfelin]] * [[Trallwng]] * [[Trefforest]] * [[Trehopcyn]] * [[Y Ddraenen Wen]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Gales]] f6n6rpwsbq0pdq96gbz5vwxk9jnujzg 0 278414 4382994 2025-07-08T07:55:25Z YoaR 37624 Páxina creada con «{{persona}} {{nihongo|'''Akimasa Nakamura'''|中村 彰正|Nakamura Akimasa|{{nym|paréntesis=non}}}} ye un [[astrónomu]] [[pueblu xaponés|xaponés]]. Ye un observador d'[[asteroides]] y [[cometes]], amás d'un descubridor de [[planetes menores]]. Trabayó abondo nel [[Observatoriu Astronómicu de Kuma Kogen]], cerca de [[Kuma]], na [[Prefeutura d'Ehime]], onde entá sigue siendo miembru del personal. Les sos observaciones sobre'l brillu de los asteroides son bien c…» 4382994 wikitext text/x-wiki {{persona}} {{nihongo|'''Akimasa Nakamura'''|中村 彰正|Nakamura Akimasa|{{nym|paréntesis=non}}}} ye un [[astrónomu]] [[pueblu xaponés|xaponés]]. Ye un observador d'[[asteroides]] y [[cometes]], amás d'un descubridor de [[planetes menores]]. Trabayó abondo nel [[Observatoriu Astronómicu de Kuma Kogen]], cerca de [[Kuma]], na [[Prefeutura d'Ehime]], onde entá sigue siendo miembru del personal. Les sos observaciones sobre'l brillu de los asteroides son bien conocíes. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1961||Najamura, Akimasa}} k0ihxgybjqkp88oo6611yoxwxvgf0w2 4382996 4382994 2025-07-08T07:57:53Z YoaR 37624 +rer 4382996 wikitext text/x-wiki {{persona}} {{nihongo|'''Akimasa Nakamura'''|中村 彰正|Nakamura Akimasa|{{nym|paréntesis=non}}}} ye un [[astrónomu]] [[pueblu xaponés|xaponés]]. Ye un observador d'[[asteroides]] y [[cometes]], amás d'un descubridor de [[planetes menores]].<ref>23644 Yamaneko [http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=23644 ssd.jpl.nasa.gov] Retrieved 2011-01-13</ref> Trabayó abondo nel [[Observatoriu Astronómicu de Kuma Kogen]], cerca de [[Kuma]], na [[Prefeutura d'Ehime]], onde entá sigue siendo miembru del personal. Les sos observaciones sobre'l brillu de los asteroides son bien conocíes. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces persona}} {{NF|1961||Najamura, Akimasa}} avt5e62iy7r6nk179wwpgeb6tzn1cgz 0 278415 4382995 2025-07-08T07:55:35Z YoaR 37624 Redirixendo a [[Xapón]] 4382995 wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[xapón]] gm79382clao5grhmovkaci12l1l8olt