Википедия bawiki https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.45.0-wmf.9 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Википедия Википедия буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү Портал Портал буйынса фекерләшеү Проект Проект буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү Event Event talk 10 87199 1284886 500649 2025-07-11T04:03:43Z Minorax 25029 1284886 wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>File:BEL - Order of Leopold - Officer bar.svg|border|60px|Леопольд I ордены офицеры default [[Леопольд I ордены|Леопольд I ордены офицеры]] desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|Леопольд I ордены офицерҙары|{{PAGENAME}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Бельгия|Леопольд I]]</noinclude> a9klectbddgxmmyddbzgi3cx1248lop 0 91403 1284883 1282228 2025-07-10T12:58:13Z MR973 26610 [[Special:Contributions/Il Nur|Il Nur]] эшләгән [[Special:Diff/1281877|1281877]] үҙгәртеүен кире алырға ([[User talk:Il Nur|фекер алышыу]]) 1284883 wikitext text/x-wiki {{Һайланған мәҡәлә|Тел ғилеме}} {{Ук}} '''Башҡорт теле''' ({{Audio|Ba-башҡорт теле.oga|''башҡорт теле''}} {{IPA|[bɑʂ'qʊ̆ɾt tɪ̆ˈlɪ̆]}}) — [[Төрки телдәр|төрки тел]], [[Башҡорттар|башҡорт]] халҡының теле. [[Алтай телдәре]]нең төрки тармағы ''ҡыпсаҡ төркөмөнөң'' ''волга буйы-ҡыпсаҡ төркөмсәһенә'' ҡарай. Төп диалекттары: [[Көнсығыш диалект|көнсығыш]], [[Төньяҡ-көнбайыш диалект|төньяҡ-көнбайыш]] һәм [[Көньяҡ диалект|көньяҡ]]. Башҡорт теле [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[дәүләт теле]] булып тора<ref>Закон Республики Башкортостан «О языках народов Республики Башкортостан», 1999</ref>. Уның дәүләт теле булараҡ ([[урыҫ теле]] менән бер рәттән) юридик статусы тәү башлап [[Башревком]]дың 1920 йылдың 24 мартындағы положениеһы менән билдәләнә<ref>{{книга |автор = |заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2010 |том = V |страниц = 468 |страницы = 342 |isbn = 978-5-7501-1199-2 }}</ref>. Хәҙерге осорҙа был положение тәғлимәттәре [[Башҡортостан Республикаһы Конституцияһы]]нда нығытылған<ref>[http://www.gsrb.ru/ru/lawmaking/law/8115/ Конституция Республики Башкортостан. ч.4 статья 1]</ref>. Башҡорт теле башланғыс һәм урта мәктәптә уҡыу-уҡытыу сараһы һәм өйрәнеү предметы булып тора, юғары уҡыу йорттарында гуманитар предметтарҙы уҡытыу сараһы итеп файҙаланыла һәм предмет булараҡ өйрәнелә. Башҡорт телендә уҡыу әсбаптары, нәфис һәм публицистик әҙәбиәт нәшер ителә, гәзит һәм журналдар сыға, телевидение һәм радио тапшырыуҙары алып барыла, театрҙар эшләй. [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]], [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның гуманитар фәндәр бүлексәһе, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның башҡорт филологияһы һәм журналистика факультеты, [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]]ның башҡорт филологияһы факультеты телде ғилми өйрәнеү үҙәктәре булып тора. Донъяла башҡорт телендә 1,2 млн кеше һөйләшә<ref name="bl"/>. 2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә башҡорт телен 1 152 404 кеше белә, шул иҫәптә 977 484 [[Башҡорттар|башҡорт]], 131 950 [[Татарҙар|татар]], 20 258 [[Урыҫтар|урыҫ]], 6 276 [[Сыуаштар|сыуаш]], 3 211 [[Мариҙар|мари]], 1 953 [[Ҡаҙаҡтар|ҡаҙаҡ]], 1 630 [[Удмурттар|удмурт]], 1 279 [[Үзбәктәр|үзбәк]] һәм 8 363 башҡа милләт вәкилдәре бар<ref name="языки2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-06.pdf Владение языками населением наиболее многочисленных национальностей] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200613031902/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-06.pdf |date=2020-06-13 }}</ref>. Башҡорт телен белгәндәр [[Башҡортостан]]да, [[Силәбе өлкәһе|Силәбе]], [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур]], [[Төмән өлкәһе|Төмән]], [[Свердловск өлкәһе|Свердловск]], [[Ҡурған өлкәһе|Ҡурған]], [[Һамар өлкәһе|Һамар]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]] өлкәләрендә, [[Пермь крайы]]нда, [[Татарстан]]да, [[Удмурт Республикаһы]]нда күпләп йәшәй<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-07.pdf Владение языками населением наиболее многочисленных национальностей по субъектам Российской Федерации] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200509065315/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-07.pdf |date=2020-05-09 }}</ref>. Башҡорт теле 2009 йылда, [[ЮНЕСКО]] тарафынан сығарылған «Донъяның хәүеф аҫтында булған телдәре атласы»на индерелеп, «көсһөҙ» статусы алғайны — ''«балаларҙың күпселеге үҙ телендә һөйләшә, әммә уны ҡулланыу даирәһе сикләнеүе ихтимал (мәҫәлән, бары тик көнкүрештә генә)»''<ref>[http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-334.html UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger]{{ref-en}}</ref>. == Тарихы == [[Файл:Bashkir runes.png|thumb|Боронғо төрки рун яҙмаһының хәрефтәре.]] === Телдең барлыҡҡа килеү тарихы === Башҡорт теленең тарихы дүрт дәүергә бүленә: * Урал-Алтай (боронғо ҡатлам, [[Агглютинатив телдәр|агглютинатив]]лыҡ һәм алтай телдәренә хас башҡа һыҙаттар формалаша<ref>{{книга |автор = [[Дыбо Анна Владимировна|Дыбо А. В.]], [[Хисамитдинова Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы|Хисамитдинова Ф. Г.]] |заглавие = Башкирский язык в системе алтайских языков.//История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = М. |издательство = Наука |год = 2009 |том = I |страниц = 400 |страницы = 313—331 |isbn = 978-5-02-037010-4 }}</ref>) * дөйөм төрки (төп һүҙ фонды, төп фонетик һәм бөтә төрки телдәр өсөн уртаҡ булған башҡа үҙенсәлектәр хасил була) * ҡыпсаҡ (ҡыпсаҡ төрки телдәренә хас фонетик, лексик һәм башҡа үҙенсәлектәр барлыҡҡа килә) * башҡорт теле үҙе<ref name="Дыбо А. В." >{{книга |автор = [[Дыбо Анна Владимировна|Дыбо А. В.]] |заглавие = Хронология тюркских языков и лингвистические контакты ранних тюрков.//Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Пратюркский язык-основа: Картина мира пратюркского этноса по данным языка. |ссылка = |ответственный = Отв.ред. Тенишев Э. Р., Дыбо А. В. (Совм. с Благовой Г. Ф., Кормушиным И. В., Мудраком О. А., Мусаевым К. М., Насиловым Д. М., Норманской Ю. В., Тадиновой Р. А., Тенишевым Э. Р., Экба З. Н.) |место = М. |издательство = Наука |год = 2006 |том = |страниц = |страницы = 816 |isbn = }}</ref>. Башҡорт теле ҡыпсаҡ төркөмөнә ҡараһа ла, уның [[Болғар теле|болғар]] ([[сыуаш теле]] диалекттары), уғыҙ ([[төрөкмән теле]], [[төрөк теле]]нең диалекттары) һәм себер (алтай, тыва, хакас, яҡут, боронғо төрки ҡомартҡылары теле) телдәренә хас үҙенсәлектәре бар. Башҡорт теленең апеллятив лексикаһында ротацизмлы һәм ламбдацизмлы һүҙҙәрҙән ҙур ҡатлам булыуы башҡорт теленең формалашыуында болғар компонентының әһәмиәте тураһындағы гипотезаның нигеҙенә ятты<ref name="Хисамитдинова Ф. Г." >{{книга |автор = [[Хисамитдинова Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы|Хисамитдинова Ф. Г.]] |заглавие = Современный башкирский язык.// История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2012 |том = VII |страниц = 424 |страницы = 300 |isbn = 978-5-4466-0040-3 }}</ref>. А. В. Дыбоға ярашлы, башҡорт теле бер нисә тапҡыр ҡыпсаҡлаштырыуға дусар булған уғыҙ телдәренә инә<ref name="Дыбо А. В." />. Башҡорт теленең ҡайһы бер үҙенсәлекле айырмалыҡтары иран, фин-уғыр, монгол, тунгус-манжур һәм славян телдәре менән үҙ-ара тәьҫир итешеү һөҙөмтәһе булып тора. Башҡорттар [[ислам]] динен ҡабул иткәндән һуң башҡорт теле башҡа телдәрҙең һиҙелерлек йоғонтоһо аҫтына эләгә: [[Ғәрәп теле|ғәрәп]] һәм [[Фарсы теле|фарсы]] һүҙҙәренең күпләп инеүе телдең лексик һәм фонетик структураһын үҙгәртә. ХХ быуатта башҡорт-урыҫ ике теллелеге киңәйеү сәбәпле, телдең фонетикаһына яңы үҙгәрештәр инә<ref name="Хисамитдинова Ф. Г." />. 1918 йылдың ғинуарында [[Башҡорт Хөкүмәте]] автономиялы идаралыҡ тураһындағы положение проектының айырым параграфында эске автономиялы идаралыҡта һәм судта башҡорт теле рәсми тел булыуын билдәләй<ref>{{книга |автор = |заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2010 |том = V |страниц = 468 |страницы = 341 |isbn = 978-5-7501-1199-2 }}</ref>. 1920 йылдың 24 мартында [[Башревком]] [[Башҡорт АССР-ы]] территорияһында башҡорт теленең дәүләт статусы тураһындағы положениены хуплай. Был ҡарар нигеҙендә Ревком пленумы 1920 йылдың 28 мартында республика биләмәһендә башҡорт һәм урыҫ телдәрен дәүләт телдәре итеп иғлан итә<ref>{{китап |автор= Рәжәпов Р. Ф.|заглавие= Башҡорт теле хаҡында ҡануниәт. XX быуат башы|ответственный= |ссылка= |место= Өфө|издательство= Китап|год= 2004|том= |страниц= 208|страницы= 5|isbn=5-295-03360-0 |ref= }}</ref>. 1921 йылдың 27 июнендә РКП (б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты ҡабул иткән резолюцияла башҡорт телен дәүләт теле тип таныу һәм бөтә уҡыу һәм хәрби-уҡыу йорттарына башҡорт телен мотлаҡ уҡытыуҙы индереү тураһында әйтелә. 1921 йылдың 1-4 июлендә Советтарҙың II Бөтөн башҡорт съезы була, ул башҡорт теленең республика территорияһында тулы хоҡуҡлы дәүләт теле булыуы тураһында иғлан итә. [[БашҮБК]] ҡарарына ярашлы, бөтә хөкүмәт декреттары һәм бойороҡтары ике дәүләт телендә (башҡорт һәм урыҫ) сығарылырға тейеш була<ref>{{книга |автор = |заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2010 |том = V |страниц = 468 |страницы = 345 |isbn = 978-5-7501-1199-2 }}</ref>. Башҡорт АССР-ының 1925 йылғы Конституцияһына ярашлы, «Башҡорт АССР-ында башҡорт һәм урыҫ телдәре рәсми тел булып тора»<ref>Статья 8, Часть I. Конституция АБСР от 27.03.1925.</ref>. ==== Әҙәби тел барлыҡҡа килеү тарихы ==== [[Файл:Shezhere jurmati.JPG|thumb|Ғәрәп яҙмаһында төҙөлгән юрматы ырыуы шәжәрәһенең бер бите.]] {{Төп мәҡәлә|Башҡорт әҙәби теле}} Башҡорт әҙәби теле — башҡорт теленең бер төрө, уның үҙенең барлыҡҡа килеү тарихы бар һәм ул үҫештән туҡтамай, айырым билдәләргә (яҙмала нығытылғанлыҡ, тотороҡлолоҡ, эшкәртелгәнлек, диалекттарҙан өҫтөн торғанлыҡ, универсаллек, үҙ-ара бәйләнгән стиль тармаҡтарына эйәлек, нормалаштырылғанлыҡ һ.б.) эйә булған күп һанлы һәм күп төрлө текстарҙа кәүҙәләнә. Ул йәмғиәт тормошоноң төрлө өлкәләрендә телдән һәм яҙма аралашыу сараһы булып тора<ref name="blencl">{{книга | автор = [[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Галяутдинов И. Г.]], [[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбердин Э. Ф.]] | заглавие = Башкирский литературный язык.// Башкортостан: краткая энциклопедия | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Башкирская энциклопедия | год = 1996 | том = | страниц = 672 | страницы = 156—157 | isbn = 5-88185-001-7 | ref = }}</ref>. Борондан башҡорттар [[Төрки (тел)|әҙәби төрки теленең]] төбәк варианты — [[Урал-Волга буйы төрки теле]] менән файҙаланған<ref name="ReferenceA">{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/13598-ural-volga-bujy-t-rki-tele|Урал-Волга буйы төрки теле|автор=[[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Ғәләүетдинов И. Ғ.]]}}</ref><ref>''[[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбердин Э. Ф.]]'' Очерки истории башкирского литературного языка. — Москва, 1989.</ref>. XVI—XVIII быуаттарҙа Урал-Волга буйы төрки телендә ҡыпсаҡ элементтары һәм русизмдар арта, ә XIX быуатта әҙәби телгә башҡорттарҙың һөйләш теле көслө йоғонто яһай. XX быуат башында стандартлаштырылған тәбиғәтле һәм диалекттарҙан өҫтөн торған хәҙерге әҙәби башҡорт теле формалаша<ref name="garipova">''Гарипова Ф. Х.'' Опыт языкового строительства в Республике Башкортостан. Уфа, 2006. — 170 с.</ref>. Хәҙерге әҙәби тел нигеҙҙә башҡорт теленең көньяҡ диалектының фонетик үҙенсәлектәрен сағылдыра, ләкин көнсығыш диалекттың төп лексикаһы менән ҡайһы бер үҙенсәлекле һыҙаттарын да үҙләштергән. Хәҙерге башҡорт әҙәби теле XX быуат башында Урал-Волга буйы төрки теленең боронғо яҙма традициялары менән халыҡсан һөйләш теле һәм фольклор теле ҡатнашмаһы нигеҙендә хасил була<ref name="blencl" />. 1921 йылдың 9 апрелендә башҡорт әҙәби теленең нигеҙе итеп ҡыуаҡан диалекты раҫлана, был һайлау һөйләштең татар теленән мөмкин тиклем алыҫ булырға тейешлегенә нигеҙләнә<ref>Среди них указывались говоры усерганских, кипчакских, тунгаурских, джетыуровских, юрматынских, табынских, дёмских, ток-суранских башкир. По мнению сотрудников литотдела Башнаркомпроса, только тамьян-катайский говор сохранился как истинно башкирский язык.</ref>. 1921 йылдың декабрендә яңы алфавит буйынса I Бөтөн башҡорт конференцияһында әҙәби телдең ниндәй диалектҡа нигеҙләнергә тейешлеге тураһындағы мәсьәлә ҡарала, башҡорт теленең нормаһы итеп ҡыуаҡан диалектын таныу кәрәклеге хаҡында доклад тыңлана<ref>{{начало цитаты}}1) На куваканском диалекте сохранились все специфические особенности башкирского языка, а в юрматинском не сохранились. Очень сильно на этот диалект влияние татарского языка, стало быть принятие этого явилось бы шагом в деле превращения башкирского языка в татарский.<br>2) Башкиры, говорящие на куваканском диалекте, занимают особое место в истории Башкирии, в истории башкирских восстаний, они явились опорой при создании Башкирской республики, а юрматинцы в этом отношении основную роль не играют, и нельзя надеяться останутся ли они в будущем в пределах Башкирии или нет.<br>3) Территория, которую занимают куваканцы, своими лесами, природными богатствами играет важную роль в экономике Башкирской республики.<br>4) Куваканцы сохранили свой физический облик, патриархальный быт, нравы, природные особенности{{конец цитаты|источник=Из доклада, зачитанного на I Всебашкирской конференции по новому алфавиту, состоявшейся в декабре 1921 года}}</ref>. 1922 йылда алфавит һәм башҡорт әҙәби теленең орфографияһын төҙөү буйынса махсус комиссия ойошторола, уның составына төрлө ваҡытта С. Уфалы, [[Хоҙайбирҙин Шәһит Әхмәт улы|Ш. Хоҙайбирҙин]], Г. Шонаси, [[Рәмиев Сәғит Лотфулла улы|С. Рәмиев]], [[Хәниф Кәрим|Х. Кәримов]], [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Ш. Манатов]], [[Дауыт Юлтый|Д. Юлтый]] инә. 1923 йылдың 18 февралендә БАССР Халыҡ Комиссарҙары Советы декретына ярашлы Башҡорт телен ғәмәлләштереү буйынса үҙәк комиссия ойошторола, ул әҙәби телде булдырыу мәсьәләһе менән дә шөғөлләнә, Ш. Ә. Хоҙайбирҙин уның етәксеһе була. Ш. Ә. Хоҙайбирҙин үҙе әҙәби норма итеп юрматы диалектын таныу яҡлы була<ref>{{начало цитаты}}Сейчас научная организация, занимающаяся этими вопросами (неизвестно, изучила ли она дело с точки зрения истории), рекомендует тесно связанный с её собственной практикой говор горных башкир, живущих по соседству с киргизами, старается реализовать его…<br>И я решил сказать несколько слов о недостатках, которые, на мой взгляд, имеет «истинный» башкирский язык упомянутой научной организации…<br>Возьмем для примера слово «башкортлар». Горные башкиры произносят «башкорттар», точно так же, как «аттар», «һарыҡтар», «һыйырҙар». А юрматынские и кипчакские башкиры говорят: «башҡортлар», «атлар», «һыйырлар», «һарыҡлар». Известно, что употребление аффикса «тар» вместо «лар», аффикса «ты» вместо «лы» характерно для киргизов и казахов.<br>Вместе с тем, возможно, что аффикс «лар» заимствован от татар. Я оставляю это на рассмотрение изучающих историю и, основываясь лишь на удобстве применения в сегодняшней практике говора того или иного рода, считаю, что вместо «тар» должно употребляться «лар». Ибо эта форма принята как в литературе, так и в речи всего башкирского народа, за исключением горных башкир…<br>Сейчас, при реализации языка, мы должны взять за основу ту речь, которая ближе всего к жизни. А близок к жизни, по-моему, язык, на котором говорят кипчакские, юрматынские, яланские, усерганские, сакмарские, пермские башкиры. Этот язык и надо реализовать. В этом случае и товарищам татарам, с которыми мы очень тесно связаны, будет намного удобней, и осуществится желание нашего народа быстрее сделать государственным родной язык.{{конец цитаты|источник=Из статьи Ш. А. Худайбердина «Как писать» // [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан»]], 1924, 8 февраля (перевод с башкирского) ''«Эта статья написана на языке кипчакских и юрматынских башкир. Прошу напечатать её в таком виде». — Прим. Ш. А. Худайбердина''}}</ref>. 1923 йылдың 27 февралендә БАССР ХКС-ы (СНК) "Улус һәм ауыл күләмендәге дәүләт һәм хосуси-хоҡуҡ учреждениеларында башҡорт телен индереү буйынса инструкция"ны раҫлай. 1923 йылдың декабрендә ғәрәп графикаһындағы яңы башҡорт яҙмаһы ҡабул ителә. 1924 йылда [[Яңы башҡорт алфавиты комитеты|Яңы башҡорт алфавитының башҡорт үҙәк комитеты]] ойошторола<ref>{{книга |автор = |заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2010 |том = V |страниц = 468 |страницы = 347 |isbn = 978-5-7501-1199-2 }}</ref>. 1923 йылдың 17 декабрендә Башҡорт АССР-ы ХКС-ы (СНК) эргәһендәге [[Шәриф Сөнчәләй|Ш. Х. Сөнчәләй]] етәкселегендәге Академик үҙәк башҡорт әҙәби теленә нигеҙ итеп ҡыуаҡан һөйләшен алыу тураһында ҡарар ҡабул итә<ref>Сюда включали говоры аргаяшских, месягутовских, бурзян-тангауровских и яланских башкир.</ref>. Ләкин 1924 йылдың 20 февралендә Башҡортостан Мәғариф халыҡ комиссариаты «Башҡорттарҙың әҙәби теле тураһында» ҡарар сығара, уға ярашлы, «Башҡортостандың бөтә төрки халҡына аңлайышлы булырлыҡ итеп» эшкәртеү маҡсаты менән «терәк диалект итеп юрматы диалекты һайлана». Был ҡарарға ҡаршылыҡ күрһәтеү ниәтенән ҡайһы бер гәзиттәр тик ҡыуаҡан диалектында нәшер ителә башлай. Был осорҙа бер улустарҙа һәм кантондарҙа тик ҡыуаҡан һөйләшен, икенселәрендә юрматы һөйләшен генә ҡулланалар. Һөҙөмтәлә башҡорт әҙәби телен ике диалект — ҡыуаҡан һәм юрматы диалекттары нигеҙендә сығарырға хәл итәләр<ref>{{книга |автор = |заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2010 |том = V |страниц = 468 |страницы = 348 |isbn = 978-5-7501-1199-2 }}</ref>. 1924 йылдың 2 мартында Башҡортостан Мәғариф халыҡ комиссариатының Академик үҙәге эргәһендәге комиссия ултырышында ҡыуаҡан диалектынан әҙәби телгә дүрт варианттағы ''-ҙaр/-ҙәр, -тар/-тэр, -дар/-дәр, -лар/-ләр'' күплек ялғауҙарын, ә юрматы диалектынан ''-лык/-лек, -ла/-лә'' һ.б. һүҙ яһау аффикстарын индерергә хәл ителә. Ошо ҡарар сыҡҡандан һуң әҙәби телгә был диалекттарҙың икеһенән дә һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр алына башлай. Ҡайһы бер осраҡтарҙа буталсыҡлыҡҡа юл ҡуймау мөмкинлеге асыла, мәҫәлән, ''аттар'' (ат+тар) һәм ''аттар'' (ул атлар) тигәндә аңлашылмаусанлыҡтан ҡотолоу өсөн беренсеһен ''аттар'', икенсеһен ''атлар'' тип алырға хәл ителә<ref name="garipova" />. Төньяҡ-көнбайыш башҡорттары, уларҙың [[Төньяҡ-көнбайыш диалект|теле]] әҙәби телдән башҡа диалекттарға ҡарағанда нығыраҡ айырылғанлыҡтан, татар телен файҙаланыуҙы өҫтөн күрә<ref>''Файзуллин Ф., Бикташев С.'' Социальная справедливость как принцип регулирования межнациональных отношений. Уфа, 2002. С. 118.</ref>. 1930—1950 йылдарҙа әҙәби тел йылдам үҫә һәм уның төп функциональ стилдәре нығына, 1950-се йылдарҙан хәҙерге башҡорт әҙәби теленең нормативтары тотороҡланыуы билдәләнә<ref name="blencl" />. === Өйрәнеү тарихы === {{төп мәҡәлә|Башҡорт тел ғилеме}} [[Файл:GIshbulat UkiuKitabi.jpg|thumb|Латин алфавитында яҙылған башҡорт китабы, 1934 йыл.]] Х быуат башында [[Ибн Фаҙлан]] башҡорттарҙы [[төрки телле халыҡтар]] иҫәбенә индерә<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/4913-ibn-fa-lan|Ибн Фаҙлан|автор=Иванов В. А., Илъясов Б. С.}}</ref>. [[Мәхмүт әл-Ҡашғари]] «[[Диуану лөғәт әт-төрк]]» тигән энциклопедик хеҙмәтендә (1073/1074 гг.) «төрки телдәрҙең үҙенсәлектәре тураһында» рубрикаһында башҡорттарҙы егерме «төп» төрки халыҡ иҫәбенә индерә. «Ә башҡорттарҙың теле, — тип яҙа ул, — ҡыпсаҡ, уғыҙ, ҡырғыҙ һәм башҡаларға бик яҡын, йәғни төрки»<ref>«Девону луготит турк». 1 том. Тошкент. С. 66.</ref><ref>{{книга |автор = [[Мәхмүт әл-Ҡашғари|Махмуд ал-Кашгари]]. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Диван лугат ат-турк (Свод тюркских слов): В 3-х томах |оригинал = |ссылка = |ответственный = Пер. с араб. А. Р. Рустамова под ред. И. В. Кормушина; предисл. и введ. И. В. Кормушина; примеч. И. В. Кормушина, Е. А. Поцелуевского, А. Р. Рустамова; Институт востоковедения РАН: Институт языкознания РАН |издание = |место = М. |издательство = Восточная литература |год = 2010 |том = 1 |страницы = 22 |страниц = 464 |серия = Памятники письменности Востока. CXXVIII, 1 / редкол.: Г. М. Бонгард-Левин и др. |isbn = 5-02-018202-8, ISBN 978-5-02-036424-0 |тираж = 800 }} (в пер.)</ref>. Швед тикшеренеүсеһе [[Филипп Иоганн фон Страленберг|Ф. И. Страленберг]] үҙенең 1730 йылда немец телендә Стокгольмда сыҡҡан «Ярымтөн-көнсығыш Европа һәм Азияның тарихи һәм географик тауисирламаһы» китабында 32 телдән алынған мәғлүмәт менән бер рәттән башҡорт теленән миҫалдар килтерә һәм башҡорт, ҡырым, ҡырғыҙ, үзбәк һәм төркмән татарҙары телдәре берҙәм диалект тәшкил итә тип билдәләп үтә. Башҡорт теле буйынса мәғлүмәттәрҙе шулай уҡ [[Иоганн Готлиб Георги|И. Г. Георги]], [[Лепёхин Иван Иванович|И. И. Лепёхин]] һәм [[Рычков Пётр Иванович|П. И. Рычков]] яҙып ҡалдыралар<ref name="Башҡорт тел ғилеме" >{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1895-bash-ort-tel-ileme|Башҡорт тел ғилеме|автор=[[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбирҙин Э. Ф.]]}}</ref>. [[Миндийәр Биксурин]]дың «Һүҙҙәрҙең башҡорт теленә тәржемәһе» тигән ҡулъяҙмаһы башҡорт теленең тәүге һүҙлеге тип һанала, ул 1781 йылда төҙөлгән<ref>{{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Гилем | год = 2011 | том = III | страниц = 476 | страницы = 409 | isbn = 978-5-7501-1301-9 | ref = }}</ref>. М. Биксурин, Д. Н. Соколов һәм П. Учадамцев менән төҙөлгән бер нисә ҡулъяҙма һүҙлек [[Петер Симон Паллас|П. С. Палластың]] «Батша ярҙамсыһы тарафынан йыйылған бөтә телдәр һәм һөйләштәрҙең сағыштырма һүҙлектәре» ({{lang-ru|«Сравнительные словари всех языков и наречий, собранные десницей Всевысочайшей особы императрицы Екатерины II»}}; Санкт-Петербург, 1787—1789) китабына ингән<ref name="Башҡорт тел ғилеме" />. 1842 йылда [[Иванов Мартиниан Иванович|М. И. Ивановтың]] «Татарская грамматика»һы һәм «Татарская хрестоматия» әҙәби йыйынтығы (һүҙлекһеҙ) донъя күрә. Иванов йәнле һөйләш телен әҙәби китап теленән айырып ҡарай, мәҫәлән, уның хрестоматияһы ике өлөштән тора: беренсе өлөшөндә — татарҙарҙың, башҡорттарҙың һәм ҡаҙаҡтарҙың йәнле һөйләш өлгөләре; икенсе өлөшө китап теле өлгөләренән тора<ref name=autogenerated20140204-1>{{статья |автор = [[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Галяутдинов И. Г.]] |заглавие = Из истории языковых и культурных процессов в Башкортостане в XIX — начале XX вв |ссылка = http://www.vatandash.ru/index.php?article=100 |язык = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]] |тип = |год = 2000 |том = |номер = 12 |страницы = |doi = |issn = 1683-3554 }}</ref>. 1859 һәм 1869 йылдарҙа [[Биксурин Мирсәлих Мирсәлим улы|М. М. Биксуриндың]] «Начальное руководство к изучению арабского, персидского и татарского языков с наречиями бухарцев, башкир, киргизов ..» тигән хеҙмәте баҫылып сыға. Ҡулланмала ғәрәп, фарсы һәм татар телдәрендәге яҙмаларҙы уҡыуҙың төп ҡағиҙәләре бирелә. Татар (йәғни төрки<ref name=autogenerated20140204-1 />) теленә Мирсәлих Биксурин, М. Иванов һәм С. Күкләшев кеүек үк, ырымбур татар, башҡорт һәм ҡаҙаҡ «һөйләштәрен» индерә һәм уҡыр өсөн уларҙан миҫалдар килтерә. Башҡорт өлгөһө итеп «Батыр бадшаның хикәйәте» бирелә, ул тәү башлап ғәрәп графикаһында М. И. Ивановтың хрестоматияһында донъя күрә. 1859 йылда [[Күкләшев Сәлихйән Бикташ улы|С. Б. Күкләшевтең]] «Диван-и хикәйәт-и татар» тигән китабы баҫыла. Баш һүҙендә автор былай тип яҙа: «Төрөк һәм татар ҡәбиләләре һөйләшкән һәм яҙған бөтә телдәр „төрки, төрки тел“ тигән дөйөм атама аҫтында билдәле». «Төрки тел», С. Күкләшев буйынса, өс айырым төркөмдән — төрөк, сығатай һәм татар төркөмдәренән тора. Күкләшев һуңғыһына татар, ҡаҙаҡ (ҡырғыҙ), башҡорт, нуғай, ҡумыҡ, ҡарасай (ҡорағай), ҡарағалпаҡ һәм мишәр һөйләштәрен индерә. 1892 йылда башҡорттар өсөн урыҫ алфавиты нигеҙендә беренсе әлифба нәшер ителә, артабан ул 1898 һәм 1908 йылдарҙа ҡабат баҫыла. XIX—XX быуаттар сигендә шулай уҡ [[Катаринский Василий Владимирович|В. В. Катаринскийҙың]] («[[Букварь для башкиръ]]», 1892; «Краткий русско-башкирский словарь», 1893; «Башкирско-русский словарь», 1899), А. Г. Бессоновтың («Букварь для башкир», 1907), Н. Ф. Катановтың («Азбука для башкирского языка»), [[Ҡулаев Мөхәммәтхан Сәхипгәрәй улы|М. А. Ҡулаевтың]] «Өн әйтелеше нигеҙҙәре һәм башҡорттар өсөн әлифба» («Основы звукоподражания и азбука для башкир», 1912) һәм башҡа хеҙмәттәр баҫылып сыға<ref name=autogenerated20140204-1 />. Башҡортостан Республикаһында әлеге ваҡытта башҡорт теленең күп томлы академик аңлатмалы һүҙлеге төҙөлә. 2012 йылға 2 томы сыҡты. Бөтәһе 11 том нәшер итеү ҡарала. Был һүҙлек башҡорт лексикографияһында беренсе аңлатмалы-тәржемәле һүҙлек булып тора. == Яҙма == {{Төп мәҡәлә|Башҡорт яҙыуы}} [[Башҡорт ҡәбиләләре]] әүәлге замандарҙа боронғо төрки [[рун яҙмаһы]]н ҡулланған. Ислам ҡабул иткәндән һуң (X быуатта башланып, бер нисә быуат дауам итә) башҡорттар [[ғәрәп яҙмаһы]]н ҡуллана. Был яҙма нигеҙендә төрки тигән яҙма-әҙәби тел һәм уның [[урал-волга буйы төрки теле]] (иҫке төрки) тигән төбәк варианты хасил була, уны XIII быуаттан XX быуатҡа тиклем ҡулланалар<ref name="ReferenceA"/><ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1917-bash-ort-ya-yuy|Башҡорт яҙыуы|автор=}}</ref><ref>{{книга | автор = [[Халиҡова Рәйсә Хәлил ҡыҙы|Халикова Р. Х.]] | заглавие = Тюрки урало-поволжья.// Башкортостан: краткая энциклопедия | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Башкирская энциклопедия | год = 1996 | том = | страниц = 672 | страницы = 579 | isbn = 5-88185-001-7 | ref = }}</ref>. XIX быуат уртаһынан алып милли башҡорт яҙмаһы формалаша, уның әүҙем дәүере 1917—1923 йылдарға тура килә. 1923 йылда [[ғәрәп яҙмаһы]] нигеҙендә барлыҡҡа килгән алфавит раҫлана. 1929 йылда [[латиница]]лағы башҡорт алфавиты ([[яңалиф]]) барлыҡҡа килә. 1940 йылда кириллица нигеҙендәге алфавит индерелә. Башҡорт теленең хәҙерге заман алфавиты 42 хәрефтән тора. Урыҫ теле менән уртаҡ 33 хәрефтән башҡа башҡорт телендә булған өндәрҙе билдәләү өсөн йәнә 9 махсус хәреф ҡабул ителгән. '''Башҡорт алфавиты''' {| class="wikitable" id="cx425" style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" data-source="425" data-cx-state="source" data-cx-weight="223" contenteditable="true" | id="428" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | id="430" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | id="432" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | id="434" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | id="436" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ғ ғ | id="438" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д | id="440" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҙ ҙ | id="442" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е |- id="444" | id="445" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | id="447" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | id="449" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | id="451" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | id="453" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | id="455" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | id="457" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҡ ҡ | id="459" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л |- id="461" | id="462" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | id="464" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | id="466" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ң ң | id="468" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | id="470" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө | id="472" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | id="474" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | id="476" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с |- id="478" | id="479" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҫ ҫ | id="481" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | id="483" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | id="485" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ү ү | id="487" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | id="489" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | id="491" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Һ һ | id="493" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц |- id="495" | id="496" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | id="498" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш | id="500" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | id="502" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | id="504" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | id="506" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | id="508" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | id="510" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ә ә |- id="512" | id="513" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | id="515" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я |} Алфавит [[кириллица]]ла нигеҙләнгән, 9 өҫтәмә символ махсус өндәрҙе белдерә: тел арты шартлаулы Ғғ [ʁ], Ҡҡ [q], теш араһы ышҡыулы Ҙҙ [ð], Ҫҫ [θ], аңҡау танау Ңң [ŋ], фарингаль Һһ [h]; алғы рәт нәҙек һуҙынҡылары: асыҡ Әә [æ], иренләшкән Өө [ʏ], Үү [ʉ]. Хәҙерге заман башҡорт яҙмаһы фонетиклашҡан һәм эҙмә-эҙлекле рәүештә ирен (о/ө) һәм рәт гармонияһын сағылдыра. '''Башҡорт латин алфавиты''' Башҡорт латин алфавитының төрлө варианттары бар. Был [[:en:Common_Turkic_alphabet|уртаҡ төрки алфавитында]] нигеҙләнгән бере {| class="wikitable" id="cx425" style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" data-source="425" data-cx-state="source" data-cx-weight="223" contenteditable="true" | id="428" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a | id="430" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ä ä | id="432" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b | id="434" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c | id="436" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç | id="438" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d | id="440" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Đ đ | id="442" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e |- id="444" | id="445" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f | id="447" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g | id="449" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ | id="451" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h | id="453" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x | id="455" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı | id="457" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i | id="459" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j |- id="461" | id="462" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k | id="464" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q | id="466" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l | id="468" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m | id="470" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n | id="472" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ñ ñ | id="474" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o | id="476" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö |- id="478" | id="479" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p | id="481" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r | id="483" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s | id="485" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş | id="487" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t | id="489" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ŧ ŧ | id="491" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u | id="493" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü |- id="495" | id="496" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v | id="498" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | W w | id="500" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y | id="502" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Z z | colspan="4" | |} 9 өҫтәмә символ махсус өндәрҙе белдерә: тел арты шартлаулы Ğğ [ʁ], теш араһы ышҡыулы Đđ [ð], Ŧŧ [θ], аңҡау танау Ññ [ŋ], фарингаль Xx [χ]; алғы рәт нәҙек һуҙынҡылары: асыҡ Ää [æ], иренләшкән Öö [ʏ], Üü [ʉ]. Кириллица алфавиты менән сағыштырыу {| class="wikitable" |+ !Латиница !Кириллица |- |A a |А а |- |Ä ä |Ә ә |- |B b |Б б |- |C c | -дж- |- |Ç ç |Ч ч / Щ щ |- |D d |Д д |- |Đ đ |Ҙ ҙ |- |E e |Э э |- |F f |Ф ф |- |G g |Г г |- |Ğ ğ |Ғ ғ |- |H h |Һ һ |- |X x |Х х |- |I ı |Ы ы |- |İ i |И и |- |J j |Ж ж |- |K k |К к |- |Q q |Ҡ ҡ |- |L l |Л л |- |M m |М м |- |N n |Н н |- |Ñ ñ |Ң ң |- |O o |О о |- |Ö ö |Ө ө |- |P p |П п |- |R r |Р р |- |S s |С с |- |Ş ş |Ш ш |- |T t |Т т |- |Ŧ ŧ |Ҫ ҫ |- |U u |У у |- |Ü ü |Ү ү |- |V v |В в |- |W w |У у / Ү ү (тартынҡы варианттары) |- |Y y |Й й |- |Z z |З з |} == Грамматика == Башҡорт теле агглютинатив телдәргә инә. Һүҙьяһалыш аффикстар ярҙамында ғәмәлгә ашырыла: балыҡ — балыҡсы — балыҡсылыҡ. Күплек һуҙынҡыларға тамамланған нигеҙҙәргә — -лар/-ләр: балалар, кешеләр; һаңғырау тартынҡыларҙан һуң — -тар/-тәр: бармаҡтар, әкиәттәр; яңғырау тартынҡыларҙан һуң — -дар/-дәр: илдәр, көндәр, йылдар; -и, -й, -у, -ү, -р, -ҙ-ға тамамланған нигеҙҙәргә -ҙар/-ҙәр: ерҙәр, тауҙар, ҡыҙҙар, һарайҙар, күнегеүҙәр, сөнниҙәр ҡушып яһала. Башҡорт телендә енес категорияһы грамматик ысул менән билдәләнмәй, предлогтар һәм приставкалар юҡ. Оҡшаш мәғәнәле конструкциялар шулай уҡ аффикстар ярҙамында яһала: урамда, далала, ҡаланан, ярға. == Лексика == Башҡорт теле лексикаһы ярайһы уҡ консерватив. Сағыштырма тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, хәҙерге башҡорт теле б.э.т. VI—VIII бб. боронғо төрки рун ҡомартҡылары лексикаһының 95 %-ҡаса өлөшөн һаҡлай<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/10155-orkhon-j-n-s-j-omart-ylary-tele|Орхон-йәнәсәй ҡомартҡылары теле|автор=[[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбирҙин Э. Ф.]]}}</ref>. Айырыуса татар теле яҡын, ул фонетик һәм грамматик, бер аҙ лексик үҙенсәлектәр менән айырыла<ref name="sencl">[http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Башкирский%20язык/ Башкирский язык в Большой советской энциклопедии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140707062340/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA/ |date=2014-07-07 }}</ref>. == Фонетика == Башҡорт теленең үҙ һүҙҙәрендә 33 өн ҡулланыла. Шуларҙың 9-ы — һуҙынҡы,24-е тартынҡы өн. === Һуҙынҡылар === Һуҙынҡы өндәр тик тауыш ярҙамында яһала, шунлыҡтан уларҙы тауыш өндәре тип йөрөтәләр. Башҡорт телендә 9 һуҙынҡы өн бар: а, о, у, ы, э, э (е), ә, ү, и. Һуҙынҡы өндәрҙе әйткәндә, үпкәнән өрөлгән һауа ҡаршылыҡһыҙ иркен сыға, тауышты теләгәнсә һуҙып була. Тамыр морфемаларҙа һуҙынҡыларҙың бөтәһе лә осрай, ә аффикстарҙа [и], [у], [ү] ҡулланылмай. Һуҙынҡылар составы: {| |- ! ! Алғы рәт ! Урта рәт ! Артҡы рәт |- | Юғары күтәрелеш | ү, и | (и) | у |- |- | Урта күтәрелеш | ө, е, өү, еү | | о, ы, оу, ыу |- | Түбән күтәрелеш | ә, әү | | а, ау |} Һуҙынҡылар парҙарға рәт буйынса бүленә. и (<*e) һуҙынҡыһы төп башҡорт һүҙҙәрендә алғы рәткә инә (ил, ир), ғәрәп-фарсы һүҙҙәрендә ҡатнаш рәткә һәм артҡы тартынҡылар менән йәнәш торғанда (китап, ҡитға) урта рәткә ҡарай. Рәт гармонияһы, төп нөсхәлә башҡаса яңғырауына ҡарамаҫтан, ғәрәп теленән ингән һүҙҙәргә лә ҡағыла: донъя, талап. ыу, еү дифтонгылары асыҡ ижектәрҙәге *u һәм *ü өндәренән баш алған: һыу, өрөү. Башҡорт теленә өндәрҙең лабиализацияһы һәм делабиализацияһы хас, ул ирендәрҙең ҡатнашыуы (лабиализация) һәм ҡатнашмауынан (делабиализация) ғибәрәт. Иренләшкән һуҙынҡылар — [о], [ө], [у], [ү], иренләшмәгәндәр — [а], [ы], [ә], [э], [и]. [а], [ә] һуҙынҡыларының лабиализацияһы ирен гармонияһына бәйләнгән һәм әйтелеш ҡанундарына ярашлы 1-се ижектәге [о], [ө] өндәренең 2-се ижеккә йоғонто яһауы менән билдәләнә, мәҫәлән: «ҡорал» ҡ[о]р[оа]л, «һөнәр» һ[ө]н[өә]р һ.б. Делабиализация башҡа телдәрҙән ингән һүҙҙәрҙәге иренләшмәгән һуҙынҡыларҙан килә, мәҫ.: «ведро» в[и]др[о] — «биҙрә» биҙр[ә], «солома» с[а]л[о]ма — «салам» һал[а]м, «комедия» к[а]м[э] дия — к[ә]мит һ.б; шулай уҡ диалект һүҙҙәрҙә: «мөхәббәт» м[ө]х[ә]бб[ә]т — диалект «мәхәббәт» м[ә]хәббәт, «суфый» с[у]ф[ы]й — «һыпы» һ[ы]пы һ.б. === Тартынҡылар === Тартынҡы өндәр яһалышында телмәр ағзаларының һәммәһе лә ҡатнаша. Телмәр ағзаларының төрлөсә хәрәкәте һөҙөмтәһендә төрлө тартынҡы өндәр хасил була. Әйтәйек, б, п өндәре ирендәр ярҙамында яһала. Әгәр тауыш ҡатнашһа, б өнө барлыҡҡа килә, тауыш ҡатнашмаһа, п өнө яһала. Тауыш ҡатнашһа — ж, ҡатнашмаһа — ш өнө. == Башҡорт теленең диалекттары == [[Файл:Bashkir_language_in_the_Russian_Empire_(1897).svg|thumb|280x280px|1897 йылғы йәниҫәп алыу мәғлүмәттәре буйынса, [[Рәсәй империяһы]] территорияһында башҡорт теленең географик таралыуы.]] === Көнсығыш (тау, ҡыуаҡан) диалекты === {{Төп мәҡәлә|Көнсығыш диалект}} ''һөйләштәре: арғаяш, асыуҙы, ҡыҙыл, мейәс, һалйот, әй'' Башҡортостандың төньяҡ-көнсығыш һәм өлөшләтә көньяҡ-көнсығыш райондарында һәм Силәбе, Ҡурған өлкәләренең ҡайһы бер төбәктәрендә ҡулланыла. Ҙур тотороҡлолоҡ, лексик һәм фонетик төрлөлөк хас; айырым һөйләштәр (арғаяш, һалйот) оҙаҡ ваҡыт буйы айырымлыҡта һәм телдең башҡа диалекттары, һөйләштәре менән сикләнгән аралашыу шарттарында үҫешәләр. Көнсығыш диалект телдең боронғо ҡатламына хас һыҙаттарҙы, мәҫ., боронғо төрки ротацизмын, ҡылым үҙгәрештәре артефакттарын һаҡлай: арғаяш һ. бараты[36] (әҙәби телдә:бара); барыу, тороу, ултырыу, ятыу ярҙамсы һүҙҙәре менән континуатив: мейәс һ. китеп утырам (хәҙ. заман континуативы), йоҡтап ята; күплектә -ң ялғаулы бойороҡ һөйкәлеше: һалйот. барың (әҙәби телдә: барығыҙ) и т. д. Түбәндәге фонетик билдәләр хас: * тартынҡылар ассимиляцияһы, ул аффикстарға ҡағыла: аттар «кони», илдәр «страны», ҡырҙар «поля»; * сифат һәм исем һүҙъяһалыш үҙенсәлектәре: ҡарттыҡ «ҡартлыҡ», дандыҡ «данлыҡ»; йелде «елле», атты «атлы», жәйәүҙе «йәйәүле»; * ҡылым ялғауҙары үҙенсәлектәре: hөйҙәү «һөйләү», эштәү «эшләү», йырҙау «йырлау», йоҡтау «йоҡлау», туҡрау (туҡтау менән бергә) «туҡтау»; * һүҙ һәм ижек башында «й» урынына «ж»: жыйыу «йыйыу», жәй «йәй», мәржен «мәрйен»; * о/ө һыҙатында гармония булмауы (тулы булмаған гармония): бойыҡ «бойоҡ», "бөйек «бөйөк»; * дөйөм төрки *s и *z өндәре менән бәйле үҙенсәлектәр: мейәс һ. юр/ҙур («ҙур»), арғаяш һ. быhау «быҙау», мейәс һ. ҫаhыҡ «һаҫыҡ»; * тамырҙа тартынҡыларҙың рудимент һаңғыраулашыуы: сипеш «себеш», түпә «түбә». === Төньяҡ-көнбайыш (көнбайыш) диалект === {{Төп мәҡәлә|Төньяҡ-көнбайыш диалект}} һөйләштәр: ғәйнә, түбәнге ағиҙел-ыҡ, ҡариҙел, танып, урта урал Башҡортостан Республикаһының төньяҡ-көнбайыш райондарында, Татарстандың, Пермь крайының һәм Удмуртияның айырым райондарында таралған<ref>Государственные и титульные языки России: Словарь-справочник. — М.: Academia, 2002, С.66.</ref><ref name=autogenerated3>Диалект северо-западный // Башкирская энциклопедия. В 7 т. Т.2. В-Ж. — Уфа, 2006, С.474—475.</ref>. Билдәләре: * «с» урынына «с» йә «ч» өнө: сибәр, чибәр (әйтелеше щибәр) «красивый» ; * «й», «җ»: йауын, җауын «дождь»; * күплек ялғауы -лар, -нар: атлар «аттар», болоннар «болондар»; * төп лексемаларҙа -s- һаҡланыу (һәм, ошоноң эҙемтәһе булараҡ, «h» булмау): «сүрәү» («һөйрәү»), «сүләү» («һөйләү»); * дөйөм төркиҙәге *z урынына «з», «ҙ» йәнәш ҡулланыу (йышыраҡ «ҙ»): ҡызыл, ҡыҙыл «ҡыҙыл», зур, ҙур «ҙур»; диалекттың ҡайһы бер һөйләштәрендә — «з» урынына «ҙ», ҡайһыларында — «ҙ» урынына «з» һәм «д».[41] * вокализм (һуҙынҡылар) һәм грамматика өлкәһендә татар телендәге -ый урынына башҡорт телендәге ай//әй ҡулланыла (җиңгәй — жинги, алмай — алмый, сүләмәй — сөйләми). Татарсалағы "кибән, ким" урынына башҡорт телендәге "кәбән, кәм" формалары ҡулланыла; кирәк//кәрәк йәнәш ҡулланыла;[42] * тартынҡылар өлкәһендә — ҡайһы бер һөйләштәрҙә яңғырауыҡлы /ҙ/ (мәҫәлән, Ҡариҙел районында). Яңауыл районында ла осрай (завут, ҡаҙ);[42] * теш араһынан әйтелеүсе /ҙ/ һәм /ҫ/ урынына /з/ һәм /с/: беҙ — без, һеҙ — сез, ҡаҙыу — казу, ҙур — зур, еҫле — исле, иҫ — ис, иҫке — иске, иҫәр — исәр һ.б.;[42] * /ҙ/ өнө /д/ менән алмашына: әҙәп — әдәп, әҙәпле — әдәпле;[42] * /с/ өнө /ч/ менән алмашына: әтәс — әтәч, сана — чана, ҡайсы — качы;[42] * /һ/ өнө /с/ менән алмашына: һоло — соло, һәнәк — сәнәк һ.б.[42] Диалекттың сиктәш торошо һәм аҙ өйрәнелгәнлеге төркиәт берләшмәһендә, айырыуса башҡорт һәм татар тикшеренеүселәре араһында, фекер айырымлыҡтарына килтерә. Диалектты артабан өйрәнеү хәҙерге лексика һәм лингвистик мәғлүмәттең иң консерватив сығанағы булараҡ топонимия мәғлүмәттәре буйынса башҡорт-татар изоглоссалары картаһын төҙөү йүнәлешендә перспективаға эйә. Тикшеренеүҙәр тәҡдим ителә: топонимдарҙағы Үрге/Юғары лексемалары (мәҫәлән, Үрге Йәркәй), муйыл/шомырт, ҡарағай/нарат, үҙән/йылға, был парҙарҙарғы беренсе элемент — башҡорт лексемаһы, икенсеһе — татарса йә нейтраль; республиканың төньяҡ-көнбайышында 20 быуатҡа тиклем төрки телдә яҙылған ҡулъяҙмаларҙағы үҙенсәлекле башҡорт һәм татар лексемаларының йоғонтоһо. === Көньяҡ (юрматы) диалекты === {{Төп мәҡәлә|Көньяҡ диалект}} ''һөйләштәре: эйек-һаҡмар, урта, дим'' Башҡортостандың үҙәк һәм көньяҡ райондарында, [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]] һәм [[Һамар өлкәһе|Һамар өлкәләрендә]] таралған. Айырмалы билдәләре: * күплек ялғауы -лар, -нар: атлар «аттар», болоннар «болондар»; * -лыҡ, -ныҡ, -ле, -ны, -лау, -нау һүҙъяһалыш ялғауҙары (көнсығыш һәм төньяҡ-көнбайыш диалекттарҙа һәм татар телендә: -лы): ҡартлыҡ «старость», йелле «замечательный», йәйәүле «пеший»; * анлаутта нигеҙҙә «й» ҡулланыла: йыйыу, йәй; * ирен гармонияһының күҙәтелеүе: бөйөк, бойоҡ. == Китап нәшер итеү == Башҡорт телендә китаптар баҫыусы иң ҙур нәшриәт — [[Китап (нәшриәт)|«Китап» нәшриәте]] (совет осоронда — «Башҡортостан китап нәшриәте»). Башҡорт телендә йыл һайын йөҙҙәрсә исемдәге нәфис, фәнни-популяр, тыуған яҡты өйрәнеү, белешмәлек баҫмалары, дәреслектәр баҫыла. 2008 йылда нәшерләнгән баҫмалар һаны буйынса башҡорт теле Рәсәйҙә урыҫ, инглиз һәм татар телдәренән ҡала дүртенсе урында булды<ref>[http://www.bookchamber.ru/content/stat/stat_2008.html Статистика российского книгоиздания в 2008 г. Сайт Российской книжной палаты.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130603082747/http://www.bookchamber.ru/content/stat/stat_2008.html |date=2013-06-03 }}</ref>. 2010 йылда башҡорт телендә 812 мең дана дөйөм тираж менән 154 исемдәге китап баҫылып сыҡты<ref>[http://www.bookchamber.ru/content/stat/stat_2010.html Статистика книгоиздания в 2010 г. Сайт Российской книжной палаты.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140116192957/http://www.bookchamber.ru/content/stat/stat_2010.html |date=2014-01-16 }}</ref>. Башҡорт телендәге энциклопедик һәм белешмә баҫмалар [[Башҡорт энциклопедияһы (ғилми-нәшриәт комплексы)|«Башҡорт энциклопедияһы» нәшриәтендә]] лә сығарыла. 2011 йылда башҡорт телендә 963 мең дана йыллыҡ дөйөм тираж менән ун журнал, 21,7 млн дана йыллыҡ дөйөм тираж менән 69 гәзит (район гәзиттәрен дә индереп) нәшер ителә<ref>[http://www.bookchamber.ru/content/stat/stat_2011_p.html Статистика по периодическим изданиям в 2011 г. Сайт Российской книжной палаты.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120807002543/http://www.bookchamber.ru/content/stat/stat_2011_p.html |date=2012-08-07 }}</ref>. == Ҡулланылышы == === Рәсми статусы === Башҡортостанда башҡорт теленең рәсми статусы республика Конституцияһында нығытылған, ләкин 1999 йылда ғына телдәр тураһында республика законы ҡабул ителә<ref name=autogenerated4>[http://rihll.ru/library/256-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-7.html История башкирского народа. Том 7 " Институт истории, языка и литературы Уфимского научного центра РАН<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006185817/http://rihll.ru/library/256-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-7.html |date=2014-10-06 }}</ref>. 2000 йылдан төбәк дәүләт учреждениеларының алтаҡталарын башҡорт телендә яҙып элеү башлана<ref name=autogenerated4 />. <gallery perrow="4" widths="200px"> Файл:Inscription in Ufa Airport.jpg|«Өфө» халыҡ-ара аэропортында «Ҡалаға сығыу» тип өс телдә яҙылған. 2016 йылда башҡорт телендә яҙмалар аэропортта юҡ. Файл:IlshatsSermen.jpg|Башҡортостанда юл билдәһе. Файл:Здание губернской земской управы....JPG|Өфөлә «Дарыухана» ике телдә яҙылған. Файл:Улица агидель.JPG|[[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында урам исеме билдәһе. Файл:Passport of USSR in bashkir.jpg|СССР паспорты русса, башкортса. 1959 йыл. </gallery> === Мәғарифта === 1993 йылда БР Мәғариф министрлығының башҡорт телен мотлаҡ уҡытыу тураһында бойороғо сыға: башҡорт һәм урыҫ мәктәптәрендә башҡорт телен аҙнаһына 1 — 8 сәғәт, ә татар мәктәптәрендә 1 — 2 сәғәт уҡытыу күҙҙә тотола<ref name=autogenerated4 />. Бойороҡ ҡаршылыҡтарға осрай һәм факультатив рәүештә генә ҡулланыла башлай<ref name=autogenerated4 />. 1990-сы йылдарҙа башҡорт телен файҙаланыу ҡырҡа киңәйә: 1996/1997 уҡыу йылында Башҡортостандағы 878 мәктәптә уҡытыу башҡорт телендә алып барыла, ә урыҫ телендә уҡытылған 512 мәктәптә башҡорт кластары асыла<ref name=autogenerated4 />. 1993—1997 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһында тәрбиә эше башҡорт телендә алып барылған йә башҡорт теленә өйрәтелгән мәктәпкәсә белем биреү учреждениелары һаны артып, 404-тән 478-гә етә<ref name=autogenerated4 />. 2006/07 уҡыу йылында республиканың бөтә мәктәптәрендә лә аҙнаһына 3 сәғәт башҡорт телен мәжбүри уҡытыу индерелә<ref name=autogenerated4 />. Һуңғараҡ Берҙәм республика имтиханы (БРИ) формаһында башҡорт теле буйынса факультатив йомғаҡлау имтиханы индерелә: 2008 йылда 415 кеше БРИ тапшырһа, 2012 йылда — 180. 2010 йылдан федераль стандарттар үҙгәреү һөҙөмтәһендә I, II, X һәм XI кластарҙа башҡорт телен мәжбүри уҡытыу сәғәттәре бөтөрөлә<ref name=autogenerated4 />. === Башҡа өлкәләрҙә === * Интернет селтәрендәге тәүге башҡортса-урыҫса һәм урыҫса-башҡортса онлайн-һүҙлек 2006 йылда барлыҡҡа килә<ref>{{cite web|url=http://huzlek.bashqort.com/index.php?id=dicts|title=Русско-башкирский онлайн словарь|publisher=|accessdate=2015-10-16}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150926064950/http://huzlek.bashqort.com/index.php?id=dicts |date=2015-09-26 }}</ref>. * 2015 йылдың 22 сентябрендә [[:ru:Яндекс.Переводчик|«Яндекс. Тәржемәсе»]] башҡорт телен тәржемәләй башлай<ref>{{cite web |url=http://www.bashinform.ru/bash/766323/?sphrase_id=714176|title=Яндекс.Тәржемәсе сервисында беренсе тапҡыр башҡорт теле барлыҡҡа килде|date=2015-09-23|publisher=[[Башинформ|«Башинформ»]]|accessdate=2015-10-16}}</ref>. * 2021 йылдың 9 ноябрендә Башҡорт телен һаҡлау һәм үҫтереү фонды '''''"Bashkortsoft"''''' яңы машина тәржемәсе сервисы проектын башлап ебәрә. Башҡорт-рус һәм урыҫ-башҡорт машина тәржемәсеһе https://bashkortsoft.ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220402022204/https://bashkortsoft.ru/ |date=2022-04-02 }} веб-сервиста тәҡдим ителә<ref>{{cite web |url=https://belrab.ru/news/obshchestvo/2021-11-09/bashkortsoft-proekt-po-sohraneniyu-bashkirskogo-yazyka-2576418?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop|title=БашкортСофт: башҡорт телен һаҡлау проекты}}</ref>. * 2021 йылдың 11 октябрендә [[:en:Microsoft Translator|«Microsoft Translator»]] башҡорт телендә тәржемә итә башлай<ref>{{cite web |url=https://news.softpedia.com/news/microsoft-translator-can-now-work-with-no-less-than-100-languages-534198.shtml|title=Microsoft Translator яңы 12 тел өҫтәне}}</ref>. * 2022 йылдың 7 июлендә [[:en:Meta Platforms|«Meta»]] 200 телгә тәржемә итеүсе машина тәржемәһе моделен эшләп сығара. Тәҡдим ителгән модель 200-ҙән ашыу телде, шул иҫәптән [[башҡорт теле]]н үҙ эсенә ала<ref>{{cite web |url=https://dtf.ru/nenanimalsia/1260306-facebook-opublikoval-model-dlya-mashinnogo-perevoda-podderzhivayushchuyu-200-yazykov|title=Facebook-та 200 телде хуплаусы машина тәржемәһе моделе баҫылып сыға}}</ref>. * Шулай уҡ интернет селтәрендә Glosbe һүҙлеге сервисында башҡорт теле эшләй. == Башҡорт теле менән бәйле саралар == * Шахов С. Ученый «нарисовал» карту башкирского языка. «[[Башинформ]]» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 28 февраль<ref>[http://www.bashinform.ru/news/820994-uchenyy-narisoval-kartu-bashkirskogo-yazyka/ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 28 февраль]{{V|28|02|2016}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|3}} == Әҙәбиәт == ; Библиографик белешмә * Башкирское языкознание: Указатель литературы / Сост. [[Ғарипов Талмас Мәғсүм улы|Т. М. Гарипов]] и др. — Уфа, 1980. ; Энциклопедияларҙағы мәҡәләләр * {{Китап|автор = [[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Галяутдинов И. Г.]], [[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбердин Э. Ф.]]|часть = Башкирский язык|ссылка часть = |заглавие = Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия в 3-х томах|ссылка = |ответственный = Ред. коллегия: В. Н. Ярцева (предс.), В. А. Виноградов (зам. предс.), В. М. Солнцев, Э. Р. Тенишев, А. М. Шахнарович, Е. А. Поцелуевский] (отв. секр.), Г. А. Давыдова; Институт языкознания РАН|издание = |место = М.|издательство = Наука|год = 1997|том = 1 (А—И)|страницы = 173—182|страниц = XVI, 432|серия = |isbn = 5-02-011237-2|тираж = 1000|ref = }} (в пер.)* Диалектологический атлас башкирского языка. — Уфа: Гилем, 2005. — 234 с. * {{Китап|автор = [[Юлдашев Әхнәф Әхмәт улы|Юлдашев А. А.]]|часть = Башкирский язык|ссылка часть = |заглавие = Лингвистический энциклопедический словарь|ссылка = |ответственный = Гл. ред. В. Н. Ярцева; Институт языкознания АН СССР|издание = |место = М.|издательство = Советская энциклопедия|год = 1990|страницы = 71|страниц = 688|серия = |isbn = 5-85270-031-2|тираж = 150&nbsp;000|ref = }} (в пер.) ; Тикшеренеүҙәр, әсбаптар, белешмәлектәр * {{книга| автор = [[Байышев Таһир Ғәлләм улы|Баишев Т. Г.]]| заглавие = Башкирские диалекты в их отношении к литературному языку/ под ред. [[Дмитриев, Николай Константинович|Н. К. Дмитриева]]| ссылка = | ответственный = | место= М.| издательство = | год = 1955| том = | страниц= 112| страницы = | isbn =| ref = }} * Грамматика современного башкирского литературного языка / Под ред. [[Юлдашев Әхнәф Әхмәт улы|А. А. Юлдашева]]. М., 1981. * ''[[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Галяутдинов И. Г.]]'' Два века башкирского литературного языка. — Уфа: Гилем, 2000. * {{Китап|автор = [[Дмитриев Николай Константинович|Дмитриев Н. К.]]|часть = |ссылка часть = |заглавие = Грамматика башкирского языка|ссылка = |ответственный = Институт языка и мышления им. Н. Я. Марра АН СССР|издание = |место = М.-Л.|издательство = Изд-во АН СССР|год = 1948|страницы = |страниц = 276|тираж = 1500|ref = }} (в пер.) * ''[[Ишбулатов Нәғим Хажғәле улы|Ишбулатов Н. Х.]]'' Башкирская диалектология. Уфа, 1980. * {{книга| автор= [[Ишбулатов Нәғим Хажғәле улы|Ишбулатов Н. Х.]]| заглавие = Башҡорт теле һәм уның диалекттары| ссылка = | ответственный = | место = Өфө| издательство = Китап| год = 2000| том = | страниц = 212| страницы = | isbn = 5-295-02659-0| ref = }} * ''[[Кейекбаев Жәлил Ғиниәт улы|Киекбаев Дж. Г.]]'' Введение в урало-алтайское языкознание. — Уфа: Изд-во БашГУ, 1972. * {{книга| автор = [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы|Максютова Н. Х.]]| заглавие = Восточный диалект башкирского языка| ссылка = | ответственный = | место = М.| издательство = Наука| год = 1976| том = | страниц = 292| страницы = | isbn = | ref = }} * {{книга | автор = [[Миржанова Сәриә Фазулла ҡыҙы|Миржанова С. Ф.]] | заглавие = Северо-западный диалект башкирского языка| ссылка= | ответственный = | место = Уфа| издательство = Китап| год = 2006| том = | страниц = 296| страницы = | isbn = 5-295-03923-4| ref= Миржанова С. Ф.}} * {{книга| автор = [[Миржанова Сәриә Фазулла ҡыҙы|Миржанова С. Ф.]]| заглавие= Южный диалект башкирского языка| ссылка = | ответственный = | место= М.| издательство= Наука| год= 1979| том= | страниц= | страницы= | isbn= | ref = Миржанова С. Ф.}} * ''Мудрак О. А.'' Об уточнении классификации тюркских языков с помощью морфологической лингвостатистики // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. М., 2002. * {{Китап|автор = Рязяпов Р. Ф.|заглавие = Свод законов о башкирском языке. Начало XX века|ссылка = http://vk.com/doc157271168_437371981?hash=722e0478d96b148431&dl=dd45bedc0985767409|ответственный = |издание = |место = Уфа|издательство = Китап|год = 2004|страницы = |страниц = 208|isbn=5-295-03360-0|ref = }}{{ref-ru}}{{ref-ba}} * {{Китап|автор = |часть = |ссылка часть = |заглавие = Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Региональные реконструкции|ссылка = |ответственный = Авторы: Э. Р. Тенишев, Г. Ф. Благова, Э. А. Грунина, [[Дыбо Анна Владимировна|А. В. Дыбо]], И. В. Кормушин, Л. С. Левитская, Д. М. Насилов, О. А. Мудрак, К. М. Мусаев, А. А. Чеченов; Отв. ред. член-корр. РАН Э. Р. Тенишев; Институт языкознания РАН|издание = |место = М.|издательство = Наука|год = 2002|том = |страницы = |страниц = 768|серия = |isbn = 5-02-022638-6|тираж = 1000|ref = }} (в пер.) * {{книга | автор = [[Рәшит Шәкүр|Шәкүров Р. З.]] | заглавие = Башҡорт диалектологияһы| ссылка= | ответственный = | место = Өфө| издательство = Китап| год = 2012| том = | страниц = 250| страницы = | isbn = | ref= Башҡорт диалектологияһы}} * http://kitaptar.bashkort.org/files/%D0%AD%D1%88%20%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%8B%20%D0%B5%D0%BB%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D1%8D%D1%80%D0%B5.pdf == Һылтанмалар == {{Commonscat-inline|Bashkir language|Башҡорт теле}} * {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1896-bash-ort-tele|автор=[[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Ғәләүетдинов И. Ғ.]], [[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбирҙин Э. Ф.]]}} * [http://bashcorpus.ru/ Башҡорт теленең милли корпусы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190415082902/http://bashcorpus.ru/ |date=2019-04-15 }} * [https://github.com/nevmenandr/bashkir-language-resources Башҡорт теленең электрон ресурстары] * [http://tel.bashqort.com/ Сайт изучения башкирского языка] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180428172010/http://tel.bashqort.com/ |date=2018-04-28 }} * [http://mfbl2.ru/mfbl/bashxyz Машинный фонд башкирского языка] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170109080205/http://mfbl2.ru/mfbl/bashxyz |date=2017-01-09 }} * [[Ашҡаҙар (радио)|«Ашҡаҙар» радиоһының]] [https://bash.news/ashkadar/huz-kezere/?lang=bash «Һүҙ ҡәҙере» тапшырыуы йыйылмаһы]{{Недоступная ссылка|date=December 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{Башҡорт теле}} [[Категория:Башҡорт теле]] [[Категория:Башҡорттар]] [[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]] [[Категория:Агглютинатив телдәр]] [[Категория:Ҡыпсаҡ телдәре]] [[Категория:Башҡортостан телдәре]] [[Категория:Ҡаҙағстан телдәре]] [[Категория:Рәсәй телдәре]] [[Категория:Телдәр]] [[Категория:Изохрон телдәре]] [[Категория:Төрки телдәр]] 81bhynfm0kdyrkmsb5h5vuhx1mi96p7 0 108455 1284885 1284821 2025-07-11T02:08:52Z Stephan1000000 27278 354 1284885 wikitext text/x-wiki {{Телесериал | РусНаз = Енәйәтсесә уйлау-фекерләү | ОригНаз = Criminal Minds | изображение = [[Файл:Criminal-Minds.svg|250px]] | подпись = | жанр = [[Процедурная драма]] | длина = 42 минуты | композитор = Марк Фантини <br>Стефан Фантини | автор = [[Джефф Дэвис]] | продюсер = Эрика Мессер <br>Дебора Спера <br>Джиджи Коэлло-Бэннон<br>[[Гордон, Марк|Марк Гордон]]<br>[[Шерман Барруа, Джанин|Джанин Шерман Барруа]] | режиссёр = | сценарист = [[Джефф Дэвис]] | в ролях = [[Пэджит Брюстер]]<br>[[Гибсон, Томас|Томас Гибсон]]<br>[[Мэнди Патинкин]]<br>[[Мэтью Грей Габлер]]<br> [[Шемар Мур]]<br>[[Эй Джей Кук]]<br>[[Джо Мантенья]]<br>[[Вангснесс, Кирстен|Кирстен Вангснесс]]<br>[[Глодини, Лола|Лола Глаудини]]<br>[[Брюстер, Пэйджет|Пэйджит Брюстер]]<br>[[Трипплхорн, Джинн|Джинн Трипплхорн]]<br>[[Хьюитт, Дженнифер Лав|Дженнифер Лав Хьюитт]] | страна = {{USA}} | телеканал = [[CBS]] | первый_показ = 22 сентября 2005 | последний_показ = настоящее время | сезонов = 18 | число = 354 | сайт = [http://www.cbs.com/primetime/criminal_minds/ Официальный сайт] | imdb = 0452046 }} '''«Енәйәтсесә уйлау-фекерләү»''' ({{lang-en|Criminal Minds}}) — иң хәйләкәр енәйәтселәрҙең дә уй-фекерҙәрен аңлай һәм анализлай, уларҙың артабан ни эшләрен алдан күрә белгән һәм шул рәүешле ауыр енәйәттәргә юл ҡуймаусы ФБР-ҙың иң оҫта тәфтишселәре командаһының эше тураһындағы Америка телесериалы. Ябай криминалистар берәй енәйәт эшен аса алмағанда кешенең тәртибен анализлау буйынса белгестәр ярҙамға килә. Енәйәтсе ҡалдырған эҙҙәрҙе ентекле тикшереү урынына улар, енәйәтсенең һәр аҙымын һәм уй-фекерен аңларға тырышып, енәйәтсенең енәйәт ҡылыу сәбәбен табырға һәм уға төшөнөргә тырыша. Енәйәт урынында эш алып барып, профессионалдар, енәйәт ҡылған кешенең уй-фекерен аңларға тырышып, уны, уйҙары ни тиклем генә ҡара булмаһын, әйтерһең дә, эс яҡтан тикшерә. Сериал премьераһы CBS телеканалында 2005 йылдың 22 сентябрендә була. Сериалдың өсөнсө миҙгелендә сценаристарҙың баш күтәреүе арҡаһында бер аҙ өҙөклөк килеп сыға. Әммә 2008 йылдың апрелендә ҡалған сериялар күрһәтелә. 2015 йылдың 11 майында канал сериалды ун беренсе миҙгелгә оҙайта, ә 2016 йылдың 6 майында<ref>{{Cite web|url=http://deadline.com/2015/05/csi-cyber-odd-couple-poi-hawaii-good-wife-ncis-renewed-cbs-1201424574/|title=CBS Renews ‘CSI: Cyber’, ‘Odd Couple, ‘POI’, ‘Hawaii’, ‘Good Wife’, ‘NCIS’s, More|author=Nellie Andreeva|date=11 мая 2015|work=[[Deadline.com]]|accessdate=2015-05-11}}</ref> CBS ун икенсе миҙгелгә контракт төҙөй.<ref>[http://www.tv.com/shows/criminal-minds/community/post/criminal-minds-renewed-season-12-cbs-146255444210/ Criminal Minds renewed season 12] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160816092335/http://www.tv.com/shows/criminal-minds/community/post/criminal-minds-renewed-season-12-cbs-146255444210/ |date=2016-08-16 }}</ref> == Дөйөм мәғлүмәт == Башта сериалдың сюжеты агент '''Джейсон Гидеон''' (Мэнди Паткин) һәм '''Аарне Остер''' (Томас Гибсон) тирәләй генә ҡоролған була.. Уларҙан тыш, беренсе миҙгелдә кешенең уй-ғәмәлдәрен анализлау командаһына агенттар '''Элл Гринуэй''' (Лола Тауҙин), '''Дерек Морган''' (Шымар Мур), '''Дженифер «Джей-Джей» Джеро''' (Әй Джей Кук), шулай уҡ доктор '''Спенсер Рид''' (Мэтью Грей Габер) һәм программалаусы '''Пенелопа Гарсия''' (Кирстен Ванесса) инә. Сериал башында Кирстен Ванесса даими иэшләүсе актерҙар составында булмай, ул тик саҡырылған йондоҙ сифатында ғына күренеп ҡала. Икенсе миҙгелдә Лола Глаудини алтынсы эпизодтан һуң проекттан китә һәм туғыҙынсы эпизодта актриса Эдит Брюстер агент '''Эмили Пресс ролендә уйнай'''. Өсөнсө миҙгел башында Мэнди Патинкин китә. Уның урынына Джо Мантенья агент '''Дэвид Росси ролендә килә'''. Алтынсы миҙгелдә Эй Джей Кук икенсе эпизодтан һуң проекттан китә. Ошо уҡ миҙгелдә яңы персонаж '''Эшли Сивер''' (Рэйчел Николс) барлыҡҡа килә. Бынан тыш, алтынсы миҙгелдә Пэджит Брюстер шоуҙан китә, ә Эй Джей Кук, һуңғы эпизодта махсус ҡунаҡ рәүешендә ҡатнашыу өсөн, кире ҡайта. Куктың ике йылға контракт төҙөүе һәм етенсе миҙгел башында даими эшләүсе актерҙар составына кире ҡайтыуы тураһында иғлан ителә. Шулай уҡ Брюстерҙың да етенсе миҙгелдә кире ҡайтасағы хаҡында билдәле була.<ref name="Paget Return">[http://www.tvline.com/2011/05/its-official-criminal-minds-welcomes-back-paget-brewster-bids-farewell-to-rachel-nichols/ It’s Official: Criminal Minds Welcomes Back Paget Brewster, Bids Farewell to Rachel Nichols] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120104053931/http://www.tvline.com/2011/05/its-official-criminal-minds-welcomes-back-paget-brewster-bids-farewell-to-rachel-nichols/ |date=2012-01-04 }}</ref> 2011 йылдың майында Николс менән контрактты оҙайтмаҫҡа ҡарар ителә. Мур һәм Гибсон һигеҙенсе миҙгелгә контракттарын оҙайта. 2012 йылдың 15 февралендә Deadline.com Пэджит Брюстерҙың етенсе миҙгел аҙағында шоуҙан китәсәге тураһында белдерә<ref>{{Cite web|url=http://www.deadline.com/2012/02/paget-brewster-criminal-minds-leaving-cbs-drama/|title=Paget Brewster To Leave 'Criminal Minds'|publisher=[[Deadline.com]]|last=Andreeva|first=Nellie|date=February 15, 2012|accessdate=February 15, 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/68kU78P9g|archivedate=2012-06-28}}</ref>. Сериалда «UNSUB» термины йыш ҡулланыла. Был һүҙ «unknown subject» һңҙенән килеп сыҡҡан һәм «билдәһеҙ кеше, субъект» тигәнде аңлата. == Ролдәрҙә == {| class="wikitable" ! rowspan="2"|Актёр !! rowspan="2"|Персонаж !! rowspan="2" | Звание !! colspan="13" | Сезоны |- ! style="width:10%;"|1 !! style="width:10%;"|2 !! style="width:10%;"|3 !! style="width:10%;"|4 !! style="width:10%;"|5 !! style="width:10%;"|6 !! style="width:10%;"|7 !! style="width:10%;"|8!! style="width:10%;"|9 !! style="width:10%;"|10 !! style="width:10%;" |11 !! style="width:10%;" |12 !! style="width:10%;" |13 |- | [[Гибсон, Томас|Томас Гибсон]] || Аарон «Хотч» Хотчнер || align="center"| Старший специальный агент || colspan="12" style="background: #ddffdd" align="center" | '''Постоянный'''|| colspan="2" | |- | [[Патинкин, Мэнди|Мэнди Патинкин]] || Джейсон Гидеон || align="center"| Специальный агент || style="background: #ddffdd" colspan="3" align="center" | '''Постоянный''' || colspan="10" | |- | [[Шемар Мур]] || Дерек Морган || align="center"| Специальный агент/тактический тренер || colspan="11" style="background: #ddffdd" align="center" | '''Постоянный'''||style="background: lightblue" align="center"| '''Гость'''|| colspan="1" | |- | [[Мэтью Грей Габлер]] || Спенсер Рид || align="center"| Специальный агент/доктор || colspan="13" style="background: #ddffdd" align="center" | '''Постоянный''' |- | [[Глодини, Лола|Лола Глаудини]]|| Элл Гринуэй || align="center"| Специальный агент|| style="background: #ddffdd" colspan="2" align="center"| '''Постоянный''' || colspan="11" | |- | [[Эй Джей Кук]] || Дженифер «Джей-Джей» Джеро || align="center"| Специальный агент/агент по связям с общественностью || style="background: #ddffdd" colspan="5" align="center" | '''Постоянный''' || style="background: lightblue" align="center"| '''Гость''' || colspan="7" style="background: #ddffdd" align="center" | '''Постоянный''' |- | [[Вангснесс, Кирстен|Кирстен Вангснесс]] || Пенелопа Гарсия || align="center"| Штатный программист || style="background: #ffdddd" colspan="1" align="center"| '''Периодически''' || colspan="12" style="background: #ddffdd" align="center" | '''Постоянный''' |- | [[Мантенья, Джо|Джо Мантенья]] || Дэвид Росси || align="center"| Специальный агент || colspan="2" | || style="background: #ddffdd" align="center" colspan="12" | '''Постоянный''' |- | [[Брюстер, Пэйджет|Пэйджит Брюстер]] || Эмили Прентис || align="center"| Специальный агент || colspan="1" | || style="background: #ddffdd" colspan="6" align="center" | '''Постоянный''' || colspan="1" align="center" | || style="background: lightblue" align="center"| '''Гость''' ||colspan="1" align="center" | || style="background: lightblue" align="center"| '''Гость''' || style="background: #ddffdd" colspan="2" align="center" | '''Постоянный''' |- | [[Николс, Рэйчел|Рэйчел Николс]] || Эшли Сивер || align="center"| Агент || colspan="5" | || style="background: #ddffdd" colspan="1" align="center" | '''Постоянный''' || colspan="7" align="center" | |- | [[Трипплхорн, Джинн|Джинн Трипплхорн]] || Алекс Блейк || align="center"| Доктор/эксперт лингвистики в ФБР || colspan="7" | || style="background: #ddffdd" colspan="2" align="center" | '''Постоянный''' || colspan="4" align="center" | |- | [[Хьюитт, Дженнифер Лав|Дженнифер Лав Хьюитт]] || Кейт Каллэхэн || align="center"| Специальный агент || colspan="9" | || style="background: #ddffdd" align="center" | '''Постоянный''' || colspan="3" align="center" | |} == Персонаждар == === Төп === * '''Аарон «Хотч» Хотчнер''' (Томас Гибсон) — ФБР-ҙың кешенең уй-ғәмәлдәрен анализлау бүлеге начальнигы. Ҡаты булыуы менән айырылып тора. Йыш ҡына бойороҡтарҙы һәм эште теүәл үтәүгә өҫтөнлөк бирә. Һулаҡай. Хотчтың ҡустыһы — Шон бар. Өсөнсө миҙгелдә ҡатыны Хейли улы Джек менән, Аарон эше менән шәхси тормошон айырмағаны өсөн, унан китә. Дүртенсе миҙгелдә Хотчтың шәхси дошманы — Бостон Тармарсыһы/Джордж Фойет хасил була. Хотч уның тәҡдиме менән риза булмай һәм енәйәтсе ҡаса. Дүртенсе миҙгел аҙағында Джордж Фойет Хотчты ҡаты йәрәхәтләй. Бишенсе миҙгелдә ул Хотчтың элекке ҡатыны Хейли менән улы Джекты эҙләп таба, Хотч күпме генә уларҙы һаҡларға һәм яҡларға тырышмаһын, Фойет Хейлиҙы үлтерә. Әммә ул Джекты үлтереп өлгөрмәй — Хотч енәйәтсенең үҙен юҡ итә. Аарон улын үҙ ҡанаты аҫтына ала. Һигеҙенсе миҙгелдә Хотч менән Бетт Клемонс араһында романтик мөнәсәбәттәр барлыҡҡа килә. Һигеҙенсе миҙгелдә ҡатынды Нью-Йоркка эшкә саҡыралар. Әммә улар араһындағы мөнәсәбәт өҙөлмәй. * '''Джейсон Гидеон''' (Мэнди Патинкин), 1-3-сө миҙгелдәр. Бүлектең иң яҡшы профайлеры һәм төркөмдөң элекке начальнигы (Хотчнерға тиклем). Бүлеккә кире ҡайтҡанынса уның депрессия кисереүе хаҡында (Бостондағы складҡа алты агентты ебәрергә ҡарар итеүе арҡаһында улар шартлап һәләк була) хәбәр ителә. Гидеондың тәнҡите уны төркөм етәксеһе вазифаһынан алып ташлауҙарының төп сәбәбенә әйләнә булһа кәрәк. Ул ЦРУ-ға енәйәтселәрҙең эш-ғәмәле-холҡон анализлау буйынса үҙ хеҙмәтен тәҡдим итә. Бер нисә ваҡиғанан, өйөндә күптәнге танышы Сараның үлеменән һәм Хотчты ике аҙнаға вазифаһынан ситләтеүҙәренән һуң Гидеондың күңеле ҡатып ҡалған кеүек тойола. Урмандағы коттеджында ул Ридҡа «мин был тормошто аүламай башланым» тигән һүҙҙәр менән хушлашыу хатын, танытмаһын, пистолетын ҡалдырып, удостоверение, пистолет и уехал в неизвестном направлении «бәхет эҙләү ышанысы менән» билдәһеҙ йүнәлештә сығып китә. Унынсы миҙгелдә уны үлтерәләр. * '''Дерек Морган''' (Шемар Мур) — үҙ-үҙенә ныҡ ышанған, ныҡышмал, тиҙ ҡыҙып китеүсән, университетҡа футбол стипендияһына уҡырға инә, дзюдо буйынса ҡара билбауға эйә. ФБР-ҙа үҙ-үҙеңде яҡлау күнекмәләрен алып бара. Элек саперҙар подразделениеһында хеҙмәт иткән. Чикаго полицияһы офицеры булған. Бала сағында уны футбол буйынса тренеры көсләгән. Үҙе әйтеүенсә, ул енәйәтселәргә ҡаршы көрәшергә ҡарар иткән. Бишенсе миҙгелдә ваҡытлыса Хотчнерҙы бүлек етәксеһе урынында алыштыра.<ref>«What Fresh Hell».</ref> ун йәшендә атайһыҙ ҡалған — атаһын талаусы улының күҙ алдында үлтерә. Әсәһе менән ике һеңлеһе Чикагола йәшәй. Пенелопа Гарсиа менән эмоциональ бәйләнештә — бер-береһе менән шаярышһа ла, осрашмайҙар. Ун беренсе миҙгел аҙағында ул өйләнә һәм, улы тыуғандан һуң, эшенән китә. * '''Элл Гринуэй''' (Лола Глаудини), 1-2-се миҙгелдәр. Енси характерҙағы енәйәттәр буйынса белгес. Уның атаһын, полиция офицерын, эш урынында үлтерәләр. Ярым кубинка, [[Испанский|испан телен белә. Ул эҙләгән енәйәтсе уны өйөндә ата һәм ҡорбанының ҡаны менән өй стенаһында яҙыу ҡалдыра.]] Элл эшенә тиҙ арала эшенә кире ҡайта, тик аҙағыраҡ, үҙ-үҙен тота алмайынса, сериялап көсләүсене атып үлтерә. Ғәйебен танымайынса (йәнәһе, ул үҙ-үҙен яҡлаған), эшенән китә. * '''Дженнифер Джеро «Джей-Джей»''' (Эй Джей Кук) — команданың матбуғат һәм ерлектәге полиция менән бәйләнеше өсөн яуаплы, йәғни коммуникация бүлеге координаторы. Подразделение шөғөлләнергә тейешле эштәрҙе һайлай. Кеше менән аралашҡанда мөләйем. Алтынсы миҙгелдә Пентагондағы юғары етәксе баҫымы аҫтында Эрин Штраусс директоры итеп күсерелә. Етенсе миҙгелдә командаға кире ҡайта. Яңы Орлеан полицияһы офицеры Уильям ЛаМонтейн менән осраша. Уртаҡ улдары Генри бар. Етенсе миҙгел аҙағында Уилл, яурыны йәрәхәтләнеүҙән, саҡ үлмәй ҡала. Дауаханала ул Джей-Джейға тәҡдим яһай, һәм улар бер нисә көндән өйләнешә. Туғыҙынсы миҙгелдә уны һәм Мэта Крузды урлайҙар. Баҡһаң, Пентагонда эшләгән сағында ул һәм Круз Эрин Штраусс менән Афғанстанда йәшерен операция өҫтөндә бергә эшләгән булалар. Һәм шул саҡта Джейҙың ауыры төшә. Унынсы миҙгел аҙағында ҡатын ауырға ҡалыуын аңлай. * '''Спенсер Рид''' (Мэтью Грей Габлер) — с IQ 187 бүлегенең йәш генийы, минутына 20000 һүҙ уҡый. Эйдетик хәтергә эйә. ФБР-ҙа эшләүсе иү йәш белгес. 12 йәшендә генә Лас-Вегаста мәктәп тамамлаған, 24 йәше тулыуға өс докторлыҡ дәрәжәһенә — математика, химия, инжерения буйынса — эйә булған. Психология, социология, философия буйынса бакалавр дәрәжәһенә эйә.<ref name="«Extreme Aggressor»">«Extreme Aggressor».</ref> Рид ФБР-ға 2004 йылда килгән. Уны, башҡа агенттарҙан айырмалы булараҡ, һәр саҡ доктор тип таныштыралар. Быны Хотч йәш булыуы арҡаһында етди ҡабул итһендәр өсөн Рид тураһында кешелә баштан уҡ яҡшы фекер уятырға кәрәк тип аңлата.<ref name="«Extreme Aggressor»"/> Команда ағзаларының күпселеге егеттең һәр яҡлап тәрән һәм күп яҡлы белемле булыуынан шөрләй. Рид бик йомоҡ кеше. Был бүлектә эшләгән саҡта уны урлап, ныҡ туҡмайҙар. Наркотиктан бойондороҡлолоҡто ла кисергән. Яман себер шешенән саҡ үлмәй ҡалған. Яра ла алған. Әсәһе шизофрения менән сирләй Рид әсәһен Лас-Вегастағы психиатрик клиникаға үҙе урынлаштырған һәм көн дә уға хат яҙа. Джей-Джейҙың улы Генриҙың ҡиәмәтлек атаһы. Бүлектә уға балаға ҡарата булған мөнәсәбәт. Һигеҙенсе миҙгелдә егет Мейв исемле ҡыҙға ғашиҡ була. Ҡыҙ — генетик. Урланғанға тиклем егет менән ҡыҙ бер тапҡыр ҙа осрашмағандар. Ҡыҙҙы урлаусы ҡатын уны үлтерә. Шунлыҡтан Рид ике аҙна тирәһе үҙ-үҙенә бикләнә. Хеҙмәттәштәренең шылтыратыуына ла яуап бирмәй, өйөнән дә сыҡмай. . * '''Пенелопа Гарсиа''' (Кирстен Вангснесс) техник анализ өсөн яуаплы, штаттағы программист. Һылыу, һәйбәт ҡыҙ. 1977 йылда тыуған. Яҡындарын юғалтҡандарға ярҙам итеүсе төркөм ағзаһы. Ҡыҙҙың ата-әсәһе уға 18 йәшендә генә сағында авиаһәләкәттә һәләк була. Дүрт ҡустыһы бар. ФБР-ҙа проблемалар тыуҙырыусы хакерҙар исемлегендә торған. ФБР-ҙың базаһын боҙоп ингәс, уны үҙҙәренә алалар һәм хәҙер ул ФБР аналитигы Кевин Линч менән осрашып йөрөй, тик, кейәүгә сыҡҡыһы килмәгәнлектән, уның менән араларын өҙә. Джей-Джей-ҙың улы Генриҙың ҡиәмәтлек әсәһе. Алтынсы миҙгелдә командала Джей-Джейҙың ролен ваҡытлыса башҡара. Дерек Морган менән мөнәсәбәттә.. * '''Дэвид Росси''' (Джо Мантенья) командала өсөнсө миҙгелдә барлыҡҡа килә. Кешенең холоҡ-тәбиғәтен анализлау бүлегенә нигеҙ һалыусы, тәжрибәле профайлер, китап яҙыу һәм лекция уҡыу өсөн хаҡлы ялға алдан китә, әммә 2007 йылда үҙенең тәүге эше буйынса үткән үлтереүсене тотор өсөн бүлеккә кире ҡайта. Команда менән эшләү яҡлы булмаһа ла, аралашҡанда йомшаҡ. Диүгеҙ пехотаһында хеҙмәт иткән. Өс тапҡыр өйләнгән. Етенсе миҙгелдә уның тәүге ҡатыны Кэролайн уға үҙенең сирле булыуы һәм йыл ярымлыҡ ҡына ғүмере ҡалыуы тураһында һөйләп бирә. Ҡатын Россиҙан уға үлергә ярҙам итеһен үтенә, әммә Росси был аҙымдан баш тарта, тик тиҙҙән дарыуҙарҙын ҡалған буш һауытты табып ала. Кэролайн Россиҙан 911-ҙе саҡырмауын һорай, ир уның менән ризалаша һәм ҡатыны иренең ҡулында үлә. Росси бер йыл буйы Эрин Штраусс менән осрашып йөрөй. Тик ҡатынды Подражатель үлтерә. Икенсе ҡатынынан уның ҡыҙы бар. * '''Эмили Прентисс''' (Пэджит Брюстер), 2-се миҙгелдән эшләй башлай. Бүлектә эштән киткән Элл урынына килә. АҠШ вәкиленең ҡыҙы, [[Интерпол|Интерполдың элекке агенты]], ғәрәп, [[Испанский|испан]], [[Французский|француз]] һәм итальян телен белә, әҙерәк урыҫса ла һупалай. Тәүәккәл һәм тыныс холоҡло. Прентисс үҙен бүлектең яңы хеҙмәткәре тип таныштырғас, Хотчнер ҡыҙға бында урынлашырға ғаиләһе ярҙам иткәндер тип уйлай. Тик аҙағыраҡ, команданың эшен белеп тороу һәм Хотчнерға «соҡор ҡаҙыу» өсөн ҡыҙҙы эшкә ФБР-ҙың бүлек етәксеһеЭрин Штраусс урынлаштырғаны асыҡлана. Прентисс Штраусҡа ярҙам итеүҙән баш тарта һәм эштән китергә ҡарар итә. Алтынсы миҙгелдә уны, Йен Дойл ҡаты йәрәхәтләүенә ҡарамаҫтан, тере ҡала. Шулай ҙа Хотч уның тере ҡалыуын йәшерә һәм был хәл команда өсөн етенсе миҙгелгә тиклем сер булып ҡала. Етенсе миҙгелдә ҡыҙ командаға кире ҡайта. Миҙгел аҙағында уға Интерполға күсергә тәҡдим итәләр һәм ул, ризалығын биреп, Лондонға оса. Туғыҙынсы миҙгелдә ҡунаҡҡа килә һәм урланған Джей-Джей менән Крузды табырға ярҙам итә. * '''Доктор Алекс Блейк''' (Джинн Трипплхорн) һигеҙенсе миҙгелдең беренсе эпизодында килеп сыға. ФБР-ҙа лингвистика эксперты һәм Джорджтаун университеты профессоры. Ире «сикләүҙе белмәгән табиптар» ойшомаһында эшләй. 9 йәшлек улы билдәһеҙ сирҙән вафат булған. Эмили Прентиссты [[Интерпол|Интерполға күсергәс барлыҡҡа килә]]. Эрин Штраусс менән мөнәсәбәттәре насар, сөнки себер вабаһы осоронда ошо эш буйынса эш алып барғандарға Штраусс аяҡ салған. Блейк ФБР-ҙа үҙ статусын тергеҙеүгә күп көс һала. Туғыҙынсы миҙгел аҙағында Ридтың яраланыуында үҙен ғәйепле тип һанай. Рид менән хушлашҡанда уға үҙенең жетонын һәм танытмаһын ҡалдыра. * '''Кейт Каллэхэн''' (Дженнифер Лав Хьюитт) 10-сы миҙгелдә, Алекс киткәс, барлыҡҡа килә. Ире Крисс һәм ҡыҙы бар — 11 сентябрҙә ата-әсәһе һәләк булған Мегты ҡыҙлыҡҡа алған. Миҙгел уртаһында үҙенеү йөклө булыуын белә. Миҙгел аҙағында Мегты урлайҙар, тик команда тырышлығы менән ҡыҙҙы ҡотҡаралар. === Ярҙамсы ролдәрҙә === * '''Джордан Тодд''' (Мета Голдинг), 4-се миҙгел — 2008 йыл аҙағынан 2009 йыл башына тиклем декрет ялындағы Джей-Джейҙы алмаштырыу өсөн һайлап алына. Ул элек ФБР-ҙың террорлыҡҡа ҡаршы көрәш бүлегендә эшләгән. Баштараҡ Джордан команда менән уртаҡ тел тапҡан һәм хатта Морган менән яҡшы мөнәсәбәттә кеһек тойола.. Хотчнер менән бер нисә тапҡыр сәкмәкләшеп ала. Иң тәүге бәрелеше Джордан үҙенә кәрәкле мәғлүмәттәрҙе ҡорбандың әсәһен алдап алғас килеп сыға. Һуңыраҡ, ҡорбандарҙың береһенең үлемендә үҙ ғәйебен танығас, журналистар алдында үҙен тота алмағас, Хотчнер унан артабан эшен дауам итә алырлыҡмы-түгелме икәнлеген һорарға мәжбүр була. Декрет ялынан сыҡҡас, Джей-Джей элекке эш урынына ҙур теләк менән сыға. * '''Эшли Сивер''' (Рэйчел Николс), 6-сы миҙгел. Джей-Джей эшкә сыҡҡандан һуң килә. ФБР академияһы студенты. Уның серен күптәр белә. Атаһы 25-ләп ҡатын-ҡыҙҙы үлтергән була. Хотч тәүҙә уны бер эш буйынса консультатн итеп саҡыра, һәм Росси уға бында ҡалырға рәхсәт итә. Академияны тамамлағандан һуң ҡыҙ һынау срогы менән командаға агент сифатында алына. Етенсе миҙгел аҙағында Сиверҙың башҡа подразделениеға эшкә алыныуы тураһында билдәле була. * '''Диана Рид''' (Джейн Линч), 1-се-4-се миҙгелдәр. Спенсер Ридтың әсәһе. Улы кеүек үк, Шул тиклем һәм уның улы, ул хужа, юғары IQ эйә, ҡасандыр әҙәбиәт университеты профессоры булып торған. Шизофрения арҡаһында Спенсер 18 йәшендә уны Лас-Вегас дауаханаһына урынлаштыра. Ире Уильям ҡатынының сирле булыуын белгәс, ҡаса. Диана улы Спенсерға бик күп китаптар уҡыған. Рид уға көн һайын хаттар яҙа. Диана улы менән ғорурлана, әммә уның ФБР-ҙа эшләгәнен хупламай, сөнки хөкүмәт ойошмаһы икәнен һәм уның хеҙмәттәштәренә «фашистарға» ҡараған кеүек ҡарағанын аңлай. * '''Эрин Штраусс''' (Джейн Аткинсон) кешенең холоҡ-фиғелен анализлау төркөмө начальнигы булып тора. Уның ФБР-ҙағы эш тәжрибәһе административ яҡтан ғына. Ул бюролағы үҙ статусы менән файҙалана һәм Хотчты урынынан алып ташлау ниәтендә Эмилиҙан уға компромат табырға ҡуша. Ул Джей-Джейҙы ла [[Пентагон|Пентагонға күсергә мәжбүр иткән. Алкоголь бойондороҡлолоғонан бер нисә тапҡыр дауаланған. Һигеҙенсе миҙгелдә уны бөтә команда Подражатель тип йөрөткән енәйәтсе үлтерә.]] * '''Кевин Линч''' (Николас Брендон) командала өсөнсө миҙгелдән эшләй. 9-сы серияла ул Гарсияның компьютерына инеп, үҙенә кем атыуын белергә тейеш була. Пенелопаның компьютерҙы яҡшы белеүенә хайран була. Улар осраша башлай. 7-се миҙгелдә ул ҡыҙға тәҡдим яһай, тик ҡыҙ баш тарта. Миҙгел аҙағына йәштәрҙең мөнәсәбәте яҡшыра. * '''Метт Круз''' (Эсай Моралес) — кешенең холоҡ-фиғелен анализлау төркөмө етәксеһе. Джей-Джей менән Афғанстанда бергә хеҙмәт иткән. Һуңыраҡ уларҙың икеһен дә урлайҙар. [[Файл:Criminal Minds at Paley.jpg|230px|thumb|right|Актёрҙар һәм сериал эшләүселәр матбуғат конференцияһында]] == Спин-офф == Сериалдың ике спин-оффы — [[:en:Criminal Minds: Suspect Behavior|Criminal Minds: Suspect Behavior]] (2011) һәм Енәйәтсесә фекер йөрөтөү: Сит илдә (2016)<ref name="bbgirls">{{Cite web|url=http://deadline.com/2015/07/alana-de-la-garza-annie-funke-cast-criminal-minds-beyond-borders-1201479787/|title=Alana De La Garza & Annie Funke Join ‘Criminal Minds: Beyond Borders’|work=Deadline|date=July 17, 2015|accessdate=July 22, 2015}}</ref>. 2011 йылдың февралендә CBS каналында «Енәйәтсесә фекер йөрөтөү: шик аҫтындағы кешенең холоҡ-фиғеле» спин-оффы экранға сыға. {{Тәржемәһеҙ 3|Мыслить как преступник: Поведение подозреваемого|«Мыслить как преступник: Поведение подозреваемого»|en|Criminal Minds: Suspect Behavior}} <span class="ref-info" style="font-size:85%; cursor:help; color:#888;" title="на английском языке ">(инг.)</span>русск.<ref>{{Cite web|url=http://www.deadline.com/2010/05/cbs-picks-up-criminal-minds-spinoff-to-series/?utm_source=twitterfeed&utm_medium=twitter|title=CBS Picks Up 'Criminal Minds' Spinoff To Series|author=Nellie Andreeva|date=17 May 2010|publisher=[[Deadline.com]]|accessdate=17 May 2010|archiveurl=http://www.webcitation.org/66Sdpqpjl|archivedate=2012-03-27}}</ref> Ун өсөнсө сериянан 1-се миҙгел төшөрөлә. Иде сара уңайынан сезон 1 серия 13 эшләгән. «Оскар»ға эйә булған Форест Уитакер сериалдың йондоҙона әүерелә. Сериал ябыла<ref>Команда о которой рассказывают в сериале появляется и в основном «Мыслить как преступник»: 5 сезон 18 серия{{Cite web|last=Andreeva|first=Nellie|url=http://www.deadline.com/2011/05/cbs-renews-csi-ny-cancels-criminal-minds-suspect-behavior/|title=CBS renews 'CSI:NY', cancels 'Criminal Minds: Suspect Behavior'|work=Deadline Hollywood|date=May 17, 2011|accessdate=May 17, 2011|archiveurl=http://www.webcitation.org/66SdrOP7O|archivedate=2012-03-27}}</ref>. 2015 йылдың башында сериал авторҙарының береһе Енәйәтсесә фекер йөрөтөү спин-оффының яңы сығарылышы тураһында хәбәр итә. Тик был юлы сит илдә. Унда төп ролде Америка актеры Гэри Синиз уйнаясаҡ<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/LLPOS/status/543620524119560192|title=What's New? Bring It On!|work=Deadline Hollywood|date=May 17, 2011}}</ref>. Сюжет был юлы ФБР-ҙың Америка граждандарының сит илдәге проблемалары менән шөғөлләнгән яңы подразделениеһы тирәләй ҡороласаҡ. Һуңыраҡ сериалдың ике бүлектең хеҙмәттәшлеген күрһәткән яңы эпизодтары апрелдә көн күрәсәге турһында белдерелә. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} [[Категория:Алфавит буйынса телесериалдар]] ihdug9g6s95ib4rr7aiewxqs4mqm7we 0 157213 1284884 1280633 2025-07-10T22:57:10Z 78.177.162.141 1284884 wikitext text/x-wiki {{Государственный деятель | имя = Биньямин Нетаньяху | оригинал имени = {{lang-he|בנימין נתניהו}} | изображение = Benjamin Netanyahu, February 2023.jpg | ширина = | должность = Израилдең премьер-министры | порядок = Израилдең утыҙ икенсе хөкүмәте | флаг = Flag of the Prime Minister of Israel.svg | периодначало = 2009 йылдың 31 марты | периодконец = | предшественник = Эхуд Ольмерт | преемник = | порядок_2 = 13 | флаг_2 = Flag of the Prime Minister of Israel.svg | периодначало_2 = 18 июнь, 1996 | периодконец_2 = 6 июль, 1999 | предшественник_2 = Шимон Перес | преемник_2 = Эхуд Барак | должность_3 = Израиль Элемтә министры | порядок_3 = 31 | флаг_3 = Flag of Israel.svg | периодначало_3 = 2014 йылдың 5 ноябре | периодконец_3 = | предшественник_3 = Гилад Эрдан | преемник_3 = | должность_4 = Иерусалим эштәре һәм Израиль диаспораһы буйынса министры | порядок_4 = 8 | флаг_4 = Flag of Israel.svg | периодначало_4 = 2013 йылдың 18 марты | периодконец_4 = | предшественник_4 = Йоэль Эдельштейн | преемник_4 = | должность_5 = Израилдең дин эштәре буйынса министры | премьер_5 = Биньямин Нетаньяху | порядок_5 = 8 | флаг_5 = Flag of Israel.svg | периодначало_5 = 18 июнь | периодконец_5 = 1996 йылдың 7 авгусы | предшественник_5 = Шимон Шитрит | преемник_5 = Элияху Свиса | должность_6 = Израилдең юстиция министры | премьер_6 = Биньямин Нетаньяху | порядок_6 = 18 | флаг_6 = Flag of Israel.svg | периодначало_6 = 18 июнь | периодконец_6 = 1996 йылдың 4 сентябре | предшественник_6 = Яаков Нееман | преемник_6 = Цахи Ханегби | должность_7 = Израиль фәне, мәҙәниәте технологияһы һәм спорты министры | порядок_7 = 9 | премьер_7 = Биньямин Нетаньяху | флаг_7 = Flag of Israel.svg | периодначало_7 = 1996 йылдың 18 июне | периодконец_7 = 1997 йылдың 9 июле | предшественник_7 = Бени Бегин | преемник_7 = Михаэль Эйтан | должность_8 = Израилдең төҙөлөш министры | премьер_8 = Биньямин Нетаньяху | порядок_8 = 13 | флаг_8 = Flag of Israel.svg | периодначало_8 = 1996 йылдың 18 июне | периодконец_8 = 1999 йылдың 6 июле | предшественник_8 = Биньямин Бен-Элиэзер | преемник_8 = Ицхак Леви | должность_9 = Израилдең сит ил эштәре министры | премьер_9 = Ариэль Шарон | порядок_9 = 17 | флаг_9 = Flag of Israel.svg | периодначало_9 = 2002 йылдың 6 ноябре | периодконец_9 = 2003 йылдың 28 феврале | предшественник_9 = Шимон Перес | преемник_9 = Сильван Шалом | должность_10 = Израилдең финанс министры | премьер_10 = Ариэль Шарон | порядок_10 = 24 | флаг_10 = Flag of Israel.svg | периодначало_10 = 2003 йылдың 28 феврале | периодконец_10 = 2005 йылдың 9 авгусы | предшественник_10 = Сильван Шалом | преемник_10 = Эхуд Ольмерт | порядок_11 = 18 | должность_11 = Израилдең оборона министры | флаг_11 = Flag of Israel.svg | предшественник_11 = Авигдор Либерман | преемник_11 = Нафтали Беннет | периодначало_11 = 2018 йылдың 18 ноябре | периодконец_11 = 2019 йылдың 12 ноябре | дата рождения = 1949 йылдың 21 октябре | место рождения = Тель-Авив, Израиль | дата смерти = | место смерти = | вероисповедание = йәһүд дине | партия = Ликуд | отец = Бенцион Нетаньяху (1910—2012) | мать = Циля Нетаньяху (Сегаль) | супруг = | автограф = Benjamin Netanyahu signature.svg | супруга = 1) Мириам (Мики) Вейцман (впоследствии Харан) <br>2) Флор Кейтс <br>3) Сара Бен-Арци | дети = '''ҡыҙы: ''' Ноа (беренсе никахынан)<br>'''улдары:''' Яир һәм Авнер (өсөнсө никахынан) | звание = капитан | годы службы = 1967—1973 | принадлежность = {{Флаг Израиля}} Израилдең оборона армияһы | род войск = {{comment|махсус тәғәйенләнешле|спецназ}} (Сайерет Маткаль) | сражения = * Израилдең Бейрут аэропортына рейды (1968) «Дар» операцияһы * Карам эргәһендәге алыш * «Изотоп» операцияһы * Ҡиәмәт көнө һуғышы |сайт={{URL|https://www.netanyahu.org.il/en/|netanyahu.org.il}}}} '''Биньями́н (Биби) Нетанья́ху''' (Нетания́гу)<ref>''Нетаниягу'' — израиль рус телле киң мәғлүмәт сараларында таралыш алған яҙылыш.</ref> (''йәһүдсә'' ‏בנימין נתניהו‏‎; [[1949]] йылдың 21 октябрендә [[Тель-Авив]]та тыуған) — Израилдең дәүләт һәм сәйәси эшмәкәре. 1996 йылдан алып 1999 йылға тиклемге осорҙа Израилдең премьер-министры, Израилдең утыҙ икенгсе хөкүмәтендә хәҙерге көндә лә (2009 йылдан) вазифа биләүсе премьер-министры, (2018 йылдың 18 ноябренән) Израилдең оборона министры<ref>{{Cite news|title=Нетаньяху стал министром обороны Израиля после отставки Либермана|first=Настоящее|last=Время|url=https://www.currenttime.tv/a/29608108.html|work=Настоящее Время|accessdate=2018-11-19|language=ru}}</ref>. Ликуд партияһы лидеры (1993—1999 йй. һәм 2005 йылдан). Дөйөм алғанда, 3 тапҡыр Израиль финанс министры вазифаһын башҡарған, [[2005 йыл]]дың 9 авгусында Газа секторынан сиктәрҙе бер яҡлы ғына айырыу һәм израиль тораҡтарын сығарыуға протест йөҙөнән отставкаҡға китә. 2005 йылдың декабрендә Кнессетта оппозиция лидеры була. Израилдә 2009 йылғы Кнессетҡа 18-се саҡырылыш парламент һайлауҙарында Ликуд партияһы 2-се урында була һәм Кнессетҡа 27 мандат ала. Кадим партияһы беренсе урын ала, әммә партия лидеры Ципи Ливни депутаттарҙың күпселек ышанысын йыя алмай. Израиль президенты Шимон Перес Ликуд лидеры Биньямин Нетаньяхуға хөкүмәт формалаштырырға ҡуша. Нетаньяху бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң тыуған тәүге Израиль премьер-министры<ref name="Первый премьер-министр">[http://newsil.ru/wiki/people/politiki/341-binyamin-netanyahu-pervyy-kto-iz-izrailskih-premer-ministrov-rodilsya-v-izraile.html Биньямин (Биби) Нетаньяху] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110217031549/http://newsil.ru/wiki/people/politiki/341-binyamin-netanyahu-pervyy-kto-iz-izrailskih-premer-ministrov-rodilsya-v-izraile.html |date=2011-02-17 }} {{недоступная ссылка|число=23|месяц=05|год=2013|url=http://newsil.ru/wiki/people/politiki/341-binyamin-netanyahu-pervyy-kto-iz-izrailskih-premer-ministrov-rodilsya-v-izraile.html|id=20110308}}</ref>. == Биографияһы == Биньямин Нетаньяху тарих профессоры һәм Владимир Евгеньевич Жаботинскийҙың шәхси секретары, [[Белоруссия]]нан сыҡҡан йәһүд улы, Бенцион Нетаньяху (Милейковский) һәм Цили Нетаньяху (Сегаль) ғаиләһендә тыуған. Биньямин — уларҙың икеннсе улы. Өлкән улдары, Йонатан (Йони) Нетаньяху, Израилдең милли геройы, израиль тотҡондарын азат итеү буйынса «Энтеббе» операцияһы барышында һәләк булған. Кесе туғаны, энеһе Идо Нетаньяху — фән докторы, врач-радиолог һәм яҙыусы. Биньяминдың ҡарттаһы — рәсәй раввины, сионизм {{comment|тәғлимәтен таратыусы|проповедник}}, Нетан (Нетаньяху) Милейковский. 1950-се йылдар аҙағында һәм 1960-сы йылдарҙа Бенцион Нетаньяху ғаиләһе, ғаилә башлығының ҡайҙа уҡытыуына ҡарап, йә Израилдә йә [[АҠШ]]-та йәшәгән<ref name="ynetnews.com">{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3482383,00.html|title=Prime Minister Benjamin Netanyahu - Israel News, Ynetnews|publisher=[[Ynetnews]]|date=|accessdate=2010-04-25|archiveurl=https://www.webcitation.org/690xYXyd8?url=http://www.ynetnews.com/home/0,7340,L-9513,00.html|archivedate=2012-07-08|deadlink=no}}</ref>. Биньяминды малай сағында «Биби» тип йөрөткәндәр<ref name="Первый премьер-министр" />. 1967 йылда уҡыуын тамамлағандан һуң, Нетаньяху Израиль оборона армияһында хеҙмәт итеү бурысын үтәр өсөн Израилгә ҡайта. Сайерет Маткаль элиталы диверсион-разведка подразделениеһында хеҙмәт итә. Дошман илдәр территорияһында бер нисә хәрби операцияла, шул иҫәптән Бейрут аэропортына израиль рейдында (1968) һәм Карам эргәһендәге алышта ҡатнаша. Ике тапҡыр яралана, шул иҫәптән 1972 йылдың 9 майында «Сабена» авиакомпанияһы самолётын ҡамаған фәләстинлеләрҙән азат итеүҙә, «Изотоп» операцияһында, ҡатнаша. 1972 йылда капитан дәрәжәһендә хеҙмәтен тамамлап, юғары белем алыу маҡсатында АҠШ-ҡа ҡайта. 1975 йылда Нетаньяху Массачусетс технология институтында (MIT) архитектура өлкәһендә бакалавр дәрәжәһенә, ә 1977 йылда — Sloan школа менеджмент мәктәбендә (MIT) менеджмент магистры дәрәжәһенә эйә була, ә һуңынан Гарвард университетында һәм MIT-ҙа политологияны өйрәнә. Уҡыған осорҙа Нетаньяху Бостон консалтинг төркөмөндә эшләй<ref name=bio>{{cite news |title= Benjamin Netanyahu, Likud |url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3064466,00.html |publisher=[[Ynetnews]] |date=2005-03-28 |accessdate=2009-08-05}}</ref>. Ҡиәмәт көнә һуғышы башланғанлыҡтан (1973), Нетаньяху уҡыуын ташлай һәм [[Суэц каналы]] һәм Голан бейеклеге районындағы һуғыштарҙа ҡатнаша. 1977 йылдла уҡыуын тамамлағандан һуң, Нетаньяху Израилгә әйләнеп ҡайта. Бында күпмелер ваҡыт мебель компанияһында маркетинг буйынса топ-менеджер булып эшләй. Параллель рәүештә ул "Й. Нетаньяху исемендәге антитеррор институты"н төҙөй, террорға ҡаршы көрәш буйынса халыҡ-ара конференциялар уҙғара. Шул уҡ ваҡытта ул израиль сәйәсмәндәре, атап әйткәндә, АҠШ-тағы Израиль илсеһе Моше Аренс менән таныша, һәм [[1982 йыл]]да Нетаньяху уның урынбаҫары булып китә.<ref name="ynetnews.com"/> Б. Нетаньяхуның сәйәси темаларға яҙған мәҡәләләре «Нью-Йорк Таймс», «Вашингтон Пост», Los Angeles Times, «Ле Монд» гәзиттәрендә, «Time» аҙналыҡ жураналында һ. б. баҫылған. Сәйәси темаларғ бер нисә китап авторы. Террор проблемалары буйынса Халыҡ-ара институтына («Институт Йонатан») нигеҙ һалған. Израилдең АҠШ-тағы генераль консулы (1982—1984), БМО илсеһе (1984—1988). Сит ил эштәре министры урынбаҫары (1988-90), Хөкүмәт Башлығы Министрлығының министр урынбаҫары (1990—1992), «Ликуд» партияһы лидеры һәм оппозиция башлығы (1993). Биньямин Нетаньяху өс тапҡыр өйләнгән. Тәүге ҡатыны Мириам (Мики) Вейцман (хәҙерге көндә Харан) Бостонда (АҠШ) эшләгәндә осрата, тәүге никахынан ҡыҙы (Ноа) бар. 1982 йылда икенсе тапҡыр Флор Кейтсҡа өйләнә, никах хаҡына Флерға, атаһы яғынан ғына йәһүд булғанлыҡтан, йәһүд диненә күсергә тура килә. 1991 йылда Нетаньяху танылған израиль педагогы Шмуэль Бен-Арциҙың ҡыҙы Сара Бен-Арциға, өсөнсө тапҡыр, өйләнә<ref>[http://www.kontinent.org/article_rus_4b87316a11fc6.html Династия Олимпийцев]</ref> Бибиҙың өсөнсө никахынан ике улы: Яир һәм Авнер тыуа<ref>.[https://web.archive.org/web/20070616122549/http://mnenia.zahav.ru/AuthorProfile.aspx?aid=284 Мнения Б. Нетаньяху]</ref>. == Дипломатик карьераһы һәм сәйәси карьераһы башы == [[Файл:Flickr - Government Press Office (GPO) - Benjamin Netanyahu and Sorin Hershko.jpg|thumb|left|Нетаньяху «Энтеббе» операцияһы барышында яраланған һалдат менән әңгмәләшә, 1986 й.]] 1982 йылда Израилдең АҠШ-тағы илсеһе Моше Аренс назначает Нетаньяхуҙы үҙенең урынбаҫары итеп тәғәйенләй. Бынан тыш, Нетаньяху 1983 йылғы АҠШ менән израиль делегацияһының тәүге стратегик һөйләшеүҙәре вәкиле була. 1984 йылда Нетаньяху БМО-ла Израиль илсеһе итеп тәғәйенләнә.<ref>{{Cite web |url=http://presidents.h1.ru/site/primeministers/israel/net.html |title=Биньямин Нетаньяху. Биография |accessdate=2011-03-09 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110609021658/http://presidents.h1.ru/site/primeministers/israel/net.html |archivedate=2011-06-09 |deadlink=yes }}</ref>. Артабанғы дүрт йылда ул БМО-ның элекке Генераль секретары Курт Вальдхаймдың нацистик үткәнен фашлау буйынса БМО йәшерен архивтары серен асыу өҫтөндә эшләй. Эшлекле дипломат, талантлы оратор һәм полемист булараҡ, Нетаньяху донъя берләшмәһендә Израилдең позицияһын нығыта. 1988 йылда Нетаньяху Израилгә ҡайта һәм, Ликуд партияһы исемлегенән кнессет депутаты булып, сәйәси карьераһын башлай. Израиль Премьер-министры Ицхак Шамир уны Израилдең Сит ил эштәре министры урынбаҫары итеп тәғәйенләй.<ref>[http://www.knesset.gov.il/mk/ru/mk_ru.asp?mk_individual_id_t=90 Нетаньягу на сайте кнессета ]</ref> 1992 йылда Ликуд лидеры Ицхак Шамир, һайлауҙарҙа артта ҡалғанлыҡтан, отставкаға китә. Праймеризда Нетаньяху, элекке премьер Менахем Бегиндың улы Бени Бегинды һәм Давид Левиҙы еңеп, партия лидеры була. Тәүҙә Ариэль Шарон да Ликуд башлығы һайлауҙарында ҡатнашмаҡсы була, әммә партияла популяр булмауы арҡаһында, кандидатураһын ала. [[1993 йыл]]да Нетаньяху Кнессетта ла оппозиция лидеры булып китә. 1993 йылда, Ослола Килешеү төҙөгәндән һуң, ул, Ицхак Рабин етәкселегендәге хөкүмәтте һәм Хеҙмәт партияһын (Авода) ғәрәп терроризмына ҡаты позиция булдырмауҙа ғәйепләй. Ликуд партияһы шулай уҡ израиль ғәскәрҙәрен Газа Секторынан һәм Иордан йылғаһының көнбайыш ярынан сығарыуға ҡаршы була<ref name="britannica">{{cite web|title=Benjamin Netanyahu|url=https://www.britannica.com/biography/Benjamin-Netanyahu|website=britannica.com|date=Last Updated: Feb 4, 2019|accessdate=2019-02-22|lang=en}}</ref>. == Премьер-министр (1996—1999) == 1996 йылда Израилдә дәүләт тарихында тәү тапҡыр премьер-министрҙы туранан-тура һайлауҙар үткәрелә.<ref>[http://www.inaru.co.il/win_d/polit_d/pol_istor.html Политическая история Израиля]</ref>. Һайлауҙарҙа барлығы ике кандидат: Нетаньяху үҙе һәм Шимон Перес күрһәтелә, һайлауҙар һөҙөмтәһе буйынса, һайлау алды һорауламалары Перестың еңеүен фаразлаһа ла, хөкүмәт башлығы итеп Биньямин Нетаньяху һайлана. 1996 йылдың 3-4 мартында фәләстин исламист төркөмдәре ойошторған теракттар йәмәғәт фекеренең киҫкен үҙгәреүенең сәбәбе булып торған. Партия Авода партияһы традицион рәүештә фәләстиндәргә территориаль ташламалар яҡлы була, әммә террористик акттар яңырғалыҡтан хәҙер бындай концепция актуаль булмаған. Теракттар һөҙөмтәһендә 32 израиль кешеһе һәләк булған. Бынан тыш, Нетаньяхуҙың һайлау алды кампанияһын Артур Финкельштейн — америка политтехнологы уҙғарған. Артур Финкельштейн америка стилендәге агрессив сәйәси кампания үткәргән, элегерәк Израилдә быға оҡшаш һайлау алды кампанияһы методтары ҡулланылмаған булған. Нетаньяху Израиль тарихында иң йәш премьер-министр булған. Премьер-министр һайлауҙарында еңеү яулауына ҡарамаҫтан, Ликуд партияһы Кнессетта күпселекк яуламай, 14-се саҡырылыш Кнессет һайлауҙарында Авода партияһы еңә. Шуның өсөн Нетаньяхуға, ШАС һәм Яхадут ха-Тора дини партиялар ҡатнашлығында, коалицион хөкүмәт төҙөргә тура килә. Был партияларҙың социаль тәьминәт һәм үҙ электоратының ҡурсаулы булыуы яҡлы талаптары Нетаньяхуҙың капиталистик ҡараштарына тап килмәй. Дини партиялар лидерҙары яңы премьер-министрҙан территорияны биреүгә юл ҡуймауҙы һәм дини йәһүдтәрҙе армияла хәҙмәт итеүҙән азат итеүҙе талап иткән. Әммә Нетаньяху, Израиль элек ҡаралған Килешеүҙәрҙе, шул иҫәптән Осло килешеүҙәрен үтәргә тейеш тине, шул уҡ ваҡытта премьер, тыныслыҡ процесы оҙон буласаҡ һәм тыныслыҡ килешеүҙәрен алып барыуҙың иң төп шарты булып ике яҡтың да йөкләмәләрҙе үтәүе тора тине. Нетаньяху булдырған коалицияға түбәндәге: Ликуд, Гешер, Мафдал, Яхадут ха-Тора, Исраэль ба-Алия, Шас һәм Өсөнсө юл партиялары ингән. 1996 й. сентябрендә Биньямин Нетаньяху һәм Эхуд Ольмерт (Иерусалимдың мэры) Хасмонейҙар Туннелен ҡарау мөмкинлеген биргән ҡарар ҡабул итә<ref>{{cite web |url=http://www.thecanadianencyclopedia.com/articles/macleans/israel-opens-disputed-tunnel |title=Israel Opens Disputed Tunnel |last1=Morris |first1=Nomi |last2=Silver |first2=Eric |date=1996-10-07 |work=Maclean's |accessdate=2013-03-09 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121020014235/http://www.thecanadianencyclopedia.com/articles/macleans/israel-opens-disputed-tunnel |archivedate=2012-10-20 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121020014235/http://www.thecanadianencyclopedia.com/articles/macleans/israel-opens-disputed-tunnel |date=2012-10-20 }}</ref>. Хасмонейҙар Туннеле — боронғо һыу ағышынан алып хасмоней-иродианға тиклемге участкаһы, Стена Плача майҙанынан Виа Долорозға, Ҡорам тауынан көнбайышҡа 300 м һәм уның көнбайыш терәү диуарына параллель урынлашҡан. {{comment|Фәләстинды азат итеү ойошмаһы|ООП}} һәм Фәләстин автономияһы башлығы Ясир Арафат ул саҡта, израильтяндар йәнәһе Әл-Аҡса мәсетенең фундаментын ҡаҙыуҙы һәм шулай итеп, үҙҙәренең Өсөнсө Ҡорамына урын булдырыу маҡсатында, уны емереүҙе планлаштыра тигән. Иерусалимда һәм Фәләстин автономияһы контролендә торған территориялар районында етди болалар һәм ҡораллы бәрелештәр барышында фәләстин полицияһы тәүге тапҡыр израиль именлеге көстәренә ҡаршы ҡорал ҡулланырға мәжбүр булды. Ғәрәптәр Стена Плача эргәһендә табынған йәһүдтәргә күп тапҡырҙар таш ырғыта. Бәрелештәр барышында 15 израильтян һәм 52 ғәрәп үлтерелгән.<ref name="mfa960926">[http://www.mfa.gov.il/mfa/mfaarchive/1990_1999/1998/7/special%20update%20on%20events%20of%20sept-oct%201996 Special Update on Events of Sept-Oct 1996, 26 Sep 1996] [[МИД Израиля]]{{ref-en}}</ref><ref>{{cite news |title=Step Inside The Hidden Tunnels Under Jerusalem's Sacred Western Wall |first=Grace |last=Wyler |url=http://www.businessinsider.com/western-wall-tunnels-israel-jerusalem-temple-photos-2013-1?op=1 |publisher=Business Insider |date=2013-01-31 |accessdate=2013-03-10}}</ref> Нетаньяху, хөкүмәт формалашыу менән үк, тыныслыҡ процесын дауам итәсәген иҫбатларға теләгән. [[1997 йыл]]дың 11 ноябрендә Хевронда Нетаньяху Фәләстин милли хакимиәте Рәйесе [[Ясир Арафат]] менән осраша, осрашыуҙың төп һөҙөмтәһе булып бөтә Хевронды (97 %) ғәрәптәргә биреү була. Ҡаланың ҡалған 3 % (Праотцы мәмерйәһенә бик яҡын торған ере) израильтяндарға йөрөрлөк булһа ла, ғәрәптәрҙең йәшәү территорияһы йәки асығыраҡ әйткәндә — ғәрәп һәм йәһүдтәрҙең ҡатнаш (тәүлек әйләнәһендә хәүефле) йәшәү урыны тип иғлан ителгән.<ref>{{Cite web |url=http://domino.un.org/UNISPAL.NSF/0/c7d7b824004ff5c585256ae700543ebc?OpenDocument |title=Protocol Concerning the Redeployment in Hebron |accessdate=2011-03-10 |archiveurl=https://www.webcitation.org/61AaFBdfI?url=http://domino.un.org/UNISPAL.NSF/0/c7d7b824004ff5c585256ae700543ebc?OpenDocument |archivedate=2011-08-24 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071024142822/http://domino.un.org/unispal.nsf/0/c7d7b824004ff5c585256ae700543ebc?opendocument |date=2007-10-24 }}</ref> [[Файл:Houghton house Netanyahu Albright Arafat.jpg|thumb|225px|left|Нетаньяху һәм Ясир Арафат Мадлен Олбрайт алдында Вай Плантейшн килешеүенә ҡул ҡуя.]] 1998 йылда, Америка Ҡушма Штаттары президенты Уильям Джефферсон Билл Клинтон аралашсылығында, Ясир Арафат менән Вай Плантейшн килешеүенә ярашлы, фәләстинлеләр Йәһүҙиә һәм Самария территорияһының (Иордан йылғаһының көнбайыш яры) (А зонаһы) 13%-ын, шул иҫәптән фәләстин халҡы күп йәшәгән фәләстин ҡалалары һәм райондары сиктәрен, кире алған. Израиль менән фәләстиндәрҙең тыныслыҡ процесынан тыш, Нетаньяху алдында израиль иҡтисадын нығытыу бурысы торған. Иҡтисад өлкәһендә төп бурыс булып инфляция үҫешен туҡтатыу һәм дәүләт бюджетының дефицитын ҡыҫҡартыуға йүнәлтелгән башҡа аҙымдар торған. Нетаньяху премьер булған осорҙа израиль юғары технологияһына {{comment|һалыуҙар|вложения}}, икенсе төрлө атағанда, «хайтек», йыл һайын 1 миллиард доллар иҫәпләнә. Нетаньяху баҙар иҡтисадын һәм ирекле эшҡыуарлыҡты хуплаған<ref>{{cite news |url=http://www.jta.org/1998/04/29/archive/israel-reforms-economy-on-eve-of-independence-day-2|title=Israel Reforms Economy on Eve of Independence Day|publisher=Jewish Telegraphic Agency}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/1997/07/26/world/in-fight-over-privatization-netanyahu-wins-a-round.html|title=In Fight Over Privatization, Netanyahu Wins a Round|date=1997-07-26|work=The New York Times|first=Serge|last=Schmemann}}</ref>, һәм шул сәйәсәт сиктәрендә халыҡҡа һалым һалыу системаһын, дәүләт субсидияларын {{comment|яңынан бүлеүҙе|перераспределение}} һәм дотацияларҙы ҡыҫҡартыуҙы үҙгәрткән. Был сәйәсәтен ул Шарон хөкүмәтендә финанс министры булып эшләгән дәүерендә лә дауам иткән. Уның каденцияһында иҡтисади һәм община-ара ҡаршылыҡтар көсәйгән. Атап әйткәндә, иҡтисади яҡтан маҡсатҡа ярашлы түгел тип, төньяҡта һәм көньяҡта бик күп ҡала барлыҡҡа килтереүсе предприятиелар ябылған, һәм был урындағы профсоюздарҙың киҫкен ҡаршылығына килтергән. Израиль генераль прокуроры вазифаһына Рони Бар-Онды тәғәйенләү Израиль сәйәси сәхнәһендә ҙур ғауға тыуҙыра. Рони Бар-Он Ликуд Үҙәге ағзаһы. Бар-Он Арье Дериҙы ришүәтселектә ғәйепләүсе эште ябырға тейеш була. Бының өсөн Шас партияһы Хеврондан ғәскәрҙәрҙе сығарыуҙы талап итеп тауыш бирергә тейеш була. Әммә Бар-Он, сәйәси бәйләнештәре арҡаһында ғына ҡуйылған түбән класлы юрист, тип ғәйепләнеп, урынында тәүлек тә ултыра алмай. Башта Нетаньяхуҙың кәңәшсеһенә , ә һуңынан үҙенә лә ҡағылышлы ғауға ҡуба. Израиль полицияһы премьер-министрҙан һорау ала, уға ҡаршы енәйәти эш асыу мөмкинлеге тураһында киҫәтә. Нетаньяхуға илдәге иң яҡшы адвокатты — Яков Вайнротты ялларға тура килә. Вайнрот, үҙ сиратында, ғауға тыуҙырыуҙа төп ғәйепле кеше Израиль Юстиция министры Цахи Ханегби торғанын раҫлай.<ref>[http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=173239 Адвокат защищает премьер-министра Израиля от оппозиции]</ref> Моссадтың уңышһыҙлыҡҡа осрауы икенсе ғауғаға алып килә. Моссадҡа — Хамас террористик ойошмаһының күренекле эшмәкәрҙәренең береһе Халед Машалды юҡ итеү бурысы ҡуйыла<ref name="inc1">{{cite web|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/palestinianauthority/9730669/Khaled-Meshaal-How-Mossad-bid-to-assassinate-Hamas-leader-ended-in-fiasco.html|title=Khaled Meshaal: How Mossad bid to assassinate Hamas leader ended in fiasco|publisher=The Telegraph|date=2012-12-07|accessdate=2019-05-04}}</ref>. [[1997]] йылдың 25 сентябрендә Моссад агенттары Амман урамдарының береһендә Машалдың ҡолағына ағыу һиптерәләр<ref name="inc1"/>, ләкин Машалдың һаҡсылары уларҙы һиҙеп ҡала һәм илселектә йәшенәләр. Иордан властары талабы буйынса Израиль {{comment|ағыуға ҡаршы матдә|противоядие}} бирә һәм Хамастың рухи лидеры Әхмәт Ясинды иреккә сығара<ref>[http://www.lenta.ru/lib/14163633/ Машаль, Халед]</ref>. Алмашына израиль агенттары язаланмай һәм иреккә сығарыла. Тикшереүҙәр барышында операцияны әҙерләгәндә хаталарға юл ҡуйылғаны асыҡлана. Өлгөрөп килгән сәйәси ғауғаны баҫтырыу маҡсатында, Нетаньяхуның үҙен, Ариэль Шаронды һәм Моссадтың ул саҡтағы директоры Эфраим Халевиҙы ҡыҫтырып, израиль сәйәсмәндәренең ҙур төркөмө Амманға оса. Иордания менән мөнәсәбәттәре боҙолоу ғына түгел<ref name="inc">{{cite web|url=https://books.google.com/books?id=DjAyc8Ru7RoC&pg=PA130|title=Negotiating Arab-Israeli Peace, Second Edition: Patterns, Problems, Possibilities|author1=Laura Zittrain Eisenberg|author2=Neil Caplan|page=130|publisher=Indiana University Press|date=2010-07-14|accessdate=2019-05-04}}</ref>, израиль спецагенттары Иорданияға канада паспорттары менән ингәнлектән, Канада менән мөнәсәбәттәр ҙә боҙола. [[Иерусалим]]дың көньяҡ өлөшөндә Хар-Хомда яңы йәһүд районын төҙөү планы Нетаньяхуҙың киҫкен ризаһыҙлыҡ тыуҙырған тағы бер аҙымы булған. Хар-Хомда 30 мең кешегә иҫәпләнгән торлаҡ төҙөү фаразланған, был фәләстиндәрҙең генә түгел, хатта израильтяндрҙың да поотесына килтергән. [[Ясир Арафат]], төҙөлөш туҡтатылмайынса тороп, Израиль премьер-министры Биньямин Нетаньяху менән осрашмаясағын белдергән. Ысынбарлыҡта был тыныслыҡ килешеүҙәренең туҡтап ҡалыуына килтерер ине.<ref>[http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=174509&print=true На пути израильско-палестинских переговоров встали бульдозеры]</ref> 1997 йылдың 21 мартында[[Тель-Авив]]тағы «Апропо» кафеһында күп ҡорбандарға алып килгән теракт ойошторола. «Акция» өсөн яуаплылыҡты ХАМАС ислам террористик ойошмаһы ала. Был теракттан һуң фәләстин-израиль контакттары<ref>[http://rafael-972.narod.ru/indexTerrorism.html Теракты против израильтян]</ref>, йәмәғәтселектән йәшертеп ҡалып булмағанса, күҙгә күренеп, ҡыҫҡарған. Ликудта фекер төрлөлөгө, дәүләт бюджетын раҫлау проблемалары һәм Кнессетта Нетаньяху хөкүмәтенә ышанмаусанлыҡ, [[1999 йыл]]да ваҡытынан алда һайлауҙарға алып килә. Ваҡытынан алда һайлауҙар 1999 йылдың 17 майында уҙған. Нетаньяхуны Авода партияһы кандидаты Эхуд Барак еңгән. Был Ликуд партияһының үҙ тарихында иң ҙур отолошо булғандыр, һайлауҙарҙа партия барлығы 14 % тауыш ҡына йыйған.<ref>[http://www.knesset.gov.il/history/ru/hist14_s_ru.htm Кнессет четырнадцатого созыва — Состав фракций]</ref> [[1999 йыл]]да ул ваҡытынан алдағы һайлауҙарҙа еңелә һәм сәйәсәттән китеүен белдерә. == Отставканан һуң == 1999 йылда сәйәси сәхнәнән киткәндән һуң, ул hi-tech компанияһында бизнес-консультант сифатында эшләй, һәм бөтә донъя буйлап лекциялар менән сығыш яһай. Нетаньяху, үҙенең премьер-министр вазифаһындағы вариҫының бәхәсле аҙымдары буйынса «борсолоусы гражданин» позицияһынан әүҙем сығыштары менән, шулай уҡ сәйәсәттән дә бер юлы ситләшмәй. 1999 йылдың авгусында «Едиот Ахронот» гәзите Нетаньяху тураһында ғауғалы мәҡәлә баҫтыра. 2000 йылдың мартында полиция, Нетаньяхуҙы мутлашыуҙа, ришүәтселектә, аҡса урлауҙа һәм ышаныс менән артыҡ файҙаланыуҙа ғәйепләй. Әммә ахырҙа, материалдар судҡа тапшырылмай.<ref>[http://www.ynet.co.il/english/articles/0,7340,L-3482383,00.html Prime Minister Benjamin Netanyahu]</ref> [[Файл:Vladimir Putin 21 December 2000-1.jpg|thumb|right|250px|Нетаньяху һәм [[Владимир Путин]] йәһүд общинаһы үҙәгендә. [[Мәскәү]], 2000 йылдың 21 декабре]] == 2000 йылдарҙан һуң сәйәси эшмәкәрлеге == 2001 йылда Израиль премьер-министры Эхуд Барак отставкаға китә. Ошо йылда Нетаньяху Ликуд партияһы лидеры булыу мөмкинлеген файҙаланмай, һәм, Кнессет үҙтаралышҡа ҡаршы булыу сәбәпле, премьер-министрҙы туранан-тура һайлауҙарҙа ҡатнашыуҙан баш тарта. Ариэль Шарон Ликуд лидеры һәм хөкүмәт башлығы булып китә. Дауамлы Әл-Аҡса интифады шарттарында Шарон милли берлек хөкүмәтен формалаштыра<ref>[http://www.jafi.org.il/JewishAgency/Russian/Education/Jewish+State/People/Ariel+Sharon Биография Ариэля Шарона] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140129040034/http://www.jafi.org.il/JewishAgency/Russian/Education/Jewish+State/People/Ariel+Sharon/ |date=2014-01-29 }}</ref>. Яңы хөкүмәт илдең бөтә тарихында иң ҙуры була, дөйөм алғанда, унда 27 министр була. 2002 йылдың октябрендә Авода партияһы, Израиль дәүләт бюджетына бәйле төрлө ҡаршылыҡтар булғанлыҡтан, коалициянан сыға. Коалиция, уның ҡарамағында Кнессет бары тик 55 урын ғына булғанлыҡтан, аҙсылыҡта ҡала. Шарон Кнессетҡа ваҡытынан алда һайлауҙар иғлан итергә мәжбүр була.<ref>[https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9806E4D6103FF932A05753C1A9649C8B63 The New York Times: SHARON COALITION SHATTERS AS LABOR QUITS OVER BUDGET ]{{ref-en}}</ref> Нетаньяху Ликуд башлығы һайлауҙарында ҡатнаша, ләкин еңелә. Шарон [[2002 йыл]]да Нетаньяхуҙы сит ил эштәре министры итеп, ә [[2003 йыл]]ғы һайлауҙарҙан һуң — Израилдең финанс министры итеп тәғәйенләй<ref name="ynetnews.com"/>. === Финанс министры === 2003 йылдың ғинуар аҙағында парламетҡа ваҡытынан алда һайлау үтә. Һайлауҙарҙың төп айырмаһы шунда: 2003 йылдан башлап премьер-министрҙы туранан-тура һайлау үткәрелмәй. Ликуд нигеҙле еңеүгә өлгәшә, Авода хеҙмәт партияһы еңелә. Шарон Ликуд, Шинуй, Ихуд Леуми һәм Мафдал партияларынан уң коалиция формалаштырған. Биньямин Нетаньяху илдең яңы хөкүмәтендә финанс министры вазифаһына ҡуйыла.<ref name="mfa960926" /> Финанс министры вазифаһында Нетаньяху дәүләт иҫәбенә хосуси секторҙы нығытыуҙы дауам иткән. Нетаньяхуҙың финанс сәйәсәте дәүләт сығымдарын ҡыҫҡартыуҙан, һалымдарҙы кәметеүҙән, социаль түләүҙәрҙе киҫеүҙән һәм монополияларҙы емереүҙән ғибәрәт. Нетаньяху шулай уҡ пенсия реформаһы уҙғарған.<ref name="Benjamin Netanyahu">[http://www.netanyahu.org/biography.html Сайт Биньямина Нетаньяху] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121116144653/http://www.netanyahu.org/biography.html |date=2012-11-16 }}{{lang-en|}}</ref> Реформалар илдең банк системаһы өсөн ҙур әһәмиәткә эйә була һәм {{comment|эске валовый продукт|ВВП}} үҫешкән. Нетаньяхуҙың иҡтисади сәйәсәте иҡтисадты күтәрә, эшһеҙлекте ҡыҫҡарта һәм иҡтисад үҫеше артыуға алып килгән.<ref name="Benjamin Netanyahu" /> [[Файл:Benjamin Netanyahu.jpg|thumb|left|150px|Нетаньяху, 2003 йыл]] 2005 йылдың авгусында, {{comment|бер яҡлы сик үткәреү|односороннее размежевание}} планы тормошҡа ашырылыр алдынан, Нетаньяху протеста йөҙөннән хөкүмәттән китә һәм эске партия оппозицияһын етәкләй. 2005 йылдың сентябрендә Шарон үҙе яҡлылар төркөмө менән Ликудтан сыға һәм «Кадима» тигән яңы партия төҙөй. Ноябрҙә Ликуд лидерын һайлағанда Нетаньяху еңеүгә өлгәшә һәм, партия лидерына әйләнеп, шул партиянан премьер-министр вазифаһына ынтыла. 2006 йылдың мартында Ликуд партияһы парламентҡа һайлауҙарҙа бөтәһе 12 урын ала һәм Эхуд Ольмерт коалицияһына инергә баш тарта. Хөкүмәт формалашҡандан һуң, Нетаньяху оппозиция лидеры була. Йәмәғәтселектән алған һорауламаға ҡарағанда, Икенсе ливан һуғышынан һуң премьер-министр вазифаһына кандидат булараҡ юғары рейтинг туплаған. Үҙенең вазифаһы сиктәрендә, Нетаньяху төп йәмәғәт форумдарында көн повесткаһының төп мәсьәләләре буйынса сығыш яһай. === Ликуд партияһы лидеры === Израиль ғәскәрҙәрен Газа секторынан сығарыу израиль йәмғиәтендә генә партия эсендәге тарҡалышҡа килтермәгән, Ликудта ла тартыш барған, был хәлдәр Ариэль Шарон һәм уның бер нисә тарафдашының партиянан сығыуына этәргән.<ref name="Партии">[http://www.inaru.co.il/win_d/polit_d/pol_partii.html Политические партии Израиля]</ref> Шарон, Шимон Перес һәм башҡа партия депутаттары яңы Кадима партияһына нигеҙ һалған. 2005 йылда партияның эске һайлауҙарында (праймериз) партия ағзалары Нетаньяху өсөн 44,7 % тауыш бирә, 33 % тауыш — Сильван Шалом өсөн. Нетаньяху партия лидеры тип таныла. 2006 йылда Кнессетҡа ваҡытынан алда һайлауҙарҙа Ликуд партияһы өсөнөсө урын (12 мандат) ала, Кадима партияһы 1-се урынға, Авода — 2-се урынға сыға. Кнессетҡа 2006 йылғы 17-се саҡырылыш һайлауҙарында Ликуд партияһы үҙ тарихында иң насар һөҙөмтә күрһәтә.<ref name="ynetnews.com" /> 2007 йылдың 14 авгусында Ликудтың эске һайлауҙары үткән, Нетаньяху, 73 % тауыш йыйып, нигеҙле еңеүгә өлгәшә. Нетаньяхуҙың көнәркәштәре араһында 23,4 % тауыш йыйған Моше Фейглин һәм 3,77 % тауыш ҡына йыйған бөтә донъя Ликуды рәйесе Дани Данон булған.<ref name="«Ликуд» победил в себе религию">[http://pda.gazeta.ru/politics/2007/08/15_a_2042687.shtml «Ликуд» победил в себе религию]</ref> 2006 йылдан алып 2009 йылға тиклем Нетаньяху кнессетта оппозиция лидеры вазифаһын биләй. == 2009 йылғы һайлауҙар == 2008 йылдың 17 сентябрендә Кадима партияһының эске һайлауҙарында партия башлығы итеп Ципи Ливни һайлана.<ref name="Ливни победила">[http://www.mignews.com/news/politic/world/180908_71503_68155.html Ливни победила с перевесом в 431 голос] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180220212244/http://mignews.com//news/politic/world/180908_71503_68155.html |date=2018-02-20 }}</ref> шул арҡала Кадима партияһы башлығы һәм Израиль премьер-министры Эхуд Ольмерт отставкаға китә.<ref name="Ольмерт подал в отставку">{{Cite web |url=http://citysakh.ru/news//?newsid=1478 |title=Ольмерт подал в отставку |accessdate=2011-03-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160308065103/http://citysakh.ru/news?newsid=1478 |archivedate=2016-03-08 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160308065103/http://citysakh.ru/news?newsid=1478 |date=2016-03-08 }}</ref> Ольмерт отставкаға киткәндән һуң, Израиль Президенты Шимон Перес кнессетҡа ваҡытынан алда һайлауҙар иғлан итә. [[Файл:2009 05 18 netanyahu clinton.jpg|thumb|225px|left|Биньямин Нетаньяху һәм Хиллари Клинтон 2009 йылдың 18 майында Вашингтонда (Колумбия округы)]] 2009 йылдың 10 февралендә Израилдәге парламент һайлауҙарында Нетаньяху етәкләгән Ликуд партияы, Кадиманан ҡала, парламентта 27 урын алып, 2-се урын яулай. Әммә, Кадиманың 1 генә урынға алда булғанын иҫәпкә алып, Кадима кнессетта күпселекте ала алмай, Израиль президенты Шимон Перес 20 февралдә Нетаньяхуға хөкүмәт формалаштырыу эшен йөкмәтә.<ref>[http://newsru.co.il/israel/20feb2009/net_0010.html Президент Израиля поручил Нетаниягу сформировать правительственную коалицию]</ref>. Нетаньяху Ципи Ливниға Милли берҙәмлек хөкүмәтенә инергә тәҡдим яһай. Ливниҙың хөкүмәткә инергә теләмәүенең төп сәбәбе булып, Нетаньяхуҙың төп нигеҙҙе тәшкил иткән хөкүмәт документтарына «Ике халыҡҡа ике дәүләт» формулаһын индереүҙән баш тартыуы торған.<ref name="Встреча Барака и Биби">[http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3679520,00.html Coalition talks: Netanyahu, Barak discuss security]{{lang-en|}}</ref> Нетаньяху төҙөгән хөкүмәт, Израиль тарихында иң ҙуры булып, Ликуд, Наш дом Израиль, Авода, Шас, Мафдаль һәм Еврейство Торы партиялары вәкилдәренән һайланған 30 министр һәм 9 министр урынбаҫарынан тора. 2009 йылдың март башында, яңы хөкүмәт формалаштырған саҡта, АҠШ президенты Барак Обама хакимиәтенең 2008 йыл һуңында һайланған дәүләт секретары сифатында Израилгә Хиллари Клинтон тәүге визиты менән клә<ref name="Клинтон">[http://www.newsru.co.il/israel/03mar2009/clinton_103.html Хиллари Клинтон в Израиле. Госсекретарь желает познакомиться, 3 марта 2009 г.]</ref>. Клинтон, визит барышында, Көнсығыш Иерусалимда ғәрәптәрҙең рөхсәтһеҙ төҙөгән йорттарын емереүҙе «файҙаһыҙ», тип был аҙымды ғәйепләгән<ref name="Снос">[http://www.newsru.co.il/mideast/04mar2009/clinton500.html Хиллари Клинтон пообещала вступиться за владельцев незаконных домов в Шуафате, 4 марта 2009 г.]</ref>. Тиҙ арала Фәләстин дәүләтен төҙөү яҡлы һәм «ағымдағы мәлдә Фәләстин милли хакимиәтенә ПНА бойондороҡһоҙ дәүләт статусын» биреүгә ҡаршы торған Нетаньяху коалицияһы булғанлыҡтан, Хиллари Клинтон менән Нетаньяху араһында ҡапма-ҡаршылыҡтар тыуһа ла, Клинтон «АҠШ Израиль халҡының демократик ихтыярын сағылдырған теләһә ниндәй хөкүмәт менән эшләйәсәк» тип әйтә<ref name="Клинтон меж двух огней">[http://last24.info/read/2009/03/04/2/1076 Клинтон меж двух огней, 04/03/2009]</ref>. == Премьер-министр (2009 йылдан) == {{main|Тридцать четвёртое правительство Израиля}} [[Файл:Putin-Netanyahu-Moscow Victory Day Parade 09-05-2018.jpg|thumb|280px|right|{{center|Владимир Владимирович Путиндың Биньямин Нетаньяху менән осрашыуы. [[Мәскәү]], 2018 йылдың 9 майы}}]] Яңы израиль хөкүмәте, ант биреү менән, АҠШ президенты Барак Обама менән 2 йыл дауамында конфликтты рәткә һалып булыу тураһында һөйләшәләр. 21 июндә Нетаньяху үҙенең яҡын көнсығыштағы ваҡиғаларҙы көйләү планы менән сығыш яһай, уның сиктәрендә, әгәр фәләстиндәр Израилде йәһүд халҡының милли йорто тип таныһа һәм Израилдең, шул иҫәптән, халыҡ-ара именлеге гарантияһы мөмкин булһа, сикләнгән хоҡуҡлы фәләстин дәүләтен төҙөргә ризалығын белдерә<ref>[http://www.newsru.com/world/15jun2009/speech.html Программная речь израильского премьера в университете Бар-Илан]</ref>. Евгений Примаков, Нетаньяху тураһында: «Ул, һис шикһеҙ, Израиль мәнфәғәттәрен ажар яҡлаусы», тип, Нетаньяху тәҡдим иткән буласаҡ фәләстин дәүләтенең демилитаризацияһын — «ярымсуверенитет», ә «Израилдең йәһүд характерын бөтә ғәрәп илдәре» таныуын талап итеү — ысынында, «фәләстин ҡасҡындарының формаль булһа ла кире әйләнеп ҡайтыу хоҡуғына эйә булыуынан» баш тартыу тигән<ref>[http://www.lgz.ru/article/10668/ Близкий Восток] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120628123908/http://www.lgz.ru/article/10668/|date=2012-06-28}} [[Литературная газета]], № 44 (6248) (2009-10-28)</ref>. Обама Хакимиәте, Иордан йылғаһының Көнбайыш ярында израиль тораҡтарын төҙөүҙе һәм киңәйтеүҙе туҡтатыуҙы талап итеп, Израилгә бер нисә тапҡыр баҫым яһаған<ref name="Тихий успех Нетаньяху">[http://maof.rjews.net/actual/13-2009-07-21-16-52-07/24195-2009-10-11-15-01-06 Тихий успех Нетаньяху]</ref><ref>(шул уҡ Примаков Обама хакимиәтенең баҫымы етерлек түгел тип һанаған, һәм Израилгә, БМО яғынан да, хәрби-иҡтисади ярҙам итеп тә, тораҡ төҙөү әүҙемлеген туҡтатыуҙы тәҡдим иткән)</ref><ref>[http://www.rg.ru/2009/10/29/primakov.html Евгений Примаков: Мое возвращение в правительство исключено — Татьяна Панина — «Нищета изобилия»] «[[Российская газета|Российская газета»]] — Федеральный выпуск № 5029 (205) 29.10.2009</ref>. Нетаньяху шулай уҡ, һөйләшеүҙәрҙе яңыртыуға фәләстиндәр ҡаршы булыуға һәм израиль йәмғиәтенең Итамарҙағы 2011 йылғы терактына кире ҡарашына ҡарамаҫтан, Яҡын Көнсығышта тыныслыҡ булдырыу буйынса Израилде яңы һөйләшеүҙәргә саҡырған махсус америка кесе илселәре менән (Джордж Джон Митчелл) күп тапҡыр осрашҡан<ref name="Цугцванг Нетаньяху">[http://www.bbc.co.uk/russian/international/2011/03/110316_netanyahu_itamar_killings.shtml Цугцванг Нетаньяху после убийств в Итамаре]</ref>. 2015 йылдың 17 мартында Израилдә сираттан тыш Парламент һайлауҙары үткән һәм Ликуд партияһы Биньямин Нетаньяху етәкселегендә 30 мандатҡа эйә булған<ref>[http://www.israelhayom.com/site/newsletter_article.php?id=24233 After resounding Likud victory, Netanyahu calls for nationalist coalition]</ref>. 2018 йылдың 14 ноябрендә оборона министры Авигдор Либерман отставкаға китә, шунан һуң, 18 ноябрҙә, Нетаньяху илдең оборона министры вазифаһын башҡарасағын иғлан итә<ref>{{Cite web|url=https://www.facebook.com/Netanyahu/videos/719630271754535/?__xts__%5B0%5D=68.ARDrQwOaFEamaqPSFgJleZSEi3cpe5Xfd785tCl71k5Kv0BMJDZOCg93fEyKnGaNBk7xSzNml4koAVhfvqt185fTuGYnh1SMlGzeT4cyJFx1FbvD-b2G-YR0IhUsgnophhftp4r6j-M0o67DE066KGq_B_V7iaMbSoXdrghbwCouHmObijlwyD0wsJF3vOAXM_lDgKD33P9igJDKAkO75Rb1wmM30XU04V01w_N_IoBzfocoUwXwHGgpNM11YIABtJPeTw8koDcUTIQosJIiBMeDXlKhQNHuESkHIjXG808_oe3sWYX6MMO9WESBJEDjYOmdOeZMcuLBQHuulW9qG-jo5Hw&__tn__=-R|title=Benjamin Netanyahu - בנימין נתניהו|publisher=www.facebook.com|lang=ru|accessdate=2018-11-19}}</ref><ref>{{Cite news|title=Нетаньяху стал министром обороны Израиля|last=Korrespondent.net|url=https://korrespondent.net/world/4034046-netaniakhu-stal-mynystrom-oborony-yzraylia|accessdate=2018-11-19|language=ru}}</ref>. == Китаптары == <!-- * ''International Terrorism: Challenge and Response'' (The Jonathon Institute, 1980) (ISBN 0-87855-894-2) --> * {{книга|автор=Binyamin Netanyahu|заглавие=International Terrorism: Challenge and Response |ссылка=https://books.google.ru/books?id=s8Pm37gg5JkC|издательство=Transaction Publishers|год=1981|allpages=383|isbn=0878558942, 9780878558940}}{{ref-en}} * {{книга|автор=Binyamin Netanyahu|заглавие=Terrorism: how the West can win («Как демократии могут побороть терроризм»)|ссылка=https://books.google.ru/books?id=ZEN-QgAACAAJ|ответственный=|издание=|место=|издательство=Farrar, Straus and Giroux|год=1986|страницы=|страниц=|allpages=254|isbn=0374273421, 9780374273422|isbn2=}}{{ref-en}} * {{книга|автор=Binyamin Netanyahu|заглавие=A place among the nations: Israel and the world |ссылка=https://books.google.ru/books?id=h4ttAAAAMAAJ|издательство=Bantam Books|год=1993|allpages=467|isbn=0553089749, 9780553089745}}{{ref-en}} ** {{книга|автор=|часть=|заглавие=Место под солнцем|ссылка=http://jhist.org/zion/netanjahu48.htm|год=1996|страниц=663}}{{ref-ru}} * ''Fighting Terrorism: How Democracies Can Defeat Domestic and International Terrorism'' (Diane Pub Co, 1995) (ISBN 0-374-52497-1) * {{книга|автор=Binyamin Netanyahu|заглавие=Fighting terrorism: how democracies can defeat domestic and international terrorists |ссылка=https://books.google.ru/books?id=2dVkaZF6uv4C|издательство=Farrar, Straus and Giroux|год=1995|allpages=151|isbn=0374154929, 9780374154929}}{{ref-en}} ** {{книга|автор=|заглавие=Война с терроризмом : как демократии могут нанести поражение сети международного терроризма |ссылка=https://books.google.ru/books?id=opYWzp7WteAC|издательство=[[Альпина Паблишер (издательство)|«Альпина Паблишер»]] |год=2002|страницы=208|isbn=5-94599-051-5}} * ''A Durable Peace: Israel and Its Place Among the Nations'' (Warner Books, 2000) (ISBN 0-446-52306-2) == Иҫкәрмәләр == {{Примечания|2}} == Һылтанмалар == {{Навигация |Портал = Израиль |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = Биньямин Нетаньяху |Викитека = |Викивиды = |Метавики = |Проект = Израиль }} * [http://netanyahu.org.il/ru/ Официальный сайт Биньямина Нетаньяху] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130725175555/http://netanyahu.org.il/ru/ |date=2013-07-25 }} * {{ЭЕЭ|12960|Биньямин Нетаньяху}} * {{ВТ-ЛП|Нетаниягу, Биньямин}} * [http://echo.msk.ru/programs/48minut/1513092-echo/ Биньямин Нетаньяху, премьер-министр Израиля] // Передача радиостанции «Эхо Москвы» {{Библиоинформация}} {{Скрытый |Рамка = |Ссылка = right |Выравнивание_заголовка = center |Заголовок = Должности Биньямина Нетаньяху |Наклон_текста = |Фон_заголовка = #ccccff |Содержание = {{Премьер-министры Израиля}} {{Министры обороны Израиля}} {{Министры внутренних дел Израиля}} {{Министры иностранных дел Израиля}} {{Министры экономики Израиля}} {{Министры финансов Израиля}} {{Министры юстиции Израиля}} {{Министры здравоохранения Израиля}} {{Министры по делам религий Израиля}} {{Министры науки и технологии Израиля}} {{Министры строительства Израиля}} {{Министры информации и диаспоры Израиля}} {{Министры связи Израиля}} {{Министры регионального развития Израиля}} {{Лидеры партии Ликуд}} {{Послы Израиля в ООН}} {{Действующие депутаты кнессета}} }} [[Категория:«Ликуд» партияһынан кнессет депутаттары]] [[Категория:Эш өҫтөндәге дәүләт етәкселәре]] [[Категория:Гарвард университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Массачусетс технология институтын тамамлаусылар]] [[Категория:Израилдең сит ил эштәре министрҙары]] [[Категория:Израилдең финанс министрҙары]] [[Категория:АҠШ-та израиль консулдары]] [[Категория:XXI быуат сәйәсмәндәре]] [[Категория:Израиль офицерҙары]] [[Категория:Ҡиәмәт көнө һуғышы ҡатнашыусылары]] [[Категория:«Ликуд» партияһынан Израиль премьер-министрҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса кнессет депутаттары]] [[Категория:XII саҡырылыш кнессет депутаттары]] [[Категория:XIII саҡырылыш кнессет депутаттары]] [[Категория:XIV саҡырылыш кнессет депутаттары]] [[Категория:XV саҡырылыш кнессет депутаттары]] [[Категория:XVI саҡырылыш кнессет депутаттары]] [[Категория:XVII саҡырылыш кнессет депутаттары]] [[Категория:XVIII саҡырылыш кнессет депутаттары]] [[Категория:XIX саҡырылыш кнессет депутаттары]] [[Категория:XX саҡырылыш кнессет депутаттары]] [[Категория:Биньямин Нетаньяху|!]] 7v1d33o40nbjq7t9all80teqxg25a3c